Kriz tili
| Kriz tili | |
|---|---|
| Milliy nomi | Кърыцӏаь мез |
| Mamlakatlar | Ozarbayjon[1] |
| Soʻzlashuvchilarning umumiy soni | 5,000-9,000 |
| Oʻrni | ? |
| Turkumlanishi | |
| Turkum | Yevroosiyo tillari |
| Til oilasi | |
| Alifbosi | yozuvsiz |
| Til kodlari | |
| ISO 639-3 | kry |
Kriz tili (kriz – Кърыцӏаь мез[3]) — Ozarbayjonning shimoliy-sharqiy qismida yashovchi krizlarning tili. Nax-Dogʻiston tillar oilasining lezgin tillariga mansub. Budux tiliga genetik jihatdan eng yaqin, ushbu til bilan alohida kichik guruhni tashkil qiladi. Tarixiy jihatdan kriz va budux tillari proto-lingvistik davlatning maʼlum bir umumiy sohasidir. Baʼzan ular Shohdagʻ tillari haqida ham gapirishadi, bu yerda geografik yaqinlik va yakkalanish prinsipiga koʻra, kriz va budux tillari xinalug bilan birlashtirilib, Nax-Dogʻiston tillari orasida alohida oʻrin tutadi.
Soʻnggi sotsiolingvistik tadqiqotlar (2001-yil) shuni koʻrsatdiki, Kubi viloyatining baland togʻli qishloqlarida kriz tilida soʻzlashuvchilar soni taxminan 1-2 ming kishiga kamaygan. Ismayilli viloyatining Xaputli qishloqlarida taxminan shuncha odam kriz tilida (xaputli shevasi) gaplashadi. Til yozilmagan. U asosan maishiy sohada qoʻllanadi. Kriz tilida soʻzlashadigan koʻpchilik kattalar ham ozarbayjon tilida gaplasha oladilar. Bunga ozarbayjon aholisi bilan bir hududda yashash, ozarbayjon tilidagi maktab taʼlimi, ish yuritish, boshqa milliy guruhlar vakillari bilan aloqa qilish vositasi sifatida ijtimoiy, siyosiy, madaniy va boshqa tadbirlar paytida foydalanish kabi omillar sabab boʻladi. Ayrim qishloqlarda ham millatlararo aloqa vositasi sifatida lezgin tilidan foydalanadi.
Lahjalari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Kriz tili bir qator lahjalar va ichki lahjalaga boʻlinadi (XX asrning oʻrtalariga qadar bu lahjalar alohida til sifatida koʻrib chiqilgan)[4][5]. Grammatik va fonetik tizimdagi sezilarli farqlarga, shu jumladan ozarbayjon tilining shevalari taʼsirida paydo boʻlgan yangiliklar bilan bogʻliq boʻlganiga qaramay, lahjalar oʻzaro tushunarli.
- kriz-yergyud (kriz)
- xaputlin
- jek
- alik
Kriz-yergyud shevasi 29 qishloqda, Xaputlin - 8 ta, Jek - 6 ta va Alik - faqat Alik qishlogʻida gaplashiladi.
Xususiyatlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Kriz tili Lezgin tillaridan koʻp jihatlari boʻyicha, lablanganligi boʻyicha ajralib turadi.
Grammatika, leksika va fonetika sohasida adabiy va mahalliy lahjalarda ozarbayjon tilining kuchli taʼsiri sezilarlidir.
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ (unspecified title)
- ↑ Языки мира: Кавказские языки. / Ред. М. Е. Алексеев, Г. А. Климов, С. А. Старостин, Я. Г. Тестелец. М.: Academia, 1999; 2001. — С. 373.
- ↑ Лингвистический энциклопедический словарь. //Главный редактор В. Н. Ярцева. Москва, «Советская энциклопедия», 1990
- ↑ Саадиев Ш. М. Крызский язык. Языки народов СССР, Том 4. Институт языкознания (Академия наук СССР). Ред. Виноградов В. В. М.: Наука, 1966
- ↑ В. Г. Гаджиев. «Сочинение И. Гербера „Описание стран и народов между Астраханью и рекою Курой находящихся“ как исторический источник по истории народов Кавказа». — Наука, 1979. — С. 226
- ↑ Языки народов СССР: в 5 томах. Иберийско-кавказские языки. М: Наука, 1967 — 545-559-bet. ISBN 627-641.
- ↑ Языки Российской Федерации и соседних государств: К-Р. М: Наука, 1997 — 155-bet. Крызский язык распадается на четыре диалекта: крызско-ергюджский диалект представлен в 29 сёлах, хапутлинский — в восьми, джекский — в шести, алыкский — в одном.