ROCZNIKI KULTUROZNAWCZE Tom XIII, numer 2 – 2022 DOI: https://doi.org/doi.org/10.18290/rkult22131.4 MAŁGORZATA GRUCHOŁA * PRZEMOC W KONSEKWENCJACH PANDEMII COVID-19: ANALIZA SPOŁECZNO-KULTUROWA WPROWADZENIE Przemoc w niniejszym artykule definiuję jako działanie mające na celu podporządkowanie sobie jakichś grup bądź jednostek wbrew ich woli. Takie określenie implikuje agresywną manipulację informacyjną zmierzającą do ukierunkowania kogoś w taki sposób, aby osiągnąć własne, wcześniej zamierzone cele 1. Nie interesuje mnie aspekt fizyczny przemocy (czyli przemoc identyfikowalna), lecz jej wysublimowany wymiar symboliczny, psychiczny, świadomościowy, metafizyczny (czyli przemoc utajona), o którym Pierre Bourdieu napisał: „Przemoc symboliczna istnieje dzięki szczególnemu typowi posłuszeństwa, którego zdominowany nie może wypowiedzieć dominującemu (i dominacji)”2. Ramy teoretyczne przemocy uzupełniam propozycją Michela Foucaulta – uprzedmiotowienia podmiotu, polegającego na poddawaniu go swoistej metamorfozie przeistaczającej go w obiekt, który dalej poddawany jest rozmaitym praktykom (także psychologiczno-terapeutycznym) w celu ukształtowania go w pożądany sposób; ukierunkowania na pewne działania3. Ramy teoretyczne artykułu4 wyznacza także teoria René Dr hab. MAŁGORZATA GRUCHOŁA, prof. KUL – kierownik Katedry Komunikacji Wizualnej i Nowych Mediów, Instytut Dziennikarstwa i Zarządzania na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim Jana Pawła II; adres do korespondencji: Al. Racławickie 14, 20-950 Lublin; e-mail: malgorzata.gruchola@kul.pl; ORCID: https://orcid.org/0000-0002-2367-0416 1 Zob. Maria Szyszkowska, „Źródła przemocy oraz propozycja nowych wartości w edukacji”, w: Młode pokolenie – ofiary czy sprawcy przemocy, red. Teresa Sołtysiak i Aleksandra Nowakowska (Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, 2010), 14. 2 Pierre Bourdieu, Męska dominacja, tłum. Lucyna Kopciewicz (Warszawa: Oficyna Naukowa, 2004), 46. 3 Zob. Michel Foucault, Power/knowledge. Selected interviews and other writings 1972–1977 (New York: Pantheon Books, 1980). 50 MAŁGORZATA GRUCHOŁA Girarda (problem przemocy w stosunkach międzyludzkich) i jego koncepcja ofiary (mechanizm kozła ofiarnego)5. To ofiara – zgodnie z powyższą teorią – przywraca pokój i harmonię we wspólnocie, wzmacnia jedność społeczną wśród jej członków. Zadaniem ofiar jest usunięcie przemocy, szkodliwej zazdrości oraz rywalizacji, często prowadzących do konfliktów zagrażających funkcjonowaniu społeczeństw 6. Jednym ze źródeł rywalizacji i konfliktów może być pandemia COVID-19. Media, zalewając mieszkańców Unii Europejskiej ciągłymi aktualizacjami wiadomości o pandemii, generują różne typy i poziomy przemocy międzyludzkiej7 (m.in. o charakterze gospodarczym, społecznym i zdrowotnym), których zakres i zasięg może być warunkowany liczbą odnotowywanych zachorowań i zgonów, ale także tkwiącymi w człowieku głęboko mechanizmami przemocy i zła, wpływającymi na ludzkie działanie, „mimo że człowiek w większości wypadków nie zdaje sobie sprawy z ich istnienia”8. Zdaniem René Girarda: „kultura ludzka skazana jest na nieustanne ukrywanie własnych źródeł, zatrutych prawydarzeniem kolektywnej przemocy”9. 1. MATERIAŁ BADAWCZY I METODA Celem artykułu jest zbadanie źródeł i form przemocy oraz zidentyfikowanie kozła ofiarnego w postrzeganiu pandemii COVID-19, traktowanej jako fakt społeczny na podstawie opinii publicznej mieszkańców Unii Europejskiej oraz Wielkiej Brytanii. W celu rozwiązania problemu badawczego dokonam analizy raportów Public opinion monitoring in the time of COVID-19: Europeans’ reactions and perceptions of the COVID19 pandemic przygotowanych dla DG Communication’ Public Opinion Monitoring Unit, a znajdujących się w internetowym archiwum Parlamentu Euro4 Zob. Małgorzata Gruchoła i Justyna Szulich-Kałuża, „Społeczne postrzeganie przemocy w internecie – analiza porównawcza”, w: Współczesne media: Przemoc w mediach, red. Iwona Hofman i Danuta Kępa-Figura, t. 1 (Lublin: Wydawnictwo UMCS, 2020), 147-166. 5 Cezary Rowiński, „Myśl René Girarda”, Literatura na Świecie nr 12 (1983): 303. 6 Stanisław Budzik, „Czy Chrystus był ‘kozłem ofiarnym’?: René Girard i jego interpretacja ofiary”, Studia Theologica Varsaviensia 35 nr 1 (1997): 50-51. 7 Ashley Nellis i Joanne Savage, „Does Watching the News Affect Fear of Terrorism? The Importance of Media Exposure on Terrorism Fear”, Crime & Delinquency 58 (2012): 748–768. doi:10.1177/0011128712452961. 8 René Girard, „Demaskacja przemocy w ewangelicznym opisie Męki”, przeł. Mirosława Goszczyńska, W drodze nr 4/140 (1985): 17. 9 Tamże, 17. PRZEMOC W KONSEKWENCJACH PANDEMII COVID-19 51 pejskiego10. Badania Eurobarometru zostały przeprowadzone we wszystkich państwach członkowskich UE, w okresie od marca 2020 roku do czerwca 2021 roku. Reakcje respondentów zawierające opinie w zakresie konsekwencji pandemii traktowanych jako przejaw przemocy będę analizować w trzech obszarach: ekonomicznym, społecznym i zdrowotnym11. W momencie kryzysu, którego przyczyną może być katastrofa naturalna (np. pandemia COVID-19), każda grupa społeczna szuka kozła ofiarnego. Mechanizm ten – w niniejszym artykule – będzie obrazować liczba zgonów z powodu SARS-CoV-2 traktowanych jako ofiara kolektywna. W myśl założeń mechanizmu kozła ofiarnego, mieszkańcy państw UE w obliczu zagrożenia (pandemii), aby powrócić do stanu bezpiecznego dla nich, wybierają sobie ofiarę (informację o zgonach), która bywa obiektem zbiorowej agresji/ przemocy. Agresja ta ma na celu uśmiercenie ofiary, w analizowanym przykładzie, „uśmiercenie” śmierci, a dokładniej – jest stosowana wobec osób przekazujących informację o zgonach utożsamianych ze źródłem zagrożenia. Na wstępie procesu badawczego sformułowałam następujące pytania: 1. Jakie czynniki kreują zjawisko przemocy międzyludzkiej: psychologiczne, często nieuświadomione, lęki czy rzeczywiste doświadczenia mieszkańców państw UE? 2. Które konsekwencje pandemii COVID-19: ekonomiczne, zdrowotne czy społeczne generują przemoc wśród mieszkańców UE? 3. Jakie obawy/lęki w konsekwencjach ekonomicznych kreują przemoc międzyludzką? 4. Jakie obawy/lęki w konsekwencjach zdrowotnych wywołują przemoc? 5. Jakie obawy/lęki w konsekwencjach społecznych generują przemoc? 6. Czy rolę kozła ofiarnego może pełnić liczba odnotowanych zgonów z powodu pandemii COVID-19? Sformułowałam następujące hipotezy badawcze: 1. Zjawisko przemocy/agresji kreują przede wszystkim lęki i obawy mieszkańców UE generowane przez sytuację pandemiczną. 2. Przemoc generują przede wszystkim lęki o konsekwencje zdrowotne pandemii COVID-19. 10 Archiwum raportów: Public opinion monitoring in the time of COVID-19, https://www. europarl.europa.eu/at-your-service/pl/be-heard/eurobarometer/public-opinion-in-the-time-of-covid-19. 11 Artykuł powstał na podstawie badań przeprowadzonych od marca 2020 do czerwca 2021 roku (trzy fale pandemii Covid-19) przez zespół badawczy Małgorzaty Gruchoły i Małgorzaty Sławek-Czochry. Zob. Małgorzata Gruchoła i Małgorzata Sławek-Czochra. ‘The culture of fear’ of inhabitants of EU countries in their reaction to the COVID-19 pandemic – a study based on the reports of the Eurobarometer”, Safety Science 135 (2021): 1–9. doi.org/10.1016/ j.ssci.2020.105140. 52 MAŁGORZATA GRUCHOŁA 3. W konsekwencjach ekonomicznych przemoc kreują lęki o bezrobocie. 4. W konsekwencjach zdrowotnych przemoc wywołują lęki o zakażenie. 5. W konsekwencjach społecznych lęki o izolację społeczną generują przemoc. 6. Rolę kozła ofiarnego pełni liczba zgonów z powodu pandemii COVID-19, ukierunkowująca przemoc na osoby odpowiedzialne za wskaźniki śmiertelności (lekarze, politycy, a nawet dziennikarze). Przyjęłam hipotezę główną, iż liczba zgonów w poszczególnych państwach UE, odnotowana w kolejnych falach pandemii COVID-19, traktowanych jako ofiara, jest proporcjonalna do łącznej liczby odnotowanych przypadków przemocy ekonomicznej, społecznej i zdrowotnej w danym państwie. Wzrost zgonów implikuje wzrost zidentyfikowanych działań przemocowych. Zastosuję następujące metody badawcze: wtórną ilościową analizę zawartości raportów, jakościową analizę treści, metodę porównawczą oraz analityczno-opisową. 2. PRZEGLĄD LITERATURY W literaturze przedmiotu spotkać można wiele teorii ukazujących wpływ tradycyjnie definiowanej przemocy na funkcjonowanie jednostek i grup społecznych12. Odnoszą się one do przemocy łatwej do uchwycenia (identyfikowalnej). Przywołam wybrane z nich: teoria zastępowania rzeczywistości 13; teoria powstrzymywania14; teoria socjocentryczności15; teoria stymulacji 16; teoria wzmacniania17 oraz teoria katharsis. Ta ostatnia zakłada, że obserwowanie przemocy i zachowań agresywnych wobec innych ludzi powoduje u widzów redukcję niewłaściwych popędów, a oglądanie konse- 12 Zob. Gruchoła i Szulich-Kałuża, „Społeczne postrzeganie przemocy”, 147–166. Monika Gołembowska, „Media zagrożeniem dla prawidłowego funkcjonowania młodego pokolenia”, w: Młode pokolenie – ofiary czy sprawcy przemocy, red. Teresa Sołtysiak i Aleksandra Nowakowska (Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, 2010), 164. 14 Zob. Anna Sawicka, „Telewizyjne sceny przemocy a zachowania agresywne młodego widza”, Edukacja Medialna 3 (2001): 11. 15 Wojciech Poznaniak, „Przemoc w grach komputerowych”, w: Przemoc i agresja jako zjawisko społeczne, red. Marzena Binczycka-Anholcer (Warszawa: Polskie Towarzystwo Higieny, 2003), 86. 16 Józef Bednarek, „Zagrożenia w cyberprzestrzeni”, w: Patologie społeczne, red. Mariusz Jędrzejko (Pułtusk: Wyższa Szkoła Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora, 2006), 119. 17 Hans Joachim Schneider, Zysk z przestępstwa. Środki masowego przekazu a zjawiska kryminalne (Warszawa: PWN, 1992), 91. 13 PRZEMOC W KONSEKWENCJACH PANDEMII COVID-19 53 kwencji przemocy uwrażliwia na cierpienie18. W świetle obecnie prowadzonych badań empirycznych teoria katharsis ulega redefinicji. Okazało się, że redukcja zachowań agresywnych nie jest regułą, zjawisko uzależnione jest od czynników psychologicznych, świadomościowych i społecznych. Sceny przemocy zmniejszają prawdopodobieństwo zachowania agresywnego tylko w przypadku osób dojrzałych, którym właściwe jest silne powstrzymywanie się przed ujawnianiem agresji w zachowaniu19. Natomiast zdaniem René Girarda, który przemoc ujmuje „nie tylko w kategoriach społecznych, psychologicznych czy biologicznych, ale przede wszystkim jako metafizyczną determinację stosunku jednostki do otaczającego ją świata i do innego człowieka” 20, redukcja zachowań przemocowych jest możliwa tylko poprzez złożenie ofiary. Jak zauważa Stanisław Budzik: „Nagłe przerzucenie całej agresji na przypadkową ofiarę dało wszystkim uczucie przywróconego ładu. Przywrócenie pokoju i porządku przypisuje wspólnota instynktownie zabiciu ofiary”21. „Tę nadprzyrodzoną i dobroczynną moc – zdaniem Girarda – paradoksalnie przypisuje wspólnota zabitej ofierze, gdyż to jej śmierć przyniosła zbawienne pojednanie”22. O ile w społeczeństwach pierwotnych przede wszystkim jednostka odgrywała rolę ofiary, to obecnie rolę kozłów ofiarnych przejęły całe grupy ludzi. Źródłem przemocy może być więc odczuwany strach/lęk w czasie pandemii traktowany jako stymulator działań ochronnych, także przemocowych. Jest on bowiem emocją negatywną, reakcją na konkretne zagrożenie 23. Łączy się zarówno z nieprzyjemnymi zjawiskami psychicznymi, świadomościowymi (np. uczucie paraliżu, przerażenie), jak i nieprzyjemnymi reakcjami somatycznymi (np. przyspieszone bicie serca, bezruch, dreszcze). Pełni zarówno funkcje pozytywne, jak i negatywne. Pozytywne funkcje sprowadzają się do traktowania go jako ostrzeżenia przed przemocą, które umożliwia podjęcie określonych działań mających na celu zapewnienie poczucia 18 Zob. Bednarek, „Zagrożenia w cyberprzestrzeni”, 119. Lucyna Kirwil, „Wpływ telewizji na dzieci i młodzież”, Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze 6 (1995): 19; Mirosław Kowalski i Mariusz Drożdż, Przemoc i zdrowie w obrazach telewizyjnych (Kraków: Impuls, 2008), 54–55. 20 Rowiński, „Myśl René Girarda”, 303. 21 Budzik, „Czy Chrystus był ‘kozłem ofiarnym’”, 62–63. 22 Mirosława Goszczyńska, „Posłowie”, w: René Girard, Kozioł ofiarny, przeł. Mirosława Goszczyńska (Łódź: Wydawnictwo Łódzkie, 1987): 314, 310–326, cyt. za: Budzik, „Czy Chrystus był ‘kozłem ofiarnym’”, 63. 23 Zob. Małgorzata Szatan, „Strach a lęk w ujęciu nauk humanistycznych”, Studia Gdańskie 31(2012): 325. 19 54 MAŁGORZATA GRUCHOŁA bezpieczeństwa. Funkcja negatywna wiąże się z nieprzyjemnymi reakcjami organizmu, może on zostać uznany za formę przemocy przewyższającą możliwości obronne organizmu/jednostki, a tym samym skłaniać do podejmowania nieracjonalnych działań 24. 3. WNIOSKI I DYSKUSJA 3.1. ILOŚCIOWA ANALIZA ZAWARTOŚCI RAPORTÓW Celem wtórnej ilościowej analizy zawartości raportów jest zgromadzenie i uporządkowanie materiału badawczego zawierającego opinie mieszkańców państw UE na temat konsekwencji pandemii COVID-19 w analizowanym okresie, a traktowanych jako formy przemocy międzyludzkiej (tabela 1). Tabela 1. Liczba opinii o pandemii danego państwa UE a pozycja w Worldometer’s COVID-19 data Państwa UE i Wielka Brytania Fala I, II i III IT DE FR CZ ES PT RO HU GR SI EE SE LT PL BE BG Liczba opinii 2020 marzec – lipiec I 13 11 11 9 11 9 8 6 5 5 6 2 3 3 10 5 Pozycja w rankingu Worldometer’s COVID-19 data 2021 sierpień – luty II 5 5 5 5 5 4 4 4 5 5 3 5 4 5 3 4 marzec – czerwiec III 6 8 7 8 4 7 4 8 7 7 8 8 8 6 0 4 Łącznie 24 24 23 22 20 20 20 18 17 17 17 15 15 14 13 13 I 14 18 19 68 9 42 46 97 99 122 121 27 124 44 33 77 II 7 10 6 18 8 27 24 34 56 65 86 29 64 14 25 48 III 8 12 4 21 11 30 27 33 47 70 90 26 64 14 28 46 24 Józef Kozielecki, Psychologia nadziei (Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Żak”, 2006), cyt. za: Szatan, „Strach a lęk w ujęciu nauk humanistycznych”, 325. 55 PRZEMOC W KONSEKWENCJACH PANDEMII COVID-19 LV NL AT IE FI CY DK SK HR MT UK LU Łącznie 5 4 4 2 4 4 1 2 3 1 3 0 150 5 2 3 2 2 1 3 1 0 1 0 0 91 2 6 3 6 0 1 2 0 0 1 0 1 128 12 12 10 10 6 6 6 3 3 3 3 1 369 135 41 61 57 86 144 70 119 96 153 10 93 85 21 37 58 96 104 59 44 52 116 5 101 87 20 39 68 97 103 63 52 55 122 7 106 Opracowanie własne na podstawie raportów: „COVID-19 Coronavirus Pandemic”, dostęp 1.03.2021, https://www.worldometers.info/coronavirus/; „COVID-19 Coronavirus Pandemic”, dostęp 1.09.2020, https://www.worldometers.info/coronavirus/; „COVID-19 Coronavirus Pandemic”, dostęp 1.06.2021, https://www.worldometers.info/ coronavirus/; European Parliament, Public opinion monitoring in the time of COVID-19, dostęp 2020-2021, https://www.europarl.europa.eu/at-your-service/pl/be-heard/ eurobarometer /public-opinion-in-the-time-of-covid-19; European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: 20 March 2020 (Brussels: Eurobarometer, 2020); European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: 27 March 2020 (Brussels: Eurobarometer, 2020); European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: 3 April 2020 (Brussels: Eurobarometer, 2020); European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: 20 April 2020 (Brussels: Eurobarometer, 2020); European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: 27 April 2020 (Brussels: Eurobarometer, 2020); European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: 5 May 2020 (Brussels: Eurobarometer, 2020); European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: 12 May 2020 (Brussels: Eurobarometer, 2020); European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: 19 May 2020 (Brussels: Eurobarometer, 2020); European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: 27 May 2020 (Brussels: Eurobarometer, 2020); European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: 3 June 2020 (Brussels: Eurobarometer, 2020); European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: 9 June 2020 (Brussels: Eurobarometer 2020); European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: 16 June 2020 (Brussels: Eurobarometer, 2020); European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: 23 June 2020 (Brussels: Eurobarometer, 2020); European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: 1 July 2020 (Brussels: Eurobarometer, 2020); European Parliament, Public opinion monitoring at 56 MAŁGORZATA GRUCHOŁA a glance in the time of COVID-19: 7 July 2020 (Brussels: Eurobarometer, 2020); European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: September 2020 (Brussels: Eurobarometer, 2020); European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: October 2020 (Brussels: Eurobarometer, 2020); European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: December 2020 (Brussels: Eurobarometer, 2020); European Parliament. Public opinion on COVID-19 vaccination. December 2020 (Brussels: Eurobarometer, 2020); European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: January 2021 (Brussels: Eurobarometer, 2021); European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: February 2021 (Brussels: Eurobarometer, 2021); European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: March 2021 (Brussels: Eurobarometer, 2021); European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: April 2021 (Brussels: Eurobarometer, 2021); European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: May 2021 (Brussels: Eurobarometer, 2021); European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: June 2021 (Brussels: Eurobarometer, 2021). Materiał badawczy tworzą 24 raporty, zawierające – z różną częstotliwością występowania – dane z 27 państw UE oraz Wielkiej Brytanii 25. 25 „COVID-19 Coronavirus Pandemic”, dostęp 1.03.2021, https://www.worldometers.info/ coronavirus/; „COVID-19 Coronavirus Pandemic”, dostęp 1.09.2020, https://www.worldometers. info/coronavirus/; „COVID-19 Coronavirus Pandemic”, dostęp 1.06.2021, https://www.worldometers. info/coronavirus/; European Parliament, Public opinion monitoring in the time of COVID-19, dostęp 2020-2021, https://www.europarl.europa.eu/at-your-service/pl/be-heard/eurobarometer/publicopinion-in-the-time-of-covid-19; European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: 20 March 2020 (Brussels: Eurobarometer, 2020); European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: 27 March 2020 (Brussels: Eurobarometer, 2020); European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: 3 April 2020 (Brussels: Eurobarometer, 2020); European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: 20 April 2020 (Brussels: Eurobarometer, 2020); European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: 27 April 2020 (Brussels: Eurobarometer, 2020); European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: 5 May 2020 (Brussels: Eurobarometer, 2020); European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: 12 May 2020 (Brussels: Eurobarometer, 2020); European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: 19 May 2020 (Brussels: Eurobarometer, 2020); European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: 27 May 2020 (Brussels: Eurobarometer, 2020); European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: 3 June 2020 (Brussels: Eurobarometer, 2020); European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: 9 June 2020 (Brussels: Eurobarometer 2020); European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: 16 June 2020 (Brussels: Eurobarometer, 2020); European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in PRZEMOC W KONSEKWENCJACH PANDEMII COVID-19 57 Łącznie obejmuje on 369 opinii26 o konsekwencjach pandemii COVID-19. Najwięcej opinii pochodzi z Włoch i Niemiec: po 24, z Francji: 23 oraz z Czech: 22 opinie, natomiast najmniej, bo tylko jedna, z Luksemburga oraz po trzy z Słowacji, Chorwacji, Malty oraz Wielkiej Brytanii. Liczba opinii mieszkańców poszczególnych państw UE wyrażających konsekwencje pandemii zidentyfikowane jako formy przemocy w kolejnych raportach koresponduje z jego pozycją w Worldometer’s COVID-19 data, warunkowaną liczbą odnotowanych zakażeń i zgonów. W okresie pierwszej fali pandemii najczęściej negatywne konsekwencje wyrażali mieszkańcy państw o wysokim współczynniku zgonów: Włoch (pozycja w rankingu Worldometer’s COVID-19: 14), Niemiec (Worldometer’s: 18), Francji (Worldometer’s: 19) i Hiszpanii (Worldometer’s: 9). Analogiczną zależność odnotowałam podczas drugiej fali, chociaż zauważa się porównywalny poziom opinii (po 5), zmianie nieznacznie uległa pozycja państwa w przywołanym powyżej rankingu. Mianowicie są to: Wielka Brytania (Worldometer’s: 5), Francja (Worldometer’s: 6), Włochy (Worldometer’s: 7), Hiszpania (Worldometer’s: 8) oraz Niemcy (Worldometer’s: 10). W trzeciej fali zauważyłam podobną zależność: Francja (Worldometer’s: 5), Wielka Brytania (Worldometer’s: 7), Włochy (Worldometer’s: 8), Hiszpania (Worldometer’s: 11), Włochy (Worldometer’s: 12). Uzyskane dane mogą stanowić przesłankę do sformułowania konkluzji, iż negatywne opinie the time of COVID-19: 23 June 2020 (Brussels: Eurobarometer, 2020); European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: 1 July 2020 (Brussels: Eurobarometer, 2020); European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: 7 July 2020 (Brussels: Eurobarometer, 2020); European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: September 2020 (Brussels: Eurobarometer, 2020); European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: October 2020 (Brussels: Eurobarometer, 2020); European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: December 2020 (Brussels: Eurobarometer, 2020); European Parliament. Public opinion on COVID-19 vaccination. December 2020 (Brussels: Eurobarometer, 2020); European Parliament. Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: January 2021 (Brussels: Eurobarometer, 2021); European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: February 2021 (Brussels: Eurobarometer, 2021); European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: March 2021 (Brussels: Eurobarometer, 2021); European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: April 2021 (Brussels: Eurobarometer, 2021); European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: May 2021 (Brussels: Eurobarometer, 2021); European Parliament, Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: June 2021 (Brussels: Eurobarometer, 2021). 26 Jedna opinia danego państwa często zawierała wiele obaw, doświadczeń i deklaracji, stąd liczby te nie sumują się. 58 MAŁGORZATA GRUCHOŁA będące substytutem przemocy (ekonomicznej, zdrowotnej i społecznej) są warunkowane pozycją w rankingu Worldometer’s COVID-19, czyli liczbą odnotowanych zakażeń i zgonów, traktowanych jako ofiara zbiorowa: kozioł ofiarny. Założenia głównej hipotezy badawczej – dla większości państw UE – potwierdzają także wnioski z analizy liczby zgonów na 1 000 000 mieszkańców w poszczególnych państwach Unii Europejskiej (tabela 2), tylko w okresie pierwszej fali. Wraz ze wzrostem liczby zgonów zauważa się wzrost negatywnych opinii. Wyjątek od tej zasady stanowią Niemcy. W przypadku drugiej i trzeciej fali pandemii nie można sformułować jednoznacznych zależności. Wśród państw o najwyższym wskaźniku zgonów (np. Belgia, Wielka Brytania) są kraje, których mieszkańcy nie wyrażali ani jednej negatywnej opinii dotyczącej skutków pandemii COVID-19. I przeciwnie. W Estonii – państwie o jednym z najniższych wskaźników zgonów respondenci zadeklarowali najwyższą liczbę negatywnych konsekwencji przemocowych pandemii27. Tabela 2. Liczba zgonów jako przykład ofiary kolektywnej (kozła ofiarnego) Liczba zgonów na 1 000 000 mieszkańców a liczba opinii o pandemii Państwa Unii Europejskiej i Wielka Brytania FI CY EE DK LV SK Liczba zgonów 2020 Grudzień Luty I fala II fala 84.11 95.90 118.35 165.91 189.27 229.14 129.22 253.45 377.68 382.76 778.28 1,090.18 Liczba opinii 2021 Czerwiec III fala 176.64 418.52 954.01 434.69 1,319.81 2,283.98 2020 Luty I fala 4 4 6 1 5 2 II fala 2 1 3 3 5 1 2021 Czerwiec III fala 0 1 8 2 2 0 27 „COVID-19 Coronavirus Pandemic”, 1; European Parliament, Public opinion …: 20 March 2020; tenże, Public opinion…: 27 March 2020); tenże, Public opinion…: 3 April 2020; tenże, Public opinion…: 20 April 2020; tenże, Public opinion…: 27 April 2020; tenże, Public opinion…: 5 May 2020; tenże, Public opinion…: 12 May 2020; tenże, Public opinion…: 19 May 2020; tenże, Public opinion…: 27 May 2020; tenże, Public opinion…: 3 June 2020; tenże, Public opinion…: 9 June 2020; tenże, Public opinion…: 16 June 2020; tenże, Public opinion…: 23 June 2020; tenże, Public opinion…: 1 July 2020; tenże, Public opinion…: 7 July 2020; tenże, Public opinion…: September 2020; tenże, Public opinion…: October 2020; tenże, Public opinion…: December 2020; tenże, Public opinion…: December 2020; tenże, Public opinion…: January 2021; tenże, Public opinion…: February 2021; tenże, Public opinion…: March 2021; tenże, Public opinion…: April 2021; tenże, Public opinion…: May 2021; tenże, Public opinion…: June 2021. 59 PRZEMOC W KONSEKWENCJACH PANDEMII COVID-19 DE GR MT LT IE AT PT NL PL LU HR RO SE HU BG FR CZ UK SI ES IT BE 281.01 363.14 400.87 408.48 432.18 516.08 562.24 598.43 615.88 667.76 676.69 712.04 744.01 749.14 864.22 868.44 909.80 957.58 1,033.70 1,035.21 1,089.23 1,568.47 779.24 590.23 668.12 1,131.40 799.55 912.79 1,511.37 873.25 1,078.88 976.08 1,300.52 1,010.78 1,230.58 1,423.55 1,391.82 1,208.76 1,704.18 1,732.64 1,793.03 1,399.84 1,551.97 1,872.54 1,073.64 1,201.94 947 1,616.44 991.59 1,179.69 1,676.74 1,033.42 1,974.39 1,287.01 1,999.19 1,670.71 1,434.43 3,107.17 2,600.10 1,639.82 2,818.67 1,876.68 2,120.53 1,723.79 2,105.45 2,157.69 11 5 1 3 2 4 9 4 3 0 3 8 2 6 5 11 9 3 5 11 13 10 5 5 1 4 2 3 4 2 5 0 0 4 5 4 4 5 5 0 5 5 5 3 8 7 1 8 6 3 7 6 6 1 0 4 8 8 4 7 8 0 7 4 6 0 Opracowanie własne na podstawie: „COVID-19 Coronavirus Pandemic”, 2; European Parliament, Public opinion …: 20 March 2020; tenże, Public opinion…: 27 March 2020; tenże, Public opinion…: 3 April 2020; tenże, Public opinion…: 20 April 2020; tenże, Public opinion…: 27 April 2020; tenże, Public opinion…: 5 May 2020; tenże, Public opinion…: 12 May 2020; tenże, Public opinion…: 19 May 2020; tenże, Public opinion…: 27 May 2020; tenże, Public opinion…: 3 June 2020; tenże, Public opinion…: 9 June 2020; tenże, Public opinion…: 16 June 2020; tenże, Public opinion…: 23 June 2020; tenże, Public opinion…: 1 July 2020; tenże, Public opinion…: 7 July 2020; tenże, Public opinion…: September 2020; tenże, Public opinion…: October 2020; tenże, Public opinion…: December 2020; tenże, Public opinion…: December 2020; tenże, Public opinion…: January 2021; tenże, Public opinion…: February 2021; tenże, Public opinion…: March 2021; tenże, Public opinion…: April 2021; tenże, Public opinion…: May 2021; tenże, Public opinion…: June 2021. Na wstępie procesu badawczego przyjęłam hipotezę, iż liczba zgonów w poszczególnych państwach UE, odnotowana w kolejnych falach pandemii COVID-19, traktowanych jako ofiara zbiorowa jest proporcjonalna do łącznej liczby odnotowanych przypadków przemocy ekonomicznej, społecznej i zdrowotnej w danym państwie. Wzrost zgonów (ofiar) implikuje wzrost zidentyfikowanych działań przemocowych. Zdaniem René Girarda składane 60 MAŁGORZATA GRUCHOŁA przez grupy społeczne ofiary (m.in. pandemii) pełnią ważną rolę społeczną, to one bowiem decydują wprost o jej przetrwaniu. Ich zadaniem „jest eliminacja niebezpiecznej rywalizacji i zazdrości, które prowadzić mogą do krwawych konfliktów i zagrozić samemu istnieniu społeczności. Ofiara przywraca harmonię i pokój we wspólnocie, umacnia jedność społeczną wśród jej członków”28. Rolę kozła ofiarnego pełni więc liczba zgonów z powodu pandemii COVID-19, minimalizująca poziom kolektywnej przemocy w sensie świadomościowym. Umożliwia przeniesienie przemocy międzyludzkiej generowanej przez stresogenną sytuację pandemiczną na „bezpieczną ofiarę”. Jednocześnie informacja o zgonach z powodu COVID-19 łagodzi konflikty międzyludzkie. Śmierć bliskich osób – w sytuacji katastroficznej – chociaż pełni rolę „ofiary”, sprzyja budowaniu jedności społecznej. Z uzyskanych danych wynika także, że przemoc świadomościowa, psychologiczna (strach/lęk), metafizyczna przed konsekwencjami pandemii COVID-19 była bardziej rozpowszechnionym problemem niż sama przemoc identyfikowalna, na co wskazuje liczba obaw zgłoszonych w państwach o średnim lub niskim wskaźniku zgonów, co pozwala potwierdzić hipotezę pierwszą. Zjawisko przemocy/agresji kreują przede wszystkim lęki i obawy generowane przez sytuację pandemiczną, a nie rzeczywiste doświadczenia mieszkańców UE. Tabela 3. Przemoc ekonomiczna, zdrowotna i społeczna w obawach/lękach, doświadczeniach i działaniach mieszkańców państw UE w okresie pierwszej fali pandemii COVID-19 Raport Rodzaje przemocy Społeczna - 15 - - - 5 - 2 - - - - 6 - 1 Maj 20 18 1 10 3 5 1 3 6 Czerwiec 23 17 4 17 7 3 5 14 7 Autopsja Autopsja Działania - 6 Obawy 7 Kwiecień Działania Marzec Obawy Obawy Zdrowotna Działania Autopsja. Ekonomiczna 28 Leszek Kołakowski, „Mircea Eliade: religia jako paraliż czasu”, w: Traktat o historii religii, red. Mircea Eliade (Warszawa: KiW, 1966), II2. 61 PRZEMOC W KONSEKWENCJACH PANDEMII COVID-19 Lipiec 4 8 1 4 3 2 4 11 4 60 - - 46 - - 16 - - Doświadczenia: 91 - 45 - - 13 - - 33 - Działania: 34 - - 6 - - 10 - - 18 Obawy: 122 Łącznie: 247 111 69 68 Opracowanie własne na podstawie raportów: European Parliament, Public opinion …: 20 March 2020; tenże, Public opinion…: 27 March 2020; tenże, Public opinion…: 3 April 2020; tenże, Public opinion…: 20 April 2020; tenże, Public opinion…: 27 April 2020; tenże, Public opinion…: 5 May 2020; tenże, Public opinion…: 12 May 2020; tenże, Public opinion…: 19 May 2020; tenże, Public opinion…: 27 May 2020; tenże, Public opinion…: 3 June 2020; tenże, Public opinion…: 9 June 2020; tenże, Public opinion…: 16 June 2020; tenże, Public opinion…: 23 June 2020; tenże, Public opinion…: 1 July 2020; tenże, Public opinion…: 7 July 2020. W analizowanym okresie mieszkańcy państw Unii Europejskiej łącznie wyrazili 247 opinii29 w zakresie konsekwencji przemocy ekonomicznej (111), zdrowotnej (69) i społecznej (67) implikowanej pandemią COVID-19. W sumie ujawnili 122 obawy, 91 osobistych doświadczeń oraz 34 propozycji rozwiązań problemów związanych z pandemią. Z uzyskanych danych wynika, że poziom obaw o wyróżnione formy przemocy przewyższa poziom zadeklarowanych negatywnych doświadczeń, co pozwala potwierdzić hipotezę pierwszą zakładającą, że zjawisko przemocy kreują przede wszystkim lęki i obawy. Dominuje więc przemoc psychologiczna i świadomościowa. Jednocześnie należy zauważyć, że poziom obaw oraz doświadczeń mieszkańców państw UE w ocenie form przemocy różnicują wyróżnione konteksty społeczne. W obszarze zdrowotnym poziom obaw ponad trzykrotnie przewyższa poziom doświadczeń mogących wzbudzać strach i lęk. W obszarze ekonomicznym proporcje te znacznie zmniejszają się (60 wobec 45). Poziom obaw nieznacznie przewyższa poziom osobistych doświadczeń. Natomiast w konsekwencjach społecznych zauważa się odwrotną tendencję. W odróżnieniu od konsekwencji zdrowotnych i ekonomicznych, doświadczenia w zakresie konsekwencji społecznych prawie dwukrotnie przewyższają poziom obaw. 29 Opinie państw UE zostały podzielone na obawy, doświadczenia i deklaracje, stąd ich liczba różni się od ogólnej liczby opinii państw członkowskich (150). 62 MAŁGORZATA GRUCHOŁA Druga hipoteza zakładała, że przemoc generują przede wszystkim lęki o konsekwencje zdrowotne pandemii COVID-19. Analiza materiału badawczego nie pozwala na potwierdzenie tej hipotezy. Mieszkańcy UE łącznie wyrazili 122 obawy, w tym 46 obaw zdrowotnych, 60 ekonomicznych i 16 społecznych. Przemoc społeczna stanowi więc jedną trzecią ogółu odnotowanych obaw. 3.2. PRZEMOC EKONOMICZNA, ZDROWOTNA I SPOŁECZNA W KONSEKWENCJACH PANDEMII COVID-19 – ANALIZA JAKOŚCIOWA W antropologii europejskiej dominuje wizja człowieka jako niezależnego podmiotu kierującego się w swoim działaniu przede wszystkim racjami rozumowymi. Nie kwestionując wszystkich jej założeń, René Girard proponuje „wizję osoby ludzkiej targanej sprzecznościami i podległej ustawicznie słabo tylko kontrolowanym namiętnościom […]” 30. Chociaż postrzega on człowieka jako istotę pożądającą, to jego pożądanie ma charakter nieokreślony, nie kieruje się na żaden konkretny, wcześniej określony obiekt. Ludzkie pożądanie zmienia ustawicznie swój przedmiot, przy czym jego wartość nie jest czynnikiem rozstrzygającym. Człowiek – zdaniem Girarda – „przedmiot swojego pożądania odnajduje w procesie naśladowania. Pożądanie jest więc funkcją skłonności naśladowczych kształtujących zachowanie człowieka” 31. W sytuacji pandemicznej dyspozycje naśladowcze mogą ujawniać się w obszarze ekonomicznym, zdrowotnym i społecznym, niejednokrotnie stając się formą przemocy. Jest ona bardzo często źródłem konfliktu i rywalizacji, „kiedy po ten sam obiekt pożądania wyciągają się dwie lub też kilka chciwych rąk”32. Według autora Rzeczy ukrytych od założenia świata siłą destrukcyjną, będącą źródłem wszelkich konfliktów i napięć, jest mimesis przywłaszczenia. Te same pragnienia, szczególnie gdy dotyczą niedającego się podzielić obiektu (m.in. dóbr ekonomicznych, zdrowotnych czy społecznych), prowadzą nieuchronnie do rywalizacji i eskalacji przemocy 33. 30 Budzik, „Czy Chrystus był ‘kozłem ofiarnym’”, 50–51. Tamże, 58–59. 32 René Girard, „Rzeczy ukryte od założenia świata”, tłum. Mirosława Goszczyńska, Literatura na Świecie nr 12(1983): 81. 33 Budzik, „Czy Chrystus był ‘kozłem ofiarnym’”, 60. 31 PRZEMOC W KONSEKWENCJACH PANDEMII COVID-19 63 3.2.1. PRZEMOC EKONOMICZNA MIESZKAŃCÓW UNII EUROPEJSKIEJ I WIELKIEJ BRYTANII Z przeprowadzonych analiz wynika, że najwięcej obaw (60/122) i doświadczeń (45/91) generuje przemoc ekonomiczna, która stanowi prawie połowę odnotowanych opinii34. Przemoc ta utrzymuje się na wysokim poziomie przez cały badany okres. Wynik ten koreluje z założeniami mimesis przywłaszczenia René Girarda. Dobra ekonomiczne wskazane przez mieszkańców UE, w odróżnieniu od zdrowotnych i częściowo społecznych, należą do dóbr niepodzielnych. Dobra niepodzielne to takie, których nie da się rozdzielić na mniejsze części (np. miejsce pracy) lub których podzielenie znacznie obniżyłoby wartość tych dóbr lub uczyniłoby je bezużytecznymi (np. źródła zarobkowania). Posiadanie ich przez jedną osobę wyklucza możliwość wejścia w ich „posiadanie” przez innych mieszkańców UE (np. miejsce pracy, źródła zarobkowania), co implikuje konflikty międzyludzkie. Obawy Obawy ekonomiczne zadeklarowali mieszkańcy dwudziestu trzech państw UE (SE, FI, HU, HR, LV, CY, SI, GR, AT, RO, PL, CZ, BG, LT, ES, EL, PT, NL, EE, BE, DE, IT, FR) oraz Wielkiej Brytanii, co potwierdza założenie o naśladownictwie jako dominującej formie działania. Przemoc ekonomiczną implikuje: 1. kryzys ekonomiczny: 41 (8xIT, 5xFR, 4xDE, 3xHU, 3xBE, 3xGR, 2xBG, 2xPT, 2xLV, 2xUK, AT, LT, CZ, CY, SE, RO, EE); 2. bezpieczeństwo finansowe rodziny: 23 (7xIT, 5xCZ, BG, BE, NL, ES, PT, SE, IT, LV, HR, RO, FR); 3. perspektywa bezrobocia: 18 (3xFR, 3xGR, 2xBG, 2xCZ, 2xIT, NL, ES, PT, PT, BE). Doświadczenia Opinie bazujące na doświadczeniach w zakresie przemocy ekonomicznej obejmują: 1. spadek i/lub utratę dochodów, pogorszenie sytuacji finansowej: 30 (4xBE, 4xRO, 3xCZ, 3xEE, 2xDE, 2xES, 2xPT, BG, FR, NL, CY, IT, LV, LT, FI, PL, SI); 2. kryzys ekonomiczny: 11 (3xCZ, 2xIT, 2xES, CY, RO, HU, FR); 3. utratę pracy (bezrobocie): 11 (2xHU, 2xBG, 2xPL, BE, CZ, FR, RO, SI). Szczegółowe dane zawiera tabela 4. 34 Jedna wypowiedź zawierała więcej niż jedną obawę, doświadczenie, deklarację. 64 MAŁGORZATA GRUCHOŁA Tabela 4. Przemoc ekonomiczna (w %) Kraj UE IT UK FR FR, DE, IT, UK BE BG EE BE IT NL PT BE ES IT LT NL PT BG CZ EE DE HU Obawy/lęki wywołane potencjalnym: Doświadczenia Funkcje obaw P N Raport z 20 marca 2020 +22: kryzysem ekonomicznym +16: kryzysem ekonomicznym +14: kryzysem ekonomicznym Raport z 27 marca 2020 pandemią jako przyczyną kryzysu - Raport z 20 kwietnia 2020 52: możliwością zamieszek wywołanych sytuacją gospodarczą 43: spadkiem dochodów 33: utratą pracy 60: spadek dochodów Raport z 27 kwietnia 2020 60: spadkiem dochodów 24: szczytem kryzysu 47: szczyt kryzysu 62: kryzysem ekonomicznym 85: bezrobociem 73: kryzysem ekonomicznym Raport z 5 maja 2020 41: pogorszenie sytuacji finansowej 64,6: utratą pracy 50: pogorszenie sytuacji finansowej 75: kryzysem ekonomicznym Raport z 12 maja 2020 33: utratą dochodów 20: utrata dochodów 90: bezrobociem 57: kryzysem ekonomicznym 49: kryzysem ekonomicznym 33: spadek dochodów (nie zdrowotnym) 58: spadek dochodów 66: sytuacją gospodarczą (nie jest dobra ani zła) 10: utrata pracy x x x 4x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x 65 PRZEMOC W KONSEKWENCJACH PANDEMII COVID-19 IT ES BE CZ FR IT PL RO AT BE BG CZ DE GR IT PT RO SE BE CY CZ DE GR 51: utratą pracy Raport z 19 maja 2020 33: spadek połowy dochodów 45: problemy finansowe 15: brakiem 52: kryzys ekonomiczny bezpieczeństwa finansowego 32: utratą pracy 44: ograniczenia czasu pracy 41: spadek zarobków 50: utratą pracy 56: brakiem oszczędności 37: brakiem środków na raty kredytu 58: kryzysem ekonomicznym 27: pozbawieni wielu form pracy 25: utrata pracy 52: kryzysem ekonomicznym Raport z 27 maja 2020 60: kryzysem ekonomicznym 45: spadek dochodów o 30% 9: utratą pracy 45: spadek dochodów 10: utrata pracy 50 przedsiębiorców: utrata dochodów 20: zwolnienie pracowników 58: globalizacją (jako ryzyko) 33: pogorszenie sytuacji finansowej 80: kryzysem ekonomicznym 71: bezrobociem 63: kryzysem ekonomicznym 37: utratą dochodu 71: spadek dochodów – 34: utratą „postojowego” pracodawcy wykonawców 25: utratą pracy wolnych zawodów 14: spadek dochodów emerytów 50: utratą pracy 50: utratą dochodu Raport z 3 czerwca 2020 37: kryzysem ekonomicznym 34: wróciło do pracy 22: utratą pracy 39: nie jest gotowych na powrót do pracy 20: kryzysem ekonomicznym 48: kryzys ekonomiczny (+3pp) 51. kryzys jeszcze nie skończył się 61: kryzysem ekonomicznym 41: kryzysem ekonomicznym 14: bezrobociem x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x 66 IT LV PT RO ES BE HR FR HU LV RO ES BE HR CZ EE FI FR GR HU IT BG CZ MAŁGORZATA GRUCHOŁA 60,5: spadkiem dochodów 64: kryzysem ekonomicznym kryzysem ekonomicznym - - 66: pogorszenie sytuacji finansowej 80: kryzys gospodarczy 74: kryzys ekonomiczny Raport z 9 czerwca 2020 50: nie będzie różnicy przed i po pandemii kryzys gospodarczy (-29,2pp) 56: kryzysem ekonomicznym 68: kryzys gospodarczy 56: bezrobociem i bankructwem firm 49: kryzysem ekonomicznym 37: spadkiem dochodów kryzys skłonił do oszczędzania 4 na 10: spadek dochodów 77: zmiana dochodów Raport z 16 czerwca 2020 51: spadek dochodów większość: kryzysem ekonomicznym większość: spadkiem dochodów większość: utratą pracy 55: bezrobociem; 33,3: utratą pracy 90: podwyżką cen 25: niespłaceniem długów 55: kryzysem ekonomicznym wzrost zapotrzebowania na żywność 40: problemy finansowe (czynsz) 90: kryzysem ekonomicznym 49: bezrobociem 47: wydarzeniami w kraju 1 na 5: kryzysem ekonomicznym, bankructwem firm 52: niepewnością finansową 55: kryzys ekonomiczny 59: kryzysem ekonomicznym Raport z 23 czerwca 2020 47: kryzysem ekonomicznym 33: spadek dochodów 48: kryzys ekonomiczny 48: utrata pracy 75: samozatrudnionych: spadek zamówień, zamknięcie firmy x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x 67 PRZEMOC W KONSEKWENCJACH PANDEMII COVID-19 FR HU PL RO SE IT LV LT PT SI CY CZ CZ EE RO HU SI 72: kryzysem ekonomicznym w 2021 85: bezrobociem x 50: zagrożeniem korupcją (+12) niepewność dochodów 75: ograniczenie wydatków do żywności 46: brakiem przyszłości finansowej 67: spadek dochodów w ciągu 6 x miesięcy 41: bezrobocie 38: ograniczenie wydatków do rachunków 40: kryzysem ekonomicznym Raport z 1 lipca 2020 61: brakiem bezpieczeństwa x finansowego 61: brakiem bezpieczeństwa zawodowego spadku PKB 42: brak bezpieczeństwa finansowego większość kryzysem gospodarczym 46: utrata pracy Raport z 7 lipca 2020 38: spadek dochodów kryzys gospodarczy: przedsiębiorcy seniorzy: przyszłością 53: spadek dochodów 49: spadek sprzedaży i zamówień problemy psychiczne u bezrobotnych 55: pogorszenie sytuacji 32 x x x x x x x x 77 Opracowanie własne na podstawie: European Parliament, Public opinion …: 20 March 2020; tenże, Public opinion…: 27 March 2020; tenże, Public opinion…: 3 April 2020; tenże, Public opinion…: 20 April 2020; tenże, Public opinion…: 27 April 2020; tenże, Public opinion…: 5 May 2020; tenże, Public opinion…: 12 May 2020; tenże, Public opinion…: 19 May 2020; tenże, Public opinion…: 27 May 2020; tenże, Public opinion…: 3 June 2020; tenże, Public opinion…: 9 June 2020; tenże, Public opinion…: 16 June 2020; tenże, Public opinion…: 23 June 2020; tenże, Public opinion…: 1 July 2020; tenże, Public opinion…: 7 July 2020. 68 MAŁGORZATA GRUCHOŁA Przemoc ekonomiczną wywołują przede wszystkim obawy o kryzys ekonomiczny: 41. Dane te obalają założenia hipotezy trzeciej, wskazującej na bezrobocie, utratę pracy jako źródło przemocy psychologicznej w obszarze ekonomicznym. Odnotowane obawy pełnią głównie funkcję negatywną. 3.2.2. PRZEMOC ZDROWOTNA MIESZKAŃCÓW UNII EUROPEJSKIEJ I WIELKIEJ BRYTANII Na drugim miejscu uplasowała się przemoc zdrowotna (69 opinii). Odnotowałam 46 obaw, 13 opinii odnoszących się do doświadczeń mieszkańców UE oraz 10 deklaracji, propozycji rozwiązania sytuacji problemowych generowanych przez COVID-19. Chociaż zdrowie (brak choroby) zaliczane jest do dóbr podzielnych (posiadanie zdrowia przez jedną osobę nie odbiera zdrowia innym członkom społeczeństwa i przeciwnie), to w czasie pandemii sytuacja ta nieco się komplikuje. Brak zdrowia, a dokładniej możliwość zakażenia się wirusem, brak szczepionki przeciw COVID-19 może generować wzajemne przejawy przemocy, niepewności, strachu oraz wewnętrzne spory. Obawy Obawy zdrowotne (46) zadeklarowali mieszkańcy dwudziestu państw UE (DE, FR, IT, AT, IT, LV, PT, SLO, GR, HU, LV, HU, PT, RO, SK, BG, BE, CZ, EE, IE) oraz Wielkiej Brytanii (zob. tabela 4). Przemoc wywołują obawy o: 1. kontakt z COVID-19 i możliwość zarażenia: 14 (3xIT, 2xDE, AT, FR, LV, SLO, PT, GR, HU, RO, BG); 2. zdrowie i niewydolność systemu opieki zdrowotnej: 9 (2xFR, DE, 2xIT, GR, RO, UK, BE); 3. bezpieczeństwo kraju (postrzeganie wirusa jako zagrożenia dla państwa): 7 (2xFR, DE, UK, LV, GR, AT); 4. ponowne rozprzestrzenianie się wirusa w kraju/ kolejne fale: 7 (2xFR, EE, HU, CZ, PT, DE); 5. brak skuteczności środków zapobiegawczych: 4 (FR, IT, UK, DE); 6. otwarte granice: 3 (FR, DE, UK); 7. brak szczepionki i/lub jej negatywne skutki: 2 (SK, ES). Doświadczenia Oceny bazujące na osobistych doświadczeniach w zakresie przemocy zdrowotnej wyrazili mieszkańcy dziesięciu państw UE (3xDE, NL, RO, PL, ES, PT, 2xEE, LV, IE, FR) w 13 opiniach. Obejmują one: 1. nieprawdziwe informacje: 4 (DE, RO, PL, ES); 2. brak skuteczności zaleceń i działań podejmowanych przez rząd: 3 (2xDE, NL); 3. choroby psychiczne i inne: 69 PRZEMOC W KONSEKWENCJACH PANDEMII COVID-19 3 (EE, LV, IE); 4. ocenę ryzyka zakażenia: 3 (EE, FR, PT). Szczegółowe dane zawiera tabela 5. Tabela 5. Przemoc zdrowotna (w %) Kraj UE FR DE UK FR DE, FR, IT, UK FR, DE, UK, FR, DE, UK, IT AT IT FR AT EE FR DE IT LV NL PT SLO Obawy/lęk wywołane potencjalnym Doświadczenia Raport z 20 marca 2020 49: zagrożeniem dla kraju 80: zagrożeniem, trudnym do przewidzenia 69: brakiem wiedzy o wirusie 63: brakiem prewencji przez władze Raport z 27 marca 2020 większość: skuteczność środków zapobiegawczych Funkcje obaw P N x x x x x x 4x FR: 28 otwarciem granic DE, UK: 23: otwarciem granic - 3x FR: 20%, DE: 43%, UK: 34%, IT: 26%: brakiem zdrowia - 4x 4x x x x x Raport z 5 maja 2020 54: kontaktem z wirusem 57: zarażeniem Covid-19 Raport z 19 maja 2020 78: możliwością drugiej fali Raport z 27 maja 2020 25: zarażeniem Covid-19 28: drugiej fali 60: ocena ryzyka zagrożenia: kryzys minął 65: kontaktem z wirusem 61: ograniczenia życia publicznego są odpowiednie 35: brakiem zdrowia 43: kontaktem z wirusem 95: unika tłumów 82: pozostaje w domu 46: zarażeniem Covid-19 55: kontaktem z wirusem - x x x x x x x x x x x x x 70 FR DE GR HU LV BE DE GR HU PT RO SK BG CZ EE GR IE LV IT PT RO FR PL ES IT DE ES MAŁGORZATA GRUCHOŁA Raport z 3 czerwca 2020 65: brakiem zdrowia 33: brakiem zdrowia 20: politycy i media 31: zarażeniem Covid-19 wyolbrzymiają zagrożenie 20: brakiem opieki zdrowotnej 68: drugiej fali globalnym zagrożeniem 28: zdrowiem psychicznym Raport z 9 czerwca 2020 24: zarażeniem Covid-19 56: złagodzenie środków właściwe 44: zarażeniem Covid-19 25: zarażeniem Covid-19 ocena ryzyka zagrożenia 30: zarażeniem Covid-19 brakiem szczepionki Raport z 9 czerwca 2020 51: zarażeniem Covid-19 drugiej fali 33,3: objawy depresji 13: zagrożeniem niedożywienie, problemy psychiczne 49: pogorszenie samopoczucia Raport z 23 czerwca 2020 38: zarażeniem Covid-19 21: drugiej fali 58: brakiem 54: politycy – fałszywe wiarygodnych informacji wiadomości Raport z 1 lipca 2020 35: zarażeniem Covid-19 34: sytuacja stabilna (-5pp) 74: drugiej fali (+20pp w ciągu 14 dni) 53: eksperci, władze – fałszywe informacje 55: brakiem szczepionki Raport z 7 lipca 2020 66: zarażeniem Covid-19 50: zarażeniem Covid-19 32: drugiej fali 17: wierzy w oficjalne liczby zgonów x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x X x x x x x X x 31 43 Opracowanie własne na podstawie: European Parliament, Public opinion …: 20 March 2020; tenże, Public opinion…: 27 March 2020; tenże, Public opinion…: 3 April 2020; tenże, Public opinion…: 20 April 2020; tenże, Public opinion…: 27 April 2020; tenże, PRZEMOC W KONSEKWENCJACH PANDEMII COVID-19 71 Public opinion…: 5 May 2020; tenże, Public opinion…: 12 May 2020; tenże, Public opinion…: 19 May 2020; tenże, Public opinion…: 27 May 2020; tenże, Public opinion…: 3 June 2020; tenże, Public opinion…: 9 June 2020; tenże, Public opinion…: 16 June 2020; tenże, Public opinion…: 23 June 2020; tenże, Public opinion…: 1 July 2020; tenże, Public opinion…: 7 July 2020. Przemoc zdrowotną generują głównie obawy o kontakt z COVID-19, który może spowodować zarażenie (14). Wynik ten pozwala potwierdzić hipotezę czwartą. Należy jednak podkreślić, iż obawy te stanowią tylko trzecią część wszystkich obaw mieszkańców UE odnotowanych w obszarze zdrowotnym (14 na 46). Przemoc ta z niewielką przewagą pełni funkcje negatywne. 3.2.3. PRZEMOC SPOŁECZNA MIESZKAŃCÓW UNII EUROPEJSKIEJ I WIELKIEJ BRYTANII Na trzecim miejscu uplasowała się przemoc społeczna (67 opinii). Zgromadzony materiał badawczy zawiera 16 opinii w zakresie obaw, 33: doświadczeń i 18 deklaracji. Obawy W zakresie konsekwencji społecznych najwięcej obaw wywołują: 1. zmiany w życiu społecznym: 6 (ES, FR, FI, PT, IT, EE); 2. izolacja społeczna: 4 (DE, IT, FR, RO); 3. troska o najsłabszych, bezbronnych: 4 (ES, UK, FR, IT); 3. szczepionka na COVID-19: 1 (BE); 4. stan alarmowy: 1 (RO); 5. fałszywe informacje: 1 (RO); 6. turyści zagraniczni: 1 (ES) oraz przepływy uchodźców/migracji: 1 (GR). Doświadczenia Przemoc społeczną zgłoszoną przez mieszkańców osiemnastu państw UE (HU, PT, IT, ES, FR, DE, CY, BE, AT, EE, SI, FI, DE, SK, HU, LT, IE, NL) oraz Wielkiej Brytanii (zob. tabela 6) generują: 1. zapotrzebowanie na wiarygodną informację: 15 (3xPT, 2xDE, AT, FI, SK, LT, IT, ES, FR, UK, DE, CY); 2. izolacja społeczna oraz obostrzenia sanitarne: 13 (2xDE, 2xLT, 2xPT, FI, IE, IT, BE, AT, NL, FR); 3. zmiany w życiu społecznym: 7 (2xHU, BE, SK, AT, EE, SI); 4. przemoc domowa: 2 (FI, HU). 72 MAŁGORZATA GRUCHOŁA Tabela 6. Przemoc społeczna (w %) Kraj UE IT, ES, FR, UK, DE DE ES, UK IT, FR ES FR NL AT FI BE CY FI GR IE PT FI Obawy/lęk wywołane Doświadczenia Funkcje obaw P N Raport z 27 marca 2020 wzrost zapotrzebowania na informacje: +142: IT; +74: ES; +50: FR; 44: UK; +29: DK 55: nieskutecznością dystansu społecznego Raport z 3 kwietnia 2020 66: troską o bezbronnych - 2x 2x 60: troską o bezbronnych 2x 2x x x - Raport z 27 kwietnia 2020 większość: zmianami w życiu społecznym 66: fazą wyjściową pandemii Raport z 19 maja 2020 Z 90 do 75: spadek akceptacji lockdawnu Raport z 27 maja 2020 56: wiarygodność mediów publicznych 98: zmianami w życiu społecznym Raport z 3 czerwca 2020 82: korzysta z transportu publicznego rzadziej śledzą wiadomości o pandemii 62: rzadszy kontakt z przyjaciółmi 33: zwiększone poczucie samotności 41: spadek optymizmu 7: napływem uchodźców 23,6: samotność (od 18 do 34 lat) 92: spadek zapotrzebowania na informację Raport z 9 czerwca 2020 70: ufają władzy, ekspertom, mediom tradycyjnym x x x x x 73 PRZEMOC W KONSEKWENCJACH PANDEMII COVID-19 GR PT RO BE DE FI NL PT RO FR DE HU IE IT RO SK SI ES BE LT PT ES DE AT HU 20: ufają mediom społecznościowym 64: wakacje w kraju 50: pozostaje w izolacji 19: izolacją w domu Raport z 16 czerwca 2020 22: szczepionkami (narzędzie kontroli) 50: kontroli na granicach wzrost przemocy domowej 71: wsparcie dla rodziny 51: pomoc psychologiczna aplikacji śledzącej 70: zapotrzebowanie na informację 38: stanem alarmowym Raport z 23 czerwca 2020 77: zadowolenie z ograniczeń sanitarnych 58: zachowuje samoizolację 70: negatywne zmiany w kraju aplikacji śledzącej zmiany w relacjach międzyludzkich 58: fałszywymi informacjami Mniej ufają mediom 40: niezadowolonych z sytuacji społecznej 75: nowych, łagodniejszych ograniczeń Raport z 1 lipca 2020 71: ponowną izolacją 43: rzadziej chodzą do kawiarni 29,1: spadek zaufania do mediów nierównościami społecznymi 69: turystami zagranicznymi 42: niezadowolenie z samoizolacji Raport z 7 lipca 2020 53: powróciło do nawyków spędzania wolnego czasu 57: życie zmieniło się negatywnie 31: wyższe napięcia wewnętrzne 13: wzrost napięć w domu x x x x x x x x 74 IT EE PT LT MAŁGORZATA GRUCHOŁA 63: przyszłością poczuciem lęku - 60: nie było w restauracjach 55: nie spotyka znajomych 62: nie wyjeżdża za granicę x x x 11 15 Opracowanie własne na podstawie: European Parliament, Public opinion …: 20 March 2020; tenże, Public opinion…: 27 March 2020; tenże, Public opinion…: 3 April 2020; tenże, Public opinion…: 20 April 2020; tenże, Public opinion…: 27 April 2020; tenże, Public opinion…: 5 May 2020; tenże, Public opinion…: 12 May 2020; tenże, Public opinion…: 19 May 2020; tenże, Public opinion…: 27 May 2020; tenże, Public opinion…: 3 June 2020; tenże, Public opinion…: 9 June 2020; tenże, Public opinion…: 16 June 2020; tenże, Public opinion…: 23 June 2020; tenże, Public opinion…: 1 July 2020; tenże, Public opinion…: 7 July 2020. Przemocy społecznej sprzyjają dystans społeczny, samoizolacja oraz obostrzenia sanitarne. Jednak jej głównym źródłem jest brak wiarygodnej informacji: 15 (3xPT, 2xDE, AT, FI, SK, LT, IT, ES, FR, UK, DE, CY). Uzyskane dane obalają założenia hipotezy piątej, zakładającej w lękach o izolację społeczną dominującą formę przemocy społecznej. ZAKOŃCZENIE Na wstępie procesu badawczego przyjęłam sześć hipotez badawczych, z których połowa została potwierdzona. Hipoteza pierwsza zakładała, że zjawisko przemocy kreują przede wszystkim lęki i obawy mieszkańców UE. Z analizy materiału badawczego wynika, że poziom obaw o skutki pandemii, czyli przemocy świadomościowej, utajonej przewyższa poziom negatywnych doświadczeń (przemoc identyfikowalna), co pozwala mi potwierdzić hipotezę badawczą. Mieszkańcy państw Unii Europejskiej w sumie ujawnili 140 obaw, 102 doświadczenia. Najwięcej obaw (75/140) i doświadczeń (51/102) generują skutki ekonomiczne, które stanowią ich połowę, najmniej natomiast społeczne (obawy: 19/140, doświadczenia: 38/102). Poziom obaw i doświadczeń mieszkańców państw UE różnicują badane obszary konsekwencji. W obszarze zdrowotnym poziom obaw ponad trzykrotnie przewyższa poziom doświadczeń mogących wzbudzać strach i lęk. W obszarze ekonomicznym proporcje te znacznie zmniejszają się (75 wobec 51). Natomiast w konsekwencjach społecznych zauważa się odwrotną tendencję. W odróżnieniu PRZEMOC W KONSEKWENCJACH PANDEMII COVID-19 75 od konsekwencji zdrowotnych i ekonomicznych, doświadczenia w zakresie konsekwencji społecznych dwukrotnie przewyższają poziom obaw. Nasuwa się wniosek, że założenia hipotezy drugiej odnoszą się tylko do zdrowotnych i ekonomicznych skutków pandemii. W trzeciej hipotezie błędnie założyłam, że w konsekwencjach ekonomicznych przemoc kreują lęki o bezrobocie. W badanym okresie poziom obaw o konsekwencje zdrowotne stanowił tylko jedną trzecią ogółu odnotowanych obaw (46 na 140). Z uzyskanych danych wynika, że przemoc ekonomiczną (37) wywołuje strach przed kryzysem ekonomicznym. Wniosek ten obala założenia hipotezy trzeciej. W konsekwencjach zdrowotnych przemoc wywołują lęki o zakażenie COVID-19 (14). Wynik ten pozwala potwierdzić czwartą hipotezę. Jednocześnie należy zauważyć, iż obawy o zakażenie stanowią tylko trzecią część wszystkich obaw odnotowanych w analizowanym obszarze (14 obaw na 46). Hipoteza piąta zakładała, że w konsekwencjach społecznych lęki o izolację społeczną generują przemoc. Z analizy materiału źródłowego wynika, że problem ten jest częściej doświadczany (10) i obecny w deklaracjach (17) mieszkańców Unii Europejskiej niż w ich obawach (4). Ostatnia hipoteza, szósta, zakładająca, że rolę kozła ofiarnego pełni wzrastająca liczba zgonów z powodu pandemii COVID-19, ukierunkowująca przemoc na osoby odpowiedzialne za wskaźniki śmiertelności (lekarze, politycy, a nawet dziennikarze), została potwierdzona. Ta sama mimesis, która była przyczyną konfliktów w obszarze ekonomicznym, zdrowotnym i społecznym, może obejmować w sobie także środek zaradczy. W globalnym zamieszaniu pandemii COVID-19 nieplanowy wybuch przemocy ekonomicznej czy zdrowotnej skierowany przeciw określonej ofierze (osobie, instytucji lub/i grupie społecznej) może wywołać szacunek innych osób, które w sposób odruchowy ją naśladują oraz kierują swoją agresję w kierunku tej samej ofiary. Wzajemne wewnętrzne spory oraz przejawy przemocy mogą w krótkim czasie zamienić się w zbiorową przemoc: wszyscy przeciw jednemu – stosując terminologię Girarda – czyli „kolektywnym skierowaniem rozproszonej przemocy na przypadkową ofiarę” 35. Parafrazując Jana Andrzeja Kłoczowskiego: „następuje gwałtowna zmiana sytuacji, na miejsce opozycji: każdy przeciw każdemu [zauważalna w przemocy ekonomicznej czy zdrowotnej wynikającej m.in. z ryzyka zakażenia się wirusem od każdego – M.G.], przychodzi opozycja: wszyscy przeciw jednemu [np. osobie/osobom informującym o liczbie zgonów; służbie me35 Raymund Schwager, „Brauchen wir einen Sündenbock?, Gewalt und Erlösung in den biblischen Schriften”, Kulturverlag 3(1994): 29, cyt. za: Budzik, „Czy Chrystus był ‘kozłem ofiarnym’”, 62. 76 MAŁGORZATA GRUCHOŁA dycznej odpowiedzialnej za zgony czy politykom – M.G.]. Wielość chaotycznych i anarchicznych konfliktów zostaje zamieniona w postać klarowną: wspólnota zjednoczona po jednej stronie, po drugiej stronie ofiara” [zgony pandemii COVID-19 – M.G.]36. Przerzucenie całej agresji (negatywnych emocji) na przypadkową ofiarę (lekarzy, reporterów i dziennikarzy, polityków – ogólnie osób potencjalnie odpowiedzialnych za liczbę zgonów) dało wszystkim uczucie przywróconego ładu społecznego, przywróciło zakłócony sytuacją pandemiczną porządek społeczny. Przypadkowa ofiara (lekarz, polityk, dziennikarz) „zachowuje wprawdzie przypisywaną jej winę, z drugiej strony emanuje z niej blask sprawcy wybawienia z sytuacji ekstremalnego zagrożenia” 37. Analogiczne funkcje pełnią obawy przed konsekwencjami COVID-19, traktowane jako formy przemocy. Chociaż w zdecydowanej większości wykazują funkcję negatywną (137 wobec 74), to w wielu sytuacjach, obok negatywnych funkcji, zostały im przypisane także pozytywne. Obawa o utratę pracy może wywołać rywalizację i konflikty międzyludzkie, może być także czynnikiem aktywizacji zawodowej. Ponadto w kontekście zdrowotnym (43 wobec 31) oraz społecznym (17 wobec 11) występuje niewielka różnica pomiędzy liczbą negatywnych i pozytywnych funkcji. Odmienne tendencje odnotowałam w obszarze ekonomicznym (77:32), w którym funkcje negatywne przypisane obawom ponad dwukrotnie przewyższają funkcje pozytywne. Zarówno kryzys ekonomiczny, utrata pracy, jak i bezrobocie generujące rywalizację i konflikty społeczne, odpowiednio ukierunkowane na ofiarę, mogą sprzyjać zasadom ładu społecznego i spójności wspólnoty Unii Europejskiej. BIBLIOGRAFIA „COVID-19 Coronavirus Pandemic”. Dostęp 1.03.2021. https://www.worldometers.info/coronavirus/. „COVID-19 Coronavirus Pandemic”. Dostęp 1.06.2021. https://www.worldometers.info/coronavirus/. „COVID-19 Coronavirus Pandemic”. Dostęp 1.09.2020. https://www.worldometers.info/coronavirus/. Bednarek, Józef. „Zagrożenia w cyberprzestrzeni”. W: Patologie społeczne, red. Mariusz Jędrzejko, 119–134. Pułtusk: Wyższa Szkoła Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora, 2006. Bourdieu, Pierre. Męska dominacja. Tłum. Lucyna Kopciewicz. Warszawa: Oficyna Naukowa, 2004. 36 Jan Andrzej Kłoczowski, „Przemoc, sacrum, Ewangelia: o teorii religii René Girarda”, W drodze nr 4/140 (1985): 11. 37 Budzik, „Czy Chrystus był ‘kozłem ofiarnym’”, 63. PRZEMOC W KONSEKWENCJACH PANDEMII COVID-19 77 Budzik, Stanisław. „Czy Chrystus był ‘kozłem ofiarnym’?: René Girard i jego interpretacja ofiary”. Studia Theologica Varsaviensia 35/1 (1997): 49–70. European Parliament. Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: 20 March 2020. Brussels: Eurobarometer, 2020. European Parliament. Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: 27 March 2020. Brussels: Eurobarometer, 2020. European Parliament. Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: 3 April 2020. Brussels: Eurobarometer, 2020. European Parliament. Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: 20 April 2020. Brussels: Eurobarometer, 2020. European Parliament. Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: 27 April 2020. Brussels: Eurobarometer, 2020. European Parliament. Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: 5 May 2020. Brussels: Eurobarometer, 2020 European Parliament. Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: 12 May 2020. Brussels: Eurobarometer, 2020. European Parliament. Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: 19 May 2020. Brussels: Eurobarometer, 2020. European Parliament. Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: 27 May 2020. Brussels: Eurobarometer, 2020. European Parliament. Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: 3 June 2020. Brussels: Eurobarometer, 2020. European Parliament. Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: 9 June 2020. Brussels: Eurobarometer 2020. European Parliament. Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: 16 June 2020. Brussels: Eurobarometer, 2020. European Parliament. Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: 23 June 2020. Brussels: Eurobarometer, 2020. European Parliament. Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: 1 July 2020. Brussels: Eurobarometer, 2020. European Parliament. Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: 7 July 2020. Brussels: Eurobarometer, 2020. European Parliament. Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: September 2020. Brussels: Eurobarometer, 2020. European Parliament. Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: October 2020. Brussels: Eurobarometer, 2020. European Parliament. Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: December 2020. Brussels: Eurobarometer, 2020. European Parliament. Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: January 2021. Brussels: Eurobarometer, 2021. European Parliament. Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: February 2021. Brussels: Eurobarometer, 2021. 78 MAŁGORZATA GRUCHOŁA European Parliament. Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: March 2021. Brussels: Eurobarometer, 2021. European Parliament. Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: April 2021. Brussels: Eurobarometer, 2021. European Parliament. Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: May 2021. Brussels: Eurobarometer, 2021. European Parliament. Public opinion monitoring at a glance in the time of COVID-19: June 2021. Brussels: Eurobarometer, 2021. European Parliament. Public opinion monitoring in the time of COVID-19. Dostęp 2020-2021. Archiwum raportów: https://www.europarl.europa.eu/at-your-service/pl/beheard/eurobarometer/public-opinion-in-the-time-of-covid-19. European Parliament. Public opinion on COVID-19 vaccination. December 2020. Brussels: Eurobarometer, 2020. Foucault, Michel. Power/knowledge. Selected interviews and other writings 1972–1977. New York: Pantheon Books, 1980. Girard, René. „Demaskacja przemocy w ewangelicznym opisie Męki”. Przeł. Mirosława Goszczyńska. W drodze nr 4/140 (1985): 17. Girard, René. „Rzeczy ukryte od założenia świata”. Tłum. Mirosława Goszczyńska. Literatura na Świecie nr 12(1983): 74–182. Gołembowska, Monika. „Media zagrożeniem dla prawidłowego funkcjonowania młodego pokolenia”. W: Młode pokolenie – ofiary czy sprawcy przemocy, red. Teresa Sołtysiak i Aleksandra Nowakowska, 164–179. Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, 2010. Goszczyńska, Mirosława. „Posłowie”. W: René Girard. Kozioł ofiarny. Przeł. Mirosława Goszczyńska, 310–326. Łódź: Wydawnictwo Łódzkie, 1987. Gruchoła, Małgorzata i Małgorzata Sławek-Czochra. „‘The culture of fear’ of inhabitants of EU countries in their reaction to the COVID-19 pandemic – a study based on the reports of the Eurobarometer”. Safety Science 135(2021): 1–9. doi.org/10.1016/j.ssci.2020.105140. Gruchoła, Małgorzata i Justyna Szulich-Kałuża. „Społeczne postrzeganie przemocy w internecie – analiza porównawcza”. W: Współczesne media: Przemoc w mediach, red. Iwona Hofman i Danuta Kępa-Figura, t. 1, 147–166. Lublin: Wydawnictwo UMCS, 2020. Kirwil, Lucyna. „Wpływ telewizji na dzieci i młodzież”. Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze 6(1995): 17–23. Kłoczowski, Jan Andrzej. „Przemoc, sacrum, Ewangelia: o teorii religii René Girarda”. W drodze nr 4/140(1985): 9–16. Kołakowski, Leszek. „Mircea Eliade: religia jako paraliż czasu”. W: Traktat o historii religii, red. Mircea Eliade, 2–9. Warszawa: KiW, 1966. Kowalski, Mirosław i Mariusz Drożdż. Przemoc i zdrowie w obrazach telewizyjnych. Kraków: Impuls, 2008. Kozielecki, Józef. Psychologia nadziei. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Żak”, 2006. Nellis, Ashley i Joanne Savage. „Does Watching the News Affect Fear of Terrorism? The Importance of Media Exposure on Terrorism Fear”. Crime & Delinquency 58(2012): 748–768. doi:10.1177/0011128712452961. PRZEMOC W KONSEKWENCJACH PANDEMII COVID-19 79 Poznaniak, Wojciech. „Przemoc w grach komputerowych”. W: Przemoc i agresja jako zjawisko społeczne, red. Marzena Binczycka-Anholcer, 79–85. Warszawa: Polskie Towarzystwo Higieny, 2003. Rowiński, Cezary. „Myśl René Girarda”. Literatura na Świecie nr 12 (1983): 296–308. Sawicka, Anna. „Telewizyjne sceny przemocy a zachowania agresywne młodego widza”. Edukacja Medialna 3(2001): 10–16. Schneider, Hans Joachim. Zysk z przestępstwa. Środki masowego przekazu a zjawiska kryminalne. Warszawa: PWN, 1992. Schwager, Raymund. „Brauchen wir einen Sündenbock?, Gewalt und Erlösung in den biblischen Schriften”. Kulturverlag 3(1994): 26–36. Szatan, Małgorzata. „Strach a lęk w ujęciu nauk humanistycznych”. Studia Gdańskie 31(2012): 325–342. Szyszkowska, Maria. „Źródła przemocy oraz propozycja nowych wartości w edukacji”. W: Młode pokolenie – ofiary czy sprawcy przemocy, red. Teresa Sołtysiak i Aleksandra Nowakowska, 4–16. Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, 2010. PRZEMOC W KONSEKWENCJACH PANDEMII COVID-19: ANALIZA SPOŁECZNO-KULTUROWA Streszczenie W momencie kryzysu, którego przyczyną może być katastrofa naturalna (np. pandemia COVID-19), każda grupa społeczna szuka kozła ofiarnego (teoria René Girarda). Mechanizm ten w artykule obrazuje liczba zgonów z powodu SARS-CoV-2 traktowanych jako ofiara kolektywna. Celem artykułu było zbadanie źródeł i form przemocy oraz zidentyfikowanie kozła ofiarnego w postrzeganiu pandemii COVID-19 na podstawie 24. raportów Eurobarometru: Public opinion monitoring in the time of COVID-19, obejmujących okres od marca 2020 roku do czerwca 2021 roku. Opinie respondentów w zakresie konsekwencji pandemii traktowanych jako przejaw przemocy zostały zanalizowane w trzech obszarach: ekonomicznym, społecznym i zdrowotnym. Zastosowano ilościową analizę zawartości raportów, jakościową analizę treści, metodę porównawczą oraz analityczno-opisową. Przyjęto sześć szczegółowych hipotez badawczych, z których trzy zostały potwierdzone. Została także tylko dla pierwszej fali potwierdzona hipoteza główna zakładająca, iż liczba zgonów w poszczególnych państwach UE, odnotowana w kolejnych falach pandemii COVID-19, traktowanych jako ofiara kolektywna, jest proporcjonalna do łącznej liczby odnotowanych przypadków przemocy ekonomicznej, społecznej i zdrowotnej w danym państwie. Wzrost zgonów implikuje wzrost zidentyfikowanych działań przemocowych. Słowa kluczowe: COVID-19; Eurobarometr; mechanizm kozła ofiarnego; przemoc; teoria René Girarda; Worldometer's COVID-19 data 80 MAŁGORZATA GRUCHOŁA VIOLENCE IN THE CONSEQUENCES OF THE COVID-19 PANDEMIC: A SOCIO-CULTURAL ANALYSIS Summary At a time of crisis, which may be caused by a natural disaster (e.g. the COVID-19 pandemic), each social group looks for a ‘scapegoat’ (René Girard's theory). This mechanism is illustrated in the article by the number of deaths due to SARS-CoV-2 treated as a collective victim. The aim of the article was a study of the sources and forms of violence and to identify a scapegoat in the perception of the COVID-19 pandemic based on 24 research of the Eurobarometer: Public opinion monitoring in the time of COVID-19, covering the period from the 20th of March 2020 to the 30th of June 2021. The respondents' opinions on the consequences of a pandemic treated as a manifestation of violence were analyzed in three areas: economic, social and health. Applied were a quantitative analysis of the content of reports, a qualitative analysis of the contents, comparative and analytical descriptive methods. Six detailed research hypotheses were adopted, 3 of which were confirmed. The main hypothesis was also confirmed, but only for the first surge assuming that the number of deaths in individual EU countries, recorded in subsequent waves of the COVID-19 pandemic, treated as a collective victim, is proportional to the total number of recorded cases of economic, social and health violence in a given country. The increase in deaths implies an increase in the identified violent acts. Keywords: COVID-19; Eurobarometer; scapegoat mechanism; violence; René Girard’s theories; Worldometer’s COVID-19 data