Irvingia gabonensis

Irvingia gabonensis
	Ogbono yongʻoqlari
Muhofaza qilish holati
	; ; Yoʻqolib ketish xavfiga yaqin (IUCN 2.3)
Ilmiy klassifikatsiyasi
Dunyo:	Oʻsimliklar
Boʻlim:	Tracheophytes
Boʻlim:	Angiosperms
Boʻlim:	Eudicots
Boʻlim:	Rosids
Sinf:	Malpighiales
Oila:	Irvingiaceae
Turkum:	Irvingia
Tur:	I. gabonensis
Binomial nomi
	Irvingia gabonensis; ; (Aubry-Lecomte ex OʻRorke) Baill.
	Afrikada Irvingia gabonensisning tabiiy tarqalishi
Sinonimlari
	Irvingia barteri Hook.f.; Irvingia caerulea Tiegh.; Irvingia duparquetii Tiegh.; Irvingia erecta Tiegh.; Irvingia fusca Tiegh.; Irvingia griffonii Tiegh.; Irvingia hookeriana Tiegh.; Irvingia laeta Tiegh.; Irvingia pauciflora Tiegh.; Irvingia platycarpa Tiegh.; Irvingia tenuifolia Hook.f.; Irvingia velutina Tiegh.

Irvingia gabonensis — Irvingia turkumidagi Afrika daraxtlarining bir turi boʻlib, baʼzida yovvoyi mango, Afrika mangosi yoki buta mango nomi bilan ataladi. Ular yeyiladigan mangoga oʻxshash mevalarga ega va ayniqsa yogʻli hamda oqsilga boy yongʻoqlari uchun qadrlanadi.

Tarqalishi va yashash joyi

Irvingia gabonensis Kongo, Kongo DR, Nigeriya, Kot-d’Ivuar va janubi-gʻarbiy Ugandani oʻz ichiga olgan Angolaning shimoliy chekkasidagi nam oʻrmon zonasiga xosdir. 2009-yildan boshlab Gabon hukumati 2034-yilgacha andok daraxtini kesishni taqiqladi^[2].

Biofizik chegaralar

Daraxt tropik nam va quruq iqlim zonasiga oʻrgangan^[3]. Afrika buta mangosi tabiiy ravishda soyabonli oʻrmonlarda, galereya oʻrmonlarida hamda yarim bargli oʻrmonlarda, 200–500 m (660–1,640 ft) balandlikda va yillik yogʻingarchilik miqdori 1,200–1,500 mm (47–59 in) boʻlgan iqlimda oʻsadi. Daraxt uchun qoʻllab-quvvatlanadigan harorat 20–38 °C (68–100 °F) oraligʻida boʻlishi kerak. Oʻrtacha hosildorlikka erishish uchun tuproq chuqurligi 150 sm (260 m) dan ortiq boʻlishi zaruq. pH 4,5 dan 7,5 gacha boʻlishi mumkin.

Tavsif

Irvingia gabonensis toʻgʻri oʻsadi, balandligi 40 m (130 ft) ga yetadi va tanasi 1 m (3 ft 3 in) diametrida boʻladi. U 3 m (10 fut) balandlikdagi tayanchlarga ega. Tashqi poʻstlogʻi silliq va qobiqli, kulrangdan sariq-kulrang ranggacha. Toji doim yashil, sharsimon va zich. Barglari ellipssimon, bir cheti koʻpincha ikkinchisidan biroz yumaloq, ustki yuzasi oʻtkir, toʻq yashil va porloq. Gullari kichik roʻvaklarda sariqdan yashil-oq ranggacha joylashgan va ikki jinslidir. Mevasi deyarli sharsimon, pishganida yashil rangga ega va ichi yorqin apelsin rangida boʻladi. Mevasining poʻstlogʻi qattiq va bitta urugʻdan iborat. Urugʻlar epigeal (yer ustida) unib chiqadi^[4].

Ekologiya

Irvingia gabonensis hasharotlar: qoʻngʻizlar, ikki qanotlilar, parda qanotlilar va kapalaklar tomonidan changlantiriladi. U martdan iyungacha gullaydi va ikki meva mavsumiga ega: apreldan iyulgacha va sentyabrdan oktyabrgacha. Urugʻlar umurtqali hayvonlar, jumladan fillar va gorillalar tomonidan tarqaladi. Ushbu hayvonlar sonining kamayishi bilan Afrika buta mangosining tarqalishi hamda tiklanishi kamaydi va uning tarqalishi endi odam tomonidan ekishga koʻproq bogʻliq boʻlib qoldi^[5].

Kultivatsiya

Ilgari, Afrika butasi mango mahsulotlarining 90 % i tarqoq, yovvoyi daraxtlardan yigʻib olingan. Afrika buta mangosi daraxtlari dastlab oʻstirilmagan, chunki daraxt meva berishi uchun 15 yil kerak boʻlganiga ishonishgan. Ular sunʼiy ravishda ekilmagan boʻlsa-da, koʻpayish darajasi yuqori edi, chunki ular kamdan-kam hollarda yogʻoch uchun yigʻib olingan. Afrika butasini marcots (havo qatlamli oʻsimliklar) ekiladigan plantatsiyada ekish natijasida ikki-toʻrt yil ichida gul hosil boʻlishi kuzatildi. Urugʻlarning unib chiqish darajasi past va ular toʻgʻri ishlov berilmasa, koʻpincha nobud boʻladi. Urugʻlar asosan mevalarni qoʻlda sindirish orqali olinadi^[6].

Foydalanish

Mevalari koʻpincha odamlar, maymunlar, gorillalar, fillar va shu kabi boshqa sutemizuvchilar tomonidan yangi holda isteʼmol qilinadi. Tabiiy sharoitda oʻsishi va asosan Afrikaning baʼzi qismlarida joylashganligi sababli, u xalq orasida Afrika mangosi deb ataladi. Mevalardan jele, murabbo, sharbat va baʼzan sharob ham tayyorlanadi. Uni pulpa, shuningdek, matoni boʻyash uchun qora boʻyoq tayyorlash uchun ham ishlatilgan.

Endospermga oʻtish uchun urugʻ qobigʻi yorilishi kerak. Dika yongʻogʻi deb ham ataladigan urugʻlar xom yoki qovurilgan holda isteʼmol qilinadi. Koʻpincha ular sariyogʻ yoki shokoladga oʻxshash boʻlaklarga maydalanadi. Urugʻlarni pishirish uchun ishlatiladigan yogʻ (atrof-muhit haroratida qattiq) yoki margarin ishlab chiqarish uchun presslash mumkin. Yogʻ sovun yoki kosmetika uchun ham qayta ishlanadi. Qoldiqlari chorva ozuqasi sifatida yoki shoʻrva uchun quyuqlashtiruvchi vosita sifatida ishlatilishi mumkin. Urugʻlar maydalangan holda shoʻrvalar va pishiriqlarda quyuqlashtiruvchi hamda taʼm beruvchi vosita sifatida ishlatiladi. Bundan tashqari, ularni saqlash uchun „dika non“ deb nomlangan tort qilish mumkin^[4].

Yongʻoqlar koʻpincha Gabon oshxonasida parranda goʻshti va goʻshtli taomlarni tayyorlash uchun ishlatiladi, masalan, poulet à l’odika. Maydalangan yongʻoqlar ovqatga dudlangan taʼm beradi.

Yogʻochi qattiq, shuning uchun ogʻir qurilish ishlarida kemalar yoki temir yoʻl relslari uchun asos sifatida ishlatiladi. Quruq shoxlari oʻtin sifatida ishlatiladi.

Daraxtlar boshqa ekinlarni, ayniqsa kakao va qahvani soya qilish uchun agrooʻrmonchilik tizimlarida ishlatiladi. Ular eroziyani kamaytirish uchun ham qoʻllanadi. Shaharlar Afrika mangosi daraxtini koʻchalarini soya qilish, boshpana yoki obodonlashtirish ishlari uchun ishlatishni boshladilar.

Asosan, Afrikada har yili minglab tonna Afrika mangosi urugʻlari sotiladi^[7].

Ozuqaviy qiymati

Isteʼmol qilinadigan urugʻlar 100 grammlik qismda 697 kaloriya va quyidagi oziq moddalarni taʼminlaydi:

Yogʻ	67 g
Karbongidrat	15 g
Protein	8,5 g
Suv	4 g
Kalsiy	120 mg
Temir	2.4 mg

Urugʻlardagi yogʻli kislotalarning taxminiy tarkibi miristin kislota (33-70 %), laurin kislota (20-59 %), olein kislotasi (1-11 %), palmitin kislota (2 %) va stearin kislotasini (1 %) oʻz ichiga oladi.

Boshqa baʼzi turlarining pulpasidan farqli oʻlaroq, Irvingia gabonensisning pulpasi suvli hamda shirin taʼmga ega va yangi holda isteʼmol qilinadi. Meva pulpasining 100 gramm qismi 61 kaloriya beradi va quyidagilarni oʻz ichiga oladi:

Suv	81 g
Karbongidrat	15,7 g
Protein	0,9 g
Yog '	0,2 g
Fosfor	40 mg
Kaltsiy	20 mg
C vitamini	7 mg
Temir	2 mg

Meva pulpasining maza beruvchi komponentlari zingiberen, sinnamik kislota, dodekanal va dodekanolni oʻz ichiga oladi.

Manbalar

↑ World Conservation Monitoring Centre (1998). „Irvingia gabonensis“. IUCN Red List of Threatened Species. 1998: e.T33055A9754010. doi:10.2305/IUCN.UK.1998.RLTS.T33055A9754010.en. Retrieved 19 November 2021.
↑ Iponga, Donald Midoko; Mikolo-Yobo, Christian; Lescuyer, Guillaume; Assoumou, Fidèle Mba; Levang, Patrice; Tieguhong, Julius Chupezi; Ngoye, Alfred (2018-02-01). „The contribution of NTFP-gathering to rural people's livelihoods around two timber concessions in Gabon“. Agroforestry Systems (inglizcha). 92-jild, № 1. 157–168-bet. doi:10.1007/s10457-016-0022-0. ISSN 1572-9680.
↑ „Irvingia gabonensis“. Ecocrop. Food and Agriculture Organization (1993–2007). 2019-yil 13-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan.
↑ ^4,0 ^4,1 „Irvingia gabonensis“. AgroForestryTree Database. World Agroforestry Centre. 2013-yil 24-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 8-dekabr.
↑ Tchoundjeu Z, Atangana, AR. „Irvingia gabonensis (Aubry-Lecomte ex O'Rorke) Baill.“. Plant Resources of Tropical Africa (PROTA); van der Vossen HAM, Mkamilo GS (Editors); Wageningen, Netherlands (2007). 2015-yil 24-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 30-iyun.
↑ Lost Crops of Africa. Washington DC: National Academies Press, 2006 — 119–135-bet. ISBN 0-309-10333-9.
↑ Moloney, Cornelius Alfred. Sketch of the forestry of West Africa with particular reference to its present principal commercial products.. London: S. Low, Marston, Searle, & Rivington, 1887. DOI:10.5962/bhl.title.55733.

[iucn_status_19_November_2021-1] World Conservation Monitoring Centre (1998). „Irvingia gabonensis“. IUCN Red List of Threatened Species. 1998: e.T33055A9754010. doi:10.2305/IUCN.UK.1998.RLTS.T33055A9754010.en. Retrieved 19 November 2021.

[2] Iponga, Donald Midoko; Mikolo-Yobo, Christian; Lescuyer, Guillaume; Assoumou, Fidèle Mba; Levang, Patrice; Tieguhong, Julius Chupezi; Ngoye, Alfred (2018-02-01). „The contribution of NTFP-gathering to rural people's livelihoods around two timber concessions in Gabon“. Agroforestry Systems (inglizcha). 92-jild, № 1. 157–168-bet. doi:10.1007/s10457-016-0022-0. ISSN 1572-9680.

[FAO-3] „Irvingia gabonensis“. Ecocrop. Food and Agriculture Organization (1993–2007). 2019-yil 13-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan.

[WAC-4] 4,0 ^4,1 „Irvingia gabonensis“. AgroForestryTree Database. World Agroforestry Centre. 2013-yil 24-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 8-dekabr.

[Prota-5] Tchoundjeu Z, Atangana, AR. „Irvingia gabonensis (Aubry-Lecomte ex O'Rorke) Baill.“. Plant Resources of Tropical Africa (PROTA); van der Vossen HAM, Mkamilo GS (Editors); Wageningen, Netherlands (2007). 2015-yil 24-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 30-iyun.

[LostCrops-6] Lost Crops of Africa. Washington DC: National Academies Press, 2006 — 119–135-bet. ISBN 0-309-10333-9.

[7] Moloney, Cornelius Alfred. Sketch of the forestry of West Africa with particular reference to its present principal commercial products.. London: S. Low, Marston, Searle, & Rivington, 1887. DOI:10.5962/bhl.title.55733.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]