M. Morfakidis Filactós - E. E. Marcos Hierro (eds.) Grecia, 200 años de construcción de una identidad: historia, lengua, literatura y cultura Dedicado a la memoria de D. Luis Gil Fernández VI Congreso de Neohelenistas de la Península Ibérica y de América Latina Barcelona, 5, 6 y 7 de octubre de 2022 Sociedad Hispánica de Estudios Neogriegos M. Morfakidis Filactós - E. E. Marcos Hierro (eds.) Grecia, 200 años de construcción de una identidad: historia, lengua, literatura y cultura Dedicado a la memoria de D. Luis Gil Fernández M. Morfakidis Filactós - E. E. Marcos Hierro (eds.) Grecia, 200 años de construcción de una identidad: historia, lengua, literatura y cultura Dedicado a la memoria de D. Luis Gil Fernández Granada 2024 Sociedad Hispánica de Estudios Neogriegos DATOS DE PUBLICACIÓN Grecia, 200 años de construcción de una identidad: historia, lengua, literatura y cultura 1. Historia de Grecia moderna 2. Literatura 3. Arte © Sociedad Hispánica de Estudios Neogriegos Granada 2024 ISBN: 978-84-18948-36-7 Maquetación: Jorge Lemus Pérez Portada: Detalle extraido de la pintura Sintesis de la Revolución de Nikos Engonopoulos, 1939 Reservados todos los derechos. Queda prohibida la reproducción total o parcial de la presente obra sin la preceptiva autorización. Índice Αντωνοπούλου, Μαρία: Η Επανάσταση… αλλιώς .................................... 13 Αντωνιάδης, Ευριπίδης: Η Ελληνική επανάσταση μέσα από τον ξένο τύπο. Η περίπτωση της εφημερίδας The Times του Λονδίνου το 1821 ................................................................................................ 33 Vela Tejada, José: La Revolución Griega de 1821 en la poesía romántica española del siglo XIX ............................................................ 55 Fernández Galvin, Anabel: Las “Memorias sobre la Filikí Etería” de Emmanuíl Xanthos: un testimonio único sobre la gestación del movimiento revolucionario griego ..................................................... 81 Morales Ortíz, Alicia: Kalínikos Kritovulidis y la Revolución del ’21 en Creta ................................................................................................ 99 García Amorós, Maila: El papel de Suli en la Revolución griega según Lambros Kutsonikas ..................................................................... 121 Pérez Mena, Raquel: «Ἔχομεν γῆν καὶ πατρίδα, ἐνόσῳ κρατοῦμεν διακόσια ἕτοιμα πλοῖα»: La Revolución en el mar y su aportación a la formación de la identidad neogriega. El ejemplo de Miaulis ................................................................................................ 135 Κατσιγιάννη, Άννα - Ναούμ, Iωάννα: Λογοτεχνικές μεταπλάσεις του αγωνιστή Καραϊσκάκη (19ος-21ος αι.) .......................................... 153 Αλτούβα, Αλεξία: Ηρωίδες της Επανάστασης και σύγχρονη οπτική στο ελληνικό θέατρο .......................................................................... 173 Δημάκη-Ζώρα, Μαρία: Ο Καλοκαιρίνειος Δραματικός Διαγωνισμός του «Παρνασσού» και η εκατονταετής προσφορά του στην ελληνική δραματουργία και το θέατρο ........................................ 193 Κουλάνδρου, Στέλλα: Η διαχείριση της εθνικής ταυτότητας και του εθνικισμού στη σύγχρονη αρχαιόμυθη δραματουργία ................. 213 Χιονίδης, Παντελεήμων: Προσεγγίζοντας το Βυζάντιο υπό το ιδεολογικό πρίσμα του 19ου αιώνα. Οι περιπτώσεις των Finlay, 9 Παπαρρηγόπουλου και Freeman και η συγκρότηση της εθνικού αφηγήματος ...................................................................................... 229 Ζώρας, Γεράσιμος: Ο φιλολογικός σύλλογος Παρνασσός κατά τον 19ο αιώνα και ο καταλανός λόγιος Antoni Rubió i Lluch .................. 253 Λάμπρου, Μυρτώ: Η συγκρότηση της νεοελληνικής ταυτότητας μέσα από το έργο των Σούτσων ............................................................. 271 Μαυρέλος, Νίκος: «Ως το οστρείδιον ή εις τον βράχον»: Η αρχαιολαγνεία, η θρησκειολαγνεία και η νεοελληνική ταυτότητα ως ιστορική κατασκευή στο πρώιμο ροϊδικό έργο (1860 – 1871) ............ 291 Κούγκουλος, Θανάσης - Βαρβούνης, Μανώλης Γ.: Συγκερασμός χριστιανικών και μουσουλμανικών λατρευτικών στοιχείων στη Θράκη τον Γ. Μ. Βιζυηνού, Αρ. Π. Κουρτίδη και Πολύδωρου Παπαχριστοδούλου ................................................................................. 307 Παχουνδάκης, Iσίδωρος - Σπύρου, Ευστράτιος: Η δόμηση της ταυτότητας του Έλληνα ναυτικού μέσα από την ελληνική και ξένη ναυτική λογοτεχνία. Από τα τέλη του 18ου αιώνα και την ελληνική επανάσταση μέχρι και σήμερα ............................................. 331 Πρόκος, Δημήτρης: Ο τύπος του λαϊκού δημιουργού και οι τρόποι της λαϊκής δημιουργίας στη σύγχρονη Ελλάδα: δημοτικό και ρεμπέτικο τραγούδι, «Ήχοι» κι «Απόηχοι» (19ου-20ού αιώνα) ......... 349 Σαμουήλ, Αλεξάνδρα: Μια ρεμπέτισσα από τη Μεσοποταμία ............... 367 Μπαλτά, Βενετία - Νέζη, Μαρία - Σεφερλή, Νότα: Από τον Διαφωτισμό στην Επανάσταση σε τρία σύγχρονα ελληνικά μυθιστορήματα: Αναπαραστάσεις ταυτοτήτων .......................................... 381 Σχοινά, Κατερίνα: Οι “αδικαίωτες” συναντήσεις της Ευανθίας Καΐρη ... 399 Correa Morales, Ismael Enrique: Dimitrios Vikelas: su personalidad humanista en “Lukís Laras” ........................................... 419 Κανελλίδου, Χρυστάλλα: Oι ελληνιστικές πηγές του Κ.Π. Καβάφη .... 445 Voutsá, Stella, Construyendo la identidad neogriega a través de tres poemas kavafianos ........................................................................... 469 Χριστακούδη-Κωνσταντινίδου, Φωτεινή - Μιχάλκοβ, Συμεών: 10 Όψεις της ελληνικής ταυτότητας στα έργα του Νίκου Καζαντζάκη («Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά») και του Χένρυ Μίλλερ («Ο κολοσσός του Μαρουσίου») ........................................ 479 Ιακωβίδου, Σοφία: Μυθιστορηματικές τύχες του μεγαλοϊδεατισμού: η Μεγάλη Ιδέα (Αντών Μπεραμπέρ) – Γκιακ (Δημοσθένης Παπαμάρκος) ................................................................................... 499 Μιχαηλίδης, Αναστάσιος: Προσεγγίσεις της ετεροτοπίας σε ταξιδιωτικά κείμενα πεζογράφων της Αιολικής Σχολής ............................ 519 Illgen Izquierdo, Arantxa: “Ελεύθερο πνεύμα” (1929): Consideraciones en torno a la identidad griega en el ensayo “Espíritu libre” de Yorgos Theotokás ...................................................... 543 Gallo, Chiara: Η ανασυγκρότηση της ταυτότητας ενός παρεξηγημένου αντιστασιακού θεατρικού έργου του Γιάννη Ρίτσου ................ 563 Έλληνα, Άννα, Το κίνημα του ισπανισμού στην Ελλάδα (19301940): μία προσπάθεια εκσυγχρονισμού της ελληνικής λογοτεχνίας μέσα από την ισπανική ............................................................. 585 Gamrekeli, Tea: Ένας αφανής ήρωας της Ελληνικής και της Γεωργιανής Αντίστασης .................................................................................. 603 Βλασσοπούλου, Μαρία: Μία συνάντηση με τον Ψυχάρη στην Αθήνα του 1925. Σκιαγραφώντας το όραμά του, τις γλωσσικές περιπέτειες και την εποχή μέσα από τη Βιβλιοθήκη και το Αρχείο του ..................................................................................................... 625 Andriá, María: Η εκμάθηση της ελληνικής ως ξένης γλώσσας στη Βαρκελώνη: υπάρχουσα κατάσταση και προοπτικές ......................... 643 Bočková Loudová, Katerina: Οι μεταφραστικές προσεγγίσεις της ελληνικής και τσεχικής λογοτεχνίας στις απαρχές του 20ού αιώνα .. 665 Fernández Belmonte, Miguel: Arte, identidad y diáspora: artistas griegos en el extranjero en la segunda mitad del siglo XX .................. 685 Αντωνόπουλος, Αλέξανδρος: Ο έφιππος ανδριάντας του βασιλιά Κωνσταντίνου Α΄ στο Πεδίο του Άρεως στην Αθήνα ........................ 699 López Jimeno, Amor: El cine como instrumento aglutinador y reflejo de la identidad nacional griega .................................................. 731 11 ΜΙΑ ΡΕΜΠΕΤΙΣΣΑ ΑΠΟ ΤΗ ΜΕΣΟΠΟΤΑΜΙΑ Αλεξάνδρα Σαμουήλ* Περίληψη Η ανακοίνωσή μου αφορά τη Μαρίκα την Πολίτισσα, τη δημοφιλή τραγουδίστρια του ανατολίτη αμανέ κατά τη δεκαετία του ’30, όπως και την εικονογράφησή της από τον Νίκο Εγγονόπουλο στο ποίημά του «Αμαζόνες», παρά τη φαινομενική άλογη συγκινησιακή του αλληλουχία- ως Lilith, ως δηλαδή τον κατεξοχήν θηλυκό δαίμονα που με μορφή ανθρώπινη ρουφάει τη ζωή των θυμάτων του, βιάζοντάς τα κατά τη διάρκεια του ύπνου τους. Ωστόσο η εικονογράφηση αυτή της Μικρασιάτισσας ρεμπέτισσα δεν αποδεικνύεται παρά ένα σχόλιο για την πρόσφατη μεταξική λογοκρισία και την απαγόρευση του αμανέ, όπως και για τις απελευθερωμένες ρεμπέτισσες της εποχής, καθώς, μεταξύ άλλων, είχαν εισβάλει και στις ανδροκρατούμενες περιοχές της απόλαυσης. To sum up, ο Εγγονόπουλος, διαφοροποιούμενος από τους εχθρούς του ρεμπέτικου -αλλά και από την πλειονότητα των ποιητών της εποχής, αν όχι από την ολότητά τους- αναδεικνύει την πολιτισμική διάσταση ενός κοινωνικού προβλήματος, καθώς οι Μικρασιάτες πρόσφυγες έφεραν μαζί τις αποσκευές τους στην Ελλάδα και τις μελωδίες τους, οι οποίες είχαν σιγήσει στην Αθήνα έπειτα από τα καφέ-αμάν, έπειτα δηλαδή από το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα. Λέξεις κλειδιά: ρεμπέτικο, Εγγονόπουλος, Lilith, Λογοκρισία, Αλφάβητο του Μπεν Σειράχ. Abstract My conference concerns the popular singer of eastern amanes Marica Politissa during the 30s along with her presentation by Nikos Eggonopoulos in his poem “Amazones”. Despite the apparent illogical emotive coherence, Marica is presented as Lilith, the definitive female succubus, the devil, who in human form sucks the λιφε of her victims violating them during their sleep. * Αλεξάνδρα Σαμουήλ, Καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας, Τμήμα Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπουδών, Πανεπιστήμιο Κύπρου, email: alexs@ucy.ac.cy 367 Αλεξάνδρα Σαμουήλ As such, the presentation of this rebetika singer from Asia Minor doesn’t consist of anything more than a comment on the recent censorship by Metaxas (1937) and the banning of the amanes as well as the uninhibited singers of the era, as, among other things, they had invaded the male-dominated sphere of sexual pleasure. To sum up, Eggonopoulos differentiated from the enemies of rebetiko, but also from the majority of the poets of his time, if not from all of them, shows the culture dimension od a social issue, as the refugees from Asia Minor brought with them to Greece their melodies wich remained silent from the time of the caféaman, that is to say from the third quarter of the 19th century. Key words: Rebetico, Eggonopoulos, Lilith, Censorship, Alphabet of Sirach Η ομιλία μου αφορά την ποιητική “παρέμβαση” -θα λέγαμε- του υπερρεαλιστή ποιητή και ζωγράφου Νίκου Εγγονόπουλου σχετικά με την ποινικοποίηση και τον στιγματισμό ενός αρχικά “μετανάστη”-και μετά το 1922“πρόσφυγα” - του ανατολίτη αμανέ, όπως και των μεσοπολεμικών ερμηνευτριών ή/και συνθετριών του, με επίκεντρο τη δημοφιλέστερη από αυτές κατά το 1930-1935 στη ντόπια δισκογραφία, τη Μαρίκα Φραντζεσκοπούλου ή Μαρίκα η Πολίτισσα. Αλλά ας διαβάσουμε τους αρχικούς στίχους από το ποίημα «Αμαζόνες» του υπερρεαλιστή ποιητή, που δημοσιεύεται στην πρώτη συλλογή του «Μην ομιλείτε εις τον οδηγόν», το 1938: Η «ωραία Μαρίκα η Πολίτισσα» ήτο η μόνη αναδεκτή του Πάπα Ιννοκεντίου του VIII. Αυτός ήτο τότε μικρό παιδί, ίσως μάλιστα και να μην είχε γεννηθή ακόμη. Εκείνη ήτο ήδη πανδρεμένη [...].1 Στον πρώτο στίχο αυτού του πεζού ποιήματος βλέπουμε να εγκαθιδρύεται μια ανορθόδοξη, εκ πρώτης όψεως του τουλάχιστον, σχέση ανάδοχου και αναδεκτής μεταξύ της Μαρίκας της Πολίτισσας και του Πάπα Ιννοκεντίου του VIII. Σχέση που αποδεικνύεται λιγότερο ανορθόδοξη αν το ποίημα υποδηλώνει ότι ο Πάπας είχε επονομάσει, γυναίκες ανάλογες 1 Νίκου Εγγονόπουλου, Ποιήματα, Ίκαρος, Αθήνα 2007, σ .45 368 Μια ρεμπέτισσα από τη Μεσοποταμία -κατά τη γνώμη του-με τη Μικρασιάτισσα ρεμπέτισσα, αποδίδοντάς τους έτσι κάποια χαρακτηριστικά. Και πράγματι, το 1484 ο Πάπας Ιννοκέντιος ο VIII, υποκινούμενος από δύο δομινικανούς ιεροεξεταστές, τον Heinrich Kramer και τον Jacob Sprenger, με την περίφημη βούλα του τη Summis desiderantes, με την οποία αίροντο στην πραγματικότητα και τα τυπικά εμπόδια για το κυνήγι μαγισσών, έγραφε: «Άνθρωποι και των δύο φύλων, αδιάφοροι για τη σωτηρία τους, που εκτρέπονται από την καθολική πίστη, έχουν εγκαταλειφθεί στον Διάβολο, και με τις μαγγανείες, τα ξόρκια, τις επικλήσεις και άλλα καταραμένα αμαρτήματα γίνονται incubi και succubi».2 Γίνονται δηλαδή, εννοεί ο Πάπας, αρσενικοί και θηλυκοί αντίστοιχα δαίμονες με μορφή ανθρώπινη, που ρουφάνε τη ζωή των θυμάτων τους, βιάζοντάς τους κατά τη διάρκεια του ύπνου τους. Και παρότι οι πρώτες “εμφανίσεις” των σεξουαλικών αυτών δαιμόνων θα πρέπει να ανάγονται στις απαρχές του κόσμου,3 αποτελώντας εκδοχές του εφιάλτη, όπως άλλωστε και μεταφράζονταν, είναι κατά τον Μεσαίωνα και υπό την επίδραση της Εκκλησίας που η ονειρική, ερωτική δραστηριότητα συνδέεται ρητά με τον διάβολο,4 πράγμα το οποίο δηλώνει και η διάσημη παπική βούλα. Και όπως ήδη είπαμε αυτή η Summis Desiderantes διευκόλυνε τον βασανισμό, την τιμωρία και τον θάνατο χιλιάδων ανθρώπων, και δή γυναικών, αποτελώντας τελικά τον πρόλογο στο Malleus Maleficarum (Σφύρα Μαγισσών) των στυγερών ιεροεξεταστών Kramer και Sprenger.5 2 Georg Conrad Horst, Dämonomagie, oder Geschichte des Glaubens an Zauberei und Dämonische Wunder, mit Besonderer Berücksichtigung ded Hexenprocesses Seit den Zeiten Innocentius des Achten, Francfurt Rain, 1818, σ. 18. 3 Jules Delassus, Les incubes et les succubes, 18971, Les Éditions La Corne d’Abondance, Chauffour les Bailly, France 20102, σ. 9. 4 Guillaume Garnier, « Les incubes et les succubes : singularités et équivoques des viols oniriques au début de l’ époque moderne», Le Verger, 4 Juin 2013 (=http://cornucopia 16.com/blog/2014/07/30/guillaume-garnier-les-incubes-et les-succubes-singularites-etequivoques-des-viols-oniriques-au-debut-de-lepoque-moderne/) 5 Βλ. Christopher S. Mackay, The Hammer of Witches: A Complete Translation of the “Malleus Maleficarum”, Cambridge University Presse 2017.8 369 Αλεξάνδρα Σαμουήλ Ωστόσο ο Εγγονόπουλος σημειώνει ότι αν και αναδεκτή του Πάπα Ιννοκεντίου του VIII, δηλαδή αν και δαίμονας, η Μαρίκα η Πολίτισσα, όχι μόνον είχε παντρευτεί πριν από τη βάπτισή της, αλλά ίσως και να προϋπήρχε της γέννησης του νονού της. Στην πραγματικότητα, ο Εγγονόπουλος εδώ αναφέρεται στην, πολύ προγενέστερη από τη ύπαρξη της παπικής βούλας, μητέρα των incubi και των succubi,6 ή, σύμφωνα με το “βαβυλωνιακό Ταλμούδ”, στο σπουδαιότερο από όλα τα succubi,7 στη μυθική Λίλιθ, τον θηλυκό δαίμονα που σφοδρότερα από όλους τους άλλους επιτίθεται στους άνδρες κατά τη διάρκεια του νυχτερινού τους ύπνου, υποχρεώνοντάς τους να συνευρεθούν ερωτικά μαζί του. Ακριβέστερα: ο Εγγονόπουλος υπερτονίζει τον διαβολικό χαρακτήρα των succubi, και κατά συνέπεια της Μαρίκας, σχεδιαγράφοντας το αρχέτυπο της δαιμονικής θηλυκότητας, τη σκοτεινή όψη της Μητέρας-Θεάς, τη Λίλιθ, η υπερχιλιετής καταγωγή της οποίας χάνεται στα βάθη της ακκαδικής περιόδου, περίπου στην 3η χιλιετία π.Χ.8 Για να γίνω σαφέστερη: η μεταφορική υποκατάσταση της ρεμπέτισσας από αυτό το βαμπιρικό αρπακτικό της βαβυλωνιακής παράδοσης δεν αποτελεί, καταρχήν τουλάχιστον, όπως φαίνεται από τους επόμενους στίχους, παρά ένα ειρωνικό σχόλιο. Ένα σχόλιο για την πρόσφατη, το 1937, μεταξική λογοκρισία, και ειδικότερα για την απαγόρευση των «απρεπών» αμανέδων, τους οποίους κατεξοχήν τραγουδούσε η Μαρίκα η Πολίτισσα, και βέβαια και για τις απελευθερωμένες ρεμπέτισσες της εποχής, καθώς, μεταξύ άλλων, είχαν εισβάλει στις ανδροκρατούμενες περιοχές της απόλαυσης. 6 Brad Steiger, Real Monsters, Gruesome Critters and Beasts from the Darkside, Visible Ink Press, Detroit, USA 2011, σ. 344. 7 Barbara Brodman and James E. Doan (eds), The Universal Vampire: Origins and Evolution of a Legend, Fairlegh Dickinson University Press, USA 2013, σ. 112. 8 Jacques Bril, Lilith ou la Mère obscure, Éditions Payot, Paris 1984, σ. 52-55 και Pascale Auraix-Jonchière, Lilith, avatars et métamorphoses d’ un mythe entre Romantisme et décadence, Presses Universitaires Blaise Pascal, Clermont Ferrand 2002, σ. 6. 370 Μια ρεμπέτισσα από τη Μεσοποταμία Ακριβέστερα: στις εφημερίδες της 29ης και 30ης Νοεμβρίου 1937, υπαγορευμένο κατά λέξη από το μεταξικό καθεστώς, δημοσιεύεται το εξής κείμενο: «Δι’εγκυκλίου του Υφυπουργείου Τύπου προς τας αστυνομικάς αρχάς του κράτους καθίσταται γνωστόν ότι απαγορεύεται η εις δημοσίους χώρους χρησιμοποίησις πλακών γραμμοφώνου με άσεμνα άσματα ή φράσεις θιγούσας την θρησκείαν ή αντικειμένας εις την κοινήν ευπρέπειαν, ως και αναχρονιστικά άσματα (αμανέδες)».9 Αυτήν ακριβώς την απαγόρευση αναδιατυπώνει ειρωνικά ο Εγγονόπουλος στις «Αμαζόνες» του: Όμως, το έγκλημα τούτο [δηλ. η σχέση της Μαρίκας με τον διάβολο, όπως θα δούμε παρακάτω] δεν ημπορούσε να μείνη χωρίς σκληράν τιμωρίαν, προς παραδειγματισμόν. Πράγματι, αμέσως από της επομένης, εδόθη διαταγή εις ικανόν αριθμόν πλοίων να πλεύσουν εσπευσμένως [...] με σκοπόν να περισυλλέξουν όσον το δυνατόν περισσοτέρας νεφέλας, χειμερινά ψεύδη, λησμονημένας αναμνήσεις, θανάσιμα αμαρτήματα και βελόνας φωνογράφου, ίσως αγγλικής κατασκευής.10 Θα πρέπει λοιπόν, λέει ο Εγγονόπουλος, μεταγράφοντας ειρωνικά αυτήν την εγκύκλιο του Υφυπουργείου, και τοποθετώντας την σε ένα υγρό περιβάλλον μέσα στο οποίο κατά την ελληνολατινική παράδοση εμφανίζεται συχνά η μορφή της Λίλιθ- να εξοστρακιστούν τα ανατολίτικα και αμανεδοειδή άσματα, θεωρούμενα -από τη λογοκρισία προφανώς- ως «ψεύδη, αναμνήσεις [και] αμαρτήματα», δηλαδή ώς «έωλα ιστορικά ράκη [που] δεν έχουν θέση στο εκσυγχρονιστικό πρόταγμα του Γ’ Ελληνικού Πολιτισμού», στη νέα με άλλα λόγια τάξη πραγμάτων, την οποία «ευαγγελίζεται και εφαρμόζει το μεταξικό καθεστώς».11 9 Αντλώ το παράθεμα από το βιβλίο του Κώστα Βλησίδη, Όψεις του ρεμπέτικου, Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου , Αθήνα 2004, σ. 38. 10 Νίκου Εγγονόπουλου, Ποιήματα, ό.π., 45-46. 11 Κώστας Βλησίδης, Όψεις του ρεμπέτικου, ό.π., σ. 39 και 60-61. 371 Αλεξάνδρα Σαμουήλ Ωστόσο, το σοβαρότερο ίσως πρόβλημα δεν είχε να κάνει με τον άκρατο και αλλότριο ανατολισμό του αμανέ, αλλά με το γεγονός ότι το ασιατικής προέλευσης αυτό “μόρφωμα” -κατά τους πολέμιους του- δεν αφορούσε μόνον αυτόν καθεαυτόν τον προσφυγικό πληθυσμό που είχε εγκατασταθεί στα αστικά κέντρα μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, αλλά και ένα μεγάλο κομμάτι του κοινωνικού σώματος που εκφραζόταν από το μουσικοποιητικό αυτό ιδίωμα: «Ήτο καιρός», σημειώνεται στο Έθνος τον Νοέμβριο του 1937. «Εις την Τουρκίαν που υπήρξε και η πατρίς των, οι αμανέδες κατηργήθηκαν προ ετών [ο Κεμάλ πράγματι απαγόρευσε τον αμανέ το 1934], όπως και το φέσι-φερετζέ. Εις την Ελλάδα όμως εξακολουθούν να θριαμβεύουν και να έχουν μεγίστην διάδοσιν. Τα «αμάν-αμάν» κατασπαράζουν αμειλίκτως τα ώτα και αι πλάκες γραμμοφώνων –εγχωρίας κατασκευής- που περιέχουν τα θλιβερά αυτά προϊόντα της ανατολίτικης μουσικής, πωλούνται ευρύτατα».12 Με άλλα λόγια, η δημοφιλία του ανατολίτη αμανέ, αυτού του “πολιτισμικού ρύπου”, που είχε οδηγήσει σε ένα κλίμα ηθικού πανικού και πολλαπλασιασμού από τους πολέμιούς του αρνητικών στερεοτύπων για το ρεμπέτικο με το οποίο ταυτίζεται, φυλάκιζε μια μεγάλη μερίδα και του γηγενούς στοιχείου στην κατηγορία του “μιασματικού, υποπολιτισμικού αντιευρωπαϊσμού”, ουσιαστικά δηλαδή στην κατηγορία του ανθελληνικού. Ας επανέλθουμε, ωστόσο, στην “ορθή”, όπως θα δούμε, διαπίστωση του Εγγονόπουλου περί νυμφεύσεως της, ταυτισμένης με την πρόσφυγα Μαρίκα, Λίλιθ ήδη κατά τα χρόνια της αρχιερατείας του Ινοκεντίου του VIII, ή και νωρίτερα. Ορθή γιατί στο Αλφάβητο του Μπεν Σειράχ, καββαλιστικό κείμενο ψευδωνύμως αποδιδόμενο στον βιβλικό συγγραφέα Σειράχ (Σοφία Σειράχ), το οποίο αποτελεί τη μήτρα με βάση την οποία συγκροτήθηκε ο μύθος της, η Λίλιθ δεν αποτελεί πλέον –καταρχήν τουλάχιστον– τον 12 Ό.π., σ. 39. 372 Μια ρεμπέτισσα από τη Μεσοποταμία λάγνο και ασελγή δαίμονα των παλαιότερων παραδόσεων. Αντίθετα το γραμμένο ανάμεσα στον 8ο και 11ο αιώνα μ.Χ. Αλφάβητο εγκαινιάζει τη λεγόμενη παράδοση της «Πρώτης Εύας», προσκαλώντας παράλληλα σε μια νέα ερμηνεία αντιφατικών, όπως αφήνεται να εννοηθεί, χωρίων της Γενέσεως, σχετικών με τη δημιουργία του πρώτου ζεύγους, που δεν είναι άλλο, σύμφωνα με το κείμενο αυτό, από τον Αδάμ και τη Λίλιθ. Ωστόσο, σημειώνεται στο Αλφάβητο, σταδιακά η Λίλιθ αμφισβήτησε την εξουσία του Αδάμ, διεκδικώντας την ισότητα –μεταξύ άλλων και τη σεξουαλικήτων δύο μελών του ζευγαριού, η μη επίτευξη της οποίας την οδήγησε στην έσχατη δυνατή πράξη, στην επίκληση του Άρρητου και Άφατου Ονόματος του Θεού αυτού καθεαυτού -Γιαχβέ- πράγμα που προφανώς εκείνος δεν μπορεί να ανεχτεί. Στη συνέχεια και ως εκ θαύματος, απέκτησε φτερά και πέταξε στον αέρα έξω και μακριά από τον κήπο της Εδέμ.13 Αυτό λοιπόν ακριβώς το επεισόδιο του μύθου της Λίλιθ αξιοποιεί ο Εγγονόπουλος για να διατυπώσει, μεταξύ άλλων και εμμέσως, στο εικαστικό του έργο αυτήν τη φορά, την αντίληψή του για τους κατασταλτικούς κρατικούς μηχανισμούς και τον εξοστρακισμό του ξενομερίτη αμανέ, και των τραγουδιστριών του της μεσοπολεμικής Αθήνας. Γιατί αυτήν, την, ταυτισμένη στην ποίησή του με την πρόσφυγα Μαρίκα, φτερωτή Λίλιθ του Αλφαβήτου αναδεικνύει ο υπερρεαλιστής ποιητής σε Μούσα του σε εκείνον που θεωρεί τον πρώτον του πίνακα –τον ολοκληρώνει το 1938-την ίδια δηλαδή χρονιά που κυκλοφορεί και το σχετικό ποίημά του.14 Εικόνα, λοιπόν, της ετερότητας, της επανάστασης, της ρήξης και του απόλυτου (όπως φαίνεται από την εγγενή γνώση και ικανότητά της να προφέρει το κατεξοχήν Όνομα, εκείνο του Άρρητου), και η νυμφευμένη Λίλιθ του Αλφαβήτου υπερβαίνει τις νόρμες και τους νόμους. Και είναι ακριβώς γι’ αυτόν τον λόγο που η παράδοση της «Πρώτης Εύας» δεν είναι 13 Jacques Bril, Lilith ou la Μère obscure, ό.π., σ. 69-75. ΝίκοςΕγγονόπουλος-Nikos Engonopoulos, Μεταχρώματα του λόγου και τον λόγο των χρωμάτων-With the Coloursof the Word and the Word of Colours,ΊδρυμαΒασίληκαιΕλίζαςΓουλανδρή-Basil and Elise Goulandris Foundation, ΜικρήΆρκτος, [Αθήνα] 2017, σ. 199 και 246. 14 373 Αλεξάνδρα Σαμουήλ άσχετη τελικά με τους μύθους και τις προκαταλήψεις των προγενέστερων, βαβυλωνιακών δαιμονολογιών, αιτιολογώντας παράλληλα τις μεταγενέστερες ερμηνείες του Zohar που κατονομάζουν τη Λίλιθ «πόρνη» και «καταραμένη».15 Και βέβαια είναι ακριβώς αυτός ο λόγος της ταύτισής της από τον Εγγονόπουλο με τη Μαρίκα την Πολίτισσα και γενικότερα με την απελευθερωμένη ρεμπέτισσα μετανάστι της δεκαετίας του ’30, που έχει περιγραφεί ως «τολμηρή, αχαλίνωτη, μοιραία» γυναίκα και «αμαρτωλή»,16 καθώς μεταξύ άλλων, όπως είπαμε, εισέβαλε στις απαγορευμένες, ανδροκρατούμενες περιοχές της απόλαυσης. Ωστόσο, το Αλφάβητο του Μπεν Σειράχ δεν δίνει κάποια απάντηση για το εγγονοπουλικό όνομα του συζύγου της Λίλιθ, ούτε για την περσική καταγωγή του («σύζυγος του εξ ηγεμονικού οίκου Αρτάβαζου Σφυρικτρόπουλου»). Καταρχήν το όνομα του συζύγου: Σφυρικτρόπουλος. Για να επιχειρήσουμε μια ερμηνεία του θα πρέπει να κοιτάξουμε προς την ελληνολατινική παράδοση όπου η φριχτή μορφή της Λίλιθ διαγράφεται πίσω από τα χαρακτηριστικά των Σειρήνων,17 θαλάσσιων, πτερωτών τεράτων -στο υγρό περιβάλλον των οποίων θα εκτυλιχθεί στη συνέχεια και το ποίημακαι αξιοσημείωτων μουσικών· και βέβαια η λέξη «σειρήνα», πέρα από τη μεταφορική σημασία της ως «γυναίκας προικισμένης με επικίνδυνη γοητεία»18 είναι συνώνυμη με τη λέξη «σφυρίχτρα», εξ ού και ο σύζυγος της Λίλιθ-Μαρίκας Σφυρικτρόπουλος. Ως προς την ιρανική όμως καταγωγή του, -«εξ ηγεμονικού οίκου Αρτάβαζου»- θα πρέπει να σημειώσουμε ότι η ιστορία της Λίλιθ δεν τελειώνει με τον επίλογο της εξιστόρησης του Μπεν Σειράχ και την τελική εξορία της από την Ερυθρά Θάλασσα. Γιατί στη γραμμένη κατά το δεύτερο μισό του 13ου αιώνα στην Ισπανία από τον καββαλιστή Ραβίνο Isaac ben Jacob ha-Kohen Πραγματεία περί 15 Pascale Auraix-Jonchière, Lilith, avatars et métamorphoses, ό. π., σ. 12. Βλ. Στάθης Gauntlet, Ρεμπέτικο τραγούδι-Συμβολή στην επιστημονική του προσέγγιση, πρόλογος-μετάφραση Κώστας Βλησίδης, Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, Αθήνα 2001, σ. 76. 17 Jacques Bril, Lilith ou la Mère obscure, ό.π., σ. 79. 18 Δες λ.χ. τα σχετικά λήμματα του Λεξικού της Κοινής Νεοελληνικής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, 1998. 16 374 Μια ρεμπέτισσα από τη Μεσοποταμία των αριστερών εκπορεύσεων (A Treatise of the left Emanation),19 η Λίλιθ η πρεσβύτερη –εδώ ο βαβυλωνιακός δαίμονας εμφανίζεται με τη διπλή μορφή μάνας και κόρης- είναι ζευγάρι (ανάλογο και παράλληλο με εκείνο του Αδάμ και της Εύας) με τον μέγα πρίγκηπα και άρχοντα των δαιμόνων Σαμαήλ ενώ ο κατώτερος από αυτόν βασιλιάς της αβύσσου Ασμοδαίος είναι ο σύντροφος της Λίλιθ της νεότερης. Τον Ασμοδαίο λοιπόν και την ερωτική του σχέση με τη Λίλιθ, που καταγράφεται για πρώτη φορά στην Πραγματεία περί των αριστερών εκπορεύσεων, εννοεί ο Εγγονόπουλος με τους στίχους «σύζυγος Σφυρικτρόπουλου ανεψιού –επ’ αδελφή του Νώε». Πράγμα που γίνεται σαφές καταρχήν από την αναφορά στην υποτιθέμενη συγγενική σχέση του δαίμονα Ασμοδαίου-Σφυρικτρόπουλου με τον Νώε, προϋπόθεση για την οποία αποτελεί η διαφαινόμενη στη ραβινική παράδοση ταύτιση του τελευταίου πριν από τον κατακλυσμό Πατριάρχη, του Νώε δηλαδή, με τον επίσης βιβλικό Θουβάλ Κάιν. Και τούτο γιατί, πέρα από το κοινό σύμφωνα με τη Γένεσι όνομα του πατέρα των δύο ανδρών –«Λάμεχ»-20, τόσο ο Νώε όσο και ο απόγονος του Κάιν διατηρούν, σύμφωνα με ορισμένα τουλάχιστον κείμενα, ερωτική σχέση (συζυγική ο πρώτος, αιμομικτική ο δεύτερος) με τη Νααμά (ή Νοεμά), αδελφή του Θουβάλ-Κάιν, καρπό της οποίας αποτελεί ο Ασμοδαίος.21 Σε κάθε περίπτωση ο βασιλεύς των δαιμόνων Ασμοδαίος -που ταυτίσαμε με τον Σφυρικτρόπουλο- αποτελεί τουλάχιστον ανεψιό 19 Βλ. Joseph Dan, « Samael, Lilith and the Concept of Evil in Early Kabbalah», AJS Review, τόμ. 5ος, 1980, σ. 17-40· Michael Ebstein και Trahi Weiss, «A Drama in Heaven: “Emanation on the Left” in Kabbalah and a Parallel Cosmogonic Myth in Ismaili Literature», History of Religions, τόμ. 55ος, αριθμ. 2, Νοέμβριος 2015, σ. 148-171. 20 Γένεσι, 5, 28-29 και 4, 19-22. 21 Η ραβινική φιλολογία, ιδιαίτερα το Midrash Rabba (Genesis Rabbah, 23, 3) συμπληρώνοντας τα “κενά” της Τορά, κατονομάζει τη γυναίκα του Νώε ως Noamah , πράγμα που σημαίνει ότι είναι κόρη του Λάμεχ και της Σιλλά, και αδελφή του Θουβάλ-Κάιν. Για το θέμα βλ. Clémence Boulouque, « Les femmes sans nom de la Bible », Pardès, αριθμ. 43, 2007/2, σ. 123. Για την αιμομικτική σχέση των δύο αδελφών, τέκνων του Καναΐτη Λάμεχ, καρπό της οποίας αποτελεί ο Ασμοδαίος βλ. πρόχειρα «Naama (Genèse) –Naamah (Genesis)», fr.qwe.wiki. Τέλος το Noamah δεν είναι το μόνο όνομα της γυναίκας του Νώε, αλλά εκείνο που παραδίδει η Genesis Rabbah (ό.π.). Για τα επιπλέον ονόματά της βλ. Francis Lee Utley, «The One Hundred and Three Names of Noah’s Wife», Speculum, τόμ. 16ος, αριθμ. 4, Οκτώβριος 1941, σ. 426-452. 375 Αλεξάνδρα Σαμουήλ από την αδελφή του (αν όχι και γιο) του Θουβάλ Κάιν, με τον οποίο συχνά συγχέεται ο Νώε.22 Τέλος ως προς την ιρανική καταγωγή του Σφυρικτρόπουλου-Ασμοδαίου («εξ ηγεμονικού οίκου Αρτάβαζου»), το όνομα Ασμοδαίος, παρότι γνωστό κυρίως από το βιβλίο του Τωβίτ, (3:8, 6: 14-16, 8:3), πιστεύεται ότι είναι δάνειο από την περσική θεότητα Aeshma-daeva23 («ο Ασμοδαίος ουδέν άλλο είναι, ειμή του ζωροαστρείου θρησκεύματος Ντεβ Αέσμα», όπως σημειώνει η Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαιδεία),24 η οποία θεότητα μετεγκαθιστάμενη από τη μασδαϊκή στην εβραϊκή γραμματεία μεταβάλλεται από δαίμων της οργής σε δαίμονα της φιληδονίας και του ερωτικού πάθους. Στην πραγματικότητα ο λάγνος Ασμοδαίος, ο πιο διεστραμμένος οπαδός της ηδονής, θεωρείται το κατεξοχήν incubus,25 το ακριβές, κατά συνέπεια, αντίστοιχο της Λίλιθ, της μητέρας όλων των σεξουαλικών δαιμόνων. Για να συνοψίσουμε : ο Εγγονόπουλος, διαφοροποιούμενος κάθετα στο ποίημα αυτό από τους πολέμιους της «ασιάτιδος Μούσης», αναδεικνύει την πολιτισμική διάσταση ενός κοινωνικού προβλήματος, καθώς οι Μικρασιάτες πρόσφυγες έφεραν μαζί με τις αποσκευές τους στην Ελλάδα και τις μελωδίες τους, επανενεργοποώντας τα σαντούρια και τους αμανέδες, που προυπήρχαν μεν στην Αθήνα των καφέ-αμαν το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα αλλά είχαν σχεδόν σιγήσει ήδη κατά την πρώτη δεκαετία του 20ού. 22 Ακόμη κι αν η σύγχυση αυτή οφείλεται μόνο στην κοινή ονομασία «Λάμεχ» του πατέρα των δύο ανδρών και όχι στην ερωτική σχέση του Θουβάλ Κάιν με την αδελφή του, η οποία υπήρξε και σύζυγος του Νώε, καθώς η Νααμά θεωρείται και ερωμένη του Σαμαήλ (ταυτιζόμενη με τη Λίλιθ) ή και του εκπεπτωκότος αγγέλου Shamdon, από τον οποίο σύμφωνα με μια εβραϊκή παράδοση απέκτησε τον Ασμοδαίο, βλ. Maximilian Rudwin, «Asmodeus, Dandy amοng Demons», The Open Court, τόμ. 1930ος,, αριθμ..8, article 2, 1930, σ. 460. 23 Βλ. Paul Haupt, «Asmodeus», Journal of Biblical Literature, τόμ. 40ός, αριθμ. 3-4, 1921, σ. 175· Paul Eugène- Dion, «Raphaël l’Exorciste », Biblica, τόμ. 75ος, αριθμ. 3, 1976), σ. 401 και www.jewishencyclopedia.com/articles/873-aeshma-asmodeus-ashmedai (ημερ. Πρόσβασης 8/8/2020). 24 Βλ. επίσης και James Barr, «The Question of Religious Influence: The Case of Zoroastrianism, Judaism and Christianity», Journal of the American Academy of Religion, τόμ. 53ος, αριθμ. 2, Ιούνιος 1985, σ. 214-218. 25 Jules Delassus, Les incubes et les succubes, Les Éditions La Corne d’Abondance, Lille (18971), 2010, σ. 10. 376 Μια ρεμπέτισσα από τη Μεσοποταμία Ωστόσο με το ποίημα αυτό ο Εγγονόπουλος δεν διαφοροποιείται μόνο από τους πολέμιους του ρεμπέτικου αλλά και από εκείνη την ευάριθμη τάση λογίων της εποχής που μπορεί μεν να μην εναρμονίζεται με τις διώξεις του ανατολίτη αμανέ από το μεταξικό καθεστώς, αλλά ωστόςο τάσσεται υπέρ εκείνης της ιδιαίτερης, «αποκαθαρμένης εκδοχής του ρεμπέτικου [...], της εκδοχής δηλαδή που μορφολογικά προσιδιάζει στην καντάδα», η οποία βέβαια δεν έχει καμμία σχέση με «τον παρωχημένο και αποδιοπομπαίο ανατολισμό». 26 Γιατί, θα πρέπει να σημειώσουμε, η λογοκρισία ώθησε πολλούς ρεμπέτες σε πιο κανταδόρικα κομμάτια –πρβλ. και τον όρο «κανταδορεμπέτικα»-, καθώς το ιταλικής μουσικότητας αυτό είδος, φερμένο από τα νησιά του Ιονίου, αλλά και οι εν γένει ευρωπαϊκοί μείζονες και ελάσσονες μουσικοί τρόποι, είχαν μεγάλη απήχηση εκείνη την εποχή σε Αθήνα και Πειραιά. Τον εξευρωπαϊσμό λοιπόν, δηλαδή τη σύντηξη του ανατολίτικου στυλ των προσφύγων με τη δυτικο-ευρωπαϊκή αρμονία καθώς και τους οπαδούς της σχολιάζει και αποδοκιμάζει ο Εγγονόπουλος στους τελικούς στίχους του ποιήματός του: «Τα περί ου ο λόγος πλοία [τα οποία επρόκειτο να περισυλλέξουν...] ήσαν [...] : 4 σακολέβες, 12 πρεγαντίνια, 2 ντονανμάδες και μια πεθαμένη αρρεβωνιαστικιά. Ο στόλος επέρασε λίαν πρωί κάτω από τα παράθυρά μου. Έψαλλε ύμνον ωραιότατον, αλλά κάπως θλιμμένον και μελαγχολικόν. Ενθυμούμαι ακόμη και τώρα [...] τον σκοπόν: ήτο πολύ ανώτερος από χτύπημα κουδουνιού, αλλά πάντως κατώτερος από σκούπα».27 Προσθέτοντας σε όσα έχουμε ήδη πει το γεγονός ότι η Λίλιθ παίρνει συχνά τη μορφή αγαπημένων προσώπων του θύματός της («πεθαμένη αρρεβωνιαστικιά»), όπως και την προέλευση των παραπάνω πλοίων μπορεί πλέον κανείς να καταλάβει εύκολα τη σημασία αυτών των τελευταίων στίχων του ποιήματος: προσθέτοντας δηλαδή την ιταλική καταγωγή 26 27 Κώστας Βλησίδης, Όψεις του ρεμπέτικου, ό.π., σ. 64. Νίκος Εγγονόπουλος, Ποιήματα, ό.π., σ. 46. 377 Αλεξάνδρα Σαμουήλ του ιστιοφόρου brigantino, απ΄όπου τα πρεγαντίνια, την τούρκικη του donamna, που σημαίνει στόλος- απ΄όπου και οι εγγονοπουλικοί ντονανμάδες και τη βυζαντινή προέλευση της σακολέβας, αυτού του είδους του πανιού το οποίο δανείζει το όνομά του στα ομώνυμα ελληνικά ιστιοφόρα. Και τούτο γιατί, αυτή την αναγκαστική λόγω της λογοκρισίας μείξη της ελληνικής μουσικής –μιας εξέλιξης δηλαδή της βυζαντινής μουσικής (σακολέβες) και εκείνης των τουρκικών παραλίων της Μ.Ασίας-(ντονανμάδες)- με την ιταλικής μουσικότητας καντάδα (πρεγαντίνια) χαρακτηρίζει ο Εγγονόπουλος «ανώτερη μεν από χτύπημα κουδουνιού κατώτερη δε από τον ήχο σκούπας ». Πράγμα που δηλώνει εμφατικότατα, αν και με τον σκοτεινό και χιουμοριστικό, τρόπο των υπερρεαλιστών αλλά σε καμμιά περίπτωση εδώ κάποιον αυτοματικό τρόπο, την ιδιαίτερα προωθημένη -και ενδεχομένως μοναχική- τη δεκαετία του ’30 στάση του απέναντι στη μετανάστευση, την προσφυγιά και τον μουσικό τους πολιτισμό. Τη στάση του αυτή την επιρρωνύει επίσης και ο τίτλος του ποιήματος «Αμαζόνες», ο οποίος πλέον πιστεύω πως δεν χρειάζεται σχολιασμό. 378 Μια ρεμπέτισσα από τη Μεσοποταμία Βιβλιογραφία Auraix-Jonchière P., Lilith, avatars et métamorphoses d’un mythe entre Romantisme et décadence. Clermont Ferrand, Presses Universitaires Blaise Pascal, 2002. Barr, J. «The Question of Religious Influence: The Case of Zoroastrianism, Judaism and Christianity», Journal of the American Academy of Religion, No. 2, Ιούνιος 1985, σσ. 201-236 Bril, J., Lilith ou la Mère obscure. Paris, Éditions Payot, 1984. Brodman, B., Doan E. J.(eds), The Universal Vampire: Origins and Evolution of a Legend. USA, Fairlegh Dickinson University Press, 2013. Dan, J., “Samael , Lilith and the Concept of Evil in Early Kabbalah”, AJS Review, No. 5, 1980, σσ. 17-40. Delassus, J. Les incubes et les succubes. Chauffour les Bailly, France, Les Éditions La Corne d’Abondance, 20102. Ebstein, Μ., Weiss, Τ., “A Drama in Heaven: «Emanation on the Left» in Kabbalah and a Parallel Cosmogonic Myth in Ismaili Literature”, History of Religions, Νο 2, 2015, σσ. 148-171. Horst, C. G. Dämonomagie, oder Geschichte des Glaubens an Zauberei und Dämonische Wunder, mit Besonderer Berücksichtigung ded Hexenprocesses Seit den Zeiten Innocentius des Achten. Francfurt Rain, 1818. Mackay, S. Cr., The Hammer of Witches: A Complete Translation of the “Malleus Maleficarum”. Cambridge, Cambridge University Press82017. Steiger, Br, Real Monsters, Gruesome Critters and Beasts from the Darkside. Detroit, Visible Ink Press, 2011. Utley, L. Fr., “The One Hundred and Three Names of Noah’s Wife”, Speculum, No 4, 1941, σσ. 426-452. Κώστας Βλησίδης, Όψεις του ρεμπέτικου. Αθήνα, Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, 2004. 379 Αλεξάνδρα Σαμουήλ Στάθης Gauntlet, Ρεμπέτικο τραγούδι-Συμβολή στην επιστημονική του προσέγγιση. πρόλογος-μετάφραση Κώστας Βλησίδης. Αθήνα, Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, 2001. 380