71 TÜBA-KED 7/2009 ILISU BARAJI İNŞAAT SAHASI YÜZEY ARAŞTIRMASINDA BELİRLENEN ARKEOLOJİK ALANLAR ARCHAEOLOGICAL SITES RECOvERED DURING A SURVEY CONDUCTED IN THE CONSTRUCTION AREA OF THE ILISU-DAM A. Tuba ÖKSE - Ahmet GÖRMÜŞ - Erkan ATAY - Yunus MULUK Murat EROĞLU - Sibel TORPİL - Aziz Ayhan BAYRAKTAR - Yeliz TAN Nur BALKAN ATLI -Laurence ASTRUC - Nurcan KAYACAN Anahtar Sözcükler - Keywords: Ilısu Barajı, Yukarı Dicle Havzası, Mardin, yüzey araştırması. Ilısu Dam, Upper Tigris region, Mardin, survey. ÖZET Ilısu Barajı, Mardin İli, Dargeçit İlçesi'nin doğusunda, baraja adını veren Ilısu Köyü 'nün batısında, Dicle Nehri üzerinde kurulacaktır. Ilısu baraj göl alanı kurtarma çalışmaları kapsamında yüzey taramasının yapıldığı bölge esas olarak, Kuzey Mezopotamya'yı Yukarı Dicle Havzası'na bağlayan, Mardin Dağları ile Doğu Toros silsile­ si arasındaki doğal geçiş yolunu kapsamaktadır. Proje kapsamında yaklaşık 1300 hektarlık bir alanda yoğun yüzey taramasıyapılmış, 20 sit alanı ile 50 adet buluntuyeri saptanmıştır. Elde edilen sonuçlar bölgenin Erken Neolitik Çağ'da yoğun olarak yerleşilmiş olduğunu göstermektedir. Bu döneme ait önemli buluntu yerleri ara­ sında çok sayıda obsidyen ve çakmaktaşı alet, çekirdek ve yonga ile Çanak Çömleksiz Neolitik Çağ'a ait, işlik yeri de olan bir yerleşim yeri vardır. El yapımı monokrom kaplar ile belirlenen Çanak Çömlekli Neolitik Çağ'a ait yedi, Kalkolitik Çağ'a ait ise beş yerleşim yeri saptanmıştır. Bölgede Erken Tunç Çağı buluntularına rast­ lanmamış olması, MÖ 3. binyılda yerleşim sürekliliğinde bir kesinti olduğunu düşündürmektedir. Buna karşı­ lık Orta Tunç Çağı'na tarihlenen büyükçe beş buluntu yerinde saptanan monokrom standart mallar, kızıl-kahverengi sıvaştırılmış astarlı mal ile Habur Boyalı Mal örnekleri, bölgenin Kuzey Mezopotamya Yukarı Dicle Hav­ zası ile kurmuş olduğu ilişkiyi kanıtlamaktadır. Geç Tunç Çağı 'ndaki ikinci bir kültürel kesinti döneminden sonra, elyapımı Erken Demir Çağı malları veren dört, Yeni Assur Dönemi malları veren altı buluntu yerinin varlığı, Demir Çağı başlarından itibaren yeniden yoğun bir iskan olduğunu göstermektedir. Araştırma bölgesinde Hele­ nistik ile Roma dönemlerinin varlığı, büyük iki yerleşim yerinde bulunan az sayıdaki çanak çömlek parçasın­ dan anlaşılmaktadır. Yüzey taraması bölgedeki en yoğun iskanın Ortaçağ ve sonrasında gerçekleştiğini göster- 72 A. Tuba ÖKSE v.d. miştir. Yapılmış olan çalışma bölgenin arkeolojik açıdan büyük bir önem taşıdığını ve barajın su tutmasından önce mutlaka kurtarma kazıları yapılmasının gerekliliğini ortaya koymuştur. ABSTRACT The Ilısu Dam on the Tigris River, is being constructed to the west of the Ilısu village in the eastern part of the district of the town of Dargeçit, within the province of Mardin. The surveyed area forms part of the natural route connecting Northern Mesopotamia with the Upper Tigris region. This route follows the Tigris River between the Mardin Mountains and the Eastern Taurus zone. During the survey an area of 1300 hectares was intensively researched and 20 sites with a total of 50 find spots were recorded. According to the surface material, the area was used intensively during the Early Neolithic period; a site with several obsidian and flint implements, cores and flakes point to a settlement with workshop dating back to the Pre-Pottery Neolithic period. The Early Pottery Neolithic is represented at seven sites by monochrome hand-made pottery. The hand made monochrome Chalcolithic pottery was collected from five sites. A lack of Early Bronze Age sherds point to a gap during the third millenium BC, while five larger sites with Middle Bronze Age assemblages including the Monochrome Standard Ware, the Red Brown Wash Ware and the Habur Painted Ware demonstrate cultural contacts with the Upper Tigris region and Northern Mesopotamia. After a second gap during the Late Bronze Age, hand-made Early Iron Age pottery was found at four sites and Neo Assyrian pottery was found at six sites, pointing to a dense occupation during the Iron Age. The Hellenistic and Roman periods are represented by a few sherds from two large sites. Sites dating to Medieval and later periods form the largest component in the settlement record. The region has a rich archaeological potential and demands salvage excavations before the dam is constructed. GİRİŞ Ilısu baraj gövdesinin yapım sürecinden etkilenecek alanlarda bulunan arkeolojik kültür varlıklarını bel­ gelemek amacı ile kapsamlı bir yüzey taraması yapıl­ mıştır. Araştırma bölgesi Mardin İli Dargeçit İlçesi'nin 10-12 km doğusunda, Ilısu Köyü ve çevresinde, özel­ likle baraj gövde inşaatının yapılacağı yer ile, baraj yapımı için toprak alınması planlanan alan ve Şırnak İli Güçlükonak İlçesi Koçtepe Köyü'ne bağlı bölge­ de derivasyon tünellerinin inşa edileceği 1600 hek­ tarlık kamulaştırılma alanının 1300 hektarlık bölü­ münü kapsamıştır. Bu alanda daha önce bir araştır¬ ma yapılmamış, bölgeye en yakın yüzeyaraştırmaları, Dicle Vadisi'nin İnli Çayı ile güneyden sınırlanan bölümü (Algaze vd. 1991: fig. 1) ile güneyinde Cizre Silopi Ovası'nı (Kozbe 2007) kapsamıştır. YÖNTEM Belirlenen alan yoğun yüzey araştırması yöntemiy­ le 3-5 m aralıklarla yürüyerek ve buluntu yoğunlu­ ğuna göre bölgelere ayrılarak taranmıştır. Belirlenen arkeolojik alanlar GPS ile ölçülerek haritalara yer­ leştirilmiş, mimari ve küçük buluntuların x-y-z koor­ dinatları 1/25000 ve 1/1000 ölçekli haritalara uygun olarak hesaplanmış, veriler autocad ve netcad prog­ ramları kullanılarak dijital ortama aktarılmış, alan­ ların yüzölçümleri hesaplanmıştır. BÖLGENİN COĞRAFİ YAPISI Mardin İli Dargeçit İlçesi, 37-38 kuzey paralelleri ile 41-42 batı boylamlar arasında, Güneydoğu Anado­ lu Bölgesi'nin en engebeli bölümünde yer alır. Dicle Nehri bu bölgede kalker kayaçlarından oluşan Mar­ din Eşiği Dağları ile Doğu Toroslar arasından akar. İlçenin en yüksek dağı kuzeydoğusunda bulunan Site Dağı'dır ve doğusunda Küreli Dağı sırası uza­ nır. Geçen yüzyıla kadar bölge palamut ve meşe ormanlarıyla kaplı olmasına karşın, günümüzde orman örtüsü kaybolmuştur. Karasal iklimin hakim olduğu bölgede, kış ve bahar ayları yağışlıdır. Ilısu Köyü, Dicle Vadi­ si'nin çevresindeki bir çanak içinde yer alır ve bu konumundan ötürü çevresine göre daha ılıman bir iklime sahiptir. İlçe genelinde su kaynakları yazları kuruyan, kışları ise kar ve yağmur sularıyla beslenen dere ve akarsulardan oluşur. Su gerek¬ sinimi halen köylerde yağmur sularının doldur- 73 TÜBA-KED 7/2009 duğu sarnıçlar ve kuyularla karşılanmaktadır. Bölgede derelerin üzerine kurulan su değirmen¬ leri yakın zamana kadar kullanılmış, kaynaklar¬ dan suyun yetersiz gelmesi nedeniyle terk edil¬ miştir. Araştırma alanımızda üç değirmen bulun­ maktadır (Res. 14). SAPTANAN ARKEOLOJİK ALANLAR Taranan bölgede arkeolojik malzeme 50 alanda top­ lanmış (bkz. Ek 1, Res. 1), bunların bazılarının bir bütün oluşturması nedeniyle toplam 20 sit alanı tanımlanmış, bölgenin arkeolojik potansiyelinin yük­ sek olduğu anlaşılmıştır: HAMZA PEHLİVAN (1. ALAN) Yakınçağ'a ait geniş mezarlık alanı (Res. 1-2). S I R T A L T I (2. ALAN) Üzerinde taş duvar ve dairesel depo kalıntıları bulu¬ nan doğal tepede Yakınçağ'a ait malzeme toplan¬ mıştır (Res. 1-2). ŞORKEY (3. ALAN) Bir vadi yamacında kurulmuş yerleşim alanında işlenmemiş taşlardan yapılmış duvarların izleri görül­ mektedir. Yerleşimin Dicle Nehri'nin Cehennem Deresi vadisine hakim bir tepede kurulmuş olması, buranın savunma amaçlı kullanılmış olabileceğini düşündürmektedir (Res. 1-2). Yüzeyden toplanan malzeme Yeni Assur Dönemi, Helenistik Çağ, Orta­ çağ ve Yakınçağ'a aittir (Res. 8). H A R A B E (9. ve 10. A L A N L A R ) Araştırma alanının en büyük yerleşmelerinden olan bu merkezde toplanan malzeme Neolitik Çağ, Kalkolitik Çağ, Orta Tunç Çağı, Erken Demir Çağı, Yeni Assur Dönemi, Helenistik Dönem ve Ortaçağ'a tarihlen­ miştir. Üzerinde Yakınçağ'a ait yapı kalıntılarının bulunduğu alanın dere tarafındaki kesitte, kalın dol¬ gulardan oluşan tabaklanma izlenmektedir (Res. 1-2). ÇELEBİTEPE T A R L A S I (11. ALAN) Tepe üstüne kurulan yerleşim alanında yoğun biçimde gözlenen taşların bir mimari kalıntıya ait olduğu düşünülmektedir. Bu alanda Kalkolitik Çağ, Orta ve Geç Demir Çağı ile Ortaçağ malzemeleri­ ne rastlanmıştır (Res. 1-2). TİVİLKİ T A R L A S I (17., 20., 21. ve 23. ALANLAR) Yayvan bir tepecikten oluşan bu merkezde yerleşim, eteklere doğru devam etmektedir (Res. 1-2). Tepe üzerinde taş duvar kalıntıları bulunmaktadır. Yüzey malzemesi Neolitik Çağ, Erken Demir Çağı, Yeni Assur Dönemi ve Ortaçağ'a tarihlenmiştir. DEĞİRMEN (19. ALAN) Yakınçağ'a ait su değirmenidir (Res. 1-2). KAVİLE SARUHAN (24. ALAN) Taş konutları Yakınçağ sivil mimarisi için önemli örnekler oluşturan köy yerleşimi, yakın zamana kadar kullanılmıştır. Evlerin üzerine kurulduğu alan­ da Proto-Hassuna Dönemi çanak çömlek parçaları bulunmuştur (Res. 1-2). K U L A H K E B E N A B A H L U (25. ALAN) Tepe üstüne kurulan yerleşim alanında Neolitik ve Kalkolitik Çağ, Demir Çağı ve Ortaçağ'a ait malze¬ me toplanmıştır (Res. 1-2). BONCUKLU T A R L A (26. ALAN) Seki üzerinde yer alan düz yerleşim alanında Çanak Çömleksiz Neolitik Çağ'a ait yoğun obsidiyen ve çakmaktaşı parçaları toplanmıştır (Res. 1-2). M E Z A R L I K (29. ALAN) Cehennem Deresi Kanyonu girişinde yer alan mezarlık, halen kullanılmaktadır (Res. 1,3). NEBİ SÜLEYMAN KAPLICASI (35. ALAN) Dicle Nehri'nin doğu kıyısında yamaca kurulmuş yerleşime ait mimari kalıntılar ve Ortaçağ çanak çömlek parçaları toplanmıştır. Ilısu'ya adını veren sıcak su kaynağı nedeniyle çeşitli dönemlerde kap¬ lıca olarak kullanılmıştır (Res. 1,3). MELİKE B E L K I S KAPLICASI (37. ALAN) Dicle Nehri'nin batı kıyısında bulunan Ortaçağ'a 74 A. Tuba ÖKSE v.d. ait mimari kalıntılar, günümüzde kaplıca olarak kul­ lanılan alanda bulunmaktadır (Res. 1,3). dolgunun tarıma elverişli olması nedeniyle, Çanak Çömleksiz Neolitik Çağ'dan itibaren tarımcı toplu­ luklar tarafından yerleşim alanı olarak seçilmiştir. ILISU DEĞİRMENİ (38. ALAN) Yakınçağ'a ait su değirmeni kalıntısıdır (Res. 1,3). ILISU KÖYÜ (39. ALAN) Ilısu Köyü'nün üzerine kurulduğu geniş alanda Neo­ litik Çağ'a, Orta Tunç Çağı ve Ortaçağ'a tarihlenen malzeme toplanmıştır (Res. 1, 3). MAHMUTUN DEĞİRMENİ (40. ALAN) Yakınçağ'a ait değirmen kalıntısıdır (Res.1, 3). ŞİRKERKA CIHU (41. ALAN) Tarla içinde üzerine taşlar yığılarak belirlenmiş alan, yatır olarak tanımlanmaktadır (Res.1, 3). ILISU MEZARLIĞI (42. ALAN) Ilısu Köyü'ne ait Yakınçağ mezarlığıdır (Res.1,3). SEYDİNOĞLU (44. ALAN) Çevresine göre farklı topografikyapı gösteren küçük bir tepe üzerinde bulunan duvar kalıntıları, bir yapı­ ya veya tümülüse ait olmalıdır (Res. 1,3, 6). KİLOKKİ T A R L A S I (45. ALAN) Tepe üzerinde taş mimari kalıntılarına, Orta Tunç Çağı ve Erken Demir Çağı çanak çömlek parçaları­ na rastlanmıştır (Res. 1, 3). ZUREKİ ZERİ (49. ALAN) Dicle kenarında bulunan geniş yerleşim alanı, ana hatlarıyla üç bölgeye ayrılır. Bütün bölgelerinde Kalkolitik Çağ, Orta Tunç Çağı, Erken Demir Çağı, Helenistik ve Roma dönemleri ile Ortaçağ'a tarihlenen buluntular toplanmıştır. Tepe üzerinde temel kalıntılarına, 2 no'lu bölgede kaya mezarlarına rast­ lanmıştır (Res. 1, 4). DEĞERLENDİRME Bölge dağlık yapı içerisinde bir çanak oluşturması¬ nın yanı sıra, Dicle Nehri'nin biriktirdiği alüvyon ÇANAK ÇÖMLEKSİZ NEOLİTİK ÇAĞ (N. Balkan Atlı, L . Astruc, N. Kayacan) Araştırma bölgesinde Çanak Çömleksiz Neolitik Çağ, yoğun obsidiyen ve çakmaktaşı dilgi, çekirdek ve yon¬ gaların (Res. 30-31) toplandığı Boncuklu Tarla ile temsil edilmektedir. Bu alan 26,272 m 2 yüzölçümüne sahip düz bir alandır. Boncuklu Tarla yontmataş buluntu topluluğu %81 oranında obsidiyen ve çak¬ maktaşından oluşmaktadır. Buluntu topluluğunun büyük bir kısmı sonradan oluşmuş kimyasal yüzey değişimleri, çakmaktaşlarında ileri derece patina ve mekanik kenar kırılımları gibi farklı değişimler gös¬ termektedir. Buna karşın buluntu topluluğunun genel teknolojik ve tipolojik özellikleri tanımlanabilmiştir. Obsidiyen bulgular genelde yeşil ve kahverengi olup Doğu Anadolu obsidiyen yataklarından Bingöl ya da Nemrut Dağı kaynaklıdırlar. Bulgular arasında çekir­ dekler, yonga-dilgi-dilgicik gibi farklı tip taşımalıklar, kıymıklar ve artıklar mevcuttur (Res. 28). Belirleyici parçaların teknolojik analizi bize buluntu topluluğu¬ nun farklı öğelerini tanımlamamızı sağlamaktadır. Bulunan çok nitelikli bir çekirdek ile birkaç dilgi, yerleşimde dilgi çıkarımında iki kutuplu çekirdekle¬ rin kullanıldığını göstermektedir (Res. 28: 1, 3, 4). Doğrudan vurma tekniği ile elde edilmiş tek kutup¬ lu dilgi ve dilgicikler boyut ve biçim açısından büyük bir çeşitlilik göstermektedirler; ancak buluntu toplu­ luğunun hakim öğesi baskı tekniği ile elde edilmiş tek kutuplu dilgiciklerdir (Res. 28:6-10,15-16). Bu sonun¬ cuda da farklı üretim modelleri gözlenmiştir: 1. Geniş dilgiciklerin biçimleri, uç bitimleri güdük çekirdeklerle ilişkilidir (Astruc vd. 2007). Sayısal olarak en büyük grubu oluşturan bu tür dilgiciklere ait olabilecek yalnızca tek bir çekirdek tanım­ lanmış olması (Res. 28:5), büyük olasılıkla bun¬ ların yerleşmeye işlenmiş olarak getirildiklerini göstermektedir. 2. Yonga ya da küçük parçalardan üretilen ufak dilgicik çekirdeklerin çoğunluğunda, taslak­ larda ve teknik parçalarda gözlenmiştir (Res. 28: 11-14); farklı derece ve biçimlerde hazır­ lanmış çekirdekler bulunmaktadır. Birçok yonga ve yenileme tabletleri ufak dilgi üreti¬ minin en azından bir kısmının yerleşmede ger­ çekleştiğini göstermektedir. 75 TÜBA-KED 7/2009 Düzeltili parçalar çok az sayıdadır ve tipolojik grup¬ lar sınırlıdır: ara parçalar (dilgicik üstünde biçim¬ lendirilmiş üç adet), kazıyıcılar (Res. 28:2, korteksli dilgi üstü bir adet), dilgicik üstü çok ince ters sarp baskı düzeltili ancak sürtme izi olmayan yalancı bir 'Çayönü aleti' (Res. 28:10) ve yan düzeltili bir dilgi. Hammadde olarak farklı niteliklere sahip çakmaktaşları kullanılmıştır; bunların arasında çok ince dokulu, pembe ya da kahverengi olanların yanı sıra, kaba gri veya kirli saman renkli olanlar da vardır (Res. 29). Son grubun kökeni yerel olabilir ve doğ¬ rudan vurma tekniği ile yonga üretimi (tek vurma düzlemli küresel bir çekirdek) veya kaba dilgi üre¬ timi için kullanılmıştır. Birçok parça korteksli yüze¬ ye sahiptir. Önceki gruba giren hammaddeler iki ana kategori­ ye ayrılabilir. Pembe çakmaktaşı çok nitelikli ve öncelikli olarak tek ya da iki kutuplu dilgi üreti¬ minde kullanılmıştır. Ok uçları, merkez ya da yanal iki kutuplu dilgilerin ana tipolojik grubunu oluştu¬ rur. Bunlardan üç adedi fırlatma ucu olarak kulla¬ nıldıklarına ilişkin kesin izler taşımaktadır (Res. 29: 11,12). Tekli ya da ikili ön kazıyıcılar da mevcuttur (Res. 29: 11-13). Kahverengi çakmaktaşı çok yaygındır (Res. 29:1-10, 14-16). Bunlar küçük iki kutuplu dilgi üretiminin yanı sıra, baskı teknikli tek kutuplu dilgicik elde edilme­ sinde de kullanılmışlardır (Res. 29:14-16); bu türü yansıtan iki çekirdek, obsidiyenden bazı çekirdeklerle benzerlik göstermektedir (Res. 29:1-2). Baskı ya da doğrudan vurma tekniği ile elde edilmiş ufak dilgiciklerin kenarlarında tahıl hasadı ile ilgili parlaklık göstermektedirler (Res. 29: 6-15). Tekli ya da ikili olan ön kazıyıcılar, hem dilgi hem de yonga üstün¬ de görülmüştür (Res. 29:10). Sonuç olarak Boncuklu Tarla'da yontmataş bulun¬ tu topluluğunda gözlenen teknolojik çeşitlilik ilginç­ tir; tek ve iki kutuplu yöntemler ile doğrudan vurma ve baskı teknikleri hem obsidiyen, hem de çakmak­ taşı üzerinde uygulanmıştır. Üç ana çakmaktaşı gru¬ bunun her birinde belirli üretim düzenleri ve obsidiyen üzerinde baskı tekniği ile farklı dilgicik üretim modelleri gözlenmiştir. Yerleşmede obsidiyen yongalar, kıymıklar ve artık­ lar çok yaygın olarak bulunmuştur. Bu olgu iki şekil¬ de açıklanabilir: yongalamanın bir kısmı, özellikle yonga ve küresel parçalardan ufak dilgicik üretimi, yerel olarak yapılıyordu, ya da çekirdeklerin çoğu ağır darbe sonucunda budanarak yok olmaktadır. Yerel çakmaktaşı ve ithal obsidiyen üzerindeki yongalama büyük olasılıkla günlük işlerle ilişkiliydi: tahıl hasadı, avcılık veya çeşitli zanaat faaliyetleri (orak bıçakları, ok uçları, kazıyıcılar, kalemler, vs.). Dolayısıyla Boncuklu Tarla bir işlik değil bir açık hava yerleşmesiydi. Çeşitlilik gösteren bu buluntu topluluğu çok tabakalı bir yerleşim yerinin varlığını da gösteriyor olabilir; kronolojik bir değerlendirme için elimizde belirleyici öğeler bulunmamaktadır. Geçmiş deneyimlerimiz göz önüne alındığında, yüzeyde yalnızca tek bir Neolitik çanak çömlek par­ çasının bulunmuş olması bu yerleşimde çanak çömlekli tabakalarının bulunmadığının bir göstergesi değildir. Boncuklu Tarla yontmataş buluntu topluluğu daha çok Çanak Çömleksiz Neolitik Çağ'ın izlerini taşı¬ maktadır (Geç PPNB, ve belki daha öncesi?); bu görüşe yönelmemize yol açan özelliklerin arasında, iki kutuplu çıkarım, çakmaktaşı ve obsidiyen üstü baskı tekniği uygulaması; çanak çömleğin azlığı ve Proto Hassuna döneminin yaygın tipolojik grupları olan kenarı inceltilmiş dilgilerin (corner-thinned blade) ve yandan vurmalı dilgi-yongaların (sideblow blade flake) yokluğu sayılabilir. Mardin bölgesi ile ilgili bilgimiz oldukça sınırlıdır. Şirvan'da baskı tekniği hem çakmaktaşı, hem de obsidiyende kullanılmıştır. Boncuklu Tarla buluntu topluluğu Ergani/Diyarbakır bölgesi yüzey araştır­ maları, örneğin Gölbent Mevkii (Özdoğan 1990) ve Elazığ bölgesi, örneğin Çınaz I I I (Bahar 1989; Balkan-Atlı 2007) ile bazı benzerlikler gösterir; aynı şekilde Çayönü ve Cafer Höyük buluntuları da kar¬ şılaştırma malzemesi sunmaktadır. İleride yapıla¬ cak ayrıntılı değerlendirmeler, obsidiyen yongalara uygulanan baskı tekniğinin Çayönü (Binder 2007) ile Cafer Höyük'ten (Calley 1985) farklı olup olmadı¬ ğını gösterecektir. Sonuç olarak Boncuklu Tarla yontmataş topluluğu bu yerleşmenin Mardin bölge¬ sindeki ilk Neolitik toplulukları anlamak açısından anahtar bir yerleşme olduğunu göstermektedir. ÇANAK ÇÖMLEKLİ NEOLİTİK ÇAĞ (S. Torpil) Bölgede Erken Neolitik Çağ'a tarihlenen el yapımı, kaba mineral katkılı kaplara ait parçalar çok yaygın­ dır; bunlar Ilısu Barajı dolum alanında yer alan Salat Cami Yanı'nda MÖ 7. bine tarihlenen yerleşim ala­ nının (Miyake 2005:5-7) ve Kuzey Mezopotamya'da Tell Koşak Şamali ve Umm Dabagiyah (Miyake 2005: 76 A. Tuba ÖKSE v.d. 6; Tekin 2007: 162) gibi çağdaş merkezlerin malze­ mesine yakın benzerlik göstermektedir. KALKOLİTİK ÇAĞ Araştırma alanımızda ele geçen ilk organik katkılı mallara ait örnekler (Res. 16) Kuzey Mezopotam¬ ya'dan yaygın olarak bilinmektedir (Tekin 2007b: 49). Kavile Saruhan'da (Res. 10) MÖ 7. bine tarihlenen Proto-Hassuna dönemi kap parçaları ele geç­ miştir (Res. 32:1-2)1. Hassuna çanak çömleği olarak adlandırılan ve MÖ 6. bine tarihlenen gruba ait (Res. 32:3,6,7) 2 Zeviya Tivilki örneklerinde (Res. 13) yoğun organik katkı ile yüzeyde yatay ve dikey düzeltme izleri görülmektedir. Benabahlu'da ele geçen bir Koyu Yüzlü Açkılı (Dark Faced Burnished Ware) çanak çömlek parçası da bu döneme tarihlenmektedir3 (Res. 32: 4). Bu örnek ilk kabartma eklemeli (aplique) türe benzemekle birlikte, hamur ve kenar kalınlığı farklıdır. Bezemeli tek örnek Ilısu Köyü'nde ele geçen düzensiz baskı yöntemiyle yapıl¬ mış nokta dizileri taşıyan küçük bir parça (Res. 32: 5) olup, Turuncu Mal Grubuna (Orange Fine Ware) benzerlik göstermektedir4. Kalkolitik Çağ'a ait yüzey malzemesi beş alanda ele geçmiştir: Harabe Tepe (65,331 m 2 ), Tivilki Tarlası (2178 m 2 ), Benabahlu (4258 m 2 ), 46. Alan (314 m 2 ) ve Zureki Zeri (118,000 m 2 ). Yerleşim alanları diğerlerine göre daha geniş olan Harabe Tepe ve Zureki Zeri'nin birbirlerine olan mesa¬ feleri 4602 m'dir. Bu merkezlerin Kalkolitik Çağ yerleşimlerinin boyutları bilinmemekle birlikte, merkezlerin kapladıkları alana göre iki büyük merkez ve üç küçük yerleşim biriminden oluşan bir yerleşim düzeninden söz edilebilir. Araştırılan alanda bu tür parçaları veren yedi yerleşim yerinin farklı büyüklüklerde olması bölgedeki yerleşim düzeni ile ilgili yapılacak çıkarsamalara olanak sağla­ yacaktır: Rasta Mevkii (2827 m 2 ), Harabe Tepe (65,331 m 2 ), Tivilki Tarlası (12,636 m 2 ), Tivilki Tar­ lası (2858 m 2 ), Saruhan Köyü (51,532 m 2 ), Benabahlu (4258 m 2 ), Ilısu Köyü (119.128 m 2 ). Yerleşim alan¬ ları diğerlerine oranla daha geniş olan Harabe Tepe ve Ilısu Köyü'nün birbirlerine olan mesafesi 1726 m'dir. Birbirine bu kadar yakın konumda yerleşimle­ rin bulunması, Dicle Nehri'nin oluşturduğu üst seki­ nin Erken Neolitik Çağ'da yoğun kullanıldığını ve bunların olasılıkla aynı toplumun üyelerince ortakla¬ şa kullanılmış olabileceğini ya da aralarında zaman farkı bulunduğunu düşündürmektedir. (S. Torpil) Bu alanlarda tek renkli, organik katkılı, el yapı¬ mı kaplara ait parçalar toplanmıştır. 46. alanda bulunan iki parça ile Zureki Zeri'de bulunan bir parça (Res. 9, 12, 33: 1-3) saman yüzeyli çanak çömlek (Chaff-Faced Ware) türüne ait Geç Kal­ kolitik Çağ çanak çömleğidir 5 . Tivilki Tarlası'nda ele geçen bir örnek, kaba niteliklidir ve ağız kıs¬ mına yakın gaga biçimli küçük tutamakları vardır (Res. 33: 4 ) 6 . Araştırılan alanda Kuzey Mezopotamya ve Güney­ doğu Anadolu Bölgesi'nde yaygın olan Erken Kal¬ kolitik Çağ'a tarihlenen Halaf, Orta ve Geç Kal¬ kolitik Çağlara tarihlenen Ubeyd ve Geç Kalkoli­ tik Çağ'a tarihlenen Geç Uruk kültürlerine ait malzemeye rastlanmamıştır. Benabahlu'da ele geçen iki küçük gövde parçası (Res. 17) açık ren­ kli astarlı ve kahverengi boyalı olup MÖ 5400-3500 yılları arasında Güney Mezopotamya'dan başla¬ yarak Yukarı Dicle ve Yukarı Fırat havzalarına kadar yayılım gösteren Ubeyd Boyalı çanak çöm­ leği 7 ile benzerlik göstermektedir. Ancak parça¬ ların küçüklüklerinden dolayı kesin bir kanıya varılamamıştır. 1 Salat Cami Yanı (Miyake 2005: fig. 6: 2, 6; Miyake 2007: fig. 15: 7-8), Hakemi Use (Tekin 2007a: fig. 9: 3). Proto-Hassuna'nın yayılımı ve Tell Boveid ve Tell Sabi Abyad için bkz. http://www.sabi-abyad.nl. 2 Salat Cami Yanı (Miyake 2007: fig. 7: 3; 16: 2), Mezraa-Teleilat (Özdoğan 2007: fig. 40/257), Hakemi Use (Tekin 2004: Çiz. 5), Amuq A (Braidwood ve Braidwood 1960: Fig. 22: 2, 8). 3 Mersin-Yumuktepe (Caneva 2007: fig. 10), Hakemi Use (Tekin 2007b: 49, fig. 9: 2-3; 11: 2), http://www.sabi-abyad.nl. 4 Mezraa-Teleilat (Özdoğan 2007: fig. 57: 198, 220), Hakemi Use (Tekin 2007b: 40, fig. 12: 1-2, 6), Amuq A (Braidwood ve Braidwood 1960: fig. 2, 3, 4). 5 Mezraa Höyük (Görmüş 2001: fig. 1a), Amuq F (Braidwood ve Braidwood 1960: 232-239, fig. 174: 2-3; 175: 1), Kurban Höyük (Algaze 1990: fig. 57/A). 6 Amuq C (Braidwood ve Braidwood 1960: fig. 107: 3), Amuq E (Braidwood ve Braidwood 1960: fig 142: 180). 7 Şırnak İli Cizre-Silopi Ovası Yüzey Araştırması (Kozbe 2007: Çiz. 4), Gözlükule-Tarsus (Mellink 1956: fig. 222: f-h), Amuq B (Braidwood ve Braidwood 1960: fig. 90: 13-25), Amuq E (Braidwood ve Braidwood 1960: fig. 157: 1-35). 77 TÜBA-KED 7/2009 E R K E N TUNÇ ÇAĞI Araştırılan bölgede Kuzey Mezopotamya'da, Mar¬ din Dağları'nın güneyindeki Habur üçgeninde ve Yukarı Dicle Havzası'ndan bilinen MÖ 3. bine tarihlenen kap parçalarına rastlanmamıştır. Bu bulgular, araştırılan alanın Erken Tunç Çağı'nda yerleşim alanı olarak kullanılmadığı izlenimi bırakmıştır. çanak çömlek grubuna ait kaplarda da görülür (Nigro 1998: 271-305; Özfırat 2005: 25-29). Red Brown Wash Ware parçaları Harabe Tepe (Res. 21: 7,12; 34: 3-5), Banuva Şengin (Res. 21:3; 34: 8) ve Zureki Zeri'de (Res. 21:10; 32:13) ele geçmiştir. Tek renkli çanak çömlek parçaları çark yapımı, taşçık, kum ve saman katkılı, yalın yüzeylidir. Kap par¬ çaları keskin profilli çanaklara, boyunlu boyunsuz çömleklere aittir. Bu grup Harabe Tepe (Res. 21:11; ORTA TUNÇ ÇAĞI 34: 7), Banuva Şengin (Res. 21: 4-5; 34: 6, 9), Kilo­ (M. Eroğlu) kki Tarlası (Res. 21:1-2; 34:10-12) ve Zureki Zeri'de Orta Tunç Çağı'na tarihlenen çanak çömlek par­ (Res. 21:6; 32:15-16) ele geçmiştir. Tek renkli kap­ çaları beş alanda toplanmıştır. Bu yerleşimlerin lar Eski Önasya'da geniş bir alanda yayılım gösteren kapladıkları alan Zureki Zeri (92,970 m 2 ), Kilokki Monochrome Simple Ware türü içerisinde değerTarlası (20,710 m 2 ), Ilısu Köyü (119,128 m 2 ), Hara­ lendirilmektedir9. Güneydoğu Anadolu ve Doğu be Tepe (65,331 m 2 ve 69,648 m 2 ). Yerleşim alan­ Akdeniz Bölgesi'nin kuzey kısmından İran'a kadar ları diğer alanlara oranla daha geniş olan Harabe geniş bir alanda yayılım gösteren 10 Habur Boyalıla¬ Tepe ve Zureki Zeri arasındaki mesafe 5695 m'dir. rı Harabe Tepe (Res. 21: 9, 13; 34: 1-2) ve Zureki Merkezlerin büyük boyutları ve birbirlerine olan Zeri'de (Res. 21: 8; 34:14) ele geçmiştir. Bu bulgu­ mesafeleri, bunların büyük olasılıkla birbirinden lar araştırılan bölgenin MÖ 2. binin ilk yarısında yer­ bağımsız tarımcı topluluklarca kullanıldığı izleni­ leşim alanı olarak kullanıldığını göstermektedir. Bu mini bırakmaktadır. Söz konusu alanların birbirine parçaların toplandığı alanların geniş olması ve bun¬ yakınlığı göz önüne alınarak bunların dört merkez ların höyüklerden oluşması, bu dönemde bölgede oluşturduğu belirlenmiştir. Bu alanlardan topla­ tarımcı topluluklara ait yerleşimlerin varlığını gös¬ nan çanak çömlek, Yukarı Dicle Havzası'nda yedi terir niteliktedir (Res 25). kazı alanında görkemli yapı kalıntıları veren taba¬ kalardan bilinmektedir8. Kırmızı-kahverengi ton­ GEÇ TUNÇ ÇAĞI larda renkli astarlı yüzey işlenişlerine göre Red Brown Wash Ware adı ile anılan çanak çömlek Geç Tunç Çağı Kuzey Mezopotamya'da ve Ilısu türü Toros Dağları ile Mardin Dağları arasında Barajı dolum alanı içerisinde kalan bölge ve çevre­ kalan bölgede yaygın standart çanak çömlek türü sinde Hurri-Mitanni ve Orta Assur Dönemi ile tem¬ olup, Yukarı Fırat Havzası yüzey araştırmalarından sil edilmektedir. Mardin Dağları'nın güneyindeki da ele geçmiştir. Bu gruptaki kaplar biçimlerine Girnavaz (Erkanal 1991) ve Yukarı Dicle Havzagöre değerlendirildiğinde dönemin diğer Orta Tunç sı'ndaki Giricano (Schachner 2004), Kavuşan Höyük Çağı çanak çömlek gruplarıyla de benzerlik göste­ (Kozbe 2004), Siirt Türbe Höyük (Sağlamtimur ve rir. Bu parçaların biçimsel benzerleri Yukarı Fırat Ozan 2008), Üçtepe (Köroğlu 1998), Ziyarettepe Havzası, Kuzey Suriye, Habur ve Balikh havzalarını (Matney vd. 1999) ve Gre Dimse (Karg 2001) kazı­ da içine alan geniş bir alana yayılan tek renkli ları, bölgede önemli bir Orta Assur varlığını ortaya 8 Ü ç t e p e (Özfırat 2005: Lev. L X X X I - 6 , L X - 1 , L X I - 5 , L X X X - 3 , 4), Giricano (Schachner 2004: Şek. 17-18), Botan Vadisi ve Çattepe (Velibeyoğlu vd. 2002: şek. 17: 11; 40: 1-2, 4), Kavuşan (Kozbe vd. 2004: Şek. 20: 5-6), Kenan Tepe (Parker ve Dood 2003: fig. 7: E , 8: A - B , 9: H - I ; Parker vd. 2004: şek. 9/10), Hirbemerdon Tepe (Laneri 2006: fig. 5/6), Ziyaret Tepe (Matney 1999: 300). 9 Ü ç t e p e (Özfırat 2005: 25, Lev. X X X I X : 5, 8), Kavuşan (Kozbe vd. 2004: şek. 20: 1-4), Giricano (Schachner 2002: Abb. 34-35), Lidar (Kaschau 1999: Taf. 90, 155), Ebla (Matthiae 1981: fig. 34), Tell Bia (Einwag 1998: Tip, 28, 40), Tell Hadidi (Dornemann 1992: fig. 3: 6; 15: 19; 16: 7), Tell Rijim (Kolinski 2000: P l . 15a), Kuzey Doğu Suriye Yüzey Araştırması (Meijer 1986: fig. 20-22), Tell Rimah (Postgate vd. 1997: P l . 45: 278), Hama (Fungmann 1958: fig. 109, 110, 143), Hammam etTurkman (Curvers 1988: Pl. 124: 26; 126: 37-46). 10 (Parayre 1986: Carte: 1), Üçtepe (Özfırat 2005: Lev. X C I I I : 2/2), Kenan Tepe (Parker ve Dood 2003: fig. 5/J, 8/N, O), Tell Bia (Einwag 1988: Tip. 50), Chagar Bazar (Mallowan 1947: P l . L X X X I I : 5, 7), Tell Rijim (Kolinski 2000: Pl. 50/ 5, 7), Tell Rimah (Postgate vd. 1997: Pl. 19 a-d). 78 A. Tuba ÖKSE v.d. koymaktadır. Çivi yazılı kaynaklarda Assur ordula¬ rının Mardin Eşiği'nden (Kaşşiyari Dağları) geçerek Yukarı Dicle Havzası'na ulaştığı anlatılmaktadır (Erkanal 2007). Buna karşın araştırılan bölgede Mitanni, Nuzi ve Orta Assur çanak çömleğine ait parçalara rastlanmaması, bu dönemlerde yerleşim¬ lerin araştırılan alanın çevresindeki etek kesimleri­ ne kaydığını ya da bölgenin sadece geçiş alanı olarak kullanıldığını düşündürmektedir. yen tek örnek Zuraki Zeri'de ele geçmiştir (Res. 19: 3; 35:12). Benzeri örnekler Kenan Tepe'de (Parker 2002: Şek. 14/R) bulunmuştur. ORTA-GEÇ DEMİR ÇAĞI (Y. Tan) Orta Demir Çağı'nda bölge Yeni Assur krallarının askeri seferlerine sahne olmuştur. Çivi yazılı kay¬ naklarda Yeni Assur ordularının Mardin Dağları'ndan geçerek Yukarı Dicle Havzası'na ulaştığı anlatılmaktadır. Araştırılan bölgede Yeni Assur E R K E N DEMİR ÇAĞI (E. Atay) Dönemi'ne tarihlenen kap parçaları, altı alanda top¬ Araştırılan bölgede Erken Demir Çağı çanak çöm¬ lanmıştır: Şorkey (8241 m 2 ), Harabe Tepe (65.331 leğine dört merkezde rastlanmıştır: Harabe Tepe m2), Çelebitepe Tarlası (2178 m 2 ), Tivilki Tarlası (69,648 ve 65,331 m 2 ), Tivilki Tarlası (12,636 m 2 ve (12,636 m 2 ), Benabahlu (4258 m 2 ) ve Kilokki Tar¬ 2300 m 2 ), Kilokki Tarlası (20,710 m 2 ) ve Zureki lası (20,710 m 2 ). Yerleşim alanları en geniş olan Zeri (92,970 m 2 ). Yerleşim alanları diğerlerine göre Harabe Tepe ve Ilısu Köyü arasındaki mesafe 2662 büyük olan Harabe Tepe ve Zuraki Zeri arasında¬ m'dir. Yerleşim alanları diğerlerine oranla daha ki mesafe 5695 m'dir. küçük olan Çelebitepe Tarları ve Benabahlu ara¬ Bu alanlardan toplanan çanak çömlekler genellikle sındaki mesafe ise 760 m'dir. Taranan alanın iki el yapımı, bitki, taşçık, kireç ve kum katkılı, düşük ucunda Dicle Nehri kıyısında yer alan iki büyük ısıda pişirilmiş, engebeli ve düzeltme izli yüzeylere merkez ve bunların arasında kalan alanda dört küçük sahiptirler. Bunların benzerleri Kuzeydoğu Anado¬ merkez bulunması, hiyerarşik bir yerleşim şemasını lu'da, Yukarı Dicle ve Yukarı Fırat bölgelerinde çağrıştırmaktadır. MÖ 1200-900 yıllarına tarihlenmektedir. Günlük kaba çanak çömlekler çark yapımı, saman, Çömleklerin (Res. 19:1; 35: 3,5,10,13-14) benzer­ taşçık ve kireç katkılı, yüzeyleri düz ve çark izli olup leri Yukarı Fırat, Yukarı Dicle ve Kuzeydoğu Ana­ yüksek ve orta ısıda pişirilmişlerdir. Kap biçimleri dolu bölgelerinde görülmektedir 11 . Çanaklar genel¬ arasında çanaklar, çömlekler, şişe ve düğme dipler de düz ve keskin ağızlı profil veren tiplerdendir bulunmaktadır. Harabe Tepe'de bulunan düğme (Res. 35: 1-2, 4, 6-9). Bunların benzerleri Yukarı dipli parçanın (Res. 20: 7; 36: 7) benzerleri Yukarı Fırat, Yukarı Dicle ve Kuzeydoğu Anadolu Bölge¬ Dicle ve Habur bölgelerinden bilinmektedir13. lerinde görülmektedir 12 . Kilokki Tarlası'nda ele Çanakların (Res. 20: 3, 6; 36: 1-4, 6, 9, 10) benzer¬ 14 geçen bir çömlek parçası üzerinde çizgi ve çok küçük leri Yukarı Dicle ve Habur Bölgesi'nde , çömlek¬ yumru bezeme bulunmaktadır (Res. 15; 35:11). Bu lerin (Res. 20: 1-2, 5; 36: 5, 8, 11) benzerleri Ana bezemenin en yakın benzeri Erzurum'daki Büyük (Northedge 1988: 61/23) ve Al Khabuliya'dan bilin­ Ardıç'ta (Şenyurt 2006: Res. 77/4) bulunmaktadır. mektedir (Abdul-Amir 1988: fig. 100/8). Bir şişeye Araştırılan bölgede groovy ware adı ile anılan yatay ait ağız parçasının benzerine Habur Bölgesi'nde oluk bezeli kaplara rastlanmamış, bu gruba benze- Tell Seh Hamad (Kreppner 2006: Taf. 15: 5), Abu 11 Salat Tepe (Önen 2006: Lev. 26/d, 54/c, 51/e), Büyük Ardıç (Şenyurt 2006: Res. 54/6, 62/1), İmikuşağı (Sevin 1995: Res. 16/1), Sos Höyük'te (Güneri 2002: Pl. 4/4), Lidar Höyük (Müller 1999: Abb. 11: BB06). 12 Salat Tepe (Önen 2006: Lev. 2/a, 3/b, 5/d, 6/b, 8/a, 26/d), Büyük Ardıç (Şenyurt 2006: Res. 38/b; 40/3), Korucutepe (Winn 1980: Pl. 15/i), Van Karagündüz (Sevin 1996: Res. 25/2, 8), Porsuk I (Dupre 1983: Pl: 45/9; 44/5), Sos Höyük (Güneri 2002: Pl. 7/4, 6/6), Lidar Höyük (Müller 1999: Abb. 7: AA04; 10: AA04; 4: AB01), Büyükkale (Genz 2003: Abb. 3/10), Tille Höyük (Summers 1993: fig. 44/1-2). 13 Ü ç t e p e (Köroğlu 1998: Res. 12/6-7; 10/10; 11), Tille Höyük (Blaylock 1999: fig. 9/49), Tell Ahmar (Jamieson 1999: fig. 9), Nimrud (Collon 1995: fig. 136). 14 Ü ç t e p e (Köroğlu 1998: Res. 15/4, 10,16; 10/7) ve Gre Dimse'de (Karg 2001: Şek. 6/3); Tell Rad Shaqrah (Reiche 1999: fig. 3/g, 5/k), Abou Hijera 3 de (Anastasio 1999: fig. 2/d), A l Amriya da (Abdul-Amir 1988: fig. 112/3), Das Ağiğ de (Bernbeck 1993: Abb. 100/c; Abb. 101/a; Abb. 104/t) Abu Dane (Bonacossi 1999: Abb. 5/f-g). 79 TÜBA-KED 7/2009 Danne'de (Banacossi 1999: Abb. 10b) rastlanmıştır. Asurlulardan sonra bölge İskit (MÖ 653-625) akın¬ larına maruz kalmış, Med (MÖ 625-550) ve Pers (MÖ 550-331) idaresine girmiştir. Ancak, bu dönem­ leri belgeleyen yüzey buluntularına rastlanmamıştır. Kuzey Suriye'de yaygındır 15 . Tek renkli, iyi pişi­ rilmiş, iyi arındırılmış hamurlu grup Harabe Tepe'nin batı kesiminde ele geçmiştir (Res. 37: 1, 6). Bunların benzerleri Aşağı Fırat Havzası ve Kuzey Suriye'den bilinmektedir 16 . HELENİSTİK V E ROMA DÖNEMLERİ (A. A. Bayraktar) ORTAÇAĞ Güneydoğu Anadolu MÖ 331 yılında Büyük İskender imparatorluğu'na katılmış, İskender'in ölümüyle Seleukos'ların kontrolüne girmiştir (Karg 1999: 245). MÖ 140 yılından itibaren Part egemenliğine giren bölgede, daha sonra Partlarla Romalılar arasında el değiştiren bir tampon bölgesi haline gelmiştir. Bu siyasal durum şüp­ hesiz sosyal yapıyı da etkilemiştir. Yukarı Dicle Havzası'nda Helenistik ve Roma dönemlerine ait merkezler oldukça azdır. Hasankeyf'te sade¬ ce Kale yapısında Roma Dönemi'ne ait kalıntı¬ lara rastlanmıştır (Uluçam 2006: 78). Araştırılan bölgede Helenistik-Roma dönemleri günlük kap¬ larına ait az sayıda parça, Harabe Tepe ile Zuraki Zeri'de ele geçmiştir (Res. 1-2, 4). Bu alanla­ rın birbirine olan mesafesi 4607 m'dir. Buna göre bölgenin bu dönemlerde yoğun bir iskan görme¬ diği anlaşılmaktadır. Yüzey araştırması sırasında saptanan buluntu­ lar karışık siyasal yapıyla benzerlik göstermek­ tedir. Toplam 22 alanda Ortaçağ çanak çömle­ ği ele geçmiştir. Bunlar arasında Geç RomaErken Bizans Dönemi, Geç Parth-Erken Sasani Dönemi ve İslami Dönem çanak çömlekleri birbirinden ayrılabilmektedir. Araştırılan böl¬ genin batısında, merkezinde ve doğusunda yer alan üç büyük yerleşim alanı Harabe Tepe, Ilısu Köyü ve Zuraki Zeri'dir. Bu merkezler birbir­ lerine 3042-3152 m mesafededir. Bunların ara­ sında kalan alanda çok sayıda küçük yerleşim yer almaktadır. Bu görünüm, bölgenin Ortaçağ'daki hiyerarşik yerleşim şemasının idari birimleri¬ ni yansıtmaktadır. Terra Sigilata benzeri veya yerel üretimi olarak nitelendirilebilecek "Doğu Sigilatası A " türü çanak çömleklere ait parçalar açık, kreme çalan soluk kırmızı hamurlu, mika veya az mikalı, koyu kırmız, kahve, koyu kahve-siyah astarlı mat ya da az perdahlıdır (Derin 1994: 149). Karkamış'ın kuzeyinde Harabebezikan'da açığa çıkan bir çanak çömlek işliğinde ele geçen çanak çömlek¬ ler dönemin yaygın formlarının taklit edildiği siyah, kahverengi ve kırmızı mat boya astarlı kap­ lara rastlanmıştır (O. Alp ve M. Tekinalp 2001: 386). Bu tür çanak çömleklerin biçimi farklı olan, ancak, bezeme özellikleri benzeyen örnekleri Harabe Tepe (Res. 22: 5; 37: 5) ve Zureki Zeri'de (Res. 22: 1-2; 37: 2-4, 7) ele geçmiştir. Bu tür çanak çömleklerin benzerleri Doğu Akdeniz ile 15 (Y. Muluk) Bölgedeki Parth-Roma çatışması Ortaçağ'ın hemen başında bu iki devletin ardılları sayılabi¬ lecek olan Sasani-Bizans çatışması şeklinde ken­ dini gösterir. 7. yüzyılda Bizans İmparatorluğu kontrolü tamamen eline geçirse de, 634 yılından itibaren bölgede 300 sürecek olan İslam (Abba¬ si, Emevi) egemenliği başlar. Bölge bu dönemde Tur Abdin adıyla anılmaya başlar ve Bizans din ve siyasi yapısı içerisinde muhalif olan monofizit tarikatının bir sığınağı olur. 9. yüzyılın sonların¬ dan itibaren bölgeye Hamdanoğulları ve Mervaniler hakim olur. 11. yüzyılın ikinci yarısından iti¬ baren bölgeye gelmeye başlayan Türkmen boy¬ ları, bölgenin siyasi yapısında önemli bir güç olmaya başlar. Selçuklu İmparatorluğu'nun dağıl¬ masıyla birlikte bölgenin kontrolünü Artuklular ele geçirirler (1102-1401). 1230 yılından itiba¬ ren kendini gösteren Eyyubi ve Memlükler, Artukluların iktidar alanlarını kısıtlamışlardır. Tarsus (Goldman 1950: P l . 21/51, 64), Zeytinlibahçe (Frangipane 2004: şek. 22-25), Yukarı Fırat Bölgesi (Derin 1994: Çiz. 12¬ 20, 110), İmikuşağı (Sevin 1995: 31/1-10, Res. 34; 6-7; 36: 5), Hammam et-Turkman (Lazaro 1988: Pl. 158: 4, 6-7). 16 Aşvan (Mitchell 1980: fig: 30/236; 33/349), Samsat, Pirot Höyük, ve Lidar Höyük (Derin 1994: Çiz. 56, 111-115), İmikuşağı (Sevin 1995: Res. 36-4/6, 40-6), Hammam et-Turkman (Lazaro 1998: Pl. 165: 74, 75, 78). 80 A. Tuba ÖKSE v.d. 14. yüzyılın sonlarına doğru bölgeyi kontrolüne alan Timur sonrası ikinci Türkmen göçü ile bölge Akkoyunlu ve Karakoyunlu devletlerinin arasın¬ da kalır (Çevik 2006: 105-141). Yukarı ve Orta Fırat baraj projelerinde kazılan merkezlere iliş¬ kin yayınlarda Klasik Dönem ve Ortaçağ çanak çömleğine yeterince yer verilmemesi, bu dönem malzemesini tanımamızı güçleştirmiştir. Geç Roma-Erken Bizans dönemlerine tarihlendirebileceğimiz çanak çömlek parçaları sadece Zureki Zeri'de ele geçmiştir (Mackensen 1984: Taf. 26-7). Bu alanda kaya mezarları ve kayaya oyul­ muş silolar da bulunmaktadır (Res. 12) (Sinclaire 1988). Bizans Dönemi çanak çömlek parçala­ rı Harabe Tepe ve yamaç alanı ile Ilısu Köyü'nde bulunmuştur. Harabe Tepe'de (Res. 23; 38: 2-8) yoğunlaşan 6-7 cm boyutlarında, üzeri perdahlı ve koyu kahverengi ve siyah renkteki kap parçaları Han İbrahim Şah'tan bilinmektedir (Ertem 1982: 15, Res. 29). Boncuklu Tarla'da ele geçen bu parçalar (Res. 38: 9) bu alana ait olamayıp, büyük olasılıkla yakınındaki Benabahlu'dan taşınmış olmalıdır. Bizans Dönemi'ne tarihlenen bir diğer çanak çöm­ lek grubunun (Res. 38: 10-12) benzerleri Aşvan Kale'den (Mitchell 1980: fig. 43/562) bilinmekte­ dir. Harabe Tepe ve Ilısu Köyünde bulunan açık kahverengimsi gri kaplara ait parçaların (Res. 24; 36: 10-12) Harabe Tepe'de bulunan üzeri oluk bezemeli kap parçasının (Res. 36/1) benzeri de Kuzey Suriye'den bilinmektedir (Bartl 1994: Taf. 6/6; Konrad 2001: Taf 86/35, 99/25-27, 109/13¬ 14). Üzeri tarak bezemeli bu çanak çömlek gru­ buna Ortaçağ'da sık rastlanmaktadır (Res. 38:13¬ 16). Ilısu Köyü'nde bu döneme ait olabilecek bir demir mızrak ucu ele geçmiştir (Res. 27). Kamulaştırma alanı içerisinde görece daha büyük üç merkez dışında daha küçük Ortaçağ alanları bulunmaktadır. Bu alanlarda kaba çanak çömlek parçaları toplanmıştır. Çelebitepe Tarlası, Seydinoğlu ve Benabahlu, küçük birer höyük niteli¬ ğindedir; Tivilki Tarlası, Şorkey ve yüksek bir kayalık alan üzerinde bulunan Kilokki Tarlası'nda yüzeyden izlenen duvar kalıntıları bulunaktadır. YAKINÇAĞ (Y. Muluk) Bölgede Yakınçağ'a ait taş sivil mimarinin örnekle¬ rini temsil eden çok sayıda kalıntı bulunmaktadır. Bunlardan en önemlisi ve en iyi korunmuş olanı 1993 yılında terk edilen Kavile Saruhan Köyü'dür. Çoğunlukla kuzey-güney doğrultulu ve birbiri ardı­ na sıralanmış geniş odalardan oluşan bu evlerin üst örtü sistemi tonozludur (Res. 10-11). Bölgede bulu­ nan dereler üzerinde yakın zamana kadar kullanılan dört su değirmeni bulunmaktadır (Res. 14). Çok sayıda modern çanak çömlek parçası Hamza Pehlivan Mezarlığı, Şirkerka Çıhu, Ilısu Mezarlığı ve Boncuklu Tarla doğusunda yer alan tek bir mezar üzerinde toplanmıştır. Bunlar günümüzde de devam eden bir geleneğin tanıklarıdır. Bölge halkı su, ekmek ve tuzu mezar başında yemekte, kapla¬ rı da mezar üzerinde kırmaktadır. Tarlalarda ve çeşme çevrelerinde toplanan testi parçaları da bun­ ların tarlada çalışan kişilerce halen kullanılan su tes­ tileri olabileceğini göstermektedir. Araştırılan böl¬ geye en yakın köylerden biri olan Karabayır Köyü'nde ihtiyaca göre üretim yapan çanak çömlek ustaları bulunmaktadır. SONUÇ Ilısu Barajı inşaat alanı ve çevresinde yapılan yüzey araştırmaları, bölge kültür envanterine 20 arkeolo¬ jik alan kazandırılmıştır. Bu arkeolojik alanların, beşi sivil mimari örnekleri, üçü de mezarlık alanla¬ rıdır. Araştırmada ele geçen bulgular, bu alanın Çanak Çömleksiz Neolitik Çağ'dan itibaren yerleşim alanı olarak seçildiğini göstermektedir. MÖ 3. bine ve MÖ 2. binin ikinci yarısına tarihlenebilecek bulun­ tuların ele geçmemesi, bu dönemlerde yerleşimlerin kamulaştırma alanının dışında kalan daha yüksek alanlara kaymış olabileceğini düşündürmektedir. Benzeri bir durum, bölgenin güneyinde Cizre ve Silopi Ovası'nda da saptanmıştır (Algaze vd. 1991: fig. 21; Kozbe 2007). Bununla birlikte, bu döneme ilişkin parçaların yüzeye çıkmamış olabileceği de göz önüne alınmalıdır. Bölgede belirlenen merkez¬ lerde yapılacak arkeolojik kazılar kültür tarihine ışık tutacak önemli veriler sunacaktır. 81 TÜBA-KED 7/2009 YARARLANILAN KAYNAKLAR Verbindungen zu den Benachbarten Regionen", Abdul- Amir, S.J., 1988. Archaeological Survey of Ancient Settlements and Baghdader Mitteilungen 25: 473-518. Irrigation Systems in the Middle Euphrates Region of Mesopotamia. Department of Near Eastern Languages Bernbeck, R., 1993. and Civilizations, Chicago (PhD). Steppe als Kulturlandschaft. Dietrich Reimer Verlag, Berlin. Algaze, G., R. Breuninger, C. Lightfoot ve M. Binder, D., 2007. Rosenberg, 1991. "The Tigris-Euphrates archaeological reconnaissance "PPN Pressure Technology: Views from Anatolia", La project: A preliminary report of the 1989-1990 seasons". diversite des systemes techniques des communautes du Anatolica X V I I : 175-240. Neolithique pre-ceramique: vers la caracteerisation des comportements sociaux: 235-244. 5 e colloque Algaze, G., M.A. Evins, M.L. Ingraham, L. Marfoe ve international sur les industries lithiques du Neolithique pre-ceramique sous la direction de Laurence Astruc, K.A. Yener, 1990. Town and Country in Southeastern Anatolia, Vol. I I . Didier Binder et François Briois, Editions APDCA, Antibes. The Stratigraphic Sequence at Kurban Höyük Oriental Institute Publications 110, University of Blaylock, S., 1999. Chicago Press, Chicago. "Iron Age Pottery from Tille Höyük, South-Eastern Alp, O. ve M. Tekinalp, 2001. Turkey", A. Hausleiter ve A. Reiche (yay.) Iron Age "Harebezikan Höyüğü'nde 1999 Yılı Çalışmaları", N. Pottery in Northern Mesopotamia, Northern Syria and Tuna vd. (yay.) Ilısu ve Kargamış Baraj Gölleri Altında South- Eastern Anatolia: 263-286, Ugarit-Verlag, Kalacak Arkeolojik ve Kültür Varlıklarını Kurtarma Münster. Projesi: 1999 Yılı Çalışmaları: 381-400. Ortadoğu Teknik Üniversitesi TAÇDAM, Ankara. Bonacossi, D.M., 1999. "Die Eisenzeitliche Keramik der TAVOGelândebegehung des Unteren Habur-Gebiets", A. Anastasio, S., 1999. "Prospection archeologique du Haut-Khabur Hausleiter ve A. Reiche (yay.) Iron Age Pottery in occidentale (Syrie du N.E.) Preliminary Information on Northern Mesopotamia, Northern Syria and South¬ the Pottery of the Iron Age", A. Hausleiter ve A. Reiche Eastern Anatolia: 193-229. Ugarit-Verlag, Münster. (yay.) Iron Age Pottery in Northern Mesopotamia, Northern Syria and South-Eastern Anatolia: 173-191. Braidwood, R.J. ve L.S. Braidwood, 1960. Ugarit-Verlag, Münster. Excavations in the Plain of Antioch I: The Early Assemblages. Phases A-J, Oriental Institute Publications Astruc, L., B . Gratuze, J . Pelegrin ve P. Akkermans, L X I . The University of Chicago Press, Chicago. 2007. "From production to use: a parcel of obsidian bladelets Calley, S., 1985. at Sabi Abyad I I " , La diversite des systemes techniques "Les nucleus en obsidienne du Neolithique de Cafer des communautes du Neolithique pre-ceramique: vers laHöyük: etude preliminaire des techniques de taille". e caracterisation des comportements sociaux: 327-342. 5 Cahiers de l'Euphrate 4: 87-107. colloque international sur les industries lithiques du Neolithique pre-ceramique, sous la direction de Caneva, I . , 2007. Laurence Astruc, Didier Binder et François Briois. "Mersin-Yumuktepe: Son Veriler Işığında MÖ Yedinci Editions APDCA, Antibes. Binyıla Yeni Bir Bakış", M. Özdoğan ve N. Başgelen (yay.) Anadolu'da Uygarlığın Doğuşu ve Avrupa'ya Bahar, H., 1989. Yayılımı- Türkiye'de Neolitik Dönem Yeni Kazılar, Yeni "Elazığ-Bingöl ve Tunceli İllerinde Prehistorik bulgular: 203-216. Arkeoloji ve Sanat Yayınları, Araştırmalar, 1987", Araştırma Sonuçları Toplantısı V I : İstanbul. 501-528. Collon, D., 1995. Balkan-Atlı, N., 2007. Ancient Near Eastern Art, University of California Press, "Çınaz I I I Obsidienleri (Doğu Anadolu): Genel Bir Berkeley. Değerlendirme", G. Umurtak vd. (yay.) Refik Duru'ya Curtis, J.E. ve J.E. Reade, 1995. Armağan: 25-30, Ege Yayınları, İstanbul. "Kapite 5: Vases and Vessels", D. Collon vd. (yay.) Art Bart, K., 1994. and Empire Treasures from Assyria in the British "Die Frühe Eisenzeit in Ostanatolien und ihre Museum, The Trustees of the British Museum, London. 82 A. Tuba ÖKSE v.d. Curvers, H.H., 1988. "The Period V I I Pottery", M.N. van Loon (yay.), Hammam et Turkman II. Report on the University of Amsterdam's 1981-1984 Excavations in Syria: 396-456. Nederlands Historisch-Archeologisch Instituut te Istanbul, Istanbul. hellenistiques, Nationalmuseets Nationalmuseet, Copenhagen. Çevik, A. 2006. "İlkçağlardan Ortaçağın Sonuna Kadar Midyat ve Yöresi (Tur Abdin)'nin Tarihi Coğrafyası", Makalelerle Mardin I (Tarihi Coğrafya). http://www.mardin.gov.tr/turkce/kutuphane/pdfdosyala r/1cilttarihcografya.pdf Goldman, H., 1950. Excavations at Gözlü Kule, Tarsus. Volume I Text, The Hellenistic and Roman Periods. Princeton University Press, Princeton, New Jersey. Derin, Z., 1994. "Aşağı Fırat Havzasındaki (Elazığ-Malatya Bölgesi) Yerleşim Merkezlerinde Ele Geçen 'Doğu Sigillatası A Türü Keramikler", H. Malay (yay.) Arkeoloji Dergisi I I , M. (Usman) Anabolu'ya Armağan Sayısı: 149-172. Skrifter IV. Genz, H., 2003. "Früheisenzeitliche Keramik von Büyükkale in Boğazköy/Hattuşa". İstanbuler Mitteilungen 53:113-129. Görmüş, A., 2001. "Kalkolitik Çağ Seramikleri" (Ökse, A.T., A. Engin, M. Tekinalp, H.U. Dağ, A. Görmüş, "Mezraa Höyük 1999 Araştırması"), N. Tuna vd. (yay.) Ilısu ve Kargamış Baraj Gölleri Altında Kalacak Arkeolo ik ve Kültür Varlıklarını Kurtarma Projesi 1999 Yılı Çalışmaları: 201-202. Ortadoğu Teknik Üniversitesi TAÇDAM, Ankara. Dornemann, R.H., 1992. Güneri, S., 2002. "Early Second Millennium Ceramic Parallels between "Cultural Connections between Anatolia and CaucasusTell Hadidi-Azu and Mari", G. D. Young (yay.) Mari in Central Anatolia During the Late Bronze Age-Early Retrospect, Fifty years of Mari and Mari studies: 77-112. Iron Age (In the Light of the 1987 Sos Höyük Eisenbrauns, Winona Lake. Excavations and North-eastern Turkey Surveys, Carried out Between 1985-1997)", Anatolia Antiqua X : 11-77. Jamieson, A.S., 1999. Dupre, S., 1983. Porsuk I La ceramique de l'age du bronze et de l'age du "Neo-Assyrian Pottery from Tell Ahmar", A. fer, Editions Recherche sur les civilizations. Paris. Hausleiter ve A. Reiche (yay.) Iron Age Pottery in Northern Mesopotamia, Northern Syria and South¬ Einwag, B., 1998. Eastern Anatolia: 287-308. Ugarit-Verlag, Münster. Die Keramik aus dem Bereich des Palastes A in Tall Karg, N., 1999. Bi'a/Tuttul und das Problem der Frühen Mittleren Bronzezeit, Münchener Vorderasiatische Studien 19. "Gre Dimse 1998: Başlangıç Raporu", N. Tuna vd. (yay.) Ilısu ve Kargamış Baraj Gölleri Altında Kalacak Profil Verlag, München-Wien. Arkeolojik ve Kültür Varlıklarını Kurtarma Projesi: 1998 Erkanal, H., 1991. Yılı Çalışmaları: 237-297. Ortadoğu Teknik Üniversitesi "1989 Girnavaz Kazıları". Kazı Sonuçları Toplantısı TAÇDAM, Ankara. X I I / I : 271-277. Karg, N., 2001. "Gre Dimse 1999, İlk Sonuçlar", N. Tunavd. (yay.) Ilısu Erkanal, H., 2007. "Mezopotamya'ya Açılan Kapı: Nusaybin", İ. Özcoşar ve Kargamış Baraj Gölleri Altında Kalacak Arkeolojik ve (yay.) Makalelerle Mardin Tarih-Coğrafya 1: 1-16. Kültür Varlıklarını Kurtarma Projesi: 1999 Yılı Mardin Tarihi İhtisas Kütüphanesi. İstanbul. Çalışmaları: 693-670. Ortadoğu Teknik Üniversitesi TAÇDAM, Ankara. Ertem, H., 1982. Keban Projesi, Han İbrahim Şah Excavations 1970-1971, Kaschau, G., 1999. Lidar Höyük: Die Keramik der Mittlerin Bronzezeit. Ankara. Archaeologica Euphratien 3. Mainz am Rhein: Zabern. Frangipane, M. vd. 2004. "Zeytinlibahçe Höyük'de (Birecik - Urfa) 2001 Kazı Kolinski, R., 2000. Sezonu: Ön Sonuçlar", N. Tuna vd. (yay.) Ilısu ve Tell Rijim, Iraq: Middle Bronze Age Layers. B A R Kargamış Baraj Gölleri Altında Kalacak Arkeolojik ve Kültür Varlıklarını Kurtarma Projesi, 2001 Yılı International Series 837, Oxford. Çalışmaları: 1-56. Ortadoğu Teknik Üniversitesi Konrad, M. 2001. TAÇDAM, Ankara. Resafa, Deutsches Archâologisches Institut, Mainz. Fugmann, E., 1958. Kozbe, G., 2007. Hama: Foulles et recherches de la Fondation Carlsberg "Şırnak İli Cizre-Silopi Ovası Yüzey Araştırması, 2005", 1931-1938. I I . 1: L'architecture des periodes pre- Araştırma Sonuçları Toplantısı 24/1: 307-326. 83 TÜBA-KED 7/2009 Kozbe, G., K. Köroğlu ve H. Sağlamtimur, 2004. "Kavuşan Höyük 2001 Yılı Kazısı", N. Tuna vd. (yay.) Ilısu ve Kargamış Baraj Gölleri Altında Kalacak Arkeolojik ve Kültür Varlıklarını Kurtarma Projesi: 2001 Yılı Çalışmaları: 463-505. Ortadoğu Teknik Üniversitesi TAÇDAM, Ankara. Mitchell, S., 1980. Aşvan Kale. B A R International Series 80, British Institute of Archaeology at Ankara, Oxford. Miyake, Y., 2005. "Archaeological Survey at Salat Cami Yanı. A Pottery Neolithic Site in the Valley, Southeast Turkey", Anatolica X X X I : 1-17. Köroğlu, K., 1998. Üçtepe I-Yeni Kazı ve Yüzey Bulguları Işığında DiyarbakırÜçtepe ve Çevresinin Yeni Assur Dönemi Tarihi Müller, U., 1999. "Die Eisenzeitliche Keramik des Lidar Höyük", A. Coğrafyası. Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara. Hausleiter ve A. Reiche (yay.) Iron Age Pottery in Northern Mesopotamia, Northern Syria and South¬ Kreppner, F.J., 2006. Eastern Anatolia: 403-434. Altertumskunde des Die Keramik Des >Roten Hauses< von Tall Seh Vorderen Orient 10. Ugarit-Verlag, Münster. Hamad/Dür-Katlimmu. Eine Betrachtung der Keramik Nordmesopotamiens aus derzweiten Hâlfte des 7. und aus Nigro, L., 1998. dem 6. Jahrhundert v. Chr. Berichte Der Ausgrabung "Ebla and Ceramic Provinces of Northern Syria in the Tall Seh Hamad/Dür-Katlimmu 7. Harrassowitz Verlag, Middle Bronze Age: Relationships and Interaction with Pottery Horizon of Upper Mesopotamia", M. Lebeau Wiesbaden. (yay.) Subartu IV, About Subartu, Studies Devoted to Upper Mesopotamia 1 Landscape Archaeology Laneri, N., 2006. Settlement: 271-305. Brepols, Tounhout. "A Preliminary Report of the Archaeological Excavations at Hirbemerdon Tepe, Southeastern Northedge, A., 1988. Turkey, 2005", Anatolica X X X I I : 153-189. "The Stratigraphy of the Excavations", A. Northedge Lazaro, A.I., 1988. vd. (yay.) The Stratigraphy of the Excavations, "The Period X Pottery", M.N. Van Loon (yay.) Excavations at 'Ana, :25-53. Iraq Archaeological Reports Hammam Et- Turkman I- Report on the University of 1, British School of Archaeology Iraq, Warminster. Amsterdam's 1981-84 Excavations in Syria II: 499-560. Nederlands Historisch-Archeologisch Instituut te Oates,D. 2001. Istanbul, Istanbul. Excavations at Tell Brak II. McDonald Institute for Mackensen, M., 1984. Archaeological Research, Cambridge. Resafa 1. Eine befestigte spâtantike Anlage vor den Stadtmauern von Resafa. Mainz. Önen, T.I., 2006. Salat Tepe Buluntuları Işığı Altında Doğu ve Güneydoğu Mallowan, M.E.L., 1947. "The Excavations at Brak and Tall Chagar Bazar", Iraq Anadolu Erken Demir Çağ Kültürel Yapısı. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara IX: 1-259. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Matney, T., 1999. "Ziyaret Tepe'de, Yüzey Araştırması ve Yüzeyaltı Taraması, Diyarbakır İli, 1997-1998", N. Tuna ve J . Öztürk (yay.) Ilısu ve Kargamış Baraj Gölleri Altında Kalacak Arkeolojik ve Kültür Varlıklarını Kurtarma Projesi: 1998 Yılı Çalışmaları: 297-333. Ortadoğu Teknik Üniversitesi TAÇDAM, Ankara. Matthiae, P., 1981. Ebla: An Empire Rediscovered. Doubleday and Company, New York. Özdoğan, M., 1990. "1988 Yılı Diyarbakır Yüzey Araştırması", Araştırma Sonuçları Toplantısı V I I : 459-466. Özdoğan, M., 2007. "Mezraa- Teleilat", M. Özdoğan ve N. Başgelen (yay.) Anadolu'da Uygarlığın Doğuşu ve Avrupa'ya Yayılımı, Türkiye'de Neolitik Dönem. Yeni Kazılar, Yeni bulgular: 189-201. Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul. Özfırat, A., 2005. Üçtepe II Tunç Çağları Kazı ve Yüzey Araştırması Işığında. Meijer, D.J.W., 1986. A Survey in Northeastern Syria. Nederlands Historisch Ege Yayınları, İstanbul. Archaeologisch Instituut te Istanbul, Leiden. Mellink, M.J., 1956. "Neolithic and Chalcolithic Pottery", H. Goldman (yay.) Excavations at Gözlükule, Tarsus II: 65-91. Princeton University Press, Princeton. Parayre, D., 1986. Des Hurrites et des Pots: Questions Ouvertes a Propos de la Ceramique du Habur et de la Ceramique Bichrome. Editions Recherche sur les Civilisations, Paris. Parker, J.B. ve A. Creekmore, 2002. 84 A. Tuba ÖKSE v.d. "The Upper Tigris Archaeological Research Project: a final report from the 1999 field season", Anatolian Studies 52: 19-74. Sinclaire, T.A., 1988. Eastern Turkey, an Architectural and Archaeological Survey 2. Pindar Press, London. Parker, J.B., A. Creekmore ve L.S. Dodd, 2004. "Yukarı Dicle Arkeolojik Araştırma Projesi (UTRAP): Kenan Tepenin Kültürel Tarihinin Ön Sentezi", N. Tuna vd. (yay.) Ilısu ve Kargamış Baraj Gölleri Altında Kalacak Arkeolojik ve Kültür Varlıklarını Kurtarma Projesi 2001 Yılı Çalışmaları: 547-580. Ortadoğu Teknik Üniversitesi TAÇDAM, Ankara. Summers, G.D., 1993. Tille Höyük 4. The Late Bronze Age and the Iron Age Transition-Geç Bronz Çağ ve Geç Bronz Çağından Demir Çağına Geçiş. The British Institute of Archaeology, Ankara. Parker, J.B. ve L.S. Dodd, 2003. "The Early Second Millennium Ceramic Assemblage from Kenan Tepe, Southeastern Turkey. A preliminary assessment", Anatolian Studies53: 33-69. Postgate, C., D. Oates ve J. Oates, 1997. The Excavations at Tell Al-Rimah: The Pottery. Iraq Archaeological Reports 4, British School of Archaeology in Iraq, Warminster. Şenyurt, Y., 2006. Büyükardıç, Doğu Anadolu'da Bir Erken Demir Çağı Tepe Yerleşmesi. Bakü-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Boru Hattı Projesi Arkeolojik Kurtarma Kazıları Yayınları 2, Gazi Üniversitesi Arkeolojik Çevre Değerleri Araştırma Merkezi, Ankara. Tekin, H., 2004. "Hakemi Use (Diyarbakır) 2002 Yılı Kazıları", Kazı Sonuçları Toplantısı 25/1: 273-278. Tekin, H., 2007a. Reiche, A., 1999. "New Discoveries Concerning the Relationship "Iron Age Pottery from Tell Rad Shaqrah (North-East Between the Upper Tigris Region and Syro-Cilicia in Syria)", A. Hausleiter ve A. Reiche (yay.) Iron Age the Late Neolithic", Anatolian Studies 57: 161-169. Pottery in Northern Mesopotamia, Northern Syria and South- Eastern Anatolia: 231-259. Ugarit- Verlag, Tekin, H., 2007b. "Hakemi Use-Güneydoğu Anadolu'da Son Neolitik Münster. Döneme Ait Yeni Bir Merkez", M. Özdoğan ve N. Başgelen (yay.) Anadolu'da Uygarlığın Doğuşu ve Sağlamtimur, H. ve A. Ozan, 2008. "Siirt-Türbe Höyük Kazısı, Ön Rapor", Ege Üniversitesi Avrupa'ya Yayılımı Türkiye'de Neolitik Dönem. Yeni Kazılar, Yeni Bulgular: 47-56. Arkeoloji ve Sanat Arkeoloji Dergisi X (2007/2): 1-32. Yayınları, İstanbul. Schachner, A., 2002. "Ausgrabungen in Giricano (2000-2001), Neu Uluçam, A., 2006. Forschungen an der Nordgrenze des Mesopotamischen "Hasankeyf Kazıları 2005", Kazı Sonuçları Toplantısı 28/2: 73-97. Kulturraums", Istanbuler Mitteilungen 52: 9-57. Schachner, A., 2004. "2001 Yılı Giricano Kazıları", N. Tuna vd. (yay.) Ilısu ve Kargamış Baraj Gölleri Altında Kalacak Arkeolojik ve Kültür Varlıklarını Kurtarma Projesi, 2001 Yılı Çalışmaları: 505-547. Ortadoğu Teknik Üniversitesi TAÇDAM, Ankara. Sevin, V., 1995. İmikuşağı I . Türk Tarih Kurumu, Ankara. Sevin, V. ve E . Kavaklı, 1996. "Van Karagündüz Erken Demir Çağı Nekropolü", Belleten 60: 1-35. Velibeyoğlu, J., A. Schachner ve Ş. Schachner, 2002. "Botan Vadisi ve Çattepe (Tilli) Yüzey Araştırmalarının İlk Sonuçları", N. Tuna ve J . Velibeyoğlu (yay.) Ilısu ve Kargamış Baraj Gölleri Altında Kalacak Arkeolojik ve Kültür Varlıklarını Kurtarma Projesi: 2000 Yılı Çalışmaları: 783-836. Ortadoğu Teknik Üniversitesi TAÇDAM, Ankara. Winn, M.M., 1980. "The Early Iron Age Pottery", M.N. van Loon (yay.) Korucutepe 3, Studies in Ancient Civilisations: 155-175. North-Holland Publishing Company, AmsterdamNewYork-Oxford. http://www.sabi-abyad.nl 85 TÜBA-KED 7/2009 Ek 1: Arkeolojik Alanlar listesi 86 A. Tuba ÖKSE v.d. 87 TÜBA-KED 7/2009 88 A. Tuba ÖKSE v.d. Res.2- Batı bölümde saptanan arkeolojik alanlar Res.3- Orta bölümde saptanan arkeolojik alanlar Res.4- Doğu bölümde saptanan arkeolojik alanlar Res.5- İnşaat sahasına d o ğ u d a n bakış, saptanan merkezlerin bazılarından g ö r ü n ü m 89 TÜBA-KED 7/2009 Res.10- Kavile Saruhan (24. Alan) t a ş evleri Res.12- Zureki Zeri kaya mezarı (49. Alan) 90 A. Tuba ÖKSE v.d. Res.18- Bazalt ö ğ ü t m e taşı parçası 91 TÜBA-KED 7/2009 Res.19- Erken Demir Çağı kap parçaları. 5, 6, 3: Zureki Zeri (49. Alan), 2-4: Harabe Tepe (10. Alan), 7: Tivilki Tarlası (17. Alan), 1: Kilokki Tarlası (45. Alan) Res.20- Yeni Assur kap parçaları. 3, 4, 6: Şorkey (3. Alan), 2-4: Kulahke Benabahlu (25. Alan), 1: Çelebi Tepe Tarlası (11. Alan), 7: Harabe Tepe (10. Alan) Res.21- Orta Tunç Çağı kap parçaları. 7, 9, 11, 12, 13: Harabe Tepe (10. Alan), 3-5: Ilısu Köyü (39. Alan), 1,2: Kilokki Tarlası (45. Alan), 6, 8, 10: Zureki Zeri (49. Alan) Res.22- Helenistik Roma Dönemi kap parçaları. 1-6: Zureki Zeri (49. Alan) Res.23- Orta Çağ kap parçaları. 1-5: Harabe Tepe (10. Alan) Res.24- Orta Çağ kap parçaları. Harabe Tepe (10. Alan) Res.25- Orta Tunç Çağı boğa figürini Zureki Zeri (49. Alan) 92 A. Tuba ÖKSE v.d. Res.26Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem çakmak taşı Boncuklu Tarla (26. Alan) 1-Dilgi, 2- Okucu, 3-Yonga Res.27- Orta Çağ Demir mızrak ucu, Ilısu Köyü (39. Alan) Res.28- Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem obsidiyen ürünler, Boncuklu Tarla (26. Alan). 1: Olasılıkla iki kutuplu üretimle ilişkili omurgalı dilgi, 2: Yonga üstü ön kazıyıcı, 3: İki kutuplu çekirdek parçası, 4: Upsilon dilgi (iki kutuplu), 5: Çekirdek parçası (baskı tekniği), 6-10, 15-16: Çeşitli dilgicikler (6, 15: yanal, 10: yalancı-Çayönü aleti), 11: Yonga çekirdeği taslağı, 12-14: Baskı çekirdekleri (12: yonga üstü, 13: küçük blok üstü). Res.29- Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem çakmaktaşı ürünler, Boncuklu Tarla (26. Alan) [1-10, 14-16: kahverengi, 11-13: pembe, 17-18: kaba]. 1-2: Dilgicik çekirdeği (baskı tekniği), 3-9: dilgicikler (7: omurgalı dilgi üstü ön kazıyıcı), 10: Teknik parça üstü ö n kazıyıcı, 11, 14: İki kutuplu dilgi üstü ok uçları, 12: Fırlatıcı olarak kullanılmış ok ucu, 13: İki kutuplu dilgi üstü kazıyıcı, 15: İki kutuplu dilgi üstü ön kazıyıcı, 16: Upsilon dilgi (iki kutuplu), 17: Yonga üstü kazıyıcı (çift patinalı), 18: Yerel dilgi üretimi. 93 TÜBA-KED 7/2009 Res.30- Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem obsidyen. çekirdekler, Boncuklu Tarla (26. Alan) \~ 1/ <- Res.31- Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem obsidyen ve ç a k m a k taşı dilgiler, Boncuklu Tarla (26. Alan) 1 A | V V J? jf ^ 6 ^ _ gem Res.32- Neolitik Çağ kap parçaları. 1-2: Kavile Saruhan (24. Alan), 3, 6: Tivilki Tarlası (21. Alan), 4: Kulahke Benabahlu (25. Alan), 5: Ilısu Köyü (39. Alan), 7: Harabe Tepe (10. Alan) Res.33- Kalkolitik Çağ kap parçaları. 1,2: 46. Alan, 3: Zureki Zeri (49. Alan), 4: Tivilki Tarlası (17. Alan), 5, 6: Kulahke Benabahlu (25. Alan) ^ \ i ^y 4 / ir-1 c 1 1 V T,2> \ v A 1 1 ">.3) 1 Res.34- Orta Tunç Çağı kap parçaları. 1-6: Harabe Tepe (10. Alan), 7-9: Ilısu Köyü (39. Alan), 10-12: Kilokki Tarlası (45. Alan), 13-16: Zureki Zeri (49. Alan) ı _ _ ı c,4 94 A. Tuba ÖKSE v.d. Res.35- Erken Demir Çağı kap parçaları. 1: Midrebi Ebun (9. Alan), 2, 3, 9, 14: Harabe Tepe (10. Alan), 5: Zeviya Tivilki (17. Alan), 4, 6: Zeviya Tivilki (23. Alan), 10, 11, 13: Kilokki Rabiseki (45. Alan), 7, 8, 12: Zureki Zeri (49. Alan) Res.36- Yeni Assur kap parçaları. 1-6: Şorkey (3. Alan), 7: Harabe Tepe (10. Alan), 9 , 1 0 : 1 1 . Alan, 8, 11, 12: Kulahke Benabahlu (25. Alan) Res.37- Helenistik-Roma kap parçaları. 1,6: Midrebi Ebun (9. Alan), 5: Harabe Tepe (10. Alan) 2-4,7: Zureki Zeri (49. Alan) Res.38- Orta Çağı kap parçaları. 10,13,14: Midrebi Ebun (9. Alan), 1-8,11,15,16: Harabe Tepe (10. Alan), 9: Zeviya Maherk (26. Alan), 12, 17: Banuva Şengin (39. Alan)