Jeyn Morris Goodall
Dame Valerie Jeyn Morris Goodall (inglizcha: Dame Valerie Jane Morris Goodall ; 1934-yil 3-aprel, London) — britaniyalik primatolog, etolog va antropolog, Birlashgan Millatlar Tashkilotining Tinchlik elchisi[1], Kelajak Jahon Kengashining faxriy aʼzosi. Britaniya imperiyasi ordenining Dama qo'mondoni.
U Tanzaniyadagi Gombe Strim milliy bog'ida shimpanzelarning ijtimoiy hayoti va aql-zakovatini 45 yildan ortiq o'rganganligi va xalqaro Jeyn Gudol instituti asoschisi sifatida tan olingan[2]. 1996-yilda tashkil etilganidan beri boshqaruv kengashi a'zosi[3][4]. 2002-yil aprel oyida u BMTning tinchlik elchisi etib tayinlandi.
Biografiya
[tahrir | manbasini tahrirlash]Valeri Jeyn Morris-Gudall 1934-yilda Londonning Xempsted shahrida tug'ilgan[5].
Jeyn bolaligida otasi unga o'yinchoq shimpanze sovg'a qilgan. O'yinchoq uning shimpanzega bo'lgan qiziqishini uyg'otdi va bu maymun hali ham undan ajralmas. Ota-onasi ajrashgandan so'ng, 12 yoshli Jeyn onasi bilan Bornmutga ko'chib o'tdi.
Keyinchalik J. Gudoll ham shunday deb esladi: "Bolaligimdagi uchta kitob mening hayotimga ta'sir qildi". Bu "Doktor Dolitlning hikoyasi" H.Lofting, "Tarzan", E.R.Burroughs , Gudollning so'zlariga ko'ra, "meni hayvonlar bizga aytmoqchi bo'lgan narsalarni tushunish ilhomlantirdi va meni Afrikaga borish, hayvonlar bilan yashash va ular haqida kitoblar yozish uchun bir xil darajada qat'iy qat'iyat bilan qiziqtirdi", shuningdek, "Hayot mo'jizasi", "Umuman bolalar kitobi emas"[6] asarlarini yaratdi.
Maktabni tugatgandan so'ng, u kotiblik kurslarida qatnashdi, ofitsiant bo'lib ishladi, lekin 1957-yilda sobiq sinfdoshining taklifiga binoan u o'zining eski orzusini Afrikaga tashrif buyurishga qaror qildi va Keniyaga ishlashga ketdi. Keniya milliy muzeyida J. Gudoll muzey direktori, taniqli antropolog Lui Likining yordamchisi va kotibi bo'lib ishladi. Tez orada Lui Liki uni rafiqasi Meri Liki bilan birga Sharqiy Afrikadagi Olduvay darasidagi qazish ishlariga hamrohlik qilishga taklif qildi. Liki, shuningdek, Tanzaniyadagi Gombe Stream milliy bog'ida shimpanzelarni o'rganishni so'radi va u bu kuzatishlar asosida ibtidoiy odamlarning hayoti haqida xulosa chiqarish mumkinligiga umid qildi. U ilgari 1958-yilda Liki tomonidan Usmon Xill bilan primatlarning xatti-harakatlarini va Jon Nepier bilan primatlar anatomiyasini o'rganish uchun yuborilgan edi. Jeyn onasi bilan birgalikda 1960-yil iyul oyida Tanzaniyaga (o'sha paytda Britaniyaning ishonchli hududi Tanganyika) keldi va tadqiqot ishlarini boshladi.
Jeyn universitetda o'qimagan va hatto bakalavr darajasiga ham ega bo'lmagan bo'lsa-da, g'ayrioddiy muhim tadqiqotlari va maxsus olingan ruxsati tufayli u 1962-yilda Kembrij universiteti Darvin kollejida etologiya bo'yicha doktoranturaga qabul qilindi va muvaffaqiyatli o'tdi. Zoolog Robert Xaynd rahbarligida 1965-yilda "Yovvoyi tabiatda shimpanzelarning xatti-harakati" mavzusida doktorlik dissertatsiyasini himoya qilgan. Gorillalar orasida hayoti bilan tanilgan Dayan Fossi va orangutanlarni o'rgangan Birute Galdikas bilan birgalikda u 1960-yillarning boshida maymunlar ustida uzoq muddatli tadqiqotlarni boshlagan uch tadqiqotchidan biri hisoblanadi. Ilmiy dunyoda ularni "Likining farishtalari" deb ham atashadi.
Shimpazelar haqidagi juda ko`p ma`lumotlar Jeyn Gudoll tomonidan to`plangan. U birinchi bo'lib shimpanzelar ibtidoiy asboblardan foydalanishini aniqladi: ular termit tepaliklaridan termitlar va chuqurliklardan asal olish uchun foydalanadigan shoxlar, shuningdek yong'oqlarni sindirish uchun bolg'a o`rniga toshlardan foydalanishganini aniqlagan. Jeyn shimpanzelarni kuzatishlarida yovvoyi hayvonning nafaqat obyektdan asbob sifatida foydalanishi, balki uni o'z ehtiyojlariga mos ravishda o'zgartirishi va shu bilan asbob yasashning boshlanishini ko'rsatadigan birinchi hujjatlashtirilgan misollarni keltirdi. Garchi ko'plab hayvonlar asboblardan foydalanishsada, ularni faqat gominidlar yaratadi va bu xususiyat gominid va boshqa hayvon o'rtasidagi asosiy farq hisoblanadi.
Keyinchalik u shimpanzelar boshqa hayvonlarning go'shtini yeyishlarini, birga ov va o'zaro urush qilishlarini payqadi. Maymunlar orasidagi ijtimoiy munosabatlar ham qiyin bo'lib chiqdi.
Gudoll o'z tadqiqotiga raqamlar o'rniga hayvonlar nomini bergan birinchi tadqiqotchi edi. Ilmiy doiralarda bu amaliyot qoralangan, chunki emotsional omil tadqiqotning obyektivligini yo'qotishiga olib keladi, deb ishonilgan. Shunga qaramay, ko'plab olimlar Jeyndan o'rnak olishdi. Jeynning shimpanzelari orasida Devid birinchi bo'lib unga yaqinlashdi; Goliyot, Dovudning do'sti, to'daning sobiq rahbari; Mayk, to'plam rahbari; qari "xola" Gigi; keksa janob MakGregor va ona Flo va uning farzandlarini tadqiqot obyekti qilib ko`rsatgan.
1977-yilda Gudoll Gombe qo'riqxonasini qo'llab-quvvatlash uchun Jeyn Gudoll institutini (JGI) tashkil etdi. Institutning dunyo bo'ylab 19 ta filiali mavjud. Goodall butun dunyo bo'ylab shimpanzelar va ularning yashash joylari uchun himoyachi bo'lib, yiliga 300 kun sayohat qilishadi. Jeyn Gudol instituti Afrikaning tabiiy boyliklari va rivojlanishini himoya qilish uchun innovatsion dasturlarni ishlab chiqish bilan xalqaro miqyosda mashhur. Gudoll BMTga atrof-muhit muammolari haqida xabardorlikni oshirishda masalan, YUNEP/YUNESKOning "Buyuk maymunlarni omon qolishi" loyihasi orqali yordam berishda davom etmoqda. Loyiha yoʻqolib ketish arafasida turgan primatlarning ushbu turini saqlab qolish boʻyicha xalqaro say-harakatlarni muvofiqlashtirishga hissa qoʻshadi.
Goodall, shuningdek, Floridaning Afrikadan tashqaridagi eng yirik shimpanze qo'riqxonasi boshqaruv kengashi a'zosi va Edinburgning sobiq prezidenti, Shotlandiyaning Hayvonlar himoyachilari, hayvonlardan tibbiy tajribalar, hayvonot bog'lari,sport va chorvachilikda foydalanishga qarshi norozilik bildirmoqda.
1991-yilda Gudoll " Roots & Shoots " bolalar tashkilotiga asos soldi, hozirda u dunyoning 100 ta davlatida faoliyat yuritadi. Ushbu xalqaro bolalar dasturi odamlar va hayvonlarga yordam berish va atrof-muhitni muhofaza qilish bo'yicha loyihalarni amalga oshirish bilan shug'ullanadi.
2002-yil aprel oyida BMT Bosh kotibi Kofi Annan Gudollni BMT Tinchlik elchisi etib tayinladi.
2008-yil may oyida u Nobel qo'mitasiga yangi Nobel mukofotini - hayvonlar tajribalarida muqobil usullar uchun ta'sis etish tashabbusi bilan murojaat qildi.
2007-yil 7-iyulda Goodall Live Earth xalqaro festivalini taqdim etdi.
Gudoll Angliya va Uelsning Yashillar partiyasini qo'llab-quvvatlaydi va 2015-yilgi parlament saylovlari arafasida uning rahbari Karolin Lukas nomzodi uchun ovoz berishga chaqirdi. Devid Kemeronning konservativ hukumatining tulki oviga qo'yilgan taqiqni bekor qilish niyatini keskin tanqid qilar ekan, Gudal Britaniya parlamenti deputatlariga tegishli murojaatni imzolagan 20 nafar mashhur kishilar qatorida edi.
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ Holloway, M. (1997) Profile: Jane Goodall — Gombe’s Famous Primate, Scientific American 277(4), 42-44.
- ↑ {{{заглавие}}}.
- ↑ „About Us“. NhRP Website. Nonhuman Rights Project. 2012-yil 26-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 3-sentyabr.
- ↑ „2013 is here, and we are ready!“. NhRP Website. Nonhuman Rights Project (2013-yil 16-yanvar). — „The following year, I created the Center for the Expansion of Fundamental Rights, Inc. (CEFR), which is now the Nonhuman Rights Project, Inc., with Jane Goodall as a board member.“. 2013-yil 14-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 3-sentyabr.
- ↑ «Morris-Goodall, Valerie J» in Register of Births for Hampstead Registration District, volume 1a (1934), p. 748.
- ↑ „15 Real-Life Scientists Share Their Favorite Science Fiction Books, Movies | HuffPost“. 2014-yil 15-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 18-fevral.