Dr. Sevil YILDIZ ROMA HUKUKUNDAN GÜNÜMÜZE İSİMSİZ SÖZLEŞMELER (CONTRACTUS INNOMINATI) SEÇKİN | Hukuk Ankara 2024 İçindekiler Önsöz........................................................................................................................ 7 Kısaltmalar.............................................................................................................. 13 Giriş ........................................................................................................................ 15 Birinci Bölüm ROMA HUKUKUNDA SÖZLEŞMELER I. ROMA HUKUKUNDA SÖZLEŞME (CONTRACTUS) ................................................... 19 II. ROMA HUKUKUNDA İRADELERİN UYUŞMASI (CONSENSUS/CONVENTIO)............ 26 III. SÖZLEŞMELERE HÂKİM OLAN İLKELER VE BU İLKELERİN ROMA HUKUKUNDAKİ DURUMU ............................................................................................................ 28 A. Tipe Bağlılık İlkesi....................................................................................................... 28 B. İrade Özerkliği İlkesi ................................................................................................... 31 1. Sözleşme Özgürlüğü ......................................................................................................32 2. Roma Hukukunda Sözleşme Özgürlüğü ........................................................................34 C. Rızailik İlkesi ............................................................................................................... 36 IV. ROMA HUKUKUNDA SÖZLEŞME TİPLERİ ............................................................. 38 A. Yazılı Sözleşmeler ...................................................................................................... 43 B. Sözlü Sözleşmeler ...................................................................................................... 45 C. Aynî (Real) Sözleşmeler ............................................................................................. 47 D. Rızaî Sözleşmeler ....................................................................................................... 49 V. SÖZLEŞMELERİN GELİŞİMİNE GENEL BİR BAKIŞ .................................................... 54 İkinci Bölüm ROMA HUKUKUNDA İSİMSİZ SÖZLEŞMELERİN GENEL TEORİSİ I. CAUSA KAVRAMI.................................................................................................. 59 II. İSİMSİZ SÖZLEŞME KAVRAMI .............................................................................. 61 III. İSİMSİZ SÖZLEŞMELERİN TARİHÎ GELİŞİMİ .......................................................... 63 A. Klasik Öncesi Hukuk Döneminde Gelişimi ................................................................. 64 1. Condictio Yolu ile Koruma .............................................................................................65 2. Actio In Factum’lar ile Koruma ......................................................................................68 10 Roma Hukukundan Günümüze İsimsiz Sözleşmeler (Contractus Innominati) 3. Praescripta Verba Yardımı ile Koruma ..........................................................................71 B. Klasik Hukuk Dönemindeki Gelişimi .......................................................................... 74 1. Labeo’nun Düşünceleri .................................................................................................75 2. Aristo’nun Düşünceleri .................................................................................................81 3. Diğer Klasik Hukukçuların Düşünceleri..........................................................................83 C. Klasik Sonrası Hukuk Dönemindeki Gelişimi .............................................................. 90 D. Iustinianus Dönemindeki Gelişimi ............................................................................. 92 IV. İSİMSİZ SÖZLEŞMELERE TANINAN DAVALAR ...................................................... 97 A. Condictio Causa Data Causa Non Secuta................................................................... 97 B. Actio Doli ................................................................................................................... 99 C. Actio Praescriptis Verbis .......................................................................................... 102 Üçüncü Bölüm ROMA HUKUKUNDA SIKLIKLA KULLANILAN İSİMSİZ SÖZLEŞMELER I. PERMUTATIO ......................................................................................................107 A. Kavram..................................................................................................................... 107 B. Permutatio’nun Romanın Hukuk Dönemlerindeki Gelişimi ..................................... 111 1. Permutatio’nun Hukukî Niteliği Açısından Klasik Hukuktaki Tartışmalar ....................111 2. Iustinianus Hukukunda Permutatio ............................................................................118 II. PRECARIUM .......................................................................................................122 A. Kavram..................................................................................................................... 122 B. Precarium’un Romanın Hukuk Dönemlerindeki Gelişimi......................................... 126 III. AESTIMATUM ...................................................................................................132 A. Kavram..................................................................................................................... 132 B. Aestimatum’un Romanın Hukuk Dönemlerindeki Gelişimi ..................................... 133 1. Klasik Hukuk Döneminde Aestimatum........................................................................133 a. Aestimatum’un Hukukî Niteliği üzerine Tartışmalar ...................................................... 133 b. Aestimatum’da Hasar Üzerinde Tartışmalar .................................................................. 137 c. Edictum Perpetuum’da Aestimatum .............................................................................. 139 2. Iustinianus Döneminde Aestimatum...........................................................................139 3. Aestimatum Metinleri Üzerinde Interpolatio Tartışmaları..........................................141 IV. TRANSACTIO .....................................................................................................142 A. Kavram..................................................................................................................... 142 B. Transactio’nun Romanın Hukuk Dönemlerinde Gelişimi ......................................... 143 İçindekiler 11 Dördüncü Bölüm İSİMSİZ SÖZLEŞMELERİN KODİFİKASYONLAR DÖNEMİNE DEĞİN GELİŞİMİ VE TÜRK HUKUKUNDAKİ YERİ I. IUSTINIANUS DÖNEMİ SONRASINDA ROMA TOPRAKLARINDA GEÇERLİ OLAN HUKUKA GENEL BAKIŞ .........................................................................................149 II. GEÇ ORTA ÇAĞDAN KODİFİKASYON HARAKETLERİNE DEĞİN İSİMSİZ SÖZLEŞMELER.....................................................................................................151 A. Glossator’lar ve Commentator’larda İsimsiz Sözleşmeler ....................................... 151 B. 16. Yüzyıl ve Cujas’ın Düşünceleri ............................................................................ 154 C. 16. Yüzyıldan 19. Yüzyıla Değin İsimsiz Sözleşmeler ................................................ 155 D. 19. Yüzyıl ve Pandektistlerin Düşünceleri ................................................................ 157 E. Kodifikasyon Hareketleri .......................................................................................... 158 III. TÜRK HUKUKUNDA GENEL OLARAK İSİMSİZ SÖZLEŞMELER ...............................160 A. Kavram..................................................................................................................... 160 B. İsimsiz Sözleşmelerin Türleri.................................................................................... 163 1. Kendine Özgü Yapısı Olan Sözleşmeler .......................................................................164 2. Karma İsimsiz Sözleşmeler ..........................................................................................165 a. Kavram ........................................................................................................................... 165 b. Uygulanacak Hüküm Sorunu .......................................................................................... 167 C. Roma Hukukundaki İsimsiz Sözleşmelerin Türk Hukukundaki Durumu ................... 169 1. Trampa/Mal Değişim Sözleşmesi ................................................................................169 2. Sulh Sözleşmesi ...........................................................................................................171 3. Satış için Bırakma Sözleşmesi ......................................................................................173 D. İsimsiz Sözleşmelerin Yorumlanması ve Tamamlanması ......................................... 174 1. İsimsiz Sözleşmelerin Yorumlanması ..........................................................................174 2. İsimsiz Sözleşmelerin Tamamlanması .........................................................................175 Sonuç .....................................................................................................................179 Kaynakça ...............................................................................................................185 Kavram Dizini .........................................................................................................197 Giriş Çalışmamızın konusu “Roma Hukukundan Günümüze İsimsiz Sözleşmeler”, Latince ifadesiyle “Contractus Innominati”dir. Çağdaş sözleşmeler hukukunun ulaştığı en yüksek noktanın sözleşme özgürlüğü olduğunu belirtmek gerekir. Sözleşme özgürlüğü, hukukun yaşamımızda hızla değişen şartlara, zamana, bilgiye ve teknolojiye uygun hale gelmesinde önemli bir araçtır. Şüphesiz ki günümüzde gelişen ve değişen bilgi, birikim, teknik, teknoloji, gündelik yaşam ve ticarî faaliyet çeşitleri hukukun karşılaması gereken ihtiyaçlar içermektedir. Bireylerin günlük yaşamını sürdürürken özgürce hareket edebilmesi ve zamanın koşullarını yaşamına uyumlaştırabilmesinin yolu da sözleşme özgürlüğü ilkesinden geçmektedir. Çalışmanın konusu, günümüz sözleşme özgürlüğü anlayışına kapı aralayan, Orta Çağ hukukuna sözleşme özgürlüğünü işaret eden Roma’nın isimsiz sözleşmeleridir. Sözleşmeler alanında şekle ve tipe bağlılık ilkelerinin uygulandığı, irade özerkliğinin ve sözleşme serbestisinin tanınmadığı Roma Özel Hukuku’nda, nasıl olup da isimsiz sözleşmelerin teorisinin oluşturulabildiği merak uyandırıcı temel sorudur. Bu sözleşmelerin hangi görünüm biçimlerine büründükleri, Romalıların yaşamında ne şekilde yer aldığı hangi hukukî amaçlara yönelik olarak kullanıldıkları yine tezin sorularındandır. İsimsiz sözleşmelerin teorize edilmesini sağlayan yaratıcı kaynaklar ile kullandıkları metot da araştırma sorularımız içindedir. Roma hukukunda isimsiz sözleşmelerin mevcut teorisi ile Roma hukukundan günümüze dek isimsiz sözleşmelerin hangi aşamalardan geçerek günümüz isimsiz sözleşmelerini oluşturduğu tezin cevaplamayı amaçladığı nihaî sorulardır. Araştırmamız temel olarak; Roma’nın Eski hukuk Dönemi’nin başlangıcı olarak kabul edilen MÖ 753 yılından Iustinianus Dönemi’nin bitimi olarak kabul edilen MS 565 yılına dek geçen zamanı kapsamaktadır. İsimsiz sözleşmelerin gelişim aşamaları da bu kapsamda Klasik Öncesi Hukuk Dönemi, Klasik Hukuk Dönemi ve Klasik Sonrası Hukuk Dönemi ve Iustinianus Dönemi’ni içerecek şekilde bölümlenerek incelenmiştir. Yeri geldikçe konu hakkında Eski Hukuk Dönemi’ne ait bilgiler de aktarılmıştır. Roma hukukunda sıklıkla kullanılan isimsiz sözleşmelerin tek tek ele alındığı bölümde de yine konu ve bilginin kapsamının gerektirdiği şekilde hukuk dönemlerine göre bölümlenerek incelenmiştir. Iustinianus Dönemi’nden günümüze uzanan süreç içinde isimsiz sözleşmelerin gelişim aşamaları da Roma isim- 16 Roma Hukukundan Günümüze İsimsiz Sözleşmeler (Contractus Innominati) siz sözleşmelerini günümüz isimsiz sözleşmelerine bağlayan bir köprü oluşturması amacıyla çalışma kapsamına alınmıştır. Ve nihayet günümüz Türk Borçlar Hukuku’nun Sözleşmeler Hukuku kapsamındaki İsimsiz Sözleşmelerin uygulanışı incelenmiş. Böylece temel izleğimiz bilgiyi tarihi sürecin takip edilmesiyle kurulmuştur. Çalışmamızda incelenen en önemli bilgi kaynakları, Roma’dan günümüze miras kalmış olan Latince hukuk metinleridir. Başta Digesta metinleri olmak üzere Corpus Iuris Civilis’in Codex ve Institutiones bölümleri üzerinde durulmuştur. Ayrıca Romalı hukukçuların bireysel eserleri içinde Gaius’un Institutiones, Cicero’nun In Verrem ve De Finibus, Paulus’un Sententiae metinleri de incelenmiştir. Anılan birincil kaynaklardan edinilen bilgi, isimsiz sözleşmeler hakkında çalışmamızın hukukî temelini oluşturmuştur. Çalışma incelendiğinde görüleceği gibi, birincil kaynakları oluşturan Latince metinler oldukça fazla sayıdadır ve konuyla tam anlamıyla ilgili olanların tamamı metin içinde, konuyu destekleyecek metinlerin tamamı da dipnotlar içinde aktarılmıştır. Birincil kaynaklara basılı ve çevrimiçi kaynaklar aracılığıyla ulaşılmış, Türkçe çevirileri varsa literatürdeki en yüksek örnekleri alıntılanarak ve ilgili atıfları yapılarak kullanılmıştır. Türkçe Roma Hukuku literatürümüzde yer almayan metinler, çalışma sahibi tarafından çevrilmiştir. Böylece çalışma konusuyla ilgili olan Latince metinlerin Türkçeye kazandırılması ikincil bir amaç olarak ortaya çıkmıştır. Çalışmamıza çok önemli katkıları bulunan ikincil kaynaklar arasında ise Roma Özel Hukuku genel nitelikli teorik kitapları, monografiler, yayınlanmamış yüksek lisans ve doktora tezleri, ders kitapları ve makalelerdir. Bu kaynaklar ağırlıklı olarak Türkçe ve İngilizce, bunlara ek olarak İtalyanca ve Fransızca dillerinde yayımlanmış ulusal ve uluslararası yayınlardır. Çalışmamızın üçüncü derece kaynakları ise Roma’nın çeşitli dönemleri için yapılmış arkeolojik, tarihsel, nümismatik gibi disiplinlerdeki çalışmalar ve Roma’nın çeşitli dönemlerinde meydana getirilmiş yazılı edebiyat, sahne edebiyatı gibi edebî eserlerdir. Bu üçüncü derece kaynaklar hukuk konulu olmamakla beraber, hukuk ile yaşamı bağlayan, hukuk ile karşılıklı olarak birbirini etkileyen ekonomik, sosyal, kültürel şartlara dair fikir vermekte yardımcıdırlar. Çalışmanın temel soruları, zaman ve literatür kapsamı açısından yukarıda belirtildiği gibidir. Belirtilen çerçevede çalışmamız dört bölüme ayrılmıştır. “Roma Hukukunda Sözleşmeler” başlıklı birinci bölümde; Roma hukukunun günümüzden farklılık gösteren sözleşme anlayışı genel hatlarıyla anlatılmıştır. Bu anlayış sözleşmelere hâkim olan ilkeler aktarılarak Giriş 17 derinleştirilmiş, sözleşmelerin Roma’da geçirdiği gelişim sürecine de yer verilerek çalışmanın temel konusu için tarihî bir giriş oluşturulmuştur. İsimsiz sözleşmelerin teorik yapısı “Roma Hukukunda İsimsiz Sözleşmelerin Genel Teorisi” başlıklı ikinci bölümde ele alınmıştır. Bu bölümde causa kavramı üzerinde özellikle durularak, sözleşmelerin bir borcun doğumuna kaynaklık etmesini sağlayan sebep incelenmiştir. Causa kavramı çalışmamız açısından önemlidir çünkü Romalı hukukçular causa kavramından yola çıkarak isimsiz sözleşmelerin geçerliliğine dair ilk düşünceleri oluşturmuşlardır. Bu bölümde Roma’nın hukukî dönemleri izlenerek isimsiz sözleşmelerin izi sürülmüştür. Ve isimsiz sözleşmelerden doğan hakların talep edilebilirliğini sağlayan davalar incelenmiştir. Çalışmamızın üçüncü bölümü “Roma Hukukunda Sıklıkla Kullanılan İsimsiz Sözleşmeler”e ayrılmıştır. Bu kapsamda; permutatio, precarium, aestimatum ve transactio sözleşmeleri kavramsal çerçeveleri ve Roma’nın hukukî dönemleri içindeki gelişim süreçleriyle beraber ele alınmıştır. Son bölüm olan dördüncü bölüme “İsimsiz Sözleşmelerin Kodifikasyonlar Dönemine Değin Gelişimi ve Türk Hukukundaki Yeri” başlığı verilmiştir. Bu bölümde Iustinianus Sonrası Dönem, Geç Orta Çağ, Kodifikasyon Hareketleri Dönemi olmak üzere MS 565 yılından günümüze dek uzanan süreçte isimsiz sözleşmelerin gelişimi genel hatlarıyla anlatılmıştır. Nihayet isimsiz sözleşmelerin Türk Hukuku’ndaki yeri ve Roma hukukunun isimsiz sözleşmelerinin Türk hukukundaki hukukî durumu belirlenmiştir. Çalışma, isimsiz sözleşmelerin gelişimi ve sözleşmeler alanında sözleşme özgürlüğü düşüncesine dek hukukî sürecini takip ederek Roma hukukundan günümüze uzanan teorik bilgi zincirini kurmayı amaçlamaktadır.