Sözlerin Soyağacı (2)

Kıymetli okurlar, sevgili dostlar; dilin bize söyledikleri yazı dizisinin ikincisinde yine sizlerle sözlerin soyağacı üzerinden gerek Gölhisar ve çevresi kültürü gerek Türk kültürünün dönüşüm süreci üzerine değerlendirmelerde bulunmaktır, amacımız. Bunu tastamam becermek ya da nihayete erdirmenin kabil olmadığını da bilerek tabi. Tahtını yaparsın bahtını yapamazsın Bu sözün göndermesi çoğunlukla ana-babanın evladının maddi manevi ihtiyaçlarını tedarik etmesine karşılık, olur a başına türlü dertler gelse elinden bir şey gelmediği zamanlar da olacağıdır sanırım. Daha çok da evlendirdiğinde evladından bir nebze kopar ve telaşlanır. Bugünkü gibi çekirdek aile aklımıza gelirse yanılabiliriz. Burada kasıt daha çok kız evlat içindir. Çünkü o eşinin ailesinin yanına gider. Bu yüzden damadın yani güveyin (Gütmek, göz kulak olmaktan, kütegü sonra güvey dönüşümü de ilginçtir.) ailesinin evine GELen kız GELin olarak adlandırılır. Evet kız evlat sahibi olmak her çağda zor. Baht, alın yazısı, kader, felek bunların anlamı daha aşikâr. Peki taht yapmak nedir? İlk akla gelen anlamı gibi güç, iktidar sahibi olmakla mı ilgilidir? Yoksa derinlerde bir anlamsal dönüşüm mü vardır? Taht Öncelikle sözcüğün kökeni meselesi biraz karışık. Farsçada oturak, divan anlamı tespit edilmiş. Burada daha özel manada hükümdarın oturduğu nesneye dönüştüğünü görüyoruz. Arapçada ise alt, altta bulunan anlamları var. Bunun da Türkçede karşılığı olduğu görüyoruz. Hiç dikkatinizi çekti mi bilmiyorum, Türkiye'de bir sürü Tahtakale vardır. Çoğu zaman ucuz ürünlerin satıldığı yerlere de günümüzde bu isimler layık görülür. İşletmeciler bunun arka planını bilir mi, bunu ben bilmem. Arka planına bakacak olursak: günümüzdeki şehir mimarisini bir kenara bırakalım. Orta çağda İslam ülkelerinde şehirlerin kale etrafında yapılandığını görürüz. Şehrin cazibe merkezi bu kaledir. İçerisinde idare, eğitim vb. işlerin görüldüğü yapılar bulunur. Tabii nüfus arttığında kale dışına taşar, şehir. Hemen kale duvarlarının önünde evler türer. Bunun sebebi olası bir saldırıda kalenin içine kaçma düşüncesidir (Evet Denizli Kaleiçi bu duruma bir örnek). Kalenin içinde olmak daha ayrıcalıklı olduğunuzu gösterir. Kalem erbabı, ticaret erbabı ve sanatkâr ve zanaatkar tayfası bu kalenin içinde ikamet eder. Dışarıdan gelenler ve kale dışı ahali ile münasebet kale duvarlarının altında gerçekleşir burası bir nevi çarşıdır. Biraz önce taht sözcüğünün Arapça kökenli olduğunu söylemiştik. İslam ülkelerinin çoğunda taht al kal'a namlı çarşılar bulunur. E bunu daha Türk'e uygun söylersek yani Türkçe söylersek tahta kale oluverir. Dolayısıyla bunun ahşap anlamında tahta ile ilgisi yoktur. Günümüzde hala tahta kalenin ticaretle ilişkili olması toplumun dilsel bilinçaltının devamlılığını gösteren güzel bir örnektir. Biz yine divan, altlık anlamında taht sözcüğüne dönelim. Evladın tahtını yapan ana-baba sanırım yöremizde pusat çıkarmak olarak tabir edilen işi yapmaktadır. Ona evliliğinde ihtiyaç duyacağı eşyaları

Darülelhan Mecmuası 13, 2022

Osmanlı-Türk müziğinde güftecileri yanlış bilinen eserler.

Avrasya Sosyal ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi, 2017

Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi-Beyitlerde Geçen Bazı Söz Kalıpları, 2020

Bu çalışmaya 16. yüzyıl şairlerinin divanlarında karşılaşılan begligi olmak, devlet külahı, feleğe vermemek, ferdâya salmak, fülân ibn-i falân, hâtır-ı cem, karşu varmak, kıble hakkı, küp (küp) düşmek, ma’zûl börki, meydana çekmek, mûy-ı siyâh ağarmak, pîr olası, sohbet bâkî söz kalıpları ile yaykara kavramı konu edilmiştir.

Bu çalışma sözlük gibi hepimizin bildiği veya bildiğini kabul ettiğimiz bir kavrama biraz daha yakından bakma denemesidir. Yakından bakmak bazı kabullerimizi sarsabileceği gibi sözlüğü daha iyi anlamamızı sağlayabilir. Sözlükler, "ihtiyaç olduğunda bakılıp yerine kaldırılır" anlayışından daha fazla ilgiyi hak etmektedir. Her şeyden önce sözlüğün nasıl bir ihtiyaçtan kaynaklandığı üzerinde durmak ve bundan hareketle ruhunu kavramaya çalışmak önemlidir. Zamanımızda bilginin çeşitliği ve hızla eskiyor oluşu sözlükleri de değiştirmiş, farklı ihtiyaçlara cevap veren pek çok sözlük hayatımıza girmiştir. Sanal âlemin bilgiyi hızla üretip güncelleyebilmesi pek çok sözlüğün sanal âleme taşınmasına sebep olsa da basılı ya da basılı olmaksızın sözlük, hayatımızdaki önemini korumaya devam etmiştir. Çalışma özellikle sözlüğün ne olduğuna odaklanmakta, sözlüğün ne olduğunu anlatmanın yanında ne olmadığı üzerinde de durarak sonuca ulaşmaktadır.