Ватандашлар сугышы: юрамалар арасында аерма

Контент бетерелгән Контент өстәлгән

Кертелгән

8 дек 2023, 12:06 өчен соңгы юрама

Бер дәүләт эчендәге^[1], сирәгрәк элек бердәм дәүләтнең өлеше булган ике милли дәүләткә бүленгән^[2] оешкан кеше төркемнәре арасында зур маштаблы сугышка ватандашлар сугышы диләр.

Тарафларның максаты, гадәттә, агымдагы хөкүмәтне үз сәясәтен үзгәртергә өтәрү, илдә яки аның аерым регионында хәкимиятне үз кулга алу, яки регионны бәйсез дәүләт дәрәҗәсенә чыгару^[1].

Термин б.э.к. I гасыр Рим республикасындагы ватандашлар сугышларын (ингл.) билгеләү өчен кулланган латинча bellum civileдан калька.

Ватандашлар сугышы билгеләре: сугышта катнашкан ике ягын да дәүләти хәрби-сәяси структура үзлекләре булуы, вәзгыятькә бәйлә вакыйгаларның дәүләтнең бар өлешләренә тәэсир итүе, сугышның озын вакыт дәвам итүе, халыкның барлык катламнарның катнашу.

Ватандашлар сугышлары күп санлы кешеләрнең хәлак булуына (ингл.) һәм зур күләмендә файдалы ресурсларның юк ителүенә китерә ала.^[3]

1900-1944 еллар арасында барлыкка килгән ватандашлар сугышлары уртача алганда 1,5 ел дәвам итсә, Икенче бөтендөнья сугышының бетүеннән соң барлыкка килгәннәренең озынлыгы 4 елдан озагракка үсте. 1945 елдан соң урын алган ватандашлар сугышларында 25 миллионнан артык кеше хәлак булды, тагын да күбрәкләре яшәгән җирләреннән көчләп күченүгә (ингл.) дүчар булды. Өстәмә буларак, ватандашлар сугышлары икътисади коллапска китерә; Мьянма, Уганда һәм Ангола ватандашлар сугышларга чумган алдыннан киләчәкләре өметле дип саналган илләрнең үрнәкләре булып торалар.^[4]

Бәрелешләр нәтиҗәсендә елга 1000 кеше хәлак булу критерие күзлегеннән караганда, 1816 белән 1997 еллар арасында 213 ватандашлар сугышы урын алды, алардан 1944-1997 арасындагылар саны — 104.^[3]

Collier-Hoeffler моделендәге ватандашлар сугышы сәбәпләре

Ватандашлар сугышы сәбәпләренә тикшерүләр алып барган галимнәр бер-берсенә каршы булган — ачкүзлелек яки канәгәтьсезлек (ингл) теорияләренә тартылалар. Академик анализ ватандашлар сугышының кубарылуын фаразлауда җәмгыятьнең икътисади хәле һәм икътисади структурага бәйле факторлар кемлеккә бәйлеләргә әһәммиятлерәк булуын яклый.^[5]

21 нче гасыр башында Бөтендөнья банкы теркеме ватандашлар сугышларны җентекләп өйрәнгәннәр иде. Collier-Hoeffler моделе дип билгеле булган тикшеренү 1960-1999 еллар арасында төрле илләрдә ватандашлар сугышлары урын алган һәм ватандашлар сугышлары булмаган биш еллык интервалларны билгеләп, аларны регрессион анализ ярдәмендә төрле факторларның тәэсирен тикшергәннәр иде. Берәр 5 яшьлек интервал эчендә ватандашлар сугышы кубачагы ихтималына статистика күзлегеннән тәэсире сизелерлек булган факторлар арасына кергәннәре:^[6]

Финанслауның булуы

Баш күтәрү/күтәрмәүнең отышлылыгы

Хәрби өстенлек

Канәгәтьсезлек

Халык саны

Соңгы баш күтәрүеннән соң узган вакыт

Башка сәбәпләр

Эволюцион психологы (ингл.) Сатоши Каназава (ингл.) төркемара низагларның әһәммиятлә сәбәпләрдән берсе — бала таба алырлык яшьтәге хатын кызларның чагыштырмача саны була алганын ассызыклады. Анын тикшеренүләре күрсәткәненчә, күпхатынлылык дәүләтара сугышлардан аермалы буларак, ватандашлар сугышларының ешлыгын үсүенә нык тәэсир итә.^[7] Гледич төркеме уздырган тикшерүләре, күпхатынлылык таралган этник төркемнәр очрагында ватандашлар сугышларының ешлыгы югарырак булуын күрсәтмәсә, полигамия рәсмиләштерелгән милләтләр очракларында шундый бәйләнешнең күзәтелгәнен раслады. Алар бу феномен полигамияга караганда, мисогиния (en:misogyny) белән яхшырак аңлатыла дип нәтиҗәгә килгәннәр. Ватандашлар сугышларының ешлыгы әзәю җәмгыятьтәге кыз-хатыннарының хокукларына ихтирам дәрәҗәсе үсүе белән аңлатылганың, боларның гарантияләре булган очракта, полигамияның рәсмиләштерелү-рәсмиләштерелмәве бернинди йогынты ясавамын ассызыкладылар.^[8]

Искәрмәләр

↑ ^1,0 ^1,1 en:James Fearon, "Iraq's Civil War" 2007 елның 17 март көнендә архивланган. in en:Foreign Affairs, March/April 2007. For further discussion on civil war classification, see the section "Formal classification".
↑ Nations, Markets, and War: Modern History and the American Civil War | Book Reviews 2010 елның 25 гыйнвар көнендә архивланган., EH.net. «Two nations [within the U.S.] developed because of slavery.» October 2006. Retrieved July 2009.
↑ ^3,0 ^3,1 Ann Hironaka, Neverending Wars: The International Community, Weak States, and the Perpetuation of Civil War, Harvard University Press: Cambridge, Mass., 2005, p. 3, ISBN 0-674-01532-0
↑ Hironaka (2005), pp. 1-2, 4-5
↑ See, for example, Hironaka (2005), pp. 9-10, and Collier, Paul, Anke Hoeffler and Nicholas Sambanis, "The Collier-Hoeffler Model of Civil War Onset and the Case Study Project Research Design," in Collier & Sambanis, Vol 1, p. 13
↑ Collier & Sambanis, Vol 1, p. 17
↑ DOI:10.1017/S0022381608090026
Сез өзекне кулдан яисә бот ядәмендә куя аласыз.
↑ DOI: 10.1017/S0022381610001003
Сез өзекне кулдан яисә бот ядәмендә куя аласыз.

Шулай ук карагыз

Сугыш порталы

Чыганаклар

[fearon-1] 1,0 ^1,1 en:James Fearon, "Iraq's Civil War" 2007 елның 17 март көнендә архивланган. in en:Foreign Affairs, March/April 2007. For further discussion on civil war classification, see the section "Formal classification".

[EH-2] Nations, Markets, and War: Modern History and the American Civil War | Book Reviews 2010 елның 25 гыйнвар көнендә архивланган., EH.net. «Two nations [within the U.S.] developed because of slavery.» October 2006. Retrieved July 2009.

[hironaka3-3] 3,0 ^3,1 Ann Hironaka, Neverending Wars: The International Community, Weak States, and the Perpetuation of Civil War, Harvard University Press: Cambridge, Mass., 2005, p. 3, ISBN 0-674-01532-0

[4] Hironaka (2005), pp. 1-2, 4-5

[5] See, for example, Hironaka (2005), pp. 9-10, and Collier, Paul, Anke Hoeffler and Nicholas Sambanis, "The Collier-Hoeffler Model of Civil War Onset and the Case Study Project Research Design," in Collier & Sambanis, Vol 1, p. 13

[cs17-6] Collier & Sambanis, Vol 1, p. 17

[7] DOI:10.1017/S0022381608090026
Сез өзекне кулдан яисә бот ядәмендә куя аласыз.

[8] DOI: 10.1017/S0022381610001003
Сез өзекне кулдан яисә бот ядәмендә куя аласыз.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

@@ Юл номеры - 1: / Юл номеры - 1: @@
-{{Бетерү}}
 [[Image:Battle of Gettysburg.jpg|thumb|left|[[Америка ватандашлар сугышы]]ның ''Геттисббург бәрелеше''ннән ([[:en:Battle of Gettysburg|ингл.]]) соң, [[1863]]]]
+[[Файл:1958 CPA 2252.jpg|thumb|{{Россия республикасы байрагы}} [[демократия|демократик]] хөкүмәтенә каршы [[фетнә]] күтәргән [[коммунизм|коммунистларны]] хөкүмәтне үз кулларына алуына китергән [[Россия ватандашлар сугышы]]на багышланган {{ССРБ байрагы}} маркасы]]
-[[Файл:Stamp of USSR 2252.jpg|thumb|ССРБ маркасы, ватандашлар сугышыны багышланган]]
-Бер [[дәүләт]] эчендәге<ref name=fearon>''{{нп3|Ферон Джеймс Д.||en|James Fearon}}''.  [http://www.foreignaffairs.org/20070301faessay86201/james-d-fearon/iraq-s-civil-war.html Iraq’s Civil War] // {{нп3|Foreign Affairs (журнал)|«Foreign Affairs»|en|Foreign Affairs}}], March/April 2007.</ref>, сирәгрәк элек бердәм дәүләтнең өлеше булган ике [[милләт|милли]] дәүләткә бүленгән<ref name="EH">[http://eh.net/bookreviews/library/1130 Nations, Markets, and War: Modern History and the American Civil War | Book Reviews], EH.net. «Two nations [within the U.S.] developed because of slavery.» October 2006. Retrieved July 2009.</ref> оешкан кеше төркемнәре арасында зур маштаблы сугышка '''ватандашлар сугышы''' диләр. <p>Тарафларның максаты, гадәттә, агымдагы [[хөкүмәт]]не үз [[сәясәт]]ен үзгәртергә өтәрү, илдә яки аның аерым регионында хәкимиятне үз кулга алу, яки регионны [[суверен дәүләт|бәйсез дәүләт]] дәрәҗәсенә чыгару<ref name=fearon />.
+Бер [[дәүләт]] эчендәге<ref name=fearon>[[:en:James Fearon]], [http://www.foreignaffairs.org/20070301faessay86201/james-d-fearon/iraq-s-civil-war.html "Iraq's Civil War"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070317031517/http://www.foreignaffairs.org/20070301faessay86201/james-d-fearon/iraq-s-civil-war.html |date=2007-03-17 }} in ''[[:en:Foreign Affairs]]'', March/April 2007. For further discussion on civil war classification, see [[#Formal classification|the section "Formal classification"]].</ref>, сирәгрәк элек бердәм дәүләтнең өлеше булган ике [[милләт|милли]] дәүләткә бүленгән<ref name="EH">[http://eh.net/bookreviews/library/1130 Nations, Markets, and War: Modern History and the American Civil War | Book Reviews] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100125064220/http://eh.net/bookreviews/library/1130 |date=2010-01-25 }}, EH.net. «Two nations [within the U.S.] developed because of slavery.» October 2006. Retrieved July 2009.</ref> оешкан кеше төркемнәре арасында зур маштаблы сугышка '''ватандашлар сугышы''' диләр.
+Тарафларның максаты, гадәттә, агымдагы [[хөкүмәт]]не үз [[сәясәт]]ен үзгәртергә өтәрү, илдә яки аның аерым регионында хәкимиятне үз кулга алу, яки регионны [[суверен дәүләт|бәйсез дәүләт]] дәрәҗәсенә чыгару<ref name=fearon />.
-<p>[[Термин]] б.э.к. I гасыр [[:en:Roman civil wars|Рим республикасындагы ватандашлар сугышларын ''(ингл.)'']] билгеләү өчен кулланган [[латин теле|латинча]] ''[[:wikt:bellum civile|bellum civile]]''дан [[калька]].
-<p>Ватандашлар сугышы билгеләре:
-*сугышта катнашкан ике ягын да дәүләти хәрби-сәяси структура үзлекләре булуы,
-*вәзгыятькә бәйлә вакыйгаларның дәүләтнең бар өлешләренә тәэсир итүе,
-*сугышның озын вакыт дәвам итүе,
-*халыкның барлык катламнарның катнашу.
+[[Термин]] б.э.к. I гасыр [[:en:Roman civil wars|Рим республикасындагы ватандашлар сугышларын ''(ингл.)'']] билгеләү өчен кулланган [[латин теле|латинча]] ''[[:wikt:bellum civile|bellum civile]]''дан [[калька]].
-[[Image:T-55s civil war.JPG|thumb|left|[[1991]] елда ''Эфиопия ватандашлар сугышы''ның ([[:en:Ethiopian Civil War|Ethiopian Civil War]]) азагында [[фетнә]]челәр {{Аддис-Абеба гербы}} шәһәренә кергәч [[Т-62]] танкының калдыклары]]
+Ватандашлар сугышы билгеләре: сугышта катнашкан ике ягын да дәүләти хәрби-сәяси структура үзлекләре булуы, вәзгыятькә бәйлә вакыйгаларның дәүләтнең бар өлешләренә тәэсир итүе, сугышның озын вакыт дәвам итүе, халыкның барлык катламнарның катнашу.
+[[Image:T-55s civil war.JPG|thumb|left|[[1991]] елда ''Эфиопия ватандашлар сугышы''ның ([[:en:Ethiopian Civil War|ингл.]]) азагында [[фетнә]]челәр {{Аддис-Абеба гербы}} шәһәренә кергәч [[Т-62]] [[танк]]ының калдыклары]]
 Ватандашлар сугышлары күп санлы ''кешеләрнең хәлак булуына'' ([[:en:casualty (person)|ингл.]]) һәм зур күләмендә файдалы ресурсларның юк ителүенә китерә ала.<ref name=hironaka3>Ann Hironaka, ''Neverending Wars: The International Community, Weak States, and the Perpetuation of Civil War'', Harvard University Press: Cambridge, Mass., 2005, p. 3, ISBN 0-674-01532-0</ref>
-[[File:035 ONLF rebellion.JPG|thumb|[[File:ONLF_flag.svg|20px]] ''Огаден Милли Азатлык Фронты'' ([[:en:Ogaden National Liberation Front|ингл.]]) фетнәчеләре төркеме, {{ETH}}, [[2006]]]]
+[[File:Column of ONLF rebels.jpg|thumb|[[File:Flag of Ogaden National Liberation Front.svg|20px]] ''Огаден Милли Азатлык Фронты'' ([[:en:Ogaden National Liberation Front|ингл.]]) фетнәчеләре төркеме, {{ETH}}, [[2006]]]]
-<p>[[1900]]-[[1944 ел]]лар арасында барлыкка килгән ''ватандашлар сугышлары'' уртача алганда 1,5 ел дәвам итсә, [[Икенче бөтендөнья сугышы]]ның бетүеннән соң барлыкка килгәннәренең озынлыгы 4 елдан озагракка үсте. 1945 елдан соң урын алган ''ватандашлар сугышларында'' 25 миллионнан артык кеше хәлак булды, тагын да күбрәкләре яшәгән җирләреннән ''көчләп күченү''гә ([[forced migration|ингл.]]) дүчар булды. Өстәмә буларак, ватандашлар сугышлары [[икътисад]]и коллапска китерә; {{MMR}}, {{UGA}} һәм {{AGO}} ватандашлар сугышларга чумган алдыннан киләчәкләре өметле дип саналган илләрнең үрнәкләре булып торалар.<ref>Hironaka (2005), pp. 1-2, 4-5</ref>
+[[1900]]-[[1944 ел]]лар арасында барлыкка килгән ''ватандашлар сугышлары'' уртача алганда 1,5 ел дәвам итсә, [[Икенче бөтендөнья сугышы]]ның бетүеннән соң барлыкка килгәннәренең озынлыгы 4 елдан озагракка үсте. 1945 елдан соң урын алган ''ватандашлар сугышларында'' 25 миллионнан артык кеше хәлак булды, тагын да күбрәкләре яшәгән җирләреннән ''көчләп күченү''гә ([[forced migration|ингл.]]) дүчар булды. Өстәмә буларак, ватандашлар сугышлары [[икътисад]]и коллапска китерә; {{MMR}}, {{UGA}} һәм {{AGO}} ватандашлар сугышларга чумган алдыннан киләчәкләре өметле дип саналган илләрнең үрнәкләре булып торалар.<ref>Hironaka (2005), pp. 1-2, 4-5</ref>
-[[Бәрелеш]]ләр нәтиҗәсендә елга 1000 кеше хәлак булу критерие күзлегеннән караганда, [[1816]] белән [[1997 ел]]лар арасында 213 ватандашлар сугышы урын алды, алардан [[1944]]-[[1997]] арасындагылар саны - 104.<ref name=hironaka3/>
+[[Бәрелеш]]ләр нәтиҗәсендә елга 1000 кеше хәлак булу критерие күзлегеннән караганда, [[1816]] белән [[1997 ел]]лар арасында 213 ватандашлар сугышы урын алды, алардан [[1944]]-[[1997]] арасындагылар саны — 104.<ref name=hironaka3/>
+== Collier-Hoeffler моделендәге ватандашлар сугышы сәбәпләре ==
+Ватандашлар сугышы сәбәпләренә тикшерүләр алып барган галимнәр бер-берсенә каршы булган — ''ачкүзлелек яки канәгәтьсезлек'' ([[:en:greed versus grievance|ингл]]) теорияләренә тартылалар. Академик анализ ватандашлар сугышының кубарылуын фаразлауда җәмгыятьнең икътисади хәле һәм икътисади структурага бәйле факторлар кемлеккә бәйлеләргә әһәммиятлерәк булуын яклый.<ref>See, for example, Hironaka (2005), pp. 9-10, and [[Paul Collier|Collier, Paul]], Anke Hoeffler and Nicholas Sambanis, "The Collier-Hoeffler Model of Civil War Onset and the Case Study Project Research Design," in Collier & Sambanis, Vol 1, p. 13</ref>
+нче гасыр башында Бөтендөнья банкы теркеме ватандашлар сугышларны җентекләп өйрәнгәннәр иде. Collier-Hoeffler моделе дип билгеле булган тикшеренү 1960-1999 еллар арасында төрле илләрдә ватандашлар сугышлары урын алган һәм ватандашлар сугышлары булмаган биш еллык интервалларны билгеләп, аларны регрессион анализ ярдәмендә төрле факторларның тәэсирен тикшергәннәр иде. Берәр 5 яшьлек интервал эчендә ватандашлар сугышы кубачагы ихтималына статистика күзлегеннән тәэсире сизелерлек булган факторлар арасына кергәннәре:<ref name=cs17>Collier & Sambanis, Vol 1, p. 17</ref>
+;Финанслауның булуы
+;Баш күтәрү/күтәрмәүнең отышлылыгы
+;Хәрби өстенлек
+;Канәгәтьсезлек
+;Халык саны
+;Соңгы баш күтәрүеннән соң узган вакыт
+== Башка сәбәпләр ==
+Эволюцион психологы ([[:en:Evolutionary psychologist|ингл.]]) Сатоши Каназава ([[:en:Satoshi Kanazawa|ингл.]]) төркемара низагларның әһәммиятлә сәбәпләрдән берсе — бала таба алырлык яшьтәге хатын кызларның чагыштырмача саны була алганын ассызыклады. Анын тикшеренүләре күрсәткәненчә, [[күпхатынлылык]] дәүләтара сугышлардан аермалы буларак, ватандашлар сугышларының ешлыгын үсүенә нык  тәэсир итә.<ref>{{cite doi|10.1017/S0022381608090026}}</ref> Гледич төркеме уздырган тикшерүләре, күпхатынлылык таралган этник төркемнәр очрагында ватандашлар сугышларының ешлыгы югарырак булуын күрсәтмәсә, полигамия рәсмиләштерелгән милләтләр очракларында шундый бәйләнешнең күзәтелгәнен раслады. Алар бу феномен полигамияга караганда, мисогиния ([[:en:misogyny]]) белән яхшырак аңлатыла дип нәтиҗәгә килгәннәр. Ватандашлар сугышларының ешлыгы әзәю җәмгыятьтәге кыз-хатыннарының хокукларына ихтирам дәрәҗәсе үсүе белән аңлатылганың, боларның гарантияләре булган очракта, полигамияның рәсмиләштерелү-рәсмиләштерелмәве бернинди йогынты ясавамын ассызыкладылар.<ref>{{cite doi| 10.1017/S0022381610001003}}</ref>
 == Искәрмәләр ==
@@ Юл номеры - 25: / Юл номеры - 45: @@
 {{Портал|Сугыш}}
 * [[Инглиз ватандашлар сугышы]]
-* [[Русия ватандашлар сугышы]]
+* [[Россия ватандашлар сугышы]]
 == Чыганаклар ==
+[[Төркем:Ватандашлар сугышлары]]
-{{war-stub}}
+[[Төркем:Низаглар]]
-[[Төркем:Ватандашлар сугышы]]
-[[Төркем:Сугышлар]]