archeologia
Projekt planu ochrony konserwatorskiej
zespołu pradziejowych kopalń krzemienia
nad dolną Kamienną w województwie
świętokrzyskim1
Artur Jedynak
archeolog
Muzeum Archeologiczne i Rezerwat „Krzemionki”
Słowa kluczowe: pradziejowe kopalnie krzemienia, „Krzemionki”, ochrona konserwatorska
O
bszar położony na północ i wschód
od Gór Świętokrzyskich, którego krajobrazową osią
jest rzeka Kamienna, wyróżnia się olbrzymim nagromadzeniem nawarstwionych tu przez tysiąclecia
różnorodnych świadectw działalności człowieka. Na
lessowej Wyżynie Sandomierskiej zachowały się do
dziś liczne pozostałości osad i cmentarzysk, natomiast
sama dolina Kamiennej oraz leżące na północ od niej
Przedgórze Iłżeckie obitują w zabytki techniki i przemysłu, także te z najstarszych epok.
Wśród wielu gałęzi przemysłu reprezentowanych
w regionie najdłuższą historią wyróżnia się górnictwo.
Najstarsze ślady prac górniczych liczą kilkanaście tysięcy lat i są związane z wydobyciem hematytu w rejonie dzisiejszego Skarżyska-Kamiennej. W schyłkowym
paleolicie pojawiają się pierwsze próby pozyskiwania sposobem górniczym innego ważnego surowca
– krzemienia. Tradycja ta jest kontynuowana aż do
początków pierwszego tysiąclecia przed Chrystusem,
apogeum osiągając w epoce neolitu2. W rezultacie na
obszarze kilkuset kilometrów kwadratowych rozciągającym się od okolic Orońska pod Radomiem do Annopola nad Wisłą powstało nie mające sobie równych
w Polsce i Europie pradziejowe zagłębie górnicze.
Prahistoryczne kopalnie krzemienia to zabytki
szczególne. Aktualnie w Polsce zarejestrowanych jest
około 435 tysięcy stanowisk archeologicznych. W tej
liczbie mamy m.in. około 2650 grodzisk, gródków
i osad obronnych, 2000 cmentarzysk kurhanowych,
17 650 cmentarzysk płaskich i ponad 8000 piecowisk
dymarskich. Więcej niż 255 tysięcy z ogólnej liczby
stanowisk to osady i obozowiska3. Jak widać z powyższego zestawienia zabytki pradziejowego górnictwa
krzemienia, których znamy około 50, stanowią wyjątkową grupę. Decyduje o tym nie tylko niezwykła
rzadkość występowania, ale i niepowtarzalny charakter tych najstarszych obiektów przemysłowych.
Mimo iż w większości przypadków powierzchnia
tych stanowisk jest dzisiaj zniszczona przez późniejszą działalność człowieka (rolnictwo, leśnictwo, wydobycie innych surowców), to jednak w kilku miejscach zachowała się ich pierwotna rzeźba w postaci
zagłębień poszybowych wraz z otaczającymi je hałdami (warpiami). Jest to jeden z najstarszych w Polsce
przykładów zachowanego krajobrazu kulturowego,
który możemy nazwać także najstarszym krajobrazem przemysłowym. Równie ważne są niewidoczne
gołym okiem podziemne części kopalń, będące przykładem najstarszej zachowanej w Polsce architektury.
Oprócz najliczniejszych i najprostszych kopalń jamowych znamy bardziej rozbudowane kopalnie niszowe.
W przypadku zespołu kopalń w Krzemionkach możemy mówić także o całych systemach podziemnych
kopalń ilarowych, czy też o kopalniach komorowych,
193
archeologia
w których powierzchnia wyrobisk przekracza 500 m2.
Są to największe na świecie neolityczne obiekty górnicze, w których wydobywano krzemień.
Powyższe przykłady pokazują, iż prahistoryczne
kopalnie posiadają wybitną wartość naukową. Badania górnictwa krzemienia i dystrybucji surowców
krzemionkowych umożliwiają nie tylko szersze poznanie gospodarki społeczeństw pradziejowych (w tym
techniki i ekonomii), ale także organizacji społecznej,
a nawet sfery wierzeń. W niektórych przypadkach
prace archeologiczne na stanowiskach pragórniczych
pozwalają także na odkrywanie miejsc i przestrzeni,
których wygląd nie zmienił się od ponad pięciu tysięcy lat! Takich możliwości nie stwarzają praktycznie
żadne inne stanowiska w Polsce. Pradziejowe kopalnie krzemienia stanowią również obiekt badań innych
dziedzin nauki, m.in. geologii, geoizyki, paleoklimatologii, paleobiologii. Stąd też bierze się ich ogromne znaczenie dla poznania przeszłości regionu i całej
Europy Środkowej.
Badania archeologiczne prowadzone od zakończenia I wojny światowej na obszarze północnego
przedpola Gór Świętokrzyskich ujawniły istnienie wyjątkowego skupiska stanowisk pragórniczych datowanych od schyłkowego paleolitu do rozwiniętej epoki
brązu. Łącznie zinwentaryzowano tu co najmniej 35
prahistorycznych pól eksploatacyjnych, które stanowią
ponad 2/3 wszystkich tego typu zabytków zarejestrowanych w naszym kraju. To niezwykłe zagęszczenie
zabytków pragórnictwa na stosunkowo niewielkim
obszarze wynika z faktu obecności w skałach wapiennych podłoża wielu odmian krzemienia, często
o najwyższych walorach użytkowych. Wydobywano
tu przede wszystkim krzemień czekoladowy i pasiasty wieku jurajskiego oraz kredowy – świeciechowski
i ożarowski. Ślady działalności górniczej z epoki kamienia i brązu grupują się w dwóch większych skupiskach: północno-zachodnim – miedzy Chronowem
a Iłżą oraz południowo-wschodnim od Bałtowa do
Ożarowa, łącznie z rejonem Świeciechowa i Gościeradowa, już na prawym brzegu Wisły. W literaturze
spotykane są różne określenia i podziały stosowane
przez autorów zajmujących się problematyką kopalnictwa krzemienia. Na przykład Bogdan Balcer
używa nazwy „północnołysogórski i wschodniołysogórski okręg eksploatacji krzemienia”, natomiast Janusz Budziszewski i Ryszard Michniak analogicznie
194
„północnoświętokrzyski i wschodnioświętokrzyski”,
co ma lepsze uzasadnienie geograiczne.
Niniejsza praca dotyczy drugiego z omawianych
skupień, bez kopalń położonych w województwie lubelskim, nad Wisłą. Obejmuje ono łącznie 14 prahistorycznych pól eksploatacyjnych leżących w dorzeczu
dolnej Kamiennej, na obszarze powiatów ostrowieckiego (gmina Ćmielów i Bodzechów) oraz opatowskiego (gmina Ożarów i Tarłów) w województwie
świętokrzyskim. W przedstawionym projekcie planu
ochrony uwzględniono również najsłynniejsze stanowisko górnictwa pradziejowego w Polsce, a mianowicie kopalnie „Krzemionki”, mimo że część stosownych
dokumentów dotyczących tego obiektu zostało już
przygotowanych i zatwierdzonych4. Z proponowanych
do objęcia programem ochrony stanowisk pragórniczych większość stanowią pozostałości wydobycia
krzemienia pasiastego o różnym stopniu zachowania rzeźby nakopalnianej. Są to pola eksploatacyjne
„Krzemionki” w Sudole, Stokach Starych i Rudzie
Kościelnej, „Księża Rola Mała”, „Księża Rola Duża”,
„Ostroga”, „Borownia” w Rudzie Kościelnej, „Krunio”
i „Nowa” w Łysowodach, „Korycizna” w Wojciechówce oraz „Skałecznica Mała” i „Duża” w Teoilowie.
Trzeba zaznaczyć, iż mimo ogromnego potencjału
poznawczego tych obiektów badania wykopaliskowe prowadzono jedynie w Krzemionkach. Pozostałe
zabytki to trzy kopalnie krzemienia czekoladowego
– „Wzgórze Kruk” w Glinianach oraz „Karczemka”
w Duranowie i „Klin” w Śródborzu, a także dość dobrze rozpoznana pod względem archeologicznym „Za
Garncarzami” w Ożarowie, gdzie wydobywano krzemień ożarowski.
Ostatnie lata przyniosły niezwykły wzrost popularności krzemienia pasiastego. Wyroby jubilerskie
z niego wykonywane zaczęły być doceniane nie tylko w kraju, ale i za granicą. Wzrost zapotrzebowania
wiązał się z poszukiwaniem łatwego dostępu do surowca. Niestety, takim dostępnym źródłem okazały
się być hałdy pradziejowych kopalń. Pierwsze sygnały
o zniszczeniach w obrębie pól eksploatacyjnych leżących w dorzeczu dolnej Kamiennej zaczęły pojawiać się w 2006 roku. W kolejnych latach inspekcje
i wizytacje stanowisk górniczych dokonywane przez
pracowników Wojewódzkiego Urzędu Ochrony
Zabytków w Kielcach – Delegatura w Sandomierzu oraz archeologów związanych z badaniami nad
archeologia
prahistorycznym górnictwem krzemienia wykazały,
iż są one permanentnie niszczone. Najbardziej ucierpiały pola eksploatacyjne „Krzemionki” oraz „Borownia” i „Korycizna”. Pomimo zaangażowania ze strony
policji z Ostrowca Świętokrzyskiego, Opatowa i Ożarowa, a nawet pojedynczego przypadku schwytania
sprawców, nie udało się całkowicie wyeliminować tego
procederu. Dlatego konieczne stało się przygotowanie
szerokiego programu ochrony stanowisk pradziejowego górnictwa obejmującego działania dokumentacyjne, badawcze i prewencyjne.
Historia badań i ochrony
stanowisk pogórniczych
Zainteresowanie prakopalniami zostało zapoczątkowane przez dwóch słynnych polskich naukowców:
geologa Jana Samsonowicza i archeologa Stefana
Krukowskiego, którzy rozpoczęli badania terenów
położonych na północ od Gór Świętokrzyskich zaraz
po zakończeniu I wojny światowej. W latach 1921-1935
odkryli oni szereg wychodni skał wapiennych z krzemieniami oraz pradziejowych pól eksploatacyjnych
w okolicach Ostrowca Świętokrzyskiego, Iłży, Wierzbicy i Orońska. Już wtedy rozpoznano m.in. kopalnie
„Borownia” w Rudzie Kościelnej (1921 r.) i „Wzgórze
Kruk” w Glinianach (1923 r.) oraz największy zespół
obiektów pradziejowego górnictwa w Krzemionkach
odkryty w 1922 roku.
Mimo iż odkrycie najwspanialszego zabytku
prahistorycznego górnictwa w Polsce zawdzięczamy geologowi, to największe zasługi w badaniach
i ochronie pradziejowego zagłębia górniczego w okresie międzywojennym można przypisać archeologowi
– S. Krukowskiemu. To jemu właśnie w 1927 roku
powierzono rozpoczęcie badań i organizację rezerwatu w Krzemionkach. Jego zrąb powstał w 1928 roku,
kiedy to wykupiono z rąk prywatnych duży fragment
pradziejowego pola eksploatacyjnego. Bardzo szybko
działania te wykroczyły poza granice „Krzemionek”.
Już w 1928 roku badacz ten odkrył kolejny punkt eksploatacji krzemienia pasiastego „Księża Rola Duża”
w Rudzie Kościelnej. W następnych latach wraz
z kilkuosobową grupą odpowiednio przeszkolonych
mieszkańców okolicznych wsi prowadził powierzchniową eksplorację zarejestrowanych wcześniej stanowisk pragórniczych i ich otoczenia. Doprowadziło to
do odkrycia w 1931 roku kolejnego prahistorycznego
pola eksploatacyjnego w dorzeczu dolnej Kamiennej nazwanego „Korycizna” (grunty dzisiejszych wsi
Wojciechówka i Łysowody). Także w tym roku Krukowski rozpoczął starania o utworzenie rezerwatów
archeologicznych na obszarze kopalń „Borownia”
i „Korycizna” zagrożonych objęciem uprawą rolną.
Działania te zostały uwieńczone sukcesem w 1934
roku. W przypadku „Borowni” obszar ochrony rezerwatowej miał powierzchnię 241,1 ara, zaś „Korycizny”
70,5 ara. Opiekę nad nowo powstałymi rezerwatami
przejęli działający już kilka lat strażnicy rezerwatu
„Krzemionki”. Do ich zadań należał nadzór nad stanem zachowania powierzchni pól eksploatacyjnych
i naprawianie wszelkich zauważonych tam szkód.
Ta ścisła ochrona rezerwatów „Borownia” i „Korycizna” ustała jednak na początku lat 50. XX wieku, ze
względu na różnego rodzaju problemy natury organizacyjno-prawnej, m.in. zaginięcie w pożodze wojennej aktów prawnych dotyczących stanowisk i zmiany
struktury własnościowej.
Odmienna sytuacja miała natomiast miejsce
w przypadku „Krzemionek”. Zaraz po zakończeniu
II wojny światowej działania rozpoczął tam Michał
Drewko, prowadząc prace dokumentacyjne i zabezpieczające. Ponowiono także wpis do rejestru zabytków
i odtworzono rezerwat. Jednak kolejny etap badań
nad górnictwem epok kamienia i brązu rozpoczął się
dopiero w połowie lat 50. ubiegłego wieku, kiedy to
inżynier Tadeusz Żurowski prowadził na tym stanowisku prace archeologiczne i konserwatorskie. Dzięki
nim udało się po raz pierwszy uzyskać pełny obraz
zachowanej do naszych czasów kopalni neolitycznej
nr 4 oraz uratować od zniszczenia rejon szybów 1, 2
i 3. Dziś przebiega tamtędy fragment podziemnej trasy turystycznej. W latach 60. kontynuował działania
w Krzemionkach zespół badawczy nadzorowany przez
inż. Żurowskiego (do 1961 r.) oraz ekspedycja Państwowego Muzeum Archeologicznego (PMA), pod
kierunkiem Jana Kowalczyka (lata 1969-1970).
Na pozostałym obszarze prahistorycznego zagłębia górniczego (niemal do końca lat 60.), poza odkryciem przez S. Krukowskiego nowego stanowiska
górniczego „Księża Rola Mała” (w 1961 r.) oraz wizytacją kopalń w Rudzie Kościelnej i Wojciechówce
dokonaną podczas badań powierzchniowych przez
Zygmunta Krzaka (lata 50.) nie zanotowano innych
195
archeologia
1
działań. Do prac badawczych powrócono dopiero za
sprawą Romualda Schilda, który wraz z zespołem ówczesnego Instytutu Historii Kultury Materialnej Polskiej Akademii Nauk prowadził badania na północ od
doliny Kamiennej, lokalizując 18 stanowisk eksploatacji krzemienia czekoladowego. Badania te stanowiły
wstęp do przeprowadzonych w pierwszej połowie lat
70. na szeroką skalę prac wykopaliskowych na stanowiskach górniczych leżących w północno-zachodniej
części Przedgórza Iłżeckiego.
Na przełomie lat 70. i 80. powrócono także do badań prahistorycznego górnictwa w sąsiedztwie dolnego odcinka Kamiennej. W Krzemionkach długoletni
i owocny okres działalności rozpoczęła ekspedycja
Państwowego Muzeum Archeologicznego z Warszawy, najpierw pod kierunkiem Jerzego Tomasza Bąbla
(1979-1984), a następnie jako Zespół do Badań Pradziejowego Górnictwa w składzie: Wojciech Borkowski, Witold Migal, Sławomir Sałaciński, Marek Zalewski. W tym czasie przeprowadzono tam badania
czterech dużych jednostek górniczych (6/668, 7/610,
8/669 i 9/160) oraz kilku mniejszych. Oprócz badań
196
wykopaliskowych prowadzono prospekcję geoizyczną metodami: elektrooporową, sejsmiczną i radarową.
Od roku 1979 Janusz Budziszewski z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego prowadził nad
dolną Kamienną badania powierzchniowe, odkrywając kolejne pola eksploatacyjne „Ostroga” w Rudzie
Kościelnej, „Krunio” w Łysowodach, „Karczemka”
w Duranowie, „Klin” w Śródborzu oraz „Skałecznica
Duża” i „Skałecznica Mała” w Teoilowie. Badacz ten
wykonywał także prace dokumentacyjne na stanowisku „Wzgórze Kruk” w Glinianach i wykopaliskowe
na polu eksploatacyjnym „Za Garncarzami” w Ożarowie. Pozwoliły one na rozpoznanie organizacji wydobycia i chronologii tych stanowisk oraz pokazały,
że w omawianym regionie ciągle możliwe jest odkrywanie nieznanych wcześniej obiektów pragórnictwa.
1. Położenie pradziejowych kopalń krzemienia w rejonie
dolnej Kamiennej (na podkładzie mapy geoportal.gov.pl).
Numeracja zgodna z wykazami na il. 2 i 3. Rys. A. Jedynak
1. Location of the primeval lint mines in the area of lower
Kamienna river (on the base-map from geoportal.gov.pl).
Numbering compliant with the lists at il. 2 and 3. Fig.
A. Jedynak
archeologia
Na bazie prowadzonych prac archeologicznych przystąpiono ponownie do działań konserwatorskich. Po
przygotowaniu w latach 1980-1982 stosownej dokumentacji ówczesny Wojewódzki Konserwator Zabytków w Tarnobrzegu uznał większość nowo odkrytych
obiektów za zabytki.
Najnowsze prace badawcze na obszarze wschodniej części pradziejowego zagłębia górniczego związane są przede wszystkim z kopalniami w „Krzemionkach”. Od 1995 roku prowadzone są tam prace
badawczo-konserwatorskie w rejonie tzw. Wielkich
Komór Wapiennikarskich, mające na celu rozpoznanie stopnia zniszczeń oraz zabezpieczenie górotworu
i neolitycznych kopalń naruszonych przez nowożytne
wydobycie wapienia. W latach 90. prowadzili je archeolodzy z PMA (W. Borkowski i W. Migal), a od 2001
roku zespół pracowników Muzeum Archeologicznego i Rezerwatu „Krzemionki” w osobach Jerzego
Tomasza Bąbla, Artura Jedynaka i Kamila Kaptura.
Ten sam zespół pod kierownictwem J.T. Bąbla prowadził badania związane z wykonaniem nowej podziemnej trasy turystycznej oraz brał udział w pracach
konserwatorskich i rekonstrukcyjnych kopalni 6/668.
Od 2011 roku w rejonie trwają nieinwazyjne prace weryikacyjne i badawcze przy użyciu skanowania laserowego z powietrza oraz metod geoizycznych. Są to
projekty Instytutu Archeologii UKSW w Warszawie
(pod kierunkiem J. Budziszewskiego), PMA i Stowarzyszenia Naukowego Archeologów Polskich (Witold
Migal) oraz Samodzielnej Pracowni Prehistorycznego
Górnictwa Krzemienia Instytutu Archeologii i Etnologii PAN (Jacek Lech).
Równolegle do prac nad prahistorycznymi kopalniami krzemienia prowadzone są badania ich zaplecza
osadniczego. Już w latach 30. XX wieku S. Krukowski wraz z zorganizowaną przez siebie grupą badawczą odkrył w dolinie Kamiennej kilka stanowisk
osadniczych powiązanych z obiektami górniczymi.
Kontynuacja tego kierunku działalności badawczej
miała miejsce dopiero w latach 70. i 80. XX wieku.
Wtedy też udało się zweryikować stanowiska, z których pochodzą materiały zbierane w okresie międzywojennym. W tym czasie prowadzone były również
prace wykopaliskowe obozowisk górniczych w rejonie
lejków krasowych, położnych na południe od pola eksploatacyjnego „Krzemionki”. Od początku lat 90. XX
wieku we wschodniej części pradziejowego zagłębia
górniczego prowadzone są prace w ramach programu
Archeologiczne Zdjęcie Polski, w tym systematyczne
badania powierzchniowe dorzecza Kamiennej na odcinku od Chmielowa do Czekarzewic (od 2004 r.).
Ich wynikiem jest odkrycie i weryikacja ponad 800
stanowisk archeologicznych, z których duża część pochodzi z czasów funkcjonowania prahistorycznego
zagłębia górniczego.
Podstawowe informacje
o stanowiskach proponowanych
do objęcia programem ochrony
Na omawianym obszarze dotychczas zostało zarejestrowanych 14 zabytków pradziejowego górnictwa
krzemienia (il. 1). W większości są to obiekty niewielkie, nie przekraczające swoją powierzchnią 1 ha,
o niezachowanej, pogórniczej rzeźbie terenu. Wśród
nich wyjątkowe miejsce zajmują pola eksploatacyjne
„Krzemionki”, „Borownia” oraz „Korycizna”, wyróżniające się nie tylko wielkością, ale i zachowanym
w dużej mierze krajobrazem nakopalnianym. Podstawowe informacje na temat omawianych punktów
eksploatacji krzemienia, ich historii badań, własności
gruntów i aktualnych form ochrony przedstawiają
ilustracje 2 i 3.
Jak pokazują wyniki prac badawczych prowadzonych nad pradziejowym zagłębiem górniczym do
końca XX wieku, prahistoryczne pola eksploatacyjne
były stanowiskami archeologicznymi, które nie ulegały głębszej degradacji z winy człowieka. Najlepiej
było to widoczne w przypadku zabytków leżących
na obszarach leśnych („Korycizna”), ale także wyłączonych z użytkowania, dzięki wcześniejszej ochronie rezerwatowej, kopalń śródpolnych („Borownia”).
Wyjątkiem są tu pola eksploatacyjne „Krzemionki”
i „Wzgórze Kruk”, w obrębie których od początku
ubiegłego stulecia wydobywano wapień. Proces ten
w „Krzemionkach” udało się zatrzymać dopiero po
II wojnie światowej.
Kilka stanowisk górniczych leży na obszarze pól
uprawnych („Karczemka”, „Wzgórze Kruk”, częściowo „Księża Rola Mała”, „Za Garncarzami”). Niektóre z nich podlegają nadal normalnemu użytkowaniu,
inne zaś są ugorowane. Trzeba pamiętać także, że
duża część spośród omawianych zabytków, obecnie
leżących w obrębie zwartych kompleksów leśnych,
197
archeologia
2
przez pewien czas znajdowała się także pod uprawą.
W przypadku „Krzemionek” takie częściowe odlesienie miało miejsce prawdopodobnie już w XVIII wieku, a może nawet wcześniej. Natomiast na obszarze
innych zabytków zapewne najpóźniej pod koniec XIX
lub na początku XX wieku. Na współczesny stan zachowania ich powierzchni oprócz naturalnych procesów geologicznych i poczynań człowieka duży wpływ
miał także rodzaj prowadzonej tam w przeszłości działalności górniczej. Większość pradziejowych kopalń
krzemienia to zazwyczaj obiekty płytkie – jamowe lub
jamowo-niszowe o głębokości 3-4 m, w których pozyskiwano surowiec z zalegającej blisko powierzchni gliny i zwietrzeliny wapiennej. Nie posiadały one nigdy
dużych hałd, a materiał, z którego były zbudowane,
ulegał spłukiwaniu do pozostawionego szybu. Także
podczas samej eksploatacji kolejnych kopalń, starsze
nieużytkowane mogły być zasypywane. Wysokie i rozległe warpie zachowane do dzisiaj głównie w „Krzemionkach” wiązały się z prowadzeniem eksploatacji
198
systemem kopalń ilarowych, a przede wszystkim komorowych, bezpośrednio w skale wapiennej.
Do połowy pierwszej dekady XXI wieku inspekcje konserwatorskie prowadzone przez urząd konserwatorski w Tarnobrzegu, a później sandomierską
delegaturę Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków (WUOZ) w Kielcach, badania Archeologicznego
Zdjęcia Polski, a także wizytacje stanowisk prowadzone przez pracowników muzeum w Krzemionkach nie
rejestrowały poważniejszych szkód na obszarze prahistorycznych pól górniczych. Głównymi zagrożeniami
było regularne użytkowanie dróg przebiegających
2. Wykaz pradziejowych pól eksploatacyjnych w dorzeczu
dolnej Kamiennej – stan badań
2. List of primeval mining ields in the lower Kamienna
basin – state of research
3. Wykaz pradziejowych pól eksploatacyjnych w dorzeczu
dolnej Kamiennej – stan prawny
3. List of primeval mining ields in the lower Kamienna
basin – legal state
archeologia
3
199
archeologia
4
przez stanowiska i tworzenie nielegalnych wysypisk śmieci („Księża Rola Mała”, „Wzgórze Kruk”).
Z reguły interwencja administracyjna konserwatora
zabytków skutkowała usunięciem śmietniska. Sytuacja uległa zmianie w 2006 roku, kiedy to zaczęły się
pojawiać pierwsze sygnały obecności poszukiwaczy
krzemienia na polu eksploatacyjnym „Krzemionki”.
Na wiosnę 2007 roku pracownicy Straży Leśnej Nadleśnictwa Ostrowiec Świętokrzyski poinformowali
Muzeum w Krzemionkach o licznych przypadkach
„wydobywania krzemienia pasiastego” w lasach na
północ od Śródborza. Wizytacja stanowisk „Borownia”, „Krunio” i „Korycizna” w czerwcu tego roku wykazała ogromne zniszczenia powierzchni tego ostatniego. Na większej jego części widoczne były wkopy
osiągające miejscami 1,2 m głębokości i obejmujące
obszar do kilkunastu m2. Działania polegające na
poszukiwaniu i wydobywaniu krzemienia pasiastego
z pradziejowych hałd i pracowni krzemieniarskich
przybrały tu zatrważającą formę zorganizowanej akcji. Obserwacja śladów zniszczeń pokazała, iż sprawcy działali nader metodycznie, wykonując 30-40 cm
dołki rozmieszczone w siatce o boku około 2 m. Po
natraieniu na większe skupisko krzemienia (pracownię) wykonywali wkop, wybierając fragmenty konkrecji oraz odrzucone półwytwory większych narzędzi
(il. 4). Sandomierska delegatura WUOZ zawiadomiła o zaistniałych faktach policję oraz nadleśnictwo w Ostrowcu Świętokrzyskim. Przeprowadzono
200
wspólnie inspekcje zagrożonych stanowisk,
a policja kilkukrotnie wszczynała dochodzenie (umorzone z powodu niewykrycia
sprawców). Po interwencji kierownictwa
Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków w Komendzie Głównej Policji
planowano prowadzenie regularnych patroli5. Jednak mimo działań natychmiastowo
podjętych przez służby konserwatorskie
oraz zaangażowania policji procederu nie
udało się całkowicie zatrzymać. Kolejna wizyta na stanowisku przeprowadzona przez
pracowników muzeum w Krzemionkach
i Instytutu Archeologii PAN w Warszawie
odbyta rok później wykazała następne poważne naruszenia substancji zabytkowej.
Prowadzony w kolejnych latach monitoring stanu zachowania punktów pradziejowego wydobycia krzemienia nadal wykazywał
zniszczenia dokonywane przez poszukiwaczy krzemienia. Praktycznie każda obecność konserwatorów
i archeologów na obszarze kopalń owocowała rejestracją nowych miejsc naruszonych przez nielegalne
pozyskiwanie „pasiaka”. Najbardziej narażone na działalność poszukiwaczy krzemienia okazały się pola eksploatacyjne „Krzemionki”, „Borownia” i „Korycizna”.
Wynikało to zapewne z faktu istnienia tam rzeźby
pogórniczej wyróżniającej kopalnie w terenie, a także
położenia zabytków w lesie („Borownia” tylko częściowo), oddalonym od miejscowości (il. 5).
W związku z przygotowywaniem niniejszej pracy przeprowadzono kilka wizytacji pól eksploatacyjnych w dorzeczu dolnej Kamiennej, aby uzyskać jak
najbardziej aktualny obraz stanu zachowania tychże zabytków. Zwrócono szczególną uwagę na fakt
powstawania „świeżych” wkopów rabunkowych.
4. Jeden z wielu dołów rabunkowych, jakie powstały na
polu górniczym „Korycizna”. Fot. U. Jedynak
4. One of many robbing pits dug in the ‘Korycizna’ mining
ield. Photo by U. Jedynak
5. Rozmieszczenie zarejestrowanych zniszczeń na
polu eksploatacyjnym „Krzemionki”, według danych
z monitoringu rezerwatu za lata 2007-2013 (na podkładzie
mapy 1:10000, wyd. Geokart-International Rzeszów).
Rys. A. Jedynak
5. Spatial distribution of recorded damage at the
‘Krzemionki’ mining ield, according to data from the
reserve monitoring for 2007-2013 (on the 1:10000 basemap, issued by Geokart-International Rzeszów).
Fig. A. Jedynak
archeologia
Zarejestrowano takie na stanowiskach
„Borownia”, „Korycizna”, „Skałecznica Duża” i „Krzemionki”, przy czym
są to już pojedyncze incydenty, o zupełnie innej skali niż jeszcze w roku
2011. Ogromnym problemem dużej
części inspekcjonowanych zabytków
było ich zaśmiecenie, co jest szczególnie widoczne na „Borowni”, „Wzgórzu Kruk”, „Księżej Roli Małej” oraz
„Krzemionkach”. Przyczyną tego jest
fakt bliskości siedzib ludzkich oraz
łatwość dojazdu, nawet samochodem
ciężarowym. Na terenie pól eksploatacyjnych są wyrzucane nie tylko śmieci
gospodarcze, ale również duże ilości
gruzu budowlanego, eternit, odpady
z tworzyw sztucznych. Zagrożeniem
dla kopalń „Za Garncarzami” jest
rozszerzająca się zabudowa przy ulicy
Zielnej w Ożarowie. Na stanowisku
„Karczemka” w Duranowie zaobser- 5
wowano szybkie zarastanie nieuprawianych pól. Podobna sytuacja może mieć niedługo
miejsce także na „Księżej Roli Małej”, która leży na
polach popegeerowskich, ugorowanych od kilku lat.
Zagrożenia
Zabytki pradziejowego górnictwa krzemienia nad
dolną Kamienną leżą w terenie względnie pozbawionym silnej i bezpośredniej presji człowieka (las,
obszary uprawne z dala od dużych aglomeracji miejskich). Mimo to część z nich uległa w ostatnim czasie
poważnym naruszeniom. Dotyczy to w szczególności
kopalń krzemienia pasiastego. Aktualnie można zaobserwować kilka istniejących i potencjalnych zagrożeń
dla tych stanowisk:
• Niszczenie stanowisk przez poszukiwanie krzemienia do celów jubilerskich
Jest to najgroźniejsze zjawisko, które w ciągu ostatnich ośmiu lat dotknęło pradziejowe pola eksploatacyjne. Poszukiwacze krzemienia rozkopują hałdy przyszybowe do głębokości około 1 metra w poszukiwaniu
większych fragmentów krzemienia pozostawionych
przez pradziejowych górników. W ten sposób zniszczeniu ulegają pozostałości pracowni krzemieniarskich
oraz same struktury hałd, które stanowią nieocenione
źródło informacji o technice wydobycia, organizacji
pracy oraz technologii produkcji narzędzi, a ponadto
mogą być nośnikiem danych o chronologii obiektu czy
też np. wiedzy o kopalnym środowisku naturalnym.
Ten typ zagrożenia jest najbardziej niebezpieczny również z powodu jego skali i organizacji. Nielegalnym
pozyskiwaniem surowca krzemiennego na obszarach
zabytkowych stanowisk archeologicznych zajmowało
(zajmuje?) się wielu mieszkańców miejscowości położonych najbliżej zabytkowych obiektów. Znajdują oni
także ciągły zbyt u odbiorców.
• Prace leśne
Na terenie większości pradziejowych pól eksploatacyjnych prowadzona jest zarówno przez Lasy Państwowe, jak i prywatnych właścicieli, gospodarka leśna.
Niestety, standardowe działania związane z uprawą
lasu (przygotowanie gleby pod nowe nasadzenia, wycinka drzew i zrywka drewna) wiążą się z ingerencją
w podłoże niszczącą zabytkowe warpie prakopalń.
Najbardziej widoczne jest to podczas przygotowywania miejsca do posadzenia nowego drzewostanu, kiedy to wykonuje się bruzdy o głębokości nawet 40-50
cm. Powoduje to przemieszanie górnych partii hałd
201
archeologia
•
6
7
wraz z pracowniami, jak to miało ostatnio miejsce
w przypadku części stanowiska „Księża Rola Duża”
(il. 6). Nieco mniejsze, ale również znaczące zniszczenia powstają podczas transportu drewna przez tereny
stanowisk (zrywka, przejazd ciągników). Sytuację taką
zaobserwowano na przykład w obrębie południowego skrzydła pola eksploatacyjnego „Krzemionki” we
wrześniu 2009 roku.
• Uprawa roli
Uprawami rolnymi objęta jest w tej chwili niewielka część pradziejowych pól eksploatacyjnych nad dolną
Kamienną. Na tych oraz pozostałych zabytkach, jeszcze do niedawna objętych działalnością rolniczą, rzeźba kopalniana uległa zniszczeniu. W miejscach gdzie
nadal trwa uprawa, orka powoduje przemieszczanie
się materiału archeologicznego w glebie (il. 7). Jednak
ze względu na to, że warstwa humusowa na obszarze
Przedgórza Iłżeckiego nie przekracza z reguły 20 cm,
głębsze partie zabytku pozostają nienaruszone.
202
Planowane inwestycje infrastrukturalne
Na obszarze północnej części województwa świętokrzyskiego w ostatnich latach wykonywanych jest
szereg inwestycji związanych z rozbudową infrastruktury komunalnej. Planowane są kolejne, w tym także
w gminach Ćmielów, Ożarów i Tarłów. Większość zabytków pradziejowego górnictwa krzemienia leży na
uboczu, w pewnej odległości od miejsc zamieszkanych
przez ludzi. Niemniej jednak niektóre działania inwestycyjne mogą mieć bezpośredni wpływ na ich stan zachowania. Przykładem może być planowana budowa
drogi lokalnej łączącej miejscowości Borownia i Stoki
Duże. Będzie ona przecinać pole eksploatacyjne „Borownia” w Rudzie Kościelnej.
• Nielegalna zabudowa
Wydawanie decyzji budowlanych bez uzgodnienia
z wojewódzkimi służbami ochrony zabytków jest nadal dużym problemem w prowadzeniu ochrony stanowisk archeologicznych północnej części województwa
świętokrzyskiego. Szczególnie jest to widoczne w przypadku budowy domów jednorodzinnych. Przykładem
może tu być pole eksploatacyjne „Za Garncarzami”.
Część budynków powstała tam po dacie wpisu do rejestru, bez uzgodnienia ze służbami konserwatorskimi.
Aktualnie obserwuje się zacieśnianie zabudowy przy
południowej granicy obszaru zabytkowego.
• Planowana budowa kopalni wapienia w Rudzie
Kościelnej
Projekt rozpoczęcia eksploatacji wapieni jurajskich
w rejonie Rudy Kościelnej pojawił się na początku XXI
wieku. Planowano wydobycie surowca skalnego (m.in.
do produkcji farmaceutyków) na gruntach wsi Ruda
Kościelna, w bezpośrednim sąsiedztwie południowego skrzydła pola eksploatacyjnego „Krzemionki” oraz
6. Uprawa leśna, niszcząca zabytkowe struktury hałd
górniczych i pracowni krzemieniarskich w południowej
części stanowiska „Księża Rola Duża”. Fot. A. Jedynak
6. Forest stand damaging historical structures of mining
heaps and lint workshops in the southern part of the
‘Księża Rola Duża’ archaeological site. Photo by A. Jedynak
7. Powrót w 2013 r. do użytkowania rolniczego części
kopalń „Borownia” powoduje dalsze niszczenie hałd
i pracowni krzemieniarskich. Fot. A. Jedynak
7. Restoration of agricultural use of part of the ‘Borownia’
mines in 2013 resulted in further devastation of mining
heaps and lint workshops. Photo by A. Jedynak
8. Dzikie wysypisko śmieci na obszarze pradziejowego pola
eksploatacyjnego „Borownia”. Fot. A. Jedynak
8. Illegal waste dump at the area of the primeval
‘Borownia’ mining ield. Photo by A. Jedynak
archeologia
kopalni „Księża Rola Mała” i „Duża”. W 2002 roku
w Muzeum w Krzemionkach odbyło się spotkanie
konserwatorskie z udziałem przedstawicieli inwestora, Świętokrzyskiego Wojewódzkiego Konserwatora
Zabytków, środowiska archeologicznego i Muzeum
Historyczno-Archeologicznego w Ostrowcu Świętokrzyskim. W jego trakcie uzyskano zapewnienie
inwestora o niestosowaniu podczas wydobycia materiałów wybuchowych (co nie wydaje się możliwe)
oraz zaproponowano strefy ochronne dla omawianych
zabytków.
• Brak skoordynowanych działań regulujących
współczesną gospodarkę krzemieniem pasiastym
Duży wpływ na stan zachowania zabytków pradziejowego górnictwa ma ochrona prawna surowca
pasiastego jako krzemienia wykorzystywanego obecnie do celów jubilerskich. Mimo wymogu prawa, które
nakłada obowiązek posiadania koncesji na wydobycie,
nie było ono dotąd egzekwowane. Podobnie nigdy nie
certyikowano pochodzenia surowca. Niewielka jest
także ilość czynnych kamieniołomów, gdzie krzemień
można byłoby pozyskać legalnie. Skutkowało to bardzo często traianiem do zakładów jubilerskich materiałów z nakopalnianych pracowni krzemieniarskich.
Ostatnio sytuacja ta powoli ulega zmianie.
• Zaśmiecanie
Tereny pradziejowych kopalń są często traktowane jako miejsca składowania śmieci. Wynika to z ich
położenia w pewnym oddaleniu od terenów zamieszkałych oraz z faktu, iż na ich obszarze istnieją stare kamieniołomy, które bardzo chętnie są wykorzystywane
jako wysypiska. Najbardziej zaśmiecone stanowiska to
„Borownia” i „Wzgórze Kruk” (il. 8).
• Inne
Ten typ zagrożeń ma aktualnie najmniejszy
wpływ na stan zachowania zabytków pradziejowego
górnictwa krzemienia w rejonie dolnej Kamiennej.
Wymienić tu można ruch kołowy prowadzony przez
tereny pól eksploatacyjnych „Borownia” i „Krzemionki” (zazwyczaj sporadyczny, największe natężenie na
drodze Borownia – Stoki Duże), który może mieć
wpływ nie tylko na stan warpii przyszybowych, ale
i na części podziemne kopalń. Niestety, w ostatnim
czasie, w związku z opuszczeniem sąsiadującego
z „Krzemionkami” kamieniołomu ostrowieckiego
przez irmę przerabiającą odpady hutnicze na kruszywo, droga przecinająca rezerwat „Krzemionki
8
Opatowskie” oraz sam kamieniołom stają się miejscami coraz częściej wykorzystywanymi przez miłośników ofroadu i sportów motocrossowych. Ponadto
nadal funkcjonują przechodzące przez teren zabytku
liczne ścieżki użytkowane przez mieszkańców okolicznych miejscowości. W tej grupie należy również
wymienić zagrożenia przyrodnicze, czyli działalność
zwierząt (borsuków, dzików) oraz wykroty drzew.
Proponowane działania
konserwatorskie
Konieczne do podjęcia czynności ochronne podzielono na dwie grupy. Ochrona czynna to podjęcie natychmiastowych działań zmierzających do redukcji
lub całkowitej likwidacji najbardziej szkodliwych zagrożeń (np. działalności poszukiwaczy) oraz wszechstronna dokumentacja, będąca podstawą podjęcia
dalszych działań. Drugi etap powinien objąć między
innymi prace zmierzające do uregulowania statusu
prawnego omawianych zabytków oraz sytuacji własnościowej na ich obszarze, a także działania popularyzatorskie i promocyjne obejmujące jak najszerszą
grupę odbiorców.
Ochrona czynna
• Oznaczenie terenu zabytkowego
Niestety, w tej chwili żaden z omawianych obiektów zabytkowych nie posiada oznaczenia w terenie6.
Obecność tablic może pełnić funkcję informacyjną (podstawowe dane o zabytku), ale i prewencyjną
(komunikat o ochronie prawnej i sankcjach karnych
grożących za jego niszczenie) (il. 9). Przekazanie wiedzy o istocie niszczonego stanowiska może również
przyczynić się do jego ochrony. Aktualnie znajomość
203
archeologia
wartości pozostałości pragórnictwa wśród mieszkańców regionu jest praktycznie zerowa. Należy również
rozważyć umieszczenie tablic informacyjnych tylko
przy zabytkach dotychczas najbardziej narażonych
na niszczenie („Borownia”, „Korycizna”), natomiast
nienaruszone (a więc potencjalnie nieznane poszukiwaczom krzemienia) pozostawić bez oznakowania
(np. „Krunio”).
• Monitoring stanu zachowania kopalń
Doświadczenia „krzemionkowskie” wskazują, iż
stała obecność osób związanych z administracją zabytku (archeologów, pracowników gospodarczych i strażników) skutecznie zmniejsza liczbę dokonywanych
dewastacji. W związku z tym, że zatrudnienie ciągle
obecnej służby ochrony na wszystkich stanowiskach
pradziejowego górnictwa nie jest możliwe, wskazane
są ich regularne inspekcje. Powinny być one prowadzone przez pracowników służb ochrony zabytków, ale
mogą również być wykonywane przez leśników albo
archeologów z Muzeum Archeologicznego i Rezerwatu „Krzemionki”. Tak jak dotychczas wizyty powinny
być łączone z analizą stanu zachowania powierzchni
pól eksploatacyjnych, a informacje przekazywane na
bieżąco do WUOZ. Bardzo ważna będzie więc w tym
względzie współpraca ze strażą leśną i policją. Pojawienie się na stanowisku przedstawicieli służb mundurowych (nawet 2-3 razy w miesiącu), szczególnie w cieplejszej części roku, będzie na pewno przeciwdziałać
ewentualnym próbom kradzieży krzemienia.
• Nowoczesna dokumentacja powierzchni
pól eksploatacyjnych
Punktem wyjścia powinno być stworzenie planów
sytuacyjno-wysokościowych dla stanowisk, które nie
mają takiej dokumentacji oraz uaktualnienie już istniejących. Wykonanie takich planów powinno się
odbyć w połączeniu z innymi, nowoczesnymi metodami dokumentacyjnymi. Dla obszarów w części lub
całości odkrytych bardzo przydatne mogą okazać się
zdjęcia lotnicze. Dla pozostałych doskonałym narzędziem umożliwiającym stworzenie szczegółowego
numerycznego modelu terenu jest skanowanie laserowe z powietrza. Zaletą tej metody jest możliwość
bardzo dokładnego zobrazowania rzeźby terenu, co
dla obiektów kopalnianych jest nie do przecenienia.
Taka dokumentacja została wykonana w 2011 roku,
dzięki środkom Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, dla pól eksploatacyjnych „Krzemionki”,
204
„Borownia”, „Korycizna” i innych położonych między
miejscowościami Sudół i Ożarów. Naukowe wyniki
tych prac były prezentowane na kilku konferencjach
archeologiczno-konserwatorskich. Na ich bazie powstają również kolejne prace magisterskie7. Wdrożenie tego rodzaju dokumentacji do poczynań stricte
konserwatorskich niewątpliwie ułatwi prowadzenie
dalszych działań związanych z ochroną zabytków
pragórnictwa.
• Badania archeologiczne
Pradziejowe kopalnie krzemienia położone w powiatach ostrowieckim i opatowskim, poza „Krzemionkami” oraz polami eksploatacyjnymi „Za Garncarzami” i „Borownia”, należą do obiektów bardzo słabo
rozpoznanych pod względem naukowym. Na stanowiskach gdzie zniszczona została rzeźba poeksploatacyjna bardzo trudno wnioskować o wielkości kopalń
i sposobach wydobycia. Aby w pełni móc ocenić wartość naukową i kulturową poszczególnych zabytków,
należy przeprowadzić możliwie jak najszerzej zakrojone badania archeologiczne z użyciem metod bezinwazyjnych. Dotąd w prospekcji tego typu obiektów
wykorzystywano metody elektrooporową, magnetyczną, elekromagnetyczną, radarową i sejsmiczną. Wyniki takich prac na wybranych obszarach powinny
być zweryikowane poprzez przeprowadzenie badań
wykopaliskowych, na przykład w rejonach najbardziej
zniszczonych. Uzupełnią one wiedzę o zabytku oraz
pozwolą na doskonalenie użycia bezinwazyjnych metod badawczych w rozpoznawaniu obiektów pradziejowego górnictwa.
Ochrona bierna
• Przygotowanie i przeprowadzenie wpisu do rejestru zabytków
Pięć spośród czternastu zabytków uwzględnionych w niniejszej pracy nie było dotychczas objętych
tego typu ochroną. Są to kopalnie „Krunio”, „Nowa”,
„Klin” oraz „Skałecznica Duża” i „Mała”. Pozostałe
wpisy pochodzą w większości z lat 80., czyli sprzed
reformy ustrojowej i administracyjnej. Wymagają więc
odpowiedniego uaktualnienia. Dla przeprowadzenia
9. Przykładowa forma tablicy informacyjnej dla
pradziejowych kopalń krzemienia
9. Exemplary layout of information board for the primeval
lint mines
archeologia
9
tych działań niezbędne będzie wykorzystanie nowych
planów sytuacyjno-wysokościowych, uporządkowanie
informacji o własności gruntów oraz zebranie najnowszych danych archeologicznych.
• Uwzględnienie ochrony zabytków pragórnictwa w miejscowych planach zagospodarowania
przestrzennego oraz lokalnych programach
ochrony zabytków
Bardzo istotnym elementem ochrony będzie
wprowadzenie obiektów pradziejowego górnictwa
do tworzonych gminnych ewidencji zabytków oraz
uwzględnienie w lokalnych programach ochrony
zabytków. Jak dotąd najlepsza sytuacja jest pod tym
względem w gminie Ćmielów. Konieczne jest także
doprowadzenie do uwzględnienia omawianych zabytków w tworzonych planach miejscowych, co będzie wymagało stałego monitoringu poczynań gmin
w tym względzie.
• Wykup gruntów należących do prywatnych
właścicieli i wprowadzenie zintegrowanego zarządzania nimi
Odnosi się to przede wszystkim do największych
i najcenniejszych obiektów wpisanych do rejestru zabytków („Borownia”, „Korycizna”, a przede wszystkim „Krzemionki”), które charakteryzuje największa
mozaika własnościowa. Jest to na pewno postulat
bardzo trudny do realizacji w czasach powszechnej
prywatyzacji i wyzbywania się przez państwo swojej
własności, niemniej jednak przykład „Krzemionek”
pokazuje, że jest to działanie niezbędne dla wprowadzenia pełnej ochrony. Teren wpisany do rejestru
zabytków znajduje się tu w gestii 16 właścicieli (własność Skarbu Państwa zarządzana przez kilka różnych
podmiotów oraz osoby prywatne) i liczba ta cały czas
rośnie.
• Ustanowienie odpowiednich stref ochrony
konserwatorskiej
Wokół zabytkowych obiektów powinny zostać
wytyczone strefy, w których ściśle określone zostałoby, jaka działalność ludzka jest dopuszczalna, a jaka
zabroniona. Pozwoliłyby one na ograniczenie presji ze
strony najbliższych miejscowości, np. przesuwania się
i zacieśniania zabudowy w bezpośrednim sąsiedztwie
obiektów zabytkowych. Umożliwi to ochronę stanowisk archeologicznych zlokalizowanych w bezpośrednim sąsiedztwie pól górniczych (najczęściej pracownianych), a tym samym także kopalń, które stanowiły
kiedyś wraz z nimi jednolite kompleksy.
• Podjęcie współpracy ze środowiskiem jubilerów
Ze wszystkich środowisk wykorzystujących aktualnie krzemień pasiasty jest ono najbardziej zainteresowane legalizacją obrotu tym surowcem. W ostatnim
czasie ze strony jubilerów padła propozycja zorganizowania w Sandomierzu specjalnej giełdy do handlu krzemieniem pasiastym, gdzie sprzedawany byłby surowiec
tylko o legalnym pochodzeniu (il. 10). Powinno być to
połączone ze stworzeniem takich źródeł jego uzyskiwania. Jednocześnie właśnie z tego środowiska nadal
dobiegają głosy, iż niszczenie pradziejowych kopalń to
problem tylko i wyłącznie konserwatorów. Tymczasem dewastacje, jakie zostały poczynione na obszarze
prahistorycznych pól eksploatacyjnych w ostatnich latach, a spowodowane ogromną promocją „pasiaka”, są
często największymi zniszczeniami powstałymi w całej historii tych zabytków. Zaangażowanie i poparcie
jubilerów w celu ograniczenia nielegalnego wydobycia
i obrotu surowcem pasiastym powinno wpłynąć znacząco na zmniejszenie intensywności naruszeń zabytkowej struktury omawianych obiektów.
• Wprowadzenie odpowiedniej gospodarki leśnej
Pierwsze takie próby zostały podjęte 10 lat temu
na polu eksploatacyjnym „Krzemionki ”. Polegają one
205
archeologia
•
10
na zmianie struktury drzewostanu na powierzchni
hałd (wprowadzanie gatunków o płytkim systemie
korzeniowym) lub wręcz jego częściowym usuwaniu.
Zabezpiecza to zarówno same warpie przed naruszaniem zawartych w nich nawarstwień, jak i głębsze
partie kopalń przed rozsadzaniem skał spowodowanym wzrostem korzeni (dzieje się to czasem nawet na
głębokości 5 m). Zmiany takie są korzystne również
dla specyicznych ekosystemów funkcjonujących na
powierzchniach wapiennych hałd, w tym chronionych roślin wapieniolubnych i kserotermicznych oraz
rzadkich gatunków zwierząt. Działania te doskonale łączą się z objęciem terenu kopalń „Krzemionki”
i części pola eksploatacyjnego „Borownia” obszarem
ochrony siedlisk „Natura 2000”.
• Działania edukacyjne i promocyjne
Niezmiernie ważnym, a może najważniejszym
punktem działań dla zachowania pozostałości prahistorycznego górnictwa jest zaangażowanie w ich
ochronę lokalnych społeczności. Pożądane byłoby
wzbudzenie w mieszkańcach gmin Ćmielów, Tarłów
i Ożarów poczucia odpowiedzialności za te wyjątkowe
zabytki archeologiczne. Niektórymi możliwościami
w tym względzie są:
• zainteresowanie samorządowców propozycją
umieszczenia prahistorycznych kopalń krzemienia w strategii promocji gminy lub powiatu
(promocją mogą być zarówno materiały reklamowe z informacjami o zabytkach, jak i udział samorządu w szeroko przedstawianych projektach
badawczych);
• zaproszenie do współpracy lokalnych grup działania, stowarzyszeń regionalnych, dzięki którym można pozyskiwać środki inansowe na
206
•
•
działalność badawczą, promocyjną i konserwatorską oraz dotrzeć do szerszej grupy mieszkańców. Dzięki pomocy takich podmiotów możliwa
jest także organizacja sesji naukowych i popularnonaukowych, przygotowywanie wydawnictw.
Spośród członków lokalnych stowarzyszeń, jako
ludzi najbardziej zaangażowanych w sprawy
miejscowych społeczności (w tym ochronę zabytków), warto powoływać Społecznych Opiekunów
Zabytków;
stworzenie odpowiednich programów edukacyjnych dostosowanych do wieku odbiorcy, które
mogą być realizowane zarówno w formie produkcji ilmów i nagrań czy przygotowania tekstów do
mediów tradycyjnych, utworzenia tematycznego
portalu przybliżającego ten wyjątkowy rodzaj zabytków w nowoczesny sposób (wizualizacje 3D,
animacje, możliwość pobrania aplikacji na urządzenie mobilne itp.), jak i edukacji bezpośredniej,
na zasadzie prowadzonej przez archeologa-edukatora interaktywnej lekcji z możliwością kontaktu
z zabytkami archeologicznymi (narzędziami górniczymi, neolitycznymi przedmiotami codziennego użytku) i krzemieniem. Tu wskazać trzeba na
ogromną rolę, jaką pełni Muzeum Archeologiczne
i Rezerwat „Krzemionki” – od ponad 20 lat organizując lekcje muzealne, spotkania z archeologami
i różnego rodzaju imprezy rekonstrukcyjne;
współpraca z Lasami Państwowymi (ostatnio
widoczna jest tendencja do szerszego udostępniania zarówno przyrodniczych, jak i kulturowych
zasobów lasów w formie ścieżek edukacyjnych,
punktów widokowych itp.) oraz Polskim Towarzystwem Turystyczno-Krajoznawczym (tu także
można uzyskać pomoc, np. przy organizacji turystycznego szlaku tematycznego poświęconego
prakopalniom i jego promocji);
zaangażowanie lokalnych mediów (prasy, telewizji regionalnej i kablowej, portali regionalnych
i miejskich), tak aby jak najczęściej pojawiały się
informacje o zabytkach oraz o działaniach, jakie
są prowadzone w związku z nimi;
10. Stragany z krzemieniem pasiastym na sandomierskim
rynku – wrzesień 2013 r. Fot. A. Jedynak
10. Striped lint stalls at the Sandomierz market –
September, 2013. Photo by A. Jedynak
archeologia
pozyskanie strategicznego sponsora dla działań
związanych z ochroną i promocją najstarszych
zabytków górnictwa. Tutaj naturalnym kandydatem wydaje się największy zakład regionu, cementownia „Ożarów”, który prowadzi między
innymi działalność górniczą w sąsiedztwie prahistorycznych kopalń (kontynuując tradycje górnicze w regionie);
• docelowo utworzenie parku kulturowego.
Pożądanym efektem byłoby, aby działania prowadzone na terenie trzech gmin powiatów ostrowieckiego i opatowskiego zostały połączone i zwieńczone
utworzeniem parku kulturowego. Zespół pradziejowych kopalń krzemienia nad dolną Kamienną niewątpliwie spełnia deinicję krajobrazu kulturowego
zawartą w Ustawie o ochronie zabytków i opiece
nad zabytkami. Zgodnie z jej brzmieniem „krajobraz
kulturowy to przestrzeń historycznie ukształtowana
w wyniku działalności człowieka, zawierająca wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze”. Byłby to jeden z nielicznych parków opierających się na
dziedzictwie archeologicznym. Wydaje się również,
że Muzeum Archeologiczne w Krzemionkach, które
otrzymało niedawno nową siedzibę, mogłoby stać się
centrum naukowo-badawczym oraz zapleczem logistycznym dla tego typu projektu.
Utworzenie parku kulturowego pradziejowego zagłębia górniczego w dorzeczu dolnej Kamiennej idzie
niewątpliwie w parze z pomysłem wpisania kopalń
krzemionkowskich na Listę światowego dziedzictwa
UNESCO. Jednym z możliwych wariantów jest objęcie wpisem całego zespołu kopalń w regionie jako wyjątkowego na skalę europejską i światową zgrupowania
tego typu zabytków. Byłoby to niewątpliwie najlepsze
zakończenie batalii o ich zachowanie, jaką rozpoczął
ponad 90 lat temu Stefan Krukowski.
czas. Niemniej jednak można liczyć na wiele pozytywnych efektów tych działań, na przykład:
• poprawę efektywności ochrony pradziejowych
kopalń krzemienia, która pozwoli na zachowanie
unikatowych stanowisk dla kolejnych pokoleń oraz
umożliwi w przyszłości ich pełniejsze rozpoznanie;
• promocję archeologicznego krajobrazu kulturowego
jako kolejnego elementu zwiększającego atrakcyjność turystyczną regionu dolnej Kamiennej, a może
nawet całego województwa świętokrzyskiego;
• wzrost znaczenia gmin dorzecza dolnej Kamiennej
jako regionu prowadzącego zintegrowane działania
na rzecz rozwoju aktywności społecznej, gospodarczej, ochrony zabytków i krajobrazu kulturowego;
• integrację lokalnej społeczności wokół będących
w jej pieczy zabytków i budowę wspólnej tożsamości
regionalnej („jestem z regionu, gdzie mamy prastare
kopalnie”);
• rozwój infrastruktury turystycznej w regionie (szlaków turystycznych, gastronomii, noclegów itd.)
i możliwość stworzenia wyjątkowego produktu turystycznego na bazie archeologii, podobnie jak czyni
się to w Europie Zachodniej, ale także w Polsce (np.
„Kujawskie Piramidy”, „Szlak Piastowski”);
• wzrost liczby miejsc pracy w dziedzinach związanych z obsługą ruchu turystycznego.
Jak widać, mogą mieć one znaczenie nie tylko
dla zachowania dziedzictwa narodowego, ale i bezpośredni, pozytywny wpływ na rozwój lokalnych
społeczności.
Zamierzone efekty
wprowadzenia planu ochrony
konserwatorskiej
Artur Jedynak ukończył archeologię na Wydziale Humanistycznym UMCS w Lublinie oraz studia podyplomowe Ochrona i Zarządzanie Dziedzictwem Archeologicznym w Instytucie
Prahistorii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
(współprowadzone przez NID). Jest kustoszem działu archeologii
Muzeum Archeologicznego i Rezerwatu „Krzemionki”. Prowadził
badania na kilkunastu stanowiskach archeologicznych w Polsce, w tym w pradziejowych kopalniach krzemienia pasiastego
w Krzemionkach. Jego zainteresowania badawcze to: młodsza
epoka kamienia i wczesna epoka brązu, ochrona dziedzictwa
archeologicznego, popularyzacja archeologii.
•
Wprowadzenie wszystkich zamierzeń przybliżających
do pełnej ochrony wyjątkowych zabytków, jakimi są
prakopalnie, nie będzie na pewno łatwe, a w niektórych aspektach może być rozciągnięte na dość długi
Autor pragnie podziękować dr. Markowi Florkowi z Instytutu Archeologii UMCS w Lublinie oraz dr. Januszowi Budziszewskiemu z Instytutu Archeologii UKSW w Warszawie
za nieocenioną pomoc merytoryczną udzieloną mu w trakcie
przygotowywania niniejszego tekstu.
207
archeologia
Przypisy
1 Artykuł jest skróconą i uzupełnioną wersją pracy dyplomowej
pt. „Plan ochrony konserwatorskiej zespołu pradziejowych kopalń krzemienia nad dolną Kamienną w woj. świętokrzyskim”
przygotowanej w ramach studiów podyplomowych Ochrona
i Zarządzanie Dziedzictwem Archeologicznym, prowadzonych
przez Wydział Historyczny Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz Narodowy Instytut Dziedzictwa
w Warszawie.
2 Sposobem górniczym pozyskiwano krzemień również w okresie nowożytnym, kiedy służył do wyrobu skałek karabinowych. Najlepiej udokumentowane jego wydobycie na obszarze ziem polskich znane jest z rejonu południowej części
Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej.
3 Informacja mgra Michała Grabowskiego oraz strona internetowa www.zabytek.pl .
4 Prahistoryczne pole eksploatacyjne „Krzemionki” jako sztandarowy zabytek archeologiczny naszego kraju nie doczekał się
do dziś odrębnego planu ochrony konserwatorskiej. Pierwsze
takie opracowanie przygotowała Stała Komisja Konserwatorska ds. Rezerwatu Archeologicznego w latach 1998-2002. Nie
został on jednak wprowadzony w życie. W 2010 r. nową propozycję przygotowaną na bazie tego dokumentu przedstawił
W. Kotasiak. Natomiast rezerwat przyrody „Krzemionki Opatowskie”, zarówno w części administrowanej przez Muzeum
Historyczno-Archeologiczne, jak i Lasy Państwowe, posiada
stosowne plany ochrony, które zawierają szerokie opracowania
autorstwa J.T. Bąbla, dotyczące zabytku archeologicznego.
5 Informacja dra Marka Florka.
6 W pewnym sensie wyjątkiem są „Krzemionki”, które są bardzo dobrze oznaczone jako rezerwat przyrodniczy.
7 Informacja dra Janusza Budziszewskiego.
Bibliograia
Balcer B., Cel i wyniki badań w Krzemionkach w latach 1969-1970,
„Studia nad Gospodarką Surowcami Krzemiennymi w Pradziejach” 1996, t. 3, Z badań nad wykorzystaniem krzemienia
pasiastego, s. 167-193.
Balcer B., Wytwórczość narzędzi krzemiennych w neolicie ziem polskich, Wrocław 1983.
Bargieł B., Sprawozdanie z badań AZP na obszarze 83-72, mps w archiwum WUOZ w Kielcach, Delegatura Sandomierz, 2004.
Bargieł B., Florek M., Zakościelna A., Libera J., Sprawozdanie z badań AZP na obszarze 85-73, mps w archiwum WUOZ w Kielcach, Delegatura Sandomierz, 1993.
Bargieł B., Libera J., Zakościelna A., Sprawozdanie z badań AZP
na obszarze 84-71, mps w archiwum WUOZ w Kielcach, Delegatura Sandomierz, 1998.
Bargieł B., Zakościelna A., Libera J., Sprawozdanie z badań AZP
na obszarze 84-72, mps w archiwum WUOZ w Kielcach, Delegatura Sandomierz, 1990.
Bąbel J., Zniszczenia, badania i ochrona rezerwatu w Krzemionkach,
pow. Opatów, „Wiadomości Archeologiczne” 1975, t. 40, z. 2,
s. 149-177.
Bąbel J., Z dziejów poznania kopalń krzemienia pasiastego w Krzemionkach koło Ostrowca Świętokrzyskiego, „Rocznik Muzealny”
[Muzeum Historyczno-Archeologicznego w Ostrowcu Świętokrzyskim] 1999, t. 2, s. 87-121.
Bąbel J.T., Wstępne wyniki prac wykopaliskowych przeprowadzonych
w latach 2001-2004 w neolitycznych kopalniach krzemienia pasiastego w Krzemionkach koło Ostrowca Świętokrzyskiego, [w:]
Suliga I. (red.), Wybrane zagadnienia z pradziejów i średniowiecza środkowego dorzecza Kamiennej. Materiały konferencji,
Starachowice 2005, s. 31-46.
208
Bąbel J.T., Charakterystyka dziedzictwa kulturowego rezerwatu
przyrody „Krzemionki Opatowskie”, [w:] Stachurski M. (red.),
Plan ochrony rezerwatu przyrody „Krzemionki Opatowskie” części nie będącej w zarządzie Lasów Państwowych Nadleśnictwa
Ostrowiec Świętokrzyski na okres od 1.01.2009 r. do 31.12.2028
r., 2009, s. 165-215, mps w archiwum MH-A w Ostrowcu
Świętokrzyskim.
Budziszewski J., Exploration of the mining ield “Za garncarzami” in Ożarów, Tarnobrzeg voivodship. Preliminary report, [w:]
T.-Biró K. (red.), Papers for the International Conference on Prehistoric Flint Mining and Lithic Raw Material Identiication in
the Carpathian Basin, Budapest – Sümeg 1986, Budapest 1986,
s. 69-82.
Budziszewski J., Za Garncarzami exploitation ield in Ożarów, Tarnobrzeg district, [w:] Budziszewski J., Michniak R. (red.), VIIth
International Flint Symposium. Warszawa – Ostrowiec Świętokrzyski. September 1995, Guide Book of Excursion 2: Northen Footslopes of Holy Cross Mountains, Warszawa 1995, s. 48-50.
Budziszewski J., Przyczynki do poznania gospodarki krzemieniem
pasiastym we wczesnej epoce brązu, „Studia nad Gospodarką
Surowcami Krzemiennymi w Pradziejach” 1996, t. 3, Z badań
nad wykorzystaniem krzemienia pasiastego, s. 87-110.
Budziszewski J., Stan badań nad występowaniem i pradziejową
eksploatacją krzemieni czekoladowych, „Studia nad Gospodarką
Surowcami Krzemiennymi w Pradziejach” 2008, t. 7, Krzemień
czekoladowy w pradziejach. Materiały z konferencji w Orońsku
08-10.10. 2003, s. 33-106.
Budziszewski J., Borkowski W., The Use of Striped Flint in Prehistory, „Archaeologia Polona” 1995, t. 33, s. 71-87.
Budziszewski J., Grużdź W., Zapłata R., Sprawozdanie z realizacji
projektu „Badania pradziejowych kopalń krzemienia z użyciem
LiDAR”, mps w archiwum WUOZ w Kielcach, Delegatura
Sandomierz, 2012.
archeologia
Budziszewski J., Michniak R., Z badań nad występowaniem, petrograiczną naturą oraz prahistoryczną eksploatacją krzemieni pasiastych w południowym skrzydle niecki Magoń-Folwarczysko, „Wiadomości Archeologiczne” 1984/1989, t. 49, z. 2,
s. 151-190.
Florek M., Problemy ochrony kopalń krzemienia na terenie działania Delegatury w Sandomierzu Wojewódzkiego Urzędu Ochrony
Zabytków, [w:] Silex et Ferrum 2014, t. 1, Górnictwo z epoki
kamienia: Krzemionki – Polska– Europa. W 90. rocznicę odkrycia
kopalni w Krzemionkach (w przygotowaniu).
Ginter B., New production site of gunlint for riles in the region of
Cracow [w:] I. Gatsova, Z.L. Guadeli (red.), Saxa Loquuntur.
Sbornik w chest na 65-godishninata na Nikolay Sirakov, Soiya
2009, s. 345-359.
Jedynak A., Badania, konserwacja i rekonstrukcja neolitycznej
kopalni niszowej 6/668 w Krzemionkach koło Ostrowca Świętokrzyskiego, [w:] Jodłowski A. (red.), I Konferencja Muzeów Górniczych i Skansenów Podziemnych w Polsce, Wieliczka 2010,
s. 113-126.
Jedynak A., Prahistoryczne górnictwo krzemienia i wytwórczość krzemieniarska w dorzeczu dolnej Kamiennej. Wybrane zagadnienia,
[w:] Brociek W.R. (red.), Tradycje i dziedzictwo przemysłowe na
Ziemi Ostrowieckiej, Ostrowiec Świętokrzyski 2010, s. 5-21.
Jedynak A., Jedynak U., Kaptur K., Wyniki archeologicznych badań
powierzchniowych (AZP) w południowo-wschodniej części Przedgórza Iłżeckiego w latach 2004-2006, „Ostrowieckie Zeszyty
Naukowe” 2008, t. 1, s. 49-64.
Jedynak U., Lekcje muzealne w Krzemionkach jako forma propagowania wiedzy o przeszłości regionu, „Ostrowieckie Zeszyty
Naukowe” 2008, t. 1, s. 65-74.
Kaptur K., Wielkie Komory Wapiennikarskie na obszarze prahistorycznych kopalń krzemienia pasiastego w Krzemionkach koło
Ostrowca Świętokrzyskiego. Zarys problematyki badawczo – konserwatorskiej, [w:] Jodłowski A. (red.), I Konferencja Muzeów
Górniczych i Skansenów Podziemnych w Polsce, Wieliczka 2010,
s. 127-142.
Kondracki J., Geograia regionalna Polski, Warszawa 1998.
Kotasiak J.W., Plan ochrony konserwatorskiej i zagospodarowania
przestrzennego rezerwatu archeologiczno-przyrodniczego w Krzemionkach, Ostrowiec Świętokrzyski 2010, mps w archiwum
MH-A w Ostrowcu Świętokrzyskim.
Krukowski S., Krzemionki Opatowskie, Warszawa 1939.
Lech J., O konieczności ochrony prahistorycznych kopalń krzemienia,
„Wiadomości Archeologiczne” 1975, t. 40, z. 2, s. 139-148.
Migal W., Sprawozdanie z realizacji zadania „Dokumentacja zagrożonych kopalń krzemienia pasiastego metodami nieinwazyjnymi”,
mps w archiwum WUOZ w Kielcach, Delegatura Sandomierz,
2011.
Przychodni A. (red.), Protokół ze spotkania w dniu 09.09.2002
w Krzemionkach koło Ostrowca Świętokrzyskiego, na terenie Oddziału Muzeum Historyczno-Archeologicznego w Ostrowcu Świętokrzyskim, mps w archiwum WUOZ w Kielcach, 2002.
Sabaciński M., Krzemień pasiasty jako kopalina. Głos w dyskusji
o ochronie rezerwatu archeologiczno-przyrodniczego w Krzemionkach koło Ostrowca Świętokrzyskiego, „Ostrowieckie Zeszyty
Naukowe” 2010, t. 2, s. 5-15.
Sabaciński M., Relikty pradziejowego górnictwa w rejonie Gór Świętokrzyskich w kontekście eksploatacji złóż krzemienia pasiastego.
Problematyka prawno-konserwatorska, „Ochrona Zabytków”
2010, nr 1-4, s. 255-262.
Sałaciński S., Krzemionki 1984-1992, „Wiadomości Archeologiczne” 1997 (1993-1994), t. 53, z. 2, s. 19-29.
Samsonowicz J., O złożach krzemieni w utworach jurajskich północno-wschodniego zbocza Gór Świętokrzyskich, „Wiadomości
Archeologiczne” 1923, t. 8, z. 1, s. 17-24.
Schild R., Lokalizacja prahistorycznych punktów eksploatacji krzemienia czekoladowego na północnowschodnim obrzeżeniu Gór
Świętokrzyskich, „ Folia Quaternaria” 1971, t. 39, s. 1-61.
Uchwała Komitetu Nauk Pra i Protohistorycznych Wydziału I Nauk
Społecznych Polskiej Akademii Nauk z dnia 29 stycznia 2002 r.
w sprawie neolitycznej kopalni krzemienia w Krzemionkach
Opatowskich w związku z zagrożeniami obiektu oraz inicjatywą wystąpienia o wpisanie go na Listę Światowego Dziedzictwa
UNESCO, Aneks 1: Plan ochrony zespołu kopalń z okresu neolitu
i wczesnej epoki brązu „Krzemionki Opatowskie”. Obręb Sudół gm.
Bodzechów oraz obręb Stoki Stare i Ruda Kościelna gm. Ćmielów,
pow. ostrowiecki, województwo świętokrzyskie, [w:] Lech J. (red.),
Polskie czasopisma archeologiczne na tle europejskim. Materiały
konferencyjne oraz informacje i dokumenty Komitetu, Warszawa
2007, s. 112-124.
Zalewski M., Badania nad bezpośrednim zapleczem osadniczym kopalń krzemieni pasiastych w Krzemionkach (wyniki prac archeologicznych w rejonie tzw. „Kału Cebuli”), „Studia nad Gospodarką
Surowcami Krzemiennymi w Pradziejach” 1996, t. 3, Z badań
nad wykorzystaniem krzemienia pasiastego, s. 9-23.
Zalewski M., Krzemień czekoladowy na stanowiskach z rejonu prehistorycznych kopalń w Krzemionkach Opatowskich, „Studia nad
Gospodarką Surowcami Krzemiennymi w Pradziejach” 2008,
t. 7, Krzemień czekoladowy w pradziejach. Materiały z konferencji
w Orońsku 08-10. 10. 2003, s. 435-444.
209
archeologia
Summary
The group of primeval lint mines at the
lower Kamienna river – plan of conservatory
protection
I
n the period between the last phase of the Old Stone Age
and the Bronze Age, which is almost ten thousand years, to
the north of the Świętokrzyskie Mountains there existed a mining area unlike any other in Europe. Between Orońsko and the
Vistula valley near Annopol, more than 35 exploitation ields
have been discovered so far. Four kinds of lint were excavated
here from Jurassic and cretaceous limestone rocks: chocolate,
striped, Ożarów type, and Świeciechów type. The material was
exploited by an open-cast as well as abyssal method.
In the centre of this region, at the Kamienna river, mines
being the greatest achievement of the Neolithic mining technique in Europe are located. In the largest complex of Neolithic lint mines called “Krzemionki” excavation pits, which remained almost unchanged, were discovered. Some of them are
9 metres deep and their underground chambers and corridors
cover more than 500 square metres. On the surface of the exploitation ields of “Krzemionki”, “Borownia”, and “Korycizna”,
remains of mining shats such as heaps and hollows survived
until present. It creates a unique occasion to have a look at the
spaces and landscapes shaped by a man in the Stone Age.
The prehistoric lint mines make an exceptional object when
compared to other archaeological sites known in Poland. Due to
their unique character (industrial objects) and rare occurrence
they represent an outstanding scientiic value. Examining lint
mining and lint material distribution makes it possible to get
familiar with the economy of primeval communities as well
as their social organization, and even the religious sphere. In
some cases, archaeological research at prehistoric mining sites
allow to discover places and spaces whose appearance has not
changed for more than 5000 years! Such opportunity cannot be
given by any other archaeological site. The primeval lint mines
are also the subject of research in other ields of science such
as geology, geophysics, paleoclimatology, paleobiology. Hence,
their meaning in studying the past of the region and the whole
Europe is enormous.
Unfortunately, the last years have brought about serious
damages of the historical substance of the mines. It is mostly
connected with illegal and predatory exploitation of striped
lint for the needs of jewellers and souvenir industry. It happens so due to the rising popularity of this type of lint which is
promoted as a unique souvenir from the Świętokrzyskie Mountains and the Sandomierz Land.
210
Being in this exceptionally unfavourable situation, the remains of Neolithic lint mines are also exposed to other dangers just like other archaeological sites. The menaces mostly
include infrastructure investments, illegal constructions, forest
works, land cultivation, pollution, car traic around the mining
area. The major part of the lint mines is under legal protection
as it is listed in the monuments register. In case of “Krzemionki” it also has a status of an “Object of Cultural Heritage in
Poland” and a nature reserve. The remaining exploitation ields
are also registered in the record of the Świętokrzyskie Voivodship Conservator of Monuments.
Nevertheless, despite constant monitoring of conservatory
services and archaeologists it was not possible to avoid the
most serious damages which have taken place since the mass
excavation of limestone in the irst half of the 20th century. The
objects which had the best preserved post-exploitation form
and shape – “Krzemionki”, “Borownia”, “Korycizna” – sufered
the most. Hence, the aim of the article is to propose a plan of
conservatory protection common for all types of archaeological
objects in the area of the lower Kamienna river. The irst and
the most basic activity which needs to be done is the liquidation of the most dangerous destructive factor which is the illegal lint exploitation. It requires signing the historical area and
introducing constant monitoring in cooperation with forestry
services and police. The other activities include making full
conservatory documentation and archaeological research with
the use of a wide range of non-destructive methods available
nowadays. This will make it possible to estimate the condition
of all objects and to gain necessary knowledge concerning their
chronology and the application of exploitation methods. The
data will then allow to take further legal steps in order to improve their protection and most importantly:
• to prepare and make records in the register of monuments or
their renewal;
• to take into account protection of primeval mining objects
in the area development plan and local programs of monuments protection;
• to create a cultural park of primeval mining which will enable integrated control over all archaeological objects.
At the same time, apart from initiating cooperation with
those groups which take advantage of using lint, educational
and promotional actions should be taken in order to make the
local communities interested in the issue of the primeval mining. It might be essential to convince the locals that the presence of such unique archaeological monuments can positively
inluence their development and integration.
Translated by Paweł Kaptur