Дубо

Дубо — Көпсү-Хөлдүң чанында таңдыларга чурттап чораан шаандагы аймак.

Ат-сывы

Боттарын олар Туха деп адап турган чадавас. Шаандагы кыдат төөгүчүлер ол аймактың адын Дубо кылдыр бижип турган. Дубо дээрге бир-ле түрк азы самоди сөстүң кыдат транскрипциязы-дыр. Кыдат дыл түрк болгаш самоди сөстерни шын дамчыдып шыдавас. XIII векте моолдар оларны Тухас деп адаар турган.

Дылы

Шаг шаанда олар Саян дагларының самоди дылдыг улузунга хамааржыр чораан. Соонда олар түрк дылдыг апарган. Кажан, кайы үеде Көпсү-Хөлдүң ивижилери түрк дылдыг апарганыл? Оозу таптыг билдинмес.

Чурту

Көпсү-Хөлдүң соңгу биле барыын талазы, Шишкит хеми.

Үези

VII век — амгы үе.
Дубо деп аймак VII дугаар векте тыптып келбээн. VII дугаар векти эге үе кылдыр айыткан ужуру чүл дээрге, Дубо дугайында эң бир дугаарында VII вектиң кыдат төөгүжүлери бижээн бооп турар.

Эрги төөгү бижиктери

Таншу деп төөгүден алган бижик (Н. Я. Бичуринниң очулгазы, Дубо дугайында долузу-биле).

XI. Дубо. Дубо дээр улус Бичии Далайның соңгу чүгүнде чуртап турар, барыын чүкте кожалары Хагас, мурнуу чүкте Хойху. Чон үш аймакка чарылган, ол аймак бүрүзү тускай даргалыг бооп турар-дыр. Оларда чыл санаашкыны деп чүве чок: олар сигенден кылган чадырларда чуртап турар; мал тутпас, чер аңдарбас улус-тур. Оларның чуртунда ай дыка өзер: ооң дазылын чыгггаш олар кадык кылып алыр-дыр. Балык тудуп чиир, куш, аң-мең эъди-биле амыдыраар улус-тур. Киш кежинден, иви кежинден идик-хепти даарап алыр улус; ядыылары хепти куш чүүнден даарап алыр-дыр. Куда доюнда байлар чылгы малды белекке сунар, арай ядыылары иви кежи биле кургаткан ай сөңнээр-дир. Өлген кижини хааржакка суккаш дагга апарып каар, азы чок болза ыяшка баглап каар. Чорта берген кижини орнукшударда ыглажыр улус-тур, тукюе база шак-ла ындыг. Оор херээн үүлгеткен кижини эриидевес. Ооржу кижиге өре төледир. Чжен-гуань деп кижи хаан апарганындан бээр чээрби бир чыл бооп турда, 647, олар Гулигань деп чоннуң кижилери-биле биске аалдап келген. Элчин кижилер таварыштыр олар биле харылзааны база тудуп турдувус.

Таншу деп төөгүден алган бижик.
I. Хакяньсы. Хагас. деп эгеден Дубо аймак дугайында үзүндү (база-ла Н. Я. Бичуринниң очулгазы-биле).

Шупту хемнер Хягас чуртун таварбайн соңгу-чөөн чүкче агып чыдар, соңгу талада ол хемнер катышкаш далайже агып кире бээр, Мума деп улуска келдивис [ол дээрге хаак кедер түрктер дир], ында үш аймак көжүр чурттап турар: Дубо, Милиге, Эджы. Бег кижилерин Гйегинь дээр. Чуртап турар бажыңнарын тос карты-биле шып алыр улус-тур. Оларда тергиин эки "аъттар" бар. Ыяш "аъттар" биле дош кырынга чуңгуулаар чаңныг улус-тур. Буттарынга хаак кедип алгаш, даянгыыштан шенектенип туттунуп алыр улус, бир иттингеш-ле чүс базым хире чедер черже дыка дүрген тайып чоруй баар. Дүне када улусту үптээр, оорлаар хүндүс чаштынып чыдарлар. Хягастың улузу оларны туткаш ажыл кылдыр-дыр.

Юань чао би ши-ден үзүндү. (С. А. Козинниң очулгазы). Мында болза моолдар Тухас деп сөс-биле Шишкиттиң ивижилерин адап турар-дыр.

§ 239. Кодан чылында (1207) Чжочини Оң таланың шерии-биле Арга чоннарынче чортупкан. Орукту Буха деп кижи айтып турган. Эң баштай ойраттың Худуха-беки деп кижизи бүдүн Түмен-Ойрат дээр улузу-биле эвилеңейнип бараалгаан. Ол кижи Чжочиге келгеш, ону бодунуң чуртунче үдээш, оон ам орук айтып Шишкитче чедирген. Ойрат, Бурят, Бархун, Урсут, Хабханас, Ханхас биле Тубас деп улустуң аксы-сөзүн алгаш Чжочи Түмен-Кыргыс деп чуртуң кызыгаарынга чеде берген. Чжочиге Инал, Алдиер биле Олебек-дигин дээр кыргыс нояннар келген. Олар черге чедир сөгейип, хаан кижи оглунга аскы-сөзүн берип начын бора хартыга-биле, аскыр ак аът-биле, кызыл киш кежи-биле белек сунган. Чжочи шупту Арга чоннарын Моол эрге-чагыргага киирип алган, оон тура эгелээш маңаа чедир чоннар ады болза: Шибир, Кесдиин, Байт, Тухас, Тешек, Тоелес, Таси Бачжиги.

Г. Н. Потанин. "Соңгу-Барыын Моол дугайында бижиктер".. 1879-1980 чылда шинчилекчи аян-чорук кылган. (Сөөктер аттарын Г. Н. Потаниниң бижээни-биле артырдым).

Оюннар үгер даазынга чагыртпас 5 дугаар кожуун бар, ол кожуун Көпсү-Хөлдүң соңгу талазында 4 сумулуг: ХасутѢ (Хаазыт), КалучінѢ (Калчан), ХердэкѢ (Хертек), Мундей (өскелерниң чугаазы-биле ХасутѢ (Хаазыт), ИрхитѢ (Иргит), ШерьхиттынѢ (?), ХуреклыгѢ (?)). Суму ады-биле бүдүн кожуун адын адаан деп меңээ улус чугаалаан. Ноянывыс ХасутѢ эвес КалучінѢ деп сумудан укталган деп база улустан дыңнадым, ноян кижиниң ызыгуур салып укталган сөөгүнүң ады-биле кожуун адын адаар болгай черле, бо таварылгада даа-ноянны томуйлап каан болган-дыр, ол кижи адазындан ноян херээн салгал дамчып албаан бооп турар; мындыг чүве бо оранга черле турбаан-дыр, ол дээрге чаартылга-дыр. Эрги үгер-даалар Хаазыт сумузундан үнген бооп турар чадавас, амгы үениң ноянын эрги ёзу-чаңчыл сагывайн олуртуп каан-дыр, ол кижи КалучінѢ сумузундан үнген-дир. Көпсү-Хөлдүң урянхайлары боттарын Туфа азы Туха дээр-дир. Албанны Улаастайже дужаар улус-тур. Оюннар үгер даазынче, Самагалдайже 3 кижини албан ажылын кылдыртыр дээш чортуптар улус-тур. Үш чыл эртерге-ле кижилер солчуп турар. Көпсү-Хөлдүң улузу албан ажылын чуртунга эртирзе деп дилээрге ноян ынаваан-дыр. ...
...
...
Оюннар үгер-даазынга чагыртпайн турар урянхай чоннуң база бир кезээ, Хук хемниң унун эжелей чурттап турар. Олар хотогойтунуң Биширилты-ваңынга чагыртып турар, оларны чайзаң удуртуп турар; ооң аалы Борголтай деп хемде турар; кожуун улузу үш сөөктүг: Джокду (Чөгдү), ЗотѢ, ЕльджигенѢ (Элчиген). Оларның чугаазы-биле албанны олар Шитыр-ваңдан келген тамылга(?) төлеп турар, чайның ортаа айында олардан сонгодыкѢ(?) чыыр, ол дээрге чылгыдан бе үзүп бергеш, оон ыңай киш биле үс кештери-биле төлээр албан-дыр; тамылдың(?) бодунга кыжын олар шусэнѢ (?) чыыр-дыр. Тере-Хөлде улус оларны, Биширилты-ваңга 9 ак аът биле ак тевени төлеп турар, деп чугаалаан-дыр. Хуктуң урянхайлары боттарын Туфа азы Туха дээр; урянхай деп сөстү "урангай" кылдыр адаар улус-тур.

Салгалдары

Туха кижи.
Үе-дүптен бээр Көпсү-Хөлдүң чанынга чуртап чораан аңчы, ивижи улус-тур.

Орус этнография. Билдинмес айтырыглар.

Шаандагы кыдат төөгү “дубо” деп аймактың чугаазын тодарадып айытпаан. Мындыг чүве болганда орус этнографтар маргыжар-дыр: “шаандагы Дубо дээр улустуң домаа кандыг боорул”?

• Л. П. Потапов, Л. Р. Кызласов, И. Георги, А. Кастрен, Г. Прокофьев суглар оларны самоди чугаалыг аймак турган деп бодап турар.
• Бартольд – “Ол аймактың ук-дөзү самоди, ынчалза-даа ортаакы вектерде оларның чугаазы түркчүй берген” деп бодаар турган.
• Г. Ксенофонтов, Н. Козьмин, С. И. Вайнштейн суглар оларны түрк дылдыг улус деп бодап турган.

Орус этнограф кижилерниң ниити бодалын шинчилеп көргеш Н. А. Сердобов бодунуң бодалын “Тыва чоннуң тургустунуп тывылганының дугайында төөгү” деп номга чара бижээн. Дараазында ол номдан солун үзүндүлер. Үзүндү бижик бүрүзүнүң адаанда боттарывыстың шүгүмчүлеливисти киирип калдывыс:

(41 дугаарлыг арын).
Дубо дээрге улуг аймак-тыр. Олар түрк дылдыг турган чадавас, аймактың улузу Каа-, биле Бии-Хемниң унунга (Тываның чөөн талазынга) Көпсү-Хөл чанынга амыдырап чурттап турган. Ол болза ортаакы вектерде чурттап чораан чамдык тыва улустуң өгбелери-дир.

Шүгүмчүлел.
Шаандагы кыдат төөгү Дубо аймааның дугайында бижикте тускай хем адын айытпаан. Ынчангаш Каа-, биле Бии-Хем дугайында чүнү-даа чогаатпас болза эки. Чогум Көпсү-Хөл чанынга амыдырап чурттап чораан улус XVIII – XIX вектерде Таңды-Тываның Көпсү-Хөл дээр кожуунунга хамааржыр турган. Амгы үеде ол чер болза Моол күрүнениң Хөвсгөл дээр аймаа-дыр. Ында чурттап турар ивижи чон боттарын тыва чоннуң кезии деп санап турара бе?

(192 дугаарлыг арын).
Ындыг болган төлээде, Тываның соңгу-чөөн талазындан делгем ховулуг черже “Дубо” аймактың кезек улузу хөй-хөйү-биле көшкен. Ол шаандагы аймактан тыва чон адын, чаагай чаңчылдарын, ажыл-агыйын дөзеп алган. Кижи бодаарга, кезек төрел аймактар каттышкаш чаңгыс "Дубо" деп ат алган хевирлиг. Соонда ол аймактарның саны көвүдей берген. “Дубо”-дан укталган чамдык улус кат чыып, аңнап, иви малды тудар турган, өскелери мал-маган (чылгы биле хой малын) тудар турган.

Шүгүмчүлел.
Шаандагы кыдат төөгү Дубо аймааның дугайында бижип тура, ол улусту хову чуртуг черже көжүп турган деп айтып биживээн. Шаандагы кыдат төөгү бижиинге орус этнографтарның бодалы дүүшпес болганда оларның сагыжын, бодалын меге деп санаар болза эки!
Иви азыраан улустуң саны көвүдеш, оларның бир кезии ыраккы ажык ховулуг черже көжүп турганын кым көрген чүвел? Тайгада иви малдың бажы көвүдезе мал аразынга аарыг тыпты бээр. Аараан ивилер өлүр, мал саны кызырлыр. Мал саны кызырлыр болза кижи саны база кызырлыр.
База-ла, кыдат бижиктер ол аймактың дугайында "чылгы мал, бода мал, хой азырап турган улус-тур" деп чүнү-даа биживээн.

(242 дугаарлыг арын).
Бистиң эраның I дугаар муң чылында Тываның соңгу-чөөн талазынга түрк дылдыг улус чурттап чораан-дыр, деп С. И. Вайнштей чугаалап турар. Ооң ол чугаазынга кижи бүзүреп болур-ла дыр.

Шүгүмчүлел.
Дубо аймааның улузу Тываның соңгу-чөөн талазынга чуртаваан. Көпсү-Хөлү биле Шишкит хеми Тываның чөөн талазында туруп турар. Соңгу-Чөөн тала дээрге тожулар чурту-тур. Чогум "Дубо" аймааның дылы, домаа дугайында кыдаттар таптыг чүнү-даа биживээн.

Үндезини

1. Бичурин Н. Я. (Иакинф) Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. Часть первая. Отделение VII. повествование о Доме Хойху (Уйгуры). Дополнительные прибавления о Гаогюйских поколениях.
2. Л. П. Потапов. Этнический состав и происхождение алтайцев. Историко-этнографический очерк. Издательство "Наука", Ленинградское Отделение, Ленинград, 1969 г. Часть 3. Древние элементы в этническом составе Алтайцев.
3. Cокровенное сказание монголов (Монгольский обыденный сборник). Перевод С.А.Козина. X. Гвардия Чингисхана. Похвала гвардии. Покорение уйгуров и лесных народов. Распределение уделов. Расправа с волхвом Теб-Тенгрием. Archived 2013-01-19 at the Wayback Machine
4. Очерки СѢверо-Западной Монголии. Результаты Путешествія исполненнаго вѢ 1879 году по порученію Императорскаго Русскаго Географическаго Общества членомѢ сотрудникомѢ онаго Г. Н. ПотанинымѢ. ВыпускѢ IV. Матеріалы этнографическіе сѢ 26-Ѣю таблицами рисунковѢ. С. ПетербургѢ. Типографія Киршбаума, вѢ д. М-ва ФинансовѢ, на Дворцовой площади. 1883.
5. Н. А. Сердобов. История формирования тувинской нации. // ТНИИЯЛИ. Тувинское книжное издательство, Кызыл — 1971 год.