Ahmet Dağlı HALK HİKÂYELERİNDE ARA SÖZCE (ARA SÖZ) SİSTEMATİĞİ Dr. Ahmet DAĞLI Paradigma Akademi i Halk Hikâyelerinde Ara Sözce (Ara Söz) Sist ematiği HALK HİKÂYELERİNDE ARA SÖZCE (ARA SÖZ) SİSTEMATİĞİ Dr. Ahmet DAĞLI ISBN: 978-625-6905-19-1 Paradigma Akademi Yayınları Sertifika No: 69606 Paradigma Akademi Basın Yayın Dağıtım Fetvane Sokak No: 29/A ÇANAKKALE e-mail: fahrigoker@gmail.com Yayın Sorumlusu Nevin SUR Tasarım&Kapak Himmet AKSOY Matbaa Meydan Baskı Fotokopi Sertifika No: 70835 Kitaptaki bilgilerin her türlü sorumluluğu yazarlarına aittir. Bu Kitap T.C. Kültür Bakanlığından alınan bandrol ve ISBN ile satılmaktadır. Bandrolsüz kitap almayınız. Mart 2023 Paradigma Akademi ii Ahmet Dağlı İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER ................................................................................................................. iii KISALTMALAR ................................................................................................................ v ÖNSÖZ .............................................................................................................................. vii GİRİŞ ................................................................................................................................... 1 HALK HİKÂYECİLİĞİ GELENEĞİ ............................................................................. 1 BİRİNCİ BÖLÜM EDEBÎ METİNDE KURGU-ANLATI-BAKIŞ AÇISI 1.1. Edebî Metinde Kurgu.................................................................................... 11 1.2 Anlatıcı ................................................................................................................ 13 1.3 Bakış Açısı .......................................................................................................... 17 1.3.1 Hâkim Bakış Açısı ................................................................................... 21 1.3.2 Kahraman Bakış Açısı ........................................................................... 23 1.3.3 Gözlemci Bakış Açısı.............................................................................. 26 1.3.4 Çoğulcu Bakış Açısı ................................................................................ 26 1.3.5 Dış Anlatıcı ................................................................................................ 27 İKİNCİ BÖLÜM HALK HİKÂYELERİNİN ÜRETİCİ VE ANLATICILARI 2.1 Halk Hikâyelerinin Üreticileri.................................................................... 31 2.2 Halk Hikâyelerinde Anlatıcı ........................................................................ 34 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ARA SÖZ NEDİR? 3.1 Ara Sözlerin İşlevleri ..................................................................................... 52 3.2 “Ara Söz” Yerine Yeni Bir Terim Önerisi ............................................... 66 3.3 Ara Sözcelerle İlgili Yapılan Sınıflandırmalar ..................................... 68 iii Halk Hikâyelerinde Ara Sözce (Ara Söz) Sist ematiği DÖRDÜNCÜ BÖLÜM HALK HİKÂYELERİNDE ARA SÖZCELER VE SINIFLANDIRILMASI 4.1 Anlatıya Hazırlık Ara Sözceleri ................................................................. 83 4.2 Hikâyeyi İcra Geleneği Hakkında Bilgi Veren Ara Sözceler ........ 120 4.3 Hikâyenin Sunuluş Planı Hakkında Ara Sözceler ........................... 130 4.4 Anlatıya Ait Bir Kuralı Aktaran Ara Sözceler ................................... 133 4.5 Türküye Hazırlık Ara Sözceleri .............................................................. 134 4.6 Bir Şiiri Açıklama Ara Sözceleri ............................................................. 170 4.7 Kişi/Zaman/Mekân Değiştirmeyi Sağlayan Ara Sözceler ........... 183 4.8 Dua/Beddua Ara Sözceleri ....................................................................... 249 4.9 Soruyla Dikkat Toplama Amaçlı Ara Sözceler .................................. 273 4.10 Dikkati Yenileme Amaçlı Ara Sözceler ............................................. 298 4.11 Akıştaki Duruma Yönelik Yorum Ara Sözceleri ............................ 321 4.12 Akıştaki Duruma Yönelik İçsel Ara Sözceler .................................. 337 4.13 Kahramanlar Hakkında Ek Bilgi Veren Ara Sözceler .................. 348 4.14 Kahramanın Gerçek Hayatıyla İlgili Ara Sözceler ........................ 363 4.15 Yöresel Bilgi Aktaran Ara Sözceler .................................................... 368 4.16 Eski Bir Geleneği Öğretme Amaçlı Ara Sözceler ........................... 389 4.17 Bir Özlü Sözü Öğretme Amaçlı Ara Sözceler .................................. 405 4.18 Bir Hayat Tecrübesini Aktaran Ara Sözceler ................................. 443 4.19 Eski Zamanlara Götüren Ara Sözceler .............................................. 483 4.20 Hikâyede Geriye Götüren Ara Sözceler ............................................ 513 4.21 Formel İfade Ara Sözceleri .................................................................... 523 4.22 Alt Hikâye Olarak Ara Sözceler............................................................ 532 4.23 Anlatıyı Sona Erdirme Ara Sözceleri ................................................. 549 SONUÇ .............................................................................................................. 567 KAYNAKÇA ..................................................................................................... 577 iv Ahmet Dağlı KISALTMALAR A1 A2 AG çev. ÇŞ : Âşıklardan Halk Hikâyeleri I : Âşıklardan Halk Hikâyeleri II : Âşık Garip Hikâyesi : çeviren : Çıldırlı Âşık Şenlik Hayatı der. : derleyen ed. : editör ES haz. hky İA KŞ : Ercişli Emrah ile Selbi Han Hikâyesi : hazırlayan/lar : hikâye : İzmir’de Yaşayan Âşıklardan Halk Hikâyeleri : Kirmanşah Hikâyesi Mİ s. : Âşık Mevlüt İhsani’den Derlenen Halk Hikâyeleri ŞH : Âşık Şevki Halıcı’dan Derlenen Hikâyeler ŞT : sayfa : Şeref Taşlıova Halk Hikâyeleri v Halk Hikâyelerinde Ara Sözce (Ara Söz) Sist ematiği vi Ahmet Dağlı ÖNSÖZ “Söz” ün yüzyıllar boyunca değer gördüğü ve hüküm sürdüğü, bu nedenle “söz medeniyeti” diye vasıflandırılan Türk kültüründe söze ve onu söyleyene büyük saygı duyulmuş, anlatan hep itibar görmüştür. Gösterilen bu saygının Türk tarihinin derinliklerine inildikçe artan bir seyir izlediğini görüyoruz. Toplumda sözü dinlenen bu kişilere halkın itibar göstermesinde, onların toplumun ihtiyaç duyduğu her konuda akıl danışılan, yaşam tecrübelerine sahip, bilgili olmalarının yanında, sahip oldukları söz kudretinin ilahî bir kaynağa dayandığı düşüncesi de hâkimdi. Dede Korkut Hikâyelerinde haklarında “Oğuz’un tam bilicisiydi, Ne derse olurdu, Gaipten türlü haber söylerdi, Oğuz kavminin her müşkülünü hallederdi, Her ne iş olsa Korkut Ata’ya danışmayınca yapmazlardı. Ne ki buyursa kabul edilirdi.” şeklinde bahsedilen bu kişilere ve onların anlattıklarına halkın verdiği değerin sebebi yine Dede Korkut Hikâyelerinde şöyle açıklanmaktadır: “Hak Teâlâ onun gönlüne ilham ederdi.” Bu çalışma, medeniyetini ve edebiyatını söz üzerine kuran, birikimini gelecek nesillerine söz vasıtasıyla aktararak gelen Türklerin “halk hikâyelerindeki “ara söz” kullanımı üzerinedir. Literatürde konuya verilen isim “ara söz” olmakla birlikte çalışmanın ilerleyen kısımlarında bu terimin yerine “ara sözce” adı teklif edilecek ve nedenleriyle açıklanacak, sonrasında terim “ara sözce” şeklinde kullanılacaktır. Ancak o kısma kadar bilinen şekliyle kullanılacaktır. Dilbilimsel terim olarak cümlenin içinde yer alan ancak onun herhangi bir ögesi olmayıp bir konuda ilave açıklama mahiyetinde cümle dışı unsur olan ara söz, aynı işlevle edebî metinlerde de kullanılan bir yapıdır. Bu çalışmada ara söz, edebî metin içinde kullanılan kendine özgü yapılar anlamındadır. Bu yönüyle ara söz, literatürde “anlatıcı” ile ilgili bir konu olarak vii Halk Hikâyelerinde Ara Sözce (Ara Söz) Sist ematiği bilinmekle birlikte bu konu çalışma kapsamında yeniden irdelenecektir. Edebiyat, her yönüyle “anlatıcı”nın en önemli unsur olarak öne çıktığı bir sanat dalıdır. Çünkü edebî eserin inşa malzemesi “dil”dir, bu yüzden sözü söyleyen ya da aktaranın varlığı-kimliği ayrı bir önem taşır. Ancak diğer bütün bilim dallarında da bilginin aktarım aracı, edebiyatta olduğu gibi dildir. Bununla birlikte bir edebî metin yüzyıllarca halkın dilinde, hafızasında, kitaplığında yaşayıp tekrar tekrar okunabilirken, edebî eser dışında kalan tüm metinlerin kullanım ömürleri kısadır, iletişim veya bilgi aktarımı görevi sona erdikten sonra artık kullanılmamaktadır. Dolayısıyla edebî metni diğer bütün metin türlerinden ayıran pek çok sanatsal unsur olduğu ortadadır. Türk halk edebiyatı içerisinde mit, destan, masal, fıkra efsane gibi bir edebî tür olan halk hikâyeleri, kendine mahsus birçok özellik ile diğer türlerden ayrılmaktadır. Bu kitabın konusu olan ara söz aslında yalnızca halk hikâyelerine mahsus bir teknik değildir. Türk anlatılarının özellikle geleneksel olanlarında bu kullanım söz konusudur. Ancak ara sözün en fazla halk hikâyelerinde kullanıldığını ve teknik olarak bu türün karakteristik özelliği olduğunu, bu anlamda hikâye anlatıcılığıyla özdeşleştiğini söylemek gerekir. Gerek bu nedenle ve gerekse tüm halk anlatı türlerinde ara söz konusunu irdelemek bir kitabın sınırlarını aşacağından dolayı, bu çalışma halk hikâyelerinde ara söz ile sınırlandırılmıştır. Bir metni sanat eseri yapan özelliklerin neler olduğu, edebiyat araştırmacılarının hep üzerinde çalıştığı, çok bileşenli bir konudur. Edebî metin türlerinden olan halk hikâyelerinin satır aralarında sıkça karşımıza çıkan bir yapı olan “ara söz” kavramının da bu çok girift sanatsal sistematik içerisindeki yerinin ortaya konabilmesi ve çalışmadaki tespit ve sınıflandırmaların en iyi şekilde yapılabilmesi için önce edebî eser ve estetik kurgu hakkında bir bilgi çerçevesinin viii Ahmet Dağlı oluşturulmasına ihtiyaç vardır. Çalışmanın Giriş bölümünde halk hikâyeciliği geleneği tarihî gelişimiyle birlikte kısaca ele alındıktan sonra 1. Bölümde halk hikâyelerinde ara söz konusuna bilimsel zemin hazırlamak amacıyla edebî metinlerde “kurgu”, “anlatıcı” ve “”bakış açısı” konusu ele alınmıştır. Buradan elde edilen birikimle 2. Bölüm’de halk hikâyelerinin sözlü icra metinleri olması yönü merkeze alınarak bu metinlerin “üretici” ve “anlatıcı”ları konusu üzerine tartışılmıştır. 3. Bölüm’de hikâyelerde geçen, anlatı ve anlatıcının dışında kalan bir söylem tarzı olarak “ara söz” terimi ve işlevleri üzerinde durulmuştur. Bu bölümde ara söz yerine “ara sözce” terimi bir öneri olarak sunulmuş, ardından bu konuda mevcut sınıflandırmalar tanıtılmıştır. 4. Bölüm’de ise halk hikâyeciliği geleneği içerisinden örneklem yoluyla alınan 115 hikâye üzerinde yapılan ara sözce odaklı çalışma yer almaktadır. Bu hikâyelerde tespit edilen 3200 civarında ara sözce, işlevler dikkate alınarak tarafımızca oluşturulan 23 başlık altında gruplandırılmıştır. Metin dışı unsur olarak değerlendirilen bu ara sözcelerin metin kurgusuna ait olmadığının görülebilmesi için, öncesi ve sonrasındaki metin içi cümlelere de yer verilmiştir. Çalışma, elde edilen tespitlerin sonuç bölümünde aktarılmasıyla tamamlanmıştır. Her bilimsel eser gibi bu çalışmanın ortaya çıkması da ailemin sabretmesi ve destek olması gereken uzun süreli ve yoğun bir çalışma sürecini gerektirmiştir. Bu fedakârlık süreçlerini sabırla yöneten eşime ve çocuklarıma teşekkürü borç bilirim. Dr. Ahmet DAĞLI 2023 ix