Urmiya koʻli
| Umriya koʻli forscha: دریاچه ارومیه | |
| 37°39′43″N 45°24′18″E / 37.66194°N 45.40500°E | |
 | |
| 1984-yilda samodan olingan tasvir | |
| Mamlakat |  Eron |
| Dengiz sathidan balandlik | 1 275 m |
| Eng katta chuqurligi | 16 m |
| Oʻrtacha chuqurligi | 5 m |
| Minerallanish turi | Shoʻr |
Urmiya(forscha: دریاچه ارومیه , ozarbayjoncha: Urmiya gölü, armancha: Ուրմիա լիճ[1][2]) — irmogʻsiz, shoʻr koʻl. Eron shimoli-gʻarbidagi Sharqiy va Gʻarbiy Ozarbayjon tumanlari oraligʻidagi Armaniston togʻlarida joylashgan.
Nomilari
[tahrir | manbasini tahrirlash]- "Avesto"da u „shoʻr suvli chuqur koʻl“
- Chechasht („porayotgan oq“) sifatida tanilgan va bu nom ostida XIV asr fors mualliflari tomonidan tilga olingan.
- „Buhayrat ash-Shurot“ — „bid’atchilar koʻli“ deb Istaxrlar ataydi.
- Oʻrta asrlarda u „Shoʻr koʻl“ deb ham atalgan;
- Kabudan (Eron. Daryacha-yi Kabudan — „koʻk koʻl“[3], armancha: Կապուտան (Kaputan));
- Tala (Qal’ada).
- 1926-yilda u Shoh Rizo Pahlaviy sharafiga Rezoye deb oʻzgartirildi;
- 1970-yillarda avvalgi nomi qaytarildi.
- Hozirgi vaqtda koʻl gʻarbiy qirgʻoqdagi xuddi shu nomdagi Umriya shahri sharafiga qoʻyigan.
Mintaqaning boshqa tillaridagi zamonaviy nomi:
- ozarbayjoncha: Urmiya gölü,
- armancha: Ուրմիա լիճ (Urmiya lich)[4],
- kurdcha: Gola Urmiyê.
Hozirgi holati
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Bugungi kunga kelib, koʻl yoʻq boʻlib ketish arafasida. 1998-yilda boshlangan qurgʻoqchilik, atrofdagi shahar va qishloqlar aholisining koʻl suvini haddan tashqari isteʼmol qilishi, shuningdek, unga quyiladigan daryolarga toʻgʻonlar qurilishi tufayli Urmiya hududining 70 % dan ortiq qisqardi.[5][6]. Urmiya shahri munitsipaliteti vakili Javad Jahongirzodaning soʻzlariga koʻra, agar koʻl toʻliq qurib qolsa, oʻz oʻrnida 10 milliard tonna tuz qoladi va 14 millionga yaqin odam chiqib ketishga majbur boʻladi. Har yili koʻldan taxminan 3 milliard m³ suv bugʻlanadi[5].
2011-yilda mahalliy aholining Urmiyani qutqarish uchun favqulodda vaziyat rejasini qabul qilish haqidagi navbatdagi talablari parlament tomonidan rad etildi. Hukumatni koʻlni qutqarishga chaqirish maqsadida uyushtirilgan mitingning 60 nafar ishtirokchisi 2011-yil 4-sentabrda hibsga olindi[7].
Mutaxassislar 2014-yil holatiga koʻra, koʻlni qutqarish boʻyicha chora tadbirlar tadbiq etilmasa, Urmiya koʻli toʻrt yildan soʻng botqoqqa aylanib qolishini taxmin qilishgan[6].
Koʻlni qutqarish
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Koʻlni saqlab qolish uchun bir nechta rejalar mavjud edi. Shunday qilib, 2012-yil avgust oyida Eron atrof-muhitni muhofaza qilish tashkiloti rahbari Muhammad-Javad Muhammadizoda Armaniston Eronga suv tashish orqali Urmiyadagi suv sathini tiklashga yordam berishga rozilik olganini eʼlon qildi. Qayta tiklash rejasi Sharqiy Ozarbayjon viloyatidan suv tashishni ham oʻz ichiga olgan.
Araks daryosidan suv oʻtqazish rejasi ham bor edi, buning uchun 950 milliard eron reali ajratildi, biroq Ozarbayjonning eʼtirozlari sababli loyihadan voz kechishga qaror qilindi[8][9].
2013-yilda Eron hukumati Kaspiy dengizi suvini burish orqali koʻlni saqlab qolish loyihasini ishlab chiqishni boshladi[10]. 2014-yil oxiriga kelib loyiha yakuniy bosqichiga yetdi, xorijiy maslahatchilarni jalb qilgan holda turli variantlarni oʻrganish boshlandi[6].
2014-yil mart oyida Eron Atrof-muhit vazirligi BMT Taraqqiyot dasturi bilan birgalikda koʻl va qirgʻoq boʻyidagi botqoq erlarni saqlab qolish rejasini ishlab chiqdi. Loyiha birinchi yilida 225 million dollar va butun loyiha uchun(umumiy) 1,3 milliard dollar talab qildi.
Eron hukumati nafaqat boshqa manbalardan koʻlga suv tashish loyihalarini, balki koʻldagi suv darajasini tiklashning boshqa usullarini ham moliyalashtirish niyatida. Shunday qilib, 2014-yil iyul oyida Eron prezidenti Hasan Ruhoniy koʻldan suv oqimi samaradorligini oshirish boʻyicha ishning birinchi yili uchun toʻlash uchun taxminan 14 trillion eron riali (500 million dollardan ortiq) ajratishga qaror qildi, buning natijasida suv oqimini kamaytirish rejalashtirilgan. Ushbu loyiha qishloq xoʻjaligida, shuningdek, atrof-muhitni tiklashda foydalaniladigan suv miqdori kamaytirish orqali rejalashtirilgan[5].
Gʻarbiy Ozarbayjon viloyati hudud suv xoʻjaligi rahbari Yaser Raxbardinning soʻzlariga koʻra, 2021-yilda Urmiya koʻlining maydoni oʻtgan yilning shu sanasiga nisbatan 1546 kvadrat kilometrga qisqargan[11][12].
Havolalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ Вачаган Адибекович Саргсян. 9-й день творения. Девятое чудо (9-րդ հրաշալիք), 2005 — 139-bet. ISBN 9789994156009.
- ↑ Тадевос Хачатурович Акопян. Հայաստանի պատմական աշխարհագրություն. Издательство Ереванского Университета (Երեւանի համալսարանի հրատարակչություն), 1960 — 43, 461-bet.
- ↑ Kratkie soobщeniya instituta narodov Azii, Vipuski 62-66, 1964
- ↑ Сандро Сардарян. Армения - колыбель цивилизации. Издательство Ереванского Университета (Երեւանի համալսարանի հրատարակչություն), 2004 — 435, 495-bet. ISBN 9785808405790.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 „Iran to spend $500 million to save shrunken Lake Urmia“ (en). www.newscientist.com. Qaraldi: 2019-yil 25-may.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 „Озеро Урмия в Иране может спасти вода из Каспия“ (ru). www.vestikavkaza.ru. Qaraldi: 2019-yil 25-may.
- ↑ „Демонстранты в Иране требуют спасти пересыхающее озеро“. Русская служба Би-би-си (2011-yil 4-sentyabr). 2012-yil 4-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 10-oktyabr.
- ↑ „Armenia to help Iran save drying lake Oroumiyeh“. www.payvand.com. 2016-yil 4-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 10-iyun.
- ↑ „Иранский чиновник: Армения поможет Ирану спасти высыхающее озеро Урмия“. 2015-yil 2-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 3-mart.. IA Novosti Armenii — NEWS.am 03.08.2012
- ↑ „Иранское озеро Урмия могут спасти за счет Каспийского моря“. ИТАР-ТАСС (2013-yil 18-sentyabr). 2013-yil 4-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 1-oktyabr.
- ↑ Lake Urmia shrinks by over 1,500 km2
- ↑ حجم آب دریاچه ارومیه نصف شد
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Urmiya // Slovar sovremennix geograficheskix nazvaniy / Rus. geogr. o-vo. Mosk. sentr; Pod obщ. red. akad. V. M. Kotlyakova. Institut geografii RAN. — Yekaterinburg: U-Faktoriya, 2006.
- Rezaye (ozero) // Bolshaya sovetskaya ensiklopediya : [v 30 t.] / gl. red. A. M. Proxorov. — 3-e izd. — M. : Sovetskaya ensiklopediya, 1969—1978.
- „Lake Urmia“ (en). Encyclopædia Britannica. 2011-yil 24-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 8-noyabr.
- „Lake Oromeeh. Biosphere Reserve Information“ (en). UNESCO Man and the Biosphere Programme. 2011-yil 24-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 8-noyabr.
- Alipour S. „Hydrogeochemistry of seasonal variation of Urmia Salt Lake, Iran“ (en). Saline Systems. 2011-yil 24-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 8-noyabr.
- „The Lake of Urmiya“, E.J. Brill's First Encyclopaedia of Islam, 1913-1936, reprinted, Brill, 1987 — 1037-bet. ISBN 9004082654.