Ερωτόκριτος

KENΤΡΟ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ Ερωτόκριτος Αισθητική, Ιστορία, Κριτική ΠΡΑΚΤΙΚΑ ∆ΙΕΘΝΟΥΣ ΣΥΝΕ∆ΡΙΟΥ Ρέθυμνο, 21-23 Ιουνίου 2019 ΕΠΙΜΕΤΡΟ Τιμή στους Wim F. Βakker - Arnold F. van Gemert Ηράκλειο, 24 Ιουνίου 2020 ΜΕ ΤΗΝ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΕΡΩΤΟΚΡΙΤΟΣ αισθητική, ιστορία, κριτική Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Ρέθυμνο, 21-23 Ιουνίου 2019 s ΕΠΙΜΕΤΡΟ Τιμή στους Wim F. Bakker - Arnold F. van Gemert Ηράκλειο, 24 Ιουνίου 2019 ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΚΕΝΤΡΟΥ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ (περίοδος 2020-2023) Πρόεδρος : Κώστας Μουτζούρης Αντιπρόεδρος : Γιώργης Καράτζης Γραμματέας : Ελένη Κωβαίου Ταμίας : Σπύρος Κατσαραπίδης Mέλη : Ειρήνη Βογιατζή, Αταλάντη Μιχελογιαννάκη Μανόλης Πατεδάκης [Εκπρόσωπος του Πανεπιστημίου Κρήτης] Ελένη-Καλλιόπη Αντωνιδάκη [Εκπρόσωπος του Δήμου ΑρχανώνΑστερουσίων με αναπληρωτή της τον Γεώργιο Γενετζάκη] Βαγγέλης Βασσάλος [Εκπρόσωπος των Επιστημονικών Ενώσεων των Φιλολόγων της Κρήτης] Αναπληρωματικό μέλος : Καλλιόπη Κωτσάκη Εξελεγκτική Επιτροπή : Βούλα Επιτροπάκη, Αικατερίνη Σφακιανάκη-Χάουσνερ, Ευαγγελία Ανδρουλιδάκη Αναπληρωματικό μέλος : Άννα Μανουκάκη ΕΡΩΤΟΚΡΙΤΟΣ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΡΙΤΙΚΗ ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΥ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ ΡΕΘΥΜΝΟ, 21-23 ΙΟΥΝΙΟΥ 2019 Φοιτητικό Πολιτιστικό Κέντρο Ξενία ΤΙΜΗΤΙΚΗ ΕΚΔΗΛΩΣΗ ΓΙΑ ΤΟΝ WIM F. BAKKER KAI TON ARNOLD VAN GEMERT HΡΑΚΛΕΙΟ, 24 -6-2019 ΑΙΘΟΥΣΑ «ΜΑΝΟΛΗΣ ΚΑΡΕΛΛΗΣ», ΑΝΔΡΟΓΕΩ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: Ελένη Κωβαίου, Σπύρος Κατσαραπίδης ΑΦΙΣΑ ΚΑΙ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΤΟΥ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ: Νίκος Κουναλάκης ΣΧΕΔΙΑΣΗ ΕΞΩΦΥΛΛΟΥ-ΕΚΤΥΠΩΣΗ-ΒΙΒΛΙΟΔΕΣΙΑ ΤΥΠΟΚΡΕΤΑ Α.Ε., τηλ. 2810 382800, www.kazanakis.gr ΗΛΕΚΤΡ. ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΣΗ: Ελένη Παγωμενάκη-Σηφάκη © 2021: Κέντρο Κρητικής Λογοτεχνίας (Βαρβάροι/Μυρτιά, ΤΚ 701 00, Δήμος Αρχανών-Αστερουσίων Ηρακλείου Κρήτης) τηλ. 6973.434555, website: <kekrilo.gr>, <http://cretan-literature.blogspot.com/> e-mail: kostasmoutzouris@hotmail.gr ΤΑ ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΤΟΥ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ ΕΚΔΙΔΟΝΤΑΙ ΜΕ ΤΗΝ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ ΚΡΗΤΗΣ ΙSBN: 978-618-82529-5-0 Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις της ελληνικής νομοθεσίας (Ν. 2121/1993, όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) και τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται η αναδημοσίευση μέρους ή ολόκληρου του κειμένου χωρίς την έγγραφη συναίνεση των συγγραφέων και του εκδότη. KENΤΡΟ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΕΡΩΤΟΚΡΙΤΟΣ αισθητική, ιστορία, κριτική Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου, Ρέθυμνο, 21-23 Ιουνίου 2019 ¨´ ΕΠΙΜΕΤΡΟ Τιμή στους Wim F. Bakker - Arnold F. van Gemert Ηράκλειο, 24 Ιουνίου 2019 ΜΕ ΤΗΝ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΗΡΑΚΛΕΙΟ 2021 ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ του Περιφερειάρχη Κρήτης Σταύρου Αρναουτάκη Τ ο έτος 2019, με πρωτοβουλία της Περιφέρειας Κρήτης και ύστερα από σχετική απόφαση του Υπουργείου Πολιτισμού, ανακηρύχθηκε αφιερωματικό Έτος στον Ερωτόκριτο. Στο πλαίσιο των σπουδαίων εκδηλώσεων, καλλιτεχνικών δράσεων και επιστημονικών συνεδρίων που πραγματοποιήθηκαν, αναδείχθηκε η πολιτιστική ταυτότητα της Κρήτης. Προβλήθηκε στην Ελλάδα, την Ευρώπη και τον κόσμο η λογοτεχνική μας παράδοση, η ιστορία και οι διαχρονικές αξίες του νησιού μας. Σε αυτό το πλαίσιο, συμμετείχαμε και στο Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο «Ερωτόκριτος: αισθητική, ιστορία, κριτική», που διοργανώθηκε από το Κέντρο Κρητικής Λογοτεχνίας, με τη συμμετοχή κορυφαίων επιστημόνων και διακεκριμένων ομιλητών. Στη διάρκεια του συνεδρίου τονίστηκε πως ο Ερωτόκριτος σηματοδοτεί μια ολόκληρη εποχή για τη λογοτεχνική και μουσική μας παράδοση, καθόρισε σε μεγάλο βαθμό το γλωσσικό ιδίωμα αυτού τόπου, εμπλούτισε τον καλλιτεχνικό καμβά με μοναδικές παραστάσεις και εικόνες. Στους 10012 στίχους του ο Ερωτόκριτος συγκινεί και παροτρύνει, διδάσκει και συμβουλεύει. Υμνεί τον έρωτα, τη φιλία, την αρετή, τη γενναιότητα. Προβάλλει τα ιδανικά ενός ολόκληρου λαού που ακόμα και σήμερα ταυτίζεται με τους ήρωες του έργου. Ως Περιφέρεια Κρήτης, συγχαίρουμε ιδιαίτερα τους διοργανωτές του συνεδρίου και τους συντελεστές της παρούσας έκδοσης για το άριστο αποτέλεσμα. Σταύρος Αρναουτάκης Περιφερειάρχης Κρήτης Τ ο Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο «Ερωτόκριτος: Αισθητική, ιστορία, κριτική» πραγματοποιήθηκε τον Ιούνιο του 2019 στο φιλόξενο Ρέθυμνο, στο πλαίσιο του Έτους Ερωτόκριτου που είχε ορίσει το Υπουργείο Πολιτισμού. Στις τρεις ημέρες των εργασιών του Συνεδρίου δόθηκε βήμα σε πλήθος μελετητών, οι οποίοι κατέθεσαν τις εισηγήσεις τους για την έκδοση των Πρακτικών του Συνεδρίου. Οι παλαιότεροι από αυτούς παρουσίασαν συμπεράσματα των θέσεων και των ερευνών τους και νέες προτάσεις και οι νεότεροι δοκιμάστηκαν σε νέα πεδία της έρευνας. Τόσο οι Έλληνες όσο και οι ξένοι εισηγητές συνέδεσαν το κείμενο του Ερωτόκριτου με τα επιστημονικά επιτεύγματα και τις αντιλήψεις της εποχής του Κορνάρου, με άλλα λογοτεχνικά και μη κείμενα, με έργα της κρητικής λογοτεχνίας αλλά και της ευρύτερης ευρωπαϊκής λογοτεχνίας. Εξετάστηκε η σχέση του Ερωτόκριτου με την κρητική μαντινάδα, με κείμενα της νεοελληνικής λογοτεχνίας και με τον κρητικό πολιτισμό, παρουσιάστηκαν πτυχές της εποχής του Κορνάρου σε νομικά κείμενα της εποχής και προτάθηκαν τρόποι αξιοποίησης του κειμένου στη διδακτική πράξη. Όλα τα παραπάνω επιβεβαίωσαν το ενδιαφέρον της Φιλολογίας για τον Ερωτόκριτο και έδειξαν στην πράξη τη δυνατότητα διεπιστημονικής έρευνας του κειμένου. Παράλληλα, το Συνέδριο ήταν μια εξαιρετική ευκαιρία για να τιμηθούν οι δύο διαπρεπείς Ολλανδοί κρητολόγοι Wim F. Bakker και Arnold F. van Gemert. Στην εκδήλωση προς τιμήν τους στο Ηράκλειο, οι πανεπιστημιακοί συνάδελφοί τους Ερατοσθένης Καψωμένος, Μιχαήλ Πασχάλης, Γιάννης Μαυρομάτης αναφέρθηκαν διεξοδικά στην αξιόλογη δράση τους στην έκδοση και τον σχολιασμό κειμένων της κρητικής λογοτεχνίας, ενώ η πρώην μαθήτρια και νυν συνάδελφός τους Τατιάνα Μαρκάκη φώτισε το διδακτικό τους έργο, την ποιότητα των σχέσεών τους με τους φοίτητές τους και τη συμβολή τους στην προώθηση των ελληνικών γραμμάτων στην Ολλανδία. Οι τιμώμενοι καθηγητές στην αντιφώνηση τους έδειξαν την αγάπη τους για τις κρητολογικές μελέτες και τη βαθειά γνώση που κατέχουν, ενώ προσδιόρισαν τις προτεραιότητες και τους νέους στόχους που πρέπει να απασχολήσουν τους κρητολόγους στο επιστημονικό έργο τους. Το Κέντρο Κρητικής Λογοτεχνίας ανέλαβε την ευθύνη διόρθωσης και επιμέλειας σε ένα τόμο των Πρακτικών του Συνεδρίου και της Τιμητικής Εκδήλωσης κατόπιν της γενναίας χορηγίας της Περιφέρειας Κρήτης. Ευχαριστούμε την Περιφέρεια Κρήτης και προσωπικά τον Περιφερειάρχη κο Σταύρο Αρναουτάκη, τους χορηγούς του Συνεδρίου και τους εισηγητές που μας εμπιστεύθηκαν τις εργασίες τους. ΚΕΝΤΡΟ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΚΕΝΤΡΟ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ 2019 : ΕΤΟΣ ΕΡΩΤΟΚΡΙΤΟΥ ΔΙΕΘΝΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΡΩΤΟΚΡΙΤΟ Ερωτόκριτος: αισθητική, ιστορία, κριτική ΡΕΘΥΜΝΟ, Φοιτητικό Πολιτιστικό Κέντρο Ξενία Παρασκευή 21, Σάββατο 22 και Κυριακή 23 Ιουνίου 2019 Πρόγραμμα Παρασκευή 21 Ιουνίου 2019 Α΄ (ΕΝΑΡΚΤΗΡΙΑ ΠΑΝΗΓΥΡΙΚΗ) ΣΥΝΕΔΡΙΑ 8.30 Καλωσόρισμα Ευλογία-καλωσόρισμα από τον Σεβασμιότατο Μητροπολίτη Ρεθύμνου και Αυλοποτάμου κ. Ευγένιο Χαιρετισμοί Κήρυξη της έναρξης των εργασιών του συνεδρίου από τον Περιφερειάρχη Κρήτης κ. Σταύρο Αρναουτάκη Προεδρείο: Αλέξης Πολίτης και Dia Philippides 9.20 Ιωάννης Μαυρομάτης, «Εισαγωγική ομιλία» 10.00 Massimo Peri, «Από τη γραπτή στην προφορική λογοτεχνία και από τη μετρική στη μουσική. Μερικές σκέψεις διαβάζοντας / ακούγοντας τον Ερωτόκριτο» 10.20 Ερατοσθένης Καψωμένος, «Η ποιητική του Ερωτόκριτου. Τυπολογικά γνωρίσματα» 10.40 Συζήτηση 11.00 – 11.20 Διάλειμμα Β΄ ΣΥΝΕΔΡΙΑ Προεδρείο: Κωνσταντίνος Σπανουδάκης και Μιχάλης Κοπιδάκης 11.20 Σωκράτης Σκαρτσής, «Από την προφορικότητα και το δημοτικό τραγούδι στη γραφή της ποίησης Το παράδειγμα του Ερωτόκριτου» 12 ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ 11.40 Μιχαήλ Πασχάλης, «Το επεισόδιο του Χαρίδημου: Ariosto ή Tasso;» 12.00 Αλέξανδρος Χατζηκυριάκος, «Η μουσική αισθητική στον Ερωτόκριτο και γενικότερα στην Κρητική Αναγέννηση» 12.20 Μαριάννα Παφίτη, «“Η τέχνη σ’ έτοιο κάμωμα ενίκησε τη φύση”. Ποίηση και ζωγραφική στον Ερωτόκριτο» 12.40 Μαρίνα Ροδοσθένους-Μπαλάφα, «Το θέμα της σγουραφιάς» 13.00 - 13.20 Συζήτηση Γ΄ ΣΥΝΕΔΡΙΑ Προεδρείο: Arnold F. van Gemert και Αγγέλα Καστρινάκη 17.40 Αλέξανδρος Ακριτόπουλος, «Δίκτυα και φίλτρα του έρωτα: εννοιολογικές, ρητορικές και ποιητολογικές πλευρές του “κομπώνω” στον Ερωτόκριτο του Βιτσέντζου Κορνάρου» 18.00 Παρασκευή Ακριτίδου, «Η λογική του έρωτα ή “νους ερά και νους υπακούει (;)”: Το δίκτυο των μεταφορών που συνθέτουν την αντίληψη για τον νου και για τον έρωτα στο κείμενο του Ερωτόκριτου» 18.20 Βιβή Θεοδοσάτου, «“Για σέναν εγεννήθηκε στον κόσμον το κορμί μου”˙ μία απόπειρα χαρτογράφησης του ερώντος υποκειμένου» 18.40 Ρίτα Εμμανουηλίδου, «Η συνάντηση των ερωτευμένων και το παράθυρο ως χώρος διαπραγμάτευσης και επαναπροσδιορισμού της γυναικείας ηθικής στον Ερωτόκριτο και στην τραγωδία Ρωμαίος και Ιουλιέτα» 19.00 Χριστίνα Βαμβούρη, Βασιλική Πετρά, «…Του Έρωτα τα πάθη … Ο άνθρωπος στη δίνη του έρωτα και του κοινωνικού “νόμου”. Συνανάγνωση στον Ερωτόκριτο και σε δημοτικά τραγούδια αγάπης» 19.20 Συζήτηση 19.40 - 20.00 Διάλειμμα ΕΡΩΤΟΚΡΙΤΟΣ: ΑΙΣΘΗΤΙΚH, ΙΣΤΟΡIΑ, ΚΡΙΤΙΚH 13 Δ΄ ΣΥΝΕΔΡΙΑ Προεδρείο: Wim F. Bakker και Μανόλης Πατεδάκης 20.00 Τατιάνα Μαρκάκη, «“Στο Κάστρον επαντρεύθηκε…” Γαμήλιες πρακτικές στον Χάνδακα του Βιτσέντζου Κορνάρου» 20.20 Κώστας Ε. Λαμπρινός, «Παλαιά αριστοκρατία και νέα κοινωνική ελίτ στη Σητεία την εποχή του Ερωτόκριτου» 20.40 Μανόλης Δρακάκης, Ευαγγελία Τακάκη, «“… δε θέλω μπλιο να μου μιλεί κιανείς, να με πειράζει. / Να γδικιωθώ, ν’ αντιμευτώ, το Δίκιο μου με βιάζει”. Το αντιπεπονθός –‘αντιτιμωρείσθαι’ και η συμφιλίωση στο ιστορικό, κοινωνικό και δικαιϊκό περιβάλλον της βενετοκρατούμενης Κρήτης την εποχή του Ερωτόκριτου» 21.00 Σταματία Λαουμτζή, «“Κι αμνόγω του στον Ουρανό, στον Ήλιο, στο Φεγγάρι”. Άστρα και κοσμολογικές αντιλήψεις στον Ερωτόκριτο» 21.20 – 21.40 Συζήτηση Σάββατο 22 Ιουνίου 2019 Ε΄ ΣΥΝΕΔΡΙΑ Προεδρείο: Μιχαήλ Πασχάλης και Fatima Eloeva 8.20 Άντρια Κολοκάση, «Μακιαβελικές απηχήσεις στον Ερωτόκριτο του Βιτσέντζου Κορνάρου» 8.40 Νικόλαος Παπαδάκης, «Η εικόνα του ιππότη και της δεσποσύνης στον Ερωτόκριτο: σχέσεις και διαφορές με τα ιταλικά πρότυπά του (Ariosto, Tasso)» 9.00 Rosemary E. Bancroft-Marcus, «Τα Ακαδημαϊκά εμβλήματα (imprese) των ιπποτών μονομαχίας στον Ερωτόκριτο (Μέρος δεύτερο)» 9.20 Αμάντα Σκαμάγκα, «Η γκιόστρα στον Ερωτόκριτο του Βιτσέντζου Κορνάρου και στη Nobilissima 14 ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ barriera della Canea του Gian Carlo Persio» 9.40 Σπύρος Κατσαραπίδης, «Για την τιμή των όπλων. Η μονομαχία Κρητικού-Καραμανίτη στο μυθιστόρημα της Μάρως Δούκα Το δίκιο είναι ζόρικο πολύ» 10.00 Συζήτηση 10.20 – 10.40 Διάλειμμα ΣΤ΄ ΣΥΝΕΔΡΙΑ Προεδρείο: Massimo Peri και Μιχάλης Πιερής 10.40 Στέλλα Αλεξίου, «Κ. Π. Καβάφης – Ερωτόκριτος. Μια αναγνωστική συνάντηση» 11.00 Dia Philippides, Wim F. Bakker, «Ο θρήνος της Σάρρας σε αντιπαραβολή με το μοιρολόγι της Αρετούσας» 11.20 Gaia Zaccagni, «Η εξορία /ξενιτιά και η νοσταλγία της πατρίδας: ένα κοινό μοτίβο στον Ερωτόκριτο και στον Orlando Furioso» 11.40 Μιχάλης Μιχαήλ, «Κοινά δομικά στοιχεία στο ισπανικό Ποίημα του Σιντ και στον Ερωτόκριτο» 12.00 Ελένη Παπαργυρίου, «Βλέμμα και όραση στον Ερωτόκριτο και την Ερωφίλη» 12.20 Αφροδίτη Αθανασοπούλου, «Το ειδυλλιακό τοπίο (locus amoenus) στον Ερωτόκριτο και σε άλλα έργα της κρητικής και κυπριακής Αναγέννησης» 12.40 – 13.00 Συζήτηση Ζ΄ ΣΥΝΕΔΡΙΑ Προεδρείο: Μαρίνα Ροδοσθένους-Μπαλάφα και Μαρίνα Δετοράκη 17.20 Κωνσταντίνος Ζορμπάς, «Ο Ερωτόκριτος στην εκπαιδευτική πράξη. Το παράδειγμα της Ορθοδόξου Ακαδημίας Κρήτης» 17.40 Θεοδώρα Μέντη, ΕΡΩΤΟΚΡΙΤΟΣ: ΑΙΣΘΗΤΙΚH, ΙΣΤΟΡIΑ, ΚΡΙΤΙΚH 15 «“Του κύκλου τα γυρίσματα” (2016-2017). Ένας λογοτεχνικός διαγωνισμός (συνεργασία Πρότυπου Γυμνασίου Ευαγγελικής Σχολής Σμύρνης – Πειραματικού Λυκείου Ηρακλείου Κρήτης)» 18.00 Βαρβάρα Ρούσσου, «Δύο διακαλλιτεχνικές προσεγγίσεις του Ερωτόκριτου και ένα διδακτικό παράδειγμα» 18.20 Ιωάννα Σπηλιοπούλου, «“Οι λόγοι του ήσανε θροφή” (και είναι πάντα): οι έφηβοι διαβάζουν Ερωτόκριτο και δημιουργούν. Το κόμικ Ερωτόκριτος του Βιτσέντζου Κορνάρου των Γ. Γούση, Δ. Παπαμάρκου, Γ. Ράγκου (Εκδόσεις Polaris)» 18.40 Νηπιαγωγείο Ηρακλείου Ροδομηλιά, «“Του κύκλου τα γυρίσματα”: Διαθεματική προσέγγιση του αφηγηματικού ποιήματος Ερωτόκριτος στην Προσχολική Εκπαίδευση» 19.00 Συζήτηση 19.20 – 19.40 Διάλειμμα Η΄ ΣΥΝΕΔΡΙΑ Προεδρείο: Ιωάννης Μαυρομάτης και Βαρβάρα Γεωργοπούλου 19.40 Μιλτιάδης Παπαδάκης, «Εκφραστικά μοτίβα / φορμουλαϊκά στοιχεία – φόρμουλες και κοινοί τόποι στον Ερωτόκριτο του Βιτσέντζου Κορνάρου» 20.00 Διονυσία Μαργαρίτη, «“Πέφτει κι αυτό χάμαι, ψοφά, τελειώνουσιν ομάδι”: σχετικά με την παρουσία ζώων στον Ερωτόκριτο του Κορνάρου» 20.20 Ευθαλία (Έφη) Μπουκουβάλα, «Η πρόσληψη του Ερωτόκριτου υπό το πρίσμα της Κοινωνικής Ψυχολογίας: σύγκρουση, επιρροή, ζητήματα ταυτότητας και ετερότητας» 20.40 Μαρία Χατζηαποστόλου, «“Όταν ο Σεφέρης συνάντησε τον Ερωτόκριτο”. Ο Ερωτόκριτος μέσα από τα μάτια του Σεφέρη» 21.00 Νικολέτα Ζαμπάκη, «Οικοκριτική αισθητική στον Ερωτόκριτο του Βιτσέντζου Κορνάρου» 16 ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ 21.00 – 21.40 Συζήτηση Κυριακή 23 Ιουνίου 2019 Θ΄ ΣΥΝΕΔΡΙΑ Προεδρείο: Γιάννης Δημητρακάκης και Ελένη Παπαργυρίου 8.20 Κωνσταντίνος Δημουλάς, «Ο έρως της Αρετούσας και του Ερωτόκριτου από σύγχρονη ψυχοβιορρυθμική σκοπιά» 8.40 Αταλάντη Μιχελογιαννάκη, «Νένα: Το προφίλ της ηλικιωμένης γυναίκας στον Ερωτόκριτο. Τα χρώματα άσπρο και μαύρο – Η φορεσά» 9.00 Ειρήνη-Μαρία Φασιάνη, «Όψεις του Ερωτόκριτου στην Εμινέ του Γιώργη Καράτζη» 9.20 Χριστίνα Καραγιώργου, «Μορφές πολέμου στον Ερωτόκριτο» 9.40 Θωμάς Καραγκιοζόπουλος, «Ερωτόκριτος: το μοτίβο του πρόσφυγα και η φιλοσοφία της ηθικής» 10.00 Μαρίνα Καπελάκη, «Η ποιητική του έρωτα και οι μυθολογικές απηχήσεις στον Ερωτόκριτο του Βιτσέντζου Κορνάρου» 10.20 Μαρία Χατζηνικόλα, «Η Αρετή, η Αρετούσα και η Γοργόνα του Μ. Αλέξανδρου» 10.40 Συζήτηση 11.00 – 11.20 Διάλειμμα Ι΄ (ΚΑΤΑΛΗΚΤΗΡΙΑ) ΣΥΝΕΔΡΙΑ Προεδρείο: Ερατοσθένης Καψωμένος και Μαρία Καραΐσκου 11.20 Μιχάλης Πιερής, «Το θέμα του πειρασμού, των τύψεων και των ενοχών στον “Κρητικό” του Κορ- ΕΡΩΤΟΚΡΙΤΟΣ: ΑΙΣΘΗΤΙΚH, ΙΣΤΟΡIΑ, ΚΡΙΤΙΚH 17 νάρου και στον Κρητικό του Σολωμού» 11.40 Grigori Vorobjev, Fatima Eloeva, «Μετάφραση ως δημιουργική πράξη; Luigi Groto (154b -1585) (Isac) και ο άγνωστος συγγραφέας του θρησκευτικού δράματος Θυσία του Αβραάμ» 12.00 Βαρβάρα Γεωργοπούλου, «Ο Ερωτόκριτος και η Θεατρική Πρωτοπορία: οι παραστάσεις της “Ελεύθερης Σκηνής” 1929 και του Θιάσου του Νίκου Χατζίσκου το 1955» 12.20 Κώστας Μουτζούρης, «Ερωτόκριτος, κρητικό δίστιχο (μαντινάδα) και Νέος Ερωτόκριτος (του Παντελή Πρεβελάκη)» 12.40 Μαρίνα Δετοράκη, «Με αφορμή την επανέκδοση του Ερωτοκρίτου του Ξανθουδίδη (της έκδοσης του 1928): φιλολογικές παρατηρήσεις» 13.00 – 13.20 Συζήτηση 13.20 Απολογισμός 13.30 (Απο) Χαιρετισμοί Οργανωτική Επιτροπή Κώστας Μουτζούρης, πρόεδρος του Κέντρου Κρητικής Λογοτεχνίας Μαρίνα Δετοράκη, αναπληρώτρια καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Κρήτης Γιάννης Δημητρακάκης, επίκουρος καθηγητής του Πανεπιστημίου Κρήτης Ελένη Κωβαίου, υπεύθυνη των Κλειστών Συλλογών της Βιβλιοθήκης του Πανεπιστημίου Κρήτης Γιώργης Καράτζης, αντιπρόεδρος του Κέντρου Κρητικής Λογοτεχνίας Ειρήνη Βογιατζή, γραμματέας της Ιστορικής και Λαογραφικής Εταιρείας Ρεθύμνης Αντώνης Κατικάκης, ταμίας του Κέντρου Κρητικής Λογοτεχνίας Αταλάντη Μιχελογιαννάκη, γραμματέας του Συλλόγου Φίλοι του Πανεπιστ. Κρήτης Γρηγόρης Βοσκάκης, πρόεδρος της ΄Ενωσης Φιλολόγων Ηρακλείου Ευάγγελος Βασσάλος, πρόεδρος του Συνδέσμου Φιλολόγων Ρεθύμνου Επιστημονική Επιτροπή Ιωάννης Μαυρομάτης, πρόεδρος, ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Θεοχάρης Δετοράκης, ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Κρήτης Massimo Peri, ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου της Πάντοβας 18 ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ Ερατοσθένης Καψωμένος, ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Μιχάλης Κοπιδάκης, ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών Νάσος Βαγενάς, ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών Σταμάτης Φιλιππίδης, ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Κρήτης Μιχαήλ Πασχάλης, ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Κρήτης Χριστόφορος Χαραλαμπάκης, ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών Μιχάλης Πιερής, καθηγητής του Πανεπιστημίου Κύπρου Γιώργος Ανδρειωμένος, καθηγητής του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου Αφροδίτη Αθανασοπούλου, επίκουρη καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Κύπρου Cristiano Luciani, Letteratura Neogreca – Università di Roma ‘Tor Vergata ’ Τιμητική Επιτροπή Σεβασμιότατος Αρχιεπίσκοπος Κρήτης κ. Ειρηναίος Σεβασμιότατος Μητροπολίτης Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου κ. Ευγένιος Σταύρος Αρναουτάκης, Περιφερειάρχης Κρήτης Μαρία Ανδρεαδάκη–Βλαζάκη, Γενική Γραμματέας του Υπουργείου Πολιτισμού Μαρία Λιονή, Αντιπεριφερειάρχης Ρεθύμνης Γεώργιος Μαρινάκης, Δήμαρχος Ρεθύμνου Βασίλειος Λαμπρινός, Δήμαρχος Ηρακλείου Τάσος Βάμβουκας, Δήμαρχος Χανίων Αντώνης Ζερβός, Δήμαρχος Αγίου Νικολάου Οδυσσέας Ζώρας, Πρύτανης του Πανεπιστημίου Κρήτης Ευάγγελος Διαμαντόπουλος, Πρύτανης του Πολυτεχνείου Κρήτης Αγγέλα Καστρινάκη, Kοσμήτορας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Κρήτης Arnold F. van Gemert, ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου του Άμστερνταμ Peter Bien, ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Ντάρτμουθ των ΗΠΑ Roderick Beaton, ομότιμος καθηγητής στο King’s College του Πανεπιστημίου του Λονδίνου Wim F. Bakker, ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου του Άμστερνταμ Γρηγόρης Σηφάκης, ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Dia Philippides, ομότιμη καθηγήτρια του Boston College (USA) ΔΩΡΑ ΜΕΝΤΗ Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Πανελλήνιος μαθητικός λογοτεχνικός διαγωνισμός «Του κύκλου τα γυρίσματα» (2016-2017). Διασχολική συνεργασία (Πρότυπο Γυμνάσιο Ευαγγελικής Σχολής Σμύρνης & Πειραματικό Λύκειο Ηρακλείου Κρήτης) «ΕΙΝΑΙ ΛΥΠΗΡΟ, ΒΕΒΑΙΑ, που οι μαθητικοί Λογοτεχνικοί Διαγωνισμοί έχουν απομείνει σχεδόν οι μόνοι διαγωνισμοί που ανήκουν στον χώρο των ανθρωπιστικών επιστημών» διαπίστωνε το 2016 ο εκπαιδευτικός στο Ζάννειο Πειραματικό Γυμνάσιο του Πειραιά Τάσος Μιχαηλίδης (2016), επιχειρώντας μια πρώτη αποτίμηση του ευρύτερου φαινομένου το οποίο τα τελευταία χρόνια έχει διογκωθεί. Αν και συνάδελφοι σε γειτονικές περιοχές, μόλις πρόσφατα διάβασα τις βιωματικές επισημάνσεις του. Ούτε κι εκείνος γνώριζε την τρίχρονη παρουσία μου στον χώρο της Εκπαίδευσης μέσα από τον Λογοτεχνικό μου Όμιλο στην Ευαγγελική Σχολή Σμύρνης που αριθμούσε ήδη πέντε πανελλήνιους διαγωνισμούς φιλαναγνωσίας και δημιουργικής γραφής με σημαντική πανελλήνια απήχηση (Μέντη, Θώδης, 2015). Το ίδιο λυπηρό συμπέρασμα, όμως, ως προς την κρίση που περνούν οι ανθρωπιστικές σπουδές και η λογοτεχνία ειδικότερα (Todorov, 2013), με είχε ωθήσει να «βάζω το παλιό κρασί μέσα σε νέα μπουκάλια», πιστεύοντας ότι η καθημερινή ζωή ενός μάχιμου εκπαιδευτικού, και δη φιλόλογου, είναι μια πρόκληση να συνδυάσει τη γνώση με την εφευρετικότητα, έτσι ώστε να πετύχει την ενεργοποίηση των μαθητών, την επικοινωνία και τη δημιουργικότητα (Μιχαηλίδης, Ζήκος, 2016). Σε αυτό το πλαίσιο δίνεται και η πραγματική μάχη για την εμπλοκή διδασκόντων και διδασκομένων σε διαγωνισμούς, μάχη η οποία καλό θα ήταν να μην επικεντρώνεται στο δέλεαρ των διακρίσεων και να έχει ευρύτερους στόχους: την ενθάρρυνση των εφήβων να ανακαλύψουν τις κλίσεις τους και να αποκτήσουν κίνητρα ενεργητικής ανάγνωσης και δημιουργικής έκφρασης. Ας εξετάσουμε λοιπόν μια περίπτωση συμπόρευσης παιδευτικών και αισθητικών αξιών, επικοινωνίας και συνεργασίας, που είχα τη χαρά να δημιουργήσω, με όχημα έναν λογοτεχνικό διαγωνισμό. Δεσμοί φιλίας και συνεργασίας ένωναν το Πρότυπο Γυμνάσιο της Ευαγγελικής Σχολής Σμύρνης και το Πειραματικό Γενικό Λύκειο του Ηρακλείου, όταν οι δύο εμείς συνδετικοί κρίκοι (Μέντη και Ρούσσου, 2013) αποφασίσαμε να δράσουμε συμβολικά και να οργανώσουμε από κοινού τον λογοτεχνικό διαγωνισμό «Του κύκλου τα γυρίσματα» ο οποίος, κατά έναν περίεργο και συμπτωματικό τρόπο, προοιώνιζε και το κλείσιμο ενός κύκλου για την επαγγελματική και την ευρύτερη κοινωνική μας δραστηριότητα. Τον Νοέμβριο του 2017 η Μέντη και τον Απρίλιο του 2019 η Ρούσσου, μεταταχθήκαμε στην τριτοβάθμια εκπαίδευση και συνεχίζουμε τους κύκλους μας από μια άλλη θέση, το ίδιο δημιουργική και σπινθηροβόλα, όπως ελπίζουμε, ως προς τη σχέση που καλλιεργούμε με τους νέους και τη δημιουργική γραφή. ΕΡΩΤΟΚΡΙΤΟΣ: ΑΙΣΘΗΤΙΚH, ΙΣΤΟΡIΑ, ΚΡΙΤΙΚH 327 Ο πανελλήνιος λογοτεχνικός διαγωνισμός που σχεδιάσαμε, είχε την έμπνευσή του από το πρώτο ημιστίχιο του πρώτου στίχου του Ερωτόκριτου «Του κύκλου τα γυρίσματα» και υπονοούσε το παραληφθέν τμήμα του στίχου «που ανεβοκατεβαίνουν», με τη φιλοδοξία να βάλει σε πειρασμό τους μαθητές γύρω από την έννοια αυτού του κύκλου που γυρίζει, φέρνει μεταβολές και αλλάζει τις ζωές. Ο διαγωνισμός είχε πεντάμηνη διάρκεια και αποτελούσε το επιστέγασμα μιας πεντάχρονης γόνιμης συνεργασίας των λογοτεχνικών ομίλων των δύο σχολείων. Ξεκίνησε με την αρχή του σχολικού έτους, στις 13 Σεπτεμβρίου 2016, και έληξε στην αρχή του νέου ημερολογιακού έτους, στις 13 Ιανουαρίου 2017. Με καινοτόμα διάθεση δεν περιοριζόταν στον ποιητικό και τον πεζό λόγο αλλά καλούσε τους μαθητές να επιλέξουν διάφορες κατευθύνσεις: να γράψουν ποίημα, διήγημα, να συνθέσουν την τέχνη με τα μαθηματικά, να βρουν και να καταγράψουν μια ενδιαφέρουσα προφορική ιστορία. Σήμερα ανήκει πλέον στην ιστορία της εκπαίδευσης και σηματοδοτεί μιαν εποχή που οι εκπαιδευτικοί διαισθάνονταν τα νεανικά ενδιαφέροντα και δημιουργούσαν ερεθίσματα με σκοπό την παραγωγή λόγου και ιδεών, αναδεικνύοντας την ατομική και τη συλλογική συνεισφορά των μαθητών που ήταν πάντα αρωγοί στην προσπάθεια μας (Μέντη, 2015). Συγκεκριμένα, «Του κύκλου τα γυρίσματα» ήταν ο όγδοος κατά σειρά, και ο τελευταίος διαγωνισμός που πραγματοποίησα στη διάρκεια των δεκαπέντε χρόνων παραμονής μου στην Ευαγγελική Σχολή Σμύρνης. Δικαιολογείται λοιπόν η προσωπική μου συγκίνηση σήμερα που η παρούσα ανακοίνωση κλείνει τον κύκλο από την Κρήτη, τον φυσικό χώρο του Ερωτόκριτου, καθώς η φετινή χρονιά είναι αφιερωμένη στο έργο του. Ακολουθεί μια συνοπτική παρουσίαση των τεσσάρων κατηγοριών και των επιτροπών που συγκροτήθηκαν για την κρίση των έργων λόγου και τέχνης. Στη συνέχεια θα διατρέξουμε τη συγκομιδή, με έμφαση στα αποτελέσματα του πανελλήνιου διαγωνισμού στον οποίο συμμετείχαν μαθητές από 12 σχολεία της Αττικής και του Ηρακλείου. Ως προς το Γυμνάσιο, 15 συνολικά ήταν οι συμμετοχές και στις 4 κατηγορίες μας, με αισθητή προτίμηση στο διήγημα. Πήραν μέρος μαθητές από το Πρότυπο Ευαγγελικής, το Πρότυπο Αναβρύτων, το Πειραματικό Ηρακλείου και το 6ο Καλλιθέας. Στο Λύκειο το ενδιαφέρον των μαθητών επικεντρώθηκε στην ποίηση και στο καλλιτεχνικό έργο όπου και σημειώθηκαν πολύ υψηλές επιδόσεις. Οι μαθητές προέρχονταν από το 1ο, 3ο και 5ο Λύκειο Ηρακλείου και από τα αθηναϊκά 1ο Αχαρνών, 2ο Ιλίου, ΓΕΛ Μελισσίων, Πρότυπο Αναβρύτων, Πρότυπο Ευαγγελικής. Ο διαγωνισμός απευθύνθηκε στους μαθητές Γυμνασίου και Λυκείου και περιελάμβανε τη δημιουργία των παρακάτω έργων: Α. Ποίημα (έως 60 στίχους) Β. Διήγημα (έως 10 σελίδες) Δ. Προφορική Ιστορία (συνέντευξη έως 25 σελίδες) Ε. Τέχνη και Μαθηματικά1 Οι δύο πρώτες κριτικές επιτροπές ήταν τριμελείς ενώ η τρίτη και η τέταρτη διμελής. Η σύνθεση όλων των επιτροπών ήταν απολύτως εξειδικευμένη ως προς το είδος του κρινόμενου έργου και είχε δοθεί έμφαση στην εκ Κρήτης καταγωγή των κριτών: 1 Ζωγραφικά έργα με τη χρήση του γεωμετρικού σχήματος του κύκλου. 328 ΔΩΡΑ ΜΕΝΤΗ ΠΟΙΗΣΗ Χριστόφορος Λιοντάκης (Ποιητής) Ευριπίδης Γαραντούδης (Καθηγητής Νεοελληνικής Φιλολογίας στη Φιλοσοφική Σχολή Πανεπιστημίου Αθηνών) Λιάνα Καλοκύρη (Σχολική Σύμβουλος Φιλολόγων Νομού Ηρακλείου) ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ Νίκη Τρουλλινού (Συγγραφέας) Τίνα Λεντάρη (Επίκουρη Καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας στη Φιλοσοφική Σχολή Παν/μίου Αθηνών) Γιούλη Χρονοπούλου (Σχολική Σύμβουλος Φιλολόγων Δ΄ Αθήνας) ΠΡΟΦΟΡΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ Γαβριέλλα Ασπράκη (Φιλόλογος, Πειραματικό Γυμνάσιο Ηρακλείου) Μαρία Καββαδία (Φιλόλογος, Ομάδα Προφορικής Ιστορίας Αθήνας, ΟΠΙΑ) ΤΕΧΝΗ ΚΑΙ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ Σοφία Ντενίση (Αναπληρώτρια Καθηγήτρια στην Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών) Τόνια Καφετζάκη (Φιλόλογος, Πρότυπο Γυμνάσιο Ευαγγελικής Σχολής Σμύρνης). Οι μαθητές και τα έργα που διακρίθηκαν: ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΔΙΗΓΗΜΑ: Του κύκλου τα γυρίσματα, Ρωμανός Πετρίδης, Πρότυπο Ευαγγελικής Σχολής Σμύρνης ΠΟΙΗΜΑ: Η ζωή δεν είναι πράγμα εύκολο, Βασιλική Ντορλή, Πρότυπο Ευαγγελικής Σχολής Σμύρνης ΤΕΧΝΗ ΚΑΙ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ: Μαρία Λουβουλίνα-Χρήστος Καραογλάνης, Πρότυπο Ευαγγελικής Σχολής Σμύρνης ΠΡΟΦΟΡΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ: Έπαινος στον Γιώργο Κλινάκη, Πειραματικό Ηρακλείου ΛΥΚΕΙΟ ΔΙΗΓΗΜΑ: Ο κύκλος της ζωής, Μαρία Πανταζίδου, Πρότυπο ΓΕΛ Αναβρύτων ΠΟΙΗΜΑ: Φθινόπωρο, Γιώργος Καδιανάκης, 1ο ΓΕΛ Ηρακλείου ΤΕΧΝΗ ΚΑΙ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ: Άτλαντας, ομαδικό έργο, 3ο ΓΕΛ Ηρακλείου Έπαινος: Αλεξία Κατωπόδη-Βάσια Κουφογιάννη, 1ο ΓΕΛ Αχαρνών Η τελετή της βράβευσης των μαθητών έγινε στην αίθουσα «Ανδρόγεω» του Ηρακλείου στις 10 Φεβρουαρίου, σε ειδική εκδήλωση, την οποία συντόνισε η υπεύθυνη Πολιτιστικών Δραστηριοτήτων Ηρακλείου κα Αγγελική Ζαχαράτου. Την οργάνωση φρόντισαν εκ μέρους του Πειραματικού Λυκείου Ηρακλείου η φιλόλογος Βαρβάρα Ρούσσου και ο διευθυντής του Πειραματικού Λυκείου, μαθηματικός Δημήτρης Καλυκάκης. Η απονομή των τίτλων για τους μαθητές που φοιτούσαν σε Γυμνάσια και Λύκεια της Αθήνας, έγινε στις 13 Φεβρουαρίου 2017, στην Εστία Νέας Σμύρνης, στο πλαίσιο ευρύτερης εκδήλωσης του Συνδέσμου Αποφοίτων της Ευαγγελικής Σχολής Σμύρνης. Παρευρέθηκαν όλοι οι διακριθέντες μαθητές οι οποίοι παρέλαβαν τα εύσημα και ένα συνοδευτικό δώρο με ιδιαίτερη σημασία για την ομάδα μας, το τομίδιο Όσα φέρνει ο ταχυδρόμος, μια συλλογή 25 διηγημάτων που μόλις είχε κυκλοφορήσει από τα «Ελληνικά Ταχυδρομεία». Στη συλλογή περιλαμβάνονταν τα διακριθέντα μα- ΕΡΩΤΟΚΡΙΤΟΣ: ΑΙΣΘΗΤΙΚH, ΙΣΤΟΡIΑ, ΚΡΙΤΙΚH 329 θητικά διηγήματα από τον ομώνυμο πανελλήνιο διαγωνισμό που είχαμε πραγματοποιήσει την προηγούμενη χρονιά σε συνεργασία με τα ΕΛΤΑ. Οι μαθητές, που στη μεγάλη τους πλειοψηφία προέρχονταν από το Γυμνάσιο της Ευαγγελικής Σχολής Σμύρνης, καταχειροκροτήθηκαν από την τοπική κοινωνία, τους απόφοιτους και τους εμψυχωτές καθηγητές τους. Ακολουθεί το βραβευμένο ποίημα Η ζωή δεν είναι πράγμα εύκολο που μας μεταφέρει αυτούσια μια σειρά από τα ζητούμενα του διαγωνισμού, όπως τα συνέλαβε η μαθήτρια της Α΄ Γυμνασίου Βασιλική Ντορλή: Η ζωή δεν είναι πράγμα εύκολο… Η ιστορία της είναι μεγάλη και έχει κύκλους, μεγάλους κύκλους, έχει συναισθήματα, έχει αναμνήσεις… Η λύπη που νιώθεις σήμερα θα είναι η χαρά που θα νιώθεις αύριο, μα καλά έχει σημασία το αύριο; Το αύριο είναι ένα καλά κρυμμένο μυστικό, που ό,τι και να κάνουμε δεν θα το μάθουμε… Κοιτώ το ηλιοβασίλεμα και το μυαλό μου σαλεύει στη θάλασσα… Σε σκέψεις μακρινές που τις φέρνει το αλμυρό αεράκι… στις αναμνήσεις μου. Κοιτάω έξω βρέχει, δεν με αφήνει να σκεφτώ και ξανά γυρνώ στη λύπη μου… σκέφτομαι το αύριο με μια σταγόνα φόβου η σταγόνα κυλάει από το μάγουλο μου και χάνεται… ήταν δάκρυ ή σταγόνα βροχής; δεν ξέρω … δεν με νοιάζει και συνεχίζω έστω και με σπασμένο κατάρτι να παλεύω με τη φουρτουνιασμένη θάλασσα Τα μάτια μου καρφώνονται στον ουρανό ο φόβος μου για το αύριο χάνεται μαζί με την τελευταία σταγόνα βροχής που έπεσε στον μακρινό ωκεανό βλέπω μια δέσμη φωτός δίπλα μου και δακρύζω, αυτή τη φορά από χαρά, γιατί επέζησα και έφτασα στη στεριά με λιακάδα. Τα πόδια μου βαραίνουν, δεν με κρατάνε άλλο Πέφτω και διαλύομαι σε χίλια κομματάκια μέσα στην κατάχρυση αμμουδιά Γυρνώ από την άλλη, κοιτώ τον ουρανό Και βλέπω τις χαμένες μου ελπίδες να αρμενίζουν στο γαλάζιο πέλαγος… Φωνάζω δυνατά για να με ακούσουν όλοι «Ελευθερία!»… Όλο το βάρος που είχα στα στήθη φεύγει… Και επιτέλους κοιτάω το αύριο με άλλη οπτική, με ελπίδα 330 ΔΩΡΑ ΜΕΝΤΗ Γιατί στη ζωή είσαι μόνιμα ένας χαμένος ταξιδιώτης που αναζητά καταφύγιο από τη λύπη του… Η ζωή είναι η φουρτουνιασμένη θάλασσα που δεν σε αφήνει να πιάσεις τις χαμένες σου ελπίδες… Αλλά η ζωή κρύβει χαρές μέσα της, μετά τη βροχή θα εμφανιστεί ένα ουράνιο τόξο. Μην τα παρατάς ποτέ! Γιατί κάποτε θα βγεις απ’ το λαβύρινθο και εκεί στο τέλος θα το καταλάβεις… Θα καταλάβεις αυτό το πολύτιμο αγαθό που τόσο καιρό έχεις και άσκοπα το κυνηγάς: την ευτυχία ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Μέντη, Δ., 2015, «Ο Όμιλος Λογοτεχνίας, Φιλαναγνωσίας & Δημιουργικής Γραφής στην Ευαγγελική Σχολή Σμύρνης», στο: Πρακτικά επιστημονικού συνεδρίου Αθήνα, 28-30 Νοεμβρίου 2013, Αθήνα : Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Φιλολογίας-Φιλοσοφική Σχολή-Τομέας Νεοελληνικών Σπουδών, σ. 111-121. Και ηλεκτρονικά: http://tonephil.phil.uoa.gr/fileadmin/ phil.uoa.gr/uploads/Tomeas_MNEF/ istoselida_tnf/pdf_istoselida_tnf_/ Μέντη, Δ., Θώδης, Γ., 2015, «Προωθώντας τη φιλαναγνωσία στους μαθητές δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης μέσα από έναν πανελλήνιο μαθητικό διαγωνισμό», στο Πανελλήνια Παιδαγωγική Εταιρεία Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης ΠΑ.ΠΑΙ.ΔΕ. Έρκυνα. Πρακτικά Συνεδρίου (Ειδικό τεύχος) 4, σ. 219-227. Μέντη, Δ., Ρούσσου, Β., 2013, «Η χρήση των ΤΠΕ στο πλαίσιο των Ομίλων ενδιαφέροντος: το παράδειγμα των Ομίλων Λογοτεχνίας», 3ο Πανελλήνιο Συνέδριο «Ένταξη και χρήση των Τ.Π.Ε. στην εκπαιδευτική διαδικασία», Τμήμα Ψηφιακών Συστημάτων Πανεπιστημίου Πειραιώς, 10-12 Μαΐου 2013. Δημοσιεύτηκε ηλεκτρονικά: www.etpe.eu/ custom/pdf/etpe1998.pdf Μιχαηλίδης, Τ., 2016, «Το φαινόμενο των λογοτεχνικών διαγωνισμών και μια πρώτη αποτίμηση της σημασίας τους», Ο αναγνώστης, https:// www.oanagnostis.g r/%CF%84%CE%BF-%CF%86%CE%B1%CE%B9%CE%BD%CF%8C%CE%BC% CE%B5%CE%BD%CE%BF-%CF%84%CF%89%CE%BD-%CE%BB% CE%BF%CE%B3%CE%BF%CF%84%CE%B5%CF%87%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CF% 8E%CE%BD-%CE%B4%CE%B9%CE%B1%CE%B3%CF%89%CE%BD/[ανακτήθηκε στις 22 Ιουλίου 2019]. Μιχαηλίδης, Τ., Ζήκος, Ν., 2016, «Ο βαθμός εδραίωσης των Πανελλήνιων Μαθητικών Διαγωνισμών στην ελληνική εκπαίδευση και διερεύνηση της στάσης της μαθητικής κοινότητας», στο: Πρακτικά εργασιών 2ου Πανελλήνιου Συνεδρίου, με Διεθνή Συμμετοχή, για την Προώθηση της Εκπαιδευτικής Καινοτομίας, τ. Β΄, Λάρισα : ηλεκτρονική έκδοση, σ. 546-554 https://synedrio.eepek.gr/el/to-synedrio/praktika-synedriou. Todorov, T., 2013, Η λογοτεχνία σε κίνδυνο, Αθήνα : Πόλις. ΔΙΟΝΥΣΙΑ ΜΑΡΓΑΡΙΤΗ Φιλόλογος, Δρ. Παν. Ιωαννίνων «Πέφτει κι αυτό χάμαι, ψοφά, τελειώνουσιν ομάδι.»: Σχετικά με την παρουσία ζώων στον Ερωτόκριτο του Κορνάρου ΣΤΟΝ ΕΡΩΤΟΚΡΙΤΟ, ΣΤΟ ΑΡΙΣΤΟΥΡΓΗΜΑ της ακμής της κρητικής λογοτεχνίας, αξιο- ποιούνται ποικίλα μοτίβα και θέματα αντλημένα από τον φυσικό κόσμο που περιβάλλει τον αναγεννησιακό άνθρωπο, αλλά και από την κλασική γραμματεία και λογοτεχνία. Ο Στυλιανός Αλεξίου επισημαίνει ότι η φύση διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στο ποίημα, και προσθέτει ότι συχνά εντοπίζονται αναφορές σε αυτή για την ερμηνεία φαινομένων τόσο του εξωτερικού κόσμου, που περιβάλλει τον άνθρωπο, όσο και του εσωτερικού, της ψυχολογικής, δηλαδή, κατάστασης των προσώπων και των πράξεών τους. Οι αναφορές αυτές σχετίζονται με την ανάπτυξη της επιστήμης των ύστερων μέσων χρόνων και της Αναγέννησης και, ειδικότερα, με την αύξηση των γνώσεων στη βοτανική και στη ζωολογία (Αλεξίου, 1994: οα΄- οβ΄). Από τον 14ο αιώνα η αγάπη των ουμανιστών για τη φύση λειτουργεί καταλυτικά για την παρατήρηση και τη μελέτη των φυσικών φαινομένων (Debus, 1997: 4). Όσον αφορά στο ζωικό βασίλειο, ας σημειωθεί ότι από τον 16ο και 17ο αιώνα οι διάσπαρτες πληροφορίες στα μεσαιωνικά θηριολόγια, τα οποία αντλούσαν περιγραφικά στοιχεία κυρίως από τη Φυσική Ιστορία του Πλίνιου του Πρεσβύτερου, αντικαθίστανται και συμπληρώνονται από εγκυκλοπαιδικές μελέτες και μονογραφίες για ποικίλα είδη ζώων (Debus, 1997: 55-56). Ο φυτικός και ζωικός κόσμος της Κρήτης γίνεται αντικείμενο παρατήρησης και μελέτης με επιστημονικά κριτήρια από τον P. Βelon, o οποίος επισκέφτηκε το νησί για πρώτη φορά το 1548 (Πλατάκης, 1981: 431). Μολονότι οι μελέτες αυτών των συγγραφέων-παρατηρητών δεν οδήγησαν σε ριζικές μεταβολές τη σχέση του ανθρώπου με τη φύση και με τα υπόλοιπα πλάσματα,1 ωστόσο συνέβαλαν στη δημιουργία νέων τρόπων θέασης της ανθρώπινης δράσης και ψυχολογίας (Salisbury, 2011: 7). Σε αυτό το πλαίσιο, σκοπός της παρούσας εργασίας, αν και περιορισμένος σε έκταση αναγκαστικά, είναι η εξέταση των σχέσεων μεταξύ ανθρώπων και ζώων στο αφηγηματικό ποίημα του Κορνάρου. Αρχικά, θα γίνει λόγος για την παρουσία των ζώων γενικά στο έργο, επισημαίνοντας τον δημιουργικό τρόπο με τον οποίο ο ποιητής ενσωματώνει στοιχεία και εικόνες από τον κόσμο των ζώων. Στη συνέχεια, αφού θίξω με συντομία τις αντιλήψεις των προσώπων για τον ζωικό κόσμο, θα εστιάσω σε ένα παράθεμα στο οποίο προβάλ1 Η ανθρωποκεντρική προσέγγιση κυριαρχούσε για πολλούς αιώνες, συνεπώς τα ζώα δεν πρέπει να ιδωθούν με τα σημερινά οικολογικά κριτήρια και ούτε είναι δυνατό να εντοπιστεί άμεσα η εκδήλωση φιλοζωικών αισθημάτων. Στις Μεταμορφώσεις του Οβιδίου, από τις οποίες υλικό αντλεί και ο Κορνάρος (Πασχάλης, 2012: 458), άνθρωποι και θεοί μπορούν να μεταμορφωθούν σε ζώα, τα ζώα όμως δεν γίνονται ανθρώπινα όντα (Gilhus, 2006: 82). Άλλωστε, η ζωοφιλία στην ελληνική κοινωνία παρουσιάζεται μόλις τη δεκαετία του 1950 (Μερακλής 2011, 21). 370 ΔΙΟΝΥΣΙΑ ΜΑΡΓΑΡΙΤΗ λεται η ξεχωριστή συντροφική προσήλωση ενός ζώου στο αφεντικό του. Η αγάπη αυτή προκαλεί τον θαυμασμό των ανθρώπων, ενώ ταυτόχρονα προσφέρει στον αναγνώστη μια ευκαιρία να αναστοχαστεί για το είδος των σχέσεων και για την ασήμαντη, τελικά, απόσταση που χωρίζει ανθρώπινα και μη ανθρώπινα όντα. Ο ποιητής χρησιμοποιεί ποικίλα είδη από τον κόσμο των υπαρκτών ζώων (πουλιά, τετράποδα, έντομα, ψάρια), χωρίς ωστόσο να απουσιάζουν και οι αναφορές σε μυθικά όντα (δράκος/δράκοντας2), σε κυριολεκτικό ή μεταφορικό επίπεδο (Μητσοπούλου, 2005: 247). Με καθαρά κυριολεκτική σημασία χρησιμοποιούνται ιδίως τα άλογα (άλογο/ φαρί), τα σκυλιά (σκυλί/ζαγάρι/λαγωνικό)3 και τα κοπάδια προβάτων (κουράδι/-ια). Τα άλογα, όπως και τα σκυλιά, συνοδεύουν, στο Α΄ μέρος, τον Ρωτόκριτο στο κυνήγι, το οποίο αποτελεί μέσο αναψυχής.4 Οι αναφορές στο άλογο υπερέχουν αριθμητικά και εμφανίζονται στα τέσσερα πρώτα μέρη του έργου. Ο Κορνάρος αξιοποιεί τις γνώσεις του από την παρατήρηση της φύσης και των ζώων, εμπλουτίζοντας το κείμενο με πολλές εικόνες, οι οποίες καθιστούν παραστατικότερες τις σημασιοδοτήσεις του ποιητικού λόγου (Κακλαμάνης, 2015: 57), αναδεικνύουν την επινοητικότητά του και εντυπωσιάζουν κάθε αναγνώστη με την ποικιλία ή την έντεχνη επεξεργασία τους (Holton, 1999: 286-287). Σε μεταφορικό επίπεδο ο Κορνάρος επιλέγει τη χρήση ζώων σε σχήματα παρομοιώσεων και μεταφορών, οι οποίες είναι συχνά στερεότυπες στη μορφή. Ιδιαίτερα με τις εκτενείς παρομοιώσεις απάγεται η φαντασία του ακροατή-αναγνώστη σε μακρινές ή κοντινές σε τόπο καταστάσεις (Lyne, 1989: 68), στις οποίες σημείο αναφοράς είναι ένα ζώο. Εικόνες ζώων εντοπίζονται και στον λόγο των προσώπων για να δηλώσουν το αδύνατο: Tον ψύλλον ποιος είδε ποτέ λιόντα να πολεμήση; [Γ 302] λέει η Αρετούσα στη Φροσύνη, όταν η τελευταία προσπαθεί να την πείσει να αντισταθεί στον πόθο της καρδιάς της, αλλά και ο Πεζόστρατος στον Ρωτόκριτο, όταν ο τελευταίος τού αποκαλύπτει την αγάπη του για την Αρετούσα: να θέλη ο ψύλλος να βαστά ᾽νούς λιονταριού γομάρι [Γ 782].5 Με εικόνες ζώων σχετίζονται και τα εμβλήματα ορισμένων ιπποτών που παίρνουν μέρος στη γκιόστρα, στο Β μέρος του κειμένου: η ιμπρέζα του Αφεντόπουλου της Μυτιλήνης εικονίζει ένα πληγωμένο ελάφι, του Αφέντη της Μακεδονίας παριστάνει 2 Η λέξη δε χρησιμοποιείται μόνο για να δηλώσει το μυθικό τέρας αλλά και για όποιον έχει υπερφυσικές ικανότητες (Κριαράς, 1968: 206). 3 Το επίθετο «σκύλινη» ωστόσο με μεταφορική σημασία: «Ήρθαν κ’ οι δυό με μιά καρδιά σκύλινη» (Β 2387). 4 Απουσιάζουν οι αναφορές σε ζώα ως τροφή του ανθρώπου. 5 Και στην Ερωφίλη: «σύμβουλε, πώς μπορούσι /τα λάφια απάνω στ’ ουρανού τα ύψη να πετούσι» (Πράξη Τέταρτη, στ. 477-478.) ΕΡΩΤΟΚΡΙΤΟΣ: ΑΙΣΘΗΤΙΚH, ΙΣΤΟΡIΑ, ΚΡΙΤΙΚH 371 ένα γεράκι πιασμένο στα βρόχια, ενώ του Ρωτόκριτου είναι μια πεταλούδα (ψυχάρι) στη φωτιά. Στα εμβλήματα αυτά, τα οποία αποτελούν συνδυασμό εικόνας και επιγραφής και τα οποία ταιριάζουν στους συγκεκριμένους ήρωες (Morgan, 2002: 270), η παρουσία των ζώων σχετίζεται με ρομαντικές συνδηλώσεις (Holton, 1999: 281).6 Στον λόγο των προσώπων χρησιμοποιείται γενικά ο όρος «τα ζα» για τα όντα τα οποία αντιδιαστέλλονται με τον άνθρωπο κυρίως ως προς «το λογαριασμό» (λογική) [Α 1183, Δ 497], ως προς την ομιλία και τη γνώση [Γ 1271]. Ακόμη, ο όρος χρησιμοποιείται για τα ήμερα ζώα, αντιστικτικά προς «τα θεριά», τα οποία «λύπηση δεν έχου» [Δ 501], τα άγρια δηλαδή και σαρκοβόρα ζώα (Heath, 2005: 42). Ο ποιητής-αφηγητής, αλλά και τα πρόσωπα σε ευθύ λόγο, ανάλογα με τις συνθήκες και τους σκοπούς τους, στρέφονται στον κόσμο των ζώων, για να επισημάνουν τις ομοιότητες ανθρώπων-ζώων, όχι μόνο σε μεταφορικό επίπεδο αλλά και κυριολεκτικά, γιατί: εις πολλά το ζο του ανθρώπου μοιάζει [Α 1163]. Παρατηρώντας τα άλλα πλάσματα της φύσης, τα πρόσωπα του κειμένου προσπαθούν να αντιληφθούν τις ιδιότητες και τις συνήθειες αυτών των όντων και συγχρόνως να αναστοχαστούν τις δικές τους ενέργειες αλλά και τη δική τους θέση στον κόσμο. Τη νύχτα, αναφέρει ο ποιητής-αφηγητής, άνθρωποι και ζώα κοιμούνται, όταν ο Ρωτόκριτος «ήπαιρνε το λαγούτο του» [Α 391].7 Αλλά και ο έρωτας παρουσιάζεται σε μια παραλληλία τόσο στον ανθρώπινο κόσμο, όσο και στον αντίστοιχο των ζώων, αφού, όπως τονίζει η Αρετούσα, όταν αρνείται να υποταχθεί στη θέληση του πατέρα της, αποτελεί φυσικό δικαίωμα κάθε πλάσματος: Ποιος εις τον κόσμο εφάνηκε κι αγάπη δεν κατέχει; Ποιος δεν την εδικίμασε; Ποιος δεν τήνε ξετρέχει; Όχι οι ανθρώποι μοναχά, πόχου ομιλιά και γνώση, τρέχουν εις τούτο το δεντρό τσ’ αγάπης, για να τρώσι: πέτρες, δεντρά και σίδερα και ζα στην οικουμένη [Γ 1269-1273] Άλλοτε πάλι τα πρόσωπα δίνουν έμφαση στις διαφορές του ανθρώπου από τα ζώα. Έτσι, ο Πολύδωρος, προσπαθώντας να αποτρέψει τον Ρωτόκριτο από το παράτολμο πάθος του, του υπενθυμίζει ότι έχει χάσει τη λογική («το λογαριασμό») και έχει μετατραπεί σε ζώο: κ’ ήφηκες το λογαριασμό κ’ ήσφαλες κ’ ελαθάστης κ’ εκαταστάθης άγνωστος κι ωσάν το ζο γυρίζεις [Α 1158-1159] Σημασιοδοτώντας τον έρωτα αρνητικά, μάλλον ως ζωική αξία, ο Πολύδωρος τονίζει στον Ρωτόκριτο ότι αυτό που κυρίως διαφοροποιεί τον άνθρωπο από τα ζώα, 6 Οι εικόνες αυτές αποτελούν γνωστά στερεότυπα της πετραρχικής παράδοσης (Peri, 1999: 112). Ας σημειωθεί ακόμη ότι αναφορές σε ζώα εμπεριέχουν και ονόματα ιπποτών, αποτελώντας «συστατικό στοιχείο του προσώπου–συμβόλου» (Μαθιοπούλου-Τορναρίτου 1995, 534): Δρακόμαχος, Δρακόκαρδος, Σπιθόλιοντας. 7 Ανάλογοι στίχοι απαντώνται στον Αriosto, Orlando Furioso (Canto XIV, 61) αλλά και στην Αινειάδα του Βιργιλίου (Βιβλίο VIII, 26-27). 372 ΔΙΟΝΥΣΙΑ ΜΑΡΓΑΡΙΤΗ είναι η λογική («ο λογαριασμός») [Α 1161-1184]. Με αυτήν ο άνθρωπος διακρίνει «το καλό από το κακό» [Α 1160] και χάρη σε αυτήν την ικανότητα τοποθετείται ιεραρχικά πάνω από όλα τα υπόλοιπα πλάσματα (Peri, 1999: 154). Ο άνθρωπος ωστόσο, αν και διαθέτει λογική, μπορεί να ξεπεράσει στην αγριότητα ακόμη και τα ζώα, όπως αναφέρει η Αρετούσα, όταν παραπονιέται στον πατέρα της για την σκληρότητά του, η οποία υπερβαίνει την αντίστοιχη ασπλαχνία όχι μόνο των ήμερων ζώων αλλά και των άγριων σαρκοβόρων:8 Ως και τα ζα που δε νογού, λογαριασμό δεν έχου ίντα ’ναι ο πόνος του παιδιού γροικούν το και κατέχου και τη ζωή τους δεν ψηφούν, βοήθεια να τως δώσου και παίρνουσινε θάνατον ογιά να τα γλιτώσου. Ως κ’ εις τα δάση τα θεριά που λύπηση δεν έχου και ζούσι με την απονιά κι αγάπη δεν κατέχου, καλά και θρέφουνται με κρας απ’ άλλα ζα στα δάση, πάντα τως σάρκα ζωντανή σιχαίνωντι να φάσι. [Δ 497-504]. Ιδιαίτερα υποτιμητικό για τον άνθρωπο είναι να γίνει τροφή των ζώων. Αυτόν τον εξευτελισμό που επέρχεται καθώς αλλοιώνεται το ανθρώπινο σχήμα (Gilhus, 2006: 15), αναζητά ως τιμωρία η Φροσύνη από τον βασιλιά Ηράκλη, όταν επιμένει να ξεθυμάνει την οργή του επάνω της με την πιο σκληρή τιμωρία: δος το κορμί μου τω σκυλώ κι άσκημα ας αποθάνη. [Δ 536] Την ίδια ταπείνωση επιθυμεί να υποστεί και ο Ρωτόκριτος όταν φεύγει εξόριστος μακριά από την Αρετούσα: κι επαρακάλειε να ᾽βγουσι θεριά να τόνε φάσι [Γ 1716] Αλλά και η Αρετούσα στη φυλακή φαντάζεται το πιο οικτρό τέλος για τον αγαπημένο της, όταν κρατά στα χέρια της το δαχτυλίδι που είχε χαρίσει στον Ρωτόκριτο: κι εμαζωχτήκαν τα θεριά και θε να τόνε φάσι [Ε 574]. Σχετικά με τα συναισθήματα των ανθρώπων προς τα ζώα απουσιάζουν οι σκηνές που θα πρόβαλλαν στιγμές συμπυκνωμένης συγκίνησης των προσώπων για ορισμένο ή ορισμένα ζώα. Ο Ρωτόκριτος νιώθει αγαλλίαση για τα σκυλιά του παλατιού, επειδή ανήκουν στον κόσμο της αγαπημένης του [Α 839-840, Β 79-80] κι ακούγοντας το τραγούδι του αηδονιού έχει την αίσθηση πως και αυτό συμπάσχει και υποφέρει μαζί του [Α 129]. Για το μοτίβο των πουλιών θα περιοριστώ να αναφέρω μόνο πως ο ποι8 Παρόμοιοι στίχοι στην Ερωφίλη (Πράξη Πέμπτη: στ. 9-10 και στ. 436 – 438). ΕΡΩΤΟΚΡΙΤΟΣ: ΑΙΣΘΗΤΙΚH, ΙΣΤΟΡIΑ, ΚΡΙΤΙΚH 373 ητής φαίνεται να δίνει μεγάλη σημασία στην παρουσία των πουλιών, καθώς τα όντα αυτά μπορούν να παραγάγουν ήχους ομοειδείς με τα ανθρώπινα φωνήματα, αλλά και καθώς διαθέτουν φτερά, έτσι ώστε να κινούνται ψηλά, σε χώρους απρόσιτους για τα υπόλοιπα θνητά πλάσματα [Ροδοσθένους-Μπαλάφα, 2012: 125 και Rodosthenous-Balafa, 2014: 73). Εκτός από τα πουλιά, κοντά στον άνθρωπο, ιδίως στον άντρα καβαλάρη και πολεμιστή, βρίσκεται το άλογο. O ποιητής, αν και μάλλον φειδωλός στη χρήση των επιθέτων (Holton, 2017: 126), εντούτοις περιγράφει ένα μη ανθρώπινο ον, με τη χρήση επιθετικών προσδιορισμών ή παρομοιώσεων. Το άλογο, ως alter ego του πολεμιστή, άλλοτε μπορεί να συμβάλει στην ήττα του, όπως στο κονταροκτύπημα ανάμεσα στον Γλυκάρετο και στον Κυπρίδημο όταν το άλογο του πρώτου σκοντάφτει, συμπαρασύροντάς τον και τραυματίζοντάς τον στο χέρι [Β 1717-1720],9 κι άλλες φορές πάλι συνεισφέρει κι αυτό στη νίκη του αναβάτη, όπως στην περίπτωση και πάλι του Κυπρίδημου, ο οποίος μετά την κονταριά του Πιστόφορου πιάνεται για να μην πέσει από τον λαιμό του αλόγου του [Β 1807-1814]. Το ζώο αυτό φαίνεται ακόμη πως μπορεί να δείξει ανθρώπινη συναίσθηση και να προαισθανθεί την ήττα του αφεντικού του ή να υποτιμήσει έμμεσα τις ικανότητές του, όπως το άλογο του Κυπρίδημου στη μονομαχία του με τον Ρωτόκριτο [Β 2328-2337].10 Η φιλάνθρωπη στάση και η νοημοσύνη του αλόγου γίνεται εμφανής ιδίως στο Δ μέρος, όταν τα άλογα θρηνούν τους νεκρούς του πολέμου και φαίνεται να αντιλαμβάνονται τις ολέθριες συνέπειές του. Με τη ζωική τους ευγένεια δίνουν την αίσθηση ότι συναισθάνονται τον πόνο του ανθρώπου, όπως και το πόσο ανάξια είναι η αιτία κάθε αδικαιολόγητης αλληλοσφαγής, που μοιράζει και στις δυο πλευρές εξίσου θλίψη και θάνατο, συμβάλλοντας και αυτά -αν και όντα χωρίς λογική- στην απαξίωση του πολέμου και στην απομυθοποίηση του ιδεώδους που τον εμπνέει: Του βασιλιού όλα τ’ άλογα θλιμμένα επορπατούσα [Δ 1975] Υπάρχει μάλιστα ένα χωρίο, στο οποίο θα εστιάσω στη συνέχεια, που αποδεικνύει την αφοσίωση του αλόγου προς το αφεντικό, επειδή και θλίψη μπορεί να αισθανθεί ένα ζώο, και ίσως δε θα πρέπει να εκληφθεί ως τυχαία η παρουσία του συγκεκριμένου μοτίβου. Παραθέτω: K’ ένα μεγάλο θάμασμα κείνη την ώρα εφάνη: τ’ άλογο του Σπιθόλιοντα τσι σάρκες του δαγκάνει. Όση ώρα εκείνος πολεμά, αντρειεύγετο να λύση, να πάγη στον αφέντη του, ογιά να του βουηθήση . κι ωσάν εμίσεψε η ψυχή, κ’ επήγεν εις τον Άδη, πέφτει κι αυτό χάμαι, ψοφά, τελειώνουσιν ομάδι. [Β 1171-1176]. Το ζώο εδώ δεν εκδηλώνει απλώς την αγάπη του με τη σφοδρή επιθυμία να συ9 Καταλογίζεται έτσι στο άλογο η ήττα του ιππότη (Peri 1999, 181: υποσημ.39) και στη μοίρα (Holton 1999, 265 και 280). 10 Βλ. στην Ιλιάδα (Μ 49-52). 374 ΔΙΟΝΥΣΙΑ ΜΑΡΓΑΡΙΤΗ ντρέξει το αφεντικό του που κινδυνεύει, αλλά και το μέγεθος της αφοσίωσής του σε εκείνον11, καθώς πεθαίνει από τον απέραντο πόνο που συναισθάνεται για το χαμό του αφέντη του. Για ποιο λόγο χρησιμοποιείται αυτό το ασυνήθιστο μοτίβο; Για τη δημιουργία αφηγηματικής ποικιλίας ή επειδή μάλλον ο ποιητής είχε υπόψη του το αντίστοιχο απόσπασμα από τη Ριμάδα του Μεγαλέξανδρου (Holton, 1999: 279); Στη Ριμάδα ο Βουκέφαλος, το άλογο του Αλέξανδρου, όταν πληροφορείται τον θάνατο του αφέντη του από τον δουλευτή του στάβλου, πέφτει νεκρό επιτόπου [Holton,1974]: Τότε πολλά χλιμίτηξε, βρουχάται, ώσπερ λέω, μέσα στον στάβλον πλάνταξε έτσι, ωσάν σας λέω. (στ. 2919-2920) Το άλογο του Σπιθόλιοντα στην εκτενή περιγραφή του από τον ποιητή-αφηγητή [Β 335-344] διαφοροποιείται από τα άλογα των υπόλοιπων αντιπάλων ως προς την αγριότητα και ως προς το χλιμίντρισμα, καθώς μουγκρίζει [Β 344], ενώ ως προς το σώμα συνδυάζει χαρακτηριστικά παρόμοια με αυτά των άγριων ζώων (ουρά κατσουλόπαρδου, πόδια βουβαλιού, μάτια αγριόγατου, μεγάλη γλώσσα). Ένα συνονθύλευμα διαφορετικών στοιχείων από άγρια, επιθετικά ζώα, μπορούμε να δούμε εξάλλου και στο αφεντικό του. Ο Καραμανίτης διαφέρει από τους άλλους ανταγωνιστές ως προς την εμφάνισή του -φοράει δέρμα λιονταριού-, ως προς το εριστικό και άγριο φυσικό του,12 ενώ ως προς τη φωνή του, και αυτός παράγει ήχους που μοιάζουν με μουγκρητά [Β 1109, 1021, 1163, 1165 αντίστοιχα]. Ο Ερατοσθένης Καψωμένος (2012: 92) ανιχνεύοντας τους αξιακούς κώδικες στον Ερωτόκριτο, και ειδικότερα τον κώδικα που ορίζει τη σχέση του κάλλους με το αγαθό, κατά την αντιστροφή του, συσχετίζει την κακία με την ασχήμια,13 στοιχεία που διαθέτουν ο Τριπόλεμος, ο Καραμανίτης και ο Δρακόκαρδος, οι οποίοι παρομοιάζονται με θηρία ή δράκους/δράκοντες. Σε κατάσταση αγριότητας μεταπίπτει, όμως, και ο Ρωτόκριτος στο Δ μέρος. Εκτός από την αλλοίωση των εξωτερικών του χαρακτηριστικών, παρατηρείται αλλαγή και στη συμπεριφορά του. Έτσι, ακόρεστος στην αιματοχυσία, σπέρνει τον όλεθρο στο πεδίο της μάχης (Πασχάλης, 2012: 468-9). Η βιαιότητα και η επιθετικότητά του αντιπαραβάλλονται όχι μόνο με την αντίστοιχη αγριότητα των θηρίων και των δράκων αλλά και με την αρπακτικότητα του λύκου [Δ 1051, 1053].14 Μοιάζει, θα λέγαμε, με κάποιο από εκείνα τα θηρία των βιβλίων φυσικής ιστορίας, τα οποία ήταν ιδιαίτερα δημοφιλή και παρουσίαζαν, εκτός από τις εικόνες πραγματικών ζώων, και 11 Πρβ. στην Ιλιάδα τον θρήνο των αλόγων για τον νεκρό Πάτροκλο (Ρ 424-458) αλλά και στη δημώδη νεοελληνική ποίηση. Ο θάνατος ζώου από θλίψη για την απώλεια του αφεντικού του αναφέρεται στον Αιλιανό (Περί ζώων ἰδιότητος, Βιβλίο ι΄, 41) αλλά ακόμη και σε βίους ερημιτών (Hellman, 2008: 183-203). 12 Ο Καραμανίτης θυμίζει τον αλλόπιστο εχθρό (Ζαχαριάδου, 1995: 270). 13 Στην έννοια του αγαθού ενυπάρχει το κάλλος, ενώ το άσχημο είναι και κακό (Καψωμένος, 2001: 341). 14 Ο λύκος, ως παρομοιαστική λέξη, απαντάται σε δύο παρομοιώσεις για τον Ρωτόκριτο. ΕΡΩΤΟΚΡΙΤΟΣ: ΑΙΣΘΗΤΙΚH, ΙΣΤΟΡIΑ, ΚΡΙΤΙΚH 375 εικόνες αλλόκοτων πλασμάτων.15 Τελικά όμως, αφού καταφέρει να περάσει όλες τις δοκιμασίες, επανακτά τις χάρες του. Αλλά και ο πατέρας της Αρετούσας, στην πορεία του ποιήματος, από την πατρική τρυφερότητα περνά στην βαναυσότητα και γίνεται «θεριόν αλύπητον» [Δ 484], όταν η Αρετούσα αρνείται τον γάμο με τον πρίγκιπα του Βυζαντίου, ωστόσο στο τέλος εμφανίζεται συνετός και μεγαλόψυχος [Ε 1391-2]. Ο εριστικός και αιμοχαρής Καραμανίτης και το τερατόμορφο άλογό του, έχοντας περισσότερες ομοιότητες με τα σαρκοβόρα θηρία, μοιάζουν να μην ανήκουν στο ζωικό βασίλειο αλλά στο βασίλειο του Άδη, όπως εξάλλου υποδεικνύει και η μορφή του Χάρου με δρεπάνι στον θυρεό του Καραμανίτη [Β 361-4]. Συνεπώς, τα δύο αυτά άγρια και αφύσικα πλάσματα, τα οποία βρίσκονται στους αντίποδες του φυσικού, του κανονικού [Μερακλής, 1984: 118], περνούν από την ευδαιμονία του Επάνω Κόσμου στο σκότος του Άδη μαζί («ομάδι»). Κι εδώ η ρίμα «ομάδι»/ «Άδη», αποκτά έναν ιδιαίτερο συμβολικό χρωματισμό, επιτείνοντας το αίσθημα του Άδη, όπως και την ένωση με τον Άδη. Η ζοφερή εικόνα του Κάτω Κόσμου είναι η φυσική κατάληξή τους, η φριχτή μοίρα τους και η τιμωρία τους. Ή μήπως το άλογο, ακολουθώντας το αφεντικό του στον θάνατο ως πιστός και προσηλωμένος σύντροφος μειώνει τη δραματικότητα της μετάβασης; Μήπως, τελικά, επειδή ακριβώς σε «μια ιστορία της αγάπης» (Σεφέρης, 1999: 307) ταιριάζει ο ποιητής να προβάλει, για άλλη μια φορά, την αγάπη ως χαρακτηριστικό όλων των όντων -ακόμη και των πιο αποκρουστικών-, υπενθυμίζοντας πως η αγάπη η «μπιστική», όπως άλλωστε λέει η Αρετούσα στον Ρωτόκριτο την ώρα του αποχωρισμού τους, και ενός μη ανθρώπινου πλάσματος (του αλόγου) και αυτή «στα κόκκαλα απομένει» [Γ 1480]; Επιλογικά, θα λέγαμε πως η ήρεμη και ισορροπημένη ελληνική μεσογειακή φύση, με την πλούσια χλωρίδα και πανίδα, εκτός από τη δημιουργία ιδεωδών συνθηκών για ζωή και ευδαιμονία, συγχρόνως αποτελεί αστείρευτη πηγή έμπνευσης για τους λογοτέχνες (Καψωμένος, 1990α: 226). Μάλιστα για τους Κρητικούς αποτελεί «συστατική ουσία της ύπαρξής» τους (Τωμαδάκης: 2002: 261). Ο Κορνάρος, ζώντας σε μια κοινωνία στην οποία απουσιάζουν τα φιλοζωικά αισθήματα, βασιζόμενος, ωστόσο, στην παρατήρηση του ζωικού κόσμου, αξιοποιεί και αναδεικνύει στον Ερωτόκριτο εικόνες και ιδιότητές του με ποικίλους τρόπους, όπως και τις αντιλήψεις των ανθρώπων της εποχής του για τα ζώα. Βέβαια, όλα αυτά τα στοιχεία δεν αποτελούν ένα απλό άθροισμα, αλλά αποχτούν τη σημασία τους «μέσα από το πλέγμα των συναρτήσεών τους με όλα τα υπόλοιπα», ενώ ο αναγνώστηςακροατής καλείται κάθε φορά να ανακαλύψει όχι μόνο τις φανερές αλλά και τις «άδηλες σχέσεις βάθους ανάμεσα στα στοιχεία που υφίστανται αλλά και σε αυτά που υπονοούνται μέσω υποχρεωτικών συνειρμών» (Καψωμένος, 1990β: 25). 15 Ο Ε. Topsell στο Histoire of Serpents (London, 1608) αναφέρει πως οι δράκοι είχαν απαίσια όψη και αποκρουστικές γενειάδες (Hausman, 1921: 560-569). 376 ΔΙΟΝΥΣΙΑ ΜΑΡΓΑΡΙΤΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αλεξίου, Σ. (εκδ.), 1994, Βιτσέντζος Κορνάρος, Ερωτόκριτος. Κριτική έκδοση, εισαγωγή, σημειώσεις, γλωσσάριο, Αθήνα : Ερμής (3η έκδ. βελτιωμένη). Gilhus, I.S., 2006, Animals, Gods and Humans: Changing Attitudes to Animals in Greek, Roman and Early Christian Ideas, London & New York : Routledge. Ζαχαριάδου, Ε., 1995, «Ο Καραμανίτης του Ερωτόκριτου», στο: Πεπραγμένα του Ζ΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου, τόμ. Β1 (Ρέθυμνο), Νέα Χριστιανική Κρήτη, 11-14, σ. 271-276. Hausman, L.A., 1921 (Δεκ.), «Fearsome Monsters of Early Days», Τhe Scientific Monthly, 13, 6, σ. 560-569. Heath, J., 2005, The talking Greeks. Speech, Animals and the Other in Homer, Aeschylus and Plato, Cambridge : Cambridge University Press. Hellman, Ο., 2008, “Antike Berichte über ‘Symbiose’, Kooperation und Interaktion zwischen Menschen und Wildtieren’’ στο Mensch und Tier in der Antike, Grenzziehung und Grenzüberschreitung, Alexandridis, A Wild, M. Winkler- Horacek, L. (επιμ), Wiesbaden : Reichert Verlag, σ. 183-203. Holton, D., 1974, Διήγησις του Αλέξανδρου. The tale of Alexander. The Rhymed Version, Θεσσαλονίκη : Βυζαντινή και Νεοελληνική Βιβλιοθήκη. Holton, D., 1999, «Μυθιστορία», στο: Holton, D. (επιμ.), Λογοτεχνία και κοινωνία στην Κρήτη της Αναγέννησης, Ηράκλειο : Πανεπιστημιακές Εκδ. Κρήτης (2η έκδ.), σ. 253291. Holton, D., 2017, «Το επίθετο στον Ερωτόκριτο», στο: Καπλάνης, Τ. Α. Μαρκομιχελάκη, Τ.Μ., Σταυρακοπούλου, Σ. (επιμ.), Ο Ερωτόκριτος του Β. Κορνάρου: ερευνητικές προτάσεις και προοπτικές: Πρακτικά διεθνούς συνεδρίου αφιερωμένου στην Κομνηνή Δ. Πηδώνια (Τομέας ΜΝΕΣ, Τμήμα Φιλολογίας, ΑΠΘ, 28-29 Μαΐου 2015), Θεσσαλονίκη : Γράφημα, σ.111 -128. Κακλαμάνης, Σ., 2015, «Ο Ερωτόκριτος στα χρόνια της πρώιμης νεωτερικότητας», στο: Κακλαμάνης, Σ. (επιμ.), Ζητήματα ποιητικής και πρόσληψης του Ερωτόκριτου, Σητεία : Κέντρο Ερευνών και Μελετών Κρητικού Πολιτισμού του Δήμου Σητείας, σ. 19-108. Καψωμένος, Ε.Γ., 1990α, Δημοτικό τραγούδι: μία διαφορετική προσέγγιση, Αθήνα : Αρσενίδης. Καψωμένος, Ε.Γ., 1990β, Κώδικες και Σημασίες. Λογοτεχνία-Γλώσσα-ΔραματουργίαΚινηματογράφος, Αθήνα : Αρσενίδης. Καψωμένος, Ε.Γ., 2001, «Η ταυτότητα κάλλος = αγαθό στην ποίηση του Μαβίλη», στο Λαδογιάννη, Γ., Γκότση, Π. (επιμ.) Λορέντζος Μαβίλης. Ο ποιητής και ο πολίτης. Πρακτικά επιστημονικού συμποσίου, Ιωάννινα : Έκδ. Δήμων Παμβώτιδας–Ιωαννιτών-Κερκυραίων, σ. 339-347. Καψωμένος, Ε.Γ., 2012, «Η ταύτιση του κάλλους με το αγαθό. Ένας νεοελληνικός αξιακός κώδικας στη μεταβυζαντινή λογοτεχνία», στο Μαυρομάτης, Γ.Κ., Αγιώτης, Ν. (επιμ.) Πρώιμη Νεοελληνική Δημώδης Γραμματεία. Γλώσσα, παράδοση και ποιητική, Πρακτικά του 6ου Διεθνούς Συνεδρίου Neograeca Medii Aevi, Ηράκλειο : Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, σ. 87-102. Κριαράς, Εμ., 1968, Λεξικό της μεσαιωνικής ελληνικής δημώδους γραμματείας:1100-1669, τ. Ε΄. Θεσσαλονίκη : χ.ό. Lyne, R.O.A.M., 1989, Words and the Poet: Characteristic Techniques of Style in Vergil’s Aenid, Oxford : Clarendon Press. Μαθιοπούλου-Τορναρίτου, Έ., 1995, «Σκηνές μάχης και “δοκιμασίας” από το δεύτερο μέρος του Ερωτόκριτου», στο: Πεπραγμένα του Ζ΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου, ΕΡΩΤΟΚΡΙΤΟΣ: ΑΙΣΘΗΤΙΚH, ΙΣΤΟΡIΑ, ΚΡΙΤΙΚH 377 τόμ. Β1 (Ρέθυμνο), Νέα Χριστιανική Κρήτη, 11-14, σ. 493-536. Μερακλής, Μ.Γ., 1984, Δεκαπέντε ερμηνευτικές δοκιμές στον Οδυσσέα Ελύτη, Αθήνα : Πατάκης. Μερακλής, Μ.Γ., 2011, «Οι άνθρωποι και τα ζώα», στο: Περί ζώων: Με λογική και συναίσθημα, Λυδάκη Ά. Α. και Μπασκόζος, Γ. (επιμ.), Αθήνα : Ψυχογιός, σ. 20-25. Μητσοπούλου, Χ.Ι., 2005, Ο ρόλος και η σημασία της φύσης στο Μαινόμενο Ορλάνδο και στον Ερωτόκριτο, διδακτορική διατριβή, Θεσσαλονίκη : Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Μorgan, G., 2002, «Τα εμβλήματα του Ερωτόκριτου», μτφ. Παναγιωτάκης, Ν.Μ., στο: Κακλαμάνης, Σ., Μαυρομάτης, Γ.Κ., (επιμ.), Κρητική Αναγέννηση: Μελετήματα για τον Βιτσέντζο Κορνάρο, Αθήνα : Στιγμή, σ. 251-297. Debus, A. G., 1997, Άνθρωπος και φύση στην Αναγέννηση, Τσιαντούλας, Τ. μτφ., Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης. Πασχάλης, Μ., 2012, «Ο Γραμματολογικός χαρακτήρας του Ερωτόκριτου», στο: Γ. Μαυρομάτης, Γ.Κ.-Αγιώτης, Ν. (επιμ.) Πρώιμη Νοελληνική Δημώδης Γραμματεία. Ηράκλειο : Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, σ. 451-472. Πλατάκης, Ε.Κ., 1981, «Δημώδη ονόματα φυτών και ζώων της Κρήτης στα μέσα του δέκατου έκτου αιώνα», στο: Πεπραγμένα του Δ΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου (Ηράκλειο, 29 Αυγούστου-3 Σεπτεμβρίου 1976), τ. Β΄, Αθήνα : Πανεπιστήμιον Κρήτης, σ.426-436. Peri, M., 1999, Του πόθου αρρωστημένος. Ιατρική και ποίηση στον Ερωτόκριτο, Αθανασοπούλου, Α. (μτφ.), Ηράκλειο : Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης. Ροδοσθένους-Μπαλάφα, Μ., 2012, «Γιατί ήφηκα τα χαμηλά και τα ψηλά ξετρέχω»: Πετραρχική παράδοση και νεοπλατωνικές απηχήσεις στο Κυπριακό Canzionere και στον Ερωτόκριτο», στο Μαρκομιχελάκη, Τ.Μ. (επιμ.), Ο κόσμος του Ερωτόκριτου και ο Ερωτόκριτος στον κόσμο. Πρακτικά Διεθνούς επιστημονικού συνεδρίου, Σητεία, 31/72/8/2009, Ηράκλειο : Δήμος Σητείας (τυπ. Τυποκρέτα), σ. 121-144. Rodosthenous-Balafa, Μ., 2014, «“That nightingale that sweetly mourns”: Comments of the thematics and poetics of the Cypriot Canzoniere», στο: Camatsos, E., Kaplanis, T.A. Pye, J. (επιμ.), “His words were Nourishment and his counsel food” A. Festschrift for David W. Holton, Newcastle Upon Tyne : Cambridge Scholars Pub., σ. 67-80. Salisbury, J.E., 2011, Τhe Beast within: Animals in the Middle Ages, London : Routledge (2η έκδ.). Σεφέρης, Γ., 71999, «Ερωτόκριτος», Δοκιμές, τ. Α΄, Αθήνα: Ίκαρος, σ. 268-311. Τωμαδάκης, Ε.Ι., 2002, «Ο φυσικός κόσμος στην κρητική μαντινάδα», στο: Μουτζούρης, Κ.Δ. (επιμ.), Πεπραγμένα Συνεδρίου “Η Κρητική Μαντινάδα” Κουνουπιδιανά Ακρωτηρίου 4-5 Αυγούστου 2001, Ακρωτήρι : έκδ. του Δήμου Ακρωτηρίου Χανίων, σ. 255267. ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Χαιρετισμός του Περιφέρειαρχη Κρήτης κ. Σταύρου Αρναουτάκη................................... 7 Χαιρετισμός από το Κέντρο Κρητικής Λογοτεχνίας .................................................................... 9 ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ ................................................................................................................................ 11 Γιάννης Κ. Μαυρομάτης, Γραμματολογικά προβλήματα στον Ερωτόκριτο .............................................................................. 21 Ερατοσθένης Γ. Καψωμένος, Η ποιητική του Ερωτόκριτου. Τυπολογικά γνωρίσματα ............................................................ 37 Μιχαήλ Πασχάλης, Το επεισόδιο του Χαρίδημου. Αriosto ή Tasso; .................................................................................. 57 Αφροδίτη Αθανασοπούλου, Σύσταση και μετασχηματισμοί του locus amoenus στην ελληνική λόγια και δημώδη λογοτεχνία: Από τον “λειμώνα του προσώπου” του Τάτιου ως τον αρκαδισμό του νεοκλασικισμού .......................................................................................................................... 69 Αλέξανδρος Ακριτόπουλος, Δίκτυα και φίλτρα του έρωτα: εννοιολογικές ρητορικές και ποιητολογικές πλευρές πλευρές του «κομπώνω» στον Ερωτόκριτο του Βιτσέντζου Κορνάρου ... 109 Βιβή Θεοδοσάτου, «Για σέναν εγεννήθηκε στον κόσμο το κορμί μου» μια απόπειρα χαρτογράφησης του ερώντος υποκειμένου ........................................................................................................................................ 116 Αρίστη Εμμανουηλίδου, O ορισμός και τα προσχήματα της γυναικείας αγνότητας στον Ερωτόκριτο ......... 128 Χριστίνα Βαμβούρη, Βασιλική Πετρά, Του Έρωτα τα πάθη... Ο άνθρωπος στη δίνη του έρωτα και του κοινωνικού “νόμου”. Συνανάγνωση στον Ερωτόκριτο και σε δημοτικά τραγούδια της αγάπης .......138 Τατιάνα Μαρκάκη, «Στο Κάστρον επαντρεύθηκε…» Γαμήλιες πρακτικές στον Χάνδακα του Βιτσέντζου Κορνάρου ................................................................................................................................................. 148 Δρακάκης Μανόλης, Τακάκη Ευαγγελία, Δὲ θέλω πλιὸ νὰ μοῦ μιλῆ κιανείς, νὰ μὲ πειράζη νὰ γδικιωθῶ, ν’ ἀντιμευτῶ, τὸ δίκιο μου μὲ βιάζει [Β 965-966] Το «ἀντιπεπονθός-ἀντιτιμωρεῖσθαι» και η συμφιλίωση στο ιστορικό, κοινωνικό και δικαιϊκό περιβάλλον της βενετοκρατούμενης Κρήτης την εποχή του Ερωτόκριτου........................................................................................................................................................................ 155 564 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σταματία Λαουμτζή, Κι αμνόγω του στον Ουρανό, στον Ήλιο, στο Φεγγάρι. Άστρα και κοσμολογικές αντιλήψεις στον Ερωτόκριτο. ............................................................................................................................. 166 Νικόλαος Παπαδάκης, Η εικόνα του ιππότη και της δεσποσύνης στον Ερωτόκριτο: σχέσεις και διαφορές με τα ιταλικά πρότυπά του (Μπογιάρντο, Αριόστο, Τάσσο) ................................................ 193 Rosemary E. Bancroft-Marcus, Αrms and Letters in Vitsentzos Kornaros’s Erotokritos and Andrea Cornaro’s Accademia degli Stravaganti. Andrea Cornao and the cretan literary dialect ..................................................................................... 204 Αμάντα Σκαμάγκα, Η γκιόστρα στον Ερωτόκριτο του Βιτσέντζου Κορνάρου και στη Νobilissima barriera della Canea του Gian Carlo Persio ........................................................................................... 246 Σπύρος Κατσαραπίδης, Για την τιμή των όπλων. Η μονομαχία Κρητικού-Καραμανίτη στο μυθιστόρημα της Μάρως Δούκα Το δίκιο είναι ζόρικο πολύ ..................................................................................... 258 Στέλλα Αλεξίου, Κ.Π. Καβάφης – Ερωτόκριτος. Μια αναγνωστική συνάντηση ............................................. 267 Wim F. Bakker, Dia Μ. L. Philippides, Ο θρήνος της Σάρρας και το μοιρολόγι της Αρετούσας: οι κοινοί στίχοι .................... 277 Gaia Zaccagni, Η εξορία/ξενητιά και η νοσταλγία/επιθυμία της πατρίδας: ένα κοινό μοτίβο στον Ερωτόκριτο και στο Orlando Furioso ............................................................................................ 284 Μιχάλης Μιχαήλ, Κοινά δομικά στοιχεία στο ισπανικό Ποίημα του Σιντ και στον Ερωτόκριτο ........ 299 Ελένη Παπαργυρίου, Βλέμμα και όραση στον Ερωτόκριτο και την Ερωφίλη................................................................. 308 Κωνσταντίνος Ζορμπάς, Ο Ερωτόκριτος στην εκπαιδευτική πράξη. Το παράδειγμα της Ορθοδόξου Ακαδημίας Κρήτης......................................................................................................................................................... 319 Δώρα Μέντη, Πανελλήνιος μαθητικός λογοτεχνικός διαγωνισμός «Του κύκλου τα γυρίσματα» (2016-2017). Διασχολική συνεργασία (Πρότυπο Γυμνάσιο Ευαγγελικής Σχολής Σμύρνης & Πειραματικό Λύκειο Ηρακλείου Κρήτης) .................................................................. 326 Ιωάννα Σπηλιοπούλου, «Οι λόγοι του ήσανε θροφή» (και είναι πάντα): οι έφηβοι διαβάζουν τον Ερωτόκριτο και δημιουργούν. Το graphic novel Ερωτόκριτος του Βιτσέντζου Κορνάρου των Γ. Γούση, Δ. Παπαμάρκου, Γ. Ράγκου. ................................................................ 331 ΕΡΩΤΟΚΡΙΤΟΣ: ΑΙΣΘΗΤΙΚH, ΙΣΤΟΡIΑ, ΚΡΙΤΙΚH 565 Νικολέτα Νταγκίνη, Ευγενία Μπούρα, Όλγα Ανδρεαδάκη (Ιδιωτικό Νηπιαγωγείο Ροδομηλιά, Ηράκλεο Κρήτης) «Του κύκλου τα γυρίσματα». Διαθεματική προσέγγιση του αφηγηματικού ποιήματος Ερωτόκριτος στο Νηπιαγωγείο. .......................................................................................... 338 Μιλτιάδης Παπαδάκης, Εκφραστικά μοτίβα/φορμουλαϊκά στοιχεία και κοινοί τόποι στον Ερωτόκριτο ... 345 Διονυσία Μαργαρίτη, «Πέφτει κι αυτό χάμαι, ψοφά, τελειώνουσιν ομάδι.»: Σχετικά με την παρουσία ζώων στον Ερωτόκριτο του Κορνάρου ....................................................................................................... 369 Ευθαλία Μπουκουβάλα, Η πρόσληψη του Ερωτόκριτου υπό το πρίσμα της Κοινωνικής Ψυχολογίας: κοινωνική σύγκρουση, επιρροή, ζητήματα ταυτότητας και ετερότητας ...................... 378 Μαρία Χατζηαποστόλου, Όταν ο Σεφέρης συνάντησε τον Ερωτόκριτο. Ο Ερωτόκριτος μέσα από τα μάτια του Σεφέρη............................................................................................................................................................................ 391 Νικολέτα Ζαμπάκη, Οικοκριτική αισθητική στον Ερωτόκριτο του Βιτσέντζου Κορνάρου ............................. 400 Αταλάντη Καραβελάκη-Μιχελογιαννάκη, Νένα: Το προφίλ της ηλικιωμένης γυναίκας στον Ερωτόκριτο-Τα χρώματα άσπρο και μαύρο-Η φορεσά ................................................................................................................................. 408 Ειρήνη Μαρία Φασιάνη, Όψεις του Ερωτόκριτου στην Εμινέ του Γιώργη Καράτζη ........................................................ 418 Θωμάς Καραγκιοζόπουλος, Ερωτόκριτος: Το μοτίβο του πρόσφυγα και η φιλοσοφία της ηθικής ............................ 430 Μαρία Χατζηνικόλα, Η Αρετή, η Αρετούσα και η Γοργόνα του Μεγάλου Αλεξάνδρου ....................................... 438 Μιχάλης Πιερής, Το θέμα του πειρασμού, των τύψεων και των ενοχών στον “Κρητικό” του Κορνάρου και στον Κρητικό του Σολωμού ............................................................................................. 452 Grigori Vorobjev, Fatima Eloeva, Η μετάφραση ως δημιουργία (;). Luigi Groto (1541-1585) («Isac») και ο άγνωστος συγγραφέας του θρησκευτικού δράματος Η Θυσία του Αβραάμ ......................................... 458 Βαρβάρα Γεωργοπούλου, Ο Ερωτόκριτος και η θεατρική πρωτοπορία: Οι παραστάσεις της «Ελευθέρας Σκηνής» το 1929 και του θιάσου του Νίκου Χατζίσκου το 1955 ........................................... 466 Κώστας Μουτζούρης, Ερωτόκριτος, κρητικό δίστιχο (μαντινάδα) και Νέος Ερωτόκριτος του Παντελή Πρεβελάκη ............................................................................................................................................................................. 473 566 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Μαρίνα Δετοράκη, Με αφορμή την επανέκδοση του Ερωτοκρίτου του Ξανθουδίδη (έκδ. 1928): φιλολογικές παρατηρήσεις ..................................................................................................................................... 488 Κομνηνή Δ. Πηδώνια, Ο Εμμανουήλ Κριαράς και ο Ερωτόκριτος .............................................................................................. 494 Φωτογραφικό Παράρτημα ................................................................................................................................... 503 ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ Τιμητικής εκδήλωσης για τον Wim F. Bakker και τον Arnold van Gemert ........................................................................................................................................................................... 517 Καλωσόρισμα από τον Πρόεδρο του Κέντρου Κρητικής Λογοτεχνίας κ. Κώστα Μουτζούρη .................................................................................................................................................. 518 Ερατοσθένης Καψωμένος, Wim F. Bakker και Arnold van Gemert. Δύο σπουδαίοι Έλληνες και ελληνιστές από την Ολλανδία...................................................... 519 Μιχαήλ Πασχάλης, Ο Wim Bakker και η Κρητική Λογοτεχνία ............................................................................................. 522 Ιωάννης Μαυρομάτης, Ο Arnold van Gemert και η Κρητική Λογοτεχνία ............................................................................. 528 Τατιάνα Μαρκάκη, Arnold van Gemert και Wim Bakker : Δάσκαλοι και εμπνευστές της νεότερης γενιάς Κρητολόγων και Νεοελληνιστών στο Πανεπιστήμιο του Άμστερνταμ ...... 538 Αντιφώνηση από τους τιμώμενους ................................................................................................................. 543 Εργογραφία W. F. Bakker ....................................................................................................................................... 548 Εργογραφία Α. F. van Gemert ............................................................................................................................. 556 Περιεχόμενα ......................................................................................................................................................................... 563 ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΤΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΙSBN: 978-618-82529-5-0