Academia.edu no longer supports Internet Explorer.
To browse Academia.edu and the wider internet faster and more securely, please take a few seconds to upgrade your browser .
Log in with Facebook Log in with Google
التطور الحضاری لمصرفی زمن الطولونیین
download Download Free PDF
Download Free PDF
See full PDF download Download PDF
اٌرـٛس اٌسؼاسي ٌّظش
اٌرـٛس اٌسؼاسي ٌّظش
فً صِٓ اٌـٌٍٍٓٔٛٛ
إعذاد
االسراراٌذورٛسٍِٕ /شج تٕد ِذعث اٌمسـأً
أسرار اٌراسٌخ تمسُ اٌراسٌخ – وٍٍح اَداب
خاِعح األٍِشج ٔٛسج تٕد عثذ اٌشزّٓ
حٿڄڄڀټش حٿَ٬رْش حٿٌٔ٬ىّش
اٌشٌاع ٘1441-ـَ2020/
اٌٍّخض
أٓيڄض ٌٗ٬د حألٍ ٝحٿظِ ىهڀض حإلٓالځ ٳِ رنخء حٿل٠خٍس حإلٓالڃْش،
ًٻخنض ڃ َٜڃن أًٳَ ىٌه حٿزْجخص آيخڃخًً ،ٷي ٗيي حٿنٜٲ حألهَْ ڃن حٿٸَڅ حٿؼخٿغ
حٿيـَُ ريحّش ٳٜپ ؿيّي ٳِ طخٍّن ڃ َٜحإلٓالڃْش؛ طڄؼپ رٸْخځ حٿيًٿش حٿٌ٤ٿٌنْش،
حٿظِ ٗټڀض ڃن٤ڀٸخً ٿزيحّش حالُىىخٍ ٳِ طخٍّن ك٠خٍس ڃً .َٜىنخٹ ٫يى ڃن حٿٌ٬حڃپ
حٿظِ ٻخڅ ٿيخ ىًٍ ٳِ ارَحُ ىٌه حٿل٠خٍس ،ڃنيخ :حٿظؤهَ حٿل٠خٍُ حٿٌُ ٓزٶ ٷْخځ
حٿيًٿش حٿٌ٤ٿٌنْش ،ٳٸي ٗڄپ ًٿٺ نٌحكِ حٿلْخس ٻڀيخ ،رٔزذ ْٓخٓش حٿ٬زخْْٓن ،ٳِ طَْْٰ
حٿٌالس رخٓظڄَحٍ؛ هٌٳخً ڃن حٓظٸالٿيڂ رخٿزالى.
طڄټن أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ ڃن حٿٸ٠خء ٫ڀَ حٿؼٌٍحص ٳِ ڃً ،َٜرنخء ؿْٖ ٷٌُ،
ًٗيي ص حٿزالى حٓظٸَحٍحً ًطٌٍ٤حًً ،حٓظٸالالً ًحطْخًًٛ ،خكذ ًٿٺ ط ٌٍ٤ٳِ حٿلْخس
حٿل٠خٍّش؛ ألڅ حرن ٌ٣ٿٌڅ كَ٫ ٙڀَ حٿٸْخځ ربنـخُحص ك٠خٍّش طڄِْ ٫ييه؛ ٿظؼزْض
ٓڀ٤خنوً ،أڅ ّزيً حٿزال ١حٿٌ٤ٿٌنِ ٳِ كْخطو ٳِ ڃٔظٌٍ ال ّٸپ ٫ن ڃٔظٌٍ حٿزال١
حٿوالٳِ.
أػزض حرن ٌ٣ٿٌڅ أنو ٻخڅ نڄًٌؿخً ٿڀلخٻڂ حٿڄؼخٿِ ،ڃن كْغ طزنِ حإلٛالف
ًحٿ٬يٽً ،حال٫ظنخء ر٘ئًڅ ىًٿظو ،ٳڀڂ طٰ٘ڀو ٣ڄٌكخطو ٳِ ُّخىس ٍٷ٬ش ىًٿظو ٫ن
حالىظڄخځ رـٌحنذ حإلٛالفً ،ڃٌح ّلٸٶ حٿلْخس حٿټَّڄش ٿَْ٫ظو؛ ًٿٌح حطٔڂ ٫ييه رؤنو
٫يي ٓالځ ٗخڃپًٍ ،هخءً ،ك٠خٍس٫ً ،ڄَحڅً ،ٳنٌڅً ،هڀَٲ حرن ٌ٣ٿٌڅ آػخٍحً ٍحث٬ش
طـٔي َٜ٫هً ،ال ِّحٽ ر٠٬يخ رخٷْخً اٿَ ٌّڃنخ ىٌح.
اٌرٍّٙذ:
ٷخڃض حٿيًٿش حٿ٬زخْٓش ر٬ي ٓٸٌ ١حٿيًٿش حألڃٌّش ٓنش 132ىـ751/ځً ،حٓظٸَص
ى٫خثڄيخ ٳِ ٫يي حٿوڀْٴش أرِ ؿ٬ٴَ حٿڄن ،)1(ٌٍٜحٿٌُ ّ٬ي أًٽ هڀْٴش ٫زخِٓ ّظوٌ ڃن
حٿظَٹ ر٤خنشً ،ڃٌ٧ٴْن؛ ٳٸي ٷَّد كڄخىحً حٿظَٻًًِ ،ػٶ روً ،ؿ٬ڀو ڃن هخٛظو،
ًأڃنخء َّٓه(ًٓ . )2خٍ ٫ڀَ ًٿٺ حٿوڀْٴش حٿڄييُ ،ػڂ ىخًٍڅ حٿَْٗي ،حٿٌُ طٌٓ ٪ٳِ
حٓظويحځ حٿظَٹ(ً ،)3حٓظويڃيڂ حٿڄؤڃٌڅ ،ٳخُىكڄض ًٳٌىىڂ ٫ڀَ رخروً ،رخٿٮ ٳِ
اٻَحڃيڂ(ًًٛ . )4پ ر ٞ٬حألطَحٹ اٿَ ڃنخٛذ ٷْخىّشً ،ڃنيڂ ٌ٣ٿٌڅ ًحٿي أكڄي رن
3
أ.دٍِٕ /شج تٕد ِذعث اٌمسـأً
ٌ٣ٿٌڅ؛ ٳٸي ْ ٫نو حٿڄؤڃٌڅ ًحٿْخً ٫ڀَ أًَٗٓنشً ،ٻخڅ حرنو حألٳْ٘ن كْيٍ ڃن ٻزخٍ ٷخىس
حٿڄؤڃٌڅ(ً .)5ٿڄخ رٌّ ٪حٿڄ٬ظٜڂ رخهلل كٌ٨ح ر٤٬ٴوًٌّ ،ٻَ أڅ حٿڄ٬ظٜڂ ٿڂ ّټن ّؼٶ
رخٿَ٬دً ،أٛزق ٿألطَحٹ أػَ ٻزَْ ٳِ حٿلْخس حٿْٔخْٓشً ،حالؿظڄخْ٫شًٗ ،ټپ حٿلَّ
حٿظَٻِ ى٫خڃش ڃن ى٫خثڂ حٿوالٳش أّخځ كټڄوً ،ڃن طؤػَْحطيڂ أنو نٸپ ٫خٛڄش حٿوالٳش
اٿَ ٓخڃَحءً ،أٓټن حٿظَٹ ٳْيخ(.)6
طڄټن حألطَحٹ ٳِ ٫يي حٿٌحػٶ ڃن طؼزْض أٷيحڃيڂ ٳِ حٿلټڂً ،حٿلٌٜٽ ٫ڀَ
نٴًٌ ٻزَْ ،ٳٸي هڀ ٪حٿوڀْٴش ٫ڀَ ٷخثيه حٿظَٻِ أٗنخّ ٿٸذ حٿٔڀ٤خڅ(ً ،)7أٓني اٿْو
أ٫ڄخٽ حٿـَِّس حٿٴَحطْشً ،حٿ٘خځً ،ڃَٜ؛ ًٷي أٓيڂ ىٌح ٳِ ُّخىس نٴًٌىڂ ٳِ حٿَ٬حٵ،
ًهخٍؿيخ()8؛ ًأكخٌ٣ح حٿوڀْٴش رڄن َّحٷذ طلَٻخطوًّ٘ ،خٍٻو حٿڄنخٷ٘خص حٿْٔخْٓش(.)9
ىٌه حٿوٌ٤حص ٻخنض طيرَْحً ْٓخْٓخً ٫ڀَ َّ٣ٶ حنٴٜخٽ حٿٌالّخص ٫ن حإلىحٍس
حٿڄَٻِّش؛ ڃنظيِّن ٬ٟٲ حٿٔڀ٤ش حٿڄَٻِّش٫ً ،يځ ڃَ٬ٳظيخ رڄخ ّـَُ ٳِ حٿٌالّخص؛
ال٣ڄجنخنو اٿَ ڃن ًٿٌىڂ ڃن حٿظَٹ()10؛ ًرٔزذ ىٌح أٛزلٌح ّظيهڀٌڅ ٳِ حهظْخٍ
حٿوڀٴخء ًطٌٿْظيڂً ،حٿظوڀ ٚڃنيڂ اًح ط٤ڀذ حألڃَ ًٿٺ(.)11
حٿِّخىس ٳِ نٴًٌ حألطَحٹ ٳِ ٫يي حٿيًٿش حٿ٬زخْٓش ؿ٬پ ٓڀ٤خنيڂ ّٴٌٵ ٓڀ٤خڅ
حٿوڀٴخء حٿ٬زخْْٓن؛ ًىٌح حألڃَ ٗـ ٪ر ٞ٬حٿٌالس ٫ڀَ طؤْْٓ كُټڂ ًٍحػٍِ ڃٔظٸپٍ ،ٿيڂ
ًألرنخثيڂ ًألٳَحى أَٓىڂ ڃن ر٬يىڂً ،ٳِ ٓزْپ طلٸْٶ ًٿٺ ٻخنٌح ّيّنٌڅ رخٿٌالء
ٿڀوالٳش حٿ٬زخْٓشً ،ٷي كٜڀٌح ٫ڀَ حٿظٴٌّ ٞرخٿلټڂ ٿيڂً ،ألرنخثيڂ ڃن ر٬يىڂً ،ٷي
َِ٫ٳضْ ىٌه حٿ٨خىَس رخٓڂ حٿيًّالص حٿڄٔظٸڀشً ،ڃنيخ حٿيًٿش حٿٌ٤ٿٌنْش.
ُ
اٌذٌٚح اٌـٌٍٔٛٛح:
طڄټن حألطَحٹ ڃن حٿَْٔ٤س ٫ڀَ حألڃٌٍ ٳِ حٿيًٿش حٿ٬زخْٓشًٗ ،ټڀٌح ىًّالصٍ
ڃٔظٸڀش ،أرَُىخ ٷْخځ حٿيًٿش حٿٌ٤ٿٌنْش ٳِ ڃ٫ َٜڀَ ّي أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ حٿظِٰٯُِ
حٿظَٻِ ،ػڂ حڃظيص رخطـخه حٿ٘خځ؛ ٿظټٌڅ أًٽ ىًّڀش طنٴٜپ ٫ن حٿيًٿش حٿ٬زخْٓشً ،طظٴَى
رلټڂ حٿيّخٍ حٿڄَّٜشً ،حٿ٘خڃْش(ً . )12طَْ٘ ٻظذ حٿظَحؿڂ اٿَ أڅ أَٓطو ٻخنض طٸْڂ ٳِ
روخًٍٍ ،أڅ ًحٿيه ٌ٣ٿٌڅ -حٿٌُ نٔزض اٿْو حٿيًٿش -ٻخڅ ڃڄڀٌٻخً ؿِء رو اٿَ نٌف رن
أٓي حٿٔخڃخنِ ،ٳؤٍٓڀو اٿَ حٿوڀْٴش حٿڄؤڃٌڅ ڃ ٪ڃن أٍٓپ ڃن حٿڄڄخٿْٺ حٿظَٹ ٓنش
200ىـ816/ځ()13؛ ٳؤ٫ـذ حٿوڀْٴش حٿڄؤڃٌڅ رنـخرظو ًاهالٛوً ،ٿٌح ك ِ٨رڄټخنش
ٻزَْسًٛ ،خٍ ڃن ڃڄخٿْټو ،ػڂ أٛزق ڃن أڃَحثوً ،ٿٸّذ رؤڃَْ حٿٔظًَ ،حٓظڄََ ّٰ٘پ
ىٌح حٿڄنٜذ َّ٘٫ن ٓنش(ً ،)14أنـذ ٌ٣ٿٌڅ ٫يىحً ڃن حألرنخء ،ڃنيڂ حرنو أكڄي ،حٿٌُ
ًٿي ٳِ ٍ23ڃ٠خڅ ٫خځ 220ىـ835/ځ ٳِ رٰيحى(.)15
ن٘ؤ حرن ٌ٣ٿٌڅ ن٘ؤس ٔ٫ټَّش ٳِ ٓخڃَحء ٳِ ٻنٲ ًحٿيهً ،حٗظيَ رخٿظٸٌٍ
ًحٿٜالفً ،حٿ٘يس ًحٿزؤّ؛ ًطٌٳِ ًحٿيه ٓنش240ىـ854/ځ ،ٳظًِؿض أڃو أكي ُ٫ڄخء
حٿـني حألطَحٹ ،حٿٌُ ًؿي ٫نيه ٫نخّش ًحىظڄخڃخً؛ ڃڄخ ٓخ٫يه ٳِ حٿٌٌٛٽ اٿَ حٿ٬ڄپ ٳِ
كَّ حٿوڀْٴش(ً ،)16ڃخ ٿزغ أڅ ٳٌ ٝاٿْو حٿوڀْٴش حٿ٬زخِٓ حٿڄظٌٻپ ڃخ ٻخڅ ألرْو ڃن
4
اٌرـٛس اٌسؼاسي ٌّظش
حأل ٫ڄخٽ حٿٔ٬ټَّش حٿڄوظڀٴش ،ػڂ طًِؽ ڃن هخطٌڅ حرنش ّخٍؿٌمً ،ىٌ ڃن ٻزخٍ ٷٌحى
حألطَحٹً ،ٷي ٓخ٫يه ٳِ حالٗظَحٹ ٳِ حٿٌٜحثٲ حٿظِ طًِٰ حٿًَځْ٫ً ،نو حٿٌَُّ ٫زْي
حهلل رن هخٷخڅ ٳِ ً .)17(ٌَّٓ٣طڄټن ڃن حالٓظْالء ٫ڀَ اڃَس حٿؼًٌٍٰ ،ىڃ٘ٶ،
ًىّخٍ ڃً . )18(َٜر٬ي ڃٸظپ حٿوڀْٴش حٿڄظٌٻپً ،أهٌ حٿزْ٬ش ٿڀڄٔظْ٬ن٫ ،خى اٿَ ٓخڃَحء
ٿْټٌڅ ٷَّزخً ڃن حألكيحع( )19؛ ألنو ٻخڅ ّظڄظ ٪رخكظَحځ حٿظَٹ ًػٸظيڂً ،نخٽ ػٸش حٿوالٳش
ًحكظَحڃيخًًٛ ،ٴض ٫الٷظو رټپ ڃن حٿوڀْٴظْن حٿڄظٌٻپً ،حٿڄٔظْ٬ن رخٿـْيس ،اال أڅ
ٛڀظو رخألهَْ حُىحىص ر٬ي ٌ٫ىطو ڃن ٌَّٓ٣؛ ًّٴيڂ ڃن حٿڄٜخىٍ حٿظخٍّوْش أڅ
٫الٷش رخٿوڀْٴش ٻخنض ْ٣زش؛ رٔزذ انٸخًه ٷخٳڀش طـخٍّش ٷخىڃش ڃن رالى حٿًَځ ،ڃلڄڀش
رخٿييحّخ حٿؼڄْنش ٿڀوڀْٴش ڃن ٷ٤خ ٩حٿَ٤ٵ(.)20
ًڃن حألكيحع حٿظِ ٗييىخ أنو ٍحٳٶ حٿوڀْٴش حٿڄٔظْ٬ن اٿَ ڃ٬ظٸڀو ٳِ
ًحًٓ ،)21(٢كخًٽ ڃن ٪حألطَحٹ ڃن ٷظپ حٿوڀْٴش ،ٿټنيڂ أًَٛحً ،ر٬ي أڅ ٷظڀٌه ىٳن
ؿؼظو٫ً ،خى اٿَ ٓخڃَحء( ،)22ٳٌؿي أڅ حٿنٴًٌ ًحٿٔڀ٤خڅ أٛزق ٳِ أّيُ حٿـني حألطَحٹ،
حٿٌّن نٜزٌح حٿڄ٬ظِ ٫ڀَ َٕ٫حٿوالٳشً ،رَُ رخّټزخٹ حٿظَٻِ ٫ڀَ ڃَٔف حألكيحع،
ًٻخڅ ًُؽ أڃو أٷٌٍ ىئالء حٿـني ًأ٨٫ڄيڂ ٗؤنخًًٓ ،زٶ ٿو أڅ كٜپ ڃن حٿوڀْٴش ٓنش
254ىـ868/ځ ٫ڀَ اٷ٤خ ٩ڃً َٜنٌحكْيخ(.)23
كَ ٙرخّټزخٹ ٫ڀَ حٿزٸخء ٳِ ٓخڃَحء؛ ٿْټٌڅ ٷَّزخً ڃن حألكيحع؛ ًىٌح ڃخ
ىٳ٬و ٿظْْ٬ن حرن ًُؿظو أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ نخثزخً ٫نو ٳِ ڃ ،َٜٳٔخٍ اٿْيخ ٳِ ٍڃ٠خڅ
ٓنش 254ىـ868/ځً ،حٓظٸيځ ڃ٬و ر ٞ٬حٿـني ٿڄٌحؿيش أُ ػٌٍس ّٸٌځ ريخ حٿ٘٬ذ(.)24
٣ڀذ حٿوڀْ ٴش حٿڄيظيُ ڃن حرن ٌ٣ٿٌڅ أڅ ّظٌٿَ اه٠خ٫ ٩خڃپ ٳڀْٔ٤ن
حٿڄظڄَى ٫ڀَ حٿيًٿش؛ ٳٌؿيىخ حرن ٌ٣ٿٌڅ ٳَٛش إلن٘خء ؿْٖ ٻزَْ ڃن حٿڄڄخٿْٺ،
ًحٿظَٹً ،حٿًَځً ،حٿِنٌؽً ،ى٫ڂ كټڄو ريڂً ،أهٌ ڃن حٿـنيً ،حٿنخّ حٿزْ٬ش ٿنٴٔو
٫ڀَ أڅ ّ٬خىًح ڃن ٫خىحهًٌّ ،حٿٌح ڃن ًحالهً ،رٴ٠پ ىٌح حٿـْٖ حٓظ٤خ ٩أڅ ّظٰڀذ
٫ڀَ حٿٴظن حٿيحهڀْش حٿظِ ٷخڃض ٫ڀْو(ً . )26ٿڄخ ٣ڀذ حٿوڀْٴش ڃنو أڅ ّظوڀَ ٫ن ڃنٜزو
ٿٌحٿِ حٿ٘خځ أڃخؿٌٍ ٍٳً ،ٞطٌؿو اٿَ حٿ٘خځ ًٟڄيخ ٿڄً ،َٜڃنٌ ًٿٺ حٿٌٷض
أٛزلض ىًٿش حرن ٌ٣ٿٌڅ ڃٔظٸڀش ْٓخْٓخً ٫ن حٿوالٳش حٿ٬زخْٓش(.)27
حٿڄټخٓذ حٿْٔخْٓش حٿظِ كٸٸيخ حرن ٌ٣ٿٌڅ ٿڂ طيٳ٬و ٿڀظٴټَْ رخالنٴٜخٽ حٿيّنِ
٫ن حٿيًٿش حٿ٬زخٍْٓش؛ ألڅ حٿوالٳش ٳِ ن َ٨ؿڄيٌٍ حٿڄٔڀڄْن ٻخنض طڄؼپ ًٍَٟس
ىّنْش الٓظڄَحٍ حٿٌكيس حإلٓالڃْش؛ ًحٓظڄَ حٿي٫خء ٿڀوڀْٴش ٫ڀَ حٿڄنخرَ ح٫ظَحٳخً رٔڀ٤ظو
حٿيّنْش( . )28ٿٸي كټڂ حرن ٌ٣ٿٌڅ ُىخء ٓظش ٫ َ٘٫خڃخً( ،)30ىحٳ ٪ٳْيخ ٫ن حٿلٸٌٵ حٿظِ
حٻظٔزيخ اٿَ أڅ طٌٳِ ٓنش270ىـ 884/ځ ً٫ڄَه أٷپ ڃن هڄْٔن ٫خڃخً(ً ،)29طَٹ ىًٿش
ڃٌ٣يس حألٍٻخڅ.
ر٬ي ًٳخس أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ هڀٴو حرنو هڄخًٍّو ،ٳ٬ڄپ ٫ڀَ طٌٿْپ حٿ٬ٸزخص حٿظِ
ًحؿيظوً ،أٟخٱ أڃٌٍحً ٻؼَْس اٿَ كخَٟس أرْو حٿِحىَس٣ًً ،ي ٫الٷظو رخٿوالٳش
5
أ.دٍِٕ /شج تٕد ِذعث اٌمسـأً
حٿ٬زخْٓش؛ ٳًِؽ حرنظو أٓڄخء حٿڄًَ٬ٳش رــــ (ٷ َ٤حٿنيٍ) ڃن حٿوڀْٴش حٿ٬زخِٓ حٿڄ٬ظ٠ي،
ًرخٿٮ ٳِ طـيِْىخ ،ڃڄخ أىٍ اٿَ اٳالّ ڃخٿْش حٿزالىً .ر٬ي هڄخًٍّو طٌٿَ ُڃخځ حٿيًٿش
ًٿيحڅ َْٰٛحڅ ڃن أٳَحى حٿزْض حٿٌ٤ٿٌنِ ،طنٸٜيڂ حٿلنټش حٿْٔخْٓش؛ ًٿٌح ٿڂ ّظڄټنخ ڃن
ڃٸخًڃش ؿيٌى حٿوڀْٴش حٿ ٬زخِٓ ڃن أؿپ حٓظَىحى ًالّظِ ڃًٌٍّٓ ،َٜخ ،حٿڀظْن ٧ڀظخ
طلض ٓڀ٤خڅ حٿٌ٤ٿٌنْْن ٷَحرش ٓز٬خً ًػالػْن ٓنشً .طڄټن حٿٸخثي حٿ٬زخِٓ ڃلڄي رن
ٓڀْڄخڅ ڃن ىهٌٽ ڃيّنش حٿٸ٤خثٓ ٪نش292ىـ905/ځً ،ٷظپ ؿنٌى حٿٌ٤ٿٌنْْن ڃن
حٿٌٔىحڅً ،هَد ڃزخنْيخ٫ً ،خع ٳٔخىحً أٍر٬ش أٗيًَ ،ٿڂ ّزٶ ڃنيخ ٌٍٓ ؿخڃ ٪أكڄي
رن ٌ٣ٿٌڅً ،ريٌح ٫خىص حٿٔ٬ټَ ڃٸَحً ٿڀلټٌڃش(.)31
اٌّثسث األٚي :اٌّظا٘ش اٌسؼاسٌح فً اٌذٌٚح اٌـٌٍٔٛٛح:
كَ ٙأكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ ٫ڀَ طټٌّن ؿْٖ ٷٌُ ٿظيْ٫ڂ ىًٿظوً ،ر٬ي أڅ طلٸٶ
ٿو ًٿٺ ُ٫نِ ر٘ئًڅ ىًٿظو ٫ڀَ حٿڄٔظٌّخص ٻڀيخً ،ٿڂ طٰ٘ڀو حٿ٤ڄٌكخص حٿْٔخْٓش ٫ن
ؿٌحنذ حإلٛالف ًحٿ٬نخّش رڄخ ّلٸٶ حٿلْخس حٿټَّڄش ٿَْ٫ظوً ،طٴْٜپ ًٿٺ ٫ڀَ حٿنلٌ
حٓطِ:
أ – حٿنٌحكِ حإلىحٍّش:
ٿڂ َّْٰ حٿَ٬د ٳِ أن٨ڄش حإلىحٍس رڄ َٜر٬ي أڅ ٳظلٌىخً ،حٻظٴٌح رٰ٘پ
حٿڄنخٛذ حٿَثْٔش ٳْيخً ،ڃن أىڂ أ٫ڄخٽ ًحٿِ ڃ َٜحإلَٗحٱ ٫ڀَ ؿزخّش حٿَ٠حثذ،
ًآٍخٿيخ اٿَ حٿوڀْٴش .أڃخ أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ ٳٸي ٯََْ ىٌح حٿڄٴيٌځ ،ٳـڄ ٪ڃٸخٿْي حٿٔڀ٤ش
ٳِ ّيهً ،حطوٌ ڃن حإلؿَحءحص ڃخ ّـ٬ڀو حٿَؿپ حٿٌكْي ٳِ ڃ ،َٜٳِ٬ٽ ٫خڃپ حٿوَحؽ
حٿٌُ ْ٫نو حٿ٬زخٌْٓڅ ٫ڀَ ڃً ،َٜطلټڂ ٳِ حٿ٘ئًڅ حٿڄخٿْش اٿَ ؿخنذ حٿ٘ئًڅ
حإلىحٍّشً ،حٿٔ٬ټَّشً ،أَٗٱ ر٘ټپ ڃزخَٗ ٫ڀَ حٿوَحؽ٫ً ،ڀَ حٿٌالّخص حألهٍَ
حٿظخر٬ش ٿڄًّْٗ ،َٜي ٫خٛڄظو حٿـيّيس(حٿٸ٤خثً ،)٪رنخىخ ٫ڀَ ٯَحٍ رٰيحى ًٓخڃَحء،
ًرنَ ٿنٴٔو ٷَٜحً ّڀْٶ رخألڃَحءً ،حطوٌ ٿنٴٔو َٗ٫خً ًڃٌٻزخً ْ٨٫ڄخً ،ٿظؤٻْي اڃخٍطو
٫ڀَ ڃً .َٜٿظَْٓن نٴًٌه ٳْيخ نَ٨ڂ حٿ٬يّي ڃن حٿيًحًّنً ،حٿٌ٧خثٲ ،أرَُىخ:
* حٿلخؿذ:
حٷظَٜص ڃيڄش حٿلخؿذ رخىة حألڃَ ٫ڀَ حٿٌٷٌٱ ٳِ رخد حألڃَْ ،ػڂ طٌٓ٬ض
ڃيخڃو ٿْٜزق -ٳِ ر ٞ٬حألكْخڅ -ڃٔظ٘خٍحً ٿألڃَْ(ًٌُّ . )32ٻَ أڅ حرن ٌ٣ٿٌڅ ٻخڅ ّٸڀّي
رال ١حٿوڀْٴش حٿ٬زخِٓ ٳِ حٿَ٬حٵ ،ڃن كْغ أٓخٿْذ حإلىحٍس ،ٳخطوٌ ٫يىحً ڃن حٿلـّخد،
ًٻڀَٲ كخؿزخً ّظٌٿَ حأل٫ڄخٽ حٿظ نْ٨ڄْش ًحٿڄَحْٓڄْش ٳِ حٿزال ١حألڃًَُْ ،ٻخڅ حٿلخؿذ
ّظوٌ ٿنٴٔو ر ٞ٬حٿڄ٬خًنْن٤ُّ ،ڀٶُ ٫ڀْيڂ حٿٔ٬خس(ً .)33رظظز ٪طخٍّن حٿيًٿش حٿٌ٤ٿٌنْش ،ٿڂ
نـي أڅ ىٌح ٿٸذ(حٿٔ٬خس) أ٣ڀٶ ٫ڀَ ڃٌ٧ٲ ٻزًَْ ،أٯڀذ حٿ٨ن أڅ أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ ٿڂ
ّٔڄق ألكي ڃن أطزخ٫و أڅ ِّىحى نٴًٌه؛ ّئٻي ًٿٺ أڅ حٿٌُ ٻخڅ ّٸٌځ رٌْ٧ٴش حٿلخؿذ
حألٻزَ ٳِ َٜ٫ه طخر ٪حٓڄو نْٔڂً ،ٿڂ ٌّٻَ أنو كڄپ ىٌح حٿڀٸذ؛ ٫ڀَ حٿَٯڂ أڅ حألڃَْ
ٻخڅ ّؼٶ روًّ ،ټڀّٴو رټؼَْ ڃن حٿڄيخځ(.)34
6
اٌرـٛس اٌسؼاسي ٌّظش
* حٿٌَُّ:
ٿڂ ّظوٌ أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ ًَُّحً ٿنٴٔو؛ ألنو ٻخڅ َّٳ ٞأڅ ّٜپ أٌ٫حنو اٿَ
ڃَحٻِ حٿنٴًٌ٧ً ،ڀض ڃً َٜالّش ريًڅ ًَُّ؛ ًٍرڄخ ٻخڅ ٓزذ ًٿٺ ٍحؿ٬خً اٿَ ڃخ
ٗخىيه ٳِ رٰيحى ًٓخڃَحء ،ڃن حٓظزيحى حٿٌٍُحء حٿظَٹ ًْٰ٣خنيڂ؛ ٿٌٿٺ ٳ٠پ ارٸخء
حٿٔڀ٤خص ٻڀيخ ٳِ ّيه ،ڃ ٪طټڀْٲ ر ٞ٬حٿؼٸخص رڄيخځ ڃئٷظش ٫ني حٿًٍَ٠سً ،ڃن ًٿٺ
أنو ٿڄخ ٓخٳَ اٿَ حٿ٘خځ حٓظوڀٲ ٫ڀَ ڃ َٜحرنو حٿ٬زخًّ ،ؿ٬پ حٿٌحٓ ِ٤نخٛلخً
ًًَُّحً(ً .)35ن٬ظٸي أڅ ا٣الٵ حٿٌَُّ ىنخ انڄخ ىٌ ٛٴش ٿڄيخڃوً ،ٿْْ ٿٸزخً ّيٽ ٫ڀَ
ڃنٜذ ًْ٧ٴِ(.)36
* حٿَ٘٣ش:
ن٨خځ حٿَ٘٣ش ٳِ حٿيًٿش حٿٌ٤ٿٌنْش ٳِ ڃ َٜٻخڅ ٗزْيخً رن٨خځ حٿَ٘٣ش ٳِ
رٰيحى؛ ّظٌٿَ ٛخكذ حٿَ٘٣ش ط٤زْٶ حٿٸٌحنْنً ،طنٴٌْ حٿ٬ٸٌرخص حٿظؤىّزْشً ،ڃن٪
حٿـَّڄشً ،نَ٘ حٿٴْ٠ڀش(ًّ . )37نٸٔڂ ن٨خځ حٿَ٘٣ش ٳْيخ اٿَ ٷٔڄْن :أكيىڄخ :حٿَ٘٣ش
حٿ٬ڀْخً ،حٓهَ :حٿَ٘٣ش حٿٔٴڀًََّ .ؿٓ ٪زذ حٿظٔڄْش رخٿَ٘٣ش حٿ٬ڀْخ اٿَ حٿڄٌٷ٪
ًحٿليًى؛ ألڅ ڃيّنش حٿٔ٬ټَ ٿڄخ أن٘جض ٫ڀَ ّي أًٽ حٿٌالس حٿ٬زخْْٓن ٳِ ڃ ،َٜأن٘ؤ
َٗ٣ش ؿيّيس ٓڄْض حٿَ٘٣ش حٿ٬ڀْخ ،حنل َٜحهظٜخٛيخ رخٿن َ٨ٳِ أكٌحٽ حٿ٤زٸش
حٿ٬ڀْخ ڃن حٿٸخىسً ،حٿ٬ڀڄخءً ،حٿ٨٬ڄخء .أڃخ حٿَ٘٣ش حٿٔٴڀَ ٳټخنض طوظ ٚربٷخڃش حٿ٬يٽ،
ًطٌْ٣ي حألڃن رْن ٫خڃش حٿنخّ(ً . )38ٻخڅ ٛخكذ حٿَ٘٣ش ٳِ ٫يي أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ
ڃٌ٧ٴخً هخ٬ٟخً ٿألڃًَْ ،ٿو نٴًٌ ٻزًَْ ،ٿو أٌ٫حڅ ٳِ ٓخثَ حٿزالى؛ ًأٯڀذ حٿ٨ن أڅ ڃن
ٰٗڀٌح ىٌح حٿڄنٜذ ٻخنٌح ڃن حألطَحٹً ،ڃن أرَُ ڃن طٌٿَ ىٌح حٿڄنٜذ ڃٌَٓ رن
ٌ٣نْٶ(.)39
* حٿزَّي:
ًْ٧ٴش ٛخكذ حٿزَّي ڃن حٿٌ٧خثٲ حإلىحٍّش ٳِ حٿ َٜ٬حٿٌ٤ٿٌنِ؛ ٻخڅ
حٿڄْ٬ن ٳْيخ ُّٔظويځ ٿنٸپ حألهزخٍ حٿَٓڄْش ڃن ڃٸَ حٿوالٳش اٿَ حٿٌالّخص ،ػڂ حٓظويڃو
حٿوڀٴخء حٿ ٬زخٌْٓڅ ٿڀظـْٔ ٫ڀَ ًالس حألٷخٿْڂً ،أٛزق ڃن ًحؿزخص ٫ڄّخٽ حٿزَّي ٻظخرش
حٿظٸخٍَّ ًآٍخٿيخ اٿَ حٿلټٌڃش حٿڄَٻِّش(ً .)40ڃنٌ أڅ طٌٿَ حرن ٌ٣ٿٌڅ حألڃٌٍ ٳِ
ڃ َٜه ٜٚڃٌ٧ٴْن ٿٌٿٺً ،ٳٜپ رْن ٫ڄخٽ حٿزَّيً ،رْن حٿـٌحْْٓ ًحٿَ٘٣ش؛
ًٻخڅ ڃٸَ ٫خڃپ حٿزَّي ٳِ ٫خٛڄش حٿيًٿشً .حطوٌ ٛخكذ حٿزَّي ٳِ حٿ َٜ٬حٿٌ٤ٿٌنِ
ڃٔخ٫يّن ّڄؼڀٌڅ حٿيًٿش ٳِ أنلخء ڃً ،)41(َٜڃن أرَُ ڃٌ٧ٴِ حٿزَّي ٳِ حٿَٜ٬
حٿٌ٤ٿٌنِ حٿلٔن رن ڃيخؿَ(ً . )42أٗخٍ حٿٸڀٸ٘نيُ اٿَ أڅ حىظڄخځ اىحٍس حٿزَّي ٳِ
حٿ َٜ٬حٿٌ٤ٿٌنِ رخٿلڄخځ حٿِحؿپ ٻٌْٓڀش ڃن ًٓخثپ نٸپ حٿَٓخثپ(.)43
* حٿن٨خځ حٿٸ٠خثِ:
ٿـڄّـخ ٷَيِځَ أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ اٿَ ڃ َٜحىظڂ رخٿٸ٠خء حىظڄخڃخً ٻزَْحًً ،ٻخڅ حٿٸ٠خس
ُّنظوزٌُڅ ڃن حٿٴٸيخءً ،حألطٸْخء ًًًُ ،حٿنِحىشً ،ٻخنض حهظٜخٛخطيڂ ًحٓ٬ش ًڃظ٬يىس،
7
أ.دٍِٕ /شج تٕد ِذعث اٌمسـأً
ٿټن حرن ٌ٣ٿٌڅ كيّىىخ ٿجال ّظٔ ٪نٴًٌىڂ ًٓڀ٤خنيڂً .ٿڄخ ًٛپ حرن ٌ٣ٿٌڅ اٿَ
ڃً ،َٜؿي ٫ڀَ حٿٸ٠خس رټخٍ رن ٷظْزش حٿٌُ ٻخڅ ى٫خڃش حٿلْخس حٿيّنْش( )45ٳؤرٸَ ٫ڀْو
ٳِ حٿٸ٠خء ،ػڂ ؿَىه ڃن ٻؼَْ ڃن حهظٜخٛخطو(ًٌّ . )46ٻَ أڅ حٿٸ٠خس ٻخنٌح ٳِ حٿَٜ٬
حٿٌ٤ٿٌنِ ّظٌٿٌڅ حٿن َ٨ٳِ حٿڄ٨خٿڂٌ٬ًّٔ ،څ ٳِ حإلٛالف رْن حٿنخّ؛ ًٿٌح كٌ٨ح
رڄټخنش حؿظڄخْ٫ش(ً .)47ڃن حإلؿَحءحص حٿظِ حطز٬يخ حرن ٌ٣ٿٌڅ أڅ طْْ٬ن حٿٸ٠خس ٻخڅ ّظڂ
رڄٌحٳٸش حٿوڀْٴش( )48؛ ًىٌح ّ٬خٍ ٝحٓظٸالٽ ٷ٠خء ڃً .َٜر٬ي ًٳخس حٿٸخ ِٟرټخٍ،
طٌحٿَ ڃنٜذ حٿٸ٠خء ٫يى ڃن حٿٸ٠خس ،أرَُىڂ حرن ٫زيه(.)49
– إٌٛازً اٌعسىشٌح(:إٌظاَ اٌسشتً)
أٚالً :اٌدٍش:
أىٍٹ أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ أڅ طٌْ٣ي نٴًٌه ٿن ّټٌڅ اال ٫ن َّ٣ٶ طؤْْٓ ؿْٖ
ڃيٍد ّيّن ٿو رخٿٌالء٬ًّ ،ظڄي ٫ڀْو؛ ًٿٌح ٻخڅ ىٌح ڃن أًٿٌّخطو ٫ني طٌٿْو ُڃخځ ڃَٜ؛
ٳٸي حٓظ٤خ ٩طټٌّن أًٽ ؿْٖ ڃٔظٸپ رڄ َٜٳِ حٿ ٌٍٜ٬حٿٌٓ ،َ٤ٳٸي حٓظؼڄَ ٳَٛش
ٷْخځ َْٔ٫رن حٿْ٘ن ًحٿِ ٳڀْٔ٤ن ًحألٍىڅ ر٘ٶ حٿ٤خ٫ش ٫ڀَ حٿوڀْٴش حٿ٬زخِٓ ڃٔظٰالً
حَ٤ٟحد أًٟخ ٩حٿوالٳش٬ًٟ ،ٲ اڃټخنخطيخ ،ٳٸ ٪٤حٿوَحؽ ٫ن رٰيحىً ،ٳټََ ٳِ
حالٓظْالء ٫ڀَ ڃ َٜر٬ي ًٳخس حٿوڀْٴش حٿڄيظيًٍُ ،ٳ ٞحال٫ظَحٱ رٔڀ٤خڅ حٿڄ٬ظڄي،
ًطوڀَ ٫ن حٿزْ٬ش ح٫ظيحىحً رٸٌطو( )50؛ ٿټن حٿڄ٬ظڄي أٍٓپ اٿَ حرن ٌ٣ٿٌڅ ّ٤ڀذ ڃنو
حٿظؤىذ ٿڄلخٍرظو ،ٳٔخٍ ٩حرن ٌ٣ٿٌڅ اٿَ طټٌّن ؿْٖ ٷٌُ ،ڃٔظٴْيحً ڃن حٿظـَرش حٿظِ
٫خٗيخ ٳِ رٰيحى ،ٳوِ٘ أڅ ّٰڀذ ٫ڀَ حٿـْٖ ٫نً َٜحكيًٌّ ،ؿو أڃٌٍ حٿيًٿش
ٿٜخٿلو()51؛ ٿٌٿٺ ٿڂ ّظوٌ ؿنيه ڃن حٿظَٹ ٳٸ٢؛ كَٛخً ڃنو ٫ڀَ أال طنظٸپ حٿٴظن
ًحٿيٓخثْ اٿَ ڃً ،َٜحٓظز٬ي أّ٠خً حال٫ظڄخى حٿټڀِ ٳِ حٿـْٖ ٫ڀَ حٿَ٬د ،ٻِ ال
ّټٍَ طـَرش حألٯخ ٿزش ڃ ٪حٿ٬ن َٜحٿَ٬رِ حٿظِ أىص اٿَ َٛح٫خص ڃََّس()52؛ ٳـخء
ؿْ٘و ڃظنٌ٫خً؛ ڃن حٿظَٹً ،حٿِنؾً ،حٿَ٬دً ،حٿًَځ ،أٍر٬ش ًًَ٘٫څ أٿٴخً ڃن حٿظَٹ،
ًأٍرٌ٬څ أٿٴخً ڃن حٿِنٌؽًٓ ،ز٬ش آالٱ ڃن حٿَ٬دً ،رٸْش حٿـْٖ ڃن أؿنخّ أهٍَ،
ٻخٿًَځً ،حألٳٰخڅ()53؛ ًؿ٬پ ٟزخ٣و ڃن حٿظَٹ حٿڄٸَرْن اٿْوً .ڃن كَٛو ٫ڀَ
حٓظٸ٤خد ًالء ؿْ٘و ٿيًٿظو ،أنو أٯيٵ ٫ڀْيڂ رٔوخء()55؛ ًًٳَ ٿيڂ أٓزخد حٿَحكش()54؛
ڃڄخ ؿ٬پ ىٌح حٿـْٖ أىحس ڃ٬ْ٤ش ٳِ ّيه(.)56
ر٬ي ًٳخس أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ ،حنظيؾ هڄخًٍّو حٿڄزخٿٰش ٳِ حٿنٴٸش ٫ڀَ حٿـْٖ ٳِ
حٿُِ ًحٿٔالفً ،طنڄْش حٿٸٌس حٿٔ٬ټَّش ٿيًٿظو ،ٳخٓظٸيځ ؿنٌىحً ڃن آْٓخ حٿٌٓ َ٤ڃن
حٿ٬ن َٜحٿظَٻِ٣ً ،خثٴش ڃن ٓټخڅ حٿزالى حٿ٘خڃْشً ،حٿڄَّْٜنً ،ؿنَي حٿَ٬د حٿڄٸْڄْن
ٳِ ڃن٤ٸش حٿلٌٱ حٿٌحٷ٬ش َٗٵ ىڃْخً ،١ىٍريڂ ًٷَريڂ ڃنوً ،ٻخنٌح ڃًَ٬ٳْن
رخٿ٘ـخ٫ش ًحٿزؤّ ًٟوخڃش أؿٔخڃيڂ(ً ،)57ه ٜٚٿټپ ٣خثٴش ىًٍىخ ٳِ حٿٸظخٽ،
ًٻخڅ ّ٫ ِ٤٬نخ َٛحٿـْٖ أْ٤٫خص ر٘ټپ ڃنظ٨ڂ٫ ٩ًٌُّ ،ڀْيڂ حٿيزخص ٳِ
حٿڄنخٓزخصً ،أٛزق ٿـنٌىه ًٷخىطو نٴًٌ أٷٌٍ ڃڄخ ٻخڅ ٳِ أّخځ أرْو(ً .)58ر٬ي ًٳخس
8
اٌرـٛس اٌسؼاسي ٌّظش
هڄخًٍّو هڀٴو حرنو أرٌ حٿٔ٬خٻَ ؿْٖ ،ٿټنو ٻخڅ ٛزْخً ٣خث٘خً ڃنٰڄٔخً ٳِ حٿڀيٌ،
ًأٛزلض ڃ َٜڃْيحنخً ٿڀ٬٠ٲ ًحٿٴًٌ ،َٟهَؿض حٿ٘خځ؛ ٳوڀ٬و ٷٌحى ؿْ٘وً ،ٷخڃٌح
رظٌٿْش أهْو حأل َٰٛىخًٍڅً ،ٳِ ٫ييه ٧يَ حٿٸَحڃ٤شً ،ٿڂ ّٔظ ٪٤اهَحؿيڂ ڃن
حٿ٘خځ؛ ڃڄخ أىٍ اٿَ ٬ٟٲ حٿيًٿش حٿٌ٤ٿٌنْش؛ ًطڄټنض حٿوالٳش حٿ٬زخْٓش ڃن حٿٸ٠خء
٫ڀَ ىًٿظيڂ ًطوَّذ ٫خٛڄظيڂ ،رٸْخىس ڃلڄي رن ٓڀْڄخڅ(.)59
ثأٍاً :األسـٛي:
ٿڂ ّٸظ َٜحىظڂ حٿيً ٿش حٿٌ٤ٿٌنْش رخٿـْٖ حٿزَُ ،رپ ىظڄض أّ٠خً رخألٌٓ٤ٽ
حٿزلَُ ،ٳؤن٘ؤ أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ ٷٌس رلَّش ٿلڄخّش ٌٓحكپ ڃًٛ ،َٜي ىـڄخص
حٿيًٿش حٿزِْنْ٤ش ٫ڀَ ٌٓحكپ حٿ٘خځ ًڃً ،َٜحٿلٴخ٫ ٥ڀَ َّ٣ٶ حالطٜخٽ حٿزلَُ
رْن حٿ٘خځ ًڃ )60(َٜ؛ ٿټن حىظڄخڃو ريٌح ؿخء ڃظؤهَحً ٫ن طؤْْٓ حٿـْٖ حٿزَُ؛ ألڅ
كخؿظو اٿَ حألٌٓ٤ٽ ؿخء ر٬ي أڅ طٌٓ ٪ٳِ رالى حٿ٘خځ؛ ڃڄخ ؿ٬پ حٿوڀْٴش حٿ٬زخِٓ
حٿڄ٬ظڄي رخهلل َّٓپ ؿْ٘خً رٸْخىس ڃٌَٓ رٰخ ،ٿڄالٷخس حرن ٌ٣ٿٌڅ ًحٿٸ٠خء ٫ڀْوً ،أٛزق
ڃن حٿڄلظڂ ٫ڀْو ڃٌحؿيش ؿْٖ حٿوڀْٴشً .ڃن ٫نخّظو رخٿنخكْش حٿزلَّش ٿظيْ٫ڂ حٿيٳخ٫ ٩ن
ڃ َٜٷْخڃو رزنخء كٜن رـَِّس حٿًَٟشً ،أرٸخثو ٫ڀَ ىحٍ حٿٜنخ٫ش ٳْيخ(.)61
ٻخڅ حرن ٌ٣ٿٌڅ كَّٜخً ٫ڀَ ٛنخ٫ش حٿٔٴن حٿلَرْش رؤنٌح٫يخً ،رڄخ ّټٴِ
ٿڄٌحؿيش أ٫يحثوًً ،ٻَ حرن ٓ٬ي أنو حٓظٸيځ ڃڀظِځ حٿٜنخ٫ش رخٿًَٟش ،أرخ ٻخڃن رن
ٗـخ ٩رن أٓڀڂ حٿلخٓذ(ً ،)62ٷخٽ ٿو( :ٻپ ڃخ ط٬ڄپ ٿِ ڃن حٿ٬يس ٳبنو ُّټظٴَ رخٿٸڀْپ....
اال حٿڄَحٻذ ٳبڅ حٿزلَ الّظٸْنِ ًال ّوخٱ ٌٍٓطِ ...ٳٸيڃٌح حٿلِځ ًحٓظِّيًح ڃن
حإلنٴخٵ ٫ڀْيخ طٔڀڄٌح رظٌٳْٶ حهلل ڃن ڃَ٬س حٿزلَ)(٫ً . )63يي حرن ٌ٣ٿٌڅ اٿَ أرِ ٻخڃن
رخإلَٗحٱ ٫ڀَ ىحٍ حٿٜنخ٫ش اَٗحٳخً ىٷْٸخًً ،حهظْخٍ حٿ٬ڄخٽً ،حٿٜنخً ،٩حٿنٴخْ٣ن،
ًحٿنٌحطْش ،ڃڄن ّڄظخًُڅ رخٿٴ٤نشً ،حٿڄيخٍس حٿٴخثٸش ،اٟخٳش اٿَ حإلَٗحٱ ٫ڀَ ٛنخ٫ش
حٿڄَحٻذً .ڃن أىڂ أنٌح ٩حٿٔٴن حٿظِ أنظـظيخ ىحٍ حٿٜنخ٫ش ٳِ ٫ييه :حٿ٬الرْخص(،)64
ًحٿلڄخثڂ(ً ،)65حٿ٘٬خٍّخص(ً ،)66حٿٔنخىّپ(ً )67ٷٌحٍد حٿويڃشّ ،ٸٌٽ حٿڄٸَُِّ" :ٳخطوٌ
ڃخثش ڃَٻذ كَرْش ٌٍٓ ،ڃخ ّن٠خٱ اٿْيخ ڃن حٿ٬الرْخصً ،حٿلڄخثڂً ،حٿ٘٬خٍّش،
ًحٿٔنخرْٺً ،ٷٌحٍد حٿويڃش٫ً ،ڄي اٿَ ٓي ًؿو حٿزلَ حٿټزَْ.)68("...
ر٬ي ًٳخس أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ حٓظڄَ هڄخًٍّو ٳِ حٿ٬نخّش رخألٌٓ٤ٽً ،رڀٮ ٫يى
حٿڄَحٻذ حٿڄٌَٛىس ٿڀـيخى ٳِ أّخځ أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ ڃخثش ٓٴْنش ،ٳڀڄخ ڃخص ًطڄڀٺ حرنو
هڄخًٍّوُ ،حى ٫يىىخ ً٫يطيخً ،ٻخنض حٿٸ ٪٤حٿزلَّش طَحر ٢رٌٔحكپ حٿ٘خځ طِِّ٬حً
ٿـٌْٗو حٿزَّش( )70؛ ٿټن ىٌح حالىظڄخځ طَحؿ ٪ر٬ي هڄخًٍّشً ،أٛزق ٫يى حٿٔٴن
ڃليًىحًً ،ٿڂ طٔظ ٪ْ٤ىٌه حٿٸٌس حٿزلَّش كڄخّش حٿيًٿش؛ ّيٽ ٫ڀَ ىٌح أڅ حٿوالٳش
حٿ٬زخْٓش ٿڄخ ٷ٠ض ٫ڀَ حٿيًٿش حٿٌ٤ٿٌنْش ٿڂ طٔظ٬ن اال رٸٌس َْٰٛس ڃن حألٌٓ٤ٽ
حٿ٬زخِٓ حٿٌُ ٻخڅ ٍحْٓخً رؼَٰ ٌَّٓ٣اٟخٳش اٿَ حٿـْٖ حٿزَُ(.)71
9
أ.دٍِٕ /شج تٕد ِذعث اٌمسـأً
ج – إٌازٍح االلرظادٌح:
٫ڄپ أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ ًحألڃَحء ڃن ر٬يه ٫ڀَ حٿنيٌ ٝرخٷظٜخى ڃَٜ؛ ٿْټٌڅ
٫يطيڂ ٳِ اطڄخځ حالٓظٸالٽً ،ٳِ ٓزْپ ًٿٺ أنٴٶ حرن ٌ٣ٿٌڅ ٻؼَْحً ڃن حألڃٌحٽ ٳِ
طؤْْٓ ؿْ٘وً ،رنخء أٌٓ٤ٿوً ،ٻخڅ َّٓپ حألڃٌحٽ ٿڀوڀٴخء ٳِ رٰيحى ،اٟخٳش اٿَ
حألڃٌحٽ حٿ٤خثڀش حٿظِ طَٻيخ ر٬ي ًٳخطوًٓ .خٍ حألڃَحء ڃن ر٬يه ٫ڀَ َّ٣ٸظوً .كَٛض
حٿيًٿش حٿٌ٤ٿٌنْش ٫ڀَ ط٘ـًْٓ ٪خثپ حإلنظخؽ حٿٍِحً ،ِ٫حٿٜنخً ،ِ٫حٿظـخٍُ ،ٳخنظَ٘
حٿَهخء ٳِ حٿزالىً ،ط٠خ٫ٲ حٿيهپ حٿٸٌڃِ ٿڀيًٿش.
ًڃن حٿڄٌحٍى حالٷظٜخىّش ٿڄ َٜٳِ حٿ٬يي حٿٌ٤ٿٌنِ:
أٚالً :اٌضساعح:
ُ٫نِ أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ رظ٘ـْ ٪حٿٍِح٫ش ،رټٌنيخ ڃٜيٍحً أٓخْٓخً ڃن ڃٜخىٍ
حٿيهپ حٿٸٌڃِ ،ٳ٘ـ٫ ٪ڀَ حٓظٰالٽ حألٍحً ،ِٟحٿلٌٜٽ ٫ڀَ أًٳَ ٷٔ ٢ڃن
حٿَ٠حثذً ،أٛزلض ؿزخّظو هخ٬ٟش طڄخڃخً ٿو ،ر٬ي أڅ ٻخنض هخ٬ٟش ٿڀوالٳش ڃزخَٗس،
اٟخٳش اٿَ أنو ٟز ٢حٿـزخّش رټخٳش حٿٔزپً ،حٓظٸيحځ حٿڄٌ٧ٴْن حٿڄًَ٬ٳْن رخٿټٴخءس
ًحٿنِحىشً ،كڄَ حٿٴالكْن ڃن ٧ڀڂ حٿـزخس ربّـخى ڃَحٷزش ٫ڀَ حٿـزخس؛ ًأٛزق حٿٴالف ٳِ
٧پ ىٌه حإلؿَحءحص ّن٬ڂ رخالٓظٸَحًٍ ،ٷخىٍحً ٫ڀَ حإلنظخؽ()72؛ ًىٌح ال ّ٬نِ حالهظٴخء
حٿټڀِ ٿڀظٔ٬ٲ ،ٿټنو ٻخڅ ڃليًىحً اڅ ًؿيً .ٷي أٗخٍ حٿزڀٌُ ٳِ ًٍحّخطو اٿَ رٞ٬
حٿنڄخًؽ حٿظٔ٬ٴْش ٿز ٞ٬حٿـزخس ٳِ َٜ٫حرن ٌ٣ٿٌڅً ،ڃن ًٿٺ أڅ ٳالكخً ٻيالً ؿخء
اٿَ حرن ٌ٣ٿٌڅ ڃظ٨ڀڄخً ٫خڃپ حٿوَحؽً ،ڃڄخ ٷخٿو(:ڃخ طَٹ ٿِ حرن ىٌٗڃش رٌحص حٿٔخكپ
ْٗجخً ألٍؿ ٪اٿْوً ،ٻنض ڃٔظٌٍحً ٳيظټنًِ ،ٻنض ٯنْخً ٳؤٳٸَنِ ،كظَ َٛص رْن
حٿِحٍْ٫ن ڃَكٌڃخً ٳٸَْحً)(٫ ، )73ڀَ أڅ حرن ٌ٣ٿٌڅ ٻخڅ ىڄو حألًٽ حٿَٳٶ رخٿٴالف؛ ألنو
ّڄؼپ أىحس حإلنظخؽ()74؛ ًطزْن ڃن ٻظخرخص حٿڄئٍهْن حُىّخى ڃٔخكش حألٍ ٝحٿڄًٍِ٫ش
نظْـش حالٓظٸَحٍّ ،ٸٌٽ حٿڄٸَُِّ( :)75حٓظُٰپ ٳِ حٿٍِح٫ش نلٌ ڃڀٌْڅ ٳيحڅ ٳِ حٿَٜ٬
حٿٌ٤ٿٌنًِ ،ٻخڅ ىٌح أ٨٫ڂ حٓظٰالٽ ٗييطو ڃ َٜٳِ ًٿٺ حٿٌٷض.
ًڃن حٿويڃخص حٿظِ ٷيڃظيخ حٿيًٿش ٿڀٴالكْن ٳِ ٫يي حرن ٌ٣ٿٌڅ حٿ٬نخّش رخٿَُ؛
ٳ٬ڄڀض ٫ڀَ ان٘خء حٿٸنخَ٣؛ ًط٬ي حٿٸنَ٤س حٿظِ أن٘ؤىخ ٫خځ 263ىـ876 /ځ ،ڃن أىڂ
حٿٸنخ َ٣حٿڄخثْش حٿٸيّڄش رڄً ،َٜٿڂ ّزٶ ڃنيخ اال رَؽ حٿڄؤهٌ حٿڄْ٘ي ڃن حٓؿًَ ،رٞ٬
حٿ٬ٸٌى حٿٸيّڄش( ،)76ٻڄخ ٗٶ حٿظًَُ ،٩أٷخځ حٿٔيًىً ،حٿـٌٍٔ ٿالنظٴخ ٩رڄخء حٿنْپ(.)77
ًڃن حٿويڃخص أّ٠خً ڃي حٿٴالكْن رلخؿظيڂ ڃن حٿزًًٌٍ ،حٓالص حٿٍِحْ٫ش؛ ًٷي أىص
ؿيٌى حرن ٌ٣ٿٌڅ ًط٘ـْ٬و حٿٍِح٫ش ،اٿَ ُّخىس حإلنظخؽً ،هٴ ٞأٓ٬خٍ حٿٰالٽ؛
ًٌّٻَ أڅ أٓ٬خٍ حٿلزٌد ًٛڀض ٳِ ٫ييه اٿَ أىنَ ڃٔظٌٍ(.)78
ًڃڄخ ّزَُ حىظڄخځ حٿيًٿش حٿٌ٤ٿٌنْش رخٿٍِح٫ش ڃخ ًٻَ ٫ن اٷ٤خ٫خص أكڄي رن
ٌ٣ٿٌڅً ،ڃِحٍ٫و حٿوخٛش حٿظِ ٻخنض طيٍ ىهالً ْ٨٫ڄخًّ ،وٜٜو ٿنٴٸخطوً ،نٴٸخص
ڃ٤خرووً ،ٻخڅ ٿٌٿٺ أػَ ٫ڀَ ُّخىس حٿوَحؽ نظْـش ٿِّخىس حألٍ ٝحٿڄًٍِ٫ش(.)79
10
اٌرـٛس اٌسؼاسي ٌّظش
ًٗييص حٿني٠ش حٿٍِحْ٫ش ٳِ ڃ َٜطٌٍ٤حً ٳِ ٍُح٫ش حٿزٔخطْن ٳِ ٫يي هڄخًٍّو
ًًٿ٬و ريٌح حٿڀٌڅ ڃن حٿٍِح٫ش(ًّٜ . )80ٲ حٿَكخٿش نخ َٛهًَٔ حالىظڄخځ رخٿٍِح٫ش
(رؤنو ٍأٍ رڄ َٜنخٓخً ّظخؿًَڅ رخألٗـخٌٍ٬٠ًّ ...نيخ ٫ڀَ ٌٓ٤ف رٌْطيڂ كظَ
ّ٬ظزَ حٿٌٔ٤ف ٻؤنيخ كيحثٶً . )81()...ڃن حإلؿَحءحص حٿظِ حطز٬ظيخ حٿيًٿش ٳِ ٫يي
هڄخًٍّو ٳَ ٝحٿ٬ٸٌرخص حٿ٘يّيس ٫ڀَ حٿڄظال٫زْن رخألٓ٬خٍ(.)82
ًٌّٻَ أڅ أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ ٷخځ ربٛالف ڃٸْخّ حٿنْپ حٿٌُ أٷخڃو ًحٿِ ڃَٜ
أٓخڃش رن ُّي حٿظنٌكِ ٓنش 96ىـ715/ځ ،ٿٸْخّ ڃنٌٔد حٿڄْخهً ،ٷيٍَ ٿو أٿٲ
ىّنخٍ(ً ، )83ٻخڅ حٿَٰ ٝڃن اٛالكو ،حٿظَ٬ٱ ٫ڀَ ڃنٌٔد حٿڄْخهً ،ڃخ ّظَطذ ٫ڀْو
ڃن حنوٴخ ،ٝأً ٳْ٠خڅً ،طٸيّڂ حٿڄٔخ٫يحص ٿڀٴالكْن.
ثأٍاً :اٌظٕاعح:
حُىىَص حٿٜنخ٫ش ٳِ ٫يي حٿيًٿش حٿٌ٤ٿٌنْشً ،طـڀَ ًٿٺ ٳِ ڃ٨يَّن:
حألًٽ :حٓظليحع ٛنخ٫خص ٿڂ طټن ڃٌؿٌىس ٳِ حٿزالى؛ حٓظـخرش ٿڄظ٤ڀزخص حٿلَٻش
حالٓظٸالٿْش حٿظِ ٷخځ ريخ حرن ٌ٣ٿٌڅ؛ ًڃن ًٿٺ رنخء ىحٍ ٛنخ٫ش حٿٔٴن ٳِ حٿـَِّس ٳِ
٫يي حرن ٌ٣ٿٌڅّ ،ٸٌٽ حٿټنيُ" )84(:حؿظيي أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ ٳِ رنخء حٿڄَحٻذ حٿلَرْش،
ًأ٣خٳظيخ رخٿـَِّس"...؛ ٳن٘٤ض ٳِ ٫ييه ٛنخ٫ش حٿٔٴن حٿلَرْشً ،حٿظـخٍّشً ،أن٘ؤ
ىحٍ حٿٜنخ٫ش حٿظِ ٛن٬ض أ٫يحىحً ٻؼَْس ًڃظنٌ٫ش ڃن حٿٔٴن ٓ-زٶ ًٻَىخ ً .-نَ٨حً ٿٸڀش
حأله٘خد حٿڄنخٓزش ٿٜنخ٫ش حٿٔٴن ٳِ ڃ ،َٜٷخځ رخٓظَْحى حأله٘خد ڃن حٿزالى
حٿڄـخًٍسّ ،ٸٌٽ حٿڄٸَُِّ" :ٻخڅ ٳِ حٿٴٔ٤خ ١ٳِ حٿ َٜ٬حٿٌ٤ٿٌنِ أٌٓحٵ ه٘ذ
ٻزَْس"(ً .)85حٓظڄَ حالىظڄخځ رٜنخ٫ش حٿٔٴن ٳِ ٫يي حرنو هڄخًٍّوً ،رڀٮ ڃـڄٌٓ ٩ٴنو
حٿټزَْس ًحٿَْٰٜس ،حٿلَرْش ًحٿظـخٍّش نلٌ أٿٲ ٷ٬٤ش ،ڃنيخ نلٌ ڃخثظِ ڃَٻذ ڃـيِس
رخٿ٬يىً ،حٿٔالف(.)86
ً٧يَص ٳِ حٿ َٜ٬حٿٌ٤ٿٌنِ ٛنخ٫ش حألٓڀلش حٿوٴْٴشً ،حٿؼٸْڀش؛ ڃن أؿپ
طًِّي حٿـني ًحٿلَّ رڄخ ّلظخؿٌڅ ڃن حألٓڀلشً ،حٿيًًٍ ،٩ڃ٬يحص حٿٸظخٽ()87؛
ًٿظٌٳَْ ًٿٺ أڃَ حرن ٌ٣ٿٌڅ رزنخء ىحٍ ٿٜنخ٫ش حألٓڀلشً ،حٗظَ ١أڅ طڄظخُ رخٿـٌىس
ٳِ حٿٜن٬ش؛ ً٫يي رٌٿٺ اٿَ أٛلخد حٿوزَس ٻڄخ ڃَّ ٓخرٸخً(ً .)88أرَُ ٛنخ٫ش حألٓڀلش
حٿؼٸْڀش ىِ :حٿڄنـنْٸخصً ،حٿيرخرخصً ،حٿٔالٓپً ،حألرَحؽً ،ٷي حٓظويڃيخ حرن ٌ٣ٿٌڅ
ٳِ ڃلخَٛطو أن٤خٻْش(ً )89ٯَْىخً .حٓظڄَ ن٘خٛ ١نخ٫ش حألٓڀلش ٳِ ٫يي هڄخًٍّو،
ًٗييص ٳِ ٫ييه طٌٍ٤حً ڃڀلٌ٧خً(.)90
حٿنٌ ٩حٿؼخنِ ڃن حٿٜنخ٫خص:
َ٫ٳض ڃ َٜٳِ حٿ َٜ٬حٿٌ٤ٿٌنِ ني٠ش ٛنخْ٫ش أهٍَ ٻخنض ٷخثڄش ٳْيخ ڃن
ٷزپ ،ٿټنيخ طٌٍ٤ص ٳِ ىٌح حٿَٜ٬؛ رٔزذ ًؿٌى حألٌٓحٵً ،حألڃٌحٽ ،حٿظِ ٻخنض
٫خڃالً ٳِ ني٠ظيخ ًطٌٍ٤ىخ؛ ًڃن أىڂ ىٌه حٿٜنخ٫خص:
11
أ.دٍِٕ /شج تٕد ِذعث اٌمسـأً
ٛنخ٫ش حٿنْٔؾ :ن٘٤ض ٳِ حٿ َٜ٬حٿٌ٤ٿٌنِ ىًٍُ حٿَ٤حُ ٳِ انظخؽ حٿڄٸخىَّ
حٿټزَْس ڃن حٿڄنٌٔؿخص؛ طڀزْش الكظْخؿخص حٿزال ١حٿٌ٤ٿٌنًِ ،ڃ٨خىَ حٿيًٿش
حٿڄٔظٸڀش(ً . )91حنٸٔڄض ىٌه حٿيًٍ اٿَ ٷٔڄْن :ڃٜخن ٪كټٌڃْش طظٌٿَ ٫ڄپ حٿڄنٌٔؿخص
ٿڀوڀْٴشً ،حألڃَحءًٍ ،ؿخٽ حٿيًٿشً .ڃٜخن ٪أىڀْش طڄي حٿظـخٍ رلخؿظيڂ ڃن حألٷڄ٘ش(.)92
ًأىڂ ڃَحٻِ حٿٜنخ٫ش ىِ :طنًْْ ،أٗيَ ڃخ أنظـظو حٿؼٌد حٿٴوڂ حٿٌُ ّٜن ٪ٿڀوڀْٴش
هخٛش ،اٟخٳش اٿَ حٿټظخڅ حألرًْ ،ٞٯَْه(ً . )93ىّزٶً ،حٗظيَص ربنظخؽ حٿٸڄخٕ
حٿيّزٸِ حٿؼٸْپً .طٌُ٫ض ڃَحٻِ ٛنخ٫ش حٿنْٔؾ ٫ڀَ ٫يى ڃن حٿڄيڅ ،ححٿٴٌْځ،
ًحإلٓټنيٍّشً ،ٯَْىڄخً .حٗظيَص أهڄْڂً ،أٌْٓ ١رخٿڄنٌٔؿخص حٿٌٜٳْش حٿَٳْ٬ش(.)94
ًٻخنض ىٌه حٿڄٜخن ٪طٔظٌ٫ذ أ٫يحىحً ٻزَْس ڃن حٿٜنخ٬ّ ،٩ڄڀٌڅ ٿْالً ًنيخٍحً إلڃيحى
حٿٸ َٜرخكظْخؿخطو(.)95
ٍحؿض ٳِ حٿ َٜ٬حٿٌ٤ٿٌنِ ٻؼَْ ڃن حٿٜنخ٫خص حٿٍِحْ٫ش ،ڃؼپٛ :نخ٫ش
ُّض حٿڄٜخرْقًٛ ،نخ٫ش حٿٔټَ حٿڄٔظوَؽ ڃن حٿٸٜذً ،حألٛزخ٭ حٿظِ ٻخنض
طٔظوَؽ ڃن حألٗـخًٍ ،ٯَْىخ( . )96اٟخٳش اٿَ ٛنخ٫ش حٿٌٍٵ ڃن حٿزَىُ؛ كْغ
حكظټَص ڃ َٜٳِ حٿ َٜ٬حٿٌ٤ٿٌنِ ٛنخ٫ش حٿٌٍٵً ،حنظَ٘ص ڃلالص حٿٌٍحٷش ٳِ
أنلخء حٿزالىً ،أٛزلض ٿيڂ أٌٓحٵ هخٛش(.)97
ًڃن حٿٜنخ٫خص حٿظِ ٗييىخ حٿ َٜ٬حٿٌ٤ٿٌنِ حٓظوَحؽ حٿڄ٬خىڅ ًٛنخ٫ظيخ،
ًحٿظٴنن ٳِ ًٿٺً ،ڃن أرَُ طڀٺ حٿڄ٬خىڅ حٿٌىذ(ً ،)98طٌٟق حٿڄٜخىٍ حٿظخٍّوْش
حىظڄخځ حٿٌ٤ٿٌنْْن رؤنٌح ٩حٿلڀًِ ،أىًحص حٿظَٱ ًحٿِّنشً ،طـڀَ ًٿٺ ٳْڄخ ٟڄظو
ػًَحطيڂ ڃنيخ ،ٳٸي ٫ټٔض طٸيځ حٿٜنخً ،٩ڃيخٍطيڂ حٿٴخثٸش ٳِ ٛنخ٫ش حٿلڀِ،
ًحٿـٌحىَ(ًٗ . )99ظيَص ٳْيخ حٗظيَص ٛنخ٫ش حٿٸنخىّپً ،حٿؼَّخصً ،حألًحنِ،
ًحٿ٘ڄ٬يحنخص ًٯَْىخ ڃن حٿظلٲ حٿڄ٬ينْش(.)100
ًَ٫ٳض ڃ َٜأّ٠خً ٛنخ٫ش حٿو٘ذ ،رخٿَٯڂ ڃن أڅ حٿڄَّْٜن ٻخنٌح
ّٔظٌٍىًڅ ر ٞ٬حأله٘خد ،ڃؼپ :ه٘ذ حألًٍُ ،حٿٜنٌرًَ ،حألرنًٌّ ،حٿٔخؽ؛ ًرڀٮ
حٿنـخًٍڅ ًحٿٴنخنٌڅ ٳِ حٿلٴَ ٫ڀَ حٿو٘ذ ڃيخٍس ْ٨٫ڄش(ً .)101ڃن حٿٜنخ٫خص حٿظِ
َ٫ٳض ٳِ حٿ َٜ٬حٿٌ٤ٿٌنِ ٛنخ٫ش حٿوِٱ ،ڃن كْغ طنٌ ٩أٗټخٿوَ٣ً ،ٷو،
ًأٓخٿْذ ٛنخ٫ظو(.)102
ثاٌثاً :اٌرداسج:
حىظڂ أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ ربٛالف حٿٌ ٪ٟحٿظـخًٍُ ،ا٫خىس حٿلٌّْش اٿَ حٿظـخٍس،
ٳَ٘ ٩ٳِ اٛالف حٿ٬ڄڀشًٓ ،ٺ حٿيّنخٍ حٿٌ٤ٿٌنِ حٿـيّي؛ حألڃَ حٿٌُ أ٫خى حٿؼٸش حٿڄخٿْش
اٿَ حٿٌٔٵ( )103؛ ًٿ٬ڀو أٍحى ڃن ٓٺ حٿ٬ڄڀش حٿظؤٻْي ٫ڀَ حٓظٸالٿْظو(.)104
ٿٸي ٓخ٫ي ڃٌٷ ٪حٿيًٿش حٿٌ٤ٿٌنْش حٿڄظڄِْ رْن حٳَّٸْخً ،أًًٍرخً ،آْٓخ ،ٳِ
حٿني٠ش حٿظـخٍّش؛ ٳؤٛزلض ڃ َٜٳِ أًحهَ حٿٸَڅ حٿؼخٿغ ًأًٽ حٿَحر ٪حٿيـَُ ڃن
أىڂ ڃَحٻِ حٿظـخٍس ٳِ حٿ٬خٿڂ حإلٓالڃِ()105؛ ًٷي ٓـپ حٿَكخٿش ًحٿڄئٍهٌڅ ىٌح
12
اٌرـٛس اٌسؼاسي ٌّظش
حٿن٘خ ١حٿظـخٍُ ٳِ ىٌه حٿڄيسًً ،ٻًَح أڅ ٓٴن حٿڄٔڀڄْن ٻخنض طـٌد حٿزلخٍ ٻڀيخ،
ًأٛزلض ڃيّنظخ رٰيحىً ،حإلٓټنيٍّش طظلټڄخڅ ٳِ ڃٜخثَ حٿظـخٍسً ،طليىحڅ أٓ٬خٍ
حٿٔڀ ٪حٿ٬خٿڄْش(ًً .)106ٻَ حٿڄٸيِٓ أڅ ڃ َٜٻخڅ ٿيخ نْٜذ ًحٳَ ڃن حُىىخٍ حٿظـخٍس،
ٳٸخٽ" :ڃن ٻخڅ َّّي حٿظـخٍس ٳ٬ڀْو رڄ ،َٜأً ٫يڅ ،أً ٫ڄخڅ"(.)107
ًأٗخٍ حرن هَىحًرش اٿَ أڅ رَُم حٿٌّْٔ ٻخڅ ٿو ن٘خ ١ٻزَْ ٳِ حٿَٜ٬
حٿٌ٤ٿٌنًِ ،أڅ حٿْيٌى ٻخنٌح ّٸٌڃٌڅ ريًٍ حٿٌٓ٤خء ،ٳټخنٌح ّزلًَڅ ڃن ٯَد
أًًٍرخً ،ڃ٬يڂ حٿويځً ،حٿـٌحًٍُ ،حٿٰڀڄخڅً ،حٿيّزخؽً ،حٿٴَحءً ،حٿٔڄًٌٍ ،حٿٌْٔٱ
كظَ ّٜڀٌح اٿَ حٿٴَڃخ ،ػڂ طنٸپ ر٠خث٬يڂ رخٿٸٌحٳپ كظَ حٿٸڀِځ ،ػڂ َّٻزٌڅ حٿٔٴن اٿَ
حٿيني ًحٿْٜنٌ٬ًّ ،ىًڅ ڃن أٌٓحٵ حٿْٜن رخٿڄٔٺً ،حٿٌ٬ىً ،حٿظٌحرپ ٓخٿټْن حٿَّ٤ٶ
نٴٔوً ،ڃن حٿٸڀِځ اٿَ حٿٴَڃخ ،ػڂ ّنظٸڀٌڅ رخٿٔٴن اٿَ حٿٸٔ٤نْ٤نْش ،أً اٿَ أٌٓحٵ ٯَد
أًًٍرخ(.)108
ًىټٌح أٛزلض حٿظـخٍس طيٍ أڃٌحالً ٣خثڀش ٫ڀَ حٿزالى؛ ًٷي رڀٮ حٿوَحؽ ًكيه
أٍر٬ش آالٱ أٿٲ ىّنخٍ ڃٍ ٪هخء حألٓ٬خٍ()109؛ ًىٌح حالُىىخٍ ٓززو أڅ حرن ٌ٣ٿٌڅ
٫ڄپ ٫ڀَ حٓظظزخد حألڃنًً ،ٳَ حٿلڄخّش ٿڀظـخٍس٠ّ ،خٱ اٿَ ًٿٺ أنو أٷخځ ن٤خٷخً كٌٽ
كيًى ڃ َٜٿلڄخّش حٷظٜخىىخً ،ڃن ٪طَٔد حٿټظذً ،نٴْْ حألڃظ٬ش اال ربًنو( .)110ٿٸي
ٗييص كَٻش حٿظـخٍؿش حٿيحهڀْش ًحألٌٓحٵ حٿيحهڀْش ن٘خ٣خً ًحٓ٬خً رٴ٠پ حٿْٔخٓش
حالٷظٜخىّش حٿظِ حطز٬يخ حألڃَحء حٿٌ٤ٿٌنٌْڅً ،ٻخڅ ٿڀني٠ش حٿٍِحْ٫شً ،حٿٜنخْ٫ش أػَ
ٻزَْ ٳِ حٍطٴخ ٩حٿٸيٍس حإلنظخؿْشًُّ ،خىس ٳخث ٞحٿظٜيًٍَّ ،ه ٚحألٓ٬خٍ(.)111
اٌّثسث اٌثأً :إٌٙؼح اٌعّشأٍح:
حٿظ ٌٍ٤حٿ٬ڄَحنِ حٿٌُ ٗييطو ڃ َٜٳِ حٿ َٜ٬حٿٌ٤ٿٌنِ ّ٬ټْ حٿَهخء
حالٷظٜخىُ ٳْيخًٍ ،ٯزش أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ ٳِ ؿ٬پ ڃ َٜطنخٳْ حٿوالٳش ٷٌس ً٨٫ڄش،
ٳؤْٓ ٿيخ كخَٟس طڄخػپ ٓخڃَحء ٳِ ٷٌٍٜىخًٍ ،كخرش ڃْخىّنيخ٨٫ً ،ڄش ڃٔخؿيىخ؛
كَٛخً ڃنو ٫ڀَ طؤٻْي حٓظٸالٿو؛ ًٷي طلٸٶ ڃخ أٍحى ،ٳزنَ ٫خٛڄظو ًأٓڄخىخ حٿٸ٤خث٪؛
ألنو أٷ٬٤يخ ٷ٬٤خً رْن هيڃو ًكخْٗظو ًٍؿخٽ ىًٿظوًْٗ ،ي ٳْيخ حٿٸً ،ٌٍٜأٷخځ ڃٔـيه
حٿـخڃ ٪حٿٌُ ڃخ ُحٽ ّ٤خًٽ حٿِڃن رزٸخثو.
أتشص إٌّشآخ ٚاَثاس ٌٍذٌٚح اٌـٌٍٔٛٛح:
* اٌمـائع:
حٍطز ٢طؤْْٓ حٿٸ٤خث- ٪حٿظِ ط٬ي ػخٿؼش حٿٌ٬حٛڂ حإلٓالڃْش ٳِ ڃ - َٜر٘وْٜش
ڃئٓٔيخ أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ ،حٿٌُ ن٘ؤىخ ٳِ أك٠خڅ حٿوالٳش حٿ٬زخْٓش ،ػڂ حنٸڀذ ٫ڀْيخ
ٿْٔظٸپ رلټڂ ڃ َٜڃئٓٔخً ىًٿظو حٿٌ٤ٿٌنْش٫ً .ني ًٌٛٿو ڃ َٜنِٽ ٳِ ىحٍ حإلڃخٍس
رڄيّنش حٿٔ٬ټَ ،ٿټنو ٿڂ ّٸظن ٪رو؛ هخٛش ر٬ي أڅ حٓظټؼَ ڃن حٿ٬زْي ًحٿَؿخٽ(ً ،)113ٿٌح
ريأ ّٴټَ ٳِ طَٻيخ؛ ًىٌح ّـٔي حطـخىو نلٌ حالٓظٸالٽ رڄًٍ ،َٜٯزظو ٳِ حطوخً ڃٸٍَ
13
أ.دٍِٕ /شج تٕد ِذعث اٌمسـأً
ؿيّي ٿلټٌڃظوًٍ ،ؿخٽ كخْٗظو؛ ٿٌٿٺ َٗ ٩ٳِ طؤْْٓ ڃيّنش ؿيّيس طلٸٶ ٣ڄٌكو،
ًأڅ طټٌڅ ٫خٛڄظو حٿـيّيس أٗزو رخٿزْجش حٿظِ طَ ٩َ٫ٳْيخ(.)114
ڃٌٷ ٪حٿٸ٤خث:٪
حهظْخٍ حرن ٌ٣ٿٌڅ رنخء ىٌه حٿڄيّنش اٿَ حٿَ٘ٵ ڃن ڃيّنش حٿٔ٬ټًَ ،اٿَ
حٿ٘ڄخٽ حٿَ٘ٷِ ڃن ڃيّنش حٿٴٔ٤خ١؛ ًًٻَ حٿڄٸَُِّ( )115أڅ حرن ٌ٣ٿٌڅ ٍٻذ اٿَ
ؿزپ حٿڄٸّ٤ڂً ،ن َ٨ڃخ كٌٿ و ،ٳَأٍ اٿَ حٿ٘ڄخٽ حٿَ٘ٷِ ڃن حٿٔ٬ټَ رٸ٬ش ڃن حألٍٝ
(ڃٔخكظيخ ڃْپ ڃَر )٪ال ِٗء ٳْيخ ڃن حٿ٬ڄخٍس ٌٍٓ ر٬٠ش ٷزٌٍ ٿڀْيٌى ًحٿنٜخٍٍ،
ٳؤڃَ رلَػيخً ،حهظ ٢ٳِ ڃٌ٬ٟيخ ڃيّنظوً ،رنَ حٿٸً ،َٜحٿڄْيحڅً ،أًڅ ألٛلخرو أڅ
ّوظٌ٤ح ألنٴٔيڂ كٌٿوًً .ٻَ حرن طَُٰ رَىُ أڅ "ڃٌٷ٬يخ ڃن ٷزش حٿيٌحء -حٿظِ ٛخٍ
ڃټخنيخ حٓڅ ٷڀ٬ش حٿـزپ -اٿَ ؿخڃ ٪حرن ٌ٣ٿٌڅً ،ىٌ ٌ٣ٽ حٿٸ٤خث .٪أڃخ َٟ٫يخ ٳبنو
ٻخڅ ڃن أًٽ حٿَڃْڀش ٌٓٵ حٿزٰخٽ ًحٿلڄَْ ًحٿـڄخٽ رـٌحٍ حٿٸڀ٬ش) ڃن طلض حٿٸڀ٬ش ،اٿَ
حٿڄٌ ٪ٟحٿٌُ َّ٬ٱ حٓڅ رخألٍ ٝحٿٜٴَحء٫ ،ني ڃ٘يي حٿَأّ حٿٌُ ّٸخٽ ٿو حٓڅ
ُّن حٿ٬خريّنً .ٻخنض ڃٔخكش حٿٸ٤خث ٪ڃْالً ٳِ ڃْپ"(ً ،)116ٷي ىهڀض حٿٸ٤خث ٪ٳِ
حٿٔ٬ټًَٰٗ ،ڀض حٿـِء حٿڄًَ٬ٱ حٓڅ رٸڀ٬ش حٿټزٖ(.)117
طو ٢ْ٤حٿڄيّنش:
رنَ أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ ٷَٜه ًڃزخنْو ،ػڂ ٷٔڄض حٿڄيّنش اٿَ أكْخء ڃ ٪طٔڄْش
ٻپّ كًِ ،أُٳَى ٿټپ ٫ن َٜڃن ٫نخ َٛحٿـْٖ حٿٌ٤ٿٌنِ ٷ٬٤ش()118؛ ًن ٚحٿزڀٌُ
٫ڀَ ىٌح رٸٌٿوً" :كٌٿو ىًٍ أٛلخرو ًأطزخ٫و ،ػڂ حطٜپ حٿزنخء ًحٿ٬ڄخٍس رخٿڄيّنش كظَ
ؿخًُىخ ،ػڂ ٷ٬٤ض حٿٸ٤خث٪؛ ًٓڄْض ٻپ ٷ٬٤ش رخٓڂ ڃن ّٔټنيخ"(ًّ ،)119وظَٵ حٿڄيّنش
ٗخٍ ٩ٻزَْ ّٜپ رْن ٷَٜه ًؿخڃ٬و حٿٌُ ْٗيه ٳٌٵ ؿزپ ّ٘ټًَ ،أ٣ڀٶ ٫ڀْو حٿ٘خٍ٩
حأل٨٫ڂ ،ط٘زْيخً ٿو رخ ٿ٘خٍ ٩حأل٨٫ڂ حٿٌُ ٻخڅ ّوظَٵ ٓخڃَحء(ً .)120ٷي رنَ حٿٸٌحى
ًحٿ٠زخ ١ىًٍىڂ كٌٽ حٿٸً ،)121(َٜرنْض حٿڄٔخؿي ًحٿٌ٤حكْنً ،حٿلڄخڃخص،
ًحألٳَحڅ(ً ، )122أن٘جض حألٌٓحٵً ،هٜٜض ٷ٤خث ٪هخٛش ٿڀلَٱ ًحٿظـخٍحص،
ًٓڄْض رؤٓڄخء حٿلَٱ ،نلٌٌٓ :ٵ حٿْ٬خٍّنً ،ٻخڅ ّـڄ ٪حٿ٤٬خٍّن ًحٿزِحُّن؛
ًٌٓٵ حٿٰخڃْْنً ،ٻخڅ ّـڄ ٪حٿـِحٍّن ًحٿزٸخٿْن ًحٿٌ٘حثْن(ً ،)123أٛزلض حٿٸ٤خث٪
ًأٌٓحٷيخ طنخٳْ ڃخ ٻخڅ ٳِ حٿٴٔ٤خ ١ڃن ٫ڄَحڅ(.)124
حٿڄالك ٦ڃن ٻظخرخص حٿڄئٍهْن أڅ طو ٢ْ٤حٿٸ٤خث ٪ؿخء طٸڀْيحً ٿألٓخٿْذ
حٿَ٬حٷْشًًٛ ،ٲ حٿيٻظٌٍ ُٻِ ڃلڄي كٔن طو ٢ْ٤حٿٸ٤خث ٪أنو طو٫ ٢ْ٤نَُٜ
َ٫حٷِ()125؛ ًٿ٬پ ٓزذ ًٿٺ أنو أكذ أڅ طټٌڅ ٫خٛڄظو حٿـيّيس أٗزو رخٿزْجش حٿظِ ن٘ؤ
ٳْيخ.
ًٳِ ٫يي هڄخًٍّو ٷُيٍ ٿڄيّنش حٿٸ٤خث ٪أڅ ّ٨يَ ٳْيخ حٿظَٱ؛ ٳؤٷْڄض ٳْيخ
حٿڄزخنِ حٿٴوڄشًُ ،حى ٳِ حٿٸ َٜحٿٌُ رنخه ًحٿيه ًًٓ ٪ٳْو(ً ،)126كٌّٽ حٿڄْيحڅ اٿَ
رٔظخڅً ،ٯَّ ٳْو حألٗـخٍ ًحٿَّخكْنً ،ٻَٔ ؿًٌ ٩حألٗـخٍ رخٿنلخّ حٿڄٌىذ،
14
اٌرـٛس اٌسؼاسي ٌّظش
ًأؿٍَ ٳْيخ حٿڄخء ٫ن َّ٣ٶ أنخرْذ حٿَٛخٙ؛ ًٷي أٓيذ حٿڄٸَُِّ ٳِ ًٻَ
حٿ٬ـخثذ ًحٿًَحث ٪حٿظِ أٟخٳيخ هڄخًٍّو اٿَ ٫خٛڄظو(.)127
ىٌح حالُىىخٍ حٿ٬ڄَحنِ ٿڂ ّيځ ٌّ٣الً؛ ألڅ ًٿيّو حٿَّْٰٜن ٿڂ ّظڄټنخ ڃن
طلٸْٶ حٿظٸيځ حٿل٠خٍُ ٿڄَٜ؛ النٰڄٔيڄخ ٳِ حٿڀيٌ ًحٿظَٱ ًحإلَٓحٱ ،ػڂ طٌٿَ
حٿلټڂ ىخًٍڅ رن هڄخًٍّوً ،طڄټن حٿوالٳش حٿ٬زخْٓش ڃن حٓظَىحى ڃًٌٍّٓ ،َٜخ،
ًحٿٸ٠خء ٫ڀَ حٿيًٿش حٿٌ٤ٿٌنْش.
لظش أزّذ تٓ ؿ:ٌْٛٛ
رُنِ ٷ َٜحرن ٌ٣ٿٌڅ طلض ٷزش حٿيٌحء حٿٸيّڄشً ،ؿ٬پ ٿو كيّٸش ٯنخءً ،أُٿلٶ
َِ٫ٱ رخٿٌٜحٿـش(ًّ ،)129ٸ ٪ٳِ حٿٴ٠خء حٿڄًَ٬ٱ حٓڅ رڄْيحڅ ٛالف
رو ڃْيحڅ ٳْٔق ُ
حٿيّن(ًٓ ، )128ڄِ حٿٸ َٜٻڀو رخٿڄْيحڅً ،ؿ٬پ ٿو َّ٣ٶ هخّ ٙوَؽ ڃنو حرن ٌ٣ٿٌڅ
ٿڀٜالس( ٪ًًٟ ، )131ٿڀڄْيحڅ طٔ٬ش أرٌحد ڃٔڄخس ،ڃؼپ :رخد حٿڄْيحڅ حٿٌُ هُِٜٚ
ٿيهٌٽ ًهًَؽ حٿـًْٖ ،ىټٌح ٓخثَ حألرٌحدً .ٿڂ طټن ىٌه حألرٌحد طٴظق ٻڀيخ اال ٳِ
ٌّځ حٿْ٬ي ،أً َٝ٫حٿـْٖ ،أً ٌّځ حٿٜيٷش(ًّ .)131ڀلٶ رخٿٸ َٜحٓ٤زالص هخٛش
رظَرْش حٿوْپ.
ًٿټِ ّڄيّ ڃيّنش حٿٸ٤خثً ،٪ٷَٜه رخٿڄخء ،أڃَ رلٴَ رجَ ٳِ حٿـنٌد حٿَ٘ٷِ
ڃن حٿٸ٤خث ٪ٳِ حٿڄٌ ٪ٟحٿٌُ َّ٬ٱ حٿٌْځ رخٿزٔخطْنً ،ٻخڅ حٿڄخء ّٜپ اٿَ حٿٸ َٜڃن
ْ٫ن ٳِ حٿٜلَحء حٿـنٌرْش ٫ن َّ٣ٶ ٷنخ َ٣ڃ٬ڀٸش- ،ال طِحٽ آػخٍىخ رخٷْش اٿَ حٿٌْځ -
َّٳ ٪اٿْيخ حٿڄخء رٌحٓ٤ش ٓخٷْش(ً . )132ر٬ي ًٳخس حرن ٌ٣ٿٌڅ هڀٴو حرنو هڄخًٍّو ،ٳِحى
ٳِ حٿٸ َٜحٿٌُ رنخه أرٌه ٪ًًٓ ،ٳْو اٿَ أر٬ي حٿليًىً ،أٟخٱ اٿْو ٷَٜحً ؿيّيحً
هٜٜو ٿًِؿخص أرْوً ،أٳَى ٿټپ ًحكيس ڃنين ؿنخكخً هخٛخًً ،رڀٰض نٴٸخص رنخثو
ٓز٬ڄخثش أٿٲ ىّنخٍ(.)133
ًرنَ ٳِ حٿٸ َٜٷزش ٫ڀَ ڃؼخٽ ٷزش حٿيٌحءً ،أٓڄخىخ حٿيٻشً ،ؿ٬پ ٿيخ حٿٔظٌٍ
حٿظِ طٸِ حٿلَ ًحٿزَىً ،ٻخڅ ّـڀْ ٳْيخ ٿَْ٘ٱ ٫ڀَ ڃخ ٳِ حٿٸ َٜڃن حٿزٔخطْن،
ًحٿٜلَحءً ،حٿنْپً ،حٿـزپً ،حٿڄيّنش(ً .)134أٷخځ أڃخځ حٿٸ َٜرَٻش ٌ٣ٿيخ هڄٌٔڅ
ًٍح٫خً ،ڃُڀجض رخٿِثزٶ؛ ٿْظوڀّ ٚڃڄخ أٛخرو ڃن حألٍٵ كٔذ ڃخ أٗخٍ ٫ڀْو ٣زْزو،
ًؿ٬پ ٫ڀْيخ ََّٓحً ڃن أىځ ّلَ٘ رخٿَّق ٿْنخځ ٫ڀْو(ً ،)135كٌّٽ ڃْيحڅ حٿٌٜحٿـش اٿَ
رٔظخڅ ٻزَْ ،ٳْو أنٌح ٩حألُىخٍ ًحألٗـخًٍْٗ ،ي ٳْو رَؽ ڃن حٿو٘ذ حٿٔخؽ حٿڄنٸٌٕ
ٿْٸٌځ ڃٸخځ حألٷٴخًٍّٗ ،ٙو ر٘ظَ أٛنخٱ حألٛزخ٭ً ،رڀ ٢أٍٟوً ،ؿ٬پ ٿو ڃـخٍُ
حٿڄخءً ،أ٣ڀٶ ٳْو ٗظَ أنٌح ٩حٿًْٗ ،ٌٍْ٤ي ٳْو ڃـڀٔخً ٣ڀَ ؿيٍحنو رخٿٌىذ
ًحٿالًٍُىً ،ؿ٬پ ٳْو ڃٸيحٍ ٷخڃش ًنٜٲ ڃن حٿو٘ذ طڄؼپ ك٨خّخهً ،نُٸ٘ض ڃالرٔين
رخألٛزخ٭ حٿ٬ـْزشً ،ؿ٬پ ٫ڀَ ٍإًٓين حألٻخٿْپ ڃن حٿٌىذ حٿوخٿً ،ٚحٿڄَ٬ٛش
رؤٛنخٱ حٿـٌحىَ(ً . )136ٿڂ ّزٶ ڃن ًٿٺ ِٗء ،ٳٸي طلٌٽ اٿَ هَحثذ ٣ڄَىخ حٿِڃخڅ.
15
أ.دٍِٕ /شج تٕد ِذعث اٌمسـأً
اٌداِع اٌـ:ًٌٔٛٛ
حألػَ حٿٌُ هڀي حٓڂ حرن ٌ٣ٿٌڅ ىٌ ؿخڃ٬و حٿٌُ رٸِ ٳِ ڃيّنش حٿٸ٤خث٪؛ ٳيٌ
ڃن أري ٩حٿڄٔخؿي حإلٓالڃْش ٳِ ڃً ،َٜىٌ ػخٿغ حٿڄٔخؿي حٿـخڃ٬ش حٿظِ ْٗيص ٳْيخ،
ر٬ي ؿخڃ٫ ٪ڄًَ رن حٿ٬خ ٙحٿٌُ ْٗيه ر٬ي ٳظلو ڃ٫ َٜخځ21ىـ 624 -ځً ،ؿخڃ٪
حٿٔ٬ټَ حٿٌُ ْٗي ٳِ حٿ َٜ٬حٿ٬زخِٓ ٓنش 169ىـ 785 -ځ ٫ڀَ ّي حٿٴ٠پ رن ٛخٿق
رن ٫ڀِ ٳِ ڃيّنش حٿٔ٬ټًَ ،ٿڂ ّزٶ ٿو أػَ حٓڅ(ً . )137ال ِّحٽ ؿخڃ ٪حرن ٌ٣ٿٌڅ
ّلظٴ ٦رؤٯڀذ ٫نخَٛه حٿڄ٬ڄخٍّش ڃنٌ أڅ ٗ ْي ،اٟخٳش اٿَ أنو ّ٬ي نٸ٤ش طلٌٽ ڃيڄش ٳِ
طخٍّن حٿ٬ڄخٍس حإلٓالڃْش؛ ٳٸي ْٗي ٳِ حٿَ٤ٱ حٿـنٌرِ ٿڄيّنش حٿٸ٤خث ،٪ٳٌٵ حٿَرٌس
حٿٜوَّش حٿڄًَ٬ٳش رـزپ ّ٘ټَ(ًّ . )138زيً أڅ حهظْخٍه ٿيٌه حٿزٸ٬ش ٿْټٌڅ رڄنؤٍ ٫ن
ٳْ٠خنخص حٿنْپ ،ٳ٠الً ٫ڀَ أڅ ىٌه حٿزٸ٬ش ٻخنض طَ٘ٱ ٫ڀَ حٿڄْيحڅ حٿٌُ أڃخځ
ڃٸَّه(ًٌّ . )139ٻَ أڅ حرن ٌ٣ٿٌڅ ٣ڀذ ڃن ڃينيٓو أڅ ّْ٘ي ٿو ڃٔـيحً ال طؤطِ ٫ڀْو
حٿنَْحڅ ،أً طييڃو ڃْخه حٿٴْ٠خڅ()140؛ ٳلٸٶ ٿو حٿڄينيّ ٍٯزظوً ،رنخه ڃن حٓؿَ
حألكڄًٍَ ،ٳ٬و ٫ڀَ ى٫خڃخص ڃن حٓؿَ أّ٠خً(.)141
ًّـڄ ٪حٿڄئٍهٌڅ ٫ڀَ أڅ أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ ريأ رنخء حٿڄٔـي ٳِ ٫خځ 263ىـ -
876ځً ،حنظيَ ڃنو ٓنش265ىـ 879-ځ(ً . )142ىٌ ؿخڃ ٪ڃَر ٪حٿ٘ټپ طٸَّزخً (162.50
× 161.73ڃظَ) ّظٌٓ٤و ٛلن ڃټٌ٘ٱ ،طلْ ٢رو ڃن ؿٌحنزو حألٍر٬ش أًٍٷش
ڃٔٸٌٳشًّ ،ظټٌڅ اٌّحڅ حٿٸزڀش ڃن هڄٔش أًٍٷش(ًٌّ . )143ؿي رْن ٻپ ٫ٸيّن ٳٌٵ
حٿي٫خڃش ٣خٷش َْٰٛس رٸٜي حٿظوٴْٲ ٫ن حٿي٫خڃخص٣ً ،ڀْض ؿڄْ ٪ؿيٍحڅ حٿڄٔـي،
ًى٫خڃخطو٫ً ،ٸٌىه ر٤زٸش ڃن حٿـًُ ،ٚهَٳض ًحؿيخص حٿ٬ٸٌى رِهخٍٱ نزخطْش
ڃظٜڀش ،ٻڀيخ ڃًَ٬ٳش ٳِ حٿٴن حٿزِْنً ،ِ٤ڃنو طَٔرض اٿَ حٿٸزً ِ٤ٳنٌڅ حٿَ٬حٵ(.)144
ًٳُظق ٳِ حٿنٜٲ حٿ٬ڀٌُ ٿـيٍحڅ حٿڄٔـي حألٍر٬ش ٛٲّ ڃن حٿ٘زخرْٺ ًحص
حٿ٬ٸٌى حٿڄيرزش٫ ،يىىخ ڃخثش ًطٔ٬ش ًًَ٘٫څ ٗزخٻخً ،ڃڀجض رخٿـ ٚحٿڄٴَ٭ رِهخٍٱ
ىنيْٓش(ْ٧ًً . )145ٴظيخ كـذ حٿَّخفً ،حٿٰزخٍ ٫ن حٿڄٔـيً ،حٿٔڄخف ريهٌٽ حٿنٌٍ
رخٿٸيٍ حٿڄنخٓذ ،اٟخٳش اٿَ آيخڃيخ ٳِ ُهَٳش حٿـخڃً .٪ٿڀڄٔـي حػنخڅ ًأٍرٌ٬څ رخرخً،
ًُ٫ض طٌُّ٬خً ڃنخٓزخً ٫ڀَ حڃظيحى ًحؿيخص حٿڄٔـي(ً .)146حٿٌُ ّ٨يَ أڅ ٓزذ ٻؼَس
حألرٌحد ىٌ حٿَٯزش ٳِ طٔيْپ ٫ڄڀْش ىهٌٽ حٿڄٜڀْنً ،هًَؿيڂ ڃن حٿڄٔـي؛ نَ٨حً
الطٔخٍ ٩ٷ٬ظو.
ط٬ي ٧خىَس ط٬يى حٿڄلخٍّذ ٳِ حٿـخڃ ٪حٿٌ٤ٿٌنِ ڃن حٿوٜخث ٚحٿڄڄِْس ٿو؛
ٳٸي حٗظڄپ ًٍحٵ حٿٸزڀش ٫ڀَ ٓظش ڃلخٍّذ ،أٷيڃيخ حٿڄلَحد حٿَثْْ ٳِ ڃنظٜٲ ؿيحٍ
حٿٸزڀشً ،ىٌ ڃـٌٱ؛ ًؿڄْ ٪ىٌه حٿڄلخٍّذ ڃن حٿـً ،ٚڃِّنش رخٿټظخرش حٿټٌٳْش،
ًحٿنزخطْش(ً . )147طٌؿي ًٓ ٢حٿٜلن نخٳٌٍس ڃخء ًٓ ٢كٌ ٝڃن حٿَهخځ ،أن٘ؤىخ حرن
ٌ٣ٿٌڅ ٿَْ٘د ڃنيخ حٿڄٜڀٌڅ(ً .)148ٿڀڄٔـي ڃجٌنش ٳَّيس ٳِ ٗټڀيخ ،الن َْ٨ٿيخ رْن
16
اٌرـٛس اٌسؼاسي ٌّظش
ڃآًڅ ڃٔخؿي حٿٸخىَس(ً . )149ٳِ حٿ٬يٌى حٿظخٿْش أىهڀض ٫ڀَ حٿڄٔـي اٛالكخص ٻؼَْس،
أىڂ ڃخ ٷخڃض رو ٿـنش كٴ ٦حٓػخٍ حٿَ٬رْش ڃن ؿيٌى ٳِ ٓزْپ ا٫خىطو اٿَ كخٿظو حألًٿَ.
ِسدذ اٌرٕٛس:
رنَ ىٌح حٿڄٔـي أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ ٓنش 259ىـ 872 -ځ ٳِ أ٫ڀَ ؿزپ حٿڄٸّ٤ڂ،
ًٍحء ٷڀ٬ش حٿـزپ اٿَ حٿَ٘ٵ ڃنيخ ،ٳِ ڃٌ ٪ٟطنٌٍ ٳٌَ٫څً ،ؿ٬پ ٿو ڃنخٍس
ًٛيَّـخً ٳْو ڃخء(ًٓ . )150زذ رنخثو ىٌ أڅ ؿخڃ ٪حٿٔ٬ټَ ٟخٵ رخٿڄٜڀْن ڃن ؿني
حألڃَْ ً٫خڃش حٿ٘٬ذ؛ ٿٌٿٺ ؿخء حألڃَ رزنخثو(ً . )151حٿٌحٷ ٪أننخ نـيپ ٗټپ ىٌح
حٿڄٔـي؛ ألنو حنيػَ ًٿڂ ّ٬ي ٿو ًؿٌى ،اٟخٳش اٿَ أڅ حٿڄٜخىٍ حٿظخٍّوْش ٿڂ طظليع ٫نو
رخٿٸيٍ حٿټخٳِ حٿٌُ ّ ٌٍٜطو٤ْ٤و ،رخٓظؼنخء حٿڄٸَُِّ( )152حٿٌُ ن٫ ٚڀَ أنو ٻخڅ
٫خڃَحً ٳِ ٫ييه ٳٸخٽً(:أىٍٻظو ٫خڃَحًً ،ٳْو ڃن ّٸْڂ رو).
اٌثٍّاسسراْ اٌعرٍك:
ڃن حٓػخٍ حٿٌ٤ٿٌنْش حٿظِ أٛزلض أػَحً ر٬ي ْ٫نً ،ڃخ نَ٬ٳو ٫نو ىٌ أنو ٻخڅ
ڃن حٿڄن٘آص حٿ٬ڄَحنْش ٳِ حٿ َٜ٬حٿٌ٤ٿٌنِ ،أْٓ ٳِ ٫يي حألڃَْ أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ،
ٳِ ڃيّنش حٿٔ٬ټَ ٓنش 259ىـ 873 -ځً ،أ٣ڀٶ ٫ڀْو حٓڂ حٿزْڄخٍٓظخڅ حأل٫ڀَ ،أً
حٿ٬ظْٶ( . )153أڃخ ڃٌٷ٬و ٳټخڅ ٳِ ڃن٤ٸش حٿټْڄخڅً ،حٿٜلَحء حٿظِ طٸ ٪رْن ؿخڃ ٪حرن
ٌ٣ٿٌڅً ،ٻٌځ حٿ ـخٍفً ،رْن ٷنَ٤س حٿٔي ٫ڀَ حٿوڀْؾ٧ ،خىَ ڃيّنش ڃً ،َٜرْن
حٿٌٍٔ حٿٌُ ّٴٜپ حٿٸَحٳش ٫ن ڃً ،)154(َٜٷي حنيػَ ىٌح حٿڄخٍٓظخڅً ،ىٌ أًٽ
رْڄخٍٓظخڅ أن٘ت رڄً ، )155(َٜحٗظڄپ ٫ڀَ هيڃخص نخٿض ا٫ـخد حٿڄئٍهْن .أنٴٶ ٫ڀَ
طْْ٘يه ڃخ ّٸخٍد ٓظْن أٿٲ ىّنخًٍ ،أًٷٲ ٫ڀْو ٫يس أڃخٻن ٿ٠ڄخڅ حٓظڄَحٍه
ًنـخكو(ً . )156أىهپ ٿيٌح حٿزْڄخٍٓظخڅ ًَٟرخً ڃن حٿن٨خځ ؿ٬ڀظو ٳِ ڃٔظٌٍ أٍٷَ ڃن
حٿڄٔظ٘ٴْخص ٳِ حٿٌٷض حٿلخً ،َٟٻخڅ ڃن ًَٗ ١حٿ٬الؽ ٳْو أال ّ٬خٿؾ ٳْو ؿنيُ ،أً
ڃڄڀٌٹً ،اًح ؿِء رخٿ٬ڀْپ طنِ ٩ػْخروًٌّ ،ى ٩ڃخ ڃ٬و ڃن ڃخٽ ٫ني أڃْن حٿزْڄخٍٓظخڅ،
ًطٸيځ ٿو ڃالرْ هخ ٛش ڃن حٿزْڄخٍٓظخڅًّ ،و ٜٚٿو ڃټخڅً ،طٌٳَ ٿو حٿَحكش،
ًّزخَٗ حأل٣زخء ٫الؿوًَّٜ ،ٱ ٿو حٿيًحء ڃـخنخً(.)157
ٻخڅ حٿزْڄخٍٓظخڅ ّ٘ظڄپ ٫ڀَ ٷٔڄْن ،أكيىڄخ هخ ٙرخٿٌٻًٌٍ ،حٓهَ
رخإلنخعً ،ٻپ ٷٔڂ ڃـيِ رڄخ ّلظخؿو(٠ًّ ،)158ڂ ٳِ هِحثنو ڃن حٿ٬ٸخٷَْ حٿنٴْٔش
ًحٿوَْ٤س حٿظِ ٿْٔض ڃؼڀيخ اال ٳِ هِحثن حٿڄڀٌٹ ًحٿوڀٴخء(ً .)159ٻخڅ حرن ٌ٣ٿٌڅ
َّ٘ٱ ٫ڀَ حٿزْڄخٍٓظخڅ رنٴٔو ،ٳْظٴٸي هِحثنو٤ًّ ،ڄجن ٫ڀَ أكٌحٽ حٿڄَ،)160(َٟ
اٟخٳش اٿَ حالىظڄخځ رخٿنخكْش حٿؼٸخٳْش(.)161
زظٓ اٌدضٌشج:
ىٌح حٿلٜن ْٗيه أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ ٳِ ؿَِّس حٿًَٟش ٓنش263ىـ 876 -ځ؛
ٿْټٌڅ ڃ٬ٸالً ٿلَڃوًً ،هخثَهً ،ڃخٿو(ًٓ .)162زذ ان٘خثو ٍحؿ ٪اٿَ حٿوالٱ حٿٌُ ًٷ٪
رْنوً ،رْن حٿڄٌٳٶ ٣ڀلش ًٿِ ٫يي حٿوڀْٴش حٿ٬زخِٓ حٿڄ٬ظڄيً ،ڃخ طزً ٪ٿٺ ڃن ڃلخًٿش
17
أ.دٍِٕ /شج تٕد ِذعث اٌمسـأً
إلهَحؽ حرن ٌ٣ٿٌڅ ڃن ڃَٜ؛ ٿٌٿٺ ٿڂ ّـي أڃخڃو ٌٍٓ حٿيٳخ٫ ٩ن نٴٔو ،ٳؤڃَ رزنخء
كٜن حٿـَِّس(ً ،)163أٷخڃو ٳِ ڃټخڅ حٿلٜن حٿٸيّڂ حٿٌُ ٷْپ انو ٻخڅ ٷخثڄخً ًٷض ٳظق
٫ڄًَ رن حٿ٬خ ٙٿڄً ،)164(َٜأَٗٱ ٫ڀَ رنخثو رنٴٔو ّٸٌٽ حٿڄٸَُِّ" :ٻخڅ
ّظ٬خىيىڂ رنٴٔو ٳِ ٻپ ٌّځ"(ً ، )165حٓظڄَ حٿ٬ڄپ ٳِ رنخثو ڃخ ّٸَد َ٘٫س أٗيَ ،أنٴٶ
هالٿيخ حرن ٌ٣ٿٌڅ ڃخ ّٸَد ػڄخنْن أٿٲ ىّنخٍ ًىزخً( .)166ٿټن ٿڂ طٜپ اٿْنخ آػخٍ ڃنو،
ًٿڂ طٌٻَ حٿڄٜخىٍ حٿظخٍّوْش أُ ًٛٲ ٿوً ،حٻظٴض رخإلٗخٍس اٿَ أنو ٧پ ٫خڃَحً
رخٿـَِّس ٳِ أّخځ رنِ ٌ٣ٿٌڅ كظَ أهٌه حٿنْپ ْٗجخً ر٬ي ِٗء(.)167
لٕاؿش اٌٍّاٖ:
ط٬ي ڃن أٗيَ حٿ٬ڄخثَ حٿٌ٤ٿٌنْش ٳِ ڃ ،َٜحٿظِ أٷخڃيخ أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ
ٓنش259ىـ 870 -ځ ،رڄن٤ٸش حٿڄ٬خٳَ ؿنٌد َٗٵ ڃيّنش حٿٴٔ٤خً ،)169(١طَ٬ٱ حٓڅ
رڄـٍَ حإلڃخځ(ً ، )168ڃخ ُحٿض أ٣الٿيخ ٗخهٜش اٿَ حٿٌْځ ،ڃظڄؼڀش ٳِ رَؽ حٿڄؤهٌ حٿٌُ
ّ٬ي أٻؼَ حألؿِحء حٿزخٷْش طڄخٓټخً.
ًأٍؿ٬ض حٿڄٜخىٍ ٓزذ رنخثيخ اٿَ أڅ أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ هَؽ ٌّڃخً ڃ ٪ؿنيه،
ًنخٽ ڃنو حٿ ،ٖ٤٬ٳٌؿي هْخ٣خً ٻيالً ،ٳ٤ڀذ ڃنو حٿڄخء ،ٳؤ٤٫خه٣ً ،ڀذ ڃنو حالٷظٜخى
ٳِ حٿَ٘د ،اال أڅ حرن ٌ٣ٿٌڅ َٗد أٻؼَهً ،ٿڄخ ٫خى اٿَ ٷَٜه ٫ڀڂ أڅ ٓزذ ىٌح
حٿ٤ڀذ ىٌ أڅ حٿڄخء ٻخڅ ٷڀْالً ً ِِّ٫حٿڄنخٽ ،ٳؤڃَ حٿڄينيْٓن رلٴَ رجًَ ،رنخء حٿٸنخَ٣
ٳٌٷيخ(ً ، )170ىنخٹ ڃن ٍَّ أڅ ًٿٺ ٍحؿ ٪اٿَ ٍٯزظو رڄي ٫خٛڄظو حٿـيّيس رخٿڄخء،
نَ٨حً ٿٸڀش حٿڄْخه ٳْيخ ً-ٷي ڃََ ًٻَ ًٿٺ -؛ ًّ٨يَ أڅ ىٌح ىٌ حألٷَد(.)171
أڃخ طټخٿْٲ حٿزنخء ٳٸيٍص رڄخثش أٿٲ ًأٍرْ٬ن أٿٲ ىّنخٍ(ً .)172ىنخٹ ٷنخَ٣
أهٍَ ْٗيص ٳِ ىٌح حٿ٬يي ٻزَؽ حٿڄؤهٌ ،حٿڄْ٘ي ڃن حٓؿَ(.)173
ىٌه نڄخًؽ ٿز ٞ٬حٿ٬ڄخثَ حٿٌ٤ٿٌنْش حٿظِ أن٘جض ٳِ طڀٺ حٿلٸزشً ،ڃؼڀض
حٿل٠خٍس ًحالُىىخٍ حٿ٬ڄَحنِ حٿظِ ٫خٗظيخ ڃ َٜٳِ طڀٺ حٿڄيس.
18
اٌرـٛس اٌسؼاسي ٌّظش
اٌخــاذـّــح
ٳِ هخطڄش ىٌح حٿزلغ ًر٬ي ؿڄ ٪ڃخىطو ًٍر ٢ر٠٬يخ رز٠٬يخ ًطلڀْڀيخ ،طٌٛپ
حٿزلغ اٿَ حٿنظخثؾ حٓطْش:
حنٴٜخٽ حٿيًٽ ًحٿوًَؽ ٫ن حٿٔڀ٤ش حٿڄَٻِّش ٿڀوالٳش حٿ٬زخْٓش ًاطّٔخٍ ٩ٷ٬شحٿيًٿش حٿ٬زخْٓش ًرُ٬ي حٿڄٔخٳش رْن أؿِحء حٿيًٿش ً٫خٛڄظيخ؛ ٻخڅ ىٌح ٓززخً ٳِ ٣ڄ٪
ر ٞ٬حٿٌالس ٳِ حالٓظٸالٽَ٤ًْٓ ،س حٿٸٌحى ًٍؿخٽ حٿيًٿش ٫ڀَ ڃٸخٿْي حألڃٌٍ،
ًٷْخڃيڂ ربّٴخى نٌحد ٫نيڂ إلىحٍس ًالّخطيڂً ،ٷي أىٍ ًٿٺ اٿَ ٣ڄ ٪حٿنٌحد،
ًط٤ڀ٬يڂ اٿَ حالٓظٸالٽ ريخً ،ؿ٬ڀٌح ڃنخٛزيڂ ًٍحػْش ألرنخثيڂ.
ط٬ي حٿيًٿش حٿٌ٤ٿٌنْش أًٽ ىًٿش حٓظٸڀض رخٿلټڂ ٫ن حٿوالٳش حٿ٬زخْٓش ٳِ ڃ،ًَٜحٿ٘خځ ،ڃ ٪رٸخء حٍطزخ٣يخ حٿيّنِ رخٿوالٳش.
ٗټپ ٧يٌٍ حٿيًٿش حٿٌ٤ٿٌنْش ،ريحّش َٜ٫ؿيّي ٳِ طخٍّن ڃ َٜحإلٓالڃْش،ًحنظٸڀض ڃن َٜ٫حٿظزْ٬ش حٿڄ٤ڀٸش اٿَ َٜ٫حالٓظٸالٽًٛ ،ل ذ ىٌح نٸڀش
ك٠خٍّش أىص اٿَ حُىىخٍ حٿل٠خٍس حإلٓالڃْش ٳِ ڃ.َٜ
ط٬ي حٿيًٿش حٿٌ٤ٿٌنْش أًٽ طـَرش كټڂ ڃلڀِ طلټڂ ٳْو أَٓس كټڄخً ڃٔظٸالً ٫نحٿوالٳش حٿ٬زخْٓش.
ٻ٘ٲ حٿزلغ أڅ رنخء حٿيًٽ ّظ٤ڀذ اٍحىس؛ ًٷي ؿَٔي ىٌح كټَخځ حٿيًٿش حٿٌ٤النْشحٿٌّن ّنظڄٌڅ اٿَ أٌٛٽ ٯَّزش ٫ن ڃً ،َٜڃً ٪ٿٺ ڃؼّپ طخٍّويڂ ٛٴلش ٍحث٬ش
ٳِ طخٍّن ڃَٜ؛ ألنيڂ ٻٌَٓح ؿيٌىىڂ ٿڀنيٌ ٝريخً ،حٓظ٬خنٌح رؤرنخء حٿزڀي ٳِ
حإلىحٍس ًحٿظنٴٌْ؛ ألڅ أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ ٻخڅ ٍَّ أڅ حٿڄَّْٜن أٷيٍ ٫ڀَ طيرَْ
أڃٌٍىڂ.
كَ ٙكټخځ حٿيًٿش حٿٌ٤النْش ٫ڀَ اىهخٽ أن٨ڄش ؿيّيس ٳِ حإلىحٍس ًحٿظنٴٌْ،ًط ٌَّ٤ڃخ ٻخڅ ڃٌؿٌىحً ڃن حألن٨ڄش حإلىحٍّش ٳِ حٿزالى.
طڄظ ٪حرن ٌ٣ٿٌڅ ًحرنو هڄخًٍّو رلنټش ٔ٫ټَّش ،نظْـش حٿوزَحص حٿٔخرٸش حٿظًِ٧ٴض ٫ني رنخء حٿـْٖ؛ ٳلَٛخ ٫ڀَ طنٌّ ٪حٿڄن٠ڄْن اٿَ حٿـًْٖ ،طـخًُ
حٿٔڀزْخص حٿظِ ٗييطيخ حٿوالٳش حٿ٬زخْٓش ٳِ حال٫ظڄخى ٫ڀَ ٫نً َٜحكي.
طٸيَّ أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ ًحٓظَحطْـْظو ٳِ رنخء حٿـْٖ رلٔذ حٿلخؿش؛ ًٿٌح نـي أنوريأ رزنخء ؿْٖ رَُّ ،ػڂ أٌٓ٤ٽ رلَُ ڃيڄظو ٛي حٿيـٌځً ،حالٓظ٬خنش رو ٳِ
حٿٴظٌكخص.
كَ ٙحرن ٌ٣ٿٌڅ ٫ڀَ طنٌّ ٪ڃٜخىٍ ىهپ حٿيًٿشً ،أ٧يَص حٿيٍحٓش حىظڄخځأڃَحء حٿيًٿش حٿٌ٤ٿٌنْش رخإلٛالكخص حالٷظٜخىّش ٿڀ زالى ٳِ حٿڄـخالص حٿٍِحْ٫ش،
ًحٿٜنخْ٫شً ،حٿظـخٍّش.
19
أ.دٍِٕ /شج تٕد ِذعث اٌمسـأً
-
-
٫ڄپ حرن ٌ٣ٿٌڅ ٫ڀَ اٛالف حٿن٨خځ حٿنٸيُ ،ربٛيحٍ حٿيّنخٍ حٿٌ٤ٿٌنًِ ،ٷي أىص
ىٌه حٿْٔخٓش اٿَ طنْ٘ ٢حٿٍِح٫شً ،حٿٜنخ٫شً ،حٿظـخٍسً ،ٻڀيخ ٫خىص ٫ڀَ حٿيًٿش
رؤڃٌحٽ ٓخ٫يص حرن ٌ٣ٿٌڅ ٳِ حإلنٴخٵ ڃنيخ رٔوخء.
طنٌ٫ض ڃ٨خىَ حٿـخ نذ حٿ٬ڄَحنِ ٳِ ٫يي حٿٌ٤النْْنً ،رَُ ًٿٺ ٳِ ٫خٛڄظو
حٿٸ٤خثً ،٪ڃٔـي حرن ٌ٣ٿٌڅً ،حٿزْڄخٍٓظخڅً ،حٿٸنخً ،َ٣ٯَْىخ ڃن حٿڄن٘آص
حٿ٬ڄَحنْش حٿظِ طـٔض ٳِ َٜ٫ه.
حإلٛالكخص حالٷظٜخىّش حٿ٘خڃڀش حٿظِ حنظيـيخ حرن ٌ٣ٿٌڅَ ً ،ڃنْ ر٬يه أىصْ اٿَ
ٻؼَس حألڃٌحٽ حٿظِ حڃظألص ريخ هِحثن ىًٿظوً ،ٻخنض ٓززخً ٳِ حنوٴخ ٝحألٓ٬خٍ،
ًٳِ ن٘خ ١كَٻش حٿزًْ ،٪ٯڄَص حألٌٓحٵ رخٿز٠خثً ٪حٿظـخًٍ ،أىٍ ًٿٺ اٿَ
٧يٌٍ ٣زٸش حؿظڄخْ٫ش طڄِْص رخٿؼَحء حٿٴخكًٖ ،ىِ ٣زٸش حٿـنيً ،حٿٸٌحىًٍ ،ؿخٽ
حٿزال.١
حنظيض حٿيًٿش حٿٌ٤النْش ٳِ ًٷض َّٓ ،٪ٿټنيخ طَٻض رٜڄش ك٠خٍّش ٳِ طخٍّن
ڃً ،َٜانـخُحطيخ ٧ڀض رخٷْش ًأٛزلض ڃلٌٍحً ٿظخٍّن ڃ َٜحإلٓالڃْش.
ً ٪ٟحٿلخٻڂ ڃن كْغ حٿٸٌس ًحٿ٬٠ٲ ّن٬ټْ ٫ڀَ طٌٍ٤حص حٿزڀيً ،ٷي طـڀَ ًٿٺ
ٳِ ط ٌٍ٤حٿيًٿش حٿٌ٤النْش ٳِ ٫يي ر ٞ٬أڃَحثيخ٬ًٟ ،ٴيخ ٫ڀَ أّيُ ر٠٬يڂ.
طنٌ ٩حٿٴن حٿ٬ڄَحنِ ًحٿل٠خٍُ ٳِ ٫يي حٿيًٿش حٿٌ٤النْش ،ڃن كْغ حٿِهَٳش،
ًحٿنلضً ،ٷنٌحص حٿًَُ ،حٿظو ٜٚٳِ ان٘خء حٿڄَحٳٶ حٿٜنخْ٫شً ،حٿٍِحْ٫ش.
أُ٘ اٌرٛطٍاخ:
٫ڀَ حٿڄئٓٔخصً ،حألٳَحى حٿڄظوْٜٜن حإلٓيخځ ٳِ حٿڄلخٳ٨ش ٫ڀَ حٓػخٍ
حٿظَحػْشً ،حٿ٬نخّش ريخ ًطَڃْڄيخ؛ ٿظزٸَ ٫ڀَ ڃَّ حٿٗ ٌٍٜ٬خىيس ٫ڀَ ڃ٨خىَ
ك٠خٍس حٿڄٔڀڄْن.
اؿَحء رلٌع ًىٍحٓخص ٫ن حٿيًٿش حٿٌ٤ٿٌنْشً ،ڃنيـيخ حإلىحٍُ حٿٌُ طڄټنض رو
ڃن ٳََ٤ْٓ ٝطيخ.
20
اٌرـٛس اٌسؼاسي ٌّظش
٘ٛاِش اٌثسث:
( ) 1حٿ٤زَُ ،ڃلڄي رن ؿََّ(ص310ىـ) :ذاسٌخ اٌشسً ٚاٌٍّٛن ،طلٸْٶ :ڃلڄي أرٌ حٿٴ٠پ ارَحىْڂ ،ؽ،8
حٿٸخىَس :ڃ٤ز٬ش ىحٍ حٿڄ٬خٍٱ1966 ،ځ.99ٙ ،
( )2طخٍّن حٿَٓپ ًحٿڄڀٌٹ ،ؽ ،99ٙ ،8ڃلڄي ٓيْپ ٣ٸٌٕ :ذاسٌخ اٌـٚ ٌٍٍٓٔٛٛاإلخشٍذٌٍٓ ٚاٌسّذأٍٍٓ،
ؽ ، 1١ ،8رًَْص :ىحٍ حٿنٴخثْ2008 ،ځ.23ٙ ،
( ) 3حٿـيْ٘خٍُ ،أرٌ ٫زيحهلل ڃلڄي رن ٫زيًّ (ص 331ىـ) :اٌٛصساء ٚاٌىراب ،طلٸْٶ :ڃ٤ٜٴَ حٿٔٸخ،
ًڃلڄي حإلرْخٍُ٫ً ،زيحٿلٴْ ٦حٿ٘ڀزِ ،حٿٸخىَس :ڃ٤ز٬ش حٿلڀزِ1938 ،ځ . 134ٙ ،حرن هْخ ،١أرٌ ٫ڄًَ
هڀْٴش رن هْخ ١رن أرِ ىزَْس حٿڀْؼِ :ذاسٌخ خٍٍفح خٍاؽ ،طلٸْٶ :أٻَځ حٿ٬ڄَُ ،2١ ،رًَْص :ىحٍ حٿٸڀڂ
ًڃئٓٔش حٿَٓخٿش1977 ،ځ٫ . 292ٙ ،زي حٿ ِِّ٬حٿڀڄْڀڂٔ :فٛر األذشان فً اٌخالفح اٌعثاسٍح ٚأثشٖ فً لٍاَ
ِذٌٕح ساِشاء ،ؽ ، 1١ ،1رًَْص :ڃئٓٔش حٿَٓخٿش1980 ،ځ.205- 204ٙ ،
( ) 4حرن حألػَْ ،أرٌ حٿلٔن ٫ڀِ رن أرِ ٻَځ ٫زي حٿټَّڂ رن ٫زي حٿٌحكي حٿْ٘زخنِ (ص 630ىـ) :اٌىاًِ فً
اٌراسٌخ ،ؽ ، 1١ ،6رًَْص :ىحٍ حٿټظذ حٿ٬ڀڄْش1987 ،ځ ، 76ٙ ،حٿزالًٍُ ،أرٌ حٿ٬زخّ أكڄي رن ّلَْ رن
ؿخرَ (ص 279ىـ) :فرٛذ اٌثٍذاْ ،طلٸْٶ ًڃَحؿ٬شٌٍٟ :حڅ ڃلڄي ٌٍٟحڅ٣ ،ز٬ش رًَْص :ىحٍ حٿټظذ
حٿ٬ڀڄْش1398 ،ىـ1978 /ځ.418ٙ ،
( ) 5طخٍّن حٿٌ٤ٿٌنْْن ًحإلهْ٘يّْن ًحٿلڄيحنْْن٫ ،27ٙ ،زيحٿ ِِّ٬حٿيًٍُ :اٌعظش اٌعثاسً األٚي :دساسح
فً اٌراسٌخ اٌسٍاسً ٚاإلداسي ٚاٌّاًٌ ،رٰيحى :ڃ٤ز٬ش حٿظٴْ ٞحألىڀْش1942 ،ځ.232ٙ ،
( )6حٿ َٜ٬حٿ٬زخِٓ حألًٽ.232ٙ ،
( ) 7حٿٌْٔ ،ِ٣حٿلخٳ ٦ؿالٽ حٿيّن ٫زي حٿَكڄن (ص 911ىـ) :ذاسٌخ اٌخٍفاء ،طلٸْٶ :ڃلِْ حٿيّن ٫زي
حٿلڄْي ، 3١ ،حٿٸخىَس :ڃټظزش حٿڄينِ1383 ،ىـ1964/ځ . 263ٙ ،كٔن أكڄي ڃلڄٌى :زؼاسج ِظش
اإلسالٍِح فً اٌعظش اٌـ ، ًٌٔٛٛحٿٸخىَس :ىحٍ حٿٴټَ حٿَ٬رِ ٿڀ٤زً ٪حٿنَ٘1960 ،ځ.23ٙ ،
( ) 8حٿْ٬ٸٌرِ ،أكڄي رن ّ٬ٸٌد حٿڄًَ٬ٱ رن ًحٟق حألهزخٍُ (ص 292ىـ) :ذاسٌخ اٌٍعمٛتً ،ؽ ،2حٿنـٲ:
ڃ٤ز٬ش حٿَُٰ( ،ى.ص).441ٙ ،
( )9طخٍّن حٿْ٬ٸٌرِ.441ٙ ،
( )10طخٍّن حٿَٓپ ًحٿڄڀٌٹ ،ؽ ، 155 – 154ٙ ،9طخٍّن حٿٌ٤ٿٌنْْن ًحإلهْ٘يّْن ًحٿلڄيحنْْن.26ٙ ،
( )11حٿڄٌٔ٬ىُ ،أرٌ حٿلٔن ٫ڀِ رن حٿلْٔن رن ٫ڀِ (ص 345ىـ)ِ :شٚج اٌز٘ة ِٚعادْ اٌد٘ٛش ،طلٸْٶ
:ڃلڄي ڃلِْ حٿيّن ٫زي حٿلڄْي ،ؽ ، 4١ ،4ڃ :َٜڃ٤ز٬ش حٿٔ٬خىس1384 ،ىـ1964/ځ.51 ،50 ،39 ،36ٙ ،
( ) 12طخٍّن حٿٌ٤ٿٌنْْن ًحإلهْ٘يّْن ًحٿلڄيحنْْن.6ٙ ،
( ) 13حرن طَُٰ رَىُ ،ؿڄخٽ حٿيّن أرٌ حٿڄلخٓن ٌّٓٲ حألطخرټِ (ص 813ىـ) :إٌد َٛاٌضا٘شج ،ؽ،3
حٿٸخىَس :ڃ٤ز٬ش ىحٍ حٿټظذًُ ،حٍس حٿؼٸخٳش ًحإلٍٗخى1956 ،ځْٓ . 1ٙ ،يس آڄخْ٫پ ٻخٗٲ " :أزّذ تٓ
ؿ "، ٌْٛٛحٿٸخىَس :حٿڄئٓٔش حٿڄَّٜش حٿ٬خڃش ٿڀظؤٿْٲ ًحألنزخء ًحٿنَ٘1965 ،ځ.17ٙ ،
( ) 14حٿزڀٌُ٫ ،زي حهلل رن ڃلڄي حٿڄيّنِ (طٌٳِ ٳِ حٿنٜٲ حألًٽ ڃن حٿٸَڅ حٿَحر ٪حٿيـَُ) :سٍشج أزّذ تٓ
ؿ ، ٌْٛٛطلٸْٶ :ڃلڄي ٻَى ٫ڀِ ،حٿٸخىَس :ڃټظزش حٿؼٸخٳش حٿيّنْش( ،ى .ص) 33ٙ ،؛ حٿڄٸَُِّ ،طٸِ حٿيّن
حٿ٬زخِٓ أكڄي رن ٫ڀِ (ص 845ىـ) :اٌّٛاعظ ٚاالترىاس تزوش اٌخـؾ ٚاَثاس اٌّعشٚفح تاٌخـؾ اٌّمشٌضٌح،
ؽ ،1حٿٸخىَس :رٌالٵ1294 ،ىـ.33ٙ ،
(َْٓ )15س أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ . 36 – 33ٙ ،أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ ٛخكذ حٿيّخٍ حٿڄَّٜش ًحٿ٘خڃْش ًحٿؼٌٍٰ"،
ن٬ڄض حٿزالى ٳِ ٫ييه رخألڃن ًحالٓظٸَحٍ"ً .حطٔڂ رخٿ٘ـخ٫شً ،كٔن حٿَْٔسًً .ٻَ حرن هڀټخڅ أڅ أكڄي رن
ٌ٣ٿٌڅ ًٿي ٳِ ڃيّنش ٓخڃَحءً ،حٿلٸْٸش أنو ًٿي ٳِ رٰيحى؛ ألڅ ٓخڃَحء ٿڂ طْ٘ي اال ٳِ حٿ٬خځ حٿظخٿِ ٿڄٌٿيه .حرن
هڀټخڅ ،أرٌ حٿ٬زخّ أكڄي رن ڃلڄي رن ارَحىْڂ (ص 681ىـ)ٚ :فٍاخ األعٍاْ ٚأٔثاء أتٕاء اٌضِاْ ،ؽ،1١ ،1
رًَْص :ىحٍ اكْخء حٿظَحع حٿَ٬رِ1997 ،ځ.173ٙ ،69ٙ ،
(َْٓ )16س أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ ، 35ٙ ،أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ18ٙ ،
(َْٓ )17س أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ ، 36ٙ ،حٿڄٌحً ٦٫حالرظټخٍ رٌٻَ حٿوً ٢٤حٓػخٍ حٿڄًَ٬ٳش رخٿو ٢٤حٿڄٸَِّّش،
ؽ ،313ٙ ،1حٿنـٌځ حٿِحىَس ،ؽ.5ٙ ،3
21
أ.دٍِٕ /شج تٕد ِذعث اٌمسـأً
( )18حٿنـٌځ حٿِحىَس ،ؽ.4ٙ ،3
( ) 19ك٠خٍس ڃ َٜحإلٓالڃْش ٳِ حٿ َٜ٬حٿٌ٤ٿٌنِ ، 26ٙ ،أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ.zz21ٙ ،20ٙ ،
( )20حٿنـٌځ حٿِحىَس ،ؽ.5ٙ ،3
( )21حٿنـٌځ حٿِحىَس ، 40ٙ ،حٿڄٌحً ٦٫حالرظټخٍ رٌٻَ حٿوً ٢٤حٓػخٍ حٿڄًَ٬ٳش رخٿو ٢٤حٿڄٸَِّّش ،ؽ،1
.314ٙ
( )22حٿټخڃپ ٳِ حٿظخٍّن ،ؽ.49ٙ،7
( ) 23حٿڄٌحً ٦٫حالرظټخٍ رٌٻَ حٿوً ٢٤حٓػخٍ حٿڄًَ٬ٳش رخٿو ٢٤حٿڄٸَِّّش ،ؽ.121 ،120ٙ ،2
( )24طخٍّن حٿوڀٴخء .361 ٙ،
( )25حٿټنيُ ،أرٌ ٫ڄَ ڃلڄي رن ٌّٓٲ (ص 350ىـ) :وراب اٌٛالج ٚوراب اٌمؼاج ،حٿٸخىَس :ڃ٤ز٬ش ىحٍ حٿټظذ
ًحٿٌػخثٶ حٿٸٌڃْش1426 ،ىـ2005 /ځَْٓ ، 217ٙ ،س أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ ، 73ٙ ،حٿڄٌحً ٦٫حالرظټخٍ رٌٻَ
حٿوً ٢٤حٓػخٍ حٿڄًَ٬ٳش رخٿو ٢٤حٿڄٸَِّّش.23ٙ ،
(َْٓ )26س أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ ، 23ٙ ،حٿڄٌحً ٦٫حالرظټخٍ رٌٻَ حٿوً ٢ ٤حٓػخٍ حٿڄًَ٬ٳش رخٿو ٢٤حٿڄٸَِّّش،
ؽ.315ٙ ،1
(َْٓ )27س أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ ، 81 ،80ٙ ،ڃلڄي كڄيُ حٿڄنخًُِ :ظش فً ظً اإلسالَ ِٓ اٌفرر اٌعشتً إٌى
ٔٙاٌح اٌعظش اٌفاؿًّ ،حٿٸخىَس :حٿيْجش حٿڄَّٜش حٿ٬خڃش ٿڀټظخد1986 ،ځ" ، 54ٙ ،أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ"،
.14ٙ
( )28طخٍّن حٿٌ٤ٿٌنْْن ًحإلهْ٘يّْن ًحٿلڄيحنْْن.6ٙ ،
(َْٓ )29س أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ.343ٙ ،
( )30أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ .112ٙ ،
( )31حٿنـٌځ حٿِحىَس ،ؽ ،140ٙ ،137ٙ ،3طخٍّن حٿيًٿش حٿ٬زخْٓش . 6ٙ ،ڃلڄٌى ڃلڄي حٿـٌَُِّ :ظش
فً اٌعظٛس اٌٛسـى ، 1١ ،حٿٸخىَسْ٫ :ن ٿڀيٍحٓخص ًحٿزلٌع حإلنٔخنْش ًحالؿظڄخْ٫ش1996 ،ځ- 104ٙ ،
. 105كڄيُ ٫زيحٿڄن٬ڂِ" :ساػشاخ فً ذاسٌخ ِظش اإلسالٍِح" ، 1١ ،حإلٓټنيٍّش :ىحٍ حٿڄَ٬ٳش حٿـخڃْ٬ش،
2005ځٓ . 68 - 67ٙ ،ظخنڀِ ٿْنٌْٽ :سٍشج اٌما٘شج ،طَؿڄش :كٔن ارَحىْڂ كٔن٫ً ،ڀِ ارَحىْڂ كٔن،
حٿٸخىَس :ڃټظزش حٿني٠ش حٿڄَّٜش1950 ،ځ.91ٙ ،
( ) 32حرن هڀيًڅ٫ ،زي حٿَكڄن رن ڃلڄي حٿڄَٰرِ (ص 808ىـ) :اٌّمذِح ،طلٸْٶ٫ :ڀِ ٫زي حٿٌحكي ،ؽ،1
حٿٸخىَس٣ :ز٬ش ٿـنش حٿزْخڅ1958 ،ځ.209 ،208ٙ ،
( ) 33حٿٸڀٸ٘نيُ ،أرٌ حٿ٬زخّ أكڄي رن ٫ڀِ (ص 821ىـ) :طثر األعشى فً طٕاعح اإلٔشاء ،ؽ ،3حٿٸخىَس:
٣ز٬ش ىحٍ حٿټظذ حٿڄَّٜش1322 ،ىـ1914 /ځ . 487ٙ ،كٔن ارَحىْڂ كٔن :ذاسٌخ اإلسالَ اٌسٍاسً
ٚاٌذًٌٕ ٚاٌثمافً ٚاالخرّاعً ،ؽ ، 8١ ،4حٿٸخىَس :ڃټظزش حٿني٠ش حٿڄَّٜش1973 ،ځ.335ٙ ،
( ) 34حرن حٿيحّش ،أرٌ ؿ٬ٴَ أكڄي رن ٌّٓٲ (ص 330ىـ) :اٌّىافؤج ،طٜلْق ًٟز :٢أكڄي أڃْن٫ ،ڀِ حٿـخٍځ،
حٿٸخىَس :حٿڄ٤ز٬ش حألڃَّْش رزٌالٵ1941 ،ځ.68 ،32ٙ ،
( )35حٿنـٌځ حٿِحىَس ،ؽ ،138ٙ ،2حٿٌْٔ :ِ٣زسٓ اٌّساػشج فً أخثاس ِظش ٚاٌما٘شج ،ؽ ،1حٿٸخىَس:
حٿڄ٤ز٬ش حٿَ٘ٷْش1909 ،ځ .463ٙ ،كٔن حٿزخٗخ :األٌماب اإلسالٍِح فً اٌراسٌخ ٚاٌٛثائك ٚاَثاس ،حٿٸخىَس:
ىحٍ حٿني٠ش حٿَ٬رْش1978 ،ځ . 61ٙ ،طخٍّن حإلٓالځ حٿْٔخِٓ ًحٿيّنِ ًحٿؼٸخٳِ ًحالؿظڄخ ،ِ٫ؽ.329ٙ ،4
( )36أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ ، 161ٙ ،ڃ َٜٳِ َٜ٫حإلهْ٘يّْن.41 ،39ٙ ،
( )37أنٌٍ حٿَٳخ :ِ٫إٌظُ اإلسالٍِح ،حٿٸخىَس :ىحٍ حٿٴټَ( ،ى .ص).98ٙ ،
( )38ٻظخد حٿٌالس ًٻظخد حٿٸ٠خس ، 215ٙ ،حٿڄٌحً ٦٫حالرظټخٍ رٌٻَ حٿوً ٢٤حٓػخٍ حٿڄًَ٬ٳش رخٿو٢٤
حٿڄٸَِّّش ،ؽ ، 197ٙ ،1أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ.163ٙ ،
( )39ٻظخد حٿٌالس ًٻظخد حٿٸ٠خس.215ٙ ،
(ٛ ) 40زق حأل َ٘٫ٳِ ٛنخ٫ش حإلن٘خء ،ؽ39ٙ ،14
( )41نخ َٛحالنٜخٍُ:اٌّدًّ فً ذاسٌخ ِظش،حٿٸخىَس:ىحٍ حٿًَ٘ٵ 1993،ځ.28ٙ،
22
اٌرـٛس اٌسؼاسي ٌّظش
( ) 42حرن حٿنيّڂ ،ڃلڄي رن آلخٵ (ص 383ىـ) :اٌفٙشسد ،طلٸْٶٍٟ :خ طـيى حرن ٫ڀِ ُّن حٿ٬خريّن،
٣يَحڅ1971 ،ځ ، 234ٙ ،أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ.173ٙ ،
(ٛ ) 43زق حأل َ٘٫ٳِ ٛنخ٫ش حإلن٘خء.39ٙ ،
(َْٓ )44س أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ ، 147 ،145 ،112 ،11 ،9 ،7ٙ ،ڃلڄي ٻخڃپ كْٔن" :حٿلْخس حٿٴټَّش ًحألىرْش
رڄ َٜڃن حٿٴظق حٿَ٬رِ كظَ آهَ حٿيًٿش حٿٴخ٣ڄْش" ،أدب ِظش اإلسالٍِحٓ ،ڀٔڀش حألٿٲ ٻظخد ،ڃټظزش حٿني٠ش
حٿڄَّٜش :حٿ٬يى (1959 ،)244ځ.61ٙ ،
( )45ٻظخد حٿٌالس ًٻظخد حٿٸ٠خس ، 478ٙ ،كٔن حٿڄلخَٟس ٳِ أهزخٍ ڃً َٜحٿٸخىَس ،ؽ.55ٙ ،1
( )46حٿنـٌځ حٿِحىَس ،ؽ.19ٙ ،3
( )47أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ.226ٙ ،
( )48ٻظخد حٿٌالس ًٻظخد حٿٸ٠خس.514 ،512ٙ ،
( )49ٻظخد حٿٌالس ًٻظخد حٿٸ٠خس.514ٙ ،
(َْٓ )50س أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ ، 50ٙ ،طخٍّن حٿٌ٤ٿٌنْْن ًحإلهْ٘يّْن ًحٿلڄيحنْْن.58ٙ ،
( )51أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ.65ٙ ،
(ِ )52ظش فً ظً اإلسالَ ِٓ اٌفرر اٌعشتً إٌى ٔٙاٌح اٌعظش اٌفاؿًّ ،ؽ.55ٙ ،1
( ) 53حٿڄٌحً ٦٫حالرظټخٍ رٌٻَ حٿوً ٢٤حٓػخٍ حٿڄًَ٬ٳش رخٿو ٢٤حٿڄٸَِّّش ،ؽ ،165ٙ ،1طخٍّن حٿٌ٤ٿٌنْْن
ًحإلهْ٘يّْن ًحٿلڄيحنْْن.58ٙ ،
(َْٓ )54س أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ.56ٙ ،
( ) 55حرن ْٓ٬ي ،أرٌ كٔن ٫ڀِ رن ڃٌَٓ رن ڃلڄي رن ٫زي حٿڄڀٺ حٿڄَٰرِ (ص 685ىـ) :اٌّغشب فً زٍى
اٌّغشب :اٌمسُ اٌخاص تاٌما٘شج (حٿنـٌځ حٿِحىَس ٳِ كڀَ كَ٠س حٿٸخىَس) .طلٸْٶ :كٔ ْن نٜخٍ ،ؽ،1
حٿٸخىَس :ىحٍ حٿټظخد1970 ،ځ.82ٙ ،
(َْٓ )56س أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ ، 53ٙ ،حٿڄٌحً ٦٫حالرظټخٍ رٌٻَ حٿوً ٢٤حٓػخٍ حٿڄًَ٬ٳش رخٿو ٢٤حٿڄٸَِّّش،
ؽ.320ٙ ،1
( ) 57حٿڄٌحً ٦٫حالرظټخٍ رٌٻَ حٿوً ٢٤حٓػخٍ حٿڄًَ٬ٳش رخٿو ٢٤حٿڄٸَِّّش ،ؽ ،128ٙ ،2حٿنـٌځ حٿِحىَس،
ؽ.59ٙ ،3
( )58حٿڄټخٳؤس.138 ،114 ،91ٙ ،
( )59حن َ٨ىخڃٖ 31ڃن حٿزلغ.
(َْٓ )60س أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ٫ . 349ٙ ،زي حٿڄن٬ڂ ڃخؿئ :ظُ اٌفاؿٍٍّٓ ٚسس ُِٙٛفً ِظش ،ؽ،3١ ،1
حٿٸخىَس :ڃټظزش حألنـڀٌ حٿڄَّٜش1978 ،ځْٓ . 219ٙ ،ي ٫زي حٿٓ ِِّ٬خٿڂً ،أكڄي حٿ٬زخىُ :ذاسٌخ اٌثسشٌح
اإلسالٍِح فً ِظش ٚا ٌشاَ ،حإلٓټنيٍّش :ڃئٓٔش ٗزخد حٿـخڃ٬ش1993 ،ځ.57ٙ ،
(َْٓ )61س أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ.349ٙ ،
( ) 62أرٌٻخڃن ٗـخ ٩رن أٓڀڂ حٿلخؿذ :أٓني اٿْو أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ ڃيڄش طٌٿِ ىحٍ حٿٜنخ٫شً ،حإلَٗحٱ ٫ڀَ
حألٌٓ٤ٽ ًٗئًنوً ،ٻخڅ أكي ٫ڀڄخء حٿينيٓش حٿزخٍُّن ٳِ َٜ٫هً ،ٻخڅ ٳنْخً ٳِ ڃينظو "ٳٸي ٻخڅ ّظٴٸي أڃَ
حٿڄَحٻذ حٿڄن٘ؤس كظَ ّلټڄيخ ًّـٌى آالطيخًّ ،ظوَْ حٿٜنخ ٩ٿيخًَّ٘ ،ٱ ٫ڀَ ڃخ ٻخڅ ڃنيخ ٳِ حٿڄٌحنت،
ًَّٳ٬يخ ڃن حٿزلَ اٿَ حٿ٘خ٣ت ٳِ حٿڄ٘خطِ ًىْؾ حٿَّخف حٿڄخن٬ش ڃن حٿَٻٌد ٳْيخ "َْٓ .س أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ،
.208ٙ
( ) 63حٿڄَٰد ٳِ كڀَ حٿڄَٰد :حٿٸٔڂ حٿوخ ٙرخٿٸخىَس ،ؽ.95ٙ ،1
( ) 64نٌ ٩ڃن حٿٔٴن حٿظِ ٻخنض طٜن ٪هْٜٜخً ٿڀلَد٬ٓ ،خى ڃخىَ :اٌثسشٌح فً ِظش اإلسالٍِح ٚآثاس٘ا
اٌثالٍح ،حٿٸخىَس :حٿټخطذ حٿَ٬رِ ٿڀ٤زخ٫ش ًحٿنًَُ٘ ،حٍس حٿؼٸخٳش1967 ،ځ.358ٙ ،
( ) 65نٌ ٩ڃن حٿٔٴن حٿَ٘حْ٫ش ًحص حٿڄـخىّٲً ،ٻَىخ حٿټنيُ ٳِ كٌحىع ٓنش 292ىـ ،ٻ ظخد حٿٌالس ًٻظخد
حٿٸ٠خس.263ٙ ،
( ) 66نٌ ٩ڃن حٿٔٴن حٿټزَْسً ،طٔظويځ ٳِ حألٌٓ٤ٽ ٿنٸپ حٿڄٸخطڀْن ًحٿ٬ظخى .حٿڄَٰد ٳِ كڀَ حٿڄَٰد ،حٿٸٔڂ
حٿوخ ٙرخٿٸخىَس.74ٙ ،
23
أ.دٍِٕ /شج تٕد ِذعث اٌمسـأً
(ً ) 67ىِ حٿٸٌحٍد حٿڄٔظويڃش ٿڀ٘لنً ،ىِ ڃن حٿٸ ٪٤حٿلَرْش حٿَْٰٜس حٿڄڀلٸش رخألٌٓ٤ٽ .ىًٍّٖ
حٿنوْڀِ :اٌسفٓ اإلسالٍِح عٍى زشٚف اٌعدُ ، 2١ ،حٿٸخىَس :ىحٍ حٿڄ٬خٍٱ1979 ،ځ.87ٙ ،
( ) 68حٿڄٌحً ٦٫حالرظټخٍ رٌٻَ حٿوً ٢٤حٓػخٍ حٿڄًَ٬ٳش رخٿو ٢٤حٿڄٸَِّّش ،ؽ ،89ٙ ،3كٔن حٿڄلخَٟس
ٳِ أهزخٍ ڃً َٜحٿٸخىَس ،ؽ.223ٙ ،2
( )69ٻظخد حٿٌالس ًٻظخد حٿٸ٠خس.218ٙ ،
( )70كٔن حٿڄلخَٟس ٳِ أهزخٍ ڃً َٜحٿٸخىَس ،ؽ.223ٙ ،2
( )71حٿنـٌځ حٿِحىَس ،ؽ ، 136 ،109ٙ ،3ٻظخد حٿٌالس ًٻظخد حٿٸ٠خس.276ٙ ،
(َْٓ )72س أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ.19ٙ ،
(ً ) 73ٻَ حٿزڀٌُ أڅ حرن ٌ٣ٿٌڅ ٻخڅ ّيظڂ رخٿٴالكْنً ،ٻخڅ ّٸٌٽ( :اڅ حٿْ٠خ ٩ط٘زو حٿزٔظخڅً ،حٿڄِحٌٍ٫څ
ٗـَ ،ٳبڅ ٍٳٶ ريڂ ًأكٔن حٿٸْخځ رؤڃَىڂ ًٌٍ٫ح رب ٛالكيڂ ٣ڀ٬ض حٿؼڄَسً ،نڄض ًُٻضً ،اڅ ٿڂ ّٴ٬پ ًٿٺ
ىڀټض) َْٓس أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ.190ٙ ،
( )74حٿو ،٢٤ؽ.157 – 152ٙ ،2
( ) 75حٿڄٌحً ٦٫حالرظټخٍ رٌٻَ حٿوً ٢٤حٓػخٍ حٿڄًَ٬ٳش رخٿو ٢٤حٿڄٸَِّّش ،ؽ٫ . 152ٙ ،2زي حٿَكڄن ٫زي
حٿظٌحدِٕ :شآذٕا اٌّائٍح عثش اٌراسٌخ ،حٿٸخىَس :حٿڄټظزش حٿؼٸخٳْش1963 ،ځ ، 96ٙ ،ڃ٤ٜٴَ ٫زي حهلل ْٗلش:
اَثاس اإلسالٍِح فً ِظش ِٓ اٌفرر اٌعشتً زرى ٔٙاٌح اٌعظش األٌٛتً ، 1١ ،حٿٸخىَس :ڃټظزش حٿني٠ش
حٿڄَّٜش1992 ،ځ .31ٙ ،كٔن حٿزخٗخ " :اَثاس اإلسالٍِح" ،حٿٸخىَس :ىحٍ حٿني٠ش حٿَ٬رْش ًڃ٤ز٬ش ؿخڃ٬ش
حٿٸخىَس ًحٿټظخد حٿـخڃ1990 ،ِ٬ځ.56ٙ ،
(َْٓ )76س أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ ،199ٙ ،آىځ ڃظِ :اٌسؼاسج اإلسالٍِح فً اٌمشْ اٌشاتع اٌٙدشي ،طَؿڄش:
ڃلڄي ٫زي حٿيخىُ أرٌ ٍّيس ،ؽ ، 3١ ،2حٿٸخىَس :ٿـنش حٿـظؤٿْٲ ًحٿظَؿڄش1360 ،ىـ1941/ځ.336ٙ ،
(َْٓ )77س أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ ،199ٙ ،حٿڄټخٳؤس ، 14ٙ ،حٿڄٌحً ٦٫حالرظټخٍ رٌٻَ حٿوً ٢ ٤حٓػخٍ حٿڄًَ٬ٳش
رخٿو ٢٤حٿڄٸَِّّش ،ؽ ، 331ٙ ،1ڃ َٜٳِ حٿ ٌٍٜ٬حٿٌٓ.114ٙ ،َ٤
( )78حٿڄټخٳؤس.14ٙ ،
( ) 79حٿل٠خٍس حإلٓالڃْش ٳِ حٿٸَڅ حٿَحر ٪حٿيـَُ ،ؽ .214ٙ ،2حٓػخٍ حإلٓالڃْش.170ٙ ،
( )80حٿ٬ڀٌُ ،نخ َٛهًَٔ :سفش ٔاِح ،نٸڀو ٿڀَ٬رْشّ :لَْ حٿو٘خد ،حٿٸخىَس1945 ،ځ.59ٙ ،
( )81حٿڄټخٳؤس.133ٙ ،
(ّ ) 82خٷٌص حٿلڄٌُٗ ،يخد حٿيّن أرٌ ٫زي حهلل (ص 626ىـ)ِ :عدُ اٌثٍذاْ ،ؽ ، 8رًَْص :ىحٍ ٛخىٍ،
1986ځ٫ .129ٙ ،ڀِ ڃزخٍٹ :اٌخـؾ اٌرٛفٍمٍح ،ؽ ، 18حٿٸخىَس :حٿيْجش حٿڄَّٜش حٿ٬خڃش ٿڀټظخد1980 ،ځ،
.15ٙ
( ) 83حٿڄٌحً ٦٫حالرظټخٍ رٌٻَ حٿوً ٢٤حٓػخٍ حٿڄًَ٬ٳش رخٿو ٢٤حٿڄٸَِّّش ،ؽ . 128ٙ ،2أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ،
.202ٙ
( ) 84حٿڄٌحً ٦٫حالرظټخٍ رٌٻَ حٿوً ٢٤حٓػخٍ حٿڄًَ٬ٳش رخٿو ٢٤حٿڄٸَِّّش ،ؽ.333ٙ ،1
(َْٓ )85س أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ ، 208ٙ ،ٻظخد حٿٌالس ًٻظخد حٿٸ٠خس.232ٙ ،
(ٌ٫ ) 86څ ٫،زيحٿَإٱ ":طخٍّن ٳن حٿلَد ٫ني حٿڄٔڀڄْن كظَ نيخّش حٿٸَڅ حٿؼخنِ حٿيـَُ"ِ،دٍح وٍٍح
اَداب ،ؿخڃ٬ش حٿٸخىَس:حٿڄـڀي( )18ؽ1،ٔ٥٩١ځٓ162ٙ،
(َْٓ )87س أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ.208ٙ ،
( ) 88حٿڄٌحً ٦٫حالرظټخٍ رٌٻَ حٿوً ٢٤حٓػخٍ حٿڄًَ٬ٳش رخٿو ٢٤حٿڄٸَِّّش ،ؽ.333ٙ ،1
( ) 89حٿڄٌحً ٦٫حالرظټخٍ رٌٻَ حٿوً ٢٤حٓػخٍ حٿڄًَ٬ٳش رخٿو ٢٤حٿڄٸَِّّش ،ؽ ،128ٙ ،2حٿنـٌځ حٿِحىَس،
ؽ ،59ٙ ،3حٿڄټخٳؤس ،ؽ138 – 114ٙ ،3
(٬ٓ )90خى ڃخىَ :إٌسٍح اإلسالًِ ،حٿٸخىَس :حٿټخطذ حٿَ٬رِ ٿڀ٤زخ٫ش ًحٿنًَُ٘ ،حٍس حٿؼٸخٳش1977 ،ځ،
.69ٙ
(ُ ) 91ٻِ ڃلڄي كٔن :حٿٴن حإلٓالڃِ ٳِ ڃ.87 – 85ٙ ،َٜ
24
اٌرـٛس اٌسؼاسي ٌّظش
( ) 92حٿڄٌحً ٦٫حالرظټخٍ رٌٻَ حٿوً ٢٤حٓػخٍ حٿڄًَ٬ٳش رخٿو ٢٤حٿڄٸَِّّش ،ؽ ،277ٙ ،1حرن ٫زي ٍرو،
ٗيخد حٿيّن أكڄي (ص 349ىـ) :اٌعمذ اٌفشٌذ ،ؽ ، 1حٿٸخىَس٣ :ز٬ش حٿٸخىَس1316 ،ىـ ،46ٙ ،حٿل٠خٍس
حإلٓالڃْش ٳِ حٿٸَڅ حٿَحر ٪حٿيـَُ ،ؽ.347ٙ ،2
( ) 93حٿڄٸيِٓٗ ،ڄْ حٿيّن أرٌ ٫زْي حهلل (ص 387ىـ) :أزسٓ اٌرماسٍُ فً ِعشفح األلا ٌٍُ٣ ،ز٬ش ٿْيڅ،
1877ځ . 202ٙ ،حرن كٌٷپ ،أرٌ حٿٸخٓڂ ڃلڄي رن كٌٷپ حٿزٰيحىُ (طٌٳِ ٳِ أًحهَ حٿٸَڅ حٿَحر ٪حٿيـَُ):
اٌّساٌه ٚاٌّّاٌه٣ ،ز٬ش ٿْيڅ1872 ،ځ.101ٙ ،
( ) 94حٿٴن حإلٓالڃِ ٳِ ڃ.89ٙ ،َٜ
( ) 95حٿل٠خٍس حإلٓالڃْش ٳِ حٿٸَڅ حٿَحر ٪حٿيـَُ ،ؽ ،309 – 305ٙ ،2أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ.202ٙ ،
( )96حٿنـٌځ حٿِحىَس ،ؽ.168ٙ ،4
(٬ّ ) 97ظزَ ؿيخُ ٷ َ٤حٿنيٍ رنض هڄخًٍّو هَْ ٗخىي ٫ڀَ طٴنن حٿٜنخً ٩طٴٌٷيڂ ٳِ ٛنخ٫ش حٿلڀِ
ًحٿـٌحىًًَ ،ٿٺ ٧خىَ ٳِ حإلريح ٩رخألٗټخٽ حٿ٬ـْزش حٿظِ أنظـض ٳِ طڀٺ حٿٴظَسّ .ن :َ٨حٿنـٌځ حٿِحىَس ،ؽ،3
. 61ٙحٿڄٌحً ٦٫حالرظټخٍ رٌٻَ حٿوً ٢٤حٓػخٍ حٿڄًَ٬ٳش رخٿو ٢٤حٿڄٸَِّّش ،ؽ
(ً ) 98ٳْخص حألْ٫خڅ ًأنزخء أرنخء حٿِڃخڅ ،ؽ ، 1١ ،1حٿٍُِْ٘٫ ،زي حٿَكڄن رن ن( َٜص 589ىـ)ٙٔ :اٌح
اٌشذثح فً ؿٍة اٌسسثح ،طلٸْٶ :حٿْٔي حٿزخُ حٿَّ٬نِ ،حٿٸخىَس :ڃ٤ز٬ش ٿـنش حٿظؤٿْٲ ًحٿظَؿڄش ًحٿنَ٘( ،ى.ص)،
. 77ٙكڄيحڅ ٫زي حٿلڄْي حٿټزِْٔ :أسٛاق تغذاد زرى اٌعظش اٌث ، ًٌٙٛرٰيحى :ڃنٌٍ٘حص ًُحٍس حٿؼٸخٳش
ًحٿٴنٌڅ1979 ،ځ.117ٙ ،
( )99كْٔن ڃئنْ :عاٌُ اإلسالَ ،حٿٸخىَس :ىحٍ حٿڄ٬خٍٱ1973 ،ځ.335ٙ ،
( )100حٿٴن حإلٓالڃِ ٳِ ڃ.99 – 94ٙ ،َٜ
( ) 101حٿڄٌحً ٦٫حالرظټخٍ رٌٻَ حٿوً ٢٤حٓػخٍ حٿڄًَ٬ٳش رخٿو ٢ ٤حٿڄٸَِّّش ،ؽَْٓ ،124ٙ ،2س أكڄي رن
ٌ٣ٿٌڅ ،54 ،53ٙ ،حٓػخٍ حإلٓالڃْش.255ٙ ،
(٫ )102زي حٿَكڄن ٳيڄِ :طٕع اٌسىح فً فدش اإلسالَ ،حٿٸخىَس :ڃ٤زٌ٫خص ڃظلٲ حٿٴن حإلٓالڃِ ،ڃ٤ز٬ش
ىحٍ حٿټظذ حٿڄَّٜش1957 ،ځ ،134ٙ ،أنٔظخّْ حٿټَڃڀِ :إٌمٛد اٌعشتٍح ٚعٍُ إٌٍّاخ ،حٿٸخىَس1939 ،ځ،
.57 – 54ٙ
( ) 103حٿل٠خٍس حإلٓالڃْش ٳِ حٿٸَڅ حٿَحر ٪حٿيـَُ ،ؽ.371ٙ ،2
( ) 104ك٠خٍس ڃ َٜحإلٓالڃْش ٳِ حٿ َٜ٬حٿٌ٤ٿٌنِ.56ٙ ،
( ) 105حرن هَىحًرش ،أرٌ حٿٸخٓڂ ٫زْي حهلل رن ٫زي حهلل رن أكڄي (ص 300ىـ) :اٌّساٌه ٚاٌّّاٌه ،رٰيحى :ڃټظزش
حٿڄؼنَ1989 ،ځ ،153ٙ ،حٿڄٌٔ٬ىُ :اٌرٕثٍٗ ٚاإلششاف ،ڃَحؿ٬ش٫ :زي حهلل آڄخْ٫پ حٿٜخًُ ،حٿٸخىَس:
ڃټظزش حٿَ٘ٵ حإلٓالڃْش1357 ،ىـ1938 /ځ.20ٙ ،
( )106حٿظنزْو ًحإلَٗحٱ.35ٙ ،
( )107حٿظنزْو ًحإلَٗحٱ.154ٙ ،
( ) 108حٿڄٌحً ٦٫حالرظټخٍ رٌٻَ حٿوً ٢٤حٓػخٍ حٿڄًَ٬ٳش رخٿو ٢٤حٿڄٸَِّّش ،ؽ.186ٙ ،2
( )109حٿڄَٰد ٳِ كڀَ حٿڄَٰد :حٿٸٔڂ حٿوخ ٙرخٿٸخىَس ،ؽ.114 – 78ٙ ،1
( )110أكٔن حٿظٸخْٓڂ ٳِ ڃَ٬ٳش حألٷخٿْڂ ،35ٙ ،حٿڄټخٳؤس ، 61ٙ ،ٻظخد حٿٌالس ًٻظخد حٿٸ٠خس.412ٙ ،
(ّ ) 111ئٻي حٿزڀٌُ ٫ڀَ ن٘خ ١حالٷظٜخى ٳِ ڃ َٜٳِ حٿ َٜ٬حٿٌ٤ٿٌنِ ٳٌْٻَ أڅ أٌٓحٵ حٿٸ٤خث ٪ٻخنض
ڃظوٜٜش ٳِ ٻپ ٿٌڅ ڃن أٿٌح څ حٿظـخٍسً ،أنيخ ٻخنض ڃِىكڄش رخٿزخ٫ش ًحٿڄ٘ظَّنَْٓ .س أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ،
.53ٙ
(َْٓ )112س أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ ، 53ٙ ،حٿڄٌحً ٦٫حالرظټخٍ رٌٻَ حٿوً ٢٤حٓػخٍ حٿڄًَ٬ٳش رخٿو٢٤
حٿڄٸَِّّش ،ؽ.315ٙ ،1
( )113ٳَّي حٿ٘خٳ :ِ٬اٌعّاسج اٌعشتٍح فً ِظش َٜ٫ ،حٿٌالس" ،ؽ ، 1حٿٸخىَس :حٿيْجش حٿڄَّٜش حٿ٬خڃش
ٿڀظؤٿْٲ ًحٿنَ٘1970 ،ځ ، 243ٙ ،حٿٴن حإلٓالڃِ ٳِ ڃ.58ٙ ،َٜ
( ) 114حٿ٬ڄخٍس حٿَ٬رْش ٳِ ڃ َٜ٫ ،َٜحٿٌالس ،ؽ.315ٙ ،1
25
أ.دٍِٕ /شج تٕد ِذعث اٌمسـأً
( ) 115حٿ٬ڄخٍس حٿَ٬رْش ٳِ ڃ َٜ٫ ،َٜحٿٌالس ،ؽ.14ٙ ،3
( ) 116حٿ٬ڄخٍس حٿَ٬رْش ٳِ ڃ َٜ٫ ،َٜحٿٌالس ،ؽ.14ٙ ،3
(َْٓ )117س أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ ، 54– 53ٙ ،حٿڄٌحً ٦٫حالرظټخٍ رٌٻَ حٿوً ٢٤حٓػخٍ حٿڄًَ٬ٳش رخٿو٢٤
حٿڄٸَِّّش ،ؽ ، 315ٙ ،1حرن ىٷڄخٵ ،ارَحىْڂ ڃلڄي رن أّيڃَ حٿ٬الثِ (ص 809ىـ) :االٔرظاس ٌٛاسـح عمذ
األِظاس فً ذاسٌخ ِظش ٚخغشافٍرٙا ،طلٸْٶ :ٿـنش اكْخء حٿظَحع حٿَ٬رِ ،ؽ ، 4رًَْص :ىحٍ حٓٳخٵ( ،ى .ص)،
.121ٙ
(َْٓ )118س أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ.53ٙ ،
(َْٓ )119س أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ.45ٙ ،
() 120حٿ٬ڄخٍس حٿَ٬رْش ٳِ ڃ َٜ٫ ،َٜحٿٌالس ،ؽ.423ٙ ،1
( ) 121حٿڄٌحً ٦٫حالرظټخٍ رٌٻَ حٿوً ٢٤حٓػخٍ حٿڄًَ٬ٳش رخٿو ٢٤حٿڄٸَِّّش ،ؽ.313ٙ ،1
(َْٓ )122س أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ . 54ٙ ،حٿڄٌحً ٦٫حالرظټخٍ رٌٻَ حٿوً ٢٤حٓػخٍ حٿڄًَ٬ٳش رخٿو ٢٤حٿڄٸَِّّش،
ؽ.315ٙ ،1
( ) 123حٿ٬ڄخٍس حٿَ٬رْش ٳِ ڃ َٜ٫ ،َٜحٿٌالس٫ . 424ٙ ،زي حٿَكڄن ُٻِ" :حٿٸخىَس".7ٙ ،
( ) 124حٿ٬ڄخٍس حٿَ٬رْش ٳِ ڃ َٜ٫ ،َٜحٿٌالس.58ٙ ،
( )125حٿٴن حإلٓالڃِ ٳِ ڃ.58 ٙ،َٜ
( )126حٿنـٌځ حٿِحىَس ،ؽ.356 – 318ٙ ،1
( )127ڃلڄٌى ٫ټٌٕ :ذاسٌخ ِظش ٚٚطف اٌداِع اٌـ ، ًٌٔٛٛحٿٸخىَس :ىحٍ حٿټظذ حٿڄَّٜش1927 ،ځ،
.10ٙ
( ) 128حٿٌٜحٿـش ىِ حٿټَس حٿظِ ّڀ٬ذ ريخ رخٿڄَ٠د ڃن ٳٌٵ ٧يٌٍ حٿوْپً ،ط٘زو ٿ٬زش حٿزٌٿٌ ٳِ حٿٌٷض
حٿلخٗ .َٟلخطش َْٔ٫ارَحىْڂ" :حٿٸخىَس" ،حٿٸخىَس :ىحٍ حٿيالٽ 1370ىـ1970 /ځ.39ٙ ،
( )129حٿڄٌح ً ٦٫حالرظټخٍ رٌٻَ حٿوً ٢٤حٓػخٍ حٿڄًَ٬ٳش رخٿو ٢٤حٿڄٸَِّّش ،ؽ.315 – 313ٙ ،1
(َْٓ )130س أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ ، 4ٙ ،حٿڄٌحً ٦٫حالرظټخٍ رٌٻَ حٿوً ٢٤حٓػخٍ حٿڄًَ٬ٳش رخٿو ٢٤حٿڄٸَِّّش،
ؽ ،315ٙ ،1حٿنـٌځ حٿِحىَس ،ؽ.61ٙ ،3
( )131حٿٴن حإلٓالڃِ ٳِ ڃ.67ٙ ،َٜ
( )132حٿڄٌحً ٦٫حالرظټخٍ رٌٻَ حٿوً ٢٤حٓػخٍ حٿڄًَ٬ٳش رخٿو ٢٤حٿڄٸَِّّش ،ؽ ،216ٙ ،1حٿنـٌځ حٿِحىَس،
ؽ" . 57 – 53ٙ ،3حٿل٠خٍس حإلٓالڃْش ٳِ حٿٸَڅ حٿَحر ٪حٿيـَُ" ،ؽَْٓ" ،209ٙ ،1س حٿٸخىَس.57ٙ ،
( ) 133حٿڄٌحً ٦٫حالرظټخٍ رٌٻَ حٿوً ٢٤حٓػخٍ حٿڄًَ٬ٳش رخٿو ٢٤حٿڄٸَِّّش ،ؽ ،317ٙ ،1حٿنـٌځ حٿِحىَس،
ؽ ، 55ٙ ،3ڃلڄٌى ٍُٵ ڃلڄٌى ":حٿڄـظڄ ٪حٿڄ َُٜٳِ حٿ َٜ٬حٿٌ٤ٿٌنِ"ٍٓ ،خٿش ىٻظٌٍحه ،ؿخڃ٬ش ْ٫ن
ٗڄْ1985 ،ځ.227ٙ ،
( ) 134حٿڄٌحً ٦٫حالرظټخٍ رٌٻَ حٿوً ٢٤حٓػخٍ حٿڄًَ٬ٳش رخٿو ٢٤حٿڄٸَِّّش ،ؽ ،317ٙ ،3حالنظٜخٍ
ٿٌحٓ٤ش ٫ٸي حألڃٜخٍ ٳِ طخٍّن ڃً َٜؿَٰحٳْظيخ ،ؽ ،131ٙ ،4حرن اٿْخّ ،ڃلڄي رن أكڄي رن اّخّ
حٿلنٴِ (ص 930ىـ) :تذائع اٌض٘ٛس فً ٚلائع اٌذ٘ٛس ،طلٸْٶ :ڃلڄي ڃ٤ٜٴَ ،ؽ ،2١ ،1حٿٸخىَس :حٿيْجش
حٿڄَّٜش حٿ٬خڃش ٿڀټظخد1402 ،ىـ1982 /ځ.170ٙ ،
( ) 135حٿڄٌحً ٦٫حالرظټخٍ رٌٻَ حٿوً ٢٤حٓػخٍ حٿڄًَ٬ٳش رخٿو ٢٤حٿڄٸَِّّش ،ؽ ،317 ،1حٿنـٌځ حٿِحىَس،
ؽ.53ٙ ،3
( )136كٔن ٫زي حٿٌىخد :ذاسٌخ اٌّساخذ األثشٌح ،ؽ ،1حٿٸخىَس1946 :ځ ، 32ٙ ،طخٍّن ڃًًٛ َٜٲ
حٿـخڃ ٪حٿٌ٤ٿٌنِ.32ٙ ،
( ) 137حالنظٜخٍ ٿٌحٓ٤ش ٫ٸي حألڃٜخٍ ٳِ طخٍّن ڃً َٜؿَٰحٳْظيخ ،ؽ ، 123ٙ ،5ٻڄخٽ حٿيّن ٓخڃق:
اٌعّاسج اإلسالٍِح فً ِظش ،حٿٸخىَس :حٿيْجش حٿ٬خڃش ٿڀټظخد1970 ،ځ.102 – 98ٙ ،
( )138حٓڂ ڃينيّ حٿـخڃ ٪ڃـيٌٽًً ،ٻَ ر ٞ٬حٿڄئٍهْن أنو ٻخڅ رِْنْ٤خًً ،ٷخٽ آهًَڅ انو ٷزً ،ِ٤ٿ٬پ
حٿ٘زو حٿټزَْ رْن ڃٔـي حرن ٌ٣ٿٌڅ ًڃٔـي حٿڄظٌٻپ ٳِ ٓخڃَحءّ ،لڄپ ٫ڀَ حال٫ظٸخى رؤنو ڃينيّ َ٫حٷِ"،
طخٍّن ڃًًٛ َٜٲ حٿـخڃ ٪حٿٌ٤ٿٌنِ".28ٙ ،
26
اٌرـٛس اٌسؼاسي ٌّظش
( )139حٿڄٌحً ٦ ٫حالرظټخٍ رٌٻَ حٿوً ٢٤حٓػخٍ حٿڄًَ٬ٳش رخٿو ٢٤حٿڄٸَِّّش ،ؽ.266ٙ ،2
(ّ ) 140ٴَٔ حٿڄئٍهٌڅ ،حٓظويحځ حٿڄينيّ ٿڄخىس حٓؿَ ٳِ حٿزنخء رؤنو ؿخء طلٸْٸخً ٿَٯزش حرن ٌ٣ٿٌڅ حٿٌُ ٷخٽ
ٿو انو َّّي رنخءً ال ّظؤػَ رخٿلَّٶ ًال رخٿَٰٵ ،ٳزنخه ڃن حٿـَْ ًحٿَڃخى ًحٓؿَ حألكڄَ حٿڄٸخًځ ٿڀنخٍ اٿَ حٿٔٸٲ
ًٿڂ ّـ٬پ ٳْو أٓخْ٣ن ڃن حٿَهخځ؛ ألنو ٯَْ ڃٸخًځ ٿڀنخٍ (ٳبنو ال ٛزَ ٿو ٫ڀَ حٿنخٍ ،ٳزنخه ىٌح حٿزنخء).
حالنظٜخٍ ٿٌحٓ٤ش ٫ٸي حألڃٜخٍ ٳِ طخٍّن ڃً َٜؿَٰحٳْظيخ ،ؿـ٫ . 123ٙ ،4ٴْٲ حٿزينِٔ :اٌفٓ
اإلسالًِ ، 1١ ،ىحٍ ٣الّ ٿڀيٍحٓخص ًحٿظَؿڄش ًحٿنَ٘1986 ،ځ.76ٙ ،
( )141حٿ٬ڄخٍس حإلٓالڃْش ٳِ ڃ.98ٙ ،َٜ
( )142طخٍّن حٿڄٔخؿي حألػَّش ،ؽ ، 35ٙ ،1حٿ٬ڄخٍس حٿَ٬رْش ٳِ ڃ َٜ٫ ،َٜحٿٌالس ،ؽ.469ٙ ،1
( )143حٿٴن حإلٓالڃِ ٳِ ڃ.77ٙ ،َٜ
( )144طخٍّن حٿڄٔخؿي حألػَّش ،ؽًً ، 36ٙ ،1ٻَ أكڄي ٳټَُ أڅ ٫يىىخ 128نخٳٌس ٳٸ ،٢ڃٔخؿي حٿٸخىَس
ًڃيحٍٓيخ.111ٙ ،
( )145حٓػخٍ حإلٓالڃْش.450ٙ ،
( )146حٿٴن حإلٓالڃِ ٳِ ڃ ، 72ٙ ،َٜطخٍّن ڃًًٛ َٜٲ حٿـخڃ ٪حٿٌ٤ٿٌنِ.32ٙ ،
( ) 147حالنظٜخٍ ٿٌحٓ٤ش ٫ٸي حألڃٜخٍ ٳِ طخٍّن ڃً َٜؿَٰحٳْظيخ ،ؽ ، 23ٙ ،4حٿڄٌحً ٦٫حالرظټخٍ رٌٻَ
حٿوً ٢٤حٓػخٍ حٿڄًَ٬ٳش رخٿو ٢٤حٿڄٸَِّّش ،ؽ ،268ٙ ،2طخٍّن حٿڄٔخؿي حألػَّش ،ؽ.42ٙ ،1
( ) 148حٿ٬ڄخٍس حٿَ٬رْش ٳِ ڃ َٜ٫ ،َٜحٿٌالس ،ؽ ،481ٙ ،1حٿٴن حإلٓالڃِ.176ٙ ،
( ) 149حٿڄٌحً ٦٫حالرظټخٍ رٌٻَ حٿوً ٢٤حٓػخٍ حٿڄًَ٬ٳش رخٿو ٢٤حٿڄٸَِّّش ،ؽ ،455ٙ ،2ٻظخد حٿٌالس
ًٻظخد حٿٸ٠خس.259ٙ ،
( )150حٿٴن حإلٓالڃِ ٳِ ڃ.35ٙ ،َٜ
( )151حٿٴن حإلٓالڃِ ٳِ ڃ ،َٜؽ.455ٙ ،2
( ) 152حٿڄٌحً ٦٫حالرظټخٍ رٌٻَ حٿوً ٢٤حٓػخٍ حٿڄًَ٬ٳش رخٿو ٢٤حٿڄٸَِّّش ،ؽ ،406ٙ ،2حالنظٜخٍ
ٿٌحٓ٤ش ٫ٸي حألڃٜخٍ ٳِ طخٍّن ڃً َٜؿَٰحٳْظيخ ،ؽ ، 44ٙ ،4ڃلڄي ڃلڄي أڃْن :األٚلاف ٚاٌسٍاج
االخرّاعٍح تّظش ،حٿٸخىَس1980 :ځ.152ٙ ،
( )153أكڄي َْٔ٫رٺ :ذاسٌخ اٌثٍّاسسراْ فً اإلسالَ ، 1١ ،رًَْص :ىحٍ حٿَحثي حٿَ٬رِ1401 ،ىـ/
1981ځ.69 – 68ٙ ،
( ) 154حٿڄٌحً ٦٫حالرظټخٍ رٌٻَ حٿوً ٢٤حٓػخٍ حٿڄًَ٬ٳش رخٿو ٢٤حٿڄٸَِّّش ،ؽ.402ٙ ،2
( ) 155حٿڄَٰد ٳِ كڀَ حٿڄَٰد :حٿٸٔڂ حٿوخ ٙرخٿٸخىَس ، 132ٙ ،كٔن حٿڄلخَٟس ٳِ أهزخٍ ڃَٜ
ًحٿٸخىَس ،ؽ ، 247 – 246ٙ ،2ريحث ٪حٿِىٌٍ ٳِ ًٷخث ٪حٿيىٌٍ ،ؽ.164ٙ ،1
( ) 156حٿڄٌحً ٦٫حالرظټخٍ رٌٻَ حٿوً ٢٤حٓػخٍ حٿڄًَ٬ٳش رخٿو ٢٤حٿڄٸَِّّش ،ؽ.405ٙ ،2
( ) 157حرن أرِ أْٛز٬ش ،ڃٌٳٶ حٿيّن أرٌ حٿ٬زخّ أكڄي رن حٿٸخٓڂ رن هڀْٴش رن ٌّنْ حٿٔ٬يُ حٿوٍِؿِ (ص
668ىـ) :عٍ ْٛاألٔث اء فً ؿثماخ األؿثاء ،طلٸْٶ :نِحٍ ٍٟخ ،ؽ ، 1رًَْص :ىحٍ ڃټظزش حٿلْخس1965 ،ځ،
َْٓ ، 310ٙس أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ ، 180ٙ ،حٿڄٌحً ٦٫حالرظټخٍ رٌٻَ حٿوً ٢٤حٓػخٍ حٿڄًَ٬ٳش رخٿو٢٤
حٿڄٸَِّّش ،ؽ . 405ٙ ،2حرن ؿزَْ ،أرٌ حٿلْٔن ڃلڄي رن أكڄي رن ؿزَْ حٿټنخنِ حألنيٿِٔ (ص 614ىـ):
سزٍح اتٓ خثٍش (اٌشزٍح) .رًَْص :ىحٍ رًَْص ٿڀ٤زخ٫ش ًحٿنَ٘1399 ،ىـ1979 /ځ.52ٙ ،
(ٍ )158كڀش حرن ؿزَْ (حٿَكڀش).180ٙ ،
(ٛ ) 159زق حأل َ٘٫ٳِ ٛنخ٫ش حإلن٘خء ،ؽ ،377ٙ ،3حٿنـٌځ حٿِحىَس ،ؽ.122ٙ ،3
(" )160طخٍّن حٿزْڄخٍٓظخڅ ٳِ حإلٓالځ".74ٙ ،
(َْٓ )161س أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ ، 87 – 86ٙ ،ٻظخد حٿٌالس ًٻظخد حٿٸ٠خس.218ٙ ،
(َْٓ )162س أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ ، 86ٙ ،كٔن حٿڄلخَٟس ٳِ أهزخٍ ڃً َٜحٿٸخىَس ،ؽ ،378ٙ ،2حٿڄٌح٦٫
ًحالرظټخٍ رٌٻَ حٿوً ٢٤حٓػخٍ حٿڄًَ٬ٳش رخٿو ٢٤حٿڄٸَِّّش ،ؽ.180ٙ ،2
( ) 163حٿ٬ڄخٍس حٿَ٬رْش ٳِ ڃ َٜ٫ ،َٜحٿٌالس ،ؽ.52ٙ ،1
( )164حٿ٬ڄخٍس حٿَ٬رْ ش ٳِ ڃ ،َٜؽ.180ٙ ،2
27
أ.دٍِٕ /شج تٕد ِذعث اٌمسـأً
(َْٓ )165س أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ ، 87ٙ ،حٿڄٌحً ٦٫حالرظټخٍ رٌٻَ حٿوً ٢٤حٓػخٍ حٿڄًَ٬ٳش رخٿو٢٤
حٿڄٸَِّّش ،ؽ.180ٙ ،2
( ) 166حٿڄٌحً ٦٫حالرظټخٍ رٌٻَ حٿوً ٢٤حٓػخٍ حٿڄًَ٬ٳش رخٿو ٢٤حٿڄٸَِّّش ،ؽ ،178ٙ ،2حالنظٜخٍ
ٿٌحٓ٤ش ٫ٸي حألڃٜخٍ ٳِ طخٍّن ڃً َٜؿَٰحٳْظيخ ،ؽ.70ٙ ،4
(ً ) 167ٻَ حٿڄٸَُِّ أڅ ٷنخ َ٣حرن ٌ٣ٿٌڅ ٫ني رَٻش حٿلزًًٖٛ ،ٲ ٫ڄخٍطيخ أنيخ ٿْْ ٿيخ ن،َْ٨
حٿڄٌحً ٦٫حالرظټخٍ رٌٻَ حٿوً ٢٤حٓػخٍ حٿڄًَ٬ٳش رخٿو ٢٤حٿڄٸَِّّش ،ؽ.457ٙ ،2
( ) 168حٿ٬ڄخٍس حٿَ٬رْش ٳِ ڃ َٜ٫ ،َٜحٿٌالس ،ؽ.222ٙ ،1
(َْٓ )169س أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ ، 182 – 180ٙ ،حالنظٜخٍ ٿٌحٓ٤ش ٫ٸي حألڃٜخٍ ٳِ طخٍّن ڃَٜ
ًؿَٰحٳْظيخ ،ؽ . 58ٙ ،4حٿڄٌحً ٦٫حالرظټخٍ رٌٻَ حٿوً ٢٤حٓػخٍ حٿڄًَ٬ٳش رخٿو ٢٤حٿڄٸَِّّش ،ؽ،2
.457ٙ
( )170حٿٴن حإلٓالڃِ ٳِ ڃ ،َٜؽ.65 ،64ٙ ،1
( ) 171حٿ٬ڄخٍس حٿَ٬رْش ٳِ ڃ َٜ٫ ،َٜحٿٌالس ،ؽ ، 53ٙ ،1حٿ٬ڄخٍس حٿَ٬رْش ٳِ ڃ َٜ٫ ،َٜحٿٌالس،
.222ٙ
(َْٓ )172س أكڄي رن ٌ٣ٿٌڅ ، 351ٙ ،ٳِ كْن ًٻَ حٿڄٸَُِّ أڅ حٿظټڀٴش رڀٰض أٍرْ٬ن أٿٲ ىّنخٍ،
حٿڄٌحً ٦٫حالرظټخٍ رٌٻَ حٿوً ٢٤حٓػخٍ حٿڄًَ٬ٳش رخٿو ٢٤حٿڄٸَِّّش ،ؽ.457ٙ ،2
( )173حٿٸخىَس.44ٙ ،
28
اٌرـٛس اٌسؼاسي ٌّظش
ٍِسك سلُ ()1
ِٛلع اٌمـائع
شساذٗ عٍسى إتشاٍُ٘ :اٌما٘شج ،ص.44
29
أ.دٍِٕ /شج تٕد ِذعث اٌمسـأً
ٍِسك سلُ ()2
خاِع أزّذ تٓ ؿٌْٛٛ
عفٍف اٌثٕٙسً :اٌفٓ اإلسالًِ ،ص.414
ٍِسك سلُ ()3
ذخـٍؾ اٌداِع اٌـًٌٔٛٛ
فشٌذ اٌشافعً :اٌعّاسج اٌعشتٍح فً ِظش عظش اٌٛالج ،ص.462
30
اٌرـٛس اٌسؼاسي ٌّظش
ٍِسك سلُ ()4
ٍِسك سلُ ()5
ّٔارج ٌثعغ اَثاس اٌـٌٍٔٛٛح
شساذٗ عٍسى إتشاٍُ٘ :اٌما٘شج ،ص.51
31
ًٔ ٍِٕشج تٕد ِذعث اٌمسـا/د.أ
( The Civilizational and Constructional Phenomenon in
Egypt )
ABSTRACT
The Islamic Civilization is a great edifice where all the people of the
earth contributed in building it. Egypt was a leader in this contribution in
building the Islamic civilization. The last half of the third century of Higra
was a new era in the Islamic history of Egypt, where the Tolonic estate
began in Egypt. This era was the beginning of advancement in the history of
Egypt’s Civilization. This was obvious in the Civilized Phenomena that
happened in Egypt in that era.
The period that proceeded the Tolonic estate was know by under
development in all aspects of life. This was due to the Abbasi policy of
changing the rulers every time so as not to make them greedy of the throne.
Ahmad bin Tolon had ruled Egypt. He put out the revolutions against him.
He secured the country and people and people admitted his leadership.
All the figures of power were at his hand and he become a prince of
Egypt. Egypt began a new era from that period which is called the self
independence.
The political development in his age was paralled with a civilized
development, Ahmad Bin Tolon was a ware to make this era full of the
civilized a chievments so as to assesst his throne and to make the country
flourish and this reflexes his true desire to complete Iraq by making Egypt a
glorious civilization. He wants to make the throne in Egypt in a high
standard not less than the caliph throne.
Ahmad Bin Toloun had proved that he was an example of justice and
he was a fair ruler. He was a man of the state. He took care of his country
and he wasn’t occupiedby his ambitions in invading other countries. He
took care of everything that made a better life for his people. He made many
reforms for his state’s affairs. His era was an era of peace, prosperity,
civilization, construction and arts. He left terrific monuments in his era, a lot
of them are still today.
32