Journal of Research on Archaeometry, 2020; 6 (2):1‒23 DOI: 10.52547/jra.6.2.1 URL: https://jra-tabriziau.ir/ Original Paper * Received: 04/09/2020 Accepted: 06/28/2020 Abstract Over a hundred pieces of luster (zarrin-fām) tiles were excavated in Qaleh Dokhtar, Kerman. This article discusses the characteristic features of the luster tiles of Qaleh Dokhtar, and the origins and sources of raw materials of these tiles. The tiles were classified in four groups: “octagonal star tiles”, “crucifix tiles”, “square tiles” and “rectangle tiles”. Then, the relative chronology and dating was carried out based on an inscription on a tile that reads: in 661 Hijri/1263 CE. The inscriptions of the luster tiles of Qaleh Dokhtar also showed that they include poems. Eleven tiles have been chosen for chemical and microscopic analysis by Micro-PIXE and SEM-EDX. The results indicated that there were different elements in the luster and paste of the samples of Qaleh Dokhtar and other regions of Iran. Magnesium is the element of which was detected only in the samples of Qaleh Dokhtar at high weight percentages and likely its mines exist in Ashin Valley around Jiroft. Keywords: Characterization, Chemical-Mineralogical Analysis, Luster Tiles, Pottery of Islamic period, Qal’eh Dokhtar. Introduction Over a hundred pieces of luster tiles were brought to light in Qal’eh Dokhtar excavation and restoration project, Kerman, during 2016-2018. A preliminary study of these tiles raised different questions about them. The first question is what are the characteristic features of these luster tiles? The second is where is the origins and sources of raw materials of these tiles? The importance of the study is to gain more information about the typology and characteristics of local productions of luster tiles in Kerman, Southeast Iran. Materials and Methods Case study The luster tiles of Qaleh Dokhtar were classified into four groups: “octagonal star tiles”, “crucifix * Corresponding author: s.amirhajloo@modares.ac.ir Amirhajloo et al. / Journal of Research on Archaeometry, 2020; 6(2):1‒23 tiles”, “square tiles” and “rectangle tiles” (Figs. 2, 3). Some poems are written in the frame of some tiles. Including: ‒ The creator of the world will be the protector everywhere. Such a poem has been written on the tiles of Takht-e Soleyman from 1272 and 1276 AD [19]. ‒ You valued flowers and adorned your face with them. This poem was written by Ferdowsi [20]. ‒ It is better to be patient in everything than to store a lot of gold. ‒ My beloved, your hair is a snare to my heart, and the world is not to my liking. ‒ Wine always triumphs over intellect and it is always the friend of the wise. Although wine is made in a jar, it is effective when it is in a glass. This poem was written by Zahir al-Din Faryabi [22]. Considering that the date 1263 was written on one of the luster tiles of Qaleh Dokhtar (Fig. 2, No. 3) we can consider the other tiles to be related to the same period. Because all of them have been excavated from the same archaeological context. Methods Microscopic studies on the 11 luster tiles were performed to investigate the sinter structure and chemical composition of the samples using an EDX-SEM scanning electron microscope with an Xray spectrophotometer while accelerating voltage was kept at 20 kV. In addition, the measurements of the elemental composition of the glazes and paste were performed by the micro-PIXE method. The samples were analyzed using a beam of 2.5 MeV protons with the beam current in the range of 30–50 pA [35]. GUPIXWIN software is also used to calculate the concentration of the constituent elements [37]. The spot size of the proton beam is about 10 μm. A Si (Li) detector was used to detect X-rays at an angle of 135°relative to the incident proton beam direction with an energy resolution of 150 eV. Corning glasses as appropriate glass standard samples were analyzed in the same conditions of our samples in order to measure the accuracy of our measurements [38] (Table 1). Results The results of microscopic studies show a very good bond between the paste and the glaze of the tiles (Fig. 6, Table 2). The paste also has a cohesive and vitrified structure. Large cavities in the paste indicate that sintering has occurred at high temperatures (above 850 ° C) (Fig. 7). All of the samples have been characterized as the high calcareous body. The elemental composition of the tile bodies is plotted on a ternary diagram of system SiO2 − Al2O3 − (CaO + MgO). The uniformity of the Sn throughout the glaze section indicates a specific instruction for the production of the glaze. Sn is a geochemical fingerprint and important substance in the chemical composition of glazes. Sn in the form of oxide or cassiterite depends on the silicate network and is manifested along with calcium. Such minerals are found in Kerman in abundance along with some other metal minerals such as Cu-Zn-Pb-Au-Ag [47, 48, and 49]. Furthermore, different compounds of Si, Ca, and Mg are seen in the form of very fine crystals in the glaze. There are Na2O, MgO, and Al2O3 with minor modifications and Si as the main materials in the glaze [52] (Table 4). Discussion Production Center Comparison of the above results with the luster tiles of Kashan, Rey, Gorgan, and Takht-e Soleyman [11] shows different instructions in the glaze compositions of the Luster tiles of Qaleh Dokhtar (Table 5). Phosphorus is present only in the samples of the Qaleh Dokhtar. Furthermore, the average percentage of Si in Qaleh Dokhtar samples is 10% lower than other specimens in Iran. The presence of MgO in the glaze shows its dolomitic origin and it indicates that the mines used to produce these luster tiles have been geologically a metamorphic region. The existence of metamorphic formations in Kerman province is very significant. Mg is exposed in the Ashin Valley, Jiroft region [49]. The use of the Luster Tiles The structures of the third floor in the corridor of Qaleh Dokhtar were built during the Qajar 2 Amirhajloo et al. / Journal of Research on Archaeometry, 2020; 6(2):1‒23 period and there is no sign of connecting the tiles to its architectural surfaces. It seems that the tiles were used secondarily in Qaleh Dokhtar, and they were applied as wasters to fill the floor (Fig. 4). They were probably employed for the first time to decorate a seventh-century AH building such as the Qobbeh Sabz (green dome) of Kerman, and then the rubble of the Qobbeh Sabz was also transferred to Qaleh Dokhtar. Valuable tiles in the Qobbeh Sabz were mentioned in the book “royal history of Qara Kitai” [25]. But the stuff of the Qobbeh Sabz was used in the construction of other buildings [27] and the tiles were moved [25] after the Qobbeh Sabz was destroyed by an earthquake in Qajar period. Conclusion The Luster tiles of Qal’eh Dokhtar belong to the Qara Khitai government. These tiles were probably transferred from another building in Kerman to the Qal’eh Dokhtar. The analysis shows that the raw materials of these tiles were prepared from Kerman and Jiroft mines, especially Ashin valley. But the motifs and poems on these tiles are similar to the other tiles of Iran. Therefore, the tiles of Qal’eh Dokhtar were influenced by the general style of Luster tiles in Iran. 3 ‫پژوهه باستانسنجی ‪1399‬؛ ‪23-1 :)2(6‬‬ ‫‪URL: http://jra-tabriziau.ir/‬‬ ‫‪DOI: 10.52547/jra.6.2.1‬‬ ‫مقاله پژوهشی‬ ‫معرفی‪ ،‬طبقهبندی و ساختارشناسی کاشیهای زرینفام‬ ‫یافتشده از قلعه دختر شهر کرمان‬ ‫سعید امیرحاجلو ‪ ،*1‬سید محمدامین امامی ‪ ،2‬داوود آقاعلیگل ‪ ،3‬رضا ریاحیان گُهرتی‬ ‫‪4‬‬ ‫‪ .1‬استادیار گروه باستانشناسی دانشگاه تربیت مدرس‪ ،‬تهران‪ ،‬ایران‬ ‫‪ .2‬دانشیار دانشکده مرمت دانشگاه هنر اصفهان و استاد مدعو در مؤسسه تحقیقات فیزیک کاربردی در باستانشناسی و باستانسنجی‪ ،‬دانشگاه بوردو‬ ‫‪ .3‬پژوهشگر پژوهشکده فیزیک و شتابگرها؛ گروه فیزیک تجربی و کاربردی؛ پژوهشگاه علوم و فنون هستهای‪ ،‬تهران‪ ،‬ایران‬ ‫‪ .4‬دانشجوی دکترای باستانشناسی‪ ،‬دانشگاه آزاد اسالمی واحد علوم و تحقیقات‪ ،‬تهران‪ ،‬ایران‬ ‫دریافت‪1399/01/21 :‬‬ ‫تاریخ پذیرش‪1399/04/08 :‬‬ ‫چکیده‬ ‫در آواربرداری و مرمت قلعه دختر کرمان از سال ‪ 1395‬تا ‪ 1397‬قطعات زیادی کاشی زرینفام کشف شد‪ .‬برپایۀ طرحها و رنگهای‬ ‫متفاوت‪ ،‬به نظر میرسید این کاشیها‪ ،‬در چند منطقۀ جداگانه تولید شددهاندد؛ امدا کشدف ه دۀ آنهدا از یدک بافدت و کانتکسدت‬ ‫باستان شناسی‪ ،‬نگارندگان را بر آن داشت با ساختارشناسی بر پایۀ مطالعدات آزمایشدگاهی‪ ،‬منشدی ایدن تولیددات را پیشدنهاد کنندد‪.‬‬ ‫پرسشها این است که این کاشیها چه ویژگیهایی دارند و محتوای نقوش و کتیبههای آنها چیست؟ رابطۀ کاشیها با قلعه دختر‬ ‫چیست و منابع تیمین مواد اولیۀ آنها بر اساس آزمایشهای تجزیۀ عنصری کجا است؟ هدف از این پدژوهش‪ ،‬ایدن اسدت کده بدا‬ ‫تطبیق نتایج آزمایشگاهی و ویژگیهای ظاهری کاشیها‪ ،‬ابهامات دربارۀ منشی آنها زدوده و شاخصههای تولیدات کاشی زریدنفدام‬ ‫کرمان در مقایسه با نواحی دیگر تبیین شود‪ .‬در مرحلۀ نخست‪ ،‬طبقهبندی کاشیها صورت گرفت و با استناد به تاریخ ‪ 661‬هجدری‬ ‫در کتیبۀ یکی از کاشیها‪ ،‬تاریخگذاری نسبیِ سایر ن ونهها نیدز پیشدنهاد شدد‪ .‬کتیبدۀ کاشدیهدا شدام اشدعار و عبدارات رایدج در‬ ‫کاشیهای همدوره در سایر نقاط ایران است‪ .‬ه چنین‪ ،‬بهاحت ال زیاد‪ ،‬کاشیها در تختگاه قلعه دختر کاربرد ثانویه یافتهاند و کاربرد‬ ‫اولیۀ آنها مرتبط با بخشهای دیگرِ قلعه دختر یا بناهای قراختایی در کرمان است‪ .‬نتایج آنالیز عنصری بدنه و لعدا یدازده قطعده‬ ‫کاشی با روشهای میکروپیکسی و میکروسکوپ الکترونی و مقایسه با نتایج آنالیز سایر ن وندههدای ایدران نشدانگر برخدی عناصدر‬ ‫متفاوت در لعا و خ یره کاشیها است‪ .‬ازج له منیزیم که تاکنون تنها در ن ونههای قلعه دختر با درصد وزنی باالیی انددازهگیدری‬ ‫شده و بهاحت الزیاد‪ ،‬از معادن درّه آشین در نزدیکی جیرفت تیمینشده است‪ .‬ه چنین درصد وزنیِ عناصر زرینفامهای قلعه دختر و‬ ‫نواحی دیگر ایران تفاوتهای زیادی دارند؛ بنابراین به نظر میرسد مواد اولیۀ کاشیهای قلعه دختر بومی بدوده و از اسدتان کرمدان‬ ‫تیمینشده است‪ .‬بهاحت الزیاد‪ ،‬هنرمندان جیرفت پس از رویدادهای سیاسی اواخر سدۀ ششم و افول جیرفت در سدۀ هفتم هجدری‪،‬‬ ‫به کرمان مهاجرت کرده و به تولید زرینفام ادامهدادهاند‪.‬‬ ‫واژگان کلیدی‪ :‬ساختارشناسی‪ ،‬تجزیۀ عنصری‪ ،‬کاشی زرینفام‪ ،‬سفالگری اسالمی‪ ،‬قلعه دختر کرمان‬ ‫‪‬نویسنده مسئول مکاتبات‪ :‬تهران‪ ،‬تقاطع بزرگراه چ ران و جالل آل اح د‪ ،‬دانشگاه تربیت مدرس‪ ،‬دانشکده علوم انسانی‪ ،‬گروه باستانشناسی‬ ‫آدرس الکترونیکی‪s.amirhajloo@modares.ac.ir :‬‬ ‫امیرحاجلو و همکاران ‪ /‬معرفی‪ ،‬طبقهبندی و ساختارشناسی کاشیهای زرینفام یافتشده از قلعه دختر شهر کرمان‬ ‫‪ .1‬مقدمه‬ ‫فن تولید لعا زرینفام یکی از مهمتدرین ندوآوریهدای‬ ‫هنرمندان در سرزمینهای اسالمی بود و اشیاء تج ّلی و‬ ‫مهم بهویژه در سدههای میانی اسالمی‪ ،‬با لعا زرینفام‬ ‫آراسته میشد‪ .‬کاشیهای زریدنفدام در شد ار زیدادی از‬ ‫بناهدددای دوران سدددلجوقی‪ ،‬خوارزمشددداهی و ایلخدددانی‬ ‫بهکاررفتهاند و عدالوه بدر جلدوۀ بصدری و القداء شدکوه‬ ‫مع اری‪ ،‬بهعنوان یک مدتن و بسدتر بدرای نشدان دادن‬ ‫گرایشها و عالیق حامیان و بانیان آثار مع اری کداربرد‬ ‫داشتهاند‪ .‬شیوۀ نقش انددازی و کتیبدهنگداری روی ایدن‬ ‫کاشیها این امکان را فراهم میکدرد تدا در مقایسده بدا‬ ‫کاشیهای تکرنگ و معقلی و معرق‪ ،‬پیامهای تصویری‬ ‫و نوشتاری به نحو مطلو تری بده کداربران بندا منتقد‬ ‫شود‪.‬‬ ‫در محوطههای دوران اسالمی در جنو شرق ایران‪،‬‬ ‫بهویژه در کرمان‪ ،‬نیز ن ونههای زیادی از کاشدی و سدفال‬ ‫زرینفام یافت شده و تحلی هنری‪ ،‬تداریخی و شناسدایی‬ ‫مراکز تولید آنها‪ ،‬یکی از مسائ باسدتانشناسدی جندو‬ ‫شرق ایران است‪ ،‬اما دربارۀ ن ونههای منسو به کرمدان‪،‬‬ ‫پددژوهشهددای اندددکی منتشرشددده اسددت‪ .‬درحددالیکدده‬ ‫زرینفامهدای ندواحی دیگدر در ایدران بیشدتر موردتوجده‬ ‫بودهاند و مطالعاتی دربارۀ تولید زرینفدام در کاشدان‪ ،‬ری‪،‬‬ ‫گرگان‪ ،‬ساوه‪ ،‬سلطانآباد‪ ،‬تخت سلی ان و جیرفت صدورت‬ ‫گرفته است [‪ .]1-8‬بداوجوداین‪ ،‬ابهامدات و پرسدشهدایی‬ ‫دربارۀ این مراکز تولید زرینفام وجود دارد‪ ،‬زیدرا مطالعدات‬ ‫آزمایشگاهی کافی دربارۀ این زرینفامها به انجدامنرسدیده‬ ‫است و هنوز آگاهی کاملی از منشدی سداخت کاشدیهدای‬ ‫زرینفام در مراکز فوق وجود ندارد [‪ ]3‬و تنها‪ ،‬شدواهدی از‬ ‫تولید زرینفام در کاشدان [‪ ،]1‬گرگدان [‪ ،]4‬جیرفدت [‪ ]9‬و‬ ‫بهصورت محددودتر در تخدت سدلی ان [‪ ]7‬وجدود دارد‪ .‬از‬ ‫میان محوطههای دوران اسالمی در استان کرمان‪ ،‬تاکنون‬ ‫تنها دربدارۀ تولیدد زریدنفدام در شدهر اسدالمی جیرفدت‬ ‫گزارشهایی منتشرشدهاند و قطعاتی از سفال زرینفدام بدا‬ ‫لعا سوخته و تاولزده و ه چنین سهپایه سدفالی بدا اثدر‬ ‫لعا و رنگ زرینفام روی آن معرفیشدهاند [‪ ]9‬که تولید‬ ‫محلی اینگونه سفال را نشان میدهند‪.‬‬ ‫‪ │ 2‬سال ششم‪ ،‬شماره دوم‪ ،‬پاییز و زمستان ‪1399‬‬ ‫در طرح مرمت قلعده دختدر در حاشدیۀ شدرقی شدهر‬ ‫کرمان در فاصله سالهای ‪ 1395‬تدا ‪ ،1397‬بدیش از صدد‬ ‫قطعه کاشی زرینفام با اشکال ستارۀ هشت پدر‪ ،‬چلیپدایی‪،‬‬ ‫خشتی و مستطیلی حاشیهای‪ ،‬از بخش تختگداه در شد ال‬ ‫شرقی قلعه دختر کشفشد‪ .‬در مقالۀ حاضر‪ ،‬به مطالعۀ این‬ ‫کاشیها پرداختهشدده اسدت‪ .‬پرسدشهدا ایدن اسدت کده‬ ‫کاشیهای زرینفام قلعه دختر کرمدان چده ویژگدیهدایی‬ ‫دارنددد و محتددوا و م د ون نقددوش و کتیبددههددای آنهددا‬ ‫چیست؟ منشی و منابع تیمین مواد اولیۀ ایدن کاشدیهدا بدر‬ ‫اساس آزمایشهای تجزیۀ عنصری کجدا اسدت؟ اه یدت‬ ‫پژوهش حاضدر ایدن اسدت کده اوالً اطالعداتی را دربدارۀ‬ ‫نویافتههایی از کاشی زرینفدام در جندو شدرق ایدران و‬ ‫گونهشناسی و مطالعۀ فنی و هنری آنها ارائه میکند‪ .‬ثانیاً‬ ‫بر اساس آنالیزهای شدی یایی و میکروسدکوپی ن وندههدا‪،‬‬ ‫مرکز جدیدی را برای تولید زرینفام در سددههدای میدانی‬ ‫اسددالمی در جنددو شددرق ایددران پیشددنهاد مددیکنددد و‬ ‫آگاهیهایی را دربارۀ بومی بودن زرینفامهدای نویافتده از‬ ‫قلعه دختر شهر کرمان بهدستمیدهد‪.‬‬ ‫‪ .2‬پیشینۀ پژوهش‬ ‫کاشیهای زرینفام قلعده دختدر در شدهر کرمدان بدرای‬ ‫نخستین بار در چکیدۀ مقالهای با عندوان «نویافتدههدای‬ ‫کاشی زرینفام قلعه دختر شهر کرمان» بهطدور مختصدر‬ ‫معرفیشدهاند [‪ .]10‬ه چنین زرینفامهدای شدهر کهدن‬ ‫جیرفت به عندوان یکدی از نزدیدکتدرین محوطدههدای‬ ‫شدداخد دوران اسددالمی بدده شددهر کرمددان‪ ،‬در مقالددۀ‬ ‫«سفالینههای دوران اسالمی شهر کهن جیرفت» توسدط‬ ‫ح یده چوبدک معرفدی شدده اسدت [‪ .]9‬مقالده چوبدک‪،‬‬ ‫بهعنوان الگویی برای مقایسه و تحلی ن ونههدای قلعده‬ ‫دختر مفید خواهند بود؛ اما وی تنها با تکیهبر روشهدای‬ ‫توصیفی به معرفی ن ونههای سفال دوران اسالمی شهر‬ ‫کهن جیرفت پرداخته و طبقهبندی‪ ،‬مقایسه و منشییابی بر‬ ‫پایۀ روشهای آزمایشدگاهی‪ ،‬موردتوجده او نبدودهاسدت؛‬ ‫بنابراین‪ ،‬مقالۀ حاضر‪ ،‬نخستین نوشتار دربارۀ کاشیهدای‬ ‫زرینفام در قلعه دختر کرمان است که به طبقدهبنددی و‬ ‫مقایسۀ آن ها با ن ونههای دیگر اختصاص یافته و بر پایۀ‬ ‫دو فصلنامه پژوهه باستانسنجی‬ ‫روشهای آزمایشگاهی‪ ،‬پیشنهاد جدیدی بدرای یکدی از‬ ‫مراکز تولید زرینفام در جنو شرق ایران ارائهشده است‪.‬‬ ‫بررسی پژوهشهای گذشته نشان میدهد که از دیددگاه‬ ‫آنالیز دستگاهی نیز پژوهشهای اندکی دربارۀ لعا هدای‬ ‫زمینه و الیههای زرینفام روی سفال و کاشیهای ایران‬ ‫به انجام رسیدهاست‪ .‬نتایج آنالیز عنصری لعا های زمینه‬ ‫و الی دههددای زری دنفددام در تعدددادی از زری دنفددامهددای‬ ‫بهدستآمده از ری‪ ،‬نیشدابور و کاشدان قدبالً منتشرشدده‬ ‫است [‪ .]11-12‬ه چنین روحفر و نیستانی‪ ،‬هفت ن ونه از‬ ‫زرینفامهای کاشان را به روش پیکسی آندالیز کدردهاندد‬ ‫[‪ .]7‬عالوه بر این‪ ،‬با استفاده از تحلی آماری نتایج آنالیز‬ ‫عنصری حدود هفتاد ن ونه از بدنه سفالهای زریدنفدامِ‬ ‫یافتشده از ری‪ ،‬ال وت‪ ،‬کاشان‪ ،‬تخت سلی ان و جیرفت‪،‬‬ ‫خاستگاه و مح تولید برخی سفالهای زرینفدام ایدران‬ ‫بررسیشده است [‪.]8‬‬ ‫ه چنین اح دی و ه کاران در سال ‪ ،1396‬تعریدف‬ ‫مناسبی از زریدنفدام ارائده کردندد و بده بررسدی سداختار‬ ‫زرینفام پرداختند‪ .‬بر پایۀ پدژوهش ایشدان‪ ،‬زریدنفدام بدا‬ ‫عنددوان الیددهنددازکی بددا سدداختار نددانو معرفددیشددده کدده از‬ ‫نانوبلورهای مدس و نقدرۀ فلدزی پراکندده در یدک بافدت‬ ‫شیشهای به وجود آمده است‪ .‬در این رابطه چندین مطدرح‬ ‫شده که در لعا های زرینفام‪ ،‬دلی ایجاد تندو رنگدی و‬ ‫یا درخشش‪ ،‬نتیجۀ جذ و پخش (بازتدا پخشدیده) ندور‬ ‫است و به ه ین دلی میتوان عنوان کرد که درخشش در‬ ‫لعا زرینفام بهاندازۀ نانو ذرات فلزی بستگیدارد‪ .‬در این‬ ‫پژوهش‪ ،‬با بهکارگیری پوشدشهدای متفداوت روی یدک‬ ‫ن ونۀ لعا ماتشده با اکسید قلع ازلحاظ فرمول شی یایی‬ ‫و شرایط پخت متفداوت (اکسدایش و کداهش)‪ ،‬آن ن ونده‬ ‫مورد تجزیهوتحلی قرار گرفت و مشخد شد کده انددازه‬ ‫در الیۀ پوشدش‪ ،‬تدیثیر مناسدبی در ندو درخشدش الیدۀ‬ ‫زرینفام دارد [‪.]13‬‬ ‫در یک بررسی آزمایشگاهی و کارگاهی دیگر‪ ،‬نحدوۀ‬ ‫ایجاد زرینفام روی لعا ها و بسترهای شیشدهای توسدط‬ ‫عابد اصفهانی و هالکویی تبیینشده اسدت‪ .‬دسدتاوردهای‬ ‫این آزمایشها مشخد کرد کده شدرایط پخدت احیداء در‬ ‫کوره با ات سفر احیداء ترکیبدات متفداوت از مدس و نقدره‬ ‫میتواند منجر به تشکی الیۀ زرینفام فلزی شود [‪.]14‬‬ ‫ساخت و تهیۀ لعا زرینفام بهصورت آزمایشگاهی و‬ ‫با اسدتفاده از فرموالسدیون ارائدهشدده در کتد تداریخی‬ ‫(بهعنوانمثدال جدواهر نامده) نیدز در سدال ‪ 1394‬توسدط‬ ‫مهدی مح دزاده و سید مح دد میدرشدفیعی موردبررسدی‬ ‫قرارگرفت [‪ .]15‬چگونگی ع لکرد یونها و ارتبداط آنهدا‬ ‫با یکدیگر‪ ،‬بهخصوص سددیم و پتاسدیم‪ ،‬در داخد بافدت‬ ‫لعا میتواند بسدیار حدائز اه یدتباشدد‪ .‬در پژوهشدی بدا‬ ‫موضو تجزیهوتحلی سرامیکهای زرینفدام سددههدای‬ ‫میانی‪ ،‬چنین مشخدشد کده تشدکی الیدۀ درخشدنده و‬ ‫جالدار میتواند نتیجۀ یک تبادل یدونی میدان یدونهدای‬ ‫قلیایی لعدا (‪ )Na‬و (‪ )K‬و مدس و کداتیون نقدره باشدد‪.‬‬ ‫باوجوداین‪ ،‬به دلی هدوازدگی ن وندههدای موردمطالعده از‬ ‫سدههای میانی‪ ،‬اندازهگیدری دقیدق تبدادالتی‪ ،‬بدهراحتدی‬ ‫امکانپذیر نبود‪ .‬بر این اساس و بر پایۀ مطالعات شدی یایی‬ ‫گوناگون‪ ،‬نتیجۀ روند تشکی الیۀ درخشان در این لعا ها‬ ‫بر اساس نوعی فیوژن مکانیسمهای فیزیکدی و شدی یایی‬ ‫در داخ بافت لعا اسدت‪ .‬علدت اصدلی آن‪ ،‬وجدود ذرات‬ ‫مس و نقره است [‪.]16‬‬ ‫پدرادل در ‪ 2016‬مدیالدی‪ ،‬در ارتبداط بدا ندو رنددگ‬ ‫تزئینات درخشنده چنین مطرح کرد که درخشدش تزئیندی‬ ‫لعا با یک فلز رنگارنگ‪ ،‬ظداهر زیبدا و درخشدانی تولیدد‬ ‫میکند‪ .‬این درخشندگی بر پایۀ ویژگیهای نوری خاص و‬ ‫وجود نانو ذرات فلزی یا دیگر ترکیبات در بافت بدنۀ لعا‬ ‫است‪ .‬بر اساس مطالعات پدرادل‪ ،‬مارکازیدت (سدولفیدهای‬ ‫آهن و مس)‪ ،‬ویتریول (سولفاتهای مس)‪ ،‬دارچین و اسید‬ ‫استیک را مدیتدوان بده عندوان عناصدر اصدلی در ایجداد‬ ‫درخشندگی معرفی کرد‪ .‬اما پدیدار شدن درخشش طالیدی‬ ‫را میتوان به اوج صنعتگری و هندر بدهواسدطۀ اسدتخراج‬ ‫فلزات و تصفیهسازی آنها برای اسدتفاده در مدواد لعدا ‪،‬‬ ‫مرتبط دانست [‪.]17‬‬ ‫‪ .3‬معرفی مجموعه بنا و کاشیها‬ ‫‪ .1-3‬مجموعۀ تاریخی قلعه دختر‬ ‫مج وعۀ تاریخی قلعه دختر در ش ال شرقی شهر کرمدان‬ ‫بر فراز یک برجستگی یا صخرۀ طبیعیِ وسیع و مشرفبده‬ ‫شهر کرمان واقعاست‪ .‬این مج وعه‪ ،‬دارای حصار اصدلی‪،‬‬ ‫برجهای دیدهبانی‪ ،‬آ انبار‪ ،‬تعدادی اتاق و تاالر است‪.‬‬ ‫سال ششم‪ ،‬شماره دوم‪ ،‬پاییز و زمستان ‪│ 1399‬‬ ‫‪3‬‬ ‫امیرحاجلو و همکاران ‪ /‬معرفی‪ ،‬طبقهبندی و ساختارشناسی کاشیهای زرینفام یافتشده از قلعه دختر شهر کرمان‬ ‫شک ‪ :1‬باال‪ :‬موقعیت قلعه دختر در شهر و استان کرمان؛ پایین‪ :‬بخشی از عناصر مع اری «تختگاه» قلعه دختر‬ ‫‪Fig. 1: Top- The location of Qal’eh Dokhtar in Kerman; down- The architecture remains of Takht-gah in Qal’eh Dokhtar‬‬ ‫ه چنین در گوشۀ شد الشدرقی مج وعده‪ ،‬بخشدی‬ ‫موسوم به تختگاه وجود دارد که ساختارهایی در سهطبقده‬ ‫در آن شک گرفتهاندد‪ .‬اللد سداختارهای مع داری قلعده‬ ‫دختر با مصدال خشدت و گد برپاشددهاندد (شدک ‪ )1‬و‬ ‫الیههای متعدد خشت و چینه و ابعداد متفداوت خشدتهدا‬ ‫نشانگر بازسازیهای آن در دورههدای مختلدف اسدت‪ .‬در‬ ‫بخشی از طبقۀ ه کفِ تختگاه‪ ،‬راهرویدی واقدعاسدت کده‬ ‫به سوی جنو تختگاه منتهی میشود‪ .‬طداق ایدن راهدرو‬ ‫بیش از شش متر ارتفا دارد و کف طبقه سوم را تشدکی‬ ‫میدهد؛ زیرا اتاقها و ف اهای اطراف راهرو در سهطبقده‬ ‫ایجادشدددهانددد‪ ،‬امددا ف ددای راهددرو و طبقدده بدداالی آن‪،‬‬ ‫درمج و ‪ ،‬دوطبقه را تشدکی مدیدهندد‪ .‬در پدی ریدزش‬ ‫‪ │ 4‬سال ششم‪ ،‬شماره دوم‪ ،‬پاییز و زمستان ‪1399‬‬ ‫بخشی از طاق (کف طبقه سوم)‪ ،‬طرح مرمت آن پیشدنهاد‬ ‫و اجرای آن آلاز شد و در آواربدرداری و پیگدردی ف دای‬ ‫راهرو‪ ،‬بیش از یکصد قطعه کاشی زرینفدام در البدهالی‬ ‫آوار کف طبقه سوم بهدست آمد‪.‬‬ ‫‪ .2-3‬کاشیهای زرینفام نویافتۀ قلعه دختر‬ ‫کاشیهای زرینفام قلعه دختر ازنظر فرم و نقش به چهدار‬ ‫گروه زیر تقسیم میشوند‪:‬‬ ‫کاشیهای ستارهای هشت پر‪ :‬فرم ش شده یدا‬ ‫ستارۀ هشت پر یکی از برگههای رایجِ کاشیهای زرینفام‬ ‫در ایران است و در قلعه دختر کرمان نیز ش ار زیادی از آن‬ ‫دو فصلنامه پژوهه باستانسنجی‬ ‫بهدست آمد‪ .‬ایدن ندو از کاشدی‪ ،‬در دو انددازۀ کوچدک و‬ ‫بزرگ در قلعه دختر شناساییشد‪ .‬طول کاشیهای کوچک‬ ‫‪ 14‬سانتیمتر و طول کاشیهای بزرگ ‪ 21‬سانتیمتر است‪.‬‬ ‫طیف رنگی لعا زرینفدام‪ ،‬اللد قهدوهای‪ ،‬خرمدایی یدا‬ ‫زیتونی است که بر زمینهای از سفید شیری ایجادشده است‬ ‫و رنگهای الجوردی و فیروزهای نیز در برخی از نقوش و‬ ‫کتیبهها دیدهمیشوند (شک های ‪ 2‬و ‪ ،3‬ن ونههدای ‪ 1‬تدا‬ ‫‪ .)41 ،32 ،24 ،23 ،18 ،16 ،14‬نقشمایههای این گروه از‬ ‫کاشیها شام نقوش گیاهی (ترنج‪ ،‬زنبق و بهاحت الزیاد‪،‬‬ ‫لوتوس)‪ ،‬حیوانی و پرنده (به احت ال زیاد‪ ،‬درندا) و انسدانی‬ ‫است‪ .‬ه چنین در حاشیۀ برخدی از قطعدات‪ ،‬کتیبدههدایی‬ ‫نگاشته شده است‪ .‬در کتیبۀ حاشیه ن ونۀ ش ارۀ ‪ 2‬عبارتی‬ ‫با م ون «‪ ...‬آفرین بهر جدای کدی باشدد خداوندد ایدن‬ ‫خداوند دارنده ‪ ...‬یاد تو باد ‪ »...‬آمده است (شک ‪ .)2‬به نظر‬ ‫میرسد بخش اول این کتیبه‪ ،‬بیت زیر است‪:‬‬ ‫نگددددهدار بدددادا جهدددانآفدددرین‬ ‫به هر جا که باشدد خداوندد ایدن‬ ‫این بیت‪ ،‬یکی از ابیدات رایدج در آثدار هندری دوران‬ ‫اسالمی است و قدی یترین کداربرد شدعر فارسدی را روی‬ ‫یک سفالینه نشان میدهد [‪ .]18‬ه چندین ایدن بیدت بدر‬ ‫تعداد زیادی از کاشیهای تخت سلی ان نیدز نوشدتهشدده‬ ‫است‪ .‬کاشیهای مشابه در تخت سلی ان دارای تاریخهای‬ ‫‪ 670‬تدا ‪ 674‬هجدری هسدتند [‪ .]19‬سدرایندۀ ایدن شدعر‬ ‫بهدرستی مشخد نیست‪ ،‬امدا بدا توجده بده اینکده بدرای‬ ‫نخستین بار بر سفالهای سدۀ سدوم و چهدارم هجدری از‬ ‫نیشابور نوشتهشده و بدا توجده بده وزن شدعر یعندی بحدر‬ ‫متقار ‪ ،‬بهاحت الزیاد‪ ،‬به یکی از منظومهها یا شاهنامههدا‬ ‫و متون ح اسی قب از فردوسی (مانند شاهنامۀ دقیقی یدا‬ ‫منظومه اشعار رودکی) تعلّقدارد‪.‬‬ ‫ه چنین در حاشیۀ گوشۀ س ت چپ ن ونۀ ش ارۀ ‪،3‬‬ ‫عبارت «فی سنه ‪ »661‬و پسازآن عبارت «ه انا که گد‬ ‫را بها ‪ »...‬آمده است (شک ‪ .)2‬این عبارت بهاحت ال زیاد‪،‬‬ ‫ابتدای بیت زیر از حکیم ابوالقاسم فردوسی است‪:‬‬ ‫ه اندددا کددده گددد را بهدددا خواسدددتی‬ ‫بددددان رندددگ و ری را بیاراسدددتی [‪]20‬‬ ‫امکان قرائت بقیۀ متن گوشۀ چپ در ن ونۀ شد اره ‪3‬‬ ‫فراهم نشد‪ .‬این کاشی‪ ،‬ازنظر رسمالخط و شدک ظداهری‬ ‫مشابه کاشیهایی اسدت کده قوچدانی در کتدا خدود در‬ ‫بخش تصاویر رنگی با ش ارههای ‪ 14‬الف‪ 78 ،76 ،‬و ‪102‬‬ ‫معرفی کرده است [‪.]19‬‬ ‫در ن ونۀ ش ارۀ ‪ ،4‬کتیبهای با م د ون «بده از درّ و‬ ‫گوهر به خروارها ‪ ...‬زلفت صن ا» آمدده اسدت (شدک ‪.)2‬‬ ‫بخش اول این کتیبه بهاحت الزیاد بیت شعری اسدت کده‬ ‫در گنجِ بازیافته به بوشکور بلخدی نسدبت دادهشدده اسدت‬ ‫[‪ .]21‬این شعر در گنج بازیافتده در بدا یدازدهم از اشدعار‬ ‫بوشکور (اندر صبر و شکیبایی‪ ،‬بیت ‪ )154‬بدهصدورت زیدر‬ ‫آمدهاست‪:‬‬ ‫شکدیبایی اندر هد ه کارهدا‬ ‫به از توشددۀ زر به خروارها‬ ‫مشابه این کاشی در میان کاشیهای تخدت سدلی ان‬ ‫نیز وجود دارد [‪ .]19‬بخش دوم کتیبده‪ ،‬در حاشدیۀ سد ت‬ ‫چپ‪ ،‬نشانگر عبارت «زلفت صن ا» است و بهاحت الزیداد‪،‬‬ ‫بیتی به شرح زیر‪ ،‬مشابه بدا برخدی از کاشدیهدای تخدت‬ ‫سلی ان [‪ ]19‬بر آن نوشتهشده بوده است‪:‬‬ ‫زلفددت صددن ا دام دلدم میگردد‬ ‫وین چری نه بر کام دلم میگردد‬ ‫چوبک زن صبر کو کی دزد لم تو‬ ‫شبدهاست که بر بام دلم میگردد‬ ‫یکی از کاشیهای تخت سلی ان که دربردارنده بیت‬ ‫فوق است‪ ،‬تاریخ ‪ 670‬هجری را نشان میدهد [‪.]19‬‬ ‫در ن ونۀ ش ارۀ ‪ 23‬عالوه بر نقش پرنددهای در حدال‬ ‫پرواز (بهاحت ال زیاد‪ ،‬درنا) و نقدوش گیداهی‪ ،‬کتیبدهای بدا‬ ‫م ون «می در خم گرچه سر ‪ ...‬نگر چه خدرم و خنددان‬ ‫اسددت ‪ ...‬اوسددت کدده مددونس خردمندددان اسددت» آمددده و‬ ‫پسازآن «نگه کردن اندر ه ه کارها» نوشدتهشدده اسدت‬ ‫(شک ‪ .)2‬شبیه این کاشی در مج وعه کاشیهای تخدت‬ ‫سلی ان با رباعی زیر در حاشیه و نقوش پرندده و حیواندات‬ ‫در مرکز وجود دارد و رباعی آن از ظهیرالدین فاریابی است‬ ‫[‪ .]19‬متن کام رباعی به این شرح است‪:‬‬ ‫مددی را کدده ه یشددده بددر خدددرد دندددان اسددت‬ ‫هددم اوسددت کدده مددونس خردمندددان اسددت‬ ‫مددی در خددم اگرچدده سرگرفتسددت رواسددت‬ ‫در شیشه نگر چده خدرّم و خنددان اسدت [‪]22‬‬ ‫سال ششم‪ ،‬شماره دوم‪ ،‬پاییز و زمستان ‪│ 1399‬‬ ‫‪5‬‬ ‫امیرحاجلو و همکاران ‪ /‬معرفی‪ ،‬طبقهبندی و ساختارشناسی کاشیهای زرینفام یافتشده از قلعه دختر شهر کرمان‬ ‫شددعر دوم در ایددن کاشددی‪ ،‬صددورت دیگددری از بیددت‬ ‫«شکیبایی اندر ه ه کارها ‪ ...‬به از توشه زر به خروارها» یا‬ ‫«شکیبایی اندر ه ه کارها ‪ ...‬به از درّ و گوهر به خروارها»‬ ‫است که در قطعه کاشی ش ارۀ چهار نیز آمده بود‪.‬‬ ‫کاشیهای صلیبی یا چلیپایی‪ :‬فرم چلیپایی نیز‬ ‫از فرمهای پرتکدرار در کاشدیهدای زریدنفدام اسدت و‬ ‫به عنوان مک کاشی ستارهای برای پر کدردن سدطوح‪،‬‬ ‫بهویژه ازارهها‪ ،‬به کدار مدیرفدت‪ .‬بددین ترتید کده در‬ ‫فواص میان کاشیهای ستارهای هشت پر‪ ،‬ف ای خالی‬ ‫بده فدرم صدلی بده وجدود مدیآمدد و کاشدی چلیپددایی‬ ‫مناس ترین گزینه برای پر کردن ایدن فواصد بدود‪ .‬بدا‬ ‫توجه به اینکه کاشیهای ستارهای هشتپدر در دو ابعداد‬ ‫کوچددک و بددزرگ شناسدداییشدددهانددد‪ ،‬بددهاحت ددالزیدداد‬ ‫کاشیهای چلیپایی نیز دارای دو اندازه بدودهاندد؛ امدا در‬ ‫ن ونههای یافته شده‪ ،‬تنها کاشیهای چلیپدایی بدا طدول‬ ‫‪ 21‬سانتیمتدر شناسدایی شدد کده مک د کاشدیهدای‬ ‫ستارهای ‪ 21‬سانتیمتری بودهاند‪.‬‬ ‫کاشیهای چلیپاییِ قلعه دختر دارای نقدوش گیداهی‬ ‫هستند‪ .‬لعا زرینفام در این کاشیها به رنگ قهوهای یدا‬ ‫زیتونی بر زمینۀ سفید شیری است (شدک ‪ ،2‬ن وندۀ ‪ 15‬و‬ ‫بهاحت الزیاد ‪)20‬‬ ‫کاشیهای خشتی‪ :‬کاشیهای خشدتی یدا مربعدی یدا‬ ‫چهارگوش‪ ،‬دارای نقوشی بر زمینۀ سفید شیری هسدتند و‬ ‫نقشمایۀ الل آنها گیاهی (بهصورت گ و برگ) اسدت‬ ‫و روی برخی از آنها نقش محرابی بهصورت نوار برجسته‬ ‫ایجادشده است (شک ‪ :2‬ن ونۀ ‪ ،17‬شک ‪ :3‬ن وندههدای‬ ‫‪ 25‬و ‪ .)26‬ه چنین‪ ،‬برخی از آنها دارای نقوش برجسدته‬ ‫(ن ونه ‪ )30‬یا کتیبههای برجسته (ن ونههای ‪)43 ،42 ،27‬‬ ‫هستند‪ .‬رنگ لال لعا زریدنفدام در آنهدا قهدوهای یدا‬ ‫خرمایی یا زیتونی است و رنگهای الجوردی و فیروزهای‬ ‫نیز بهکاررفته است‪ .‬در کاشیهای خشتی با نقش یا کتیبدۀ‬ ‫برجسددته‪ ،‬الل د بخددشهددای برجسددتۀ کاشددی‪ ،‬بارنددگ‬ ‫الجوردی یا فیروزهای آراستهشده است‪.‬‬ ‫کاشیهای مستطیلی حاشیهای‪ :‬این کاشیها بدرای‬ ‫قددا بندددی و حاشددیۀ اطددراف کاشددیهددای بددزرگتددر‬ ‫استفادهمیشود و دربردارندۀ نقوش گیاهیِ تکرارشونده (بده‬ ‫شک واگیرهای لنچه و برگ) و کادربندیهایی بدا طدرح‬ ‫شبه کتیبه هستند‪ .‬رنگ لعا زرینفام در آنها زیتونی یدا‬ ‫قهوهای است و نقش بر زمیندۀ سدفید شدیری ایجادشدده‬ ‫است (شک ‪ ،3‬ن ونههای ‪ 40 ،39‬و بدهاحت دالزیداد ‪.)31‬‬ ‫عرض این کاشیها نه سانتیمتر است‪ ،‬اما طول آنهدا بده‬ ‫دلی شکستگی مشخدنیست‪.‬‬ ‫شک ‪ :2‬کاشیهای زرینفام قلعه دختر‬ ‫‪Fig. 2: The Luster tiles of Qal’eh Dokhtar‬‬ ‫‪ │ 6‬سال ششم‪ ،‬شماره دوم‪ ،‬پاییز و زمستان ‪1399‬‬ ‫دو فصلنامه پژوهه باستانسنجی‬ ‫شک ‪ :3‬کاشیهای زرینفام قلعه دختر‬ ‫‪Fig. 3: The Luster tiles of Qal’eh Dokhtar‬‬ ‫‪ .3-3‬تاریخگذاری کاشیها‬ ‫یک قطعه کاشی کتیبهدار به تاریخ ‪ 661‬هجدری در میدان‬ ‫ن ونهها (شک ‪ ،2‬ن ونه ش اره ‪ )3‬راهن ا و معیداری بدرای‬ ‫تاریخگذاری نسبی سایر کاشیها است؛ زیرا ه ۀ ن ونههدا‬ ‫از یک بافت و کانتکستِ باستانشناختی کشفشدهاند و از‬ ‫بسیاری جهات‪ ،‬با یکدیگر قاب مقایسده هسدتند‪ .‬بدر ایدن‬ ‫اساس‪ ،‬تاریخگذاری پیشنهادی برای کاشیهای زریدنفدام‬ ‫قلعه دختر‪ ،‬اواسط سدۀ هفتم هجری است‪.‬‬ ‫اگر احت ال انتقال کاشیهدا از بندای دیگدر بده قلعده‬ ‫دختر نادیده گرفته شدود و چندین فدرض شدود کده ایدن‬ ‫کاشیها از ابتدا بدهعندوان عنصدر زینتدی در سداختارهای‬ ‫مع اری قلعه دختر بهکاررفتدهاندد‪ ،‬تداریخگدذاری فدوق بدا‬ ‫گاهنگاری قلعه دختر بر اساس منابع تاریخی نیدز مطابقدت‬ ‫دارد؛ زیدرا در منددابع مکتددو سدددههددای میددانی اسددالمی‬ ‫اطالعاتی درباره فراز و فرود قلعه دختر آمدده اسدت‪ .‬قلعده‬ ‫دختددر در اوای د سدددۀ هفددتم هجددری بدده دسددتور ملددک‬ ‫ع ادالدین ویران شد [‪ ،]23‬اما در ه ین سدده و در زمدان‬ ‫حاک یت قراختائیان د یکی از ادوار درخشانِ تاریخ کرمدان‬ ‫د بازسازی شد و مح رویدادهای مه ی بود [‪.]24‬‬ ‫‪ .4-3‬کارکرد کاشیهای زرینفام قلعه دختر‬ ‫بددا توجدده بدده وضددعیت تددراکم کاشددیهددا و کانتکسددت‬ ‫باستانشناسی آن و کشف آنها در البهالی آواری کده از‬ ‫کف طبقۀ سوم تختگاه به ف ای راهرو ریختده شدده‪ ،‬بده‬ ‫نظر میرسد کاشیهای زرینفام پس از جدایی و خروج از‬ ‫مح نص اولیه‪ ،‬بهعنوان قطعات دور ریدز بدهمنظدور پدر‬ ‫کردنِ کف طبقۀ سوم مورداستفاده قرارگرفتهاندد و پدس از‬ ‫تخری ‪ ،‬به پایین سقوط کدردهاندد (شدک ‪)4‬؛ زیدرا هدی‬ ‫نشانهای از کاشیکاری در عناصدر سداختاری طبقده سدوم‬ ‫ازج له ازارهها وجود ندارد و ن یتوان کاشیها را بهعندوان‬ ‫تزیین ف اهای طبقه سوم محسو کرد‪ .‬بر ایدن اسداس‪،‬‬ ‫کاربرد آنها در کف طبقه سوم‪ ،‬کاربرد ثانویه بدوده اسدت؛‬ ‫زیرا ساختارهای طبقه سوم با استناد به نو قوسها و ابعاد‬ ‫خشتها‪ ،‬در دورۀ قاجار ایجادشدهاند؛ اما کاشیهدا مربدوط‬ ‫به اواسط سدۀ هفتم هجری هستند؛ بنابراین‪ ،‬دربارۀ مح‬ ‫کاربرد اولیۀ کاشیها فرضیات زیر مطرح است‪:‬‬ ‫فرضیۀ نخست‪ ،‬انتقال کاشیها از یدک بندای سددۀ‬ ‫هفتم هجدری (دوره قراختدایی) بده قلعده دختدر اسدت‪.‬‬ ‫بررسی مع اری سدههای میانی اسالمی در ایران نشدان‬ ‫میدهد حامیان و بانیان آثار مع اری‪ ،‬اسدتفاده از کاشدی‬ ‫زرینفام را الل برای بناهای مذهبی ازج لده مسداجد و‬ ‫زیارتگاهها ترجی دادهاندد؛ بندابراین‪ ،‬یکدی از احت داالت‬ ‫دراینباره‪ ،‬انتقال کاشیها از قبّه سبز کرمان و مدرسۀ آن‬ ‫به قلعه دختر است‪ .‬برای این فرضیه چندد دلید مطدرح‬ ‫است‪ :‬دلی نخست همزمانی تاریخ ساخت قبّده سدبز بدا‬ ‫تاریخ کاشیهای زرینفامِ موردمطالعده اسدت؛ زیدرا قبده‬ ‫سال ششم‪ ،‬شماره دوم‪ ،‬پاییز و زمستان ‪│ 1399‬‬ ‫‪7‬‬ ‫امیرحاجلو و همکاران ‪ /‬معرفی‪ ،‬طبقهبندی و ساختارشناسی کاشیهای زرینفام یافتشده از قلعه دختر شهر کرمان‬ ‫سبز در تاریخ ‪ 640‬هجری [‪ ]25‬و مدرسه مجداور آن در‬ ‫فاصله ‪ 650‬تا ‪ 655‬هجری و در زمدان حکومدت ترکدان‬ ‫خاتون قراختایی ساختهشدهاند [‪ .]26‬دلی دوم اینکده در‬ ‫جعبههای محتوی کاشیهای معرق منسو به قبّه سدبز‬ ‫کرمان که در حال حاضر در محوطۀ ه ین بنا نگهدداری‬ ‫میشوند‪ ،‬یک کاشی زرینفام مشابه با ن ونههدای قلعده‬ ‫دختر وجود دارد (شک ‪ )5‬و بهاحت الزیداد‪ ،‬ایدن بندا در‬ ‫سدههای میانی و قب از تخری ‪ ،‬با کاشیهای زرینفدام‬ ‫مشابهی آراستهشده بود‪ .‬چنانکده در تداریخ شداهی نیدز‬ ‫آمده است‪ ...« :‬در وقتیکه سلطان اعظم [ترکان خداتون‬ ‫قراختایی] انار اهلل برهانه‪ ،‬اساس و بنیاد مدرسده مقدسده‬ ‫میفرمود و مینهداد‪ ،‬بدر آن سدیاق و نسدق ترتید آن‬ ‫میداد که اندرون صفّههای بزرگ بده کاشدی پوشدش و‬ ‫آرایش کنند» [‪ .]25‬سوم اینکه پس از خرابدی قبّده سدبز‬ ‫براثر زمینلرزۀ دورۀ قاجار‪ ،‬مصال آن در ساخت بناهدای‬ ‫جدید به کاررفتهاسدت [‪ ]27‬و مدردم‪ ،‬کاشدیهدای آن را‬ ‫جابهجا کرده و بدردهاندد [‪ .]25‬چهدارم اینکده در جریدان‬ ‫تخری آرامگاه حاک ان قراختایی در قبّه سدبز و مدرسده‬ ‫ترکان خاتون در کنار آن‪ ،‬حجم زیادی از آوار بهجاماندده‬ ‫و بهاحت الزیاد ایدن حجدم از آوار را بده قلعده دختدر در‬ ‫حاشیۀ شهر منتق کردهاند تا از یکسو‪ ،‬محوطۀ قبّه سبز‬ ‫پاکسازی و برای اقدامات ع رانی بعدی آماده شود؛ و از‬ ‫سوی دیگر‪ ،‬آوار مع اری قبّه سبز در کدفسدازی طبقدۀ‬ ‫سومِ تختگاه قلعه دختدر مورداسدتفاده قرارگیدرد‪ .‬پدنجم‬ ‫اینکه بر پایۀ منابع تاریخی‪ ،‬وکی ال لدک ندوری در دورۀ‬ ‫قاجار بخشهایی از قبه سدبز را بده خیدال یدافتن گدنج‬ ‫تخری کردهاست [‪ .]25‬از سوی دیگدر‪ ،‬در ه دین دوره‪،‬‬ ‫او دستور پر کردن چداه بدزرگ قلعده دختدر را دادهاسدت‬ ‫[‪ .]28‬بر این اساس‪ ،‬احت ال انتقال آوار قبه سبز به قلعده‬ ‫دختر توسط وکی ال لک و استفاده از بخشی از آوار برای‬ ‫پددر کددردن چدداه و اسددتفاده از بخددش دیگددر آوار بددرای‬ ‫ساخت وسدازهای طبقده سدوم تختگداه نیدز وجدود دارد‪.‬‬ ‫بدداوجوداین‪ ،‬مددوارد فددوق تنهددا بددهعنددوان احت دداالت‬ ‫مطرحشدهاند و الزم است شواهد بیشتری از کاشیهدای‬ ‫زرینفام در قبّه سبز کشف و با کاشیهدای قلعده دختدر‬ ‫مقایسهشود‪ .‬بر این اسداس‪ ،‬پدذیرش قطعدی اسدتفاده از‬ ‫کاشی زرینفام در قبّده سدبز نیدز نیازمندد کداوشهدای‬ ‫‪ │ 8‬سال ششم‪ ،‬شماره دوم‪ ،‬پاییز و زمستان ‪1399‬‬ ‫باستانشناسی در مح این بنا است؛ زیرا امروزه آرامگداه‬ ‫و مدرسه تخری شده و تنها یک سردر از آن بداقیماندده‬ ‫است‪ .‬از سوی دیگر‪ ،‬تاکنون کداوش باسدتانشناسدی در‬ ‫قبّدده سددبز و مدرس دۀ آن صددورت نگرفتددهاسددت و تنهددا‬ ‫فعالیتهای میدانی مرتبط با آن‪ ،‬بررسی باسدتانشناسدی‬ ‫محوطۀ قبّه سبز به سرپرستی هایده الله [‪ ]29‬بودهاست‪.‬‬ ‫فرضیۀ دوم دربارۀ کاربرد اولیۀ کاشیهدای زریدنفدام‬ ‫قلعه دختر‪ ،‬این است که کاشیها از ابتدا بهمنظدور تدزیین‬ ‫بخشهایی از خود قلعه دختر بهعنوان یک قلعۀ حکدومتی‬ ‫یا کای د قلعه تولید و استفادهشدهاند؛ زیرا با استناد به منابع‬ ‫تدداریخی‪ ،‬قلعدده دختددر در برخددی دورههددا ازج لدده دوران‬ ‫سلجوقیان کرمدان و قراختدایی بدهعندوان مقدر حکدومتی‬ ‫کاربرد داشتهاست و حاک ان کرمان و خانوادۀ آندان در آن‬ ‫مستقر بودهاند [‪30‬؛ ‪24‬؛ ‪ .]23‬ه چنین در طرح گ انهزندی‬ ‫بهمنظور تعیین عرصه و حریم قلعه دختر‪ ،‬در گ انههدای ‪4‬‬ ‫و ‪ 10‬در حدفاص قلعه دختر و قلعه اردشیر‪ ،‬تعدادی کاشی‬ ‫زرینفام مشابه با ن ونههای موردمطالعده بده دسدت آمدد‬ ‫[‪]31‬؛ بنابراین تزیین برخی از ف اهای مع اری قلعه دختر‬ ‫(لیر از تختگاه) با کاشی زرینفام نیدز یکدی از احت داالت‬ ‫است‪ .‬بر پایۀ نتایج کاوشها و بررسیهای باستانشناسدی‬ ‫در برخی قال حکومتی یا کای د قلعدههدا ازج لده قلعده‬ ‫ال وت [‪ ]32‬و قلعه وشاق نطنز [‪ ]33‬نیز از کاشی زرینفام‬ ‫برای تزیین بناها استفادهشده است‪.‬‬ ‫‪ -4‬مواد و روشها‬ ‫‪ .1-4‬مطالعات آزمایشگاهی‬ ‫در این مقاله‪ ،‬عالوه بر مطالعۀ سبکشناسی و طبقهبنددی‬ ‫بیش از یکصد قطعه کاشی زرینفامِ قلعده دختدر‪ ،‬نتدایج‬ ‫آنالیزهای عنصری‪ ،‬ساختارشناسی و میکروسدکوپی یدازده‬ ‫ن ونه از مج و کاشیها ارائهشدده اسدت‪ .‬ایدن ن وندههدا‬ ‫شام ن وندههدای شد اره ‪،22 ،20 ،19 ،15 ،14 ،12 ،10‬‬ ‫‪( 24‬شک ‪ 29 ،28 ،)2‬و ‪( 39‬شدک ‪ )3‬هسدتند‪ .‬انتخدا ِ‬ ‫این یازده ن ونه بر پایۀ فرمهای چهارگانده و ویژگدیهدای‬ ‫ظاهریِ لعا و نقش کاشیها صورت گرفتهاسدت‪ .‬سدپس‬ ‫یک تا دو سانتیمتر از هر ن ونده بدرای آنالیزهدا جداشدده‬ ‫دو فصلنامه پژوهه باستانسنجی‬ ‫شک ‪ :4‬مح کشف کاشیها؛ ‪ :A‬کف طبقه سوم تختگاه قلعه دختر ‪ :B‬بخش فروریخته کف تختگاه‪ :C ،‬آوار کف طبقه سوم و مح کشف‬ ‫کاشیها‬ ‫‪Fig. 4: The archaeological context of the luster tiles, A: the 3rd floor of Takht-Gah in Qal’eh Dokhtar, B: the collapsed floor,‬‬ ‫‪C: the debris of 3rd floor and the location of the founded tiles.‬‬ ‫شک ‪ :5‬کاشی زرینفام از قبّه سبز کرمان؛ بهاحت الزیاد با بخش‬ ‫فوقانی حرف «الف» یا «ل» به صورت برجسته‬ ‫‪Fig. 5: The luster tile excavated from Qobbeh Sabz in‬‬ ‫‪Kerman; Probably including the upper part of Alef (A) or‬‬ ‫)‪Lam (L‬‬ ‫است (شک ‪ .)10‬ن ونههای انتخابی‪ ،‬دارای لعا هدایی بدا‬ ‫رنگهای متفاوت هستند‪ .‬تفاوت رنگ لعا کاشدیهدا یدا‬ ‫ناشی از تولید آنها در کارگاههای متفاوت یا با مواد اولیده‬ ‫متفاوت است‪ ،‬یا ناشی از تغییرات عناصر شی یایی در لعا‬ ‫است؛ زیرا تنالیتههای متفاوت رنگ لعدا در کاشدیهدای‬ ‫زرینفام براثر هوازدگی و تغییرات شی یایی در روی سدط‬ ‫لعا پدید میآید [‪.]34‬‬ ‫پس از انتخا ن ونهها مطالعدات میکروسدکوپی در‬ ‫مقیاس میکرومتر برای بررسی سداختار زینتدر و ترکید‬ ‫شی یایی ن ونههدا بدا استفاده از میکروسکوپ الکتروندی‬ ‫روبشی ‪ EDX-SEM‬مدل ‪ Quanta von FEI 250‬به‬ ‫ه راه دسدتگاه اسدپکتروفوتومتر اشدعه ایکدس بداانرژی‬ ‫‪ 20keV‬به انجام رسید‪ .‬ن ونهها در این روش بهصدورت‬ ‫کامالً لیر تخریبی در دسدتگاه قدرار دادهشددند و بددون‬ ‫پوشش کربن و یا طال مورد آزمایش قرارگرفتند‪.‬‬ ‫افزون بر این‪ ،‬به منظور مطالعدۀ ترکیبدات عنصدری‬ ‫لعا ها و بدنۀ کاشیها از روش میکروپیکسی با باریکددۀ‬ ‫پروتدون باانرژی ‪ MeV2.5‬و جریان باریکهای در حددود‬ ‫‪ 30-50 pA‬استفادهشده است کده توسدط شدتا دهندده‬ ‫واندددوگراف ‪ 3MV‬مسددتقر در آزمایشددگاه واندددوگراف‬ ‫پژوهشگاه علوم و فنون هستهای قاب انجاماسدت [‪.]35‬‬ ‫روش میکروپیکسی‪ ،‬روشدی لیدر مخدر ‪ ،‬سدریع‪ ،‬بدس‬ ‫عنصری و رایج در آنالیز عنصری ن ونههای تاریخیاست‬ ‫و امکان آنالیز بس عنصری از سدیم تا اورانیدوم بدا ایدن‬ ‫روش وجود دارد [‪ .]36‬با این روش‪ ،‬امکدان تهیدۀ نقشدۀ‬ ‫توزیع عنصری ن ونه در ابعاد میکرون فدراهم مدیشدود‪.‬‬ ‫دقت و حساسیت این روش‪ ،‬بندا بدر ندو عنصدر از ‪50-‬‬ ‫‪ 1000ppm‬متغیر است‪ .‬ه چنین برای محاسبۀ للظدت‬ ‫سال ششم‪ ،‬شماره دوم‪ ،‬پاییز و زمستان ‪│ 1399‬‬ ‫‪9‬‬ ‫امیرحاجلو و همکاران ‪ /‬معرفی‪ ،‬طبقهبندی و ساختارشناسی کاشیهای زرینفام یافتشده از قلعه دختر شهر کرمان‬ ‫جدول ‪ :1‬نتایج اندازهگیری شده‪ ،‬گزارششده و انحراف معیار ترکیبات عنصری برحس درصد وزنی (‪ ،)wt%‬مقادیر خطا نسبی برحس درصد و‬ ‫ه چنین حداق مقدار قاب اندازهگیری (‪ )LOD‬این عناصر برحس ‪ ppm‬برای ن ونههای استاندارد شیشه تولیدشده توسط موزه کورنینگ با‬ ‫کدهای ‪ A‬و ‪ C‬موزه کورنینگ‪.‬‬ ‫‪Table 1: Measured and reported elemental composition and standard deviation in weight percent (wt%), relative analytical‬‬ ‫‪errors in percentage (%), as well as the minimum detectable level (LOD) for all elements in ppm in Corning Standard‬‬ ‫‪glasses A and C.‬‬ ‫‪PbO‬‬ ‫‪0.09‬‬ ‫‪0.12‬‬ ‫‪0.02‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪BaO‬‬ ‫‪0.49‬‬ ‫‪0.56‬‬ ‫‪0.05‬‬ ‫‪12.5‬‬ ‫‪Sb2O5‬‬ ‫‪1.20‬‬ ‫‪1.75‬‬ ‫‪0.21‬‬ ‫‪31.4‬‬ ‫‪SnO2‬‬ ‫‪0.51‬‬ ‫‪0.19‬‬ ‫‪0.12‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪SrO‬‬ ‫‪0.12‬‬ ‫‪0.10‬‬ ‫‪0.03‬‬ ‫‪20.0‬‬ ‫‪ZnO‬‬ ‫‪0.07‬‬ ‫‪0.04‬‬ ‫‪0.01‬‬ ‫‪50.0‬‬ ‫‪Cu2O‬‬ ‫‪1.19‬‬ ‫‪1.17‬‬ ‫‪0.02‬‬ ‫‪1.7‬‬ ‫‪NiO‬‬ ‫‪0.03‬‬ ‫‪0.02‬‬ ‫‪0.01‬‬ ‫‪50.0‬‬ ‫‪CoO‬‬ ‫‪0.19‬‬ ‫‪0.17‬‬ ‫‪0.01‬‬ ‫‪12.0‬‬ ‫‪Fe2O3‬‬ ‫‪1.12‬‬ ‫‪1.09‬‬ ‫‪0.02‬‬ ‫‪2.7‬‬ ‫‪MnO‬‬ ‫‪1.02‬‬ ‫‪1.00‬‬ ‫‪0.01‬‬ ‫‪2.0‬‬ ‫‪TiO2‬‬ ‫‪0.77‬‬ ‫‪0.79‬‬ ‫‪0.01‬‬ ‫‪2.5‬‬ ‫‪CaO‬‬ ‫‪4.71‬‬ ‫‪5.03‬‬ ‫‪0.03‬‬ ‫‪6.3‬‬ ‫‪K2O‬‬ ‫‪2.69‬‬ ‫‪2.87‬‬ ‫‪0.02‬‬ ‫‪6.2‬‬ ‫‪Cl‬‬ ‫‪0.13‬‬ ‫‪0.10‬‬ ‫‪0.01‬‬ ‫‪30.0‬‬ ‫‪SO3‬‬ ‫‪0.12‬‬ ‫‪0.10‬‬ ‫‪0.02‬‬ ‫‪20.0‬‬ ‫‪P2O5‬‬ ‫‪0.16‬‬ ‫‪0.13‬‬ ‫‪0.08‬‬ ‫‪23.0‬‬ ‫‪SiO2‬‬ ‫‪67.52‬‬ ‫‪66.56‬‬ ‫‪0.16‬‬ ‫‪1.4‬‬ ‫‪Al2O3‬‬ ‫‪1.12‬‬ ‫‪1.00‬‬ ‫‪0.10‬‬ ‫‪12.0‬‬ ‫‪MgO‬‬ ‫‪2.69‬‬ ‫‪2.66‬‬ ‫‪0.12‬‬ ‫‪1.1‬‬ ‫‪Na2O‬‬ ‫‪14.21‬‬ ‫‪14.30‬‬ ‫‪0.19‬‬ ‫‪1.2‬‬ ‫‪150‬‬ ‫‪37.88‬‬ ‫‪36.70‬‬ ‫‪0.26‬‬ ‫‪3.21‬‬ ‫‪969‬‬ ‫‪11.80‬‬ ‫‪11.40‬‬ ‫‪0.11‬‬ ‫‪3.51‬‬ ‫‪3585‬‬ ‫‪n.d‬‬ ‫‪0.03‬‬ ‫‪nd‬‬ ‫‪nd‬‬ ‫‪1537‬‬ ‫‪0.17‬‬ ‫‪0.19‬‬ ‫‪0.06‬‬ ‫‪10.53‬‬ ‫‪205‬‬ ‫‪0.21‬‬ ‫‪0.29‬‬ ‫‪0.04‬‬ ‫‪27.58‬‬ ‫‪44‬‬ ‫‪0.05‬‬ ‫‪0.05‬‬ ‫‪0.01‬‬ ‫‪0.0‬‬ ‫‪57‬‬ ‫‪1.35‬‬ ‫‪1.13‬‬ ‫‪0.02‬‬ ‫‪19.47‬‬ ‫‪45‬‬ ‫‪0.02‬‬ ‫‪0.02‬‬ ‫‪0.01‬‬ ‫‪0.0‬‬ ‫‪89‬‬ ‫‪0.19‬‬ ‫‪0.18‬‬ ‫‪0.01‬‬ ‫‪5.55‬‬ ‫‪107‬‬ ‫‪0.29‬‬ ‫‪0.34‬‬ ‫‪0.01‬‬ ‫‪14.70‬‬ ‫‪28‬‬ ‫‪nd‬‬ ‫‪0.82‬‬ ‫‪nd‬‬ ‫‪nd‬‬ ‫‪108‬‬ ‫‪0.58‬‬ ‫‪0.79‬‬ ‫‪0.07‬‬ ‫‪26.58‬‬ ‫‪244‬‬ ‫‪4.67‬‬ ‫‪5.07‬‬ ‫‪0.04‬‬ ‫‪7.89‬‬ ‫‪80‬‬ ‫‪2.53‬‬ ‫‪2.84‬‬ ‫‪0.03‬‬ ‫‪10.91‬‬ ‫‪75‬‬ ‫‪nd‬‬ ‫‪0.10‬‬ ‫‪nd‬‬ ‫‪nd‬‬ ‫‪99‬‬ ‫‪nd‬‬ ‫‪0.10‬‬ ‫‪nd‬‬ ‫‪nd‬‬ ‫‪230‬‬ ‫‪nd‬‬ ‫‪0.14‬‬ ‫‪nd‬‬ ‫‪nd‬‬ ‫‪70‬‬ ‫‪34.22‬‬ ‫‪34.87‬‬ ‫‪0.11‬‬ ‫‪1.86‬‬ ‫‪270‬‬ ‫‪0.89‬‬ ‫‪0.87‬‬ ‫‪0.05‬‬ ‫‪2.30‬‬ ‫‪238‬‬ ‫‪2.05‬‬ ‫‪2.76‬‬ ‫‪0.11‬‬ ‫‪25.72‬‬ ‫‪289‬‬ ‫‪0.79‬‬ ‫‪1.07‬‬ ‫‪0.09‬‬ ‫‪26.16‬‬ ‫‪209‬‬ ‫‪977‬‬ ‫‪1709 nd‬‬ ‫‪463‬‬ ‫‪70‬‬ ‫‪68‬‬ ‫‪59‬‬ ‫‪65‬‬ ‫‪34‬‬ ‫‪197 1084 nd‬‬ ‫‪163‬‬ ‫‪nd‬‬ ‫‪nd‬‬ ‫‪nd‬‬ ‫‪193‬‬ ‫‪308‬‬ ‫‪373‬‬ ‫‪916‬‬ ‫عناصددر تشددکی دهنددده‪ ،‬از نددرمافددزار ‪GUPIXWIN‬‬ ‫استفاده شده است [‪ .]37‬قطدر باریکدۀ پروتدون در ایددن‬ ‫آزمایدددشهددا در حددددود ‪ 10‬میکددرون اسدددت‪ .‬بددرای‬ ‫آشکارسازی اشعۀ ‪ X‬از آشکارساز )‪ Si(Li‬استفادهشده که‬ ‫در زاویۀ ‪ 135‬درجه نسبدت بده پدرتدوهددای پدروتددون‬ ‫فرودی قرارگرفتده و دارای قدددرت تفدکیددک ‪150eV‬‬ ‫است‪ .‬در ایدن آزمدایشهدا از سیسدتم میکدرو باریکده و‬ ‫ج عآوری دادۀ سداخت شدرکت آکسدفورد اسدتفادهشدده‬ ‫است‪.‬‬ ‫بددرای اندددازهگیددری مقدددار خطددا و عدددم دقددت در‬ ‫اندازهگیری درصدِ وزنی عناصر تشکی دهنده‪ ،‬متناس با‬ ‫ترکیبددات اصددلی ن وندههدای موردبررسددی‪ ،‬ن ونددههددای‬ ‫استانداردی از جنس شیشده کده توسدط مدوزۀ کورنیدگ‬ ‫تولیدشده است‪ ،‬بده صدورت هدم زمدان و تحدت شدرایط‬ ‫یکسان با ن ونهها مورد آنالیز قرار گرفتند [‪ .]38‬با توجده‬ ‫به جنس بدنۀ کاشیهدا و ندو لعدا هدایی کده در ایدن‬ ‫پژوهش بررسی و آنالیز شدهاندد‪ ،‬ن وندههدای اسدتاندارد‬ ‫شیشه با کدهای ‪ A‬و ‪ C‬آنالیز و نتایج ترکیبات عنصری‬ ‫اندازهگیری شده‪ ،‬میزان خطدای نسدبی‪ ،‬انحدراف معیدار‬ ‫)‪ (Standard deviation‬و حداق مقدار قاب اندازهگیری‬ ‫(‪ (LOD‬برای هر عنصر در جددول ‪ 1‬ارائدهشدده اسدت‪.‬‬ ‫ه چنددین در ایددن جدددول‪ ،‬مقددادیر ترکیبددات عنصددری‬ ‫گزارش شده از ن ونههای استاندارد توسط آزمایشگاههای‬ ‫مرجع‪ ،‬بهمنظور مقایسه آوردهشده است [‪.]38‬‬ ‫‪ │ 10‬سال ششم‪ ،‬شماره دوم‪ ،‬پاییز و زمستان ‪1399‬‬ ‫‪Standard samples‬‬ ‫‪Measured‬‬ ‫‪Quoted‬‬ ‫‪Corning St.dev.‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪Relative‬‬ ‫‪Error‬‬ ‫‪LOD‬‬ ‫‪Measured‬‬ ‫‪Quoted‬‬ ‫‪Corning St.dev.‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪Relative‬‬ ‫‪Error‬‬ ‫‪LOD‬‬ ‫‪ .2-4‬نتایج مطالعات شیمیاییِ مواد‬ ‫‪ .1-2-4‬نتایج مشاهدات و بررسی نمونهها با‬ ‫استفاده از میکروسکوپ الکترونی‬ ‫بر اساس رنگهای شاخدِ ن ونهها‪ ،‬دو ن ونۀ شد اره ‪12‬‬ ‫و ‪ 20‬موردبررسی میکروسدکوپی بده روش ‪SEM-EDX‬‬ ‫قرار گرفتند‪ .‬ن ونههای موردمطالعه از قس تهدای مدرزی‬ ‫بدنۀ کاشیها با لعا روی آن انتخا شدند و بدهصدورت‬ ‫آنالیز منطقهای و نقطهای بسدته بده محد مدوردنظر‪ ،‬بدا‬ ‫اسددتفاده از فلورسددانس اشددعۀ ایکددس در میکروسددکوپ‬ ‫)‪ (EDX‬موردبررسدددی قرارگرفتندددد‪ .‬آزمدددایشهدددای‬ ‫میکروسکوپ الکترونی روی مناطقی از بدنده و مدرز بدین‬ ‫بدنه و الیۀ لعا انجامگرفته است‪ .‬بهایدنترتید ‪ ،‬امکدان‬ ‫شناخت بهتر فابریک یا ساختار بدنه و مشخصات مرز بین‬ ‫بدنه و الیۀ لعا فراهممیشدود و میکدرو کریسدتالهدای‬ ‫احت الی به وجود آمده در داخ لعا قاب شناسایی هستند‬ ‫[‪ .]39‬نتایج مطالعات میکروسکوپی در درجۀ اول حداکی از‬ ‫پیوستگی بسیار خو بدنه و ترکیبات شیشهای لعا است‬ ‫(شک ‪ 6‬و جدول ‪ .)2‬ه چنین بدنه دارای ساختار منسجم‬ ‫و شیشددهای شددده (‪ )Vitrified Structure‬اسددت‪ .‬ایددن‬ ‫ساختارهای منسجم و بدا خصدلتهدای للدی و بده هدم‬ ‫چسبنده به دلی درجه حرارتهای زینتریندگ بداال ایجداد‬ ‫میشود [‪ .]40‬ه چنین خل و فرج در بافت خ یدره براثدر‬ ‫خارج شددن گازهدای ‪ CO2‬و بخدارآ در حدین تخرید‬ ‫کربناتها پدید آمدهاست‪ .‬وجود حفرات زیاد در بدنۀ سفال‬ ‫دو فصلنامه پژوهه باستانسنجی‬ :D ،‫ بافت شیشهای لعا به ه راه میکروکریستالیت های درون آن‬:C ،‫ ذرات ریز منیزیم دیوپسید‬:B ،‫ ساختار الیه لعا و بدنه کاشیها‬:A :6 ‫شک‬ . ‫ حبا های موجود در الیه لعا‬:E ،‫بافت شیشهای شده خ یره‬ Fig. 6: A- The structure of the glaze layer and the body on the ceramic parts of the body. B- micro-crystals of Mg-diopside, C- glassy structure of glaze including the micro-crystalites within it. D- Vitreous fabrication of the body. E- The bubbles within the glaze layer. ‫ و ه چنین خصوصیات ساختاری خ یره د لعا‬EDX ‫ نتایج آنالیز لعا و خ یرۀ کاشیها به روش‬:2 ‫جدول‬ Table 2: Point and area analysis of the glaze and body of samples obtained by EDX, as well as the structural properties of the body-glaze phase interphase areas. Analyze area Fig. 7A; area 1 Fig. 7A; area 2 Fig. 7A; area 3 Fig. 7B; area 1 Fig. 7C; area 1 Fig. 7C; area 2 Na2O 5.38 13.81 13.39 4.21 2.17 4.38 MgO 4.97 3.29 2.67 13.86 1.03 0.87 Al2O3 15.66 6.06 10.65 1.96 1.30 3.60 SiO2 36.25 31.56 41.64 45.46 16.93 10.89 Ag SO3 0.22 0.40 3.30 K2O 3.47 1.71 3.11 1.27 SnO2 30.99 13.63 4.91 67.82 CaO 25.89 4.29 4.43 21.78 3.31 46.59 TiO2 0.63 Fe2O3 7.47 0.81 1.15 0.68 PbO CuO 7.85 12.73 4.5 6.10 2.17 0.61 ‫ قلع بهعنوان‬، ‫ در این لعا‬.‫ سر و کلسیم را نشان میدهد‬،‫ طیف به دست از لعا آنالیز شده دریکی از ن ونهها که وجود میزان زیاد قلع‬:7 ‫شک‬ .‫ سر بهعنوان گدازآور و کاهشدهندۀ دمای ذو لعا و کلسیم بهعنوان شبکهساز استفادهشده است‬،‫کورکننده‬ Fig. 7: SEM-EDX spectrum obtained from the sample (?)which has shown high levels of tin, lead, and calcium. The tin, lead and calcium have used as an opacifier, flux to reduce firing temperature and networker in the glaze, respectively 11 │ 1399 ‫ پاییز و زمستان‬،‫ شماره دوم‬،‫سال ششم‬ ‫امیرحاجلو و همکاران ‪ /‬معرفی‪ ،‬طبقهبندی و ساختارشناسی کاشیهای زرینفام یافتشده از قلعه دختر شهر کرمان‬ ‫ه چنین نشانگر پدیدۀ زینترینگ در درجه حرارت بداال یدا‬ ‫اصطالحاً شیشهای شدن (‪ )Vitrification‬بدنۀ کاشدیهدا‬ ‫است (شک ‪ .)7‬بافت زینتر شدۀ بدنۀ کاشی ه انطور که‬ ‫در تصویر ‪ 6E‬دیده میشود دارای ساختار شیشهای شده با‬ ‫تخلخ باال است‪ .‬این ویژگی تا حد بسیار زیادی بده ندو‬ ‫ورز و دانهبندی مواد اولیه در بدنۀ کاشی ارتباط دارد [‪.]41‬‬ ‫بر این اساس درجۀ حرارت پخت بدنۀ کاشی بددون شدک‬ ‫از مرز ‪ 850‬درجه سانتیگراد گذشتهاست‪.‬‬ ‫‪ .2-2-4‬نتایج مطالعات پیکسی روی بدنه و‬ ‫لعاب نمونههای مطالعه شده‬ ‫نتایج آنالیز خ یرۀ کاشیها به روش میکروپیکسدی نیدز در‬ ‫جدول ‪ 3‬ارائهشده است‪ .‬بر پایۀ آندالیز ترکیبدات عنصدری‬ ‫خ یره‪ ،‬ه ه کاشدیهدا دارای بدندۀ آهکدی هسدتند‪ .‬ایدن‬ ‫نتیجه‪ ،‬با نتایج آنالیزهای پدراش اشدعۀ ایکدس ه خدوانی‬ ‫دارد؛ اما در ترکیبات عنصدری دو ن وندۀ شد ارۀ ‪ 20‬و ‪15‬‬ ‫تفاوتهای فاحشی دیدهمدیشدود (جددول ‪ .)3‬در ایدن دو‬ ‫ن ونه درصد وزنی ‪ CaO ،Al2O3 ،MgO‬و ‪ Fe2O3‬بسیار‬ ‫ک تر از سایر ن ونهها و درصد وزنی ‪ Na2O‬و ‪ SiO2‬بسیار‬ ‫بیشتر است‪ .‬ایدن تفداوتهدا بیدانگر دو احت دال هسدتند‪:‬‬ ‫نخست اینکه‪ ،‬در ساخت کاشیها از مدواد اولیدۀ متفداوتی‬ ‫استفادهشده است‪ .‬دوم اینکه‪ ،‬این دو ن ونه از مکدانهدای‬ ‫جدول ‪ :3‬ترکی عنصری بدنۀ کاشیهای موردمطالعه بهصورت اکسید و برحس درصد وزنی (‪ )wt%‬با استفاده از روش میکروپیکسی‬ ‫(‪)nd= not detected‬‬ ‫=‪ and in terms of weight percent (wt%) by Micro-PIXE (nd‬برگه ‪Table 3: Chemical composition of the studied tiles in oxide‬‬ ‫)‪not detected‬‬ ‫‪PbO‬‬ ‫‪0.11‬‬ ‫‪0.06‬‬ ‫‪0.14‬‬ ‫‪0.12‬‬ ‫‪nd‬‬ ‫‪0.38‬‬ ‫‪0.19‬‬ ‫‪nd‬‬ ‫‪0.21‬‬ ‫‪nd‬‬ ‫‪0.27‬‬ ‫‪Fe2O3‬‬ ‫‪4.21‬‬ ‫‪5.79‬‬ ‫‪5.40‬‬ ‫‪0.54‬‬ ‫‪4.57‬‬ ‫‪0.96‬‬ ‫‪4.63‬‬ ‫‪4.67‬‬ ‫‪4.60‬‬ ‫‪4.79‬‬ ‫‪4.11‬‬ ‫‪MnO‬‬ ‫‪0.05‬‬ ‫‪0.10‬‬ ‫‪0.07‬‬ ‫‪0.02‬‬ ‫‪0.08‬‬ ‫‪0.04‬‬ ‫‪0.07‬‬ ‫‪0.10‬‬ ‫‪0.09‬‬ ‫‪0.08‬‬ ‫‪0.04‬‬ ‫‪TiO2‬‬ ‫‪0.50‬‬ ‫‪0.62‬‬ ‫‪0.56‬‬ ‫‪1.12‬‬ ‫‪0.44‬‬ ‫‪0.68‬‬ ‫‪0.48‬‬ ‫‪0.51‬‬ ‫‪0.55‬‬ ‫‪0.53‬‬ ‫‪0.52‬‬ ‫‪CaO‬‬ ‫‪18.80‬‬ ‫‪17.59‬‬ ‫‪14.78‬‬ ‫‪2.09‬‬ ‫‪16.61‬‬ ‫‪4.83‬‬ ‫‪15.30‬‬ ‫‪16.44‬‬ ‫‪19.75‬‬ ‫‪18.72‬‬ ‫‪16.37‬‬ ‫‪K2O‬‬ ‫‪1.39‬‬ ‫‪1.91‬‬ ‫‪1.97‬‬ ‫‪0.83‬‬ ‫‪1.38‬‬ ‫‪1.09‬‬ ‫‪1.71‬‬ ‫‪1.58‬‬ ‫‪1.44‬‬ ‫‪1.83‬‬ ‫‪1.63‬‬ ‫‪Cl‬‬ ‫‪0.08‬‬ ‫‪0.03‬‬ ‫‪9.12‬‬ ‫‪0.07‬‬ ‫‪0.04‬‬ ‫‪0.07‬‬ ‫‪0.12‬‬ ‫‪0.05‬‬ ‫‪0.13‬‬ ‫‪0.08‬‬ ‫‪0.14‬‬ ‫‪SO3‬‬ ‫‪0.62‬‬ ‫‪0.08‬‬ ‫‪0.18‬‬ ‫‪0.12‬‬ ‫‪1.40‬‬ ‫‪1.52‬‬ ‫‪0.18‬‬ ‫‪0.54‬‬ ‫‪1.07‬‬ ‫‪0.31‬‬ ‫‪0.15‬‬ ‫‪P2O5‬‬ ‫‪0.52‬‬ ‫‪0.40‬‬ ‫‪0.56‬‬ ‫‪1.86‬‬ ‫‪0.49‬‬ ‫‪1.38‬‬ ‫‪1.25‬‬ ‫‪0.77‬‬ ‫‪0.42‬‬ ‫‪0.35‬‬ ‫‪0.41‬‬ ‫‪SiO2‬‬ ‫‪50.49‬‬ ‫‪50.60‬‬ ‫‪53.75‬‬ ‫‪79.09‬‬ ‫‪49.82‬‬ ‫‪74.24‬‬ ‫‪52.03‬‬ ‫‪50.94‬‬ ‫‪50.89‬‬ ‫‪52.36‬‬ ‫‪53.41‬‬ ‫‪Al2O3‬‬ ‫‪15.70‬‬ ‫‪15.43‬‬ ‫‪15.24‬‬ ‫‪8.74‬‬ ‫‪16.61‬‬ ‫‪9.52‬‬ ‫‪16.27‬‬ ‫‪16.33‬‬ ‫‪13.91‬‬ ‫‪13.69‬‬ ‫‪15.23‬‬ ‫‪MgO‬‬ ‫‪6.16‬‬ ‫‪6.00‬‬ ‫‪5.88‬‬ ‫‪1.98‬‬ ‫‪6.59‬‬ ‫‪1.84‬‬ ‫‪6.45‬‬ ‫‪6.39‬‬ ‫‪5.38‬‬ ‫‪5.29‬‬ ‫‪6.49‬‬ ‫‪Na2O‬‬ ‫‪1.44‬‬ ‫‪1.37‬‬ ‫‪1.37‬‬ ‫‪3.42‬‬ ‫‪1.91‬‬ ‫‪3.47‬‬ ‫‪1.51‬‬ ‫‪1.66‬‬ ‫‪1.70‬‬ ‫‪1.94‬‬ ‫‪1.49‬‬ ‫‪Sample‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪19‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪22‬‬ ‫‪24‬‬ ‫‪28‬‬ ‫‪29‬‬ ‫‪39‬‬ ‫شک ‪ :8‬ن ودار طبقهبندی بدنۀ کاشیها در دیاگرام نول در سیستم ‪ SiO2 – Al2O3 – CaO+MgO‬بر اساس اندازهگیری‬ ‫میکروپیکسی‬ ‫‪Fig. 8: Representation of the studied samples in the SiO2–Al2O3–CaO ternary diagram, as obtained by micro-PIXE‬‬ ‫‪measurement.‬‬ ‫‪ │ 12‬سال ششم‪ ،‬شماره دوم‪ ،‬پاییز و زمستان ‪1399‬‬ ‫دو فصلنامه پژوهه باستانسنجی‬ ‫دیگری به این محوطده واردشددهاندد‪ .‬ترکید عنصدری‬ ‫خ یرۀ کاشیها در ن ودار مثلث نول در سیستم – ‪SiO2‬‬ ‫‪ Al2O3 – CaO+MgO‬قرار دادهشد و ه انگونده کده‬ ‫انتظار میرفدت‪ ،‬ترکید خ یدرۀ کاشدیهدا در محددودۀ‬ ‫دیوپسید د آنورتیت د کوارتز قرار دارد‪ .‬به ن ونههدایی بدا‬ ‫این ترکیبات‪ ،‬ن ونههای آهک باال گفتده مدیشدود [‪]41‬‬ ‫(شک ‪.)8‬‬ ‫بنابراین‪ ،‬نتیجۀ کلی این آنالیز‪ ،‬وجدود خ یدرۀ کدامالً‬ ‫شیشهای و پخت کاشیها در درجه حدرارت بداال را نشدان‬ ‫میدهد‪ .‬ه چنین ازنظر تراکم و تج ع عناصدر شدی یایی‪،‬‬ ‫کاشیهای زرینفام قلعه دختر به جزء دو ن ونه‪ ،‬کامالً بدر‬ ‫یکدیگر منطبق هستند؛ بنابراین به نظر میرسد ن وندههدا‬ ‫ازنظر درصد مواد اولیه متفاوت بوده و تنها از یک منبع یدا‬ ‫ترکی مشابهی از یک نو مواد خدام نشدئت نگرفتدهاندد‪.‬‬ ‫گروه اول به دسته سیلیس باال و گروه دوم به دسته آهک‬ ‫باال تقسیمبندی میشوند‪.‬‬ ‫بر پایۀ تصاویر میکروسکوپی‪ ،‬وجدود حبدا هدایی در‬ ‫اندازههای متفاوت در لعا ن ونهها‪ ،‬حاکی از درجه حرارت‬ ‫باال برای ایجاد لعا روی بدنۀ کاشدیاسدت‪ .‬ترکیبدات بدا‬ ‫رنگ روشن درون فازهای شیشهای‪ ،‬نشانگر لیریکنواخدت‬ ‫بودن لعا و وجود ترکیبات جزئی دیگر در آن است (شک‬ ‫‪ .]42[ )7‬ه چنددین نتددایج ک ّ دیِ تصدداویر میکروسددکوپ‬ ‫الکترونی نشان میدهند که بیشترین میزانِ عناصر سازندۀ‬ ‫لعا شام سیلیس‪ ،‬کلسیم‪ ،‬سدپس سدر و قلدع اسدت‬ ‫(جدول ‪ .)2‬نکتۀ مهم‪ ،‬پخش شدن یکنواخت قلدع (‪ )Sn‬در‬ ‫ت ام مقطدع لعدا اسدت کده نشدانگر یدک دسدتورالع‬ ‫مشخد برای ساخت لعا اسدت‪ .‬سدر نیدز بدهعندوان‬ ‫عنصری مت رکز در لعا ح ور دارد [‪ .]43‬وجود کلسدیم‪،‬‬ ‫اثباتکنندۀ ترکی شی یایی حاوی کلسیم د سر د قلع در‬ ‫ترکی این نو لعا است‪ .‬در این رابطه‪ ،‬ترکی شی یایی‬ ‫حاوی کلسیم‪ ،‬سر ‪ ،‬قلع و سدیلیس در بسدیاری از نقداط‬ ‫دیگر بهصورت پراکنددگیهدای بسدیار ظریفدی در مقطدع‬ ‫لعا ها قاب مشاهده است‪ .‬وجود سدر و قلدع بده میدزان‬ ‫مناس در بافت شیشهای لعا ها بهعنوان شبکهساز لعدا‬ ‫مطرح میشود‪ .‬سر ‪ ،‬بیشتر با آنتی وان‪ ،‬کلسیم‪ ،‬یا کلسیم‬ ‫د آلومینیوم و قلع تشکی آلیداژ مدیدهدد‪ .‬ایدن آلیاژهدا را‬ ‫بددهطورمع ددول‪ ،‬سددر سددخت یددا خشددک‪ ،‬آنتی ددواندار‪،‬‬ ‫کلسیمدار‪ ،‬فلز سفید‪ ،‬آلیاژهای ذو شدنی و اتصالدهنددۀ‬ ‫نرم مینامند که در لعا سازی و شیشههدای صدنعتی بده‬ ‫«شبکهسازهای بسیار مناس » معروفهستند [‪.]44-46‬‬ ‫ه چنین ترکیبات متفداوتی از سیلیسدیم‪ ،‬کلسدیم و‬ ‫منیزیم به صورت کریسدتالهدای کدامالً مشدخد و در‬ ‫اندازههای بسیار ریز در بافت شیشهای لعدا دیدده مدی‬ ‫شوند‪ .‬ترکی عادی این کریستالها نزدیک به پیروکسن‬ ‫و یا دیوپسید است؛ اما این مهم که ترکیبات فوق‪ ،‬حام‬ ‫یون قلع نیز بودهاند‪ ،‬از موارد گزارششدۀ بسیار مهدم در‬ ‫این زمینهاست‪ .‬بر این اسداس‪ ،‬بده نظدر مدیرسدد قلدع‬ ‫به عنوان مادهای مهم در ساختار شی یایی ایدن لعدا هدا‬ ‫ظاهرشده است و بهعنوان یدک اثرانگشدت ژئوشدی یایی‬ ‫اه یت دارد‪ .‬قلع بدهصدورت بلورهدای خدالد نیدز روی‬ ‫سط لعا ها دیدهشده است‪ .‬نکتۀ مهم ایدن اسدت کده‬ ‫قلع در این ترکیبات به صدورت اکسدید و یدا کاسدیتریت‬ ‫است و در بسیاری از موارد به شدبکۀ سدیلیکات وابسدته‬ ‫است و ه راه با کلسیم آشکار میشود‪ .‬چندین ترکیبدات‬ ‫معدنی با توجه به موقعیت زمینشناسدی کرمدان و وفدور‬ ‫چند کانی فلزی در کنار یکدیگر‪ ،‬بهوفور یافت میشدوند‬ ‫که حاوی عناصر ‪ Cu-Zn-Pb-Au-Ag‬هستند [ ‪47, 48,‬‬ ‫‪.]49‬‬ ‫ترکیبات عنصدری لعدا در ایدن ن وندههدا بدا روش‬ ‫میکروپیکسی نیز آنالیز شدهاندد (جددول ‪ .)4‬ابعداد ندواحی‬ ‫آنالیز شده در هر آنالیز حددود ‪ 2/5‬میلدیمتدر مربدعاسدت‬ ‫(شک ‪ .)9‬بدین منظور سعی شدده اسدت تدا حدد امکدان‪،‬‬ ‫ت امرنگهای لعا های زمینه‪ ،‬ناحیه و لعدا زریدنفدام و‬ ‫تزیینات زیرسطحی آنالیز شود‪ .‬هدف چنین آنالیز دقیدق از‬ ‫این لعا ها‪ ،‬آگاهی از مواد معددنی تشدکی دهنددۀ رندگ‬ ‫لعا ها و ارتباط احت الی این مواد خام بدا معدادن منطقدۀ‬ ‫کرمان است‪.‬‬ ‫ترکیبدددات شدددی یایی ‪ MgO ،Na2O‬و ‪ Al2O3‬بدددا‬ ‫تغییرات جزئدی در جددول ‪ 5‬مشداهده مدیشدوند‪ .‬سددیم‬ ‫بهعنوان گدازآور در ترکی لعا زمینه‪ ،‬نقش مه ی را ایفا‬ ‫میکند و به نظر میرسد این ترکی بهطدور آگاهانده و بدا‬ ‫درصد تقریباً مشابهی از ک تر از ‪ 0.1‬تا حدود ‪ 4‬درصدد بده‬ ‫لعا واردشده است‪ .‬البتده ایدن عنصدر در چندد ن ونده از‬ ‫رنگهای قهوهای تیره مشاهده ن یشود‪.‬‬ ‫سال ششم‪ ،‬شماره دوم‪ ،‬پاییز و زمستان ‪│ 1399‬‬ ‫‪13‬‬ ‫امیرحاجلو و همکاران ‪ /‬معرفی‪ ،‬طبقهبندی و ساختارشناسی کاشیهای زرینفام یافتشده از قلعه دختر شهر کرمان‬ ‫شک ‪ :9‬نواحی مختلف آنالیز شده با روش میکروپیکسی در ن ونۀ‬ ‫کاشیهای زرینفام قلعه دختر‬ ‫‪Fig. 9: The analysed areas on the lustre tiles by micro‬‬‫‪PIXE‬‬ ‫ه چنین‪ ،‬اکسید آلومینیوم بهعنوان جزئی از مواد اولیده در‬ ‫ترکی لعا وجدود دارد‪ .‬اکسدید منیدزیم‪ ،‬هدم بدهعندوان‬ ‫رنگ دانده [‪ ]50-51‬و هدم بدهعندوان جزئدی از ترکیبدات‬ ‫عنصری لعا مشاهده میشود‪ .‬سیلیس طبیعتاً بده عندوان‬ ‫ع دهترین مادۀ اولیه در لعا مورداستفاده قرارگرفته است‬ ‫و درصد وزنی آن تا حددود ‪ 68‬درصدد از ترکید لعدا را‬ ‫شام میشدود‪ Cl ،SO3 .‬و ‪ P2O5‬از ترکیبدات شدی یایی‬ ‫هستند که با مقادیر بسیار ناچیز در نتایج دادههدا مشداهده‬ ‫میشوند [‪ .]52‬موجودیت ایدن عناصدر بده دلید ترکید‬ ‫شی یایی محیط خاکی است‪ .‬سولفاتها نیز بیشتر بهصورت‬ ‫ترکیبات با منشی شوره و یا آالینده از محیطهای باتالقی و‬ ‫مرطوبی تولید میشوند که همجوار با منابع تولید گازهدای‬ ‫فاضالبی و صنعتی هستند‪ .‬ه چنین م کن است بهواسطۀ‬ ‫شسته شدن گ در محیط کاوش ایجاد شوند‪.‬‬ ‫پتاسیم در ترکی ‪ K2O‬و کلسیم بدهصدورت ‪،CaO‬‬ ‫جزو دسته ترکیبات شی یایی هسدتند کده هدم در سداختار‬ ‫لعا ها بهعنوان گدازآور و شبکهساز نقدش مه دی را ایفدا‬ ‫میکنند و هدم در بدنده و لعدا سدفالهدا سدب ایجداد‬ ‫خصلتهای مکانیکی و شی یایی مناسبی میشوند‪TiO2 .‬‬ ‫و ‪ MnO‬ترکیبددات بسددیار ک یددابی در ترکی د شددی یایی‬ ‫لعا ها هستند؛ زیرا اکسید تیتانیوم برای نخسدتین بدار در‬ ‫قرن نوزدهم میالدی شناساییشدده و اکسدید منگندز نیدز‬ ‫مع ددوالً بددرای ایجدداد رنددگ قرمددز و قهددوهای در لعددا‬ ‫‪ │ 14‬سال ششم‪ ،‬شماره دوم‪ ،‬پاییز و زمستان ‪1399‬‬ ‫«سدفالهددای گالبددهای یدا نقاشدی زیددر لعددا » اسددتفاده‬ ‫میشدهاست‪ .‬درحالیکه دو طیف رنگی قرمز و قهوهای در‬ ‫زرینفام‪ ،‬متناس با احیا مدس و تشدکی مدس فلدزی در‬ ‫بافت لعا به ه راه میزان نقره و احیا شدن آنهدا ایجداد‬ ‫میشود [‪ .]53‬این در حالی است که میدزان ایجداد رندگ‬ ‫زرینفام در بسیاری مدوارد متدیثر از مقددار ‪Cu/Cu+Ag‬‬ ‫است [‪.]38‬‬ ‫ترکیبددات اکس دید آهددن (‪ ،)Fe2O3‬اکس دید کبالددت و‬ ‫اکسید مس (‪ )Cu2O‬بهعنوان منبع تولید رنگ آبی و سدبز‬ ‫در لعا های زمینه نیز از تغییرات بسیار یکنواختی پیدروی‬ ‫میکنند و درصد آنها در محدودۀ میان ‪ 0.9‬تا ‪ 1.3‬درصدد‬ ‫متغیر است‪ .‬وجود مقادیر تدا ‪ 2.6‬درصدد اکسدید مدس در‬ ‫لعا زمینه سب ایجاد رنگ فیروزهای شده است‪ .‬اکسدید‬ ‫کبالت (‪ )CoO‬با نسبت ‪ 1:1‬با اکسدید مدس و بده میدزان‬ ‫ک تر از ‪ 0.1‬درصد تا ‪ 2‬درصد‪ ،‬سب ایجاد رندگ آبدی در‬ ‫تزیینات زیر لعا شده و در لعا های دیگر دیده ن یشود‪.‬‬ ‫این موضو حداکی از اسدتفاده کدامالً آگاهانده از اکسدید‬ ‫کبالت برای ایجاد رنگ آبی است‪ .‬اکسید نقره (‪ )Ag2O‬در‬ ‫ت امی رنگهای قهوهای تیره آشکار اسدت‪ .‬تنهدا در یدک‬ ‫ن ونه از لعا بارنگ زیتونی‪ ،‬نقره در بیشترین مقدار یعندی‬ ‫حدود ‪ 3‬درصد استفادهشده که این ترکی رنگدی احت داالً‬ ‫بهواسطه ه راهی نقره و قلع است‪ .‬قس ت اصلی ترکیبات‬ ‫رنگی هم در لعا و هم در رنگدانه زرینفام در ترکیبدات‬ ‫بر پایه مقادیر باالی اکسید سدر (‪ )PbO‬و اکسدید قلدع‬ ‫(‪ )SnO2‬مشاهده میشود‪ .‬در این خصوص میتوان گفدت‬ ‫این دو اکسید هم سب شفافیت شدهاند و همرندگ لعدا‬ ‫زرینفام را بهتر روی بدنۀ سفالین بروز دادهاند [‪.]47‬‬ ‫بهطدورکلی در خصدوص تشدخید رندگداندههدای‬ ‫ایجادکنندۀ زرینفام باید چندین عندوان کدرد کده ت دامی‬ ‫رنگهای قهوهای تیره‪ ،‬قهدوهای روشدن و در یدک مدورد‬ ‫زیتونی‪ ،‬قرمز و سبز دارای جالی زرینفام هستند‪ .‬در ایدن‬ ‫نواحی مقادیر ترکیبات نقره و مدس بداالترین نقدش را در‬ ‫ایجاد الیۀ زرینفام دارند [‪ .]17‬تغییرات ترکید عنصدری‬ ‫لعا زرینفام و لعا زمینه نیز برحس برخی از ترکیبدات‬ ‫اصلی و مهم و درصد وزنی عناصر‪ ،‬بهصورت دوبعددی در‬ ‫شک ‪ 10‬مشاهده میشوند‪.‬‬ ‫دو فصلنامه پژوهه باستانسنجی‬ ‫ ترکیبات عنصری لعا های آنالیز شده در کاشیهای زرینفام قلعه دختر بهصورت اکسید و برحس درصد وزنی با استفاده از روش‬:4 ‫جدول‬ )nd=not detected ،‫= لعا زمینه‬G ،‫= رنگدانه زرینفام‬L( ‫میکروپیکسی‬ Table 4: Chemical composition of the glaze of luster tiles in terms of weight percent (wt%) by micro-PIXE (L= luster pigment, G=base glaze, nd=not detected) Sample 15 15 29 29 29 28 28 28 12 12 12 10 10 20 20 20 20 19 19 14 14 14 22 22 22 24 24 24 39 39 Color Light brown Cream Light brown Cream Blue Light brown Cream Green Dark brown Cream Blue Dark Brown Cream Dark Brown Olive Cream Blue Dark Brown Cream Dark Brown Blue Cream Dark brown Blue Cream Dark brown Blue Cream Red Cream G/L L G L G G L G L L G G L G L L G G L G L G G L G G L G G L G Na2O 1.78 3.21 0.09 3.20 1.44 2.25 3.78 2.09 1.13 2.07 2.97 0.86 3.13 2.56 1.03 3.84 3.64 Nd 1.02 0.65 2.30 2.30 1.11 3.66 3.67 Nd 1.13 Nd 2.59 2.56 MgO 2.07 2.12 1.32 0.90 1.13 2.53 2.27 1.74 1.43 1.59 1.17 1.43 1.70 1.67 0.77 1.48 2.44 Nd 0.78 1.25 1.56 1.57 1.58 3.83 1.80 1.17 2.20 0.85 1.58 1.38 Al2O3 3.20 2.72 1.72 2.39 2.63 4.15 4.01 3.52 2.53 2.51 2.66 4.01 4.28 2.91 2.71 2.44 3.77 3.07 3.40 1.79 2.09 1.97 3.42 4.63 3.27 3.20 3.83 2.90 2.38 2.38 SiO2 54.52 56.98 50.49 49.25 52.44 64.15 63.56 60.99 66.60 66.83 68.31 61.27 60.72 61.47 59.55 61.65 58.70 65.35 66.05 66.31 68.12 66.65 59.66 57.48 58.64 63.69 64.22 64.51 66.29 66.81 P2O5 Nd Nd Nd Nd Nd 0.95 0.78 0.52 0.85 0.81 0.67 0.53 0.74 0.68 Nd 0.95 0.74 Nd 0.58 0.82 0.83 0.57 Nd 0.54 Nd 0.77 Nd Nd 0.53 0.35 SO3 0.78 Nd 1.18 Nd 0.73 0.33 0.37 Nd Nd Nd Nd nd Nd Nd Nd Nd Nd Nd Nd Nd Nd Nd Nd Nd Nd Nd Nd Nd Nd Nd Cl 0.30 0.21 0.23 0.54 0.43 0.07 0.15 0.21 0.19 0.28 0.20 0.19 0.15 Nd 0.33 Nd 0.17 0.18 0.17 0.25 0.36 0.21 0.19 0.27 0.16 Nd 0.27 Nd 0.23 0.17 K2O 2.62 3.18 3.05 3.42 3.39 4.24 4.68 4.74 3.64 4.21 4.08 3.41 3.98 1.78 2.01 1.88 1.68 4.04 4.11 3.95 4.42 4.09 3.95 3.46 3.86 2.92 3.11 3.37 3.43 3.38 CaO 4.78 3.92 4.20 3.59 4.35 6.06 6.10 5.73 2.96 3.06 3.39 2.84 2.87 1.89 2.13 1.94 3.66 2.59 2.17 2.50 2.82 2.43 3.39 3.63 3.31 2.85 3.04 2.95 3.36 3.23 TiO2 0.10 0.11 0.11 Nd Nd 0.13 0.12 0.10 0.09 0.12 0.12 0.09 0.05 Nd Nd 0.07 0.12 Nd 0.07 0.05 0.05 Nd 0.08 Nd 0.07 0.05 nd 0.07 0.05 Nd MnO 0.02 nd nd nd 0.05 0.05 0.04 0.05 0.03 Nd 0.04 Nd nd Nd Nd Nd 0.03 Nd 0.02 nd Nd Nd Nd Nd Nd nd 0.04 Nd Nd Fe2O3 1.08 0.93 0.56 0.54 0.60 0.86 0.93 0.85 0.49 0.51 0.52 0.52 0.54 0.55 0.62 0.57 0.83 0.35 0.33 0.33 0.37 0.32 1.09 0.89 0.94 0.41 0.43 0.37 0.46 0.44 Cu2O 1.41 0.42 0.88 0.22 0.39 0.81 0.25 2.60 0.66 0.10 0.09 0.67 0.15 1.07 0.71 0.27 1.07 0.81 0.15 0.46 0.07 0.11 1.20 0.40 0.19 0.69 0.15 0.34 0.27 0.14 ZnO nd nd nd nd nd 0.05 0.05 0.22 Nd Nd 0.04 nd nd nd nd nd 0.05 Nd nd nd nd nd nd nd nd nd nd nd nd nd CoO nd nd nd nd 0.20 nd nd nd nd nd 0.07 nd nd nd nd nd 0.29 Nd nd nd 0.03 nd nd 0.05 nd nd 0.09 nd nd nd Ag2O 0.75 Nd 0.77 nd nd 0.83 Nd 0.64 1.11 Nd Nd 0.63 nd 0.89 3.41 nd nd 1.38 Nd 1.36 nd Nd 0.91 nd Nd 1.10 nd Nd 0.74 Nd SnO2 8.87 7.81 4.72 5.31 4.42 4.38 4.73 5.55 4.99 4.67 4.88 5.08 3.51 4.17 4.83 4.43 5.23 4.92 4.59 5.08 5.63 4.96 7.97 8.04 7.06 4.78 4.18 4.58 3.81 4.05 PbO 17.56 17.50 29.68 30.25 27.11 8.17 8.01 10.27 13.25 12.87 10.25 18.48 18.16 20.20 21.12 20.32 17.32 16.56 16.25 14.99 11.15 14.27 15.00 12.93 16.18 17.99 17.03 18.64 14.19 14.51 ‫ تغییرات درصد‬-b ،‫ تغییرات درصد وزنی اکسید مس برحس اکسید نقره برای رنگهای مختلف زرینفام و ه چنین لعا های زمینه‬-a :10 ‫شک‬ ‫ تغییرات درصد وزنی اکسید سر برحس‬-c ،‫وزنی اکسید سیلیسیم برحس مج و اکسیدهای سر و قلع برای لعا های زرینفام و زمینه‬ ‫ تغییرات درصد وزنی مج و اکسیدهای سدیم و پتاسیم برحس درصد وزنی مج و اکسیدهای‬-d ،‫اکسید قلع برای لعا های زرینفام و زمینه‬ .‫مس و نقره جهت بررسی فرایند تبادل یونی در فرایند ساخت الیههای زرینفام‬ Fig. 10: a - Changes in weight percent of copper oxide in terms of silver oxide for different colors of luster as well as base glazes, b- the variation of weight percentage of silicon oxide in terms of the total weight percent of lead oxide and tin oxide in the base glazes and luster, c- changes in the percentage of lead oxide in terms of tin oxide for base glazes and luster, dchanges in weight percentages of total sodium and potassium oxides in terms of weight percent of total copper and silver oxides in the ion exchange in the process of making luster layers. 15 │ 1399 ‫ پاییز و زمستان‬،‫ شماره دوم‬،‫سال ششم‬ ‫امیرحاجلو و همکاران ‪ /‬معرفی‪ ،‬طبقهبندی و ساختارشناسی کاشیهای زرینفام یافتشده از قلعه دختر شهر کرمان‬ ‫ارتباط و نقش مقدار وزنی اکسیدهای مس و نقدره در‬ ‫ایجاد رنگهای لعا زریدنفدام و زمینده‪ ،‬در شدک ‪10a‬‬ ‫نشان دادهشده است‪ .‬بر ایدن اسداس‪ ،‬در ت دامرندگهدای‬ ‫الیههای زرینفام که شام قرمز‪ ،‬قهوهای تیدره‪ ،‬قهدوهای‬ ‫روشن‪ ،‬سبز و زیتدونی هسدتند دو عنصدر اکسدید مدس و‬ ‫اکسید نقره وجود دارد و این دو عنصر‪ ،‬عام اصلی ایجداد‬ ‫الیۀ زرینفام و درخشندگی ن ونههدا هسدتند؛ امدا درصدد‬ ‫وزنی این دو اکسید در رندگهدای مختلدف‪ ،‬بدا یکددیگر‬ ‫متفاوت است‪ .‬مثالً در رنگ سبز‪ ،‬بیشدترین درصدد وزندی‬ ‫مربوط به اکسید مس با بیش از ‪ 2/5‬درصد وزنی اسدت و‬ ‫در رنگ زیتونی‪ ،‬بیشترین درصد وزنی مربوط بده نقدره بدا‬ ‫بیش از ‪ 3/5‬درصد است؛ اما در دو رندگ قهدوهای تیدره و‬ ‫قهوهای روشن‪ ،‬مقدار این دو اکسید در یک گسترۀ نسدبتاً‬ ‫محدودی تغییر میکند که میتواند نشاندهنددۀ تسدلط و‬ ‫آگاهی کام سفالگران در کنترل شرایط و دمای احیاء این‬ ‫دو اکسید باشد‪.‬‬ ‫ه چنین در شک ‪ 10b‬تغییرات درصد وزنی اکسدید‬ ‫سیلیسیم برحس درصد وزندی مج دو اکسدید سدر و‬ ‫اکسید قلع در لعا های زمینه و زرینفام نشدان دادهشدده‬ ‫است‪ .‬از اکسید سر در ایدن ندو از لعدا هدا بدهعندوان‬ ‫گدازآور بهمنظور کاهش نقطۀ ذو لعا استفاده شده و از‬ ‫اکسید قلع بهعندوان مداتکنندده و عامد احیاکنندده نیدز‬ ‫استفادهشده است [‪ .]55‬بر اساس شک ‪ ،10b‬ن ونههدا در‬ ‫محدودۀ دو خط تقریباً موازی قرارگرفتدهاندد و ه بسدتگی‬ ‫بسیار قوی میان درصد وزنی اکسدید سیلیسدیم و مج دو‬ ‫اکسید سر و اکسید قلع در ترکیبات لعا هدای زمینده و‬ ‫زرینفام مشداهده مدیشدود؛ امدا ایدن رابطدۀ ه بسدتگی‬ ‫بهصورت معکوس بین مقدار اکسدید سیلیسدیم و مج دو‬ ‫اکسید سر و اکسید قلع در ت دام ن وندههدا وجدود دارد‪.‬‬ ‫بهگونهای که با افزایش مج و اکسید سر و اکسید قلع‬ ‫از میزان اکسید سیلیسیم در لعا ها کاسته شده است‪ .‬این‬ ‫دو نو ه بستگی میتواند نشاندهنددۀ وجدود حدداق دو‬ ‫دسددتورالع و فرموالسددیون متفدداوت در کارگدداههددای‬ ‫سفالگری کرمان در آن دوره باشد‪.‬‬ ‫ه چنین برای بررسی بیشتر نقدش اکسدید سدر و‬ ‫اکسید قلع در لعا ها‪ ،‬تغییرات درصد وزنی اکسدید سدر‬ ‫‪ │ 16‬سال ششم‪ ،‬شماره دوم‪ ،‬پاییز و زمستان ‪1399‬‬ ‫برحس اکسید قلع برای لعا های زمینده و زریدنفدام در‬ ‫شک ‪ 10c‬نشان دادهشده است‪ .‬با توجه به شک ‪ 10c‬به‬ ‫جزء سه ن وندۀ شد ارۀ ‪ 22 ،15‬و ‪ 29‬سدایر ن وندههدا بدر‬ ‫اساس درصد وزنی اکسیدهای سر و قلع در یدک گدروه‬ ‫طبقهبندی میشوند‪ .‬اکسید سر در این ن ونهها بین ‪ 8‬تا‬ ‫‪ 20‬درصد و اکسید قلع بین ‪ 3‬تا ‪ 6‬درصد تغییدر مدیکندد‪.‬‬ ‫ه چنین در ن ونۀ ‪ ،29‬اکسید سر بین ‪ 25‬تا ‪ 30‬درصدد‬ ‫و اکسید قلع نیز بین ‪ 4‬تا ‪ 6‬درصد متغیر است‪ .‬از طرفی در‬ ‫دو ن ونۀ ‪ 15‬و ‪ ،22‬اکسید سر بدین ‪ 10‬تدا ‪ 20‬درصدد و‬ ‫اکسید قلع نیز بین ‪ 7‬تا ‪ 9‬درصد متغیر است‪.‬‬ ‫عالوه بر این‪ ،‬برای بررسی فرایند جانشدینی و تبدادل‬ ‫یونهای مس و نقره با یدونهدای عناصدر قلیدایی مانندد‬ ‫سدیم و پتاسیم در حین تشکی الیۀ زرینفدام‪ ،‬در شدک‬ ‫‪ 10d‬تغییرات درصد وزندی مج دو اکسدیدهای سددیم و‬ ‫پتاسیم برحس درصد وزنی مج دو اکسدیدهای مدس و‬ ‫نقره رسم شدهاست‪ .‬بر اساس این شک ‪ ،‬میدزان مج دو‬ ‫دو اکسید سدیم و پتاسیم در اکثر لعا های زمینه بین ‪ 4‬تا‬ ‫‪ 7‬درصد و میزان مج و دو اکسید مس و نقدره ک تدر از‬ ‫یک درصد تغییر میکند‪ .‬از طرفی‪ ،‬مج و میزان تغییرات‬ ‫برای دو اکسید سدیم و پتاسیم در الیۀ زرینفام بین ‪ 2‬تدا‬ ‫‪ 5‬درصد و مج و میدزان اکسدید مدس و نقدره در الیدۀ‬ ‫زرینفام در اکثر ن ونهها بین ‪ 1‬تا ‪ 2/5‬درصدد اسدت‪ .‬ایدن‬ ‫بدین معنی است که در فرایندد تشدکی الیدۀ زریدنفدام‪،‬‬ ‫یونهای مس و نقره جانشین یونهای سدیم و پتاسیم در‬ ‫لعا زمینه شدهاند‪ .‬این فرایند سب شده با وارد شددن دو‬ ‫اکسید مس و نقره در الیۀ زریدنفدام از درصدد وزندی دو‬ ‫اکسددید سدددیم و پتاسددیم در لعددا زمیندده کددم شددود و‬ ‫ه بستگی معکوس بین مج و این دو اکسید ایجاد شود‪.‬‬ ‫ترکی شی یایی لعا زرینفام در ت دامی ن وندههدا‪،‬‬ ‫مشابهتهای تکنیکی خدو و بسدیار مناسدبی را از خدود‬ ‫نشان میدهد‪ .‬قس ت اصلی این ترکیبات شام سیلیس و‬ ‫سر است و قلع نیز از تغییرات نسدبتاً فراواندی برخدوردار‬ ‫است (در شک ‪ ،10‬تغییرات قلع نشان داده نشدده اسدت)‪.‬‬ ‫در دو ن ونۀ ‪ 24‬و ‪ 22‬مقدار قلع بیشدتر از بقیدۀ ن وندههدا‬ ‫است و در این دو ن ونه‪ ،‬شدفافیت لعدا نیدز بسدیار بهتدر‬ ‫است‪ .‬بر پایۀ این ن ودار‪ ،‬میزان ‪ Cu2O‬متغیر است و سب‬ ‫دو فصلنامه پژوهه باستانسنجی‬ ‫شک ‪ :11‬تغییرات ترکی عنصری لعا زرینفام در ت امی ن ونههای موردمطالعه‬ ‫‪Fig. 11: The changes of the elemental composition of the glaze in the analysed samples‬‬ ‫ایجاد رنگ زیتونی در لعا هدا شدده اسدت‪ .‬مقدادیر نقدره‬ ‫(‪ )Ag2O‬نیز در ن ونۀ ‪ 20‬کامالً با درصد باالتری مشدهود‬ ‫است‪ .‬مقادیر ‪ CaO‬و ‪ K2O‬در لعا ها هم بهواسطۀ ایجاد‬ ‫خصلت گدازآوری و ه چنین ایجاد خصدلت شدبکهسدازی‬ ‫در بافت سیلیسی نقش دارند؛ اما این دو ترکی با تغییرات‬ ‫بسیار جزئی در لعا مشاهده میشوند‪ .‬ایدن نتدایج سدب‬ ‫شد که برای مطالعات میکروسکوپی از ن ونههای شداخد‬ ‫مطالعاتی استفادهشود‪.‬‬ ‫‪ .5‬بحث‬ ‫مقایسۀ نتایج آنالیز ن ونههای قلعده دختدر بدا ن وندههدای‬ ‫زرینفام منتس به کاشان‪ ،‬ری‪ ،‬گرگان و تخت سدلی ان‪،‬‬ ‫اطالعات مفیدی را درباره منشدی تولیدد ن وندههدای قلعده‬ ‫دختر بهدست میدهد‪ .‬بر پایدۀ جددول ‪ ،5‬مقایسده ندو و‬ ‫درصد و عناصر در ن ونههای کاشان [‪ 11-12‬و ‪ ]7‬و قلعده‬ ‫دختر کرمان‪ ،‬نشانگر وجود دستورالع متفاوت برای تهیۀ‬ ‫ترکیبات لعا در کاشان و قلعه دختر است‪ .‬بدرای ن ونده‪،‬‬ ‫وجددود عنصددر منیددزیم بددهصددورت ‪ MgO‬در لعددا‬ ‫زرینفامهای قلعه دختر نشانگر منشی دولومیتی آن است و‬ ‫بیانگر این موضو اسدت کده معدادن مورداسدتفاده بدرای‬ ‫ساخت این زرینفامها ازلحداظ زمدینشناسدی‪ ،‬منطقدهای‬ ‫متددامورفیکی بددودهاسددت‪ .‬وجددود تشددکیالت اوفیددولیتی و‬ ‫تشکیالت متامورفیکی در محدودۀ اسدتان کرمدان بسدیار‬ ‫شاخد است‪ .‬بر پایۀ مطالعدات زمدینشناسدی در اسدتان‬ ‫کرمان‪ ،‬منیزیم بهویژه در منطقدۀ جیرفدت و محددودۀ درّه‬ ‫آشین رخن ون دارد [‪]49‬؛ بنابراین‪ ،‬وجود منیزیم در لعدا‬ ‫زرینفامهای قلعه دختر را میتوان دلیلی برای تولیدد ایدن‬ ‫کاشیها در محدودۀ استان کرمان دانست‪ .‬البته اگرچده در‬ ‫زرینفامهای منتس به کاشان و ری نیدز عنصدر منیدزیم‬ ‫دیده میشود‪ ،‬در ن ونههای تخت سلی ان و گرگدان‪ ،‬ایدن‬ ‫عنصر وجود ندارد‪.‬‬ ‫نتایج آنالیز ن وندههدای زریدنفدام منتسد بده ری‪،‬‬ ‫کاشان و نیشابور نیز در پژوهشهدای پیشدین منتشرشدده‬ ‫است [‪ .]11‬طیفهای رنگی الیۀ زرینفام در ن وندههدای‬ ‫زرینفام مدیتوانندد متفداوت باشدند‪ ،‬امدا بدر پایدۀ نتدایج‬ ‫اندازهگیریها و ه دانگونده کده در جددول ‪ 4‬نیدز نشدان‬ ‫دادهشد‪ ،‬تنها حدود ‪ 2‬تا ‪ 3‬درصد وزندی الیدۀ زریدنفدام از‬ ‫این دو عنصدر تشدکی مدیشدود و بقیدۀ ترکیبدات الیدۀ‬ ‫زرینفام با ترکی عنصری لعا زمینه مشدترک اسدت‪ .‬از‬ ‫طرفی‪ ،‬با توجه به اینکه در سفالهدای زریدنفدام‪ ،‬ازنظدر‬ ‫ظاهری لالباً رنگ لعا زمینه‪ ،‬سفید یدا کدرم اسدت و در‬ ‫برخی ن ونهها ه واره با تزئیندات آبدی الجدوردی ه دراه‬ ‫اسددت‪ ،‬بنددابراین بددرای بررس دی مددادۀ اولی ده مورداسددتفاده‬ ‫میتوان ن ونههای مختلدف را بدا یکددیگر مقایسده کدرد‪.‬‬ ‫مقایسۀ میانگین ترکیبات عنصری ن وندههدای زریدنفدام‬ ‫بهدستآمده از ری‪ ،‬کاشان و نیشابور با ن وندههدای قلعده‬ ‫دختر نشان میدهد که عنصر فسدفر تنهدا در ن وندههدای‬ ‫قلعه دختر وجود دارد‪ .‬ه چنین بررسی میدانگین ترکیبدات‬ ‫سال ششم‪ ،‬شماره دوم‪ ،‬پاییز و زمستان ‪│ 1399‬‬ ‫‪17‬‬ ‫امیرحاجلو و همکاران ‪ /‬معرفی‪ ،‬طبقهبندی و ساختارشناسی کاشیهای زرینفام یافتشده از قلعه دختر شهر کرمان‬ ‫جدول ‪ :5‬میانگین درصد وزنی عناصر موجود در لعا ن ونههای زرینفام قلعه دختر در مقایسه با میانگین درصد وزنی عناصر در نواحی دیگر‬ ‫‪Table 5: Mean weight percent of elements present in luster glaze of tiles from Qal'eh-e-Dokhtar in comparison with other‬‬ ‫‪areas‬‬ ‫‪Pb‬‬ ‫‪16.67‬‬ ‫‪18.72‬‬ ‫‪15.93‬‬ ‫‪15.12‬‬ ‫‪16.62‬‬ ‫‪Sn‬‬ ‫‪5.24‬‬ ‫‪4.68‬‬ ‫‪4.11‬‬ ‫‪5.62‬‬ ‫‪4.54‬‬ ‫‪Ag‬‬ ‫‪0.484‬‬ ‫‪0.81‬‬ ‫‪1.6‬‬ ‫‪0.46‬‬ ‫‪1.78‬‬ ‫‪Co‬‬ ‫‪0.024‬‬ ‫‪0.3‬‬ ‫‪0.18‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0.21‬‬ ‫‪S‬‬ ‫‪Cl‬‬ ‫‪K‬‬ ‫‪Ca‬‬ ‫‪Ti‬‬ ‫‪Mn‬‬ ‫‪Fe‬‬ ‫‪Cu‬‬ ‫‪Zn‬‬ ‫‪0.11 0.203 3.46 3.39 0.06 0.012 0.607 0.55 0.013‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1.6 1.79 2.24 0.05 0.02 0.43 0.57 0.01‬‬ ‫‪3.61 1.43 2.08 2.2 0.1 0.042 0.72 0.99 0.085‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1.72 2.25 3.56 0.07 0.04 0.62 0.68‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1.33 1.36 2.93 0.06 0.02 0.63 0.506‬‬ ‫‪0‬‬ ‫عنصری ن ونههای قلعه دختدر و ن وندههدای آندالیز شدده‬ ‫دیگر از ایران‪ ،‬نشان میدهد که درصدد برخدی از عناصدر‬ ‫مانند سیلیسیم در ن وندههدای قلده دختدر در مقایسده بدا‬ ‫ن ونههای دیگر مناطق حدود ده درصد ک تدر اسدت؛ امدا‬ ‫میزان اکسید سر و اکسید قلع در ن ونههای قلعده دختدر‬ ‫با ن ونههای دیگر تقریباً یکسان است‪ .‬با بررسدی عناصدر‬ ‫تشکی دهندۀ ن ونههدای دیگدر و قلعده دختدر مدیتدوان‬ ‫تفاوتهای دیگری را نیز مشاهده کرد (جدول ‪ .)5‬از طرف‬ ‫دیگر‪ ،‬مقایسۀ نتایج آنالیز رنگ آبی در لعا چهار ن ونده از‬ ‫زرینفامهای منسو بده گرگدان [‪ ]7‬و آندالیز لعدا پدنج‬ ‫ن ونه از کاشیهای زرینفام تخت سدلی ان [‪ ]7‬بدا نتدایج‬ ‫آنالیز ن ونههای قلعه دختر نیز نشانگر وجود برخی عناصدر‬ ‫در ن ونددههددای قلعدده دختددر و عدددم وجددود آن عناصددر در‬ ‫ن ونههای گرگدان و تخدت سدلی ان اسدت و درصددهای‬ ‫متفاوتی از منیزیم‪ ،‬سولفید‪ ،‬روی و کبالت در ایدن آنالیزهدا‬ ‫نشان داده شدهاند‪.‬‬ ‫افزون بدر مدوارد فدوق‪ ،‬در موضدو منشدی و پیشدینۀ‬ ‫کاشیهای زرینفام قلعده دختدر‪ ،‬بده نظدر مدیرسدد ایدن‬ ‫کاشیها با تولیدات زریدنفدام جیرفدت ارتبداط داشدته یدا‬ ‫حاص تداوم فعالیت هنرمندان جیرفت و بازماندگان آنهدا‬ ‫در کرمان بودهاند‪ .‬در کاوشها و مطالعات باسدتانشناسدی‬ ‫جیرفت‪ ،‬شواهدی از تولید «کاشی» زرینفام گزارش نشده‬ ‫است؛ اما بدر پایدۀ دادههدای باسدتانشناسدی و مطالعدات‬ ‫آزمایشگاهی بده روش پیکسدی‪ ،‬شدواهد تولیدد «سدفال»‬ ‫زریددنفددام در جیرفددت وجددود دارد‪ .‬کشددف دورریزهددای‬ ‫کورههای سفالگری در شدهر قددیم جیرفدت شدام یدک‬ ‫ن ونه بشقا زرینفام با لعا سدوخته و تداولزده و یدک‬ ‫قطعه سهپایۀ سفالگری که روی آن قطرات لعا زرینفام‬ ‫ریخته [‪ ]9‬و نتایج آنالیزهای عنصری به روش پیکسی [ ‪6,‬‬ ‫‪ ]8‬نشانگر تولید سفالینههای زرینفدام در جیرفدت اسدت‪.‬‬ ‫‪ │ 18‬سال ششم‪ ،‬شماره دوم‪ ،‬پاییز و زمستان ‪1399‬‬ ‫‪Si‬‬ ‫‪61.70‬‬ ‫‪70.62‬‬ ‫‪69.82‬‬ ‫‪72.47‬‬ ‫‪71.09‬‬ ‫‪Al‬‬ ‫‪3.01‬‬ ‫‪2.65‬‬ ‫‪3.22‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪3.93‬‬ ‫‪Mg‬‬ ‫‪1.57‬‬ ‫‪2.50‬‬ ‫‪2.50‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪Qal’eh Dokhtar‬‬ ‫]‪Nishabur-Kashan[54‬‬ ‫]‪Ray [7‬‬ ‫]‪Gorgan [7‬‬ ‫]‪Takht-e- Soleiman [7‬‬ ‫مطالعات آزمایشگاهیِ هفت ن ونده از بدندۀ سدفالینههدای‬ ‫زرینفام جیرفت نشان میدهد که این سدفالهدا منشدییی‬ ‫متفاوت از زرینفامهای ندواحی مرکدزی و شد ال لربدی‬ ‫ایران دارند و ویژگی خ یرۀ آنها متفاوت است [‪.]6, 8‬‬ ‫موضو پژوهش حاضر کاشیهای زریدنفدام اواسدط‬ ‫سدۀ هفتم هجری اسدت‪ ،‬امدا تولیدد سدفال زریدنفدام در‬ ‫کارگاههای سفالگری جیرفت در سدۀ ششدم هجدری [‪]9‬‬ ‫اه یت زیادی در منشییابی کاشیهای زریدنفدام کرمدان‬ ‫دارد‪ .‬دوران عظ ت و رونق شهر قدیم جیرفت‪ ،‬هدمزمدان‬ ‫با عصر سلجوقیان و تا نی ۀ دوم سدۀ ششم هجدری بدود؛‬ ‫اما در پی درگیریهای پدس از مدرگ طغدرل و ح دالت‬ ‫بهرام شاه‪ ،‬ایبک دراز و لزها در اواخر سدۀ ششم‪ ،‬جیرفت‬ ‫رو به انحطاط گذاشت [‪ .]56‬در اوای سدۀ هفتم هجدری‪،‬‬ ‫باقدرتگیری قراختائیان در کرمان‪ ،‬جیرفت دوباره آرامدش‬ ‫نسبی یافت‪ ،‬اما هرگز مانند گذشتۀ پرشدکوه خدود‪ ،‬روندق‬ ‫نیافت‪ .‬چنانکه مارکوپولو در اواسط سددۀ هفدتم هجدری‪،‬‬ ‫جیرفت را «شدهری ویدران» توصدیف کدرده اسدت [‪]57‬؛‬ ‫بنابراین‪ ،‬بهاحت الزیاد‪ ،‬پس از تولیدد سدفال زریدنفدام در‬ ‫جیرفت در سدۀ ششم هجری (عصر سدالجقه)‪ ،‬بدا وقدو‬ ‫شورشها و ناآرامیها‪ ،‬حجم تولیدات در جیرفدت در سددۀ‬ ‫هفتم هجری کاهشیافته است‪ .‬چنین پیشینهای در تولیدد‬ ‫سفال زرینفام در جیرفت‪ ،‬میتواند تغییر نو محصدول (از‬ ‫سفال به کاشی) و تدداوم تکنیدک لعدا دهدی را از سددۀ‬ ‫ششم به هفتم هجری و از جیرفت به کرمان نشان دهدد؛‬ ‫زیددرا کرمددان در سدددۀ هفددتم هجددری‪ ،‬تحددت حکومددت‬ ‫قراختائیان‪ ،‬توسعه و روندق فراواندی یافدت [‪ ]24‬و ح دور‬ ‫یک قطعده کاشدی زریدنفدام قلعده دختدر از تداریخ ‪661‬‬ ‫هجری‪ ،‬در مج وعه کاشیهای قلعه دختر و تاریخگدذاری‬ ‫سایر کاشیها به نی ۀ سدۀ هفتم هجری‪ ،‬نشدانگر توسدعۀ‬ ‫استفاده از کاشی زرینفام در اواسط سدۀ هفتم هجدری در‬ ‫دو فصلنامه پژوهه باستانسنجی‬ ‫شهر کرمان است‪ .‬این تاریخ‪ ،‬ه ان زمدانی اسدت کده بده‬ ‫گفتۀ مارکوپولو‪ ،‬جیرفت ویرانشده بدود؛ بندابراین‪ ،‬انتقدال‬ ‫هنرمندانِ سازندۀ زرینفام از جیرفت بده کرمدان در سددۀ‬ ‫هفتم هجری‪ ،‬محت به نظر میرسد‪.‬‬ ‫بهبیاندیگر‪ ،‬بر پایۀ مقایسههای بداال و بدا توجده بده‬ ‫اینکه منابع و مواد اولیۀ تولید کاشیهدای زریدنفدام قلعده‬ ‫دختر در خود ناحیۀ کرمان بهویژه جیرفت و درّه آشدین در‬ ‫اسفندقه بوده است‪ ،‬میتوان چنین پنداشت که هنرمنددان‬ ‫تولیدکنندددۀ کاشددی زریددنفددام در کرمددان در سدددۀ هفددتم‬ ‫هجری‪ ،‬بازماندگان هنرمندانی بودندد کده در سددۀ ششدم‬ ‫هجدری در جیرفددت بده تولیددد سدفال زریددنفدام اشددتغال‬ ‫داشتهاند‪ .‬بهاحت الزیاد‪ ،‬این هنرمندان یا بازماندگان آنهدا‬ ‫در پی آشو ها و هرجومرجهای اواخر سدۀ ششم هجدری‬ ‫و استقرار آرامش نسبی در اوای سدۀ هفتم هجدری (آلداز‬ ‫حکومت قراختائیان) در کرمدان‪ ،‬بده ایدن شدهر مهداجرت‬ ‫کردند‪ .‬آنها ض ن تیمین مدواد اولیده از معدادن لندی در‬ ‫کرمان و جیرفت‪ ،‬تولید کاشیهای زرینفدام را در کرمدان‬ ‫ادامه دادهاند‪.‬‬ ‫‪ .6‬نتیجهگیری‬ ‫کاشیهای زرینفام یافت شده از قلعه دختر‪ ،‬مج وعهای‬ ‫متعلق به سددۀ هفدتم هجدری‪ ،‬هدمزمدان بدا حکومدت‬ ‫قراختائیان در کرمان است که بدهاحت دالزیداد‪ ،‬از بندای‬ ‫دیگری در شهر کرمان یا از بخشهای دیگر قلعه دختر‪،‬‬ ‫به طبقه سوم راهروی تختگاه منتقد شددهاندد‪ .‬بدر پایدۀ‬ ‫مطالعۀ اولیۀ این کاشیها و ویژگیهای ظداهری آنهدا‪،‬‬ ‫چنین به نظر میرسید که کاشیها با ن ونههای منداطق‬ ‫‪Aveh in Ilkhanid Period. J Negareh‬‬ ‫‪2015;32:38–54. [in Persian].‬‬ ‫[لشکری‪ ،‬آرش شدریفینیدا اکبدر‪ ،‬مهداجر وطدن سد یه‪.‬‬ ‫بررسی نقوش کاشیهای زرینفدام آوه از دورۀ ایلخاندان‪.‬‬ ‫فصلنامه عل ی پژوهشی نگره ‪1393‬؛ ‪].53-39 :32‬‬ ‫‪[4] Sedighian H, Hajnaseri P. The Lustre Ware‬‬ ‫‪during the Middle Islamic Period and its‬‬ ‫‪Production Centers in Iran. Islamic‬‬ ‫‪Archaeological Studies 2016;1:37-48. [in‬‬ ‫‪Persian].‬‬ ‫[صدیقیان حسین‪ ،‬حاج ناصری پانتدهآ‪ .‬سدفال زریدنفدام‬ ‫دیگر ایران مانند کاشان‪ ،‬ری‪ ،‬گرگدان و تخدت سدلی ان‬ ‫ه سددان هسددتند و بددهاحت ددالزیدداد‪ ،‬در چنددد مرکددز‪،‬‬ ‫تولیدشدهاند؛ زیرا اوالً رنگ الیههای زرینفدام در آنهدا‬ ‫طیفهای مختلدف قهدوهای روشدن ماید بده زیتدونی‪،‬‬ ‫قهوهای تیره و قهوهای مای به قرمز یدا عندابی اسدت و‬ ‫نقوش در برخی از آنها پرکارتر و ظریفتدر و در برخدی‬ ‫دیگر سادهتر و خلوتتر است‪ .‬ثانیاً برخدی از اشدعار روی‬ ‫این کاشیها با ن ونههای مناطق دیگدر کدامالً ه سدان‬ ‫است؛ اما مطالعات آزمایشدگاهی و میکروسدکوپی نشدان‬ ‫داد که خصوصیات شی یایی و فیزیکی بدنۀ این کاشیها‬ ‫کامالً با یکددیگر مشدابه نیسدتند ولدی اکثدراً بدهعندوان‬ ‫ترکیبات آهک باال طبقهبندی میشوند‪ .‬با توجه به وجود‬ ‫معادن فراوان در استان کرمان بهاحت الزیاد ه دۀ مدواد‬ ‫موردنیاز برای تولید این کاشیها از معدادنی مشدخد و‬ ‫ثابت در نواحی کرمان تا جیرفت‪ ،‬بدهویدژه درّه آشدین در‬ ‫اسفندقۀ جیرفت استحصالشدهاند‪ .‬آنالیز لعدا ن وندههدا‬ ‫نیز نشان داد که ترکی عنصری و میکروسدکوپی لعدا‬ ‫هر یازده کاشی تقریباً ه سان است و طیفهدای رنگدی‬ ‫لعا ها به واسطۀ وجود برخی یونها مانند مس‪ ،‬کبالدت‪،‬‬ ‫آهن‪ ،‬منیزیم‪ ،‬منگندز‪ ،‬کلسدیم‪ ،‬سدر و قلدع در شدرایط‬ ‫پایداری یونی خاص خود پدید آمدهاند‪ .‬ه چنین کلسدیم‬ ‫و سددر و قلددع در شددبکهسددازی و درخشددندگی نقددش‬ ‫داشتهاند‪.‬‬ ‫سپاسگزاری‬ ‫نگارندگان از دکتر مجید منتظر ظهدوری و دکتدر مدریم‬ ‫کلبادیندژاد بدرای مشداورههایشدان سپاسدگزار هسدتند‪.‬‬ ‫‪References‬‬ ‫‪[1] Watson O. Persian Lustre Ware. Tr.‬‬ ‫‪Shokouh Zakeri. Tehran: Soroush; 2011.‬‬ ‫‪[in Persian].‬‬ ‫[واتسون الیور‪ .‬سدفال زریدنفدام ایراندی‪ .‬ترج ده شدکوه‬ ‫ذاکری‪ .‬چاپ دوم‪ .‬تهران‪ :‬سروش؛ ‪].1390‬‬ ‫‪[2] Towhidi F. Pottery Technique and Art.‬‬ ‫‪Tehran: SAMT; 2003. [in Persian].‬‬ ‫[توحیدی فائق‪ .‬فدن و هندر سدفالگری‪ .‬تهدران‪ :‬سد ت؛‬ ‫‪].1382‬‬ ‫‪[3] Lashkari A, Sharifiniya A, Mohajervatan S.‬‬ ‫‪A Study of Luster Tile Designs from‬‬ ‫سال ششم‪ ،‬شماره دوم‪ ،‬پاییز و زمستان ‪│ 1399‬‬ ‫‪19‬‬ ‫ طبقهبندی و ساختارشناسی کاشیهای زرینفام یافتشده از قلعه دختر شهر کرمان‬،‫ معرفی‬/ ‫امیرحاجلو و همکاران‬ .‫قددرون میددانی اسددالمی و مراکددز تولیدددی آن در ایددران‬ -37 :1 ‫؛‬1395 ‫مطالعات باستانشناسدی دوران اسدالمی‬ ].47 [5] Kiyani M, Karimi F. Pottery during the Islamic Period in Iran. Tehran: the Center of Archaeology of Iran; 1985. [in Persian]. ‫ هندر سدفالگری‬.‫ فاط ده‬،‫ کری دی‬،‫[کیانی مح د یوسف‬ ‫ مرکز باستانشناسدی ایدران؛‬:‫ تهران‬.‫دورۀ اسالمی ایران‬ ].1364 [6] Mohsenian M. The Study of Lusterware Ceramics of Iran from 12th – 13th centuries CE by the Instrumental Analysis methods [unpublished dissertation]. Tehran: Tarbiat Modares Univerity; 2004. [in Persian]. ‫ بررسی سفالینههای زریدنفدام قدرون‬.‫[محسنیان مح د‬ ‫شش و هفت هجری ایران به ک ک روشهدای تجزیدۀ‬ ‫ پایاننامه دورۀ کارشناسی ارشدد‬.]‫دستگاهی [منتشرنشده‬ ‫ دانشدکده علدوم‬:‫ دانشگاه تربیت مددرس‬،‫باستانشناسی‬ ].1383 .‫انسانی‬ [7] Neyestani J, Roohfar Z. Production of Luster Glaze in Iran; Based on the Historical Studies and Laboratory Research. Tehran; Armanshahr; 2010. [in Persian]. ‫ سداخت لعدا زریدنفدام در‬.‫ روحفر زهره‬،‫[نیستانی جواد‬ ‫ایددران بددر اسدداس مطالعددات تدداریخی و پددژوهشهددای‬ ].1389 ‫ آرمانشهر؛‬:‫ تهران‬.‫آزمایشگاهی‬ [8] Agha-Aligol D, Oliaiy P, Mohsenian M., Lamehi-Rachti M., Shokouhi F. Provenance Study of Ancient Iranian Luster Pottery Using PIXE Multivariate Statistical Analysis. Journal of Cultural Heritage 2009;10:487-492. https://doi.org/10.1016/j.culher.2009.01. 003. [9] Choubak H. Islamic pottery of ancient city of Jiroft. Journal of Archaeological Studies 2012;4(1);83-112. https://doi.org/10.22059/jarcs.2012.3537 7. [in Persian]. ‫ سفالینههای دوران اسالمی شدهر کهدن‬.‫[چوبک ح یده‬ -112 :)1( 4 ‫؛‬1391 ‫ مطالعدات باسدتانشناسدی‬.‫جیرفت‬ ].83 [10] Riahiyan R. The Newly Discovered Tiles from Qal’eh Dokhtar, Kerman. Paper presented at: 1st Beinnial International Conference of the Society of Iranian Archaeology: Cultural Interactions, Continuity and Disruption; 2019; Tehran, Tarbiat Modares University. [in Persian]. ‫ نویافتههای کاشی زریدنفدام قلعده دختدر‬.‫[ریاحیان رضا‬ ‫ نخستین ه ایش دوساالنه‬:‫ چکیده مقاله در‬.‫شهر کرمان‬ ‫بددینال للددی انج ددن عل ددی باسددتانشناسددی ایددران؛‬ .1398 ‫ پیوسددت و گسسددت‬،‫بددره کنشهددای فرهنگددی‬ ‫انج ن عل ی باسدتانشناسدی ایدران و دانشدگاه تربیدت‬ ].‫ انتشارات آریارمنا‬:‫ تهران‬.1398 ‫مدرس؛ آذر‬ [11] Borgia I, Brunetti B, Giulivi A, et al. Characterisation of decorations on Iranian (10th–13th century) lusterware. Applied Physics A 2004; 79: 257-261. https://doi.org/10.1007/s00339-0042519-z. [12] Pradell T, Molera J, Smith AD, Tite MS. Early Islamic lustre from Egypt, Syria and Iran (10th to 13th century AD). Journal of Archaeological Science. 2008 Sep 1;35(9):2649-62. [13] Ahmadi H., Salehi Kakhki A., Abed Esfahani A. Relationship between Color and Metallic Shine With the Size of Metal Nanoparticles in Luster Decorations. Journal of color Science and Technology 2017;11)1(:69-77. [in Persian]. ‫ عابدد اصدفهانی‬،‫ صالحی کاخکی اح دد‬،‫[اح دی حسین‬ ‫ رابطۀ رنگ و درخشش فلزی با انددازۀ ندانو ذرات‬.‫عباس‬ ‫ نشریه علوم و فنداوری رندگ‬.‫فلزی در تزئینات زرینفام‬ ].69-77 :11 ‫؛‬1396 [14] Abed Esfahani A., Hollakoei P. The Practical Observation of the Formation of Luster Decorations on Islamic Glazes. Islamic Art 2006;5:155-169. [in Persian]. ‫ بررسدی ع لدی‬.‫ هالکویی پرویدز‬،‫[عابد اصفهانی عباس‬ ‫تکنیک ایجاد تزیینات زرینفام بر روی لعا هدای دوران‬ -169 :5 ‫؛‬1385 ‫ مجله مطالعات هندر اسدالمی‬.‫اسالمی‬ ].155 [15] Mohammadzadeh M., Mirshafiei S M. Persian ‫ نورافشان‬Glaze making based on Javaher Name-ye-Nezami. Honar-ha-ye Ziba 2015;20:59-66. http://doi: 10.22059/JFAVA.2015.55445 [in Persian]. ‫ سداخت‬.‫ میدر شدفیعی سدید مح دد‬،‫ مهدی‬،‫[مح د زاده‬ .‫لعا زرینفام ایرانی بر اساس کتا جواهر نامۀ نظدامی‬ ‫؛ دورۀ‬1394 ‫ هنرهدای تجسد ی‬- ‫نشریه هنرهدای زیبدا‬ ].59-66 :1 ‫ ش ارۀ‬،20 [16] Pradell T, Molera J, Roque J, Vendrell‐Saz M, Smith AD, Pantos E, Crespo D. Ionic‐ exchange mechanism in the formation of medieval luster decorations. Journal of the 1399 ‫ پاییز و زمستان‬،‫ شماره دوم‬،‫ │ سال ششم‬20 ‫دو فصلنامه پژوهه باستانسنجی‬ American Ceramic Society. 2005 May;88(5):1281-9. [17] Pradell T. Lustre and nanostructures— ancient technologies revisited. InNanoscience and Cultural Heritage 2016 (pp. 3-39). Atlantis Press, Paris. [18] Mousavi Haji R, Ataee M, Askari Vashareh M. Survey the Meaning and Form of Persian Poetic Inscriptions on Potteries of Timurid and Safavid Era. J Negareh 2015;36:18–37. [in Persian]. ‫ عسدکری و‬،‫ عطایی مرت ی‬،‫[موسوی حاجی سید رسول‬ ‫ بررسی محتوایی و شکلی کتیبههای منظدوم‬.‫شاره مریم‬ ‫ فصلنامه‬،‫فارسی در سفالینههای دوران تی وری و صفوی‬ ].18-37 :36 ‫؛‬1394 ‫نگره‬ [19] Gouchani A. The Persian Poems on the Tiles of Takht-e Soleyman. Tehran: The Institute of University Publication; 1992. [in Persian]. .‫ اشعار فارسی کاشیهای تخت سدلی ان‬.‫[قوچانی عبداهلل‬ ].1371 ‫ مرکز نشر دانشگاهی؛‬:‫تهران‬ [20] Shahnameh of Ferdowsi. printed in Moskow: knowledge publication. Eastern litareture branch; 1970. [in Persian]. ‫ تصدحی‬.‫ جلدد هشدتم‬.‫ چاپ مسدکو‬.‫[شاهنامه فردوسی‬ ‫ انتشدارات‬.‫ آذر‬. ‫ زیر نظدر‬.‫متن به اهت ام رستم علیاف‬ ].1970 :‫دانش شعبه ادبیات خاور‬ [21] Dabirsiyaghi M. Retrieved treasure. Tehran: Khayyam; 1955. [in Persian]. ‫ گدنج بازیافتده (بخدش‬.)‫[دبیر سیاقی مح د (گردآورندده‬ ].1334 ‫ کتابخانه خیام؛‬:‫ تهران‬.)‫نخست‬ [22] Zahir al-Din. Diwan-e Zahir al-Din. Mashahd: Toos; 1958. [in Persian]. ‫ بده کوشدش‬.‫ دیوان ظهیدر فاریدابی‬.‫[ظهیرالدین فاریابی‬ ].1337 ‫ چاپخانه طوس؛‬:‫ مشهد‬.‫مح دتقی بینش‬ [23] Khabisi M E. Seljuqs and Oghuz in Kerman. Ed. M. E. Bastani Parizi. Tehran: Kourosh; 1994. [in Persian]. .‫ سلجوقیان و لز در کرمدان‬.‫[خبیصی مح د ابن ابراهیم‬ :‫ تهدران‬.‫مقدمه و تصحی مح دابراهیم باستانی پداریزی‬ ].1373 ‫کوروش؛‬ [24] Monshi Kermani N. Samat-al-Ola Lelhazrat-al-Olia, Edited by Mohammad Qazvini and Abbas Eqbal Ashtiani. Tehran: book printing corporation company; 1949. [in Persian]. .‫ س ط العلدی للح دره العلیدا‬.‫[منشی کرمانی ناصرالدین‬ .‫ به تصحی عباس اقبال آشدتیانی‬.‫زیرنظر مح د قزوینی‬ ].1328 ‫ شرکت سهامی طبع کتا ؛‬:‫تهران‬ 21 │ 1399 ‫ پاییز و زمستان‬،‫ شماره دوم‬،‫سال ششم‬ [25] Bastani Parizi M E. Tarikh-e Shahi Qarakitaee. Tehran: the institute of the Culture of Iran; 1976. [in Persain]. ‫ تداریخ شداهی‬.) ‫[باستانی پاریزی مح دابراهیم (مصدح‬ ].2535 ‫ بنیاد فرهنگ ایران؛‬:‫ تهران‬.‫قراختایی‬ [26] Ziyaee A. the Cultural Heritage of Qarakhitaee in Kerman. J Iranian studies 2016;5(10):127-160. [in Persian]. ‫ میراث فرهنگی قراختائیدان کرمدان‬.‫[ضیایی سید عباس‬ ‫ مجله مطالعدات ایراندی‬.‫ سالۀ ترکان خاتون‬750 ‫دانشگاه‬ ].127-160 :)10( 5 ‫؛‬1385 [27] Islampanah M H. the History of the Inscription on the Qobbeh-e Sabz in Kerman. J Yaghma 1991:400-405. [in Persian]. .‫ تاریخ کتیبده قبّده سدبز کرمدان‬.‫[اسالمپناه مح دحسین‬ ].400-405 :1370 ‫ یادنامه یغ ا‬.‫مجله یغ ا‬ [28] Sykes P M. Ten thousand Miles in Iran. Tr. Sa’adat Nouri H. Tehran: Ibn-e Sina; 1957. [in Persian]. ‫ سفرنامه ژنرال سرپرسی سایکس یدا‬.‫[سایکس سرپرسی‬ ‫ چاپ‬.‫ ترج ه حسین سعادت نوری‬.‫ده هزار می در ایران‬ ].1336 ‫ کتابخانه ابنسینا؛‬:‫ تهران‬.‫دوم‬ [29] Laleh H, Shojaee A, Hajialiloo S, Lorzadeh Z, Varahram L, Rafiee Alavi B. the Archaeological Survey of Kerman: the Qobbeh-e Sabz and the role of the Civil management during Qarakhitaee on the Development of Kerman. Paper presented in: 11th Annual Symposium on the Iranian Archaeology; 2013. Tehran. [in Persian]. ‫ لدرزاده‬،‫ حاجی علیلدو سدول از‬،‫ شجاعی علی‬،‫[الله هایده‬ ‫ بررسدی باسدتان‬.‫ رفیعی علوی بابدک‬،‫ ورهرام لیلی‬،‫زهرا‬ ‫ قبدده سدبز و نقددش مددیریت ع رانددی‬:‫شدناختی کرمدان‬ ‫ مقالده ارائده‬.‫قراختاییان در توسعه و تحول شهر کرمدان‬ ‫ یدازده ین گرده دایی سداالنه باسدتانشناسدی‬:‫شده در‬ ].1391 .‫ آبان‬28-25 ‫ تهران؛‬.‫ایران‬ [30] Afzal-al-Din Kermani. Badaye al-Azman fi Vaqaye Kerman. Compiled by Mahdi Bayani. Tehran: University of Tehran; 1947. [in Persian]. ‫ بددایع‬.‫[اف الدین کرمدانی ابوحامدد اح دد بدن حامدد‬ .‫ به کوشش دکتر مهدی بیدانی‬.‫االزمان فی وقایع کرمان‬ ].1326 ‫ دانشگاه تهران؛‬:‫تهران‬ [31] Riyahian R. Sonding for Delimitation of the Qal’eh Ardeshir and Qal’eh Dokhtar in Kerman. The Archives of the Administration of Cultural Heritage, Handicrafts and Tourism of Kerman; ‫ طبقهبندی و ساختارشناسی کاشیهای زرینفام یافتشده از قلعه دختر شهر کرمان‬،‫ معرفی‬/ ‫امیرحاجلو و همکاران‬ 2019 (Unpublished report) [in Persian]. ‫ گزارش گ اندهزندی بده منظدور تددقیق و‬.‫[ریاحیان رضا‬ .‫بازنگری عرصه و حریم قلعه اردشیر و دختر شهر کرمان‬ 1398 ‫بایگانی اداره ک میراث فرهنگی اسدتان کرمدان؛‬ ].)‫(گزارش منتشر نشده‬ [32] Choubak H. Alamut Castle (Eagle’s Nest): Hassan Sabbah Stronghold. The International Journal of Humanities. 2009 May 10;16(2):1-28. [33] Siroux M. the Ancient Roads of Isfahan and the midway Buildings. Tr. Mashayekhi M. Tehran: National Antiquities Preservation Organization; 1978. [in Persian]. ‫ راههای باستانی ناحیه اصفهان و بناهدای‬.‫[سیرو ماکسیم‬ ‫ سدازمان‬:‫ تهران‬.‫ ترج ه مهدی مشایخی‬.‫وابسته به آنها‬ ].1357 ‫ملی حفاظت آثار باستانی؛‬ [34] Henderson J. The raw materials of early glass production. Oxford Journal of Archaeology. 1985 Nov;4(3):267-91. [35] Agha-Aligol D, Khosravi F, LamehiRachti M, Baghizadeh A, Oliaiy P, Shokouhi F. Analysis of 18th–19th century’s historical samples of Iranian ink and paper belonging to the Qajar dynasty. Applied Physics A. 2007 Nov 1;89(3):799. [36] Agha-Aligol D, Jafarizadeh M, Moradi M. Micro-PIXE: A Powerful Technique in Measurement and Determination of Raw Materials of Glass Artifacts of Parthian Period from Shaur (Susa), Journal of Reasearch on Archaeometry, 2018;4(1):47-65. Doi: 10.29252/jra.4.1.47 [in Persian]. ،‫ مدرادی مح دود‬،‫ جعفدریزاده مسدلم‬،‫[آقاعلیگ داوود‬ ‫ روشی توان ندد در بررسدی و تعیدین مدواد‬:‫میکروپیکسی‬ ‫اولیدده مصددنوعات شیشددهای دوره اشددکانی کددای شددائور‬ ].65-47 :)1(4 ‫؛‬1397 ،‫ پژوهه باستانسنجی‬،)‫(شوش‬ [37] Campbell J L, Boyd N I, Grassi N, Bonnick P, Maxwell J A. The Guelph PIXE software package IV. Nuclear Instruments and Methods in Physics Research Section B 2010:268:3356-3363. https://doi.org/10.1016/j.nimb.2010.07.0 12. [38] Vicenzi EP, Eggins S, Logan A, Wysoczanski R. Microbeam characterization of corning archeological reference glasses: new additions to the smithsonian microbeam standard collection. Journal of Research of the National Institute of Standards and technology. 2002 Nov;107(6):719. [39] Pradell T, Molera J, Molina G, Tite MS. Analysis of Syrian lustre pottery (12th– 14th centuries AD). Applied clay science. 2013 Sep 1;82:106-12. [40] Maniatis Y, Simopoulos A, Kostikas A, Perdikatsis V. Effect of reducing atmosphere on minerals and iron oxides developed in fired clays: the role of Ca. Journal of the American ceramic Society. 1983 Nov;66(11):773-81. [41] Maniatis Y, Tite M S. Technological examination of Neolithic-Bronze Age pottery from central and southeast Europe and from the Near East, Journal of Archaeological Science 1981;8(1):59-76. [42] Emami SM, Volkmar J, Trettin R. Quantitative characterisation of damage mechanisms in ancient ceramics by quantitative X-ray powder diffraction, polarisation microscopy, confocal laser scanning microscopy and non-contact mode atomic force microscopy. Surface Engineering. 2008 Mar 1;24(2):129-37. [43] Hidaka M, Takeuchi K, Wijesundera RP, Kumara LS, Sugihara S, Momoshima N, Kubuki S, Sung NE. Structural and electronic properties of iron oxides in the celadon glazes (II)(Propriedades estruturais e eletrônicas de óxidos de ferro em esmaltes celadon (II)). Cerâmica. 2012;58:534-41. [44] Cheng HS, Zhang ZQ, Xia HN, Jiang JC, Yang FJ. Non-destructive analysis and appraisal of ancient Chinese porcelain by PIXE. Nuclear Instruments and Methods in Physics Research Section B: Beam Interactions with Materials and Atoms. 2002 May 1;190(1-4):488-91. [45] González-García F, Romero-Acosta V, García-Ramos G, González-Rodríguez M. Firing transformations of mixtures of clays containing illite, kaolinite and calcium carbonate used by ornamental tile industries. Applied Clay Science. 1990 Dec 1;5(4):361-75. [46] Pollard AM, Hatcher H. The chemical analysis of oriental ceramic body compositions: Part 2—greenwares. Journal of Archaeological Science. 1986 May 1;13(3):261-87. [47] Singh M, Kumar S V. Multi-analytical characterization of XVII century Mughal 1399 ‫ پاییز و زمستان‬،‫ شماره دوم‬،‫ │ سال ششم‬22 ‫دو فصلنامه پژوهه باستانسنجی‬ glaze tiles from northern India. International Journal of Conservation Science 2017;8:389-400. [48] Matin M. Tin-based opacifiers in archaeological glass and ceramic glazes: a review and new perspectives. Archaeological and Anthropological Sciences 2018;11:11551167. https://doi.org/10.1007/s12520-0180735-2. [49] Matin M, Tite M, Watson O. On the origins of tin-opacified ceramic glazes: New evidence from early Islamic Egypt, the Levant, Mesopotamia, Iran, and Central Asia. Journal of Archaeological Science. 2018 Sep 1;97:42-66. [50] Emami M, Razani M, Soleimani NA, Madjidzadeh Y. New insights into the characterization and provenance of chlorite objects from the Jiroft civilization in Iran. Journal of Archaeological Science: Reports. 2017 Dec 1;16:194-204. [51] Lin DF, Luo HL, Luo HL, Sheen YN. Glazed tiles manufactured from incinerated sewage sludge ash and clay. Journal of the Air & Waste Management Association. 2005 Feb 1;55(2):163-72. [42] Swann CP, McGovern PE, Fleming SJ. Colorants used in ancient Egyptian 23 │ 1399 ‫ پاییز و زمستان‬،‫ شماره دوم‬،‫سال ششم‬ [53] [54] [55] [56] glassmaking: Specialized studies using PIXE spectrometry. Nuclear Instruments and Methods in Physics Research Section B: Beam Interactions with Materials and Atoms. 1990 Jan 2;45(1-4):311-4. Freestone IC. Composition and microstructure of early opaque red glass. Early vitreous materials. 1987;56:173-91. Mason RB. Shine like the sun: lustrepainted and associated pottery from the medieval Middle East. Mazda Pub; 2004. Pradell T, Fernandes R, Molina G, Smith AD, Molera J, Climent-Font A, Tite MS. Technology of production of Syrian lustre (11th to 13th century). Journal of the European Ceramic Society. 2018 Jul 1;38(7):2716-27. Amirhajloo S. Explanation of the Role of Ecological Variables in Life of Islamic City of Jiroft. Pazhoheshha-ye Bastan shenasi Iran 2015;7:173-192. [in Persian]. ‫ تببین نقش متغیرهای بدومشناسدی در‬.‫[امیرحاجلو سعید‬ ‫ پژوهشهای باستانشناسی‬،‫حیات شهر اسالمی جیرفت‬ ].194-175 :7 ‫؛‬1393 ‫ایران‬ [57] Marko Polo. The Travels of Marco Polo the Venetian. London: Published by J. M. Dent Sons; 1914.