Конфуцианство

Конфуцианство өөредии Кыдат чурттунуң төөгүзүнге, культуразынга болгаш ооң аңгыда социал-политиктиг төөгүзүнге эвээш эвес рольду ойнааан. Конфуцианство өөредигниң үндезилекчизи Эрте-бурунгу Кыдаттың угаакчы Кун-цзы деп санатынып турар, ооң өске ады – Конфуций (б.э.ч. 551-479 хире чч). Ол социал үндезин өскерилгелер болуп турар уеде чурттап турган, ол дээрге Чжоу династияның үези.

Баштайгы үелерде конфуцианство чаңгыс турган, ындыг-даа болза ол Эрте-бурунгу Кыдаттың ат-алдарлыг, эргелиг өөреди бооп, өске өөредиглер-биле каттай турган (даосизм, легизм болгаш оон-даа өске өөредиглер). Ынчалза-даа кажан Кыдат чурт катыжа бээрге, Хань деп хаан күрүнези тургустуна берген соонда, конфуцианство өөредии чурттуң кол идеологиязы деп санатынып турар апарган.

Баштайгы үелеринде конфуцианство шажын деп санатынбайын, а философтуг этика деп санатынып турган. Конфуций угаакчы сайзыраңгай кижини чаяаарын кызыдып турган. Сайзыраңгай кижиниң кол шынары – чаагай сеткилдии болгаш хүлээлгелии. Кижиниң чаагай сеткилдии дээрге – чөптүг чоруу, кижилерге ынаа, биче сеткилдии, бодун тудуп билири болгаш ак сеткилдии. А хүлээлгелиг кижи дээрге – билигже чүткүлдүг, өөредилгеже хүлээлгелиг болгаш эрте-бурунгу улустарның мерген-угаанынче чүткүлдүг кижи. Тергиин болгаш сайзыраңгай кижи аъш-чемге , бай-шыдалга, чуртталганың таарымчалыынга хамаан чоктуг болур. Конфуций угаакчы, кижи бүгү бодун бедик идеалдарга тураскаадып, шынны тыварынга болгаш кижилерге бараан болур деп санап турган. Кижи делегейде бойдуска бараан бооп, бойдустуң сорулгаларын күүседип - чер кырынга амыдыралды узадыыр кылдыр чаяатынган.

Конфуций ритуалды кол ужур-уткалыг деп турган. Ол ритуалда кижини төнмес иерархияның бөлүүнче киирериниң кол аргазы деп санап турган. Ёзулалдар хевириниң дузазы-биле кижилерниң аразынче үнелиг аяннажылга харылзаазын киирип, оларны буянныг болурунга өөредип турар. Ёзулалдарны шыңгыы сагыырын Конфуций - чуртталганың кол дүрүмү деп чугаалап турган.

Конфуцианствонуң кол идеязы дээрге кол чүүлдерниң мөзү-шынарын экижидериниң болгаш ажыл-чурумунуң аразынга аянныжылга бооп, чуртту экижидип, тергиин ниитилелди тургузарынга дузалап турар. Мөзү-шынарлыг экижидилге чедиишкинниг ажыл-чорудулгага баштайгы негелделер болуп турар. Ооң түңнелинде конфуцианствону пантеизмге хамаарылгалыг деп база санап болур.

Пантеизм дээрге шажынныг болгаш философтуг өөредиг, ол бурганны болгаш делегейни бурганчыдып, катыштырып турар.

Конфуцианствода күрүнени патриархалдыг өг-бүле деп көргүзүп турар,ында болза хаан кланның,бүрүн эрге-чагыргалыг баштыңчызы болуп турар. Бүдүнү биле алырга ниитилел ийи кол каъттан тургустунар ужурлуг - ол дээрге, башкарып турар кижилер болгаш чагыртып турар кижилер. Ниитилелди башкарыкчылар биле чагыртып турарларга чарарда үлелге барымдаазы чүгле бай-шыдалынче көөр эвес, а угаан-билиинче болгаш буянныынче база көөр. Ниитилел биле чуртту башкарарда кол сорулга кылдыр Конфуций чоннуң сонуургалы деп бижип турар.

Конфуцианствода кол черни ниитилелде социал корум-чурумну организаастаарында болуп турар. Ооң өзээ кылдыр хамаарылгалыг харылзаалар болгаш хаан биле чоннуң,адазы биле оглунуң, ашаа биле кадайының, улуг биле бичениң аразында чагыртырары кол рольду ойнап турар. Ол харылзаалар моральдыг чагырга кырында тургустунуп турар ужурлуг. Ынчалдыр ап келирге, бурганнарны ханы хүндүлээри кижилерни негелде чогунга өөредип турар, агаар-бойдусту хүндүлээри кижиге экини күзээринге өөредип турар, а төөгүнү хүндүлээри дээрге ада-өгбелеривистиң өөредиглерин утпайын оларның этирип турган ритуалдарын кылыры болуп турар.

Конфуцианствода эң-не кол социал корум-чурумну тудары дээрге улугларга чагыртыры деп Конфуций сагындырып турар. Кандыг-даа улуг кижи - дүжүмет, ада, хаан - ол дээрге бичии кижиге, чагыртып турар кижиге болгаш албатыга чугаа чок хүндүткел болур. Чаңчыл аайы-биле алырга кыдат өг-бүледе каржы иерархия турган - ында бичии кижи улуг кижиге чагыртып турган, ынчангаш конфуцианство өөредии иерархиктиг чагырылганы сагыыр деп бижип турар.Конфуцианство баштайгы хевиринде ышкаш артпаан. Ол кезээди социалдыг өскерилгелер аайы-биле өскерлип чораан.

Конфуцианстволуг эки чаңнар

Конфуцианствонуң иштинче кирип турар хөй хөй эрес дидим чорук күүседикчилерниң аразында дараазында 5 чүүл ылгатынып турар: кижизии (жэнь), чөптүү (и), мерген угаанныы(чжи), ак сеткилдии (ли), сеткилдиң чажыт чогу (синь). Оларның аразында- культурлуу, салым-чаянныы, улугларны хүндүлээри, коргуш-чогу, чөптүү, дыңнаңгыры, тайбыңга ынаа болгаш оон-даа өске. Кырында бижээн эки чаңнар кандыг-даа шажынның иштинде бар дээр болза частырыг эвес болур.

Хөй-ле шажыннарнын өөредиинде дараазында сөстер бар: эрге-чагырга - бургандан, а чуртталгада чедиишкиннер дээрге - бурганның биске хайыралдыы болуп турар.

Ынчалза-даа эрге-чагыргага мөгеери чүгле конфуцианство шажынында бар: ында кижилер буянныг кижилерге, ортун кижилерге, хирелиг кижилерге болгаш бөдүүн чонга чардынып турар. Кижиниң иштики сагыш сеткилиниң экижидилгези, кижи кайы-хире бедик чадаже үнүп шыдаанындан дорт хамааржыр деп санап турар.

Мында Конфуций биле Лао-цзының бодалдары чарлып турар.

Конфуцийниң бодалы биле алырга башкарыкчы кижи - кижилерниң кырында дээр дег бедик черде турар. Ындыг-даа болза чуртту башкарып турар кижилер ол-ла үеде эртемденнер, философтар болгаш чогаалчылар база болуп турарлар.

Өг-бүлени Конфуций бичии күрүне биле бичии ниитилел деп турар: адазы ажы-төлүнге сагыш човаап турар кижи, а оолдарының хүндүткелдии дээрге - эң-не кол чоруктарның бирээзи. Монотеситиктиг шажыннарда бурган дээрге дөмей, а Конфуций - баш удур сөглекчи деп санатынып турар. Ынчалза-даа конфуцианствону Европа чурттакчыларының бодалы-биле тайылбырлаары берге болуп турар.

Конфуцианство өске улуг шажыннар ышкаш баштайгы тыптып келген чурттунга таратынып турар, а бүдүн делегейге канчаар таратынып турар дээрге, кыдат эмигрантыларның дузазы биле тарап турар.

Дөзү

В.П. Павловский, Н.Д.Эриашвили, А.В.Щеглов "Религиоведение" деп номдан.
Энциклопедия быстрых знаний "Религии мира" деп номдан.