Tuqtamış xan

	Tuqtamış xan; توقتمش
	Altın Urdanıñ xanı ; ; 1380-1395;
	Altın Urdanıñ xanı ; ; 1380-1395;
aña qädär:	Ğäräpşah xan
däwamçısı:	Timer Qotlığ
	Tömän (Seber) xanı ; 1400-1406
	Tömän (Seber) xanı ; 1400-1406
Ülem:	1406 (Tobıl yılğası)
Dinastiä:	Çıñğızxan näsele
Äti:	Tuy Xuca Oğlan
Balaları:	Cäläl äd-Din, Kerimbirde, Kelek, Qäder Birde, Cäbbär Birde, Säid Äxmäd, Sentäk

Tuqtamış xan — (?-1406) — Altın Urda xanı (1380-1395), Tömän (Seber) xanı (1400-1406), Çıñğız xan ulınıñ Cuçi näselennän bulğan. Böyek nizağlaşu däweren tuqtağan, Altın Urdanı berläştergän, Aqsaq Timer höcüm itkänçe däwlätne nığıtqan.

Altın Urda nizağı

XIV yözneñ 50 nçe yılları azağında täxet öçen köräş Altın Urda tarixında zur üzgäreşlär kiterep çığara. Säyäsi nizağqa iskitkeç zur afät kilep östälä. 1346 yılnı ilgä Qıtaydan waba(çuma) awıruı kilep kerä. Yoğışlı awıru şaqtıy keşene yığıp sala, xalıq telendä «qara ülät» dip yörtelgän çirdän kürgän qazanı Altın Urda ğäyät awır kiçerä. Äle Bärkä xan zamanında uq başlanğan farsı suğışın tuqtatıp torırğa mäcbür bulıp, fäqät Canibäk idärä itüeneñ soñğı yıllarında ğına ul suğışnı yañadan başlap cibärergä mömkinlek tua. Juçi ulusında üzara nizağlaşular Canibäkneñ ulı Birdebäkne ütergännän soñ ayıruça kiskenläşep kitä. Änä şul 1359 yıldan alıp 1380 yılğa çaqlı uzğan 20 yıl eçendä 25 xan alışına—alarnıñ qaysıbere täxettä berniçä genä ay utırıp ala. Altın Urdanıñ bu faciğäle yazmışı ğäräp-farsı tarixçılarınıñ yazmalarına, şulay uq rus yılyazmalarına terkälep qala. Xan bulıp zur qödrät iäse Tuqtamış täxetkä utırğaç qına Saraydağı nizağlaşu tuqtatıla. Juçi xan näselennän çıqqan Tuqtamış ruslar belän Kulikovo suğışı bulğan 1380 yılda Altın Urda iskitkeç zur awırlıqlar kiçergän çorda xakimiätkä kilä. İkençe yaqtan, Tuqtamışnıñ täxetkä utıruına Kük Urdanıñ köçäyep kitüe yul aça. Kük Urdanıñ möstäqillek däğwalawı Sarayda Orıs xan (Möxämmät) idärä itkändä, XIV yözneñ 70 nçe yıllarınnan uq başlana. Ämma xan Kük Urdağa ayırılıp çığarğa irek birmi, Qaspiy buyındağı Manğışlaqnıñ başlığı Tuyxucanı cäzalap ütertä. Anıñ ulı Tuqtamış äle yäşräk bula, başıma citmägäyläre dip, Aqsaq Timer yanına qaça. Timerilär däwläte Çığıtay ulusında barlıqqa kilgän häm xäzergä Üzbäkstan cirlären bilägän däwlät bula.

Tuqtamış häm Aqsaq Timer: duslıq

Aqsaq Timer (Tamerlan) äle ul çağında mäşhür cihangir bulmıy. Ämma alda dönyanı yawlap alu yulında qayçandır köçle-qodrätle bulğan, xälsezlänsä dä, äle baylığın cuymağan Altın Urdanı buysındıru niäten ğämälgä aşıru öçen anıñ täxetenä üzenä buysınğan keşene utırtıp quyu naçar bulmas ide, dip fiker yörtä. Juçi näselennän çıqqan älege yegettän dä qulayrağı yuqtır, monıñ xälennän kilerder, dip, Tuqtamışqa açıq çıray kürsätä. Aqsaq Timer xanzadäne zurlap qabul itä, älegä yawlap alınmağan qalalar, şul isäptän Kük Urdanıñ säyäsi märkäze Sığanaq belän idärä itü wazifasın yökli. Şunnan inde ul qalalarnı yawlap alu öçen xan ulına ğäskär bülep birä. Ämma Orıs xannıñ ulları Tuqtamış ğäskären öç märtäbä ciñälär. Fäqät dürtençe bäreleştä genä Tuqtamış, xannıñ keçe ulı Timermälikneñ ğäskären tar-mar itä, üzen cäzalap ütertä (bu waqıtta inde Orıs xan üze ülgän bula).

Altın Urda täxetendä

Şunnan inde Tuqtamış, zur ğäskär tuplap, könbatışqa yünälä—äwwäl Xaräzemne, annarı Saraynı yawlap ala häm küptän tügel Dmitriy Donskoy tarafınnan ciñelgän Mamaynı Saraydan sörep çığara. Ämma ul monıñ belän genä dä qänäğätlänmi, tömän artınnan qua kitep, Qalqa yılğası buyında anıñ östenä kilep çığa häm böten ğäskären tar-mar kiterä. Xurlıqlı bu ciñelüdän soñ Mamay Qırımğa qaça, anda isä genuyalılar anıñ başına citälär. Şulay itep, Tuqtamış üzenä qarşı tora alırday tömännän dä arına häm böten Altın Urda däwlätenä xan bulıp täxetkä utıra. Bu xäl 1380 yılnıñ közge aylarında bula.

Mäskäwneñ buysındıruı (1382)

Mäskäwneñ buysındıruı (1382) da qarağız

Yarıysı uq xälsezlängän Altın Urda belän idärä itüne Tuqtamış tulısınça üz qulına aludan, ämer-boyırıqların märkäzdä genä tügel, yıraqtağı uluslarda da ütätüdän başlıy. İke yıldan inde Mäskäwgä yaw çaba — anda Dmitriy Donskoynı 23-26 avgustında 1382 yılda yañadan Altın Urdağa buysındırıp, elekkegeçä yasaq tülärgä mäcbür.

Ul arada Tuqtamışnıñ köçen-qödräten şul zamannıñ mäşhür idäräçese — Litvanıñ olı kenäze Yağaylo da tanıy. Tatarnıñ aqsöyäkläre Tuqtamışnı Oluğ xan dip atıy başlıylar, Batu häm Üzbäk kebek xannar da zamanında bu däräcäne yörtmägännär.

Tuqtamış häm Aqsaq Timer: doşmanlıq

Altın Urda täxetenä utıru belän, Tuqtamış üzençä idärä itärgä künegep kitä häm qay arada Aqsaq Timerneñ doşmanına äwerelä. Köç sınaşırğa turı kiläçägen härqaysı añlıy. Suğışnıñ berençe bilgeläre 1385 yılda Azärbaycan tirälärendä kürenä başlıy: andağı baylıq Aqsaq Timerne cälep itä, läkin ul doşmanında ğäskär işleräk ikänne abaylap ala, suğışırğa cör'ät itmi. Köç sınaşu 1388 yılnı Kük Urdanıñ könçığış çigendä bulıp ala, tik ber genä yaqqa da fayda kitermi. Xaräzem xalqınıñ Tuqtamışqa yärdäm itkänen kürep, Aqsaq Timer tämam qotıra häm borınğı mädäniät üzäge bulğan Ürgäneçne talarğa, cimerergä ämer birä.

Qondırça yılğası buyındağı suğış (1391)

Töp mäqälä Qondırça yılğası buyındağı suğış

Tuqtamış belän Aqsaq Timer arasındağı bik zur suğış 1391 yılnıñ 18 iyünendä Altın Urdanıñ üzägendä — İdelneñ sul yağındağı Qondırça yılğası buyında (xäzerge Samar ölkäsendä) bula.

Ğäskärlär tigez diärlek — här yaqtan da 200 meñ keşe qatnaşa. Baştaraq tatarlar ciñärder kebek, doşman ğäskären çolğap alıp, tar-mar kiterer sıman toyıla. Ämma Aqsaq Timerneñ suğışnı yañaça alıp baruı, talantlı ğäskär başlığı buluı ciñügä kiterä. Östäwenä Tuqtamışnıñ qaysıber ğäskär başlıqları xiänät itä—doşman yağına çığa. Tarixi çığanaqlar äytüençä, Tuqtamışnıñ yartı ğäskäre diärlek suğış qırında yatıp qala. Aqsaq Timer dä küp keşesen yuğalta, şuña kürä, suğış qırında ciñügä ireşsä dä, Sarayğa barıp citmi, könbatışqa yaw çapmıy, xätsez trofey qulğa töşerep häm şaqtıy küp doşman suğışçısın äsir itep, Sämärqandına qaytıp kitä.

Terek yılğası suğışı (1395)

Läkin şundıy zur yuğaltulardan soñ da Tuqtamış yañadan köçle ğäskär tuplıy ala. Yänä dürt yıldan soñ, 1395 yılnıñ 15 aprelendä, Tönyaq Qawqaznıñ Törek (Terek) yılğası buyında bu doşmannar qabat oçraşalar. Qondırça yılğası buyındağı sıman, baştaraq tatarlar osta ğına suğışalar, ämma doşman ğäskäreneñ ayawsız suğışuına axırğaça qarşı tora almıylar—ciñelälär. Şunnan Tuqtamış tönyaqqa, Bolğar yağına qaça. Anı ezärlekläp Aqsaq Timer küptänge xıyalın tormışqa aşıra — Altın Urdanıñ başqalası Saray-Bärkäne, tağın küp kenä ähämiätle şähärlären cimerä-cimerä Qırımğa çaqlı barıp citä. Saray-Bärkä, Gölstan, Ükäk, Bälcämin, Macar kebek şähärlärne tämam qırıp taşlıy, cir belän tigezli.

Tuqtamış: Şöhrät häm dansızlıq

Tuqtamışnıñ soñğı ciñelüe 1398 yılnı Altın Urdanıñ yaña xanı Timer Qotlığ ğäskäre belän suğışqanda bula. Qayber mäğlümatlarğa qarağanda, Tuqtamışnı qartlıq könendä yarannarı da taşlap qaldıra, häm ul 1406 yılda Könbatış Seberdä ülä. Qayçandır qodrätle wä şöhrätle xan bulıp, Altın Urdanı berläşterügä, nığıtuğa böten köçen birgän böyek şäxesneñ yazmışı änä şulay tämamlana.

Elgäre:
Ğäräpşah xan

Altın Urda xanı

1380–1395

Annarı:
Timer Qotlığ

Monı da qarağız

Altın Urda xannarı isemlege

Ädäbiät

Равил Фәхретдинов. ТАТАР ХАЛКЫ ҺӘМ ТАТАРСТАН ТАРИХЫ.
Мыськов Е. П. Политическая история Золотой Орды (1236—1313 гг.). — Волгоград: Издательство Волгоградского государственного университета, 2003. — 178 с. — 250 экз. — ISBN 5-85534-807-5
Почекаев Р. Ю. Цари ордынские. Биографии ханов и правителей Золотой Орды. — СПб.: ЕВРАЗИЯ, 2010. — 408 с. — 1000 экз. — ISBN 978-5-91852-010-9
Селезнёв Ю. В. Элита Золотой Орды. — Казань: Издательство «Фэн» АН РТ, 2009. — 232 с.
Зимин А.А. Витязь на распутье. Феодальная война в России XV в. М.,1991.
Султанов Т.И. Чингиз-хан и Чингизиды. Судьба и власть. — М.: АСТ, 2007. — 446 с. — ISBN 5-17-035804-0
Пачкалов А. В. Золотоордынские города Нижнего Поволжья в конце XIV века // Золотоордынское наследие. Материалы Международной научной конференции «Политическая и социально-экономическая история Золотой Орды (XIII—XV вв.)». 17 марта 2009 г. Сб. статей. Вып. 1. — Казань: Изд. «Фән» АН РТ, 2009.