Katarzyna Cłapińska* O bezużyteczności opozycji parlamentarnej Partia ta sama, ale nie taka sama 1 Cytat ten, pomimo że należy już do czasów słusznie minionych Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, niechybnie wpisuje się w aktualną retorykę sceny politycznej. Gdy partia aktualnie rządząca stanowiła w parlamencie opozycję, szumnie opowiadała o konieczności zapewnienia jej odpowiednich praw poprzez ustawę zwaną „pakietem demokratycznym” tak, aby mogła realizować swoje cele. Gdy jednak stała się partią rządzącą, skupiającą w swoich rękach praktycznie całą władzę, potrzeba chronienia praw opozycji okazała się mglistym wspomnieniem dawnych obietnic wyborczych. „Partia ta sama, ale nie taka sama”, która początkowo w swoich „pakietach” chciała promować otwartą debatę sejmową, możliwość zgłaszania punktów do porządku obrad przez opozycję czy też obywatelskie inicjatywy ustawodawcze, po dojściu do władzy niemal całkowicie zmieniła swój dotychczasowy program. Propozycje zmian dotyczące ochrony praw opozycji parlamentarnej Dotychczas prawa opozycji parlamentarnej nie zostały jednolicie skodyfikowane w osobnej ustawie. Co prawda status posła i senatora został uregulowany w Regulaminie Sejmu 2, Regulaminie Senatu 3 oraz usta- * Katarzyna Cłapińska – Uniwersytet Warszawski, ORCID: 0000-0002-7233-3977 1 Słowo końcowe Wojciecha Jaruzelskiego (przemówienie na zakończenie X Zjazdu Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej), „Głos Pomorza” z 4 lipca 1986 r., s. 4. 2 Regulamin Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 30 lipca 1992 r. (M.P. z 2022 r. poz. 990 ze zm.). 3 Regulamin Senatu z dnia 23 listopada 1990 r. (M.P. z 2018 r. poz. 846 ze zm.). 145 wie o wykonywaniu mandatu posła i senatora 4, to jednak wskazane akty prawne nie tworzą osobnej kategorii stanowiącej „prawa opozycji parlamentarnej”. Nauki polityczne wyróżniają odrębne funkcje i zadania, jakie opozycja pełni w systemie parlamentarnym. Jako dwa główne zadania należy podać tworzenie alternatywy programowej oraz kontrolę nad rządem 5. Pierwsze z nich może być realizowane poprzez składanie propozycji projektów ustaw, wprowadzanie własnych poprawek, a także zgłaszanie punktów podczas debaty sejmowej. Za najważniejszą funkcję opozycji należy jednak uznać funkcję kontrolną. Może być ona sprawowana za pomocą konstruktywnego wotum nieufności dla rządu lub poszczególnych ministrów, interpelacji poselskich, a także zapytania poselskiego. Od dłuższego czasu w dyskursie politycznym pojawiały się opinie, że prawa opozycji nie są dostatecznie chronione i należy je zinstytucjonalizować. Odpowiedzią na te głosy była propozycja uchwalenia ustawy, zwanej inaczej „pakietem demokratycznym” 6, złożona w 2010 r. przez partię Prawo i Sprawiedliwość. Ugrupowanie będące wtedy w opozycji (większość w Sejmie miała koalicja Platformy Obywatelskiej i Polskiego Stronnictwa Ludowego) chciało dokonać radykalnych zmian w ówczesnym systemie parlamentarnym. Głównym celem była modyfikacja regulaminu Sejmu w taki sposób, „aby zlikwidować patologiczne praktyki, które miały dotychczas miejsce” 7. Zdaniem Jarosława Kaczyńskiego, będącego prezesem PiS, wiele projektów składanych przez opozycję czy społeczeństwo, w ramach inicjatywy ludowej, nie było w ogóle rozpatrywanych lub zostawało odrzucanych zaraz po pierwszym czytaniu. Z tego powodu, zdaniem jego partii, projekty wnoszone w ramach inicjatywy obywatelskiej na postawie art. 118 ust. 2 Konstytucji powinny być rozpatrywane na posiedzeniu plenarnym Sejmu nie później niż w ciągu 6 miesięcy od złożenia projektu w formie pisemnej na ręce Marszałka Sejmu. W takiej sytuacji w trakcie pierwszego czytania nie można by było wnieść o jego odrzucenie (art. 1 pkt 4 lit. b projektu). 4 Ustawa z dnia 9 maja 1996 r. o wykonywaniu mandatu posła i senatora (Dz.U. z 2022 r. poz. 1339 ze zm.). 5 J. Szymanek, O potrzebie instytucjonalizacji opozycji parlamentarnej w przepisach Regulaminu Sejmu, „Gdańskie Studia Prawnicze” 2018, t. XI, s. 460–461. 6 Poselski projekt uchwały w sprawie zmiany Regulaminu Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 8 października 2017 r., druk sejmowy nr 3721. 7 PiS przedstawił „Pakiet Demokratyczny”; chce zmian w Sejmie, https://www. gazetaprawna.pl/wiadomosci/artykuly/456269,pis-przedstawil-pakietdemokratyczny-chce-zmian-w-sejmie.html [dostęp: 10.3.2023]. 146 Proponowane zmiany obejmowały również m.in. obowiązek odpowiadania przez szefa rządu przed parlamentem, na zasadzie równości, na pytania posłów (art. 1 pkt 11 ust. 2 projektu). Twórcy inspirowali się rozwiązaniami brytyjskimi, chcąc wprowadzić trzygodzinną debatę rządu z opozycją – „najlepiej od godziny 9 do 12, w każdy czwartek, na każdym posiedzeniu Sejmu, 180 minut przeznaczonych na debatę z obecnością premiera i członków rządu” 8. Kolejnym postulatem była likwidacja „pytań w sprawach bieżących” oraz wprowadzenie na ich miejsce „pytań do Prezesa Rady Ministrów i członków Rady Ministrów” (art. 1 pkt 10 ust. 2 projektu). Marszałek Sejmu wprowadzałby do porządku dziennego każdego posiedzenia punkt poświęcony pytaniom. Jak tłumaczył jeden z pomysłodawców projektu, poseł Kazimierz Ujazdowski: „Każdy miałby 5 minut na zadanie pytania, 5 minut na odpowiedź premiera lub ministra – czyli 90 minut dla rządu i dla opozycji, bez cenzurowania pytań, bez ustawiania, bez posiłkowania się ministrami” 9. Adresat pytania miałby również obowiązek odpowiedzi na nie. Pomysł ten wiązał się z instytucjonalizacją opozycji, ponieważ pytania mogłyby być skierowane tylko przez kluby i koła poselskie, które złożyłyby wcześniej oświadczenie o braku poparcia dla nowego rządu. Zgodnie z proponowanym art. 1 pkt 8a projektu takie oświadczenie musiałoby być złożone na piśmie Marszałkowi Sejmu, po uchwaleniu przez Sejm wotum zaufania dla Rady Ministrów. Innym zagadnieniem, na jakie zwrócili uwagę ówcześni posłowie, była likwidacja sejmowej „zamrażarki” Marszałka Sejmu, czyli zwanego tak potocznie procesu blokowania prac legislacyjnych w Sejmie, polegającego na pozostawianiu projektów bez dalszego rozpatrzenia. Zgodnie z nowym regulaminem Sejmu, wprowadzony zostałby obowiązek przeprowadzenia pierwszego czytania projektów ustaw do 6 miesięcy od ich złożenia (art. 1 pkt 3 lit. b projektu). Również czas pracy nad samym projektem miał zostać znacznie skrócony do 9 miesięcy od pierwszego czytania, z możliwością przedłużenia w wyjątkowych przypadkach o kolejne 3 miesiące. Pierwsze czytanie na posiedzeniu Sejmu powinno skończyć się skierowaniem projektu do komisji, chyba że Sejm odrzuci projekt w całości. Zmianom miały też ulec uregulowania dotyczące oświadczeń Rady Ministrów w sprawie projektu. Zgodnie z proponowaną zmianą Rada Ministrów powinna określać swoje stanowisko odnośnie do wszystkich 8 Ibidem. 9 Ibidem. 147 projektów ustaw, z wyjątkiem rządowych i prezydenckich, po ich rozpatrzeniu przez komisję (art. 1 pkt 5 projektu). Opozycyjne kluby parlamentarne miałyby mieć również prawo do wprowadzenia po jednym punkcie do porządku dziennego posiedzenia Sejmu. Informację o planowanych zmianach uprawnione podmioty musiałyby zgłosić do godziny 21:00 dnia poprzedzającego posiedzenie (art. 1 pkt 11 ust. 2 projektu). Oprócz zmian, które miały mieć na celu rozszerzenie „praw opozycji”, w projekcie znalazła się propozycja dotycząca projektów ustaw, co do których mogłyby wystąpić wątpliwości dotyczące sprzeczności z prawem Unii Europejskiej lub podstawowymi technikami prawodawczymi. W takiej sytuacji Marszałek Sejmu mógłby skierować projekt do Komisji Ustawodawczej po uprzedniej opinii Prezydium Sejmu. Komisja mogłaby zaopiniować, większością 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy członków, projekt jako niedopuszczalny, wobec czego Marszałek nie mógłby nadać mu dalszego biegu (art. 1 pkt 2 projektu). Ponadto zaproponowano, aby ustawy dotyczące podatków oraz samorządu terytorialnego rozpatrywane były w tym samym trybie co projekty dotyczące kodeksów (art. 1 pkt 6 projektu). W uzasadnieniu projektu „pakietu demokratycznego” wspominano, że: „projekt zmiany przepisów regulaminu Sejmu RP ma na celu wzmocnienie autorytetu parlamentu, urealnienie jego funkcji kontrolnych, racjonalizację procesu legislacyjnego i ustanowienie praw opozycji parlamentarnej zgodnie z dobrymi wzorami państw europejskich o długiej tradycji demokratycznej” 10. Powołano się również na spadek zaufania do demokracji przedstawicielskiej, a także na nowelizację Konstytucji V Republiki Francuskiej z 2008 r. 11 Ostatecznie prace nad projektem zostały skierowane do pierwszego czytania w Komisji Regulaminowej i Spraw Poselskich. Sprawa „pakietu demokratycznego” powróciła w 2015 r., kiedy to po wygranych wyborach parlamentarnych prezes partii PiS Jarosław Kaczyński zapowiedział: „Musimy wprowadzić pakiet demokratyczny, musimy pokazać, że polskie życie publiczne może wyglądać zupełnie inaczej. Może wyglądać tak, że będziemy z niego dumni” 12. 10 Por. uzasadnienie poselskiego projektu uchwały w sprawie zmiany Regulaminu Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z 8 października 2017 r., druk sejmowy nr 3721, s. 7. 11 Ibidem. 12 A. Dąbrowska, Pakiet demokratyczny, a co to takiego?, https://www.polityka.pl/ tygodnikpolityka/kraj/1638221,1,pakiet-demokratyczny-a-co-to-takiego.read [dostęp: 10.03.2023]. 148 Projekt uległ częściowym zmianom. Zachowano w nim m.in. obowiązek składania oświadczeń na piśmie o poparciu lub braku poparcia dla nowego rządu, a także możliwość zgłoszenia do porządku obrad dodatkowego punktu przez partie opozycyjne (art. 1 pkt 1 oraz pkt 7 lit. b projektu) 13. Nie zmieniono również fragmentu dotyczącego większości 2/3 w obecności co najmniej połowy członków Komisji, jeśli chodzi o możliwość zaopiniowania projektu jako niedopuszczalnego (art. 1 pkt 2 projektu). Utrzymano także propozycję utworzenia instytucji „pytania do Prezesa Rady Ministrów oraz członków Rady Ministrów” (art. 1 pkt 5 projektu). Skrócono jednak czas, jaki miał minąć między pierwszym a drugim czytaniem, z 6 miesięcy do 4 miesięcy (art. 1 pkt 3 projektu). Usunięto również zmiany, które miały na celu uchwalenie specjalnego trybu, jeśli chodzi o postępowanie z projektami ustaw podatkowych oraz ustaw dotyczących funkcjonowania samorządu terytorialnego. Zakładano dodanie również art. 194a, który wprowadzał procedurę zakładającą złożenie wniosku o przedstawienie na posiedzeniu Sejmu przez członka Rady Ministrów informacji bieżącej. Do złożenia tego wniosku byłyby uprawnione kluby i grupa co najmniej 15 posłów. Ostatecznie do Prezydium Sejmu, w oparciu o opinię Konwentu Seniorów, należałaby decyzja, która z propozycji zostałaby uchwalona i przedstawiona na najbliższym posiedzeniu Sejmu. W przypadku braku jednolitej opinii sprawę rozstrzygałby Sejm, po przedstawieniu jej przez Marszałka Sejmu. W efekcie rozpatrzenie informacji składałoby się z przedstawienia uzasadnienia wniosku, które trwa maksymalnie 5 minut, i udzielenia odpowiedzi przez przedstawiciela Rady Ministrów, które trwa do 10 minut. Jeżeli chodzi o uzasadnienie projektu, w dużej mierze pokrywa się ono z tym, co zostało ujęte w projekcie ustawy z 2010 r. Ponownie odwołano się do potrzeby wzmocnienia autorytetu parlamentu i jego funkcji kontrolnych, a także konieczności poprawy procesu legislacyjnego. Na końcu uzasadnienia znalazła się wzmianka, że projekt ustawy realizuje podstawowe prawa opozycji parlamentarnej „stosowane w praktyce ustrojowej parlamentów dojrzałych państw europejskich” 14. 13 Poselski projekt uchwały w sprawie zmiany Regulaminu Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 8 grudnia 2015 r., druk sejmowy nr 83. 14 Por. uzasadnienie poselskiego projektu uchwały w sprawie zmiany Regulaminu Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 8 grudnia 2015 r., druk sejmowy nr 83, s. 7. 149 Sama opozycja była jednak przeciwna nowej uchwale. Zdaniem posła Platformy Obywatelskiej Tomasza Głogowskiego pakiet demokratyczny ograniczał prawa opozycji 15. Kontrowersje wzbudziła również wzmianka o możliwości zgłoszenia dodatkowego punktu do porządku obrad Sejmu przez partie, które nie udzieliły poparcia Radzie Ministrów. Wskazywano, że w praktyce będzie to narzędzie służące do ograniczenia praw opozycji z racji tego, że dotychczas wszystkie kluby mogły zgłaszać dowolną liczbę wniosków, a w spornych kwestiach decyzja należała do Sejmu. Zgodnie z reformą decyzja o uwzględnieniu wniosku miała należeć tylko i wyłącznie do Marszałka Sejmu 16. Inną kwestią, na którą zwracali uwagę posłowie opozycji, było pojawienie się „pytania do Prezesa Rady Ministrów oraz członków Rady Ministrów”. Dotychczas wszystkie informacje bieżące pojawiały się na każdym posiedzeniu Sejmu. Zgodnie z propozycją zawartą w reformie pytania można byłoby zadawać raz w miesiącu. Ostatecznie projekt wpłynął do Sejmu w grudniu 2015 r., a następnie trafił do Komisji Regulaminowej Spraw Poselskich i Immunitetowych. Tam po pierwszym czytaniu skierowano go do powołanej podkomisji, gdzie prace nad projektem wstrzymano. W 2019 r. Jarosław Kaczyński na pikniku rodzinnym w gminie Gózd zapowiedział kolejną propozycję porozumienia „kończącego wojnę na polskiej scenie politycznej” 17. Ostatecznie projekt nie trafił jednak do Sejmu. Dotychczas żadna z propozycji stanowiących „pakiet demokratyczny” nie została uchwalona. Realizacja prawa do zadawania pytań w ramach debaty sejmowej Zgodnie z propozycjami zawartymi w „pakiecie demokratycznym”, prawo parlamentarzysty do zadawania pytań w ramach debaty sejmowej 15 J. Kunert, Czy Jarosław Kaczyński zapomniał o „pakiecie demokratycznym” sprzed 3 lat?, https://konkret24.tvn24.pl/polityka,112/czy-jaroslaw-kaczynskizapomnial-o-pakiecie-demokratycznym-sprzed-3-lat,954190.html  [dostęp: 10.03.2023]. 16 M. Jałoszewski, Sejmowa opozycja na łasce pakieciku PiS. Prof. Zoll: „Posłowie opozycji będą dyskryminowani”, https://wyborcza.pl/7,75398,19321491,sejmowa-opozycja-na-lasce-pakieciku-pis-prof-zoll-poslowie.html [dostęp: 10.03.2023]. 17 J. Kunert, Czy Jarosław Kaczyński… 150 powinno zostać odpowiednio rozszerzone, chociażby przez wprowadzenie instytucji „pytania do Prezesa Rady Ministrów oraz członków Rady Ministrów”. Tymczasem w marcu 2018 r. partia rządząca zdecydowała się zmienić przepisy i wprowadzić karę finansową dla posłów, którzy utrudniają pracę Sejmu. Znowelizowana została ustawa o wykonywaniu mandatu posła i senatora poprzez dodanie fragmentu o możliwości obniżania uposażenia posłów i senatorów przez Marszałka Sejmu za: 1) naruszanie swoim zachowaniem powagi Sejmu, Senatu albo Zgromadzenia Narodowego na ich posiedzeniach lub posiedzeniach ich organów; 2) naruszanie w rażący sposób spokoju lub porządku na terenie będącym w zarządzie Kancelarii Sejmu lub Kancelarii Senatu 18. Dotychczas ukaranie posła lub senatora możliwe było jedynie w trzech przypadkach: 1) wszelkich zachowań parlamentarzystów, które uniemożliwiają pracę Sejmu, Senatu albo Zgromadzenia Narodowego, a także ich organów poprzez rażące naruszanie przepisów odpowiednich regulaminów; 2) nieusprawiedliwionej nieobecności i braku uczestnictwa w posiedzeniach Sejmu, Senatu albo Zgromadzenia Narodowego, a także ich organów; 3) naruszenia obowiązku godnego zachowania licującego z powagą Sejmu, Senatu bądź Zgromadzenia Narodowego jedynie na sali posiedzeń. W uzasadnieniu projektu ustawy wskazano, że zmiana ma za zadanie „zobligować posłów i senatorów do przykładania jeszcze większej wagi do swoich obowiązków parlamentarnych i przedstawicieli polskiego społeczeństwa” 19. Należy jednak zwrócić uwagę, że wskazane regulacje oraz praktyka ich stosowania jeszcze bardziej ograniczyły prawa opozycji sejmowej, a co za tym idzie – możliwość sprawowania przez nią funkcji kontrolnej. Już do czasu uchwalenia nowej ustawy (do marca 2018 r.) sytuacja w Sejmie była trudna. Posłowie opozycji zostali ukarani ponad 12 razy, podczas gdy przedstawiciele partii rządzącej ani razu. 18 Ustawa z dnia 15 czerwca 2018 r. o zmianie ustawy o wykonywaniu mandatu posła i senatora (Dz.U. poz. 1416). 19 Por. uzasadnienie projektu ustawy z dnia 15 czerwca 2018 r. o zmianie ustawy o wykonywaniu mandatu posła i senatora (Dz.U. poz. 1416). 151 Jako pierwszy karę finansową otrzymał poseł opozycyjnego klubu poselskiego Michał Szczerba na początku grudnia 2015 r. Podczas debaty dotyczącej wyboru sędziów Trybunału Konstytucyjnego poseł zwrócił uwagę, że Marszałek Sejmu Marek Kuchciński „legitymizuje bezprawne działania wobec Trybunału Konstytucyjnego”. W odpowiedzi Marszałek wyłączył posłowi mikrofon, ale ten kontynuował swoje wystąpienie. Ostatecznie został on ukarany karą w postaci obniżenia o 1/4 uposażenia za przekroczenie czasu wystąpienia o minutę 20. W maju 2016 r. karą finansową w postaci zmniejszenia o połowę miesięcznego uposażenia został ukarany poseł Platformy Obywatelskiej Tomasz Lenz za próbę złożenia wniosku formalnego, która została uznana przez Marszałka za dyskusję z salą. Nie została jednak ukarana posłanka Krystyna Pawłowicz, która w odpowiedzi krzyknęła: „Nie drzyj się!”. We wrześniu 2017 r. posła Sławomira Nitrasa ukarano karą w postaci obcięcia o połowę miesięcznego uposażenia za słowa: „Niech pan marszałek nam wyjaśni, dlaczego pan marszałek zawsze sobie upatrzy jakiegoś posła Platformy i jemu zwraca uwagę. Niech pan sobie znajdzie kolegę we własnym klubie i do niego się przyczepia” 21. Należy tym samym zwrócić uwagę na nierówności w podejściu do kar dla posłów. Pomimo łamania regulaminu przez posłów partii rządzącej, nie nakładano na nich żadnych poważniejszych represji. Jako przykład można tu podać sytuację, w której poseł Jarosław Kaczyński wszedł na mównicę i wygłaszał hasła o „zdradzieckich mordach”, czy moment, w którym poseł Piotr Pyzik pokazywał środkowy palec zgromadzonej w Sejmie opozycji 22. Zgodnie z informacjami przekazanymi przez Centrum Informa­ cyjne Sejmu liczba regulaminowych kar nakładanych na posłów wzrosła ponaddwukrotnie w ciągu ostatnich dwóch kadencji Sejmu. W trakcie VII kadencji Sejmu karę upomnienia zastosowano dwa razy, w trakcie VIII kadencji – aż 21 23. 20 A. Dąbrowska, 12 kar finansowych Kuchcińskiego dla opozycji. A dla PiS ani jednej, https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/kraj/1752764,1,12-kar-finansowychkuchcinskiego-dla-opozycji-a-dla-pis-ani-jednej.read [dostęp: 10.03.2023]. 21 Ibidem. 22 Poseł PiS jedynie upomniany za pokazanie środkowego palca, https://www.rp.pl/ polityka/art10889001-posel-pis-jedynie-upomniany-za-pokazanie-srodkowegopalca [dostęp: 10.03.2023]. 23 P. Jaźwiński, Wzrosła liczba kar nakładanych na posłów przez Prezydium Sejmu.  Analiza,  https://konkret24.tvn24.pl/polityka,112/wzrosla-liczba-kar-na­ kladanych-na-poslow-przez-prezydium-sejmu-analiza,1036526.html  [dostęp: 10.03.2023]. 152 Coraz powszechniejsza stała się również kara w postaci wykluczenia z obrad sejmowych. W czasie trwania VIII kadencji Sejmu karę tę wymierzono trzem posłom. Najbardziej kontrowersyjna okazała się sytuacja, gdy wykluczony został poseł PO Michał Szczerba. W dniu 16 grudnia 2016 r. rozpoczęło się głosowanie nad ustawą budżetową. Posłowie protestowali jednak przeciwko planom zmiany pracy dziennikarzy przebywających na ul. Wiejskiej. Głos w dyskusji zabrał również poseł Szczerba, stawiając przed sobą kartkę z napisem: „wolne media w Sejmie”, wskutek czego został wykluczony przez Marszałka Sejmu z obrad. Wywołało to powszechne oburzenie wśród posłów opozycji, co doprowadziło do tego, że wkroczyli oni na mównicę sejmową i zaczęli skandować hasła: „przywrócić posła” oraz „wolne media”. Wskutek protestów Marszałek zdecydował się na przeniesienie obrad do Sali Kolumnowej na godzinę 21:40. Układ sali nie pozwalał jednak, aby posłowie mogli dojść do prezydium oraz zabrać głos. Większość miejsc siedzących zajęta była przez posłów partii rządzącej, co spowodowało, że dla przedstawicieli opozycji zostało ok. 20 miejsc. Dodatkowo krzesła, na których siedzieli posłowie, stykały się w ten sposób, aby nie można było przejść w głąb sali. Zamknięte zostały wszystkie wejścia poza wejściem głównym, które zostało otwarte, dopiero gdy Marszałek Sejmu oraz pracownicy Kancelarii Sejmu RP zajęli miejsca przy stole prezydialnym. Na salę nie mogła wejść również publiczność, co jest niezgodne z art. 61 Konstytucji, która gwarantuje każdemu prawo do wstępu na obrady. W trakcie obrad Marszałek Kuchciński nie rozpatrywał wniosków formalnych ani nie udzielał głosu. Nie ma również pewności, czy na sali było konieczne kworum, co zresztą zgłaszali posłowie opozycji 24. Zgodnie z dokumentacją przedstawioną przez prokuraturę, sala podzielona była na osiem sektorów. W rzeczywistości sektorów było dziesięć, a głosy liczyli sekretarze. Zdarzyły się również przypadki, gdy posłowie przechodzili między sektorami, co mogło wpłynąć na to, że byli liczeni kilkukrotnie. Ostatecznie poseł Szczerba zdecydował się skierować sprawę do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka 25, zarzucając naruszenie 24 A. Jędrzejczyk, Pamiętacie 16 grudnia 2016? Wtedy zaczęło się w Sejmie to, co mamy dziś. Przypominamy tamten skandal, https://oko.press/pamietacie-16grudnia-2016-wtedy-zaczelo-sie-w-sejmie-to-co-mamy-dzis-przypominamytamten-skandal/ [dostęp: 10.03.2023]. 25 Europejski Trybunał Praw Człowieka rozpatrzy skargę Szczerby, https://www. rp.pl/polityka/art10562261-europejski-trybunal-praw-czlowieka-rozpatrzyskarge-szczerb [dostęp: 10.03.2023]. 153 art. 10 Europejskiej Konwencji 26. Skarga nie została jeszcze rozpa­trzona. Sprawa głosowania w Sali Kolumnowej trafiła ostatecznie do prokuratury, która postanowieniem z dnia 27 kwietnia 2017 r. umorzyła śledztwo 27 dotyczące przekroczenia uprawnień i niedopełnienia obowiązków służbowych przez funkcjonariuszy publicznych. Wskazano, że: „nie doszło do wyczerpania znamion czynów zabronionych i nie doszło do popełnienia czynów w zakresie niewpuszczenia na teren Sali Kolumnowej posłów opozycji”. Zażalenie na postanowienie prokuratury wnieśli posłowie Ryszard Petru, Michał Szczerba, Krzysztof Brejza i Cezary Tomczyk. Sąd Okręgowy w Warszawie w postanowieniu z dnia 18 grudnia 2017 r. 28 postanowił uchylić postanowienie w całości i przekazać sprawę prokuraturze celem dalszego prowadzenia śledztwa. W uzasadnieniu sędzia Igor Tuleya podkreślił, że zebrane dowody „wskazują, że zostały pogwałcone generalne zasady ustrojowe, dotyczące aksjologii państwa republikańskiego i reguł demokracji przedstawicielskiej, opartej na mechanizmach uwzględniających pluralizm polityczny społeczeństwa, w tym posłów wybranych przez naród do Sejmu” 29. Inną ważną kwestią, która wpłynęła niekorzystnie na realizację prawa do debaty sejmowej, było skracanie czasu wypowiedzi posłów. Jeden z bardziej kontrowersyjnych przypadków miał miejsce podczas obrad sejmowej Komisji Sprawiedliwości i Praw Człowieka. Jej przewodniczący, ówczesny poseł Prawa i Sprawiedliwości, zdecydował się skrócić czas na zabranie stanowiska do 30 sekund 30. Coraz częstszą praktyką stało się również skracanie wypowiedzi posłów do 1 minuty 31 . 26 Europejska Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z dnia 4 listopada 1950 r. (Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284). 27 PO I Ds.209.2016, niepubl. 28 VIII Kp 1335/17, niepubl. 29 Kwestia opisu głosowania w Sali Kolumnowej, która pojawiła się w uzasadnieniu postanowienia Sądu Okręgowego w Warszawie z dnia 18 grudnia 2017 r., skończyła się dla sędziego Igora Tuleyi postępowaniem przed Izbą Dyscyplinarną Sądu Najwyższego. 30 R. Kurkiewicz, 30 sekund na Polskę, https://www.tygodnikprzeglad.pl/30-sekund-polske/ [dostęp: 10.03.2023]. 31 Raport Obywatelskiego Forum Legislacji, Jakość procesu stanowienia prawa w drugim roku rządów Prawa i Sprawiedliwości. X Komunikat Obywatelskiego Forum Legislacji o jakości procesu legislacyjnego na podstawie obserwacji w okresie od 16 listopada 2016 do 15 listopada 2017 roku, https://www.batory.org.pl/ upload/files/Programy%20operacyjne/Odpowiedzialne%20Panstwo/X%20Komunikat_OFL.pdf [dostęp: 10.03.2023]. 154 Należy również wspomnieć o zagadaniu związanym z udzielaniem odpowiedzi na interpelacje poselskie. Podczas VII kadencji Sejmu osiem interpelacji poselskich zostało bez odpowiedzi. Pięć z nich skierowanych było do Prezesa Rady Ministrów 32. Jeżeli chodzi o zapytania poselskie – cztery z nich zostały bez odpowiedzi 33. Podczas VIII kadencji zanotowano ponadosiemnastokrotny wzrost liczby nierozpatrzonych interpelacji (aż 153) 34 oraz dziewięciokrotny wzrost liczby zapytań poselskich (37), które pozostały bez odpowiedzi 35. Aktualnie na rozpatrzenie oczekuje ponad 409 interpelacji 36 i 75 zapytań poselskich 37. Realizacja prawa do zgłaszania punktów w ramach porządku obrad Obydwa projekty „pakietu demokratycznego” zawierały możliwość zgłaszania przez posłów opozycji (tych, którzy formalnie złożyliby deklarację o braku poparcia dla rządu) punktów do porządku obrad. W praktyce jednak często próby zgłaszania punktów traktowane były jak próby zakłócania porządku w Sejmie. W 2016 r. poseł partii opozycyjnej PO Sławomir Nitras zwrócił się, podczas obrad Sejmu, do Marszałka z prośbą o włączenie do porządku uchwały zgłoszonej przez Platformę Obywatelską. Marszałek zdecydował się jednak ukarać posła zmniejszeniem o 1/4 uposażenia 32 Wykaz interpelacji, na które nie udzielono odpowiedzi podczas VII kadencji Sejmu, https://www.sejm.gov.pl/sejm7.nsf/agent.xsp?symbol=BRAK_ODP_INT&NrKadencji=7&Typ=INT [dostęp: 10.03.2023]. 33 Wykaz zapytań, na które nie udzielono odpowiedzi podczas VII kadencji Sejmu, https://www.sejm.gov.pl/sejm7.nsf/agent.xsp?symbol=BRAK_ODP_ZAP&NrKadencji=7&Typ=ZAP [dostęp: 10.03.2023]. 34 Wykaz interpelacji, na które nie udzielono odpowiedzi podczas VIII kadencji Sejmu, https://www.sejm.gov.pl/sejm8.nsf/agent.xsp?symbol=BRAK_ODP_INT&NrKadencji=8&Typ=INT [dostęp: 10.03.2023]. 35 Wykaz zapytań, na które nie udzielono odpowiedzi podczas VIII kadencji Sejmu, https://www.sejm.gov.pl/sejm7.nsf/agent.xsp?symbol=BRAK_ODP_ZAP&NrKadencji=8&Typ=ZAP [dostęp: 10.03.2023]. 36 Wykaz interpelacji, na które nie udzielono odpowiedzi podczas IX kadencji Sejmu,  https://www.sejm.gov.pl/Sejm9.nsf/agent.xsp?symbol=BRAK_ODP_INT&NrKadencji=9&Typ=INT [dostęp: 10.03.2023]. 37 Wykaz zapytań, na które nie udzielono odpowiedzi podczas IX kadencji Sejmu, https://www.sejm.gov.pl/Sejm9.nsf/agent.xsp?symbol=BRAK_ODP_ZAP&NrKadencji=9&Typ=ZAP [dostęp: 10.03.2023]. 155 na miesiąc za brak podania przepisów, na podstawie których wszedł on na mównicę 38. W tym samym roku poseł Krzysztof Gadowski stracił 1/4 uposażenia na miesiąc. Wszystko rozpoczęło się od zgłoszenia wniosku formalnego przez posła w sprawie wprowadzenia do porządku obrad dyskusji o likwidacji kopalni przez Beatę Szydło. W tym samym czasie głos zabrał wiceminister. Do jego słów chciał się odnieść poseł pomimo sprzeciwu Marszałka. Kontynuował on swoją wypowiedź, za co został ukarany finansowo. Likwidacja sejmowej „zamrażarki” Zgodnie z regulaminem Sejmu Marszałek ma szerokie kompetencje, jeżeli chodzi o postępowanie z projektami ustaw. Zgodnie z art. 34 ust. 3 regulaminu Marszałek może zdecydować o przesłaniu projektu do konsultacji społecznych, a na podstawie art. 36 ust. 7 określić, które projekty należy zwrócić do wnioskodawcy z powodu niespełnienia przez nie wymogów formalnych. Ponadto nie istnieją żadne regulacje, które nakładałyby obowiązek skierowania projektu do pierwszego czytania w określonym czasie. Sprawa sejmowej „zamrażarki” wzbudziła szczególne kontrowersje w trakcie obecnej, IX kadencji Sejmu. W połowie lutego 2021 r. liczba projektów, którym nie nadano numeru druku, wynosiła 76. Większość z nich należała do opozycji (30 projektów – Lewica, 12 – Koalicja Obywatelska i 10 – Polskie Stronnictwo Ludowe). Do tej liczby należy dodać 106 projektów, którym co prawda numer druku został nadany i podjęto wobec nich decyzje o skierowaniu do pierwszego czytania, ale ostatecznie nic dalej się z nimi nie wydarzyło. Marszałek Sejmu wobec tych zarzutów zobowiązała się do usprawnienia ścieżki legislacyjnej, jednocześnie argumentując, że „projekty będą procedowane, kiedy będziemy mieli na to czas” 39. Jeżeli chodzi o statystyki, podczas VII kadencji Sejmu do pierwszego czytania trafiło 1300 projektów, bez numeru druku pozostało 165, a ostatecznie uchwalono 752 ustawy 40. Podczas VIII kadencji Sejmu do pierwszego 38 Ibidem. 39 P. Jaźwiński, Ile jest ustaw w „słynnej zamrażarce” marszałek Sejmu i jak było w poprzednich kadencjach, https://konkret24.tvn24.pl/polityka,112/ile-jest-ustaw-w-slynnej-zamrazarce-marszalek-sejmu-i-jak-bylo-w-poprzednichkadencjach,1050844.html [dostęp: 10.03.2023]. 40 Wykaz wniesionych w trakcie trwania VII kadencji projektów ustaw, którym jeszcze nie został nadany nr druku, https://www.sejm.gov.pl/sejm7.nsf/ 156 czytania trafiły 1342 projekty, bez numeru druku pozostało 66, a uchwalono 923 ustawy 41. Zgodnie ze stanem na wrzesień 2022 r. aktualnie w Sejmie znajdują się 204 projekty, którym nie nadano numeru druku 42. W dyskursie publicznym pojawiają się również głosy zwracające uwagę na nierówność, jaka panuje między Sejmem a Senatem. Zgodnie z art. 121 ust. 2 Konstytucji, Senat ma 30 dni od przekazania ustawy na przyjęcie jej bez zmian, uchwalenie poprawek lub odrzucenie jej w całości. Jeśli Senat w ciągu 30 dni nie podejmie takiej uchwały, ustawę uznaje się za uchwaloną w brzmieniu przyjętym przez Sejm. Należy jednak zauważyć, że Sejm nie jest w żaden sposób zobowiązany do rozpatrywania projektów ustaw złożonych przez Senat 43. Realizacja projektów obywatelskich Zgodnie z art. 118 ust. 2 Konstytucji inicjatywa ustawodawcza przysługuje grupie co najmniej 100 tys. obywateli mających prawo wybierania do Sejmu. Zgodnie z propozycjami przedstawionymi w „pakiecie demokratycznym” wszystkie projekty obywatelskie powinny być rozpatrywane na posiedzeniach Sejmu, w terminie nie dłuższym niż pół roku. Do 12 września 2022 r. do Sejmu wpłynęło 18 projektów w ramach obywatelskiej inicjatywy ustawodawczej, z czego 2 zostały odrzucone 44. Czas, jaki upłynął między złożeniem projektu ustawy na ręce Marszałka Sejmu a pierwszym czytaniem przez Sejm, wynosił od 1 miesiąca (projekt ustawy o zmianie ustawy Karta Nauczyciela 45) do ponad 3 lat 41 42 43 44 45 agent.xsp?symbol=PROJNOWEUST&NrKadencji=7&Kol=D&Typ=UST [dostęp: 10.03.2023]. Wykaz wniesionych w trakcie trwania VIII kadencji projektów ustaw, którym jeszcze nie został nadany nr druku, https://www.sejm.gov.pl/sejm8.nsf/ agent.xsp?symbol=PROJNOWEUST&NrKadencji=8&Kol=D&Typ=UST [dostęp: 10.03.2023]. Wykaz wniesionych w trakcie trwania IX kadencji projektów ustaw, którym jeszcze nie został nadany nr druku, https://www.sejm.gov.pl/sejm9.nsf/agent. xsp?symbol=PROJNOWEUST&NrKadencji=9&Kol=D&Typ=UST  [dostęp: 10.03.2023]. Sejmowa zamrażarka włączona „na maksa”. Senat upomina się o swoje projekty zalegające w Sejmie, https://www.bankier.pl/wiadomosc/Sejmowa-zamrazarka-wlaczona-na-maksa-Senat-upomina-sie-o-swoje-projekty-zalegajace-wSejmie-8388979.html [dostęp: 10.03.2023]. Wykaz obywatelskich inicjatyw ustawodawczych znajdujących się w Sejmie IX kadencji, https://orka.sejm.gov.pl/proc9.nsf/0/7510F178D30F38AAC12584B7003F9693?Open [dostęp: 10.03.2023]. Obywatelski projekt ustawy o zmianie ustawy Karta Nauczyciela z dnia 18 listopada 2021 r., druk sejmowy nr 1840. 157 (projekt ustawy o utworzeniu Uniwersytetu Medycznego im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy 46, projekt ustawy o zmianie ustawy z dnia 7 września 2007 r. o funkcjonowaniu górnictwa węgla kamiennego 47, projekt ustawy o zmianie ustawy o dochodach jednostek samorządu terytorialnego oraz niektórych innych ustaw 48, a także dwa projekty dotyczące obywatelskiego projektu ustawy o zmianie ustaw o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw 49). Dwa projekty złożone w ramach obywatelskiej inicjatywy ustawodawczej zostały odrzucone już w pierwszym czytaniu. Dotyczyły one możliwości przerywania ciąży w każdej sytuacji do 12. tygodnia jej trwania 50 oraz całkowitego zakazu przerywania ciąży 51. Czas między ich złożeniem a skierowaniem do pierwszego czytania wynosił odpowiednio miesiąc i 3 tygodnie oraz 2 miesiące i 3 tygodnie. W czasie trwania VIII kadencji Sejmu wniesiono 26 projektów ustaw 52. Czas, jaki upłynął od złożenia wniosku do pierwszego czytania przez Sejm, wynosił od 2 tygodni (ustawa o ograniczeniu handlu w niedzielę 53) do ponad 3 lat (ustawa o dochodach jednostek samorządu terytorialnego 54). Większość projektów była jednak rozpatrywana w ciągu 2–3 miesięcy od ich złożenia. Trzy projeky zostały natomiast odrzucone podczas pierwszego czytania (mowa tu o ustawie dotyczącej emerytur funkcjonariuszy 46 Obywatelski projekt ustawy o utworzeniu Uniwersytetu Medycznego im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy z dnia 22 listopada 2019 r., druk sejmowy nr 30. 47 Obywatelski projekt ustawy o zmianie ustawy z dnia 7 września 2017 r. o funkcjonowaniu górnictwa węgla kamiennego z dnia 22 listopada 2019 r., druk sejmowy nr 31. 48 Obywatelski projekt ustawy o zmianie ustawy o dochodach jednostek samorządu terytorialnego oraz niektórych innych ustaw z dnia 22 listopada 2019 r., druk sejmowy nr 33. 49 Obywatelski projekt ustawy o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw z dnia 22 listopada 2019 r., druk sejmowy nr 34; obywatelski projekt ustawy o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw z dnia 13 maja 2016 r., druk sejmowy nr 32. 50 Obywatelski projekt ustawy o bezpiecznym przerywaniu ciąży i innych prawach reprodukcyjnych z dnia 2 czerwca 2022 r., druk sejmowy nr 2298. 51 Obywatelski projekt ustawy o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw z dnia 22 września 2021 r., druk sejmowy nr 1693. 52 Wykaz obywatelskich inicjatyw ustawodawczych znajdujących się w Sejmie VIII kadencji, https://orka.sejm.gov.pl/proc8.nsf/0/0F0AF1FC671F7BC8C1257F180052F244?Open [dostęp: 10.03.2023]. 53 Obywatelski projekt ustawy o ograniczeniu handlu w niedziele z dnia 22 czerwca 2016 r., druk sejmowy nr 870. 54 Obywatelski projekt ustawy o zmianie ustawy o dochodach jednostek samorządu terytorialnego z dnia 27 września 2012 r., druk sejmowy nr 24. 158 publicznych 55 i dwóch projektach poruszających problematykę świadomego rodzicielstwa 56). Dwa projekty zostały wycofane – pierwszy, zakazujący uboju rytualnego zwierząt 57, wycofany został po pierwszym czytaniu, a drugi, odnoszący się do Trybunału Konstytucyjnego 58 – po drugim czytaniu na posiedzeniu Sejmu. Podczas VIII kadencji Sejmu przyjęto jedynie dwa projekty złożone w ramach obywatelskiej inicjatywy obywatelskiej, które dotyczyły zakazu handlu w niedzielę oraz zaopatrzenia emerytalnego dla funkcjonariuszy służb publicznych 59. Większość projektów (16) przepadła jednak po pierwszym czytaniu, pozostając na etapie komisji sejmowych. *** Podsumowując, głównymi założeniami projektów ustaw zwanych „pakietem demokratycznym” było zapewnienie ochrony prawa do zadawania pytań w ramach debaty sejmowej, realizacja prawa do zgłaszana punktów w ramach porządków obrad, likwidacja sejmowej „zamrażarki” oraz realizacja projektów obywatelskich. Zapowiedzi te były jednak dalekie od rzeczywistości, jaka panowała i panuje podczas VIII i IX kadencji Sejmu, czyli po dojściu do władzy partii, która domagała się przyjęcia „pakietów demokratycznych”. Prawo do zadawania pytań w ramach debaty zostało znacznie ograniczone. 55 Obywatelski projekt ustawy o zmianie ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Państwowej Straży Pożarnej i Służby Więziennej oraz ich rodzin z dnia 11 stycznia 2018 r., druk sejmowy nr 2294. 56 Obywatelski projekt ustawy o prawach kobiet i świadomym rodzicielstwie z dnia 4 sierpnia 2016 r., druk sejmowy nr 830; obywatelski projekt ustawy o prawach kobiet i świadomym rodzicielstwie z dnia 23 października 2017 r., druk sejmowy nr 2060. 57 Obywatelski projekt ustawy o zmianie ustawy o ochronie zwierząt z dnia 5 marca 2015 r., druk sejmowy nr 26. 58 Obywatelski projekt ustawy o Trybunale Konstytucyjnym z dnia 12 maja 2016 r., druk sejmowy nr 550. 59 Obywatelski projekt ustawy o zmianie ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Państwowej Straży Pożarnej i Służby Więziennej oraz ich rodzin oraz niektórych innych ustaw z dnia 25 sierpnia 2015 r., druk sejmowy nr 30. 159 Duży wpływ na tę sytuację miała uchwalona w 2018 r. nowelizacja ustawy o wykonywaniu mandatu posła i senatora, poprzez dodanie kolejnych przypadków, w których możliwe jest obniżanie uposażenia posłów i senatorów przez Marszałka Sejmu. Podczas VIII kadencji Sejmu kara upomnienia była stosowana wielokrotnie częściej (21 razy) niż podczas VII kadencji Sejmu (2 razy). Również coraz powszechniej stosowaną karą stało się wykluczenie z obrad sejmowych, co doprowadziło w grudniu 2016 r. do kryzysu parlamentarnego i głosowania w Sali Kolumnowej. Także prawo do zgłaszania punktów często nie było realizowane w sposób właściwy, ponieważ takie wnioski kwalifikowane były jako próby zakłócenia porządku obrad. Inną kwestią była sprawa likwidacji sejmowej „zamrażarki”, czyli obowiązek skierowania wniesionych projektów ustaw do pierwszego czytania w ściśle określonym terminie. Ten postulat również nie został w pełni zrealizowany, ponieważ po zakończonej VIII kadencji Sejmu bez numeru druku pozostało 66 projektów. Aktualnie bez nadanych numerów w sejmowej „zamrażarce” znajdują się 204 projekty. Podsumowując dotychczasowe dwie kadencje partii, która w swoich projektach zwanych „pakietami demokratycznymi” dążyła do rozpatrywania projektów obywatelskich w ciągu pół roku od złożenia, należy stwierdzić, że warunek ten był tylko częściowo spełniony podczas VIII kadencji Sejmu i praktycznie całkowicie pominięty w IX. Co jednak ważne, nawet względna szybkość podjęcia pierwszych czynności w ramach ich procedowania nie wpłynęła ostatecznie na skuteczność ich rozpatrywania, ponieważ w większości projekty kończyły „zamrożone” w komisjach sejmowych. Również postulat niedopuszczalności odrzucenia projektu obywatelskiego podczas pierwszego czytania nie został spełniony. Jak podsumował w 2021 r. ówczesny zastępca rzecznika PIS Radosław Fogiel, „Pakiet demokratyczny jest świetny w sytuacji, kiedy mamy do czynienia z normalną opozycją. Opozycja, która przyjęła koncepcję »opozycji totalnej«, sama się z tego pakietu wypisuje” 60. 60 Pakiet demokratyczny jest świetny w sytuacji, kiedy mamy do czynienia z normalną opozycją. Opozycja, która przyjęła koncepcję „opozycji totalnej”, sama się z tego pakietu wypisuje, https://polskieradio24.pl/5/1222/artykul/2865330,samasie-z-niego-wypisuje-fogiel-o-opozycji-i-pakiecie-demokratycznym  [dostęp: 10.03.2023]. Abstrakt O bezużyteczności opozycji parlamentarnej W polskim systemie prawnym prawa opozycji parlamentarnej nie zostały dotychczas ujęte w osobnym akcie prawnym. Podejmowane próby, w postaci przyjęcia ustaw kodyfikujących prawa opozycji, zwane „pakietami demokratycznymi”, zakończyły się niepowodzeniem. Ciekawe jest jednak porównanie zapowiedzi złożonych przez ówczesną partię opozycyjną dążącą do uchwalenia „pakietów” z faktyczną realizacją postulatów, do najważniejszych z których należy zaliczyć: prawo do zadawania pytań w ramach debaty sejmowej, prawo do składania punktów w ramach porządku obrad, likwidacja sejmowej „zamrażarki” oraz realizacja projektów obywatelskich. Słowa kluczowe: konstytucjonalizm, Konstytucja, Sejm, Senat, opozycja, Marszałek Sejmu, prawa opozycji, obywatelska inicjatywa ustawodawcza. Abstract About the uselessness of the parliamentary opposition In the Polish legal system, the rights of the parliamentary opposition have not yet been included in a separate legal act. Attempts made, in the form of adopting laws codifying the rights of the opposition, known as “democratic packages”, were unsuccessful. What is interesting, however, is the comparison between the announcements made by the then opposition party seeking the adoption of “packages”, and the actual implementation of the postulates, the most important of which include the right to ask questions as part of a parliamentary debate, the right to submit items on the agenda, liquidation of the parliamentary “freezer” and implementation of civic projects. Key words: constitutionalism, Constitution, Sejm, Senate, opposition, Marshal of the Sejm, rights of the opposition, civic legislative initiative. 161 Bibliografia Akty normatywne Europejska Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z dnia 4 listopada 1950 r. (Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284). Regulamin Senatu z dnia 23 listopada 1990 r. (M.P. z 2018 r. poz. 846 ze zm.). Regulamin Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 30 lipca 1992 r. (M.P. z 2022 r. poz. 990 ze zm.). Ustawa z dnia 9 maja 1996 r. o wykonywaniu mandatu posła i senatora (Dz.U. z 2022 r. poz. 1339 ze zm.). Ustawa z dnia 15 czerwca 2018 r. o zmianie ustawy o wykonywaniu mandatu posła i senatora (Dz.U. poz. 1416). Projekty ustaw Obywatelski projekt ustawy o zmianie ustawy o dochodach jednostek samorządu terytorialnego z dnia 27 września 2012 r., druk sejmowy nr 24. Obywatelski projekt ustawy o zmianie ustawy o ochronie zwierząt z dnia 5 marca 2015 r., druk sejmowy nr 26. Obywatelski projekt ustawy o zmianie ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Państwowej Straży Pożarnej i Służby Więziennej oraz ich rodzin oraz niektórych innych ustaw z dnia 25 sierpnia 2015 r., druk sejmowy nr 30. Poselski projekt uchwały w sprawie zmiany Regulaminu Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 8 grudnia 2015 r., druk sejmowy nr 83. Obywatelski projekt ustawy o Trybunale Konstytucyjnym z dnia 12 maja 2016 r., druk sejmowy nr 550. Obywatelski projekt ustawy o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw z dnia 13 maja 2016 r., druk sejmowy nr 32. Obywatelski projekt ustawy o ograniczeniu handlu w niedziele z dnia 22 czerwca 2016 r., druk sejmowy nr 870. Obywatelski projekt ustawy o prawach kobiet i świadomym rodzicielstwie z dnia 4 sierpnia 2016 r., druk sejmowy nr 830. Poselski projekt uchwały w sprawie zmiany Regulaminu Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 8 października 2017 r., druk sejmowy nr 3721. 162 Obywatelski projekt ustawy o zmianie ustawy z dnia 7 września 2017 r. o funkcjonowaniu górnictwa węgla kamiennego z dnia 22 listopada 2019 r., druk sejmowy nr 31. Obywatelski projekt ustawy o prawach kobiet i świadomym rodzicielstwie z dnia 23 października 2017 r., druk sejmowy nr 2060. Obywatelski projekt ustawy o zmianie ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Państwowej Straży Pożarnej i Służby Więziennej oraz ich rodzin z dnia 11 stycznia 2018 r., druk sejmowy nr 2294. Obywatelski projekt ustawy o utworzeniu Uniwersytetu Medycznego im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy z dnia 22 listopada 2019 r., druk sejmowy nr 30. Obywatelski projekt ustawy o zmianie ustawy o dochodach jednostek samorządu terytorialnego oraz niektórych innych ustaw z dnia 22 listopada 2019 r., druk sejmowy nr 33. Obywatelski projekt ustawy o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw z dnia 22 listopada 2019 r., druk sejmowy nr 34. Obywatelski projekt ustawy o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw z dnia 22 września 2021 r., druk sejmowy nr 1693. Obywatelski projekt ustawy o zmianie ustawy Karta Nauczyciela z dnia 18 listopada 2021 r., druk sejmowy nr 1840. Obywatelski projekt ustawy o bezpiecznym przerywaniu ciąży i innych prawach reprodukcyjnych z dnia 2 czerwca 2022 r., druk sejmowy nr 2298. Orzecznictwo Postanowienie Prokuratury Okręgowej w Warszawie z dnia 27 kwietnia 2017 r., PO I Ds.209.2016. Postanowienie Sądu Okręgowego w Warszawie z dnia 18 grudnia 2017 r., VIII Kp 1335/17. Literatura Słowo końcowe Wojciecha Jaruzelskiego (przemówienie na zakończenie X Zjazdu Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej), „Głos Pomorza” z 4 lipca 1986 r. Szymanek Jarosław, O potrzebie instytucjonalizacji opozycji parlamentarnej w przepisach Regulaminu Sejmu, „Gdańskie Studia Prawnicze” 2018, t. XI. Źródła internetowe Dąbrowska Anna, 12 kar finansowych Kuchcińskiego dla opozycji. A dla PiS ani jednej, https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/kraj/1752764,1,12-kar-finansowychkuchcinskiego-dla-opozycji-a-dla-pis-ani-jednej.read. Dąbrowska Anna, Pakiet demokratyczny, a co to takiego?, https://www.polityka.pl/ tygodnikpolityka/kraj/1638221,1,pakiet-demokratyczny-a-co-to-takiego.read. Europejski Trybunał Praw Człowieka rozpatrzy skargę Szczerby, https://www.rp.pl/ polityka/art10562261-europejski-trybunal-praw-czlowieka-rozpatrzy-skargeszczerb. 163 Jałoszewski Mariusz, Sejmowa opozycja na łasce pakieciku PiS. Prof. Zoll: „Posłowie opozycji będą dyskryminowani”, https://wyborcza.pl/7,75398,19321491,sejmowa-opozycja-na-lasce-pakieciku-pis-prof-zoll-poslowie.html. Jaźwiński Piotr, Ile jest ustaw w „słynnej zamrażarce” marszałek Sejmu i jak było w poprzednich kadencjach, https://konkret24.tvn24.pl/polityka,112/ile-jest-ustaw-w-slynnej-zamrazarce-marszalek-sejmu-i-jak-bylo-w-poprzednichkadencjach,1050844.html. Jaźwiński Piotr, Wzrosła liczba kar nakładanych na posłów przez Prezydium Sejmu. Analiza, https://konkret24.tvn24.pl/polityka,112/wzrosla-liczba-kar-nakladanychna-poslow-przez-prezydium-sejmu-analiza,1036526.html. Jędrzejczyk Agnieszka, Pamiętacie 16 grudnia 2016? Wtedy zaczęło się w Sejmie to, co mamy dziś. Przypominamy tamten skandal, https://oko.press/pamietacie-16grudnia-2016-wtedy-zaczelo-sie-w-sejmie-to-co-mamy-dzis-przypominamytamten-skandal/. Kunert Jan, Czy Jarosław Kaczyński zapomniał o „pakiecie demokratycznym” sprzed 3 lat?, https://konkret24.tvn24.pl/polityka,112/czy-jaroslaw-kaczynskizapomnial-o-pakiecie-demokratycznym-sprzed-3-lat,954190.html. Kurkiewicz Roman, 30 sekund na Polskę, https://www.tygodnikprzeglad.pl/30sekund-polske/. Pakiet demokratyczny jest świetny w sytuacji, kiedy mamy do czynienia z normalną opozycją. Opozycja, która przyjęła koncepcję „opozycji totalnej”, sama się z tego pakietu wypisuje, https://polskieradio24.pl/5/1222/artykul/2865330,sama-sie-zniego-wypisuje-fogiel-o-opozycji-i-pakiecie-demokratycznym. PiS przedstawił „Pakiet Demokratyczny”; chce zmian w Sejmie, https://www.gazetaprawna.pl/wiadomosci/artykuly/456269,pis-przedstawil-pakiet-demokratycznychce-zmian-w-sejmie.html. Poseł PiS jedynie upomniany za pokazanie środkowego palca, https://www.rp.pl/polityka/ art10889001-posel-pis-jedynie-upomniany-za-pokazanie-srodkowego-palca. Sejmowa zamrażarka włączona „na maksa”. Senat upomina się o swoje projekty zalegające w Sejmie, https://www.bankier.pl/wiadomosc/Sejmowa-zamrazarka-wlaczona-na-maksa-Senat-upomina-sie-o-swoje-projekty-zalegajace-w-Sejmie-8388979. html. Inne źródła Raport Obywatelskiego Forum Legislacji, Jakość procesu stanowienia prawa w drugim roku rządów Prawa i Sprawiedliwości. X Komunikat Obywatelskiego Forum Legislacji o jakości procesu legislacyjnego na podstawie obserwacji w okresie od 16 listopada 2016 do 15 listopada 2017 roku, https://www.batory.org.pl/upload/files/Programy%20operacyjne/Odpowiedzialne%20Panstwo/X%20Komunikat_OFL.pdf. Wykaz interpelacji, na które nie udzielono odpowiedzi podczas VII kadencji Sejmu, https://www.sejm.gov.pl/sejm7.nsf/agent.xsp?symbol= BRAK_ODP_INT&NrKadencji=7&Typ=INT. Wykaz interpelacji, na które nie udzielono odpowiedzi podczas VIII kadencji Sejmu, https://www.sejm.gov.pl/sejm8.nsf/agent.xsp?symbol=BRAK _ODP_INT&NrKadencji=8&Typ=INT. Wykaz interpelacji, na które nie udzielono odpowiedzi podczas IX kadencji Sejmu, https://www.sejm.gov.pl/Sejm9.nsf/agent.xsp?symbol=BRAK _ODP_INT&NrKadencji=9&Typ=INT. 164 Wykaz obywatelskich inicjatyw ustawodawczych znajdujących się w Sejmie VIII kadencji, https://orka.sejm.gov.pl/proc8.nsf/0/0F0AF1FC671 F7BC8C1257F180052F244?Open. Wykaz obywatelskich inicjatyw ustawodawczych znajdujących się w Sejmie IX kadencji, https://orka.sejm.gov.pl/proc9.nsf/0/7510F178D30 F38AAC12584B7003F9693?Open. Wykaz wniesionych w trakcie trwania VII kadencji projektów ustaw, którym jeszcze nie został nadany nr druku, https://www.sejm.gov.pl/sejm7.nsf/agent. xsp?symbol=PROJNOWEUST&NrKadencji=7&Kol=D&Typ=UST. Wykaz wniesionych w trakcie trwania VIII kadencji projektów ustaw, którym jeszcze nie został nadany nr druku, https://www.sejm.gov.pl/sejm8.nsf/agent. xsp?symbol=PROJNOWEUST&NrKadencji=8&Kol=D&Typ=UST. Wykaz wniesionych w trakcie trwania IX kadencji projektów ustaw, którym jeszcze nie został nadany nr druku, https://www.sejm.gov.pl/sejm9.nsf/agent. xsp?symbol=PROJNOWEUST&NrKadencji=9&Kol=D&Typ=UST. Wykaz zapytań, na które nie udzielono odpowiedzi podczas VII kadencji Sejmu, https://www.sejm.gov.pl/sejm7.nsf/agent.xsp?symbol=BRAK _ODP_ZAP&NrKadencji=7&Typ=ZAP. Wykaz zapytań, na które nie udzielono odpowiedzi podczas VIII kadencji Sejmu, https://www.sejm.gov.pl/sejm7.nsf/agent.xsp?symbol=BRAK _ODP_ZAP&NrKadencji=8&Typ=ZAP. Wykaz zapytań, na które nie udzielono odpowiedzi podczas IX kadencji Sejmu, https://www.sejm.gov.pl/Sejm9.nsf/agent.xsp?symbol=BRAK _ODP_ZAP&NrKadencji=9&Typ=ZAP.