РИТУАЛНИ МАСИЧКИ – ЕНЕОЛИТ Автор(и): Ирена Колиштркоска-Настева, Марина Спирова Извор: Macedoniae acta archaeologica бр. 25 (2022), стр. 131-149 Издавач: Македонско археолошко друштво URL врска: https://macedactaarchaeol.mk/index.php/acta/article/view/maced_acta_archaeol_vol_25_2022_article_6 4.0 International (CC BY-NC-SA 4.0) Дозвола: DOI: https://doi.org/10.55973/MAA22250131kn RITUAL TABLES - ENEOLITH Author(s): Irena Kolištrkoska-Nasteva, Marina Spirova Source: Macedoniae acta archaeologica No. 25 (2022), pp. 131-149 Published by: Macedonian Archaeological Association URL врска: https://macedactaarchaeol.mk/index.php/acta/article/view/maced_acta_archaeol_vol_25_2022_article_6 Licence: 4.0 International (CC BY-NC-SA 4.0) DOI: https://doi.org/10.55973/MAA22250131kn MACEDONIAN ARCHAEOLOGICAL ASSOCIATION macedactaarchaeol.mk УДК: 903.2-033.6(497.7)”634/637” 903:684.442-033.64(497.7)”634/637” DOI: https://doi.org/10.55973/MAA22250131kn ИРЕНА КОЛИШТРКОСКА-НАСТЕВА НУ Археолошки музеј на Република Северна Македонија МАРИНА СПИРОВА НУ Археолошки музеј на Република Северна Македонија РИТУАЛНИ МАСИЧКИ - ЕНЕОЛИТ Како дел од богатиот репертоар движни наоди од периодот на енеолитот на територијата од Република Северна Македонија забележливи се теракотни предмети, најчесто на 4 нозе со плиток или подлабок реципиент. Овој тип предмети во научната литература е познат под неколку називи. Поради својот изглед често се именувани како ритуални масички. Но, исто така, и како жртвеници, култни масички, олтари, светилки, олтарни масички. Називот е тесно поврзан со нивната претпоставена функција. Неможноста со сигурност да се потврдат конкретните активности во кои овие предмети биле употребувани придонесува за разноликоста во називите под кои се среќаваат. Во натамошниот текст ќе бидат именувани како ритуални масички, назив кој има пошироко значење и ги опфаќа неколкуте претпоставени функции на предметите од оваа категорија. Своите корени ги влечат уште од неолитот, кога се присутни во материјалот на локалитетите уште од раниот неолит и се одликуваат со голема разновидност во поглед на типологијата и декорацијата. Како традиција се провлекуваат и во V и IV милениум пр. н.е. во развојот на енеолитот. Нивната застапеност на локалитетите, почнувајќи од неолитот, а понатаму и во текот на енеолитот е речиси со ист интензитет. Во научната литература се објавени 51 предмет од овој тип кои припаѓаат на енеолитот. Во музејската евиденција на НУ Археолошки музеј на Република Северна Македонија се евидентираат дополнителни 105 масички. За разлика од ритуалните масички од периодот на неолитот, од територијата на нашата земја, кои се публикувани во неколку наврати и за кои постојат и поопсежни анализи, масичките од енеолитот досега се публикувани поединечно, како дел од извештаите од ископувањата или монографиите на поединечните енеолитски локалитети. Исклучок претставува Прилепскиот Регион, за кој Александар Миткоски се има осврнато на култните предмети од тој крај, вклучително и масичките.1 Во оваа прилика ќе се обидеме на едно место да дадеме преглед на енеолитските ритуални масички од целата територија на државата. Притоа, акцент ќе биде ставен на непубликувани ритуални масички кои се откриени во текот на ископувањата на двете авторки на текстот.2 1 Миткоски А., 2018. Фотографиите ги изработија Ирена Колиштркоска-Настева, Марина Спирова и Бранислав Атанасковиќ, а цртежите Даниела К. Богоевска. 2 131 И. Колиштркоска-Настева, М. Спирова, Ритуални масички - енеолит Сл. 1. Концентрација на откриени ритуални масички. Квантитативна дистрибуција на наодите Ритуалните масички се дел од материјалот откриен при ископувањата во Пилаво - Бурилчево, Цареви Кули - Струмица, Костоперска Карпа - Mладо Нагоричане, Скопско Кале, Тумба - Црнобуки, Трештена Стена - Манастир, Големи Камен - Лопатица, Маркови Кули - Прилеп, Градиште - Дебреште, Крушеанска Чука - Врбјани, како и рекогносцирањата на локалитетите Чешмеџик - Радовиш, Бакарно Гумно - Чепигово, Тумба - Боротино, Палатица - Штавица, Присои - Кутлешево, Каракамен - Шелеверци, Градиште - Манастир.3 Дополнително, познат е уште еден фрагмент од ритуална масичка кој потекнува од непознат локалитет од Прилепскиот Регион. Нивниот број е значително помал во споредба со останатите предмети поврзани со ритуалните активности - фигурините. Од оваа констатација единствено отскокнува локалитетот Св. Атанасиј, с. Спанчево каде впрочем ја среќаваме и најголемата концентрација на ритуални масички во енеолитот. Од вкупната бројка од 156 обработени ритуални масички, анализата покажува дека најголем број масички се откриваат токму таму, и тоа 105. Нивната зголемена концентрација е тесно поврзана со самиот карактер на локалитетот, но за тоа ќе говориме малку подоцна. Потоа следат Пилаво со 13 масички, Трештена Стена со 11, Скопско Кале со 5, Цареви Кули - 4, Големи Камен, Маркови Кули, Палатица и Чешмеџик со по 2 и останатите локалитети со по 1 откриен фрагмент (сл. 1). Следејќи ја квантитативната дистрибуција на масичките, се нотира дека тие се присутни речиси во сите региони каде што се евидентирани енеолитски наоѓалишта. Исклучок претставува битолскиот крај и оваа ситуција е директно поврзана со карактерот на културната група Шуплевец - Бакарно Гумно. Најголема концентрација на предмети од овој тип има во раниот енеолит и потоа во крајот на доцниот енеолит. 3 Рујак З., 2020; Колиштркоска-Настева И., 1993; Митревски Д., 2015; Бојаџиев О., 2020; Симоска Д. - Китаноски Б. - Тодоровиќ Ј., 1976; Миткоски А., 2011; Темелкоски Д. - Миткоски А., 2008; Јовчевска Т. - Миткоски А., 2010; Наумов Г. - Миткоски А. 2018; Миткоски А., 2012; Миткоски А., 2017; Миткоски А., 2018. 132 Maced. acta archaeol. 25 Контекст на откривање Ритуалните масички најчесто се откриваат придружени со мноштво керамика во рамките на куќите, во близина на огништата и печките. Такви се случаите на населбите Цареви Кули и Скопско Кале (Куќа 7 и Куќа 8).4 Куќите најверојатно имале и дел кој бил посебно наменет за култни активности во рамките на домот, како што е тоа случајот со Големи Камен, каде на северната и западната страна на Сонда II, во просторот пред карпите кои биле искористени како ѕид, по претходно палење оган, биле нанесувани неколку слоеви глина и каде покрај ситни обли речни камчиња и фрагменти од садови, биле вметнати 2 предметa со култна намена - пехар со претстава на човечки лик и зооморфен сад (жртвеник).5 Постоењето засебен дел од куќата чија употреба била поврзана со домашните обреди се среќава и на други локалитети низ Македонија. Таков е примерот со ритуалното катче во енеолитската куќа од населбата Градиште, с. Град, кое било издвоено со ниски парапетни ѕидови и во кое меѓу животинските коски, прешлени, фрагменти од керамички садови и кремени ножиња е откриена и антропоморфна фигурина.6 Ќе го спомнеме и локалитетот Св. Атанасиј како уникатен пример на локалитет од периодот на енеолитот кој имал функција на светилиште под отворено небо, потврдено преку отстуството на станбена архитектура, како и бројни остатоци од ритуални активности.7 Таму ритуалните масички биле полагани на правоаголни платформи од камења со најразлични димензии поврзани со глинеста земја, во мали јами вкопани во здравицата или, пак, директно врз самата карпеста подлога која била нивелирана и замазнета со глина. Се откриваат заедно со останатите прилози: луксузна керамика, коскени и камени алатки, фигурини, модели на живеалишта и печки, а најчесто во контекст на полагање прилози, ритуално палење огнови и наталожени слоеви пепел. Во нивна близина и врз нив откриваме големо количество животински коски, што говори за чести гозби и дарувања. Сето ова претставува дел од практикуваните духовни активности на енеолитското население од околните населби, пред сѐ, Бурилчево.8 Технологија на изработка Ритуалните масички се педантно обликувани, најчесто со замазнети површини, како однадвор така и однатре. Ретко се среќаваат отстапки. Преовладуваат нијансите на кафеавата и сивата боја, иако поретко се среќаваат и ритуални масички со црна или кафеавоцрвена боја. Кај некои од нив се забележуваат траги од горење. Нивните димензии во просек се движат од 6 до 10 cm висина и околу 14 cm ширина. На локалитетите ги откриваме претежно во фрагментирана состојба. Анализирајќи ги бројните фрагменти од ритуалните масички, може да разликуваме неколку техники на изработка: − нозете и дното на реципиентот се изработувани од едно парче глина, аглите на масичката потоа се прилепени и додавани се ѕидовите на најчесто правоаголен реципиент; − аглите од масичката се засебно моделирани во цела висина: нозе, дно и ѕидови на реципиент кои се прилепени потоа; − целата масичка е моделирана од едно парче глина, кога станува збор за четвороаголни форми изведени без нозе; − сите делови, нозете, дното и ѕидовите на реципиентот се изработени засебно и потоа спојувани; − ѕидовите и дното на реципиентот се изработени засебно од нозете, и потоа спојувани. 4 Рујак З., 2020, 94; Митревски Д., 2015. Темелкоски Д. - Миткоски А., 2008; Јовчевска Т. - Миткоски А., 2010. 6 Колиштркоска-Настева И., 2006. 7 Атанасова И., 2012; Колиштркоска-Настева И., 2011. 8 Spirova M., 2018. 5 133 И. Колиштркоска-Настева, М. Спирова, Ритуални масички - енеолит Сл. 2.1. Протома од ритуална масичка; 2.2. Држалка од ритуална масичка; 2.3. и 2.4. Нога од ритуална масичка, Св. Атанасиј, Спанчево. Типови ритуални масички Во поглед на формата се разликуваат 4 основни типа масички: 1) масички на четири нозе, 2) масички на три нозе, 3) масички со рамна основа без нозе и 4) ритуални масички со зооморфни одлики. Наведените типови може да бидат со или без реципиент, кој може да биде поплиток или подлабок. Реципиентот е најчесто со правоаголна или квадратна основа, често со заоблени агли, а поретко може да има и елипсовидна или потковичеста форма. Ѕидовите на масичката се најчесто ниски, но се среќаваат и масички кои се одликуваат со високи ѕидови на реципиентот. Горниот раб на ѕидовите може да биде тенок, заоблен, вовлечен навнатре или хоризонтално зарамнет. Некои од ритуалните масички на своите агли имале поставено протоми, за што сведочат откршените фрагменти од протоми кои се откриваат при ископувањата (сл. 2.1). На одреден број примероци се забележуваат кружно моделирани апликации во горните агли на реципиентот (сл. 3). Дел од масичките имале и држалки, за што сведочат откриените фрагменти од држалки (сл. 2.2). Во прилог на ова тврдење одат и фрагментите од ритуални масички каде во горните делови на ѕидовите на реципиентот се забележуваат корени од држалки. Нозете на масичките се претежно со кружен пресек и често можат да бидат мошне масивни (сл. 2.3-4). Исто така, се забележуваат и нозе со триаголен и четвороаголен пресек. Нозете од овој тип се пониски од нозете со кружен пресек, често не повисоки од 1 cm. Од локалитетот Трештена Стена се издвојува една нога од ритуална масичка која е обликувана во форма на стaпало.9 Масичките на четири нозе се најзастапена форма. Може да имаат квадратна или правоаголна форма, како што гледаме од примерите од Св. Атанасиј, Пилаво и Скопско Кале (сл. 4-6).10 Во поглед на реципиентот, тој може да биде и засебно изведен од нозете во вид на кадичка, како кај масичката од Цареви Кули.11 Кај некои примероци горната површина е рамна, како кај следните од Св. Атанасиј и Трештена Стена (сл. 7-8).12 Се забележуваат неколку варијанти во однос на длабочината на реципиентот, кој може да биде плиток, отворен (сл. 23) или длабок; како и во начинот на обликување на нозете, кои можат да бидат со кружен, триаголен или четвороаголен пресек. Посебно се издвојува една масичка на четири нозе од Скопско Кале каде реципиентот е впишан во основата.13 Најчесто се декорирани, претежно со врежување, 9 Миткоски А., 2018, Т. V, 13. Колиштркоска-Настева И., 2011, Т. XI; сл. 5-6; Атанасова И., 2012, Т. 2, 2 и 6; Т. 3, 1 и 2; Митревски Д., 2015, Т. 16, 12-13; Т. Т. 50, 1, 2, 4. 11 Рујак З., 2020, сл. 85. 12 Миткоски А., 2018, Т.V, 10-11. 13 Митревски Д., 2015, Т. 16, 12-13. 10 134 Maced. acta archaeol. 25 Сл. 3. Ритуална масичка со кружно моделирани апликации, Св. Атанасиј, Спанчево. Сл. 4. Ритуална масичка на четири нозе, Св. Атанасиј, Спанчево. Сл. 5. Ритуална масичка на четири нозе, Св. Атанасиј, Спанчево. Сл. 6. Ритуална масичка на четири нозе, Пилаво, Бурилчево. но се среќаваат и такви без декорација. Овој тип можеле да имаат поставено протоми во аглите, како што е тоа случајот кај масичката откриена во Куќа 7 на Скопско Кале, која во аглите на реципиентот има основи од протоми.14 Она што е особено интересно при прегледот на застапените форми на ритуални масички е тоа дека типот со 3 нозе, кој е видно застапен во текот на неолитот, во енеолитот практично и да недостасува. Од овој тип досега е откриен само еден примерок. Станува збор за фрагмент од минијатурна масичка од локалитетот Трештена Стена кој се одликува со рамен реципиент со кружна форма.15 Масичките без ногалки се во вид на кадички или, пак, се рамни како плочки, и затоа во литературата се среќаваат и како култни/ритуални плочки. Можат да бидат декорирани, и 14 15 Митревски Д., 2015, Т. 50, 4. Миткоски А., 2018, Т. V, 14. 135 И. Колиштркоска-Настева, М. Спирова, Ритуални масички - енеолит Сл. 7. Ритуална масичка со рамна горна површина, Св. Атанасиј, Спанчево. Сл. 8. Ритуална масичка со рамна горна површина, Св. Атанасиј, Спанчево. тоа со врежана декорација, како култната плочка од Цареви Кули16 и кадичките откриени на Цареви Кули, Св. Атанасиј и Скопско Кале,17 а можат да бидат и без декорација како примероците од Св. Атанасиј и Скопско Кале (сл. 9-11).18 Во оваа група припаѓаат и масичките од прилепскиот крај кои вообичаено имаат конусно тело и рамен реципиент.19 На Трештена Стена пронајдени се во сите 6 хоризонти на живеење, што говори за една силна традиција. Иако се откриваат и на други локалитети (Големи Камен, Маркови Кули, Палатица, Присои, Каракамен, Тумба - Боротино, Дебреште, Градиште, Црнобуки), сепак тоа е во помал број во однос на Трештена Стена каде се откриени најголемиот број вакви масички. Овој тип масички имаат мазнети површини и се декорирани со врежување (обично или браздесто) или со втиснувања. Во оваа група ритуални масички спаѓа и еден фрагмент од Крушеанска Чука кој е декориран со полукружни канелури.20 Ритуалните масички со зооморфни одлики на кои не може со сигурност да се одреди за кое животно станува збор најчесто се на 4 нозе кои може да се заоблени во горниот дел. За разлика од неолитот, во енеолитот се сретнуваат поретко. Во однос на останатите ритуални масички, овој тип масички се обликувани со потенки ѕидови врз кои може да биде нанесена шара со врежани линии, како примерот од Св. Атанасиј. Зачуван е еден заоблен агол од масичката, со нога со кружен пресек и дел од реципиентот (сл. 12). Декорацијата е изведена со врежување на линеарни мотиви - спирала и квадрат. За истакнување е и следниот примерок на масичка со зооморфни одлики од која се зачувани предните две нозе, исто така откриена во Св. Атанасиј (сл. 13). Таа има правоаголна основа и плитко вдлабнат потковичест реципиент. Над зачуваните нозе се зачувани основи од протоми меѓу кои е поставено триаглесто испакнување. Третиот примерок е од локалитетот Големи Камен и се одликува со елипсовиден реципиент, предните нозе се косо поставени, а задните се свиткани. Според истражувачите наликува на претстава од желка.21 16 Рујак З., 2020, сл. 84. Рујак З., 2020, Т. 13, 3-4; Митревски Д., 2015, Т. 21, 9. 18 Митревски Д., 2015, Т. 13, 7. 19 Миткоски А., 2012, Т. V, 6; Миткоски А., 2018, 19, Т. II, 3-9; Т. V, 1-4, 6, 7, 12; Темелкоски Д. - Миткоски А. 2008, Т. 8, 2; Симоска Д. – Китаноски Б. - Тодоровиќ Ј., 1976, Т. I, 8. 20 Миткоски А., 2018, Т. V, 5. 21 Темелкоски Д. - Миткоски А. 2008, сл. 3. 17 136 Maced. acta archaeol. 25 Сл. 9. Ритуални масички без ногалки, Пилаво, Бурилчево. Сл. 10. Ритуална масичка без ногалки, Св. Атанасиј, Спанчево. Сл. 11. Ритуална масичка без ногалки, Св. Атанасиј, Спанчево. Сл. 12. Ритуална масичка со зооморфни одлики, Св. Атанасиј, Спанчево. Сл. 13. Ритуална масичка со зооморфни одлики, Св. Атанасиј, Спанчево. Декорација Уште една особеност е дека поголемиот број ритуални масички се декорирани. Декорацијата на масичките во однос на мотивите и видовите декорација свои директни паралели има во керамичката продукција на енеолитските заедници во Македонија. На повеќето од 137 И. Колиштркоска-Настева, М. Спирова, Ритуални масички - енеолит Сл. 14. Ритуална масичка со врежана декорација, Св. Атанасиј, Спанчево. Сл. 15. Ритуална масичка со врежана декорација, Св. Атанасиј, Спанчево. Сл. 16. Ритуална масичка со врежана декорација, Св. Атанасиј, Спанчево. нив декорацијата е изведена на надворешните површини на предметот, а ретко е декорирана и внатрешноста на реципиентот. Притоа, се забележува голема разновидност во однос на мотивите и нивната организација во композиции, што придонесува за отежнато определување на обрасците на орнаменталните композиции. Од декоративните техники доминира врежувањето. Врежаната декорација застапена со неколкуте различни типови е присутна во текот на целиот енеолит. Преовладува врежаната декорација од типот бурилчево - спанчево, со аналогии со типот градешница, кое понекогаш 138 Maced. acta archaeol. 25 Сл. 17. Ритуални масички со врежана декорација, Св. Атанасиј, Спанчево. Сл. 18. Ритуални масички со врежана декорација, Св. Атанасиј, Спанчево. Сл. 19. Ритуална масичка со врежана декорација, Пилаво, Бурилчево. е во комбинација со црвена или бела инкрустрација. Овој тип декорација го среќаваме кај масичките откриени на Пилаво, Св. Атанасиј, Цареви Кули, Скопско Кале, Костоперска Карпа (сл. 3, 5, 7, 12, 14-18, 22, 24, 25).22 Станува збор за геометриски линеарни мотиви: аглести мотиви, полукружни мотиви, меандровидни мотиви, често во комбинација со убоди; спирала; шеврон; групации од паралелни линии - коси, паралелни и вертикални, самостојни или во комбинации, најчесто организирани по две или три; ромб; круг; полукруг; квадрат; „П“ мотиви организирани во групи по три. Мотивите се организирани во различни орнаментални композиции: комбинација од коси линии и/или криволиниски мотиви; поделба на хоризонтални полиња исполнети со групации од хоризонтални и вертикални линии; праволиниски мотиви изведени со по две паралелни линии, понекогаш во комбинација со убоди; цик-цак мотиви; меандри или ромбови со круг во средината поставени во центарот на најдолгата страна на масичката и во аглите врамени со коси линии, организирани во групи по три или четири линии; комбинација на спирали и квадрат. 22 Колиштркоска-Настева И., 2011, Т. XI; сл. 5; Атанасова И., 2012, Т. 2, 2 и 6; Т. 3, 1; Рујак З., 2020, Т. 12; сл. 85; Митревски Д., 2015, Т. 21, 9; Колиштркоска-Настева И., 1993, Т. II, 9. 139 И. Колиштркоска-Настева, М. Спирова, Ритуални масички - енеолит Сл. 20. Ритуални масички со графитно сликање, 20.1. и 20.2. Св. Атанасиј, Спанчево; 20.3. Пилаво, Бурилчево. Сл. 21. Орнаментални шеми на ритуалните масички од енеолитот. Поретко распознаваме и скалеста декорација од типот марица (ladder type), како што се гледа кај масичките од Св. Атанасиј, Пилаво и Цареви Кули (сл. 19, 23).23 Кај мал број фрагменти се регистрира графитно сликање со линеарни мотиви: Пилаво, Св. Атанасиј, Бакарно Гумно, Чешмеџик (сл. 20).24 А секако тука е и браздестото врежување (тип Furchenstich) - мотив висечки триаголници изведени од сноп линии, како и врежување со кружни и овални втиснувања, понекогаш исполнети со бела инкрустација.25 Анализата на застапените декоративни техники кај фрагментите енеолитски ритуални масички упатува на корелација меѓу бојата на масичките и декорацијата. Имено, садовите кои се декорирани со врежана декорација, освен оние со типот марица, се со посветли кафеави нијанси, додека садовите со графитно сликање и врежување типот марица најчесто се со потемна сива, некогаш и црна боја. Се среќава и релјефна декорација, каде што покрај надворешните рабови на нозете на масичките се моделирани заоблени цуцки (сл. 4). Во декорацијата на нозете на ритуалните масички се забележува дека претежно е декориран горниот дел на ногата, каде што се спојува со реципиентот, и тоа со врежани хоризонтални или полукружни паралелни линии (сл. 2.3). Пронајдени се и ритуални масички кои не се декорирани, скромно изведени, без мазнети површини, но сепак задржувајќи ја нивната основната функција. Такви се примерите од Пилаво, Св. Атанасиј и Скопско Кале (сл. 6,11).26 23 Рујак З., 2020, сл.84. Колиштркоска-Настева И., 2011: сл. 6; Атанасова И., 2012: Т. 3, 2; Миткоски А., 2018: 19; Бојаџиев О., 2020, Т. VI, 4, 5; VIII, 1, 2. 25 Миткоски А., 2018, 19. 26 Митревски Д., 2015, Т. 13, 7. 24 140 Maced. acta archaeol. 25 Во однос на поставеноста на декорацијата се забележуваат неколку орнаментални шеми: − декорација по целата надворешна површина на масичката (сл. 21.1); − декорација која го опфаќа горниот дел на масичката, при што нозете остануваат недекорирани (сл. 21.2); − декорација која го опфаќа горниот дел на масичката, при што нозете се декорирани до половина висина (сл. 21.3); − декорација која ги опфаќа аглите на масичката (сл. 21.4). Територијално-хронолошки карактеристики Анализирајќи ги карактеристиките на ритуалните масички, може да се констатира дека како наод се присутни во текот на целиот енеолит. Особена концентрација на предмети од овој тип се забележува во текот на раниот енеолит, а потоа и кон крајот на доцниот енеолит. Во раниот енеолит се застапени масички на четири нозе, масички со рамна основа (кадички и ритуални плочки) и ритуални масички со зооморфни одлики. Локалитетите каде се откриени раноенеолитските ритуални масички се претежно распоредени по долините на Брегалница и Струмица. Од декоративните техники преовладува врежувањето (тип градешница и скалеста декорација), а поретко се сретнува и графитното сликање. Ритуалните масички од раниот енеолит со своите особености во поглед на формите и декорацијата сличности наоѓаат во рамките на раноенеолитскиот комплекс Градешница - Слатино - Дикили Таш. Слични примери се забележуваат во материјалот од Дикили Таш, Слатино, Градешница, Ситагри, Перник.27 Во доцниот енеолит, покрај масичките на три или четири нозе и ритуалните масички со зооморфни одлики, се појавува нов поттип масички со рамна основа - масичките кои се одликуваат со конусно тело и рамен реципиент. Во рамките на културната група Шуплевец - Бакарно Гумно ритуалните масички претставуваат мошне редок наод. Станува збор за по еден примерок од Црнобуки, Бакарно Гумно и Крушеанска Чука, како и 6 фрагменти од помладиот хоризонт на Пилаво.28 Оваа појава не отстапува од тенденциите во рамките на Бубањ - Салкуца - Криводол, каде ритуалните масички (како и фигурините) претставуваат мошне редок наод. На територијата од културната група Салкуца ритуалните масички се најчесто на три или четири нозе, а декорацијата, доколку ја има, е изведена со врежување.29 Од декоративните техники графитното сликање излегува од употреба, што се потврдува со само два регистрирани фрагменти декорирани со графитно сликање (Бакарно Гумно и Пилаво). Кај ритуалните масички со графитно сликана декорација паралели се согледуваат со Бубањ - Хум Ia.30 Аналогно на појавите документирани во керамичката продукција од крајот на доцниот енеолит, и во декорацијата на ритуалните масички се регистрира новата декоративна техника - браздесто врежување т.н. Furchenstich. Од останатите техники се среќава и врежувањето со кружни и овални втиснувања. Станува збор за ритуалните масички со конусно тело, најчесто декорирани со Furchenstich, кој како декорација е типичен за подоцнежната фаза на Костолац, кога во Североисточна Србија се формирала културната група Коцофени - Костолац.31 Овој тип масички се сретнуваат само во Прилепскиот Регион. Имајќи го сето ова предвид, може слободно да се каже дека декорацијата на ритуалните масички не отстапува од трендовите и влијанијата присутни во керамографијата. 27 Marangou C., 2004, P. XXIX; Чохаджиев С., 2006, Fig. 159, 1; Fig. 165, 10; Fig. 192, 2; Fig. 194; Николов Б., 1974, сл. 33, сл. 44, сл. 64, сл. 67, сл. 105; Elster E., 1986, P. LXXI, P. LXXII; Радунчева А., 1981, Обр. 3, 1, 2, 5. 28 Примерокот од Костоперска Карпа стилски се врзува за ритуалните масички од раниот енеолит. 29 Pătroi C., N., 2013, 134. 30 Гарашанин М. - Гарашанин Д. 1959, сл. 23. 31 Капуран А. - Булатовић А., 2012. 141 И. Колиштркоска-Настева, М. Спирова, Ритуални масички - енеолит Функција На крајот доаѓаме до оној сегмент поврзан со ритуалните масички кој е најтежок за толкување. Тоа е - која била нивната функција? Анализирајќи ги ритуалните масички од енеолитот, може да се констатира дека често недостигаат информации за точната локација и контекст на нивното откривање, освен за локалитетите Големи Камен, Св. Атанасиј, Цареви Кули и Скопско Кале, што дополнително го отежнува обидот за нивно толкување. Дел од масичките се откриени преку рекогносцирања и на тој начин освен типолошката анализа други информации не е можно да се извлечат од предметот. Во литературата низ годините се изнесени бројни претпоставки во поглед на ова прашање. Ќе споменеме некои од нив: биле користени како светилки - во поглед на кaпацитетот на реципиентот; за чад од растителни смоли и ароматични тревки; за либација; за складирање течности; за принесување дарови за боговите, при што била палена животинска маст или принесувана жртвена храна; претставувале дел од ритуални активности во рамките на домот - во нив биле положувани ароматични тревки, зачини и зрна. 32 Тука се поставува и прашањето во поглед на оправданоста на нивното толкување како култни предмети и колку археолошките контексти во кои овие наоди се откриваат ни даваат одговор дали биле изработувани за профани или ритуални цели.33 Широката распространетост на масичките, како географски така и хронолошки, низ разните култури во предисторијата говори за можноста повеќе од една од овие претпоставки да бидат точни. Дека ритуалните масички имале повеќе од една функција покажуваат и анализите (хемиски, микроскопски) кои се направени на некои од нив. Елстер во својата опсежна анализа на предметите од Ситагри во внатрешноста на некои од масичките забележува саѓи, знаејќи дека некоја материја била горена во реципиентот.34 Анализите на масичките од културната група Ленѓел, пак, покажуваат отсуство на траги од горена маст или други органски материи, како и отсуство на траги од горење на површината од реципиентот, што укажува дека барем дел од нив не биле користени како светилки, толкување често користено од истражувачите на културата.35 Од друга страна, анализата со методот на гасна хроматографија на зооморфни садови од Дикили Таш, со која се откриваат траги од масло/маст, од дрвата кедар/чемпрес/смрека, фосилно гориво и пчелин восок, упатува на нивните можни функции како светилки, кадилници, контејнери за ароматични и медицински супстанции.36 Имајќи ги предвид овие претпоставки, како и контекстите во кои се откривани на енеолитските локалитети од Македонија, може да ги изнесеме следниве забелешки во поглед на нивната можна функција: − бројот на ритуални масички каде се забележани траги на горење е занемарлив, што укажува на тоа дека доколку тие се настанати како дел од култните активности, во најголем дел од нив не била горена никаква материја (сл. 22). Од друга страна, без соодветни хемиски анализи не може со сигурност да се потврди дека трагите од горење, таму каде што се евидентираат, се настанати како резултат горење на разни органски материи во реципиентот на ритуалната масичка или од сосема поинаква причина; − во однос на изнесените мислења дека биле користени за складирање на течности треба да се напомене дека дел од масичките се грубо обработени, немаат премаз и се порозни и на тој начин не би можеле да држат течности. Од друга страна, некои од нив имаат мошне длабок реципиент и се премачкани со измазнет слој глина што овозможува задржување и принесување течности. Оттука, произлегува дека формата и технологијата на изработка на 32 Elster E., 1986, 312; Banffy E., 1997; Mirea P., 2011. Schwarzberg H., 2003. 34 Elster E., 1986. 35 Banffy E., 1997. 36 Marangou C. - Stern B., 2009. 33 142 Maced. acta archaeol. 25 Сл. 22. Ритуална масичка со траги на горење, Св. Атанасиј, Спанчево. Сл. 23. Ритуална масичка со отворен реципиент, Пилаво, Бурилчево. ритуалните масички имале директно влијание врз нивната функција и употреба. Зафатнината на реципиентите дури и кај оние масички кои се одликуваат со длабок реципиент е занемарлива во однос на садовите, што упатува на претпоставката дека во нив можеби се чувале течности со посебно значење. Сепак, дури и да овозможувал реципиентот задршка на течности, отсуството на капаци со кои би бил покриен реципиенот на масичката, а кои би го осигурале безбедното чување на драгоцената складирана течност или продукт, говори дека најверојатно не биле користени за складирање; − дел од ритуалните масички имаат плитки реципиенти или воопшто немаат реципиент, така што не би можеле да бидат користени за принесување течности (сл. 23). Во ваквиот тип масички најверојатно биле положувани плодови, делови од месо од разновидни животни, тревки или житни култури; − масичките со рамен реципиент можеби се користеле и како еден вид постаменти, за фигурини или некој друг предмет, бидејќи често се откриваат во непосредна близина до фигурините. Една линија на размислување оди и кон тоа дека барем дел од нив може да имитираат предмети од секојдневие - покуќнина (маси и столчиња), кои во секојдневниот живот 143 И. Колиштркоска-Настева, М. Спирова, Ритуални масички - енеолит Сл. 24. Ритуална масичка со продупчен реципиент, Св. Атанасиј, Спанчево. Сл. 25. Ритуална масичка на четири нозе, Св. Атанасиј, Спанчево. биле изработени од дрво, кожа и друг органски материјал. Во прилог на тоа одат и откриените ансамбли на фигурини поставени на столчиња (култната сцена од Овчарово);37 − откриените примероци чиј реципиент е продупчен како цедилка посочуваат кон претпоставката дека може биле користени за либација и исцедување (сл. 24). Без соодветни анализи не може да се говори за каков вид течност станува збор, тоа може да било вино, крв или вода; − употребата на називи како „ритуални масички“ претпоставува ритуална функција на истоимените предмети. Откривањето на голем број фрагменти од ритуални масички во Св. Атанасиј во контекст на остатоци од практикувани ритуални активности оди во прилог кон потврдата за нивниот култен карактер. Надоврзувајќи се на нивното култно толкување, е и 37 144 Тодорова Х. - Василев В. - Янушевич З. - Ковачева М. - Вълев П., 1983, Т. VII. Maced. acta archaeol. 25 една ритуална масичка од Св. Атанасиј, каде декорацијата е изведена со два шеврон мотива, составени од три линии (сл. 25). Моделирањето на самата масичка наликува на две споени фигурини со нагласен пубичен триаголник. Долната страна на реципиентот, во пределот под шеврон мотивот, е изведена во вид на заоблен висечки релјефен триаголник. На тој начин изведбата и декорацијата на оваа ритуална масичка многу наликува на антропоморфните претстави (релјефни и сликани) на садовите од неолитот, чие толкување често е поставено во контекст на плодноста и обредите врзани со неа.38 Присуството на масичките во куќи во рамките на населбите не ги исклучува нивните култни особини со оглед на фактот дека посебно означени катчиња наменети за ритуални активности во рамките на домот се документирани во куќите од енеолитот. Нивната употреба во домашни услови не ја негира нивната култна функција. Кога се говори за функцијата на ритуалните масички, неминовно е да се спомене уште еден аспект на нивната употреба. А тоа е фрагментацијата. Како што веќе беше спомнато, масичките ги откриваме откршени на точките на спојување на посебните делови. Исто како и кај фигурините и керамиката, и овде се поставуваат прашањата дали масичките биле намерно кршени во текот на ритуалните активности и дали биле специјално изработени пред да бидат употребени во ритуалните активности кои вклучувале нивно кршење? Барајќи го одговорот на овие прашања, нѐ води кон материјалот од светилиштето кај Св. Атанасиј и контекстот на откривање на наодите. Тука забележуваме дека фрагментација е присутна и кај другите предмети врзани со ритуалните активности - фигурините и моделите на живеалишта и печки, како и кај керамичките садови. Имајќи ги предвид контекстите во кои предметите се откривани во светилиштето, се чини најверојатно дека биле кршени како дел од ритуалите, по што биле положувани на некои од структурите.39 Што се однесува до второто прашање, кај најголемиот дел од масичките се забележуваат траги од долготрајна употреба, на пример, истрошеноста на долниот дел од нозете, што говори за нивната активна улога во еден подолг временски период. Понатаму, анализите на откриените фрагменти покажуваат дека е посветено време не само на изработката, туку и на декорацијата на ритуалните масички што исто така оди во прилог на нивната долготрајна употреба. Без да навлегуваме во замката на реконструкција на конкретни претпоставени ритуали во кои масичките биле користени, некои функционални решенија при изработката, контекстот на нивното откривање и односот кон самите ритуални масички ни даваат одредена можност да претпоставиме дека станувало збор за ритуали во кои било практикувано горење на некакви материи, била вршена либација, била принесувана храна. Очекуваме некои натамошни анализи на откриените масички да фрлат светло врз прашањето за тоа кој тип продукти биле депонирани во нив. Нивното откривање во рамките на куќите, како и во контекст со модели на живеалишта упатува и кон ритуални активности поврзани со куќата (домот и семејството). Ритуалите можеби вклучувале и организирање на фигурините во различни контексти во зависност од посакуваната цел на обредот. Принесувањето разни плодови (овошје, зеленчук, житни култури), а во релација со женските фигурини, можеби имале цел и желба плодност кај жената (реципиент полн со плодови = матка полна со здрави бебиња). Во прилог на ова толкување оди и претставата на долниот дел на некои масички како долен дел од женско тело. А според количината на животински коски откриени во ист контекст со ритуалните масички, како и останатите култни предмети (фигурини и модели на куќи), останува да претпоставиме дека станува збор за дарување парче месо со желба и замисла за успешен лов и здрав пород на добитокот. inasteva@hotmail.com marinaspirova@yahoo.com 38 39 Николов В., 2007. Spirova, M. 2018. 145 И. Колиштркоска-Настева, М. Спирова, Ритуални масички - енеолит IRENA KOLIŠTRKOSKA NASTEVA NI Archaeological Museum of the Republic of North Macedonia MARINA SPIROVA NI Archaeological Museum of the Republic of North Macedonia RITUAL TABLES - ENEOLITHIC summar y As part of the rich repertoire of movable finds from the Eneolithic period on the territory of the Republic of North Macedonia, terracotta objects, mostly on 4 legs, with a receptacle, are observed. They are known under several names - ritual tables, sacrificial altars, cult tables, altars, lamps, altar tables. They trace their roots back to the Neolithic, and as a tradition continue in the 5th and 4th millennium BC, during the development of the Eneolithic. 51 objects of this type belonging to the Eneolithic have been published in the scientific literature. Additional 105 tables are registered in the museum records of the National Institution Archaeological Museum of the Republic of North Macedonia. Their number is significantly smaller compared to other items related to ritual activities - the figurines. The site of St.Athanasius at Spančevo is the only one that stands out. 105, out of the total number of 156 processed ritual tables were discovered there. The largest concentration of objects of this type is in the Early Eneolithic and then at the end of the Late Eneolithic. Within the settlements, the ritual tables are usually discovered accompanied by a multitude of ceramics inside the houses, near the hearths and ovens, while in the open-air sanctuary of St.Athanasius they were placed on rectangular platforms made of stones of various sizes bound with clay soil, in small pits dug into the rock, or directly on the rock base itself, which was leveled and smoothed with clay. The ritual tables are meticulously shaped, usually with smooth surfaces. Shades of brown and gray prevail, and less often black or brown-red. Some of them display traces of burning. On average their dimensions range from 6 to 10 cm in height and about 14 cm in width. Several manufacturing techniques are distinguished: the legs and bottom of the receptacle are made from one piece of clay, the parts are then attached and the walls of the receptacle are added; the corners of the table are separately modeled in full height and are then attached; the entire table is modeled from one piece of clay; all parts are made separately and then joined; the walls and bottom of the receptacle are made separately from the legs and then joined together. In terms of form, there are 4 basic types of tables: tables with four legs, tables with three legs, tables with a flat base without legs and ritual tables with zoomorphic features. The listed types can be with or without a receptacle, which can be either shallow or deep. The receptacle usually has a rectangular or square base, and less often it can have an elliptical or horseshoe shape. Some of the ritual tables had protomes, handles or circular modeled appliqués. The legs of the tables are mostly circular, but legs with triangular and quadrangular sections are also observed. Most of the ritual tables are decorated, predominantly on the outer surfaces, and rarely the inside of the receptacle is decorated as well. The decoration does not deviate from the trends and influences present in the pottery. The incised decoration of the Burilčevo-Spančevo type prevails, with analogies with the Gradešnica type, sometimes in combination with red or white paste. These are geometric 146 Maced. acta archaeol. 25 linear motifs that are organized in different ornamental compositions. Less often, we recognize the Maritsa type decoration (ladder type); furrowing (Furchenstich type); engraving with circular and oval impressions; graphite painting with linear motifs. The ritual tables from the Early Eneolithic, with their traits in terms of shapes and decoration, find similarities within the Gradešnica-Slatino-Dikili Tash. In the Late Eneolithic, within the ŠuplevecBakarno Gumno cultural group, they represent a very rare find, which as an occurrence does not deviate from the tendencies in Bubanj-Sălkuţa-Krivodol. Parallels with Bubanj-Hum Ia can be seen in the ritual tables with graphite painted decoration. The tables with a conical body from the end of the Late Eneolithic have analogies with the Coţofeni-Kostolac cultural group in terms of the Furchenstich decoration. The functional solutions in the making of the tables, the context of their discovery and the attitude towards them, give us a certain possibility to assume rituals in which libation was performed (tables where the receptacle was perforated as a strainer); fruits, parts of meat from various animals animals, herbs or cereals were placed (tables that have shallow receptacles or no receptacle at all so that they could not be used for offering liquids); feasts were practiced (the amount of animal bones discovered in the same context as the ritual tables); burning of some substances was practiced. Their discovery within the houses, as well as in context with the house models, points to ritual activities related to the house (home and family). The rituals may also have involved arrangement of the figurines in different contexts depending on the desired purpose of the ritual, with the flat receptacle tables also being used as a kind of pedestal. We expect some further analysis of the discovered tables to shed light on the question of what type of products were deposited in them. 147 И. Колиштркоска-Настева, М. Спирова, Ритуални масички - енеолит БИБЛИОГРАФИЈА Свети Атанас–енеолитско светилиште кај село Спанчево, Кочанско, ЈОУ Искра, Кочани. Бојаџиев О., 2020, Археолошки локалитети во Радовиш и Радовишко, Општинска народна библиотека „Браќа Миладиновци“, Радовиш. Булатовић А. - Јовић С., 2009, Лесковац - Културна стратиграфија праисторијских локалитета у Лесковачкој регији, Београд-Лесковац. Гарашанин М. – Гарашанин Д., 1959, Нова ископавања на Великој Хумској Чуки код Ниша, Старинар 9-10, Београд, 243-254. Гарашанин М., 1983, Археолошки локалитети Бубањ и Велика хумска чука (каталог), Ниш. Јовчевска Т. – Миткоски А., 2010, Некои согледувања од истражувањата на енеолитскиот локалитет Големи Камен – с. Лопатица, Macedoniae Acta Archaeologica 19, 107113, Скопје. Капуран А. - Булатовић А., 2012, Културна група Коцофени-Костолац на територији источне Србије, Старинар LXII/2012, 65-94, Београд. Капуран А. - Булатовић А. - Јовановић И., 2014, Бор и Мајданпек - Културна стратиграфија праисторијских локалитета између Ђердапа и Црног Тимока, Београд-Бор. Колиштркоска Настева И., 1993, Енеолитско наоѓалиште на Костоперска Карпа, Macedonia Acta Archaeologica 13, 43-50, Скопје. Колиштркоска Настева И., 2006, Енеолитско наоѓалиште во Делчевско, Macedoniae Acta Archaeologica 17, 81-92, Скопје. Колиштркоска Настева И., 2011, Св. Атанасие, енеолитско светилиште и дел од откриениот материјал, Macedoniae Acta Archaeologica 20, 171–184, Скопје. Милановић Д. – Трајковић-Филиповић Т., 2015, Стара ископавања на локалитету Бубањ, Ниш. Миткоски А., 2011, Локалитетот Трештена Стена кај селото Манастир, Мариово, Macedoniae Acta Archaeologica 20, 125-170, Скопје. Миткоски А., 2012, Три нови праисториски локалитети од прилепско, Зборник на трудови 16, Битола, 7-17. Миткоски А., 2017, Нови сознанија за енеолитот во прилепскиот дел на Пелагонија и Мариово, Зборник на трудови бр. 20, Битола, 163-179. Миткоски А., 2018, Култни предмети од времето на енеолитот од праисториската збирка на НУ Завод и музеј – Прилеп, Зборник на трудови бр. 21, 13-29, Битола. Митревски Д., 2015, Скопско Кале, Книга 1 : Од праисторија до раната антика, Скопје. Наумов Г. – Миткоски А., 2018, Предисторијата на Маркови Кули кaj Прилеп, Balacanoslavica vol. 47 issue 2, 35-67. Николов Б., 1974, Градешница, София. Николов В., 2007, Неолитни култови масички, София. Радунчева А., 1981, Праисторически селища (V-II хил. Пр. н. е.), Перник, Том I: Поселищен живот на хълма Кракра, от V хил. пр. н.е. до VI в. на н. е., София, 11-51. Рујак З., 2020, Цареви Кули : Книга I: Од праисторијата до Римското Царство, Струмица. Симоска Д. – Китаноски Б. – Тодоровиќ Ј., 1976, Населбата Црнобуки и проблемот на истоимената култура во светлината на новите археолошки истражувања, Macedoniae Acta Archaeologica 2, Прилеп, 43-83, Атанасова И., 2012, 148 Maced. acta archaeol. 25 Енеолитскиот локалитет Големи Камен кај село Лопатица, Macedoniae Acta Archaeologica 18, Скопје, 115-134. Тодорова Х. - Василев В. - Янушевич З. - Ковачева М. - Вълев П., 1983, Овчарово, Разкопки и проучвания VIII, БАН, София. Чохаджиев С., 2006, Слатино – праисторически селища, Велико Търново. Bánffy E., 1991, Cult and archaeological context in middle and south - east Europe in the Neolithic and the Chalcolithic, Antaeus 19–20, Budapest, 183–249. Banffy E., 1997, Cult objects of the Neolithic Lengyel Culture, Connections and Interpretation, Budapest. Detev P., 1959, Trois vases zoomorphiques primitifs de Bulgarie, Revue Archéologique 1, 153– 158. Elster E., 1986, Tripods, plastic vessels, and stands, a fragmentary collection of social ceramics, in: Renfrew C. – Gimbutas M. – Elster E., Excavations at Sitagroi. A prehistoric village in Northern Greece Vol. I, Los Angeles, 303-344. Marangou C., 2004, Les récipients zoomorphes et anthropomorphes du Néolithique Moyen et du Néolithique Récent(Chalcolithique), in: Treuil R. (ed.) Dikili Tash, Village préhistorique de Macédoine Orientale I, Fouilles de Jean Deshayes (1961-1975) Vol. 2, [Bulletin de Correspondance Hellénique Supplément 37, École française d’Athènes], Athènes, 270-312. Marangou C. - Stern B., 2009, Neolithic zoomorphic vessels from Eastern Macedonia, Greece: Issues of function, Archaeometry 51, 397 - 412, Oxford. Mirea P., 2011, Between everyday and ritual use – “Small Altars” or “Cult Tables” from Măgura “Buduiaska”, Teleorman County, in: The Early Neolithic Finds. Buletinul Muzeului Judeţean Teleorman, Seria Arheologie 3, Bucureşti, 41-57. Pătroi C.N., 2013, About the Sălcuţa Eneolithic culture, Annales d’Université Valahia Târgovişte, Section d’Archeologie et d’Histoire, Tome XV, Numéro 1, Târgovişte, 117-140. Schwarzberg H., 2003, On Problems in Identifying Ritual Pottery: The Example of the Socalled “Cult-tables”, in: Nikolova, L. (ed.) Early Symbolic Systems for Communication in Southeast Europe, vol. 1, [BAR International Series 1139], Oxford, 79-84. Spirova M., 2018, Landscape, performance and ritual activities at the Eneolithic sanctuary at St. Atanasij, Spanchevo, in: Dejan Gjorgjievski (ed.) Giving gift to God: evidences of votive offerings in the sanctuaries, temples and churches, Kumanovo, 17-30. Темелкоски Д. – Миткоски А., 2008, 149