Waerapî
Piron-parey: waerapî est on calcaedje do vî grek θήρ (waeraxhe biesse) + ποδός (pî) çou ki fwait waerapî (waeraxhe pî). Li syinciveus latén mot est Theropoda, li rwalnijhaedje est Tierpî (cogne prumrece) et Tieripî (dispotchaedje), mins i rshonne a “pî d’ tier” adon li translataedje waerapî est pu djusse pol djenerå comprindmint.
Il fouxhnut lomés di cisse manire pa l’ madjuster Othniel Charles Marsh e l’ an 1881, les waerapîs fouxhénxhe ricnoxhnut des oujhipîs (Ornithopoda, avou des oujheas pîs) eyet des zåropîs (Sauropoda, avou des cwarpeces pîs), tertos lomés pa Marsh.
Shuvanmint, cist atuze stî capoute ca nos sepans asteure ki les djurassikeus waerapîs dinnut skepiaedje ås oujheas contråvmint ås oujhipîs.
Istwere
[candjî | candjî l’ côde wiki]Les waerapîs foimnut on sistematike clostea (tacson) di dobelpîs cwatipîs (sincieus latén: Tetrapoda) regregnant cåzumint l’ etiristé des carnassieus foitoujheas eyet cladisticmint li mierseu clostea des oujheas, ki fouxhénxhe dazår aspitnut foû des involants waerapîs foitoujheas do djurassike. Shuvant çoula, les waerapîs (adon les foitoujheas) sorvikénxhe mins eto riprezintnut 1/3 des cronzoxhîs d’ ouy.
Å trén del peupreçaedje des foitoujheas å mitan do 19 inme sieke, des vicants ribastixhaedjes do djinre waerapî fouxhnut mo cnoxhous do grand publik, come les otruzôres, les grandizôres, les tiranozôres, les felhapeus.
Li clostea est oridjinnire do Mîtrin-Triyassike e schåyant li tacson des såriskeas, les mierviyès polûles foimes cnoxhowes sont aireurhapeu (sincieus latén: Eoraptor lunensis) eyet hereazôre (sincieus latén: Herrerasaurus ischigualastensis). Li clostea a radmint cnoxhou on daegnrece ståraedje å cminçmint do djurassike.
Discrijhaedje
[candjî | candjî l’ côde wiki]E rapoirt avou li coirlomaedje, les waerapîs foimnut zels ene soûmintrece “prumitive” ådvins les foitoujheas: les foitoujheas prumîs (ki, pa sinse n’ estént nén des waerapîs) estént dandjreuzmint pår des carnassieus dobelpîs, mins sacwants cronzoxheazôres (sincieus latén: Spinosaurus) fouxhnut montoit cwådrupîs. Tenawete, sacwantès trokes fouxhnut foirt specialijheyes, les mieregzimpes sont surmint les oujheas mins nos avans eto les kernerzôres eyet les oûhapeus (sincieus latén: Therizinosaurus & Oviraptor) ki s’ distrokelnut del prumire foime.
Emey les waerapîs i gn a li mierpitite kinoxhowe foime di foitoujhea: li coilibi melisogue (Mellisuga helenae) del taye d’ on inseke ey eto li grand cronzoxheazôre avou 18 metes di long.