ROCZNIKI KULTUROZNAWCZE
Tom XIII, numer 2 – 2022
DOI: https://doi.org/doi.org/10.18290/rkult22131.4
MAŁGORZATA GRUCHOŁA *
PRZEMOC W KONSEKWENCJACH PANDEMII COVID-19:
ANALIZA SPOŁECZNO-KULTUROWA
WPROWADZENIE
Przemoc w niniejszym artykule definiuję jako działanie mające na celu
podporządkowanie sobie jakichś grup bądź jednostek wbrew ich woli. Takie
określenie implikuje agresywną manipulację informacyjną zmierzającą do
ukierunkowania kogoś w taki sposób, aby osiągnąć własne, wcześniej zamierzone cele 1. Nie interesuje mnie aspekt fizyczny przemocy (czyli przemoc
identyfikowalna), lecz jej wysublimowany wymiar symboliczny, psychiczny,
świadomościowy, metafizyczny (czyli przemoc utajona), o którym Pierre
Bourdieu napisał: „Przemoc symboliczna istnieje dzięki szczególnemu typowi posłuszeństwa, którego zdominowany nie może wypowiedzieć dominującemu (i dominacji)”2. Ramy teoretyczne przemocy uzupełniam propozycją
Michela Foucaulta – uprzedmiotowienia podmiotu, polegającego na poddawaniu go swoistej metamorfozie przeistaczającej go w obiekt, który dalej
poddawany jest rozmaitym praktykom (także psychologiczno-terapeutycznym) w celu ukształtowania go w pożądany sposób; ukierunkowania na pewne działania3. Ramy teoretyczne artykułu4 wyznacza także teoria René
Dr hab. MAŁGORZATA GRUCHOŁA, prof. KUL – kierownik Katedry Komunikacji Wizualnej
i Nowych Mediów, Instytut Dziennikarstwa i Zarządzania na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim Jana Pawła II; adres do korespondencji: Al. Racławickie 14, 20-950 Lublin; e-mail:
malgorzata.gruchola@kul.pl; ORCID: https://orcid.org/0000-0002-2367-0416
1 Zob. Maria Szyszkowska, „Źródła przemocy oraz propozycja nowych wartości w edukacji”,
w: Młode pokolenie – ofiary czy sprawcy przemocy, red. Teresa Sołtysiak i Aleksandra Nowakowska (Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, 2010), 14.
2 Pierre Bourdieu, Męska dominacja, tłum. Lucyna Kopciewicz (Warszawa: Oficyna Naukowa, 2004), 46.
3 Zob. Michel Foucault, Power/knowledge. Selected interviews and other writings 1972–1977
(New York: Pantheon Books, 1980).
50
MAŁGORZATA GRUCHOŁA
Girarda (problem przemocy w stosunkach międzyludzkich) i jego koncepcja
ofiary (mechanizm kozła ofiarnego)5. To ofiara – zgodnie z powyższą teorią
– przywraca pokój i harmonię we wspólnocie, wzmacnia jedność społeczną
wśród jej członków. Zadaniem ofiar jest usunięcie przemocy, szkodliwej
zazdrości oraz rywalizacji, często prowadzących do konfliktów zagrażających funkcjonowaniu społeczeństw 6.
Jednym ze źródeł rywalizacji i konfliktów może być pandemia COVID-19.
Media, zalewając mieszkańców Unii Europejskiej ciągłymi aktualizacjami
wiadomości o pandemii, generują różne typy i poziomy przemocy międzyludzkiej7 (m.in. o charakterze gospodarczym, społecznym i zdrowotnym),
których zakres i zasięg może być warunkowany liczbą odnotowywanych zachorowań i zgonów, ale także tkwiącymi w człowieku głęboko mechanizmami przemocy i zła, wpływającymi na ludzkie działanie, „mimo że człowiek
w większości wypadków nie zdaje sobie sprawy z ich istnienia”8. Zdaniem
René Girarda: „kultura ludzka skazana jest na nieustanne ukrywanie własnych źródeł, zatrutych prawydarzeniem kolektywnej przemocy”9.
1. MATERIAŁ BADAWCZY I METODA
Celem artykułu jest zbadanie źródeł i form przemocy oraz zidentyfikowanie kozła ofiarnego w postrzeganiu pandemii COVID-19, traktowanej
jako fakt społeczny na podstawie opinii publicznej mieszkańców Unii
Europejskiej oraz Wielkiej Brytanii. W celu rozwiązania problemu badawczego dokonam analizy raportów Public opinion monitoring in the time of
COVID-19: Europeans’ reactions and perceptions of the COVID19 pandemic przygotowanych dla DG Communication’ Public Opinion Monitoring
Unit, a znajdujących się w internetowym archiwum Parlamentu Euro4
Zob. Małgorzata Gruchoła i Justyna Szulich-Kałuża, „Społeczne postrzeganie przemocy
w internecie – analiza porównawcza”, w: Współczesne media: Przemoc w mediach, red. Iwona
Hofman i Danuta Kępa-Figura, t. 1 (Lublin: Wydawnictwo UMCS, 2020), 147-166.
5 Cezary Rowiński, „Myśl René Girarda”, Literatura na Świecie nr 12 (1983): 303.
6 Stanisław Budzik, „Czy Chrystus był ‘kozłem ofiarnym’?: René Girard i jego interpretacja
ofiary”, Studia Theologica Varsaviensia 35 nr 1 (1997): 50-51.
7 Ashley Nellis i Joanne Savage, „Does Watching the News Affect Fear of Terrorism? The
Importance of Media Exposure on Terrorism Fear”, Crime & Delinquency 58 (2012): 748–768.
doi:10.1177/0011128712452961.
8 René Girard, „Demaskacja przemocy w ewangelicznym opisie Męki”, przeł. Mirosława
Goszczyńska, W drodze nr 4/140 (1985): 17.
9 Tamże, 17.
PRZEMOC W KONSEKWENCJACH PANDEMII COVID-19
51
pejskiego10. Badania Eurobarometru zostały przeprowadzone we wszystkich
państwach członkowskich UE, w okresie od marca 2020 roku do czerwca
2021 roku. Reakcje respondentów zawierające opinie w zakresie konsekwencji pandemii traktowanych jako przejaw przemocy będę analizować
w trzech obszarach: ekonomicznym, społecznym i zdrowotnym11.
W momencie kryzysu, którego przyczyną może być katastrofa naturalna
(np. pandemia COVID-19), każda grupa społeczna szuka kozła ofiarnego.
Mechanizm ten – w niniejszym artykule – będzie obrazować liczba zgonów
z powodu SARS-CoV-2 traktowanych jako ofiara kolektywna. W myśl założeń mechanizmu kozła ofiarnego, mieszkańcy państw UE w obliczu zagrożenia (pandemii), aby powrócić do stanu bezpiecznego dla nich, wybierają
sobie ofiarę (informację o zgonach), która bywa obiektem zbiorowej agresji/
przemocy. Agresja ta ma na celu uśmiercenie ofiary, w analizowanym przykładzie, „uśmiercenie” śmierci, a dokładniej – jest stosowana wobec osób
przekazujących informację o zgonach utożsamianych ze źródłem zagrożenia.
Na wstępie procesu badawczego sformułowałam następujące pytania:
1. Jakie czynniki kreują zjawisko przemocy międzyludzkiej: psychologiczne, często nieuświadomione, lęki czy rzeczywiste doświadczenia mieszkańców państw UE?
2. Które konsekwencje pandemii COVID-19: ekonomiczne, zdrowotne
czy społeczne generują przemoc wśród mieszkańców UE?
3. Jakie obawy/lęki w konsekwencjach ekonomicznych kreują przemoc
międzyludzką?
4. Jakie obawy/lęki w konsekwencjach zdrowotnych wywołują przemoc?
5. Jakie obawy/lęki w konsekwencjach społecznych generują przemoc?
6. Czy rolę kozła ofiarnego może pełnić liczba odnotowanych zgonów
z powodu pandemii COVID-19?
Sformułowałam następujące hipotezy badawcze:
1. Zjawisko przemocy/agresji kreują przede wszystkim lęki i obawy mieszkańców UE generowane przez sytuację pandemiczną.
2. Przemoc generują przede wszystkim lęki o konsekwencje zdrowotne
pandemii COVID-19.
10 Archiwum raportów: Public opinion monitoring in the time of COVID-19, https://www.
europarl.europa.eu/at-your-service/pl/be-heard/eurobarometer/public-opinion-in-the-time-of-covid-19.
11 Artykuł powstał na podstawie badań przeprowadzonych od marca 2020 do czerwca 2021
roku (trzy fale pandemii Covid-19) przez zespół badawczy Małgorzaty Gruchoły i Małgorzaty
Sławek-Czochry. Zob. Małgorzata Gruchoła i Małgorzata Sławek-Czochra. ‘The culture of fear’
of inhabitants of EU countries in their reaction to the COVID-19 pandemic – a study based on the
reports of the Eurobarometer”, Safety Science 135 (2021): 1–9. doi.org/10.1016/ j.ssci.2020.105140.
52
MAŁGORZATA GRUCHOŁA
3. W konsekwencjach ekonomicznych przemoc kreują lęki o bezrobocie.
4. W konsekwencjach zdrowotnych przemoc wywołują lęki o zakażenie.
5. W konsekwencjach społecznych lęki o izolację społeczną generują
przemoc.
6. Rolę kozła ofiarnego pełni liczba zgonów z powodu pandemii COVID-19,
ukierunkowująca przemoc na osoby odpowiedzialne za wskaźniki śmiertelności (lekarze, politycy, a nawet dziennikarze).
Przyjęłam hipotezę główną, iż liczba zgonów w poszczególnych państwach UE, odnotowana w kolejnych falach pandemii COVID-19, traktowanych jako ofiara, jest proporcjonalna do łącznej liczby odnotowanych
przypadków przemocy ekonomicznej, społecznej i zdrowotnej w danym państwie. Wzrost zgonów implikuje wzrost zidentyfikowanych działań przemocowych. Zastosuję następujące metody badawcze: wtórną ilościową analizę
zawartości raportów, jakościową analizę treści, metodę porównawczą oraz
analityczno-opisową.
2. PRZEGLĄD LITERATURY
W literaturze przedmiotu spotkać można wiele teorii ukazujących wpływ
tradycyjnie definiowanej przemocy na funkcjonowanie jednostek i grup
społecznych12. Odnoszą się one do przemocy łatwej do uchwycenia (identyfikowalnej). Przywołam wybrane z nich: teoria zastępowania rzeczywistości 13; teoria powstrzymywania14; teoria socjocentryczności15; teoria stymulacji 16; teoria wzmacniania17 oraz teoria katharsis. Ta ostatnia zakłada, że
obserwowanie przemocy i zachowań agresywnych wobec innych ludzi powoduje u widzów redukcję niewłaściwych popędów, a oglądanie konse-
12
Zob. Gruchoła i Szulich-Kałuża, „Społeczne postrzeganie przemocy”, 147–166.
Monika Gołembowska, „Media zagrożeniem dla prawidłowego funkcjonowania młodego
pokolenia”, w: Młode pokolenie – ofiary czy sprawcy przemocy, red. Teresa Sołtysiak i Aleksandra Nowakowska (Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, 2010), 164.
14 Zob. Anna Sawicka, „Telewizyjne sceny przemocy a zachowania agresywne młodego widza”, Edukacja Medialna 3 (2001): 11.
15 Wojciech Poznaniak, „Przemoc w grach komputerowych”, w: Przemoc i agresja jako zjawisko
społeczne, red. Marzena Binczycka-Anholcer (Warszawa: Polskie Towarzystwo Higieny, 2003), 86.
16 Józef Bednarek, „Zagrożenia w cyberprzestrzeni”, w: Patologie społeczne, red. Mariusz Jędrzejko (Pułtusk: Wyższa Szkoła Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora, 2006), 119.
17 Hans Joachim Schneider, Zysk z przestępstwa. Środki masowego przekazu a zjawiska kryminalne (Warszawa: PWN, 1992), 91.
13
PRZEMOC W KONSEKWENCJACH PANDEMII COVID-19
53
kwencji przemocy uwrażliwia na cierpienie18. W świetle obecnie prowadzonych badań empirycznych teoria katharsis ulega redefinicji. Okazało się,
że redukcja zachowań agresywnych nie jest regułą, zjawisko uzależnione jest
od czynników psychologicznych, świadomościowych i społecznych. Sceny
przemocy zmniejszają prawdopodobieństwo zachowania agresywnego tylko
w przypadku osób dojrzałych, którym właściwe jest silne powstrzymywanie
się przed ujawnianiem agresji w zachowaniu19. Natomiast zdaniem René
Girarda, który przemoc ujmuje „nie tylko w kategoriach społecznych, psychologicznych czy biologicznych, ale przede wszystkim jako metafizyczną
determinację stosunku jednostki do otaczającego ją świata i do innego człowieka” 20, redukcja zachowań przemocowych jest możliwa tylko poprzez złożenie ofiary. Jak zauważa Stanisław Budzik: „Nagłe przerzucenie całej
agresji na przypadkową ofiarę dało wszystkim uczucie przywróconego ładu.
Przywrócenie pokoju i porządku przypisuje wspólnota instynktownie zabiciu
ofiary”21. „Tę nadprzyrodzoną i dobroczynną moc – zdaniem Girarda – paradoksalnie przypisuje wspólnota zabitej ofierze, gdyż to jej śmierć przyniosła
zbawienne pojednanie”22. O ile w społeczeństwach pierwotnych przede
wszystkim jednostka odgrywała rolę ofiary, to obecnie rolę kozłów ofiarnych przejęły całe grupy ludzi.
Źródłem przemocy może być więc odczuwany strach/lęk w czasie pandemii traktowany jako stymulator działań ochronnych, także przemocowych.
Jest on bowiem emocją negatywną, reakcją na konkretne zagrożenie 23. Łączy
się zarówno z nieprzyjemnymi zjawiskami psychicznymi, świadomościowymi (np. uczucie paraliżu, przerażenie), jak i nieprzyjemnymi reakcjami
somatycznymi (np. przyspieszone bicie serca, bezruch, dreszcze). Pełni zarówno funkcje pozytywne, jak i negatywne. Pozytywne funkcje sprowadzają
się do traktowania go jako ostrzeżenia przed przemocą, które umożliwia
podjęcie określonych działań mających na celu zapewnienie poczucia
18
Zob. Bednarek, „Zagrożenia w cyberprzestrzeni”, 119.
Lucyna Kirwil, „Wpływ telewizji na dzieci i młodzież”, Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze 6 (1995): 19; Mirosław Kowalski i Mariusz Drożdż, Przemoc i zdrowie w obrazach telewizyjnych (Kraków: Impuls, 2008), 54–55.
20 Rowiński, „Myśl René Girarda”, 303.
21 Budzik, „Czy Chrystus był ‘kozłem ofiarnym’”, 62–63.
22 Mirosława Goszczyńska, „Posłowie”, w: René Girard, Kozioł ofiarny, przeł. Mirosława
Goszczyńska (Łódź: Wydawnictwo Łódzkie, 1987): 314, 310–326, cyt. za: Budzik, „Czy Chrystus był ‘kozłem ofiarnym’”, 63.
23 Zob. Małgorzata Szatan, „Strach a lęk w ujęciu nauk humanistycznych”, Studia Gdańskie
31(2012): 325.
19
54
MAŁGORZATA GRUCHOŁA
bezpieczeństwa. Funkcja negatywna wiąże się z nieprzyjemnymi reakcjami
organizmu, może on zostać uznany za formę przemocy przewyższającą
możliwości obronne organizmu/jednostki, a tym samym skłaniać do podejmowania nieracjonalnych działań 24.
3. WNIOSKI I DYSKUSJA
3.1. ILOŚCIOWA ANALIZA ZAWARTOŚCI RAPORTÓW
Celem wtórnej ilościowej analizy zawartości raportów jest zgromadzenie
i uporządkowanie materiału badawczego zawierającego opinie mieszkańców
państw UE na temat konsekwencji pandemii COVID-19 w analizowanym
okresie, a traktowanych jako formy przemocy międzyludzkiej (tabela 1).
Tabela 1. Liczba opinii o pandemii danego państwa UE
a pozycja w Worldometer’s COVID-19 data
Państwa
UE i Wielka
Brytania
Fala I, II i III
IT
DE
FR
CZ
ES
PT
RO
HU
GR
SI
EE
SE
LT
PL
BE
BG
Liczba opinii
2020
marzec –
lipiec
I
13
11
11
9
11
9
8
6
5
5
6
2
3
3
10
5
Pozycja w rankingu
Worldometer’s
COVID-19 data
2021
sierpień –
luty
II
5
5
5
5
5
4
4
4
5
5
3
5
4
5
3
4
marzec –
czerwiec
III
6
8
7
8
4
7
4
8
7
7
8
8
8
6
0
4
Łącznie
24
24
23
22
20
20
20
18
17
17
17
15
15
14
13
13
I
14
18
19
68
9
42
46
97
99
122
121
27
124
44
33
77
II
7
10
6
18
8
27
24
34
56
65
86
29
64
14
25
48
III
8
12
4
21
11
30
27
33
47
70
90
26
64
14
28
46
24 Józef Kozielecki, Psychologia nadziei (Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Żak”,
2006), cyt. za: Szatan, „Strach a lęk w ujęciu nauk humanistycznych”, 325.
55
PRZEMOC W KONSEKWENCJACH PANDEMII COVID-19
LV
NL
AT
IE
FI
CY
DK
SK
HR
MT
UK
LU
Łącznie
5
4
4
2
4
4
1
2
3
1
3
0
150
5
2
3
2
2
1
3
1
0
1
0
0
91
2
6
3
6
0
1
2
0
0
1
0
1
128
12
12
10
10
6
6
6
3
3
3
3
1
369
135
41
61
57
86
144
70
119
96
153
10
93
85
21
37
58
96
104
59
44
52
116
5
101
87
20
39
68
97
103
63
52
55
122
7
106
Opracowanie własne na podstawie raportów: „COVID-19 Coronavirus Pandemic”,
dostęp 1.03.2021, https://www.worldometers.info/coronavirus/; „COVID-19 Coronavirus
Pandemic”, dostęp 1.09.2020, https://www.worldometers.info/coronavirus/; „COVID-19
Coronavirus Pandemic”, dostęp 1.06.2021, https://www.worldometers.info/ coronavirus/; European Parliament, Public opinion monitoring in the time of COVID-19, dostęp 2020-2021, https://www.europarl.europa.eu/at-your-service/pl/be-heard/ eurobarometer
/public-opinion-in-the-time-of-covid-19; European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: 20 March 2020 (Brussels: Eurobarometer,
2020); European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in the time of
COVID-19: 27 March 2020 (Brussels: Eurobarometer, 2020); European Parliament,
Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: 3 April 2020 (Brussels:
Eurobarometer, 2020); European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in
the time of COVID-19: 20 April 2020 (Brussels: Eurobarometer, 2020); European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: 27 April 2020
(Brussels: Eurobarometer, 2020); European Parliament, Public opinion monitoring at
a glance in the time of COVID-19: 5 May 2020 (Brussels: Eurobarometer, 2020); European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: 12 May
2020 (Brussels: Eurobarometer, 2020); European Parliament, Public opinion monitoring
at a glance in the time of COVID-19: 19 May 2020 (Brussels: Eurobarometer, 2020);
European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19:
27 May 2020 (Brussels: Eurobarometer, 2020); European Parliament, Public opinion
monitoring at a glance in the time of COVID-19: 3 June 2020 (Brussels: Eurobarometer, 2020); European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in the time of
COVID-19: 9 June 2020 (Brussels: Eurobarometer 2020); European Parliament, Public
opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: 16 June 2020 (Brussels: Eurobarometer, 2020); European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in the
time of COVID-19: 23 June 2020 (Brussels: Eurobarometer, 2020); European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: 1 July 2020
(Brussels: Eurobarometer, 2020); European Parliament, Public opinion monitoring at
56
MAŁGORZATA GRUCHOŁA
a glance in the time of COVID-19: 7 July 2020 (Brussels: Eurobarometer, 2020); European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: September 2020 (Brussels: Eurobarometer, 2020); European Parliament, Public opinion
monitoring at a glance in the time of COVID-19: October 2020 (Brussels: Eurobarometer, 2020); European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in the time
of COVID-19: December 2020 (Brussels: Eurobarometer, 2020); European Parliament.
Public opinion on COVID-19 vaccination. December 2020 (Brussels: Eurobarometer,
2020); European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19:
January 2021 (Brussels: Eurobarometer, 2021); European Parliament, Public opinion
monitoring at a glance in the time of COVID-19: February 2021 (Brussels: Eurobarometer, 2021); European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in the
time of COVID-19: March 2021 (Brussels: Eurobarometer, 2021); European Parliament,
Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: April 2021 (Brussels:
Eurobarometer, 2021); European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in
the time of COVID-19: May 2021 (Brussels: Eurobarometer, 2021); European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: June 2021
(Brussels: Eurobarometer, 2021).
Materiał badawczy tworzą 24 raporty, zawierające – z różną częstotliwością występowania – dane z 27 państw UE oraz Wielkiej Brytanii 25.
25 „COVID-19 Coronavirus Pandemic”, dostęp 1.03.2021, https://www.worldometers.info/
coronavirus/; „COVID-19 Coronavirus Pandemic”, dostęp 1.09.2020, https://www.worldometers.
info/coronavirus/; „COVID-19 Coronavirus Pandemic”, dostęp 1.06.2021, https://www.worldometers.
info/coronavirus/; European Parliament, Public opinion monitoring in the time of COVID-19,
dostęp 2020-2021, https://www.europarl.europa.eu/at-your-service/pl/be-heard/eurobarometer/publicopinion-in-the-time-of-covid-19; European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in
the time of COVID-19: 20 March 2020 (Brussels: Eurobarometer, 2020); European Parliament,
Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: 27 March 2020 (Brussels: Eurobarometer, 2020); European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in the time of
COVID-19: 3 April 2020 (Brussels: Eurobarometer, 2020); European Parliament, Public opinion
monitoring at a glance in the time of COVID-19: 20 April 2020 (Brussels: Eurobarometer, 2020);
European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: 27 April
2020 (Brussels: Eurobarometer, 2020); European Parliament, Public opinion monitoring at a glance
in the time of COVID-19: 5 May 2020 (Brussels: Eurobarometer, 2020); European Parliament,
Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: 12 May 2020 (Brussels: Eurobarometer, 2020); European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in the time of
COVID-19: 19 May 2020 (Brussels: Eurobarometer, 2020); European Parliament, Public opinion
monitoring at a glance in the time of COVID-19: 27 May 2020 (Brussels: Eurobarometer, 2020);
European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: 3 June
2020 (Brussels: Eurobarometer, 2020); European Parliament, Public opinion monitoring at a
glance in the time of COVID-19: 9 June 2020 (Brussels: Eurobarometer 2020); European
Parliament, Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: 16 June 2020
(Brussels: Eurobarometer, 2020); European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in
PRZEMOC W KONSEKWENCJACH PANDEMII COVID-19
57
Łącznie obejmuje on 369 opinii26 o konsekwencjach pandemii COVID-19.
Najwięcej opinii pochodzi z Włoch i Niemiec: po 24, z Francji: 23 oraz
z Czech: 22 opinie, natomiast najmniej, bo tylko jedna, z Luksemburga oraz
po trzy z Słowacji, Chorwacji, Malty oraz Wielkiej Brytanii. Liczba opinii
mieszkańców poszczególnych państw UE wyrażających konsekwencje pandemii zidentyfikowane jako formy przemocy w kolejnych raportach koresponduje z jego pozycją w Worldometer’s COVID-19 data, warunkowaną
liczbą odnotowanych zakażeń i zgonów.
W okresie pierwszej fali pandemii najczęściej negatywne konsekwencje
wyrażali mieszkańcy państw o wysokim współczynniku zgonów: Włoch (pozycja w rankingu Worldometer’s COVID-19: 14), Niemiec (Worldometer’s:
18), Francji (Worldometer’s: 19) i Hiszpanii (Worldometer’s: 9). Analogiczną zależność odnotowałam podczas drugiej fali, chociaż zauważa się porównywalny poziom opinii (po 5), zmianie nieznacznie uległa pozycja
państwa w przywołanym powyżej rankingu. Mianowicie są to: Wielka Brytania (Worldometer’s: 5), Francja (Worldometer’s: 6), Włochy (Worldometer’s: 7), Hiszpania (Worldometer’s: 8) oraz Niemcy (Worldometer’s: 10).
W trzeciej fali zauważyłam podobną zależność: Francja (Worldometer’s: 5),
Wielka Brytania (Worldometer’s: 7), Włochy (Worldometer’s: 8), Hiszpania
(Worldometer’s: 11), Włochy (Worldometer’s: 12). Uzyskane dane mogą
stanowić przesłankę do sformułowania konkluzji, iż negatywne opinie
the time of COVID-19: 23 June 2020 (Brussels: Eurobarometer, 2020); European Parliament,
Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: 1 July 2020 (Brussels: Eurobarometer, 2020); European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in the time of
COVID-19: 7 July 2020 (Brussels: Eurobarometer, 2020); European Parliament, Public opinion
monitoring at a glance in the time of COVID-19: September 2020 (Brussels: Eurobarometer,
2020); European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19:
October 2020 (Brussels: Eurobarometer, 2020); European Parliament, Public opinion monitoring
at a glance in the time of COVID-19: December 2020 (Brussels: Eurobarometer, 2020); European
Parliament. Public opinion on COVID-19 vaccination. December 2020 (Brussels: Eurobarometer,
2020); European Parliament. Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19:
January 2021 (Brussels: Eurobarometer, 2021); European Parliament, Public opinion monitoring
at a glance in the time of COVID-19: February 2021 (Brussels: Eurobarometer, 2021); European
Parliament, Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: March 2021
(Brussels: Eurobarometer, 2021); European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in
the time of COVID-19: April 2021 (Brussels: Eurobarometer, 2021); European Parliament, Public
opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: May 2021 (Brussels: Eurobarometer,
2021); European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19:
June 2021 (Brussels: Eurobarometer, 2021).
26 Jedna opinia danego państwa często zawierała wiele obaw, doświadczeń i deklaracji, stąd
liczby te nie sumują się.
58
MAŁGORZATA GRUCHOŁA
będące substytutem przemocy (ekonomicznej, zdrowotnej i społecznej) są
warunkowane pozycją w rankingu Worldometer’s COVID-19, czyli liczbą
odnotowanych zakażeń i zgonów, traktowanych jako ofiara zbiorowa: kozioł
ofiarny.
Założenia głównej hipotezy badawczej – dla większości państw UE –
potwierdzają także wnioski z analizy liczby zgonów na 1 000 000 mieszkańców w poszczególnych państwach Unii Europejskiej (tabela 2), tylko
w okresie pierwszej fali. Wraz ze wzrostem liczby zgonów zauważa się wzrost
negatywnych opinii. Wyjątek od tej zasady stanowią Niemcy. W przypadku
drugiej i trzeciej fali pandemii nie można sformułować jednoznacznych zależności. Wśród państw o najwyższym wskaźniku zgonów (np. Belgia,
Wielka Brytania) są kraje, których mieszkańcy nie wyrażali ani jednej
negatywnej opinii dotyczącej skutków pandemii COVID-19. I przeciwnie.
W Estonii – państwie o jednym z najniższych wskaźników zgonów respondenci zadeklarowali najwyższą liczbę negatywnych konsekwencji przemocowych pandemii27.
Tabela 2. Liczba zgonów jako przykład ofiary kolektywnej (kozła ofiarnego)
Liczba zgonów na 1 000 000 mieszkańców a liczba opinii o pandemii
Państwa
Unii
Europejskiej
i Wielka
Brytania
FI
CY
EE
DK
LV
SK
Liczba zgonów
2020
Grudzień
Luty
I fala
II fala
84.11
95.90
118.35
165.91
189.27
229.14
129.22
253.45
377.68
382.76
778.28
1,090.18
Liczba opinii
2021
Czerwiec
III fala
176.64
418.52
954.01
434.69
1,319.81
2,283.98
2020
Luty
I fala
4
4
6
1
5
2
II fala
2
1
3
3
5
1
2021
Czerwiec
III fala
0
1
8
2
2
0
27 „COVID-19 Coronavirus Pandemic”, 1; European Parliament, Public opinion …: 20 March
2020; tenże, Public opinion…: 27 March 2020); tenże, Public opinion…: 3 April 2020; tenże, Public
opinion…: 20 April 2020; tenże, Public opinion…: 27 April 2020; tenże, Public opinion…: 5 May
2020; tenże, Public opinion…: 12 May 2020; tenże, Public opinion…: 19 May 2020; tenże, Public
opinion…: 27 May 2020; tenże, Public opinion…: 3 June 2020; tenże, Public opinion…: 9 June
2020; tenże, Public opinion…: 16 June 2020; tenże, Public opinion…: 23 June 2020; tenże, Public
opinion…: 1 July 2020; tenże, Public opinion…: 7 July 2020; tenże, Public opinion…: September
2020; tenże, Public opinion…: October 2020; tenże, Public opinion…: December 2020; tenże, Public opinion…: December 2020; tenże, Public opinion…: January 2021; tenże, Public opinion…:
February 2021; tenże, Public opinion…: March 2021; tenże, Public opinion…: April 2021; tenże,
Public opinion…: May 2021; tenże, Public opinion…: June 2021.
59
PRZEMOC W KONSEKWENCJACH PANDEMII COVID-19
DE
GR
MT
LT
IE
AT
PT
NL
PL
LU
HR
RO
SE
HU
BG
FR
CZ
UK
SI
ES
IT
BE
281.01
363.14
400.87
408.48
432.18
516.08
562.24
598.43
615.88
667.76
676.69
712.04
744.01
749.14
864.22
868.44
909.80
957.58
1,033.70
1,035.21
1,089.23
1,568.47
779.24
590.23
668.12
1,131.40
799.55
912.79
1,511.37
873.25
1,078.88
976.08
1,300.52
1,010.78
1,230.58
1,423.55
1,391.82
1,208.76
1,704.18
1,732.64
1,793.03
1,399.84
1,551.97
1,872.54
1,073.64
1,201.94
947
1,616.44
991.59
1,179.69
1,676.74
1,033.42
1,974.39
1,287.01
1,999.19
1,670.71
1,434.43
3,107.17
2,600.10
1,639.82
2,818.67
1,876.68
2,120.53
1,723.79
2,105.45
2,157.69
11
5
1
3
2
4
9
4
3
0
3
8
2
6
5
11
9
3
5
11
13
10
5
5
1
4
2
3
4
2
5
0
0
4
5
4
4
5
5
0
5
5
5
3
8
7
1
8
6
3
7
6
6
1
0
4
8
8
4
7
8
0
7
4
6
0
Opracowanie własne na podstawie: „COVID-19 Coronavirus Pandemic”, 2; European
Parliament, Public opinion …: 20 March 2020; tenże, Public opinion…: 27 March
2020; tenże, Public opinion…: 3 April 2020; tenże, Public opinion…: 20 April 2020;
tenże, Public opinion…: 27 April 2020; tenże, Public opinion…: 5 May 2020; tenże,
Public opinion…: 12 May 2020; tenże, Public opinion…: 19 May 2020; tenże, Public opinion…: 27 May 2020; tenże, Public opinion…: 3 June 2020; tenże, Public opinion…:
9 June 2020; tenże, Public opinion…: 16 June 2020; tenże, Public opinion…: 23 June
2020; tenże, Public opinion…: 1 July 2020; tenże, Public opinion…: 7 July 2020; tenże,
Public opinion…: September 2020; tenże, Public opinion…: October 2020; tenże, Public
opinion…: December 2020; tenże, Public opinion…: December 2020; tenże, Public
opinion…: January 2021; tenże, Public opinion…: February 2021; tenże, Public
opinion…: March 2021; tenże, Public opinion…: April 2021; tenże, Public opinion…:
May 2021; tenże, Public opinion…: June 2021.
Na wstępie procesu badawczego przyjęłam hipotezę, iż liczba zgonów
w poszczególnych państwach UE, odnotowana w kolejnych falach pandemii
COVID-19, traktowanych jako ofiara zbiorowa jest proporcjonalna do łącznej liczby odnotowanych przypadków przemocy ekonomicznej, społecznej
i zdrowotnej w danym państwie. Wzrost zgonów (ofiar) implikuje wzrost
zidentyfikowanych działań przemocowych. Zdaniem René Girarda składane
60
MAŁGORZATA GRUCHOŁA
przez grupy społeczne ofiary (m.in. pandemii) pełnią ważną rolę społeczną,
to one bowiem decydują wprost o jej przetrwaniu. Ich zadaniem „jest eliminacja niebezpiecznej rywalizacji i zazdrości, które prowadzić mogą do
krwawych konfliktów i zagrozić samemu istnieniu społeczności. Ofiara
przywraca harmonię i pokój we wspólnocie, umacnia jedność społeczną
wśród jej członków”28. Rolę kozła ofiarnego pełni więc liczba zgonów
z powodu pandemii COVID-19, minimalizująca poziom kolektywnej przemocy w sensie świadomościowym. Umożliwia przeniesienie przemocy międzyludzkiej generowanej przez stresogenną sytuację pandemiczną na „bezpieczną ofiarę”. Jednocześnie informacja o zgonach z powodu COVID-19
łagodzi konflikty międzyludzkie. Śmierć bliskich osób – w sytuacji katastroficznej – chociaż pełni rolę „ofiary”, sprzyja budowaniu jedności społecznej.
Z uzyskanych danych wynika także, że przemoc świadomościowa,
psychologiczna (strach/lęk), metafizyczna przed konsekwencjami pandemii
COVID-19 była bardziej rozpowszechnionym problemem niż sama przemoc
identyfikowalna, na co wskazuje liczba obaw zgłoszonych w państwach
o średnim lub niskim wskaźniku zgonów, co pozwala potwierdzić hipotezę
pierwszą. Zjawisko przemocy/agresji kreują przede wszystkim lęki i obawy
generowane przez sytuację pandemiczną, a nie rzeczywiste doświadczenia
mieszkańców UE.
Tabela 3. Przemoc ekonomiczna, zdrowotna i społeczna
w obawach/lękach, doświadczeniach i działaniach mieszkańców państw UE
w okresie pierwszej fali pandemii COVID-19
Raport
Rodzaje przemocy
Społeczna
-
15
-
-
-
5
-
2
-
-
-
-
6
-
1
Maj
20
18
1
10
3
5
1
3
6
Czerwiec
23
17
4
17
7
3
5
14
7
Autopsja
Autopsja
Działania
-
6
Obawy
7
Kwiecień
Działania
Marzec
Obawy
Obawy
Zdrowotna
Działania
Autopsja.
Ekonomiczna
28 Leszek Kołakowski, „Mircea Eliade: religia jako paraliż czasu”, w: Traktat o historii religii, red. Mircea Eliade (Warszawa: KiW, 1966), II2.
61
PRZEMOC W KONSEKWENCJACH PANDEMII COVID-19
Lipiec
4
8
1
4
3
2
4
11
4
60
-
-
46
-
-
16
-
-
Doświadczenia: 91
-
45
-
-
13
-
-
33
-
Działania: 34
-
-
6
-
-
10
-
-
18
Obawy: 122
Łącznie:
247
111
69
68
Opracowanie własne na podstawie raportów: European Parliament, Public opinion …:
20 March 2020; tenże, Public opinion…: 27 March 2020; tenże, Public opinion…: 3 April
2020; tenże, Public opinion…: 20 April 2020; tenże, Public opinion…: 27 April 2020;
tenże, Public opinion…: 5 May 2020; tenże, Public opinion…: 12 May 2020; tenże,
Public opinion…: 19 May 2020; tenże, Public opinion…: 27 May 2020; tenże, Public
opinion…: 3 June 2020; tenże, Public opinion…: 9 June 2020; tenże, Public opinion…:
16 June 2020; tenże, Public opinion…: 23 June 2020; tenże, Public opinion…: 1 July
2020; tenże, Public opinion…: 7 July 2020.
W analizowanym okresie mieszkańcy państw Unii Europejskiej łącznie
wyrazili 247 opinii29 w zakresie konsekwencji przemocy ekonomicznej
(111), zdrowotnej (69) i społecznej (67) implikowanej pandemią COVID-19.
W sumie ujawnili 122 obawy, 91 osobistych doświadczeń oraz 34 propozycji
rozwiązań problemów związanych z pandemią. Z uzyskanych danych wynika, że poziom obaw o wyróżnione formy przemocy przewyższa poziom
zadeklarowanych negatywnych doświadczeń, co pozwala potwierdzić hipotezę pierwszą zakładającą, że zjawisko przemocy kreują przede wszystkim
lęki i obawy. Dominuje więc przemoc psychologiczna i świadomościowa.
Jednocześnie należy zauważyć, że poziom obaw oraz doświadczeń mieszkańców państw UE w ocenie form przemocy różnicują wyróżnione konteksty społeczne. W obszarze zdrowotnym poziom obaw ponad trzykrotnie
przewyższa poziom doświadczeń mogących wzbudzać strach i lęk. W obszarze ekonomicznym proporcje te znacznie zmniejszają się (60 wobec 45).
Poziom obaw nieznacznie przewyższa poziom osobistych doświadczeń.
Natomiast w konsekwencjach społecznych zauważa się odwrotną tendencję.
W odróżnieniu od konsekwencji zdrowotnych i ekonomicznych, doświadczenia w zakresie konsekwencji społecznych prawie dwukrotnie przewyższają poziom obaw.
29 Opinie państw UE zostały podzielone na obawy, doświadczenia i deklaracje, stąd ich liczba
różni się od ogólnej liczby opinii państw członkowskich (150).
62
MAŁGORZATA GRUCHOŁA
Druga hipoteza zakładała, że przemoc generują przede wszystkim lęki
o konsekwencje zdrowotne pandemii COVID-19. Analiza materiału badawczego nie pozwala na potwierdzenie tej hipotezy. Mieszkańcy UE łącznie
wyrazili 122 obawy, w tym 46 obaw zdrowotnych, 60 ekonomicznych i 16 społecznych. Przemoc społeczna stanowi więc jedną trzecią ogółu odnotowanych obaw.
3.2. PRZEMOC EKONOMICZNA, ZDROWOTNA I SPOŁECZNA
W KONSEKWENCJACH PANDEMII COVID-19 – ANALIZA JAKOŚCIOWA
W antropologii europejskiej dominuje wizja człowieka jako niezależnego
podmiotu kierującego się w swoim działaniu przede wszystkim racjami
rozumowymi. Nie kwestionując wszystkich jej założeń, René Girard proponuje „wizję osoby ludzkiej targanej sprzecznościami i podległej ustawicznie słabo tylko kontrolowanym namiętnościom […]” 30. Chociaż postrzega on
człowieka jako istotę pożądającą, to jego pożądanie ma charakter nieokreślony, nie kieruje się na żaden konkretny, wcześniej określony obiekt.
Ludzkie pożądanie zmienia ustawicznie swój przedmiot, przy czym jego
wartość nie jest czynnikiem rozstrzygającym. Człowiek – zdaniem Girarda –
„przedmiot swojego pożądania odnajduje w procesie naśladowania. Pożądanie jest więc funkcją skłonności naśladowczych kształtujących zachowanie
człowieka” 31. W sytuacji pandemicznej dyspozycje naśladowcze mogą ujawniać się w obszarze ekonomicznym, zdrowotnym i społecznym, niejednokrotnie stając się formą przemocy. Jest ona bardzo często źródłem konfliktu
i rywalizacji, „kiedy po ten sam obiekt pożądania wyciągają się dwie lub też
kilka chciwych rąk”32. Według autora Rzeczy ukrytych od założenia świata
siłą destrukcyjną, będącą źródłem wszelkich konfliktów i napięć, jest mimesis przywłaszczenia. Te same pragnienia, szczególnie gdy dotyczą niedającego się podzielić obiektu (m.in. dóbr ekonomicznych, zdrowotnych czy
społecznych), prowadzą nieuchronnie do rywalizacji i eskalacji przemocy 33.
30
Budzik, „Czy Chrystus był ‘kozłem ofiarnym’”, 50–51.
Tamże, 58–59.
32 René Girard, „Rzeczy ukryte od założenia świata”, tłum. Mirosława Goszczyńska, Literatura na Świecie nr 12(1983): 81.
33 Budzik, „Czy Chrystus był ‘kozłem ofiarnym’”, 60.
31
PRZEMOC W KONSEKWENCJACH PANDEMII COVID-19
63
3.2.1. PRZEMOC EKONOMICZNA MIESZKAŃCÓW UNII EUROPEJSKIEJ
I WIELKIEJ BRYTANII
Z przeprowadzonych analiz wynika, że najwięcej obaw (60/122) i doświadczeń (45/91) generuje przemoc ekonomiczna, która stanowi prawie
połowę odnotowanych opinii34. Przemoc ta utrzymuje się na wysokim poziomie przez cały badany okres. Wynik ten koreluje z założeniami mimesis
przywłaszczenia René Girarda. Dobra ekonomiczne wskazane przez mieszkańców UE, w odróżnieniu od zdrowotnych i częściowo społecznych, należą
do dóbr niepodzielnych. Dobra niepodzielne to takie, których nie da się
rozdzielić na mniejsze części (np. miejsce pracy) lub których podzielenie
znacznie obniżyłoby wartość tych dóbr lub uczyniłoby je bezużytecznymi
(np. źródła zarobkowania). Posiadanie ich przez jedną osobę wyklucza możliwość wejścia w ich „posiadanie” przez innych mieszkańców UE (np.
miejsce pracy, źródła zarobkowania), co implikuje konflikty międzyludzkie.
Obawy
Obawy ekonomiczne zadeklarowali mieszkańcy dwudziestu trzech
państw UE (SE, FI, HU, HR, LV, CY, SI, GR, AT, RO, PL, CZ, BG, LT,
ES, EL, PT, NL, EE, BE, DE, IT, FR) oraz Wielkiej Brytanii, co potwierdza
założenie o naśladownictwie jako dominującej formie działania. Przemoc
ekonomiczną implikuje: 1. kryzys ekonomiczny: 41 (8xIT, 5xFR, 4xDE,
3xHU, 3xBE, 3xGR, 2xBG, 2xPT, 2xLV, 2xUK, AT, LT, CZ, CY, SE, RO,
EE); 2. bezpieczeństwo finansowe rodziny: 23 (7xIT, 5xCZ, BG, BE, NL,
ES, PT, SE, IT, LV, HR, RO, FR); 3. perspektywa bezrobocia: 18 (3xFR,
3xGR, 2xBG, 2xCZ, 2xIT, NL, ES, PT, PT, BE).
Doświadczenia
Opinie bazujące na doświadczeniach w zakresie przemocy ekonomicznej
obejmują: 1. spadek i/lub utratę dochodów, pogorszenie sytuacji finansowej:
30 (4xBE, 4xRO, 3xCZ, 3xEE, 2xDE, 2xES, 2xPT, BG, FR, NL, CY, IT,
LV, LT, FI, PL, SI); 2. kryzys ekonomiczny: 11 (3xCZ, 2xIT, 2xES, CY,
RO, HU, FR); 3. utratę pracy (bezrobocie): 11 (2xHU, 2xBG, 2xPL, BE, CZ,
FR, RO, SI). Szczegółowe dane zawiera tabela 4.
34
Jedna wypowiedź zawierała więcej niż jedną obawę, doświadczenie, deklarację.
64
MAŁGORZATA GRUCHOŁA
Tabela 4. Przemoc ekonomiczna (w %)
Kraj
UE
IT
UK
FR
FR,
DE,
IT,
UK
BE
BG
EE
BE
IT
NL
PT
BE
ES
IT
LT
NL
PT
BG
CZ
EE
DE
HU
Obawy/lęki wywołane potencjalnym:
Doświadczenia
Funkcje
obaw
P
N
Raport z 20 marca 2020
+22: kryzysem ekonomicznym
+16: kryzysem ekonomicznym
+14: kryzysem ekonomicznym
Raport z 27 marca 2020
pandemią jako przyczyną kryzysu
-
Raport z 20 kwietnia 2020
52: możliwością zamieszek
wywołanych sytuacją gospodarczą
43: spadkiem dochodów
33: utratą pracy
60: spadek dochodów
Raport z 27 kwietnia 2020
60: spadkiem dochodów
24: szczytem kryzysu
47: szczyt kryzysu
62: kryzysem ekonomicznym
85: bezrobociem
73: kryzysem ekonomicznym
Raport z 5 maja 2020
41: pogorszenie sytuacji
finansowej
64,6: utratą pracy
50: pogorszenie sytuacji
finansowej
75: kryzysem ekonomicznym
Raport z 12 maja 2020
33: utratą dochodów
20: utrata dochodów
90: bezrobociem
57: kryzysem ekonomicznym
49: kryzysem ekonomicznym
33: spadek dochodów
(nie zdrowotnym)
58: spadek dochodów
66: sytuacją gospodarczą
(nie jest dobra ani zła)
10: utrata pracy
x
x
x
4x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
65
PRZEMOC W KONSEKWENCJACH PANDEMII COVID-19
IT
ES
BE
CZ
FR
IT
PL
RO
AT
BE
BG
CZ
DE
GR
IT
PT
RO
SE
BE
CY
CZ
DE
GR
51: utratą pracy
Raport z 19 maja 2020
33: spadek połowy dochodów
45: problemy finansowe
15: brakiem
52: kryzys ekonomiczny
bezpieczeństwa finansowego
32: utratą pracy
44: ograniczenia czasu pracy
41: spadek zarobków
50: utratą pracy
56: brakiem oszczędności
37: brakiem środków na raty kredytu
58: kryzysem ekonomicznym
27: pozbawieni wielu form pracy
25: utrata pracy
52: kryzysem ekonomicznym
Raport z 27 maja 2020
60: kryzysem ekonomicznym
45: spadek dochodów o 30%
9: utratą pracy
45: spadek dochodów
10: utrata pracy
50 przedsiębiorców: utrata
dochodów
20: zwolnienie pracowników
58: globalizacją (jako ryzyko)
33: pogorszenie sytuacji
finansowej
80: kryzysem ekonomicznym
71: bezrobociem
63: kryzysem ekonomicznym
37: utratą dochodu
71: spadek dochodów –
34: utratą „postojowego”
pracodawcy wykonawców
25: utratą pracy
wolnych zawodów
14: spadek dochodów emerytów
50: utratą pracy
50: utratą dochodu
Raport z 3 czerwca 2020
37: kryzysem ekonomicznym
34: wróciło do pracy
22: utratą pracy
39: nie jest gotowych
na powrót do pracy
20: kryzysem ekonomicznym
48: kryzys ekonomiczny (+3pp)
51. kryzys jeszcze
nie skończył się
61: kryzysem ekonomicznym
41: kryzysem ekonomicznym
14: bezrobociem
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
66
IT
LV
PT
RO
ES
BE
HR
FR
HU
LV
RO
ES
BE
HR
CZ
EE
FI
FR
GR
HU
IT
BG
CZ
MAŁGORZATA GRUCHOŁA
60,5: spadkiem dochodów
64: kryzysem ekonomicznym
kryzysem ekonomicznym
-
-
66: pogorszenie
sytuacji finansowej
80: kryzys gospodarczy
74: kryzys ekonomiczny
Raport z 9 czerwca 2020
50: nie będzie różnicy przed i po
pandemii
kryzys gospodarczy (-29,2pp)
56: kryzysem ekonomicznym
68: kryzys gospodarczy
56: bezrobociem i bankructwem firm
49: kryzysem ekonomicznym
37: spadkiem dochodów
kryzys skłonił do oszczędzania
4 na 10: spadek dochodów
77: zmiana dochodów
Raport z 16 czerwca 2020
51: spadek dochodów
większość: kryzysem ekonomicznym większość: spadkiem dochodów
większość: utratą pracy
55: bezrobociem; 33,3: utratą pracy 90: podwyżką cen
25: niespłaceniem długów
55: kryzysem ekonomicznym
wzrost zapotrzebowania
na żywność
40: problemy finansowe
(czynsz)
90: kryzysem ekonomicznym
49: bezrobociem
47: wydarzeniami w kraju
1 na 5: kryzysem ekonomicznym,
bankructwem firm
52: niepewnością finansową
55: kryzys ekonomiczny
59: kryzysem ekonomicznym
Raport z 23 czerwca 2020
47: kryzysem ekonomicznym
33: spadek dochodów
48: kryzys ekonomiczny
48: utrata pracy
75: samozatrudnionych: spadek
zamówień, zamknięcie firmy
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
67
PRZEMOC W KONSEKWENCJACH PANDEMII COVID-19
FR
HU
PL
RO
SE
IT
LV
LT
PT
SI
CY
CZ
CZ
EE
RO
HU
SI
72: kryzysem ekonomicznym w 2021 85: bezrobociem
x
50: zagrożeniem korupcją (+12)
niepewność dochodów
75: ograniczenie wydatków do
żywności
46: brakiem przyszłości finansowej
67: spadek dochodów w ciągu 6 x
miesięcy
41: bezrobocie
38: ograniczenie wydatków do
rachunków
40: kryzysem ekonomicznym
Raport z 1 lipca 2020
61: brakiem bezpieczeństwa
x
finansowego
61: brakiem bezpieczeństwa
zawodowego
spadku PKB
42: brak bezpieczeństwa
finansowego
większość kryzysem gospodarczym 46: utrata pracy
Raport z 7 lipca 2020
38: spadek dochodów
kryzys gospodarczy:
przedsiębiorcy
seniorzy: przyszłością
53: spadek dochodów
49: spadek sprzedaży
i zamówień
problemy psychiczne
u bezrobotnych
55: pogorszenie sytuacji
32
x
x
x
x
x
x
x
x
77
Opracowanie własne na podstawie: European Parliament, Public opinion …: 20 March
2020; tenże, Public opinion…: 27 March 2020; tenże, Public opinion…: 3 April 2020;
tenże, Public opinion…: 20 April 2020; tenże, Public opinion…: 27 April 2020; tenże,
Public opinion…: 5 May 2020; tenże, Public opinion…: 12 May 2020; tenże, Public
opinion…: 19 May 2020; tenże, Public opinion…: 27 May 2020; tenże, Public opinion…:
3 June 2020; tenże, Public opinion…: 9 June 2020; tenże, Public opinion…: 16 June
2020; tenże, Public opinion…: 23 June 2020; tenże, Public opinion…: 1 July 2020; tenże,
Public opinion…: 7 July 2020.
68
MAŁGORZATA GRUCHOŁA
Przemoc ekonomiczną wywołują przede wszystkim obawy o kryzys
ekonomiczny: 41. Dane te obalają założenia hipotezy trzeciej, wskazującej
na bezrobocie, utratę pracy jako źródło przemocy psychologicznej w obszarze ekonomicznym. Odnotowane obawy pełnią głównie funkcję negatywną.
3.2.2. PRZEMOC ZDROWOTNA MIESZKAŃCÓW UNII EUROPEJSKIEJ
I WIELKIEJ BRYTANII
Na drugim miejscu uplasowała się przemoc zdrowotna (69 opinii). Odnotowałam 46 obaw, 13 opinii odnoszących się do doświadczeń mieszkańców
UE oraz 10 deklaracji, propozycji rozwiązania sytuacji problemowych
generowanych przez COVID-19. Chociaż zdrowie (brak choroby) zaliczane
jest do dóbr podzielnych (posiadanie zdrowia przez jedną osobę nie odbiera
zdrowia innym członkom społeczeństwa i przeciwnie), to w czasie pandemii
sytuacja ta nieco się komplikuje. Brak zdrowia, a dokładniej możliwość zakażenia się wirusem, brak szczepionki przeciw COVID-19 może generować
wzajemne przejawy przemocy, niepewności, strachu oraz wewnętrzne spory.
Obawy
Obawy zdrowotne (46) zadeklarowali mieszkańcy dwudziestu państw UE
(DE, FR, IT, AT, IT, LV, PT, SLO, GR, HU, LV, HU, PT, RO, SK, BG, BE,
CZ, EE, IE) oraz Wielkiej Brytanii (zob. tabela 4).
Przemoc wywołują obawy o: 1. kontakt z COVID-19 i możliwość
zarażenia: 14 (3xIT, 2xDE, AT, FR, LV, SLO, PT, GR, HU, RO, BG);
2. zdrowie i niewydolność systemu opieki zdrowotnej: 9 (2xFR, DE, 2xIT,
GR, RO, UK, BE); 3. bezpieczeństwo kraju (postrzeganie wirusa jako zagrożenia dla państwa): 7 (2xFR, DE, UK, LV, GR, AT); 4. ponowne rozprzestrzenianie się wirusa w kraju/ kolejne fale: 7 (2xFR, EE, HU, CZ, PT, DE);
5. brak skuteczności środków zapobiegawczych: 4 (FR, IT, UK, DE);
6. otwarte granice: 3 (FR, DE, UK); 7. brak szczepionki i/lub jej negatywne
skutki: 2 (SK, ES).
Doświadczenia
Oceny bazujące na osobistych doświadczeniach w zakresie przemocy
zdrowotnej wyrazili mieszkańcy dziesięciu państw UE (3xDE, NL, RO, PL,
ES, PT, 2xEE, LV, IE, FR) w 13 opiniach. Obejmują one: 1. nieprawdziwe
informacje: 4 (DE, RO, PL, ES); 2. brak skuteczności zaleceń i działań
podejmowanych przez rząd: 3 (2xDE, NL); 3. choroby psychiczne i inne:
69
PRZEMOC W KONSEKWENCJACH PANDEMII COVID-19
3 (EE, LV, IE); 4. ocenę ryzyka zakażenia: 3 (EE, FR, PT). Szczegółowe
dane zawiera tabela 5.
Tabela 5. Przemoc zdrowotna (w %)
Kraj
UE
FR
DE
UK
FR
DE,
FR,
IT,
UK
FR,
DE,
UK,
FR,
DE,
UK,
IT
AT
IT
FR
AT
EE
FR
DE
IT
LV
NL
PT
SLO
Obawy/lęk
wywołane potencjalnym
Doświadczenia
Raport z 20 marca 2020
49: zagrożeniem dla kraju
80: zagrożeniem,
trudnym do przewidzenia
69: brakiem wiedzy o wirusie
63: brakiem
prewencji przez władze
Raport z 27 marca 2020
większość: skuteczność środków
zapobiegawczych
Funkcje
obaw
P
N
x
x
x
x
x
x
4x
FR: 28 otwarciem granic
DE, UK: 23: otwarciem granic
-
3x
FR: 20%, DE: 43%, UK: 34%, IT:
26%: brakiem zdrowia
-
4x
4x
x
x
x
x
Raport z 5 maja 2020
54: kontaktem z wirusem
57: zarażeniem Covid-19
Raport z 19 maja 2020
78: możliwością drugiej fali
Raport z 27 maja 2020
25: zarażeniem Covid-19
28: drugiej fali
60: ocena ryzyka zagrożenia:
kryzys minął
65: kontaktem z wirusem
61: ograniczenia życia
publicznego są odpowiednie
35: brakiem zdrowia
43: kontaktem z wirusem
95: unika tłumów
82: pozostaje w domu
46: zarażeniem Covid-19
55: kontaktem z wirusem
-
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
70
FR
DE
GR
HU
LV
BE
DE
GR
HU
PT
RO
SK
BG
CZ
EE
GR
IE
LV
IT
PT
RO
FR
PL
ES
IT
DE
ES
MAŁGORZATA GRUCHOŁA
Raport z 3 czerwca 2020
65: brakiem zdrowia
33: brakiem zdrowia
20: politycy i media
31: zarażeniem Covid-19
wyolbrzymiają zagrożenie
20: brakiem opieki zdrowotnej
68: drugiej fali
globalnym zagrożeniem
28: zdrowiem psychicznym
Raport z 9 czerwca 2020
24: zarażeniem Covid-19
56: złagodzenie
środków właściwe
44: zarażeniem Covid-19
25: zarażeniem Covid-19
ocena ryzyka zagrożenia
30: zarażeniem Covid-19
brakiem szczepionki
Raport z 9 czerwca 2020
51: zarażeniem Covid-19
drugiej fali
33,3: objawy depresji
13: zagrożeniem
niedożywienie,
problemy psychiczne
49: pogorszenie samopoczucia
Raport z 23 czerwca 2020
38: zarażeniem Covid-19
21: drugiej fali
58: brakiem
54: politycy – fałszywe
wiarygodnych informacji
wiadomości
Raport z 1 lipca 2020
35: zarażeniem Covid-19
34: sytuacja stabilna (-5pp)
74: drugiej fali
(+20pp w ciągu 14 dni)
53: eksperci, władze – fałszywe
informacje
55: brakiem szczepionki
Raport z 7 lipca 2020
66: zarażeniem Covid-19
50: zarażeniem Covid-19
32: drugiej fali
17: wierzy
w oficjalne liczby zgonów
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
x
X
x
x
x
x
x
X
x
31
43
Opracowanie własne na podstawie: European Parliament, Public opinion …: 20 March
2020; tenże, Public opinion…: 27 March 2020; tenże, Public opinion…: 3 April 2020;
tenże, Public opinion…: 20 April 2020; tenże, Public opinion…: 27 April 2020; tenże,
PRZEMOC W KONSEKWENCJACH PANDEMII COVID-19
71
Public opinion…: 5 May 2020; tenże, Public opinion…: 12 May 2020; tenże, Public
opinion…: 19 May 2020; tenże, Public opinion…: 27 May 2020; tenże, Public
opinion…: 3 June 2020; tenże, Public opinion…: 9 June 2020; tenże, Public opinion…:
16 June 2020; tenże, Public opinion…: 23 June 2020; tenże, Public opinion…: 1 July
2020; tenże, Public opinion…: 7 July 2020.
Przemoc zdrowotną generują głównie obawy o kontakt z COVID-19,
który może spowodować zarażenie (14). Wynik ten pozwala potwierdzić
hipotezę czwartą. Należy jednak podkreślić, iż obawy te stanowią tylko
trzecią część wszystkich obaw mieszkańców UE odnotowanych w obszarze
zdrowotnym (14 na 46). Przemoc ta z niewielką przewagą pełni funkcje
negatywne.
3.2.3. PRZEMOC SPOŁECZNA MIESZKAŃCÓW UNII EUROPEJSKIEJ
I WIELKIEJ BRYTANII
Na trzecim miejscu uplasowała się przemoc społeczna (67 opinii).
Zgromadzony materiał badawczy zawiera 16 opinii w zakresie obaw, 33:
doświadczeń i 18 deklaracji.
Obawy
W zakresie konsekwencji społecznych najwięcej obaw wywołują:
1. zmiany w życiu społecznym: 6 (ES, FR, FI, PT, IT, EE); 2. izolacja
społeczna: 4 (DE, IT, FR, RO); 3. troska o najsłabszych, bezbronnych:
4 (ES, UK, FR, IT); 3. szczepionka na COVID-19: 1 (BE); 4. stan alarmowy:
1 (RO); 5. fałszywe informacje: 1 (RO); 6. turyści zagraniczni: 1 (ES) oraz
przepływy uchodźców/migracji: 1 (GR).
Doświadczenia
Przemoc społeczną zgłoszoną przez mieszkańców osiemnastu państw UE
(HU, PT, IT, ES, FR, DE, CY, BE, AT, EE, SI, FI, DE, SK, HU, LT, IE, NL)
oraz Wielkiej Brytanii (zob. tabela 6) generują: 1. zapotrzebowanie na wiarygodną informację: 15 (3xPT, 2xDE, AT, FI, SK, LT, IT, ES, FR, UK, DE,
CY); 2. izolacja społeczna oraz obostrzenia sanitarne: 13 (2xDE, 2xLT,
2xPT, FI, IE, IT, BE, AT, NL, FR); 3. zmiany w życiu społecznym: 7
(2xHU, BE, SK, AT, EE, SI); 4. przemoc domowa: 2 (FI, HU).
72
MAŁGORZATA GRUCHOŁA
Tabela 6. Przemoc społeczna (w %)
Kraj
UE
IT,
ES,
FR,
UK,
DE
DE
ES,
UK
IT,
FR
ES
FR
NL
AT
FI
BE
CY
FI
GR
IE
PT
FI
Obawy/lęk wywołane
Doświadczenia
Funkcje
obaw
P
N
Raport z 27 marca 2020
wzrost zapotrzebowania na
informacje: +142: IT; +74: ES;
+50: FR; 44: UK;
+29: DK
55: nieskutecznością dystansu
społecznego
Raport z 3 kwietnia 2020
66: troską o bezbronnych
-
2x
2x
60: troską o bezbronnych
2x
2x
x
x
-
Raport z 27 kwietnia 2020
większość: zmianami
w życiu społecznym
66: fazą wyjściową pandemii
Raport z 19 maja 2020
Z 90 do 75: spadek
akceptacji lockdawnu
Raport z 27 maja 2020
56: wiarygodność
mediów publicznych
98: zmianami w życiu społecznym Raport z 3 czerwca 2020
82: korzysta
z transportu publicznego
rzadziej śledzą wiadomości
o pandemii
62: rzadszy kontakt
z przyjaciółmi
33: zwiększone
poczucie samotności
41: spadek optymizmu
7: napływem uchodźców
23,6: samotność (od 18
do 34 lat)
92: spadek zapotrzebowania
na informację
Raport z 9 czerwca 2020
70: ufają władzy, ekspertom,
mediom tradycyjnym
x
x
x
x
x
73
PRZEMOC W KONSEKWENCJACH PANDEMII COVID-19
GR
PT
RO
BE
DE
FI
NL
PT
RO
FR
DE
HU
IE
IT
RO
SK
SI
ES
BE
LT
PT
ES
DE
AT
HU
20: ufają mediom
społecznościowym
64: wakacje w kraju
50: pozostaje w izolacji
19: izolacją w domu
Raport z 16 czerwca 2020
22: szczepionkami (narzędzie
kontroli)
50: kontroli na granicach
wzrost przemocy domowej
71: wsparcie dla rodziny
51: pomoc psychologiczna
aplikacji śledzącej
70: zapotrzebowanie
na informację
38: stanem alarmowym
Raport z 23 czerwca 2020
77: zadowolenie
z ograniczeń sanitarnych
58: zachowuje samoizolację
70: negatywne zmiany w kraju
aplikacji śledzącej
zmiany
w relacjach międzyludzkich
58: fałszywymi informacjami
Mniej ufają mediom
40: niezadowolonych
z sytuacji społecznej
75: nowych, łagodniejszych
ograniczeń
Raport z 1 lipca 2020
71: ponowną izolacją
43: rzadziej chodzą do
kawiarni
29,1: spadek zaufania
do mediów
nierównościami społecznymi
69: turystami zagranicznymi
42: niezadowolenie
z samoizolacji
Raport z 7 lipca 2020
53: powróciło do nawyków
spędzania wolnego czasu
57: życie zmieniło się
negatywnie
31: wyższe napięcia
wewnętrzne
13: wzrost napięć w domu
x
x
x
x
x
x
x
x
74
IT
EE
PT
LT
MAŁGORZATA GRUCHOŁA
63: przyszłością
poczuciem lęku
-
60: nie było w restauracjach
55: nie spotyka znajomych
62: nie wyjeżdża za granicę
x
x
x
11
15
Opracowanie własne na podstawie: European Parliament, Public opinion …: 20 March
2020; tenże, Public opinion…: 27 March 2020; tenże, Public opinion…: 3 April 2020;
tenże, Public opinion…: 20 April 2020; tenże, Public opinion…: 27 April 2020; tenże,
Public opinion…: 5 May 2020; tenże, Public opinion…: 12 May 2020; tenże, Public
opinion…: 19 May 2020; tenże, Public opinion…: 27 May 2020; tenże, Public opinion…:
3 June 2020; tenże, Public opinion…: 9 June 2020; tenże, Public opinion…: 16 June
2020; tenże, Public opinion…: 23 June 2020; tenże, Public opinion…: 1 July 2020;
tenże, Public opinion…: 7 July 2020.
Przemocy społecznej sprzyjają dystans społeczny, samoizolacja oraz
obostrzenia sanitarne. Jednak jej głównym źródłem jest brak wiarygodnej
informacji: 15 (3xPT, 2xDE, AT, FI, SK, LT, IT, ES, FR, UK, DE, CY).
Uzyskane dane obalają założenia hipotezy piątej, zakładającej w lękach o
izolację społeczną dominującą formę przemocy społecznej.
ZAKOŃCZENIE
Na wstępie procesu badawczego przyjęłam sześć hipotez badawczych,
z których połowa została potwierdzona. Hipoteza pierwsza zakładała, że
zjawisko przemocy kreują przede wszystkim lęki i obawy mieszkańców UE.
Z analizy materiału badawczego wynika, że poziom obaw o skutki pandemii,
czyli przemocy świadomościowej, utajonej przewyższa poziom negatywnych
doświadczeń (przemoc identyfikowalna), co pozwala mi potwierdzić hipotezę badawczą. Mieszkańcy państw Unii Europejskiej w sumie ujawnili 140
obaw, 102 doświadczenia. Najwięcej obaw (75/140) i doświadczeń (51/102)
generują skutki ekonomiczne, które stanowią ich połowę, najmniej natomiast
społeczne (obawy: 19/140, doświadczenia: 38/102). Poziom obaw i doświadczeń mieszkańców państw UE różnicują badane obszary konsekwencji.
W obszarze zdrowotnym poziom obaw ponad trzykrotnie przewyższa poziom doświadczeń mogących wzbudzać strach i lęk. W obszarze ekonomicznym proporcje te znacznie zmniejszają się (75 wobec 51). Natomiast w konsekwencjach społecznych zauważa się odwrotną tendencję. W odróżnieniu
PRZEMOC W KONSEKWENCJACH PANDEMII COVID-19
75
od konsekwencji zdrowotnych i ekonomicznych, doświadczenia w zakresie
konsekwencji społecznych dwukrotnie przewyższają poziom obaw. Nasuwa
się wniosek, że założenia hipotezy drugiej odnoszą się tylko do zdrowotnych
i ekonomicznych skutków pandemii. W trzeciej hipotezie błędnie założyłam,
że w konsekwencjach ekonomicznych przemoc kreują lęki o bezrobocie.
W badanym okresie poziom obaw o konsekwencje zdrowotne stanowił tylko
jedną trzecią ogółu odnotowanych obaw (46 na 140). Z uzyskanych danych
wynika, że przemoc ekonomiczną (37) wywołuje strach przed kryzysem ekonomicznym. Wniosek ten obala założenia hipotezy trzeciej. W konsekwencjach
zdrowotnych przemoc wywołują lęki o zakażenie COVID-19 (14). Wynik
ten pozwala potwierdzić czwartą hipotezę. Jednocześnie należy zauważyć, iż
obawy o zakażenie stanowią tylko trzecią część wszystkich obaw odnotowanych w analizowanym obszarze (14 obaw na 46). Hipoteza piąta zakładała,
że w konsekwencjach społecznych lęki o izolację społeczną generują przemoc. Z analizy materiału źródłowego wynika, że problem ten jest częściej
doświadczany (10) i obecny w deklaracjach (17) mieszkańców Unii Europejskiej niż w ich obawach (4). Ostatnia hipoteza, szósta, zakładająca, że rolę
kozła ofiarnego pełni wzrastająca liczba zgonów z powodu pandemii COVID-19,
ukierunkowująca przemoc na osoby odpowiedzialne za wskaźniki śmiertelności (lekarze, politycy, a nawet dziennikarze), została potwierdzona.
Ta sama mimesis, która była przyczyną konfliktów w obszarze ekonomicznym, zdrowotnym i społecznym, może obejmować w sobie także środek
zaradczy. W globalnym zamieszaniu pandemii COVID-19 nieplanowy wybuch przemocy ekonomicznej czy zdrowotnej skierowany przeciw określonej ofierze (osobie, instytucji lub/i grupie społecznej) może wywołać szacunek innych osób, które w sposób odruchowy ją naśladują oraz kierują
swoją agresję w kierunku tej samej ofiary. Wzajemne wewnętrzne spory oraz
przejawy przemocy mogą w krótkim czasie zamienić się w zbiorową przemoc: wszyscy przeciw jednemu – stosując terminologię Girarda – czyli „kolektywnym skierowaniem rozproszonej przemocy na przypadkową ofiarę” 35.
Parafrazując Jana Andrzeja Kłoczowskiego: „następuje gwałtowna zmiana
sytuacji, na miejsce opozycji: każdy przeciw każdemu [zauważalna w przemocy ekonomicznej czy zdrowotnej wynikającej m.in. z ryzyka zakażenia
się wirusem od każdego – M.G.], przychodzi opozycja: wszyscy przeciw
jednemu [np. osobie/osobom informującym o liczbie zgonów; służbie me35 Raymund Schwager, „Brauchen wir einen Sündenbock?, Gewalt und Erlösung in den biblischen Schriften”, Kulturverlag 3(1994): 29, cyt. za: Budzik, „Czy Chrystus był ‘kozłem ofiarnym’”, 62.
76
MAŁGORZATA GRUCHOŁA
dycznej odpowiedzialnej za zgony czy politykom – M.G.]. Wielość chaotycznych i anarchicznych konfliktów zostaje zamieniona w postać klarowną: wspólnota zjednoczona po jednej stronie, po drugiej stronie ofiara”
[zgony pandemii COVID-19 – M.G.]36. Przerzucenie całej agresji (negatywnych emocji) na przypadkową ofiarę (lekarzy, reporterów i dziennikarzy,
polityków – ogólnie osób potencjalnie odpowiedzialnych za liczbę zgonów)
dało wszystkim uczucie przywróconego ładu społecznego, przywróciło
zakłócony sytuacją pandemiczną porządek społeczny. Przypadkowa ofiara
(lekarz, polityk, dziennikarz) „zachowuje wprawdzie przypisywaną jej winę,
z drugiej strony emanuje z niej blask sprawcy wybawienia z sytuacji ekstremalnego zagrożenia” 37. Analogiczne funkcje pełnią obawy przed konsekwencjami COVID-19, traktowane jako formy przemocy. Chociaż w zdecydowanej większości wykazują funkcję negatywną (137 wobec 74), to w wielu sytuacjach, obok negatywnych funkcji, zostały im przypisane także pozytywne.
Obawa o utratę pracy może wywołać rywalizację i konflikty międzyludzkie,
może być także czynnikiem aktywizacji zawodowej. Ponadto w kontekście
zdrowotnym (43 wobec 31) oraz społecznym (17 wobec 11) występuje niewielka różnica pomiędzy liczbą negatywnych i pozytywnych funkcji. Odmienne tendencje odnotowałam w obszarze ekonomicznym (77:32), w którym funkcje negatywne przypisane obawom ponad dwukrotnie przewyższają
funkcje pozytywne. Zarówno kryzys ekonomiczny, utrata pracy, jak i bezrobocie generujące rywalizację i konflikty społeczne, odpowiednio ukierunkowane na ofiarę, mogą sprzyjać zasadom ładu społecznego i spójności wspólnoty Unii Europejskiej.
BIBLIOGRAFIA
„COVID-19 Coronavirus Pandemic”. Dostęp 1.03.2021. https://www.worldometers.info/coronavirus/.
„COVID-19 Coronavirus Pandemic”. Dostęp 1.06.2021. https://www.worldometers.info/coronavirus/.
„COVID-19 Coronavirus Pandemic”. Dostęp 1.09.2020. https://www.worldometers.info/coronavirus/.
Bednarek, Józef. „Zagrożenia w cyberprzestrzeni”. W: Patologie społeczne, red. Mariusz Jędrzejko, 119–134. Pułtusk: Wyższa Szkoła Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora, 2006.
Bourdieu, Pierre. Męska dominacja. Tłum. Lucyna Kopciewicz. Warszawa: Oficyna Naukowa,
2004.
36 Jan Andrzej Kłoczowski, „Przemoc, sacrum, Ewangelia: o teorii religii René Girarda”,
W drodze nr 4/140 (1985): 11.
37 Budzik, „Czy Chrystus był ‘kozłem ofiarnym’”, 63.
PRZEMOC W KONSEKWENCJACH PANDEMII COVID-19
77
Budzik, Stanisław. „Czy Chrystus był ‘kozłem ofiarnym’?: René Girard i jego interpretacja ofiary”. Studia Theologica Varsaviensia 35/1 (1997): 49–70.
European Parliament. Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: 20 March
2020. Brussels: Eurobarometer, 2020.
European Parliament. Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: 27 March
2020. Brussels: Eurobarometer, 2020.
European Parliament. Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: 3 April
2020. Brussels: Eurobarometer, 2020.
European Parliament. Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: 20 April
2020. Brussels: Eurobarometer, 2020.
European Parliament. Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: 27 April
2020. Brussels: Eurobarometer, 2020.
European Parliament. Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: 5 May
2020. Brussels: Eurobarometer, 2020
European Parliament. Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: 12 May
2020. Brussels: Eurobarometer, 2020.
European Parliament. Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: 19 May
2020. Brussels: Eurobarometer, 2020.
European Parliament. Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: 27 May
2020. Brussels: Eurobarometer, 2020.
European Parliament. Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: 3 June
2020. Brussels: Eurobarometer, 2020.
European Parliament. Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: 9 June
2020. Brussels: Eurobarometer 2020.
European Parliament. Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: 16 June
2020. Brussels: Eurobarometer, 2020.
European Parliament. Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: 23 June
2020. Brussels: Eurobarometer, 2020.
European Parliament. Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: 1 July
2020. Brussels: Eurobarometer, 2020.
European Parliament. Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: 7 July
2020. Brussels: Eurobarometer, 2020.
European Parliament. Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: September
2020. Brussels: Eurobarometer, 2020.
European Parliament. Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: October
2020. Brussels: Eurobarometer, 2020.
European Parliament. Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: December
2020. Brussels: Eurobarometer, 2020.
European Parliament. Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: January
2021. Brussels: Eurobarometer, 2021.
European Parliament. Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: February
2021. Brussels: Eurobarometer, 2021.
78
MAŁGORZATA GRUCHOŁA
European Parliament. Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: March
2021. Brussels: Eurobarometer, 2021.
European Parliament. Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: April
2021. Brussels: Eurobarometer, 2021.
European Parliament. Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: May 2021.
Brussels: Eurobarometer, 2021.
European Parliament. Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: June
2021. Brussels: Eurobarometer, 2021.
European Parliament. Public opinion monitoring in the time of COVID-19. Dostęp 2020-2021.
Archiwum
raportów:
https://www.europarl.europa.eu/at-your-service/pl/beheard/eurobarometer/public-opinion-in-the-time-of-covid-19.
European Parliament. Public opinion on COVID-19 vaccination. December 2020. Brussels:
Eurobarometer, 2020.
Foucault, Michel. Power/knowledge. Selected interviews and other writings 1972–1977. New
York: Pantheon Books, 1980.
Girard, René. „Demaskacja przemocy w ewangelicznym opisie Męki”. Przeł. Mirosława Goszczyńska. W drodze nr 4/140 (1985): 17.
Girard, René. „Rzeczy ukryte od założenia świata”. Tłum. Mirosława Goszczyńska. Literatura na
Świecie nr 12(1983): 74–182.
Gołembowska, Monika. „Media zagrożeniem dla prawidłowego funkcjonowania młodego pokolenia”. W: Młode pokolenie – ofiary czy sprawcy przemocy, red. Teresa Sołtysiak i Aleksandra Nowakowska, 164–179. Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, 2010.
Goszczyńska, Mirosława. „Posłowie”. W: René Girard. Kozioł ofiarny. Przeł. Mirosława Goszczyńska, 310–326. Łódź: Wydawnictwo Łódzkie, 1987.
Gruchoła, Małgorzata i Małgorzata Sławek-Czochra. „‘The culture of fear’ of inhabitants of EU
countries in their reaction to the COVID-19 pandemic – a study based on the reports of the
Eurobarometer”. Safety Science 135(2021): 1–9. doi.org/10.1016/j.ssci.2020.105140.
Gruchoła, Małgorzata i Justyna Szulich-Kałuża. „Społeczne postrzeganie przemocy w internecie
– analiza porównawcza”. W: Współczesne media: Przemoc w mediach, red. Iwona Hofman
i Danuta Kępa-Figura, t. 1, 147–166. Lublin: Wydawnictwo UMCS, 2020.
Kirwil, Lucyna. „Wpływ telewizji na dzieci i młodzież”. Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze
6(1995): 17–23.
Kłoczowski, Jan Andrzej. „Przemoc, sacrum, Ewangelia: o teorii religii René Girarda”. W drodze
nr 4/140(1985): 9–16.
Kołakowski, Leszek. „Mircea Eliade: religia jako paraliż czasu”. W: Traktat o historii religii,
red. Mircea Eliade, 2–9. Warszawa: KiW, 1966.
Kowalski, Mirosław i Mariusz Drożdż. Przemoc i zdrowie w obrazach telewizyjnych. Kraków:
Impuls, 2008.
Kozielecki, Józef. Psychologia nadziei. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Żak”, 2006.
Nellis, Ashley i Joanne Savage. „Does Watching the News Affect Fear of Terrorism? The Importance of Media Exposure on Terrorism Fear”. Crime & Delinquency 58(2012): 748–768.
doi:10.1177/0011128712452961.
PRZEMOC W KONSEKWENCJACH PANDEMII COVID-19
79
Poznaniak, Wojciech. „Przemoc w grach komputerowych”. W: Przemoc i agresja jako zjawisko
społeczne, red. Marzena Binczycka-Anholcer, 79–85. Warszawa: Polskie Towarzystwo Higieny, 2003.
Rowiński, Cezary. „Myśl René Girarda”. Literatura na Świecie nr 12 (1983): 296–308.
Sawicka, Anna. „Telewizyjne sceny przemocy a zachowania agresywne młodego widza”. Edukacja Medialna 3(2001): 10–16.
Schneider, Hans Joachim. Zysk z przestępstwa. Środki masowego przekazu a zjawiska kryminalne. Warszawa: PWN, 1992.
Schwager, Raymund. „Brauchen wir einen Sündenbock?, Gewalt und Erlösung in den biblischen
Schriften”. Kulturverlag 3(1994): 26–36.
Szatan, Małgorzata. „Strach a lęk w ujęciu nauk humanistycznych”. Studia Gdańskie 31(2012):
325–342.
Szyszkowska, Maria. „Źródła przemocy oraz propozycja nowych wartości w edukacji”. W: Młode pokolenie – ofiary czy sprawcy przemocy, red. Teresa Sołtysiak i Aleksandra Nowakowska, 4–16. Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, 2010.
PRZEMOC W KONSEKWENCJACH PANDEMII COVID-19:
ANALIZA SPOŁECZNO-KULTUROWA
Streszczenie
W momencie kryzysu, którego przyczyną może być katastrofa naturalna (np. pandemia
COVID-19), każda grupa społeczna szuka kozła ofiarnego (teoria René Girarda). Mechanizm ten
w artykule obrazuje liczba zgonów z powodu SARS-CoV-2 traktowanych jako ofiara kolektywna. Celem artykułu było zbadanie źródeł i form przemocy oraz zidentyfikowanie kozła ofiarnego
w postrzeganiu pandemii COVID-19 na podstawie 24. raportów Eurobarometru: Public opinion
monitoring in the time of COVID-19, obejmujących okres od marca 2020 roku do czerwca 2021
roku. Opinie respondentów w zakresie konsekwencji pandemii traktowanych jako przejaw przemocy zostały zanalizowane w trzech obszarach: ekonomicznym, społecznym i zdrowotnym. Zastosowano ilościową analizę zawartości raportów, jakościową analizę treści, metodę porównawczą oraz analityczno-opisową.
Przyjęto sześć szczegółowych hipotez badawczych, z których trzy zostały potwierdzone. Została także tylko dla pierwszej fali potwierdzona hipoteza główna zakładająca, iż liczba zgonów
w poszczególnych państwach UE, odnotowana w kolejnych falach pandemii COVID-19, traktowanych jako ofiara kolektywna, jest proporcjonalna do łącznej liczby odnotowanych przypadków
przemocy ekonomicznej, społecznej i zdrowotnej w danym państwie. Wzrost zgonów implikuje
wzrost zidentyfikowanych działań przemocowych.
Słowa kluczowe: COVID-19; Eurobarometr; mechanizm kozła ofiarnego; przemoc; teoria René
Girarda; Worldometer's COVID-19 data
80
MAŁGORZATA GRUCHOŁA
VIOLENCE IN THE CONSEQUENCES OF THE COVID-19 PANDEMIC:
A SOCIO-CULTURAL ANALYSIS
Summary
At a time of crisis, which may be caused by a natural disaster (e.g. the COVID-19 pandemic),
each social group looks for a ‘scapegoat’ (René Girard's theory). This mechanism is illustrated in
the article by the number of deaths due to SARS-CoV-2 treated as a collective victim. The aim of
the article was a study of the sources and forms of violence and to identify a scapegoat in the perception of the COVID-19 pandemic based on 24 research of the Eurobarometer: Public opinion
monitoring in the time of COVID-19, covering the period from the 20th of March 2020 to the
30th of June 2021. The respondents' opinions on the consequences of a pandemic treated as a manifestation of violence were analyzed in three areas: economic, social and health. Applied were
a quantitative analysis of the content of reports, a qualitative analysis of the contents, comparative and analytical descriptive methods.
Six detailed research hypotheses were adopted, 3 of which were confirmed. The main hypothesis was also confirmed, but only for the first surge assuming that the number of deaths in
individual EU countries, recorded in subsequent waves of the COVID-19 pandemic, treated as a
collective victim, is proportional to the total number of recorded cases of economic, social and
health violence in a given country. The increase in deaths implies an increase in the identified
violent acts.
Keywords: COVID-19; Eurobarometer; scapegoat mechanism; violence; René Girard’s theories;
Worldometer’s COVID-19 data