Кончак

Кончак, Конжак — қипчоқлар хони (1172—1203). Қипчоқ хонларидан Ўтроқнинг ўғли. Шаруканнинг набираси. Отаси ўзининг суюкли фарзандини ёшлигида Кавказ тоғларида сақлаган. 12-асрнинг 2-ярмида Дон дарёси ҳавзасидаги қипчоқларни бирлаштириб, қудратли кўчманчи давлат уюшмаси барпо қилган. К. рус князлари билан қариндошлик (К.нинг қизи Новгород-Северский князи Игор Святославичнинг ўғлига теккан эди) ва баъзан иттифоқчилик муносабатларида бўлиб, Киевга қарши муттасил кураш олиб борган. У Лукоморе (Азовнинг шим. даги ҳудуд) хони Кобек билан иттифоқ бўлиб, Переяславл ерига бир неча бор (1174, 1178, 1183) ҳарбий юришлар қилган; 1185-йил Игор Святославични мағлубиятга учратиб, уни асир олган, сўнгра Переяславлни бесамар қамал қилган. 1187-йил К. яна Киев ерларига чопқун уюштирган, Чернигов князлигини эгаллаган.

К. ҳақида рус солномачисининг ёзишича, "ушбу қудратли буюк хон Сула (Днепр ирмоғй)дан елкасида қозон кўтариб ўта олган". Йилномадаги "қозон" овқат тайёрлайдиган идиш эмас, балки у К.нинг ва у раҳбарлик қилган давлат уюшмасининг қудратини рамзий белгиси бўлиб, у "қозон" билан ушбу кучқудратни "боқа олиши" ва бошқара олишини англатган. К. Днепр ҳавзасидаги қипчоқлар (бошқа уюшмаси)нинг Русга қарши айрим йирик юришларига тез-тез раҳбарлик қилиб турган; 13-аср бошида эса унинг ўғли Юрий Кончаковични рус солномачиси "барча қипчокларнинг каттаси" деб атаган. Княз Игор К. қароргоҳидан, асирликдан қочаётган чоғида йўлида кўплаб ҳайвонлар ва қушлар (бўрилар, тулкилар, бургутлар, қарғалар, оққушлар, зағчалар, булбуллар) ни учратганини, улар ҳақиқий бўлмай, балки қипчоқларнинг уруғ-қабила тотемлари ва номлари эканлигини айтган. К. 1184-йил Русга қилган чопқуни пайтида шаҳар-қалъаларни қамал қилишда Кавказ (Грузия, Озарбайжон) дан олиб келтирилган ёнар ўқ отувчи "манжаниқ" (нафтандоз) ва уни отувчи мусулмон тўпчилардан фойдаланганлиги ҳақида солномаларда маълумот бор. К.нинг укаси Грузия подшоси Тамара хизматида бўлган. Рус тарихчиси Н.М.Карамзиннинг ёзишича, 1185-йил половецлар князи К. тирик олов отувчи Хоразий (хоразмлик) Туркни ўзи билан олиб юрган, ундаги қурол ўт со-чар қурол бўлган. Рус халқ оғзаки ижоди қаҳрамонларидан бири — ўлмас Кошчей образи К. билан боғлиқ бўлиб, рус солномачилари К.ни "баттол, мурдор Кошчей" деб аташган. Маҳмуд Кошғарий луғатида кенжак — туркий қабила номи сифатида келтирилган. Тошкентда Кунжак маҳалласи мавжуд. Игор Святославич ва бошқа князларнинг К.га қарши курашлари ҳақидаги воқелар баёни қад. рус адабийёдгорлиги "Игор полки жангномаси" негизини ташқил қилади.

Ад,: Барманкулов М., Хрусталная мечта тюрков о квадронации, Алмати, 1999; Слово о полку Игореве, М.—Л., 1950; Плетнева С. А., Кочевники средневековя, М., 1982; Половси, М., 1990; Мурад Аджи, Полин половецкого поля, М., 1994.

Фахриддин Ҳасанов.