‘ ROCZNIKI HUMANISTYCZNE Tom LXVIII, zeszyt 1 − 2020 DOI: http://dx.doi.org/10.18290/rh.20681-8 VIKTÓRIA VAS MOTYWIKA TOŻSAMOŚCI W TEKSTACH KRZYSZTOFA VARGI O TEMATYCE WE˛ GIERSKIEJ 1. NIE TYLKO GULASZ Z TURULA Krzysztof Varga stał sie˛ szeroko znany na We˛ grzech dzie˛ ki głośnemu za sprawa˛ skrajnych opinii Gulaszowi z turula, który wywołał skandal już samym tytułem. Rzadko jednak wspomina sie˛ , że tematyka we˛ gierska pojawia sie˛ w twórczości Vargi wcześniej. Jego pierwsza wydana na We˛ grzech ksiaż˛ ka, której poświe˛ cono stosunkowo niewiele uwagi, w jednym tomie zawierała dwie krótkie powieści: Tequile˛ i Bildungsroman1. Tematyka we˛ gierska pojawia sie˛ w tej drugiej, w której pisarz prezentuje równie krytyczny stosunek do We˛ grów, co w swoich późniejszych tekstach. Trudna do rozwikłania ze wzgle˛ du na typowy dla autora styl narracji akcja skupia sie˛ wokół podróży Kristófa do Budapesztu. Postać ta może być postrzegana jednocześnie jako alter ego autora i narratora oraz jego starzejacego ˛ sie˛ ojca, Béli. Konfrontacja z własnym pochodzeniem, nostalgiczne poszukiwania korzeni mieszaja˛ sie˛ z rzeczywista˛ i asocjacyjna˛ podróża˛ przez wspomnienia. Próba ta jednak kończy sie˛ nieuchronna˛ porażka˛ lub rozczarowaniem. W wywiadzie udzielonym we˛ gierskiemu czasopismu literackiemu „Élet és Irodalom” [Życie i Literatura] Varga tak opowiada o powstaniu tekstu: „Mogłem ostatecznie załatwić również kilka własnych spraw uczuciowych, ale nie wiem, czy wyrzuciłem Mgr VIKTÓRIA VAS − Wydział Nauk Humanistycznych Katolickiego Uniwersytetu im. Pétera Pázmánya w Budapeszcie; e-mail: vas.viktoria@yahoo.com 1 K. VARGA, Fejlődésregény, Tequila, Dunakeszi 2008. VIKTÓRIA VAS 138 z siebie wszystko”2. Później wspomina także, że w bliskiej przyszłości najche˛ tniej napisałby przewodnik po We˛ grzech. (Co tak właściwie udało mu sie˛ zrealizować za sprawa˛ Gulaszu z turula, choć nie do końca w formie przewodnika.) W przedmowie do we˛ gierskiego wydania Gulaszu z turula3 czytamy, że ksiażka ˛ ta powstała przede wszystkim dla polskich czytelników, by skonfrontowali sie˛ oni ze swoim wyidealizowanym i przestarzałym obrazem we˛ gierskości. Varga dekonstruuje symbole wizerunku We˛ gier i zwraca ich uwage˛ na całkowicie inny obraz We˛ gier. Odkłada na bok tradycyjna˛ przyjaźń polsko-we˛ gierska, ˛ a w jej miejsce proponuje obraz powstały na podstawie subiektywnych doświadczeń, który mimo wszystko, a może właśnie przez to zdradza o wiele silniejsze powiazania. ˛ W jego tekstach motywy, symbole i stereotypy uważane za narodowe staja˛ sie˛ źródłem humoru i ironii. Najbardziej dobitnym przykładem zamiaru dekonstrukcji symbolu narodowego jest sposób potraktowania mitologicznego ptaka We˛ grów. Prawdopodobnie właśnie to było jednym z głównych powodów wywołanego przez ksiażke ˛ ˛ skandalu. Symbol turula Varga przedstawia jako uosobienie cie˛ żkiej we˛ gierskiej nostalgii. Jak sam pisze: „Turul, dziwne skrzyżowanie orła z ge˛ sia,˛ jest połaczon ˛ a˛ personifikacja˛ we˛ gierskich marzeń i kompleksów”4. Rusza na symboliczne „polowanie na turula” i próbuje wytropić, w jakich punktach kraju i gdzie dokładnie możemy natknać ˛ sie˛ na ślady tego skrzydlatego bohatera we˛ gierskiej mitologii. Naste˛ pnie dokonuje on kategoryzacji tych pomników: „turul bojowy – z rozdziawionym dziobem, mieczem w szponach i szeroko rozłożonymi skrzydłami (zamek w Budzie, XII dzielnica, Tatabánya); turul przejściowy – nie wiadomo, czy właśnie wznosi sie˛ do lotu, czy laduje, ˛ mógłby szerzej rozwinać ˛ skrzydła, ale nie może sie˛ zdecydować (turul przed dworcem kolejowym w Győr); turul wstydliwy – siedzacy ˛ skromnie jak kura na grze˛ dzie, z nieśmiało zwinie˛ tymi skrzydłami i zamknie˛ tym dziobem (obsrany przez gołe˛ bie turul na bramie w Sopron, kamienica na Tátra utca w Budapeszcie, wejście do banku OTP w Egerze)”5. Krytyczny ton Vargi wynika z przyje˛ tego punktu widzenia i roli narratora. Pisarz pokazuje, co widzi obcy, który przybywa na We˛ gry i nie może sie˛ odnaleźć w świecie miejscowych kodów kulturowych. Rzeczywistość oglada˛ 2 3 4 5 G. KERESZTES, Mi legyen az ulánusok helyett?, „Élet és Irodalom” 2005, nr 11, s. 7. K. VARGA, Turulpörkölt, Budapeszt 2010, s. 5. K. VARGA, Gulasz z turula, Wołowiec 2008, s. 11. Tamże, s. 34-35. MOTYWIKA TOŻSAMOŚCI W TEKSTACH K. VARGI 139 na jest z perspektywy osoby, która ma do dyspozycji tylko własne doświadczenia i ze zbioru przeróżnych informacji, wrażeń i bodźców musi stworzyć własny obraz We˛ gier. A przeżycia te sa˛ siła˛ rzeczy subiektywne. Dlatego też błe˛ dne wydaje sie˛ krytyczne podejście wyrażane w tonie osoby obrażonej, która wymienia domniemane lub rzeczywiste błe˛ dy merytoryczne, demonstrujac ˛ jednocześnie moralna˛ przewage˛ nad autorem6. Należy natomiast przyznać racje˛ krytykom co do wyolbrzymień. Ksiażka ˛ rzeczywiście jest ich pełna, jednak wyolbrzymienia te nie sa˛ celem samym w sobie. Maja˛ one swoja˛ funkcje˛ : wzmagaja˛ wewne˛ trzne napie˛ cie w tekście, wynikajace ˛ z tego, że narrator patrzy z perspektywy „obcego”, a jednocześnie jest w posiadaniu informacji, które doste˛ pne sa˛ tylko dla „wtajemniczonych”. Cecha˛ charakterystyczna˛ narratora jest to, że jednocześnie pozostaje obserwatorem postronnym i wtajemniczonym. Pokazuje We˛ gry z perspektywy obcego, ale oprowadza po tym świecie i tłumaczy pewne zjawiska z pewnościa˛ kogoś, kto jest u siebie. Wskazuja˛ na to również rozdziały ksiażki, ˛ których tytuły łacz ˛ a˛ w sobie nazwe˛ we˛ gierskiej potrawy i nazwisko ważnej postaci z historii lub świata polityki. Spotykamy sie˛ z takimi tytułami, jak: Paprykarz z Kádára, Pieczeń z Horthyego, Zupa z Rákosiego, Pörkölt z Bulcsú i Lehela, Salami ze Świe˛ tego Stefana, Leczo z Gyurcsánya i Orbána, Smalec z Kossutha, Kotlet z Árpáda. Varga jest przewodnikiem, który rzeczywiście odwiedził opisywane przez siebie miejsca. Wszystko, na temat czego wyraża opinie˛ , opiera sie˛ na jego własnych doświadczeniach. Świadomie trzyma sie˛ z daleka od oklepanych punktów turystycznych, badź ˛ wspomina je właśnie w ramach tej kategorii jakościowej. Bardziej lubi codzienny Budapeszt zarysowujacy ˛ sie˛ wokół świata małych knajpek i jadłodajni. Wymienia z nazwy ulice i miejsca, restauracje, targowiska, sklepy mie˛ sne. Historie˛ miasta opisana˛ przez Varge˛ zdominował gatunek określany jako legenda miejska, plotka, który z natury rzeczy należy nie do świata turystów, lecz miejscowych. Wspomnieć należy o jeszcze jednym tekście zwiazanym ˛ z We˛ grami. To dziennik Vargi z Peczu zatytułowany Pécs, ahol élnék [Pecz, gdzie mógłbym mieszkać], który ukazał sie˛ w antologii wydanej w ramach programu „Pecz Europejska˛ Stolica˛ Kultury”. Podczas Writers in Residence Program wraz z wieloma innymi współczesnymi pisarzami z Europy spe˛ dził miesiac ˛ w Peczu, gdzie w trakcie pobytu autorzy pisali o swoich wrażeniach i zapiski te 6 P. PÁTROVICS, Magyarország-képek a mai Lengyelországban, w: Kutatási füzetek 16, red. O. Mária, Pécs 2010, s. 153-172. VIKTÓRIA VAS 140 ukazały sie˛ naste˛ pnie w formie antologii. Już sam tytuł może wskazywać – i rzeczywiście tak jest – że to najmniej krytyczny tekst Vargi dotyczacy ˛ We˛ gier. Autor stwierdza bowiem, że choć podoba mu sie˛ wielkomiejskie tempo życia w Warszawie, che˛ tnie mieszkałby w Peczu. W interpretacji Lajosa Pálfalviego oznacza to, że „wykształciło sie˛ już w nim ego, które czuje sie˛ na We˛ grzech jak w domu”7. W tych trzech dziełach o tematyce we˛ gierskiej wyraźnie wyczuwalne jest odmienne posługiwanie sie˛ obrazem we˛ gierskości. W przeciwieństwie do wzbierajacego ˛ potoku wspomnień w Bildungsroman, w Gulaszu z turula spotykamy sie˛ z o wiele bardziej przejrzysta, ˛ można by powiedzieć: bardziej świadoma˛ kompozycja. ˛ Pojawiaja˛ sie˛ powracajace ˛ elementy, jak na przykład wspomnienie podróży do Dánszentmiklós, ale za każdym razem maja˛ one inna˛ funkcje˛ i wpisuja˛ sie˛ w inne koncepcje. Jednocześnie wyczuwalne jest również i to, że tematyka ta staje sie˛ dla autora coraz ważniejsza, wielokrotnie z niej czerpie i robi to coraz bardziej świadomie. 2. SINDBAD WE˛ DRUJE DALEJ Na ważna˛ role˛ motywu Sindbada wskazuje fakt, że w trzech spośród pierwszych czterech ksiażek ˛ o tematyce we˛ gierskiej pojawia sie˛ postać tego legendarnego bohatera dzieł Gyuli Krúdyego (i Sándora Máraiego), czyli mamy do czynienia z powracajacym ˛ i nieustannie kształtujacym ˛ sie˛ motywem8. Można 7 L. PÁLFALVI, Krzysztof Varga és a magyar-lengyel haikio-élmény, „Kalligram” 2012, nr 9, s. 89. 8 W twórczości Krúdyego postać Sindbada pojawia sie˛ w czterech cyklach opowiadań, dwóch powieściach i dziewie˛ tnastu innych opowiadaniach. Tajemniczy główny bohater noszacy ˛ imie˛ żeglarza z Baśni tysiaca ˛ i jednej nocy pojawił sie˛ po raz pierwszy w wydanym w 1911 roku cyklu Szindbád ifjúsága [Młodość Sindbada], tom ten z nieco zmieniona˛ treścia˛ ponownie ujrzał światło dzienne w 1925 roku. W 1912 roku ukazały sie˛ Szindbád utazásai [Podróże Sindbada], a w 1916 Szindbád: A feltámadás [Sindbad: zmartwychwstanie]. Ostatnim cyklem opowiadań było Szindbád megtérése [Nawrócenie Sindbada] z 1925 roku. Wyboru tekstów do wspomnianych wyżej tomów dokonał sam Krúdy, w przeciwieństwie do zbioru opowiadań Szindbád [Sindbad], a później Újabb Szindbád-történetek [Nowe opowieści o Sindbadzie], które powstały pod redakcja˛ Sándora Kozocsy i zawieraja˛ opowiadania o Sindbadzie, które Krúdy świadomie pominał ˛ we wcześniejszych cyklach. Z tematyka˛ Sindbada wiaż ˛ a˛ sie˛ jeszcze dwie powieści: Francia kastély [Francuski zamek] (1912) i Purgatórium [Czyściec] (1934). Po ostatnim zbiorze opowiadań ukazało sie˛ jeszcze 19 opowieści o Sindbadzie. W tym świetle wyraźnie widać, dlaczego Gábor Bezeczky pisze, że nie można analizować Sindbada w jednolity sposób, bowiem tak właściwie nie istnieje jeden zbiorczy tom pod tytułem Sindbad. A przynajmniej nie ma zbioru opowiadań, który Krúdy stworzyłby w takiej formie i pod takim MOTYWIKA TOŻSAMOŚCI W TEKSTACH K. VARGI 141 sie˛ jednak zgodzić, że dziennik z Peczu ze wzgle˛ du na okoliczności powstania z tego punktu widzenia nie ma może takiego znaczenia. Z utworów tych wyraźnie zarysowuje sie˛ odmienny niż u czytelników we˛ gierskich proces zapoznawania sie˛ z różnymi warstwami tego motywu, który wskazuje zarazem na to, że autor świadomie zagłe˛ bia sie˛ w tym temacie. Poczatkowo ˛ Sindbad pojawia sie˛ w tekstach Vargi za pośrednictwem filmu Zoltána Huszárika. Zatem po raz pierwszy spotyka sie˛ z nim nie bezpośrednio w tekstach Krúdyego, lecz poprzez pewna˛ interpretacje˛ . W ten oto sposób już od samego poczatku ˛ świadomy jest paraleli istniejacej ˛ pomie˛ dzy Krúdym-pisarzem a bohaterem jego dzieł Sindbadem9. Wkrótce po powstaniu filmu Huszárika krytycy pisali o reżyserze, że poprzez obraz potrafił zrealizować to, co u Krúdyego pojawia sie˛ za pośrednictwem je˛ zyka, czyli charakterystyczny styl Krúdyego10. Varga ewidentnie z pełna˛ świadomościa˛ odszyfrowuje warstwy znaczeniowe tworzace ˛ ten motyw. W swoim opowiadaniu o Sindbadzie nawiazuje ˛ do powieści Sándora Máraiego Sindbad powraca do domu11, co sta- tytułem (patrz G. BEZECZKY, Végső búcsú Szindbádtól (1957-2002), „Literatura” 2002, nr 3, s. 286). Opowiadania o Sindbadzie powstawały cały czas na przestrzeni dwudziestu lat i prawdopodobnie wykazuja˛ wie˛ ksze podobieństwo z innymi dziełami Krúdyego powstałymi w tym samym okresie, niż ze soba˛ nawzajem, łaczy ˛ je bowiem tylko postać Sindbada, dlatego też kolejność ich czytania może być dowolna. Według Györgya Bodnára cykl opowiadań o Sindbadzie może być czytany nawet jako powieść: byłaby to powieść statyczna, czy też współczesna powieść pikaryjska (patrz Gy. BODNÁR, A „mese”, a novellaciklus és a Szindbád, „Literatura” 1986, nr 1-2, s. 79). 9 Od samego poczatku ˛ krytyka utożsamiała Krúdyego i Sindbada, a opinie˛ te˛ dodatkowo umocniła powieść Máraiego Sindbad powraca do domu. Według Anny Fábri: „Postać Sindbada od poczatku ˛ do końca jest wyrażeniem pogladów ˛ autora: całościowa˛ opinia˛ na temat możliwości życiowych na prowincji, codzienności, ograniczeń w życiu ludzkim oraz uroku walczacej ˛ z tym wszystkim fantazji człowieka, w tym również poezji” (A. FÁBRI, Ciprus és jegenye, Budapeszt 1978, s. 55). 10 P. NAGY, Huszárik Zoltán: Szinbád, „Filmvilág” 1971, nr 23, s. 1-4. 11 W 1940 roku ukazała sie˛ powieść Sándora Máraiego pt. Sindbad powraca do domu. Pokrótce mówiac, ˛ akcja obejmuje ostatni dzień z życia bohatera powieści. Rano wyrusza on z Óbudy do miasta i po raz ostatni odwiedza miejsca, z którymi łacz ˛ a˛ go jakieś wspomnienia. Historia ta zawiera wiele faktów z życia Krúdyego, a wszystko napisane jest w typowym dla niego stylu. Jednocześnie jednak w scenie w kawiarni pojawiaja˛ sie˛ postaci z czasów Máraiego – a zatem pisarze współcześni nie Krúdyemu, lecz Máraiemu. Anna Fábri w swoim artykule nt. Krúdyego wykazuje, że niemal bez przerwy czynił literature˛ bohaterka˛ swoich dzieł (patrz A. FÁBRI, „Egykor regényhős voltam…”, Az irodalom kultusza Krúdy Gyula műveiben, „Holmi” 2000, nr 6, s. 652). W ten sposób literatura staje sie˛ przestrzenia˛ do wspominania literatury. Tradycje˛ te˛ kontynuuje zarówno powieść Máraiego, jak i teksty Vargi. Według Gergelya Angyalosiego, imitujac ˛ styl Krúdyego Márai nie miał na celu chowania sie˛ za maska˛ tego słynnego pisarza, ponieważ nie było ku temu żadnej potrzeby: w 1940 roku on sam był już 142 VIKTÓRIA VAS nowi odwołanie opierajace ˛ sie˛ już nie w przeważajacej ˛ cze˛ ści na wizualnych, lecz rzeczywistych wrażeniach czytelniczych. Zarówno dzieła Krúdyego, jak i Maraiego doste˛ pne sa˛ również w tłumaczeniu na je˛ zyk polski12. W Bildungsroman Krúdy-Sindbad wspomniany jest dwa razy. Jego postać po raz pierwszy ukazuje sie˛ nam poprzez asocjacje˛ zwiazan ˛ a˛ z Wyspa˛ Małgorzaty. Czytamy, że Gyula Krúdy mieszkał na Wyspie Małgorzaty w klasztorze, który już nie istnieje. „Wstawał codziennie o szóstej rano i w przeraźliwym zimnie klasztornej celi siadał do stołu, by zaczać ˛ pisać kolejna˛ nowele˛ o we˛ drówkach metafizycznych Sindbada, podróżnika po cmentarzach i sypialniach byłych kochanek. Zapach perfum mieszał sie˛ z trupim oddechem, woń żywego, ciepłego ciała z odorem rozkładajacego ˛ sie˛ w ruszajacej ˛ sie˛ ruchami robaczkowymi ziemi”13. Naste˛ pnie, wspominajac ˛ film Huszárika, przechodzi do charakterystyki Sindbada i wcielajacego ˛ sie˛ w jego role˛ w filmie Zoltána Latinovitsa. W przypadku obu z nich pisze najpierw o ich śmierci, wspomina o nich w zwiazku ˛ ze śmiercia˛ i melancholia, ˛ watek ˛ ten jednak nie wyróżnia sie˛ w kontekście dalszych cze˛ ści powieści. „Latinowits uciekajacy ˛ w Sindbadzie przed śmiercia. ˛ Ponoć włosy i paznokcie po śmierci wciaż ˛ rosna. ˛ Jak bardzo urosły wasy ˛ Latinowitsa?”14. Później poświe˛ ca Sindbadowi wie˛ cej miejsca, przywołujac ˛ sceny z filmu: legendarna˛ scene˛ obiadu, podróże Sindbada, cmentarz i nazywane numerami postaci kobiece, które Sindbad zostawił. Motyw Sindbada pozornie wykorzystywany jest przez Varge˛ jedynie w celu wzmagania nostalgiczno-melancholijnego klimatu powieści. W Gulaszu z turula Sindbad pojawia sie˛ przede wszystkim w nawiazaniu ˛ do filmu Zoltána Huszárika. Ponownie wspomniane zostaja˛ fragmenty filmu. W charakterystyce Krúdyego możemy przeczytać: „naczelny sybaryta we˛ gierskiej literatury”, o Sindbadzie natomiast: „melancholijny playboy z czasów belle épocieszacym ˛ sie˛ sukcesami i uznaniem twórca. ˛ Jego zdaniem klucz do zrozumienia powieści kryje sie˛ w gatunku pastiszu. Poprzez je˛ zykowy świat opowiadań o Sindbadzie Sándor Márai tworzy własna˛ interpretacje˛ Krúdyego. Jednakże nie tylko brawurowo naśladuje jego styl, lecz również stawia znak równości pomie˛ dzy Krúdym a Sindbadem. Márai z jednej strony jest w stanie uchwycić Krúdyego tylko na poziomie stylu, czyli niezupełnie w pełni, z drugiej jednak − ukształtowana przez niego postać Sindbada-Krúdyego wyraża jego własne idee i refleksje. Dlatego właśnie należy mówić o pastiszu manifestujacym ˛ sie˛ w formie interpretacji, który tak naprawde˛ wie˛ cej mówi o Máraim niż o Krúdym (patrz G. ANGYALOSI, A pastiche mint interpretáció, „Literatura” 1986, nr 1-2, s. 103). 12 S. MÁRAI, Sindbad powraca do domu, tłum. T. Worowska, Warszawa 2008; Gy. KRÚDY, Sindbad, tłum. A. Nawrocki, Warszawa 1988; Gy. KRÚDY, Miasto uśpionych kobiet, tłum. E. Cygielska, T. Worowska, Warszawa 2019. 13 K. VARGA, Bildungsroman, Warszawa 1997, s. 60. 14 Tamże, s. 61. MOTYWIKA TOŻSAMOŚCI W TEKSTACH K. VARGI 143 que”15. Opis koncentruje sie˛ przede wszystkim na słynnej scenie ze szpikiem: „Z pewnościa˛ jest to najwybitniejsza w światowej kinematografii scena pokazuja˛ ca jedzenie rosołu”16. Sindbada nazywa nawet wampirem emocjonalnym, który w powierzchownych miłostkach szuka ukojenia swojego weltschmerzu, w jedzeniu znajduje chwilowe zaspokojenie głodu uczuć, w ciagłej ˛ podróży chce znaleźć ucieczke˛ przed śmiercia.˛ Nie lubi „dzisiejszych czasów” i żyje wyłacznie ˛ wspomnieniem przeszłości, nie zgadzajac ˛ sie˛ na przemijanie. Sentymentalne wspomnienie dawnych czasów, przywoływanie kobiet, które odeszły, które zostały porzucone, które sie˛ utopiły, rzuciły z okna, które w posiadanie wzie˛ li nie me˛ żczyźni, ale czerwie, jest niczym wie˛ cej jak tylko szczepionka˛ przeciwko śmierci, w świadomość wstrzykuje sie˛ w niewielkich ilościach wirusa śmierci, aby nas na prawdziwa˛ śmierć uodpornił17. Obok wspomnianych wyżej dzieł, starzejacemu ˛ sie˛ Sindbadowi poświe˛ cił całe opowiadanie o wymownym tytule Sindbad sie˛ starzeje18. Varga umieszcza Sindbada w dzisiejszym Budapeszcie. Akcja opowiadania rozpoczyna sie˛ w Łaźniach Lukács. Dowiadujemy sie˛ , że Sindbad chodził tu całe lato. Goście łaźni czytaja˛ czasopismo „Élet és Irodalom” [Życie i Literatura], Sindbad odwiedza kino Művész, Teatr Józsefa Katony lub Radnótiego, biegajacy ˛ po Wyspie Małgorzaty budapeszteńczycy słuchaja˛ podczas joggingu muzyki na iPodzie, a Sindbad kiedyś bywał nawet na Sziget Festival. Dowiadujemy sie˛ również, jak bardzo Sindbad nienawidzi turystów, którzy przyjeżdżaja˛ do Budapesztu tylko po to, by objeść sie˛ zupa˛ gulaszowa˛ i naleśnikami Gundela, słuchajac ˛ przy tym cygańskiej muzyki. Z daleka omija ulice˛ Váci, plac Vörösmartyego, okolice Bazyliki i Wzgórze Zamkowe, preferuje raczej spacery po cmentarzu Farkasréti. Sindbad w opowiadaniu Vargi jest me˛ żczyzna˛ w średnim wieku, który czuje, że zaczyna sie˛ starzeć. Należy do kre˛ gów inteligencji, choć ostatnimi czasy stracił zainteresowanie kultura˛ i che˛ tniej spe˛ dza czas w towarzystwie dobrego gulaszu i wyrafinowanego wina. Po wizycie w Łaźniach Lukács szuka małej knajpki, cytujac ˛ teksty Krúdyego gawe˛ dzi z kelnerem, wyraża opinie na temat niektórych potraw. Karta dań w restauracji nic sie˛ nie zmieniła od czasów Jánosa Kádára. Kelner poleca kapuste˛ po szeklersku i indyka po kijowsku, ale danie to bardzo znudziło sie˛ już Sindbadowi, który radzi, aby zmienić jego nazwe˛ na indyka po budapeszteńsku, ponieważ stał sie˛ już potrawa˛ narodowa. ˛ W końcu zamawia flaki, 15 16 17 18 Gulasz z turula, s. 26-27. Tamże, s. 27. Tamże, s. 28. K. VARGA, Sindbad sie˛ starzeje, w: Pod dobra˛ gwiazda, ˛ Kraków 2009, s. 316-334. VIKTÓRIA VAS 144 ziemniaki posypane pietruszka, ˛ mizerie˛ oraz, oczywiście, szprycera. W trakcie jedzenia rozprawia o tym, jak przygotować dobrego szprycera i jak należy rozmawiać z kobietami. Po spożyciu posiłku opanowuje go melancholijne poczucie sytości, które podobno nie jest rzadkościa˛ po odwiedzinach w we˛ gierskiej restauracji. Po obiedzie wybiera sie˛ na spacer po cmentarzu Farkasréti. Tak Sindbad spe˛ dzał zwykle czas, ale pewnego dnia plan uległ zmianie i nasz bohater poszedł popływać do Łaźni Dagály. Zimna woda orzeźwiła jego ciało, czuł sie˛ tak, jakby całkowicie odmłodniał, próbował nawet troche˛ podbojów miłosnych, ale w efekcie poniósł sromotna˛ kle˛ ske˛ . Po tej nieszcze˛ snej przygodzie odwiedził jednak znowu stare dobre Łaźnie Lukácsa. Opowiadanie poprzez wprowadzenie postaci starego czy też starzejacego ˛ sie˛ Sindbada, jak i pod wzgle˛ dem treści nawiazuje ˛ do powieści Sándora Máraiego Sindbad powraca do domu. Na końcu opowiadania Vargi znajduja˛ sie˛ uwagi autora, które oferuja˛ wyjaśnienie w zwiazku ˛ z postacia˛ Sindbada. Również i tutaj wspomina on powieść Máraiego, co zdradza, że już w tym momencie znane było mu to dzieło. Sindbad Vargi pojawia sie˛ jako współczesny nam bohater, a porównujac ˛ z Gulaszem z turula i Bildungsroman, prawdopodobne wydaje sie˛ , że wyposażony został w liczne elementy autobiograficzne. Mimo wszystko Sindbad pozostaje bohaterem literackim, co widoczne jest szczególnie w scenie, w której bezskutecznie zaleca sie˛ do dziewczyny na plaży. Zastanawia sie˛ , czego też może uczyć sie˛ dziewczyna, czy może jest studentka˛ hungarystyki, choć to niemożliwe, bo przecież już dawno by go rozpoznała. Wpływ tradycji sindbadowskiej pojawia sie˛ w prozie Vargi nie tylko explicite poprzez wprowadzenie postaci Sindbada. Styl jego prozy naznaczony jest wieloma cechami, które przywodza˛ na myśl wspomniana˛ tradycje˛ pisarska. ˛ Sa˛ to zainteresowania gastronomiczne, połaczenie ˛ pamie˛ ci i gastronomii, łaźnie jako ulubione miejsce, styl narracji skłonny do nostalgii i melancholii. Kompozycja asocjacyjna, długie dygresje i obszerne opisy również sa˛ cechami charakterystycznymi prozy Krúdyego. We wste˛ pie biograficznym do monografii Máraiego jej autor, Mihály Szegedy-Maszák, nazywa Sándora Máraiego najbardziej autobiograficznym autorem we˛ gierskiej literatury, gdyż w jego twórczości nierozerwalnie splataja˛ sie˛ watki ˛ autobiograficzne i fikcja19. Tendencje autobiograficzne widoczne sa˛ również u Krúdyego, u Vargi natomiast już od pierwszej jego powieści stanowia˛ one ważny element z punktu widzenia interpretacji. 19 M. SZEGEDY-MASZÁK, Márai Sándor, Budapeszt 1991, s. 7. MOTYWIKA TOŻSAMOŚCI W TEKSTACH K. VARGI 145 3. „BÓG JEST OBECNY NAWET W GOTOWANEJ SZYNCE”20 Mówienie o tradycyjnym zwiazku ˛ gastronomii i literatury jest już truizmem. Nieprzemijajac ˛ a˛ aktualność tego tematu pod wzgle˛ dem literackim i teoretycznym doskonale ilustruje przykład czasopisma literacko-kulturalnego „Alföld”, które we wrześniu 2007 roku poświe˛ ciło cały numer tematyczny powiazaniom ˛ literatury i gastronomii21. „Potrawy i napoje podniesione do rangi sztuki, literatury sa˛ niewyczerpanym zbiorem motywów i tematów” – pisze Tamás Tarján w przytoczonym tu szkicu22. Potrawy oraz ich spożywanie maja˛ w literaturze i sztuce znaczenie symboliczne. Z perspektywy semiotyki potrawa, jej przygotowanie, jak i spożycie interpretowane sa˛ w kategoriach znaków, czyli jako elementy komunikacji23. „Potrawy sa˛ nie tylko obiektami zaspokajajacymi ˛ potrzeby fizjologiczne, funkcjonuja˛ one również jako nośniki znaczeń i wartości zakodowanych w społeczeństwie i kulturze”24. Znaczenia te jednak obowiazuj ˛ a˛ tylko w danej społeczności, czego doskonałym przykładem jest to, że różnice kulturowe przejawiaja˛ sie˛ również w zwyczajach zwiazanych ˛ z jedzeniem. „Każda kuchnia narodowa odwzorowuje kod kultury, której jest cze˛ ścia, ˛ przyczyniajac ˛ sie˛ 25 tym samym do jej formowania” . Dalej: „Przyje˛ cie i poste˛ powanie według danej kultury kulinarnej zakłada powiazania ˛ w zakresie życia, myślenia i sposobu zachowania”26. W literaturze motyw gastronomiczny może pełnić różne funkcje: może brać udział w budowaniu akcji, stylu utworu, intertekstualności, może również wykorzystywać motywike˛ tożsamościowa. ˛ Jest tak na przykład w opowiadaniu Móricza pt. Ebéd [Obiad]. Daje to również klucz do prozy Vargi, gdzie potrawy i rytuał ich spożywania ukazuja˛ rozwinie˛ cie sie˛ jego własnej we˛ gierskiej tożsamości na poziomie motywicznym. We˛ gierskie potrawy pojawiaja˛ sie˛ jako turystyczne banały, stereotypy, ale jednocześnie okazuje sie˛ , że narrator-bohater tak naprawde˛ bardzo lubi te dania. Jest wiernym wielbicielem restauracji i jadłodajni starego typu. Wiele takich restau- 20 Cytat z ksiażki ˛ Béli Hamvasa pt. Filozofia wina (Warszawa 2013). W polskim wydaniu fragment ten ukazał sie˛ w tłumaczeniu wolnym: „Oburzył sie˛ do żywego, kiedy zastapiłem ˛ Boga poje˛ ciem błogiej sytości, majac ˛ na myśli smak i zapach światecznej ˛ szynki”. 21 „Alföld” 2007, nr 9. 22 T. TARJÁN, Itt enned, innod kell, „Alföld” 2007, nr 9, s. 116. 23 K. BENYOVSZKY, Irodalmi étlapok, „Alföld” 2007, nr 9, s. 105. 24 Tamże. 25 Tamże. 26 Tamże. VIKTÓRIA VAS 146 racji wymienia z nazwy, tworzac ˛ tak właściwie przewodnik gastronomiczny po Budapeszcie. Możemy przeczytać szczegółowe opisy tych miejsc, kart dań, potraw. Dowiadujemy sie˛ nawet, jaki jest prawdziwy we˛ gierski kelner. Za najwie˛ kszego przedstawiciela nurtu gastronomicznego w we˛ gierskiej literaturze tradycyjnie uważa sie˛ Gyule˛ Krúdyego. Motyw gastronomiczny obecny jest praktycznie w całej jego twórczości, ale szczególnego znaczenia nabiera on w latach dwudziestych, do tego okresu należa˛ tzw. gyomornovellák („opowiadania żoładkowe”) ˛ oraz powieść Boldogult úrfikoromban [W mych świe˛ tej pamie˛ ci młodzieńczych latach]. W utworach tych jedzenie służy zazwyczaj tylko jako alibi dla długich wynurzeń metafizycznych. Poprzez jedzenie pisarz potrafi powiedzieć jeszcze wie˛ cej o losie swoich bohaterów27. Spotykamy sie˛ zarówno z opisami posilajacego ˛ sie˛ człowieka, jak i potraw oraz sposobu ich przygotowania. Ta ostatnia kwestia cze˛ sto staje sie˛ zalaż˛ kiem dyskusji pomie˛ dzy postaciami. Sceny spożywania posiłków zawsze obrazowane sa˛ jako rytuał28. „Nierzadko zdarza sie˛ , że opis rytuału zamawiania dań i napojów okazuje sie˛ bardziej obszerny i ciekawy, niż naste˛ puja˛ 29 ce po nim wydarzenia” . Trudno znaleźć u Krúdyego bohaterów, którzy posilaja˛ sie˛ w otoczeniu rodziny, za miejsce spożywania posiłków służa˛ zazwyczaj restauracje, karczmy, gospody, jako że jedzenie jest jednocześnie rytuałem towarzyskim. Tym samym bohaterowie uciekaja˛ w te miejsca od swojej bezdomności30. W opowiadaniu zatytułowanym Isten veletek, ti boldog Vendelinek! [Bóg z Wami, szcze˛ śliwi Vendelinowie!] Krúdy pisze, że warto odwiedzać raczej małe karczmy niż eleganckie restauracje, ponieważ w tych drugich ludzie nie jedza˛ w sposób naturalny. Varga w opisach swoich wycieczek gastronomicznych po restauracjach wpisuje sie˛ w tradycje literackie zwiazane ˛ z Krúdym. W nostalgicznym tonie wspomina i kontynuuje tradycje gastronomiczne we˛ gierskiej literatury. Świadczy o tym również jego technika prozatorska, jako że oś narracji wyznaczaja˛ klimat, doświadczenia zmysłowe i wspomnienia. Poprzez opis gastronomii tworzy swoja˛ własna˛ tożsamość kulinarna. ˛ Wspominanie potraw jest dla niego równoznaczne ze wspominaniem we˛ gierskiego życia, tak jak wspomnienia z dzieciństwa wiaż ˛ a˛ sie˛ z charakterystycznymi potrawami spożywanymi w trakcie jego wizyt na We˛ grzech. Varga świadomie nawiazuje, ˛ a nawet 27 28 29 30 L. FÜLÖP, Közelítések Krúdyhoz, Budapeszt 1986, s. 176. Tamże, s. 189. Tamże, s. 190. Tamże, s. 186. MOTYWIKA TOŻSAMOŚCI W TEKSTACH K. VARGI 147 kilkakrotnie przywołuje najsłynniejsza˛ scene˛ , w której gastronomia wiaże ˛ sie˛ ze wspomnieniami, a mianowicie magdalenki Prousta. „W dzieciństwie na We˛ grzech najbardziej lubiłem zapach rozchodzacy ˛ sie˛ z mieszkań koło godziny trzynastej, kiedy nakrywano do stołu. Słodka woń duszonych na smalcu warzyw, leczo, faszerowanej papryki, zapiekanki kartoflanej. Tanich, syca˛ cych, jednodaniowych posiłków, po których można już było nie jeść do końca dnia. Podawanych ze świeżym, białym chlebem, mie˛ kko moszczacym ˛ żoładek. ˛ Pamie˛ tam na proustowski sposób te zapachy z ulic XIV dzielnicy, gdzie mieszkały zaprzyjaźnione z moim ojcem rodziny. Szczególnie dobrze pamie˛ tam obiady u państwa Répów, mieszkajacych ˛ przy Újvidék tér”31. Jednakże warto tu znowu nawiazać ˛ do Krúdyego, ponieważ wszystkie potrawy wyste˛ pujace ˛ w „opowiadaniach żoładkowych” ˛ odgrywaja˛ w historiach role˛ zaste˛ pcza. ˛ W jego opowiadaniu Isten veletek, ti boldog Vendelinek! [Bóg z Wami, szcze˛ śliwi Vendelinowie!] każde danie przywołuje jakieś wspomnienie, historie˛ poprzez zasade˛ przyległości metonimicznej. „Wspominanie nie jest niczym innym, niż przywoływaniem utożsamianych ze soba˛ synekdoch metonimicznych z przeszłości poprzez podobieństwo w teraźniejszości”32. Jednak Varga nie jest jedynym zagranicznym pisarzem o we˛ gierskich korzeniach, u którego pojawia sie˛ kwestia tożsamości kulinarnej. Ze wzgle˛ du na temat można tutaj wspomnieć o ksiażce ˛ Viviane Chocas pt. Bazar magyar [We˛ gierski bazar], która ukazała sie˛ na We˛ grzech w 2007 roku33. Autorka jest francuska˛ dziennikarka˛ pochodzac ˛ a˛ z rodziny we˛ gierskich emigrantów, relacjonowała transformacje˛ ustrojowa˛ na We˛ grzech. Jej ksiażka ˛ opowiada o stopniowym odkrywaniu na nowo we˛ gierskich korzeni i tożsamości, ale szczególnie istotne jest to, że cała historia toczy sie˛ wokół we˛ gierskiej gastronomii, potraw i zmysłów. Tytuły rozdziałów, tak samo jak u Vargi, przywołuja˛ we˛ gierskie potrawy: paczek ˛ karnawałowy, gołabki, ˛ salami, tokaj, kluseczki, białe wino, tort naleśnikowy. Rodzice nie nauczyli głównej bohaterki mówić po we˛ giersku, w domu zawsze rozmawiali ze soba˛ wyłacznie ˛ po fran34 cusku. „By przeżyć, zamordowali swój je˛ zyk” . Jedyne, co pozostało z ich we˛ gierskiej tożsamości, to we˛ gierskie potrawy, ponieważ „świat nie widział jeszcze czegoś takiego, by ustrój polityczny obalił kuchnie˛ narodowa” ˛ 35. 31 Gulasz z turula, s. 7. L. SZILASI, Maggi, Étel által történő helyettesítés és evés által történő emlékezés Krúdy Gyula Isten veletek, ti boldog Vendelinek! című novellájában, „Literatura” 2002, nr 3, s. 321. 33 V. CHOCAS, Magyar bazár, Budapeszt 2007. 34 Tamże, s. 11. 35 Tamże. 32 VIKTÓRIA VAS 148 4. „WE˛ GIER NIE JEST SZCZE˛ ŚLIWY”, CZYLI SŁYNNA WE˛ GIERSKA MELANCHOLIA Przedstawiony w Gulaszu z turula obraz We˛ gier przesiaknie ˛ ˛ ty jest nostalgia, ˛ melancholia˛ i pragnieniem śmierci. We˛ gierska depresja jest z jednej strony faktem statystycznym, z drugiej zaś niezwykle rozprzestrzenionym za granica˛ powszechnym przeświadczeniem (według znanego powiedzenia: „We˛ gier weseli sie˛ płaczac”). ˛ Również w historii literatury odnaleźć można tradycje˛ we˛ gierskiej melancholii. Jeśli chcielibyśmy pozostać tylko przy przodkach literackich wspomnianych przez Varge˛ , już sam Krúdy pisał, że „We˛ gier nie jest szcze˛ śliwy”. W powieści Máraiego natomiast – który oczywiście nawia˛ zuje do Krúdyego – możemy przeczytać, że „tylko Sindbad i ludzie jego pokroju mieli świadomość, że cały kraj jest pograżony ˛ w smutku”36. Wokół przysłowiowej nostalgii we˛ gierskiej duszy Varga buduje przede wszystkim Gulasz z turula, melancholia w Bildungsroman ma już inny charakter. Według niego poje˛ cia „we˛ gierskość” i „nostalgia” sa˛ nierozłaczne. ˛ „Nostalgia jest fundamentem, na którym buduje sie˛ we˛ gierska tożsamość. Nostalgia za czasami wielkości, choć zbyt cze˛ sto była to wielkość iluzoryczna. Trudno jednak w nieuleczalnym smutku za strata˛ zbudować tożsamość inna˛ niż nieszcze˛ śliwa”37. Uważa on, że nieodzowna˛ podstawa˛ we˛ gierskiego bytu jest nostalgia. Wsze˛ dzie znajduja˛ sie˛ wywołujace ˛ nostalgie˛ kawiarnie, możemy zjeść w bufecie Nostalgia, kupować nostalgiczne pamiatki ˛ w przesiaknie ˛ ˛ tym wre˛ cz nostalgia˛ antykwariacie oraz podróżować do malowniczego Zakola Dunaju pociagami ˛ wypełnionymi poczuciem nostalgii. Z wyte˛ sknieniem myślimy o dawnych czasach wielkości, ale nie wiadomo, kiedy dokładnie ta wielkość była. Właściwy dla We˛ grów jest mit starych dobrych czasów. Wina˛ za we˛ gierska˛ depresje˛ Varga obarcza znana˛ z cie˛ żkich potraw kuchnie˛ we˛ gierska. ˛ „Mnie zawsze po obfitym budapeszteńskim posiłku ogarniaja: ˛ melancholia, te˛ sknota, smutek i znieche˛ cenie. […] Jestem najedzony i nieszcze˛ śliwy; dokonuje˛ rachunku sumienia i jest to rachunek dziesie˛ ciokrotnie przekraczajacy ˛ kwote˛ , jaka˛ musze˛ dać kelnerowi”38. Druga˛ przyczyne˛ we˛ gierskiej depresji znajduje w nieprzepracowanej żałobie historycznej. Tragedie˛ 36 37 38 S. MÁRAI, Sindbad powraca do domu, Warszawa 2008, s. 106. Gulasz z turula, s. 35. Tamże, s. 22. MOTYWIKA TOŻSAMOŚCI W TEKSTACH K. VARGI 149 we˛ gierskiego losu widzi jednak również w tym, że We˛ grom nie udało sie˛ uczynić ze swojej traumy historycznej sprawy o zasie˛ gu światowym39. W dwóch miejscach, w watkach ˛ dotyczacych ˛ historii wyraźnie czuć, że Varga patrzy na we˛ gierska˛ kulture˛ „oczyma Polaka”. W pierwszym tego typu fragmencie rzeczywiście dokonuje projekcji mesjanizmu na sytuacje˛ We˛ gier w zwiazku ˛ z Széchenyim, nazywajacym ˛ siebie samego antychrystem: „We˛ grom i Polakom w kluczowych momentach historii brakowało antychrystów, którzy by ich uratowali”40. W drugim fragmencie natomiast padaja˛ naste˛ pujace ˛ słowa: „Lista we˛ 41 gierskich kle˛ sk łagodzi liste˛ we˛ gierskich przeste˛ pstw” . Zdanie to jest bez wat˛ pienia prawda,˛ której źródeł należy szukać w widocznej wśród Polaków potrzebie rozliczenia sie˛ z własnymi przewinieniami historycznymi, co we współczesnej literaturze polskiej jest obecnie ważnym i powracajacym ˛ tematem. W nawiazaniu ˛ do we˛ gierskiej depresji Varga pisze także o skłonności We˛ grów do popełniania samobójstwa. Wymienia postaci historyczne, gwiazdy, osobistości ze świata polityki i popkultury, którzy sami odebrali sobie życie. Nie uważa za przypadek również i tego, że nazywana hymnem samobójców piosenka Szomorú vasárnap (znana również jako Gloomy Sunday) też jest utworem we˛ gierskim. „Historia we˛ gierskiej kultury to historia samobójstwa. Odbieranie sobie życia jest nieodłacznym ˛ składnikiem, a właściwie konsekwencja˛ we˛ gierskiej nostalgii; nie da sie˛ wytrzymać te˛ sknoty nie wiadomo za czym – zamienia sie˛ ona w bezdenna˛ depresje˛ , prowadzac ˛ a˛ do pozbawienia sie˛ życia”42. W Bildungsroman właściwie wszystko przesiaknie ˛ ˛ te jest medytacja˛ o śmierci i myśla˛ o przemijaniu. Autor wyobraża sobie Góry Budzińskie jako ogromna˛ nekropolie˛ . Fizyczne starzenie sie˛ ojca jest pretekstem do długich rozważań na temat rozkładu ciała. Spojrzenie dostrzegajace ˛ wsze˛ dzie śmierć i zmarłych przywodzi na myśl opowiadanie Krúdyego Érzelgős utazás [Podróż sentymentalna], w którym Dunajem spływaja˛ martwe ciała me˛ żczyzn i kobiet. Zamyślony na brzegu Sindbad wchodzi do wody, by odnaleźć ciało zmarłej ukochanej, ale jednocześnie myśli o tym, że przy okazji może zapoznać sie˛ z samobójczyniami43. W Bildungsroman pojawia sie˛ osławiona wysoka liczba samobójstw na We˛ grzech, ale plotki sasiadów ˛ również cze˛ sto kraż ˛ a˛ wokół tego tematu. Można podejrzewać, że to właśnie tu należałoby 39 Tamże, s. 71. Tamże, s. 52. 41 Tamże, s. 51. 42 Tamże, s. 76. 43 Gy. KRÚDY, Érzelgős utazás, w: Szindbád, Budapest 1975, http://mek.niif.hu/00700/00 760/html/04.htm#39 40 VIKTÓRIA VAS 150 szukać korzeni melancholijnych We˛ gier przedstawionych w Gulaszu z turula, a nawet i to, że w rzeczywistości legenda ta służy autorowi za alibi do stawiania metafizycznych pytań. Varga odczuwa pociag ˛ do tematyki śmierci, co jest w równym stopniu cecha˛ charakterystyczna˛ tego pisarza, jak i we˛ gierskiej duszy. Melancholia jest elementem powracajacym ˛ także w utworach o innej tematyce. Bohater wydanej również na We˛ grzech ksiażki ˛ pt. Aleja Niepodległości44 traci życie już w pierwszym zdaniu powieści. Natomiast bohater jego wcześniejszej powieści Nagrobek z lastryko45, spogladaj ˛ ac ˛ wstecz z perspektywy polskiej utopii i szykujac ˛ sie˛ do samobójstwa, opowiada historie˛ swojego życia oraz swojej rodziny. 5. PODRÓŻ CZY POWRÓT DO DOMU? Można powiedzieć, że Varga przybył na We˛ gry jako obcokrajowiec i patrzy na miejscowa˛ kulture˛ jako obserwator z zewnatrz. ˛ Stosunki tam panujace ˛ zna jednak w podobnym stopniu jak miejscowi, dysponuje obszerna˛ wiedza˛ na temat we˛ gierskiej kultury i sytuacji w kraju. W rozdziałach swojej ksiażki ˛ to on jest dla polskiego czytelnika przewodnikiem po różnych obszarach we˛ gierskiej kultury. W tym celu wykorzystuje wszystkie możliwe środki, jeśli trzeba, szuka paraleli z Polska.˛ Ze szczególnym upodobaniem nawiazuje ˛ do filmów i różnorodnych produktów popkultury. W jego pisarstwie pojawia sie˛ jednocześnie głos wyrażajacy ˛ zdziwienie z powodu doświadczenia obcości oraz pewności siebie fikcyjnego przewodnika. Wyglada ˛ na to, że we˛ gierskie podróże Vargi powinniśmy interpretować cze˛ ściowo jako powrót do domu. Spostrzeżenie to dodatkowo uzasadnia fakt, że podczas jego pobytu w Budapeszcie przyjeżdżajacy ˛ znajomi z Polski postrzegaja˛ go jako gospodarza46. Z We˛ grami jednak łaczy ˛ go nie tylko pochodzenie. Jak wynika z porównania Bildungsroman i Gulaszu z turula, obraz We˛ gier z jego dzieciństwa jest zupełnie inny niż ten, który został odkryty świadomie – i to właśnie ten drugi oznacza rzeczywiste ukształtowanie sie˛ we˛ gierskiej tożsamości. Jeszcze wie˛ ksza˛ uwage˛ zwraca on na motywy samodefiniowania sie˛ narodu we˛ gierskiego, które sa˛ przede wszystkim wykorzystywane jako reprezentacja dla świata zewne˛ trznego i dlatego maja˛ tak jednostronny i powierzchowny charakter. Varga dekonstruuje te 44 45 46 K. VARGA, Aleja Niepodległości, Wołowiec 2010. K. VARGA, Nagrobek z lastryko, Wołowiec 2007. L. PÁLFALVI, Krzysztof Varga, s. 88. MOTYWIKA TOŻSAMOŚCI W TEKSTACH K. VARGI 151 motywy, ale stworzony przez niego obraz także jest jednostronny. Możemy określić to nawet jako zburzenie mitu narodowego, ale o tym, że autor nie tylko krytykuje, doskonale świadczy jego entuzjastyczny opis regionu winiarskiego Villány w Gulaszu z turula oraz zakończenie dziennika z Peczu. W jego wspomnieniach oraz podczas odbywanych w czasie teraźniejszym podróżach cze˛ ści odnoszace ˛ sie˛ do Polski płynnie przechodza˛ w te zwiazane ˛ z We˛ grami i vice versa, co wskazuje na to, że tożsamość narratora jest cały czas w ruchu, nieustannie sie˛ kształtuje. Topos podróży w literaturze wyznacza paralele˛ pomie˛ dzy podróża˛ fizyczna˛ i wewne˛ trzna˛ podróża˛ duchowa, ˛ a spotkanie z obcościa˛ zmienia konstrukcje˛ „ja”. Nie be˛ dzie chyba przesada˛ stwierdzenie, że dla Vargi podróże po We˛ grzech sa˛ podróżami kształtujacymi ˛ tożsamość, pomimo iż w Gulaszu z turula pozornie nie ma o tym mowy, a bohater Bildungsroman zdawałoby sie˛ wcale sie˛ nie rozwija. Tytuł powieści odnosi sie˛ do gatunku literackiego, w którego centrum znajduje sie˛ główny bohater i zachodzace ˛ w nim kształtowanie sie˛ charakteru lub wkraczanie w dorosłość. Jednak bohater Vargi na próżno rusza w droge˛ , by powrócić w miejsca zwiazane ˛ z dzieciństwem – najwyraźniej podróż ta nie wywiera na niego żadnego wpływu. Możemy przeczytać, że „Ta historia zaczyna sie˛ nigdzie i tam też sie˛ kończy”47. Zakończenie powieści stawia pod znakiem zapytania znaczenie, a nawet zasadność całej historii. „Cóż jest dziwnego w historii, której bohaterowie, jeżeli nawet przez chwile˛ intrygujacy, ˛ nigdy nie przejda˛ do legendy wojennej, podróżniczej, miłosnej ani jakiejkolwiek innej, ponieważ nie be˛ dzie już nigdy wie˛ cej żadnych legend”48. Tożsamość narratora rodzi sie˛ w głównej mierze nie w obre˛ bie pojedynczych utworów, lecz w ich wzajemnych powiazaniach, ˛ w powracajacych ˛ motywach, sceneriach i tematach. BIBLIOGRAFIA ANGYALOSI G.: A pastiche mint interpretáció, „Literatura” 1986, nr 1-2. BENYOVSZKY K.: Irodalmi étlapok, „Alföld” 2007, nr 9. BODNÁR Gy.: A „mese”, a novellaciklus és a Szindbád, „Literatura” 1986, nr 1-2. CHOCAS V.: Magyar bazár, Budapeszt 2007. FÁBRI A.: Ciprus és jegenye, Budapeszt 1978. FÁBRI A.: „Egykor regényhős voltam…”, Az irodalom kultusza Krúdy Gyula műveiben, „Holmi” 2000, nr 6. 47 48 Bildungsroman, s. 139. Tamże, s. 142. 152 VIKTÓRIA VAS FÜLÖP L.: Közelítések Krúdyhoz, Budapeszt 1986. HAMVAS B.: Filozofia wina, tłum. T. Olszański, Warszawa 2013. KERESZTES G.: Mi legyen az ulánusok helyett?, „Élet és Irodalom” 2005, nr 11. KRÚDY Gy.: Miasto uśpionych kobiet, tłum. E. Cygielska, T. Worowska, Warszawa 2019. KRÚDY Gy.: Sindbad, tłum. A. Nawrocki, Warszawa 1988. MÁRAI S.: Sindbad powraca do domu, tłum. T. Worowska, Warszawa 2008. NAGY P.: Huszárik Zoltán: Szindbád, „Filmvilág” 1971, nr 23. PÁLFALVI L.: Krzysztof Varga és a magyar-lengyel haikio-élmény, „Kalligram” 2012, nr 9. SZEGEDY-MASZÁK M.: Márai Sándor, Budapeszt 1991. SZILASI L.: Maggi, Étel által történő helyettesítés és evés által történő emlékezés Krúdy Gyula Isten veletek, ti boldog Vendelinek! című novellájában, „Literatura” 2002, nr 3. TARJÁN T.: Itt enned, innod kell, „Alföld” 2007, nr 9. MOTYWIKA TOŻSAMOŚCI W TEKSTACH KRZYSZTOFA VARGI O TEMATYCE WE˛ GIERSKIEJ Streszczenie Artykuł poświe˛ cony jest problematyce tożsamości w utworach Krzysztofa Vargi o tematyce we˛ gierskiej. Narracja w prozie autora Gulaszu z turula łaczy ˛ w sobie daleko posunie˛ ty krytycyzm i ironie˛ z nostalgicznym obrazem życia codziennego i kultury. Szczegółowe analizy sztuki prozatorskiej Vargi ukazuja˛ pisarza jako świadomego i jednocześnie uważnego obserwatora we˛ gierskiej rzeczywistości, który obnaża kolejne elementy składowe narodowych mitów i symboli, a jednocześnie ujawnia głe˛ bokie źródła własnej tożsamości. Słowa kluczowe: Krzysztof Varga; tożsamość; We˛ gry; narracja. MOTIFS OF IDENTITY IN THE HUNGARY-THEMED TEXTS BY KRZYSZTOF VARGA Summary This article discusses the issue of identity in Krzysztof Varga’s works centred on Hungarian themes. The narrative in the prose of the author of Gulasz z Turula [Turul Goulash] combines far-reaching criticism and irony with a nostalgic picture of everyday life and culture. Detailed analyses of Varga’s prose show that the writer is a conscious and simultaneously attentive observer of Hungarian reality, who exposes successive components of national myths and symbols, and at the same time reveals the deep sources of his own identity. Key words: Krzysztof Varga; identity; Hungary; narration. Translated by Rafał Augustyn