34 (2018) 37-66 Ks. Krzysztof Kinowski Gdańskie Seminarium Duchowne kkino@wp.pl, ORCID: 0000-0002-9740-5500 Motyw „gniewu Bożego” w historiografii Ksiąg Królewskich The Motif of God’s Wrath in the Historiography of the Books of Kings Streszczenie Słowa klucze Motyw „gniewu Bożego” jest kluczowy do Księgi Królewskie; zrozumienia historiografii Ksiąg Królewskich, gniew Boży; a przede wszystkim tragicznego końca Izraela teologia historii i Judy. Opowiadając o losach monarchii podawidowej, autor biblijny1 przedstawia, jak gniew YHWH doprowadza najpierw do podziału królestwa Salomona (1 Krl 11,9-13), następnie do upadku Królestwa Północnego (2 Krl 17,5-23), a ostatecznie do upadku Jerozolimy i Judy (2 Krl 24–25). Teologiczna interpretacja historii w Pierwszej i Drugiej Księdze Królewskiej opiera się na wzajemnie powiązanych paradygmatach „zbrodni i kary” oraz „proroctwa i jego wypełnienia się”. Ich 1 Tego określenia używam w całym artykule w sensie literackim, w odniesieniu do figury, która kryje się za postacią narratora opowiadania, bez wnikania w kwestie diachronicznego rozwoju tektu Ksiąg Królewskich. https://doi.org/10.31743/vv.2018.34.03 ISSN 1644-8561, e-ISSN 2451-280X 37 dopełnieniem jest nierozerwalny związek między gniewem YHWH a niewiernością Jego przymierzu według logiki zasady retrybucji. W ten sposób autor Ksiąg Królewskich interpretuje tragiczny koniec monarchii w Izraelu i Judzie jako skutek słusznego wzburzenia YHWH w reakcji na grzech bałwochwalstwa i porzucenie Go przez lud. Według tej logiki motyw „gniewu Bożego” w Pierwszej i Drugiej Księdze Królewskiej służy racjonalizacji narodowej katastrofy i apologii Boga. Tak nakreślona teologiczna wizja historii jest lekcją i przestrogą dla powygnaniowych odbiorców tych pism. Abstract Keywords The motive of God’s wrath is crucial to un- Books of Kings; derstand the historiography of the Books of wrath of God; Kings, especially the tragic end of Israel and teology of history Judah. In narrating the story about the postDavidic monarchy, the biblical author shows how the wrath of YHWH brings about, first, the division of Solomon’s Kingdom (1Kings 11:9-13), and then the fall of the Northern Kingdom (2Kings 17:5-23), and of Jerusalem and Judah (2Kings 24–25). The theological interpretation of history in 1–2Kings relies on the interconnected paradigms of “crime and punishment” and “prophecy and fulfillment”. The strict link between the wrath of YHWH and the people’s unfaithfulness to His covenant according to the principle of retribution completes the historiographical picture of 1–2Kings. In this manner the author of 1–2Kings interprets the tragic end of the monarchies of Israel and Judah as the result of a just God’s wrath, in response to the people’s sin of idolatry and abandonment of 38 YHWH. By this logic, the motive of God’s wrath is used in 1–2Kings to rationalize the national tragedies and to defend God against any charges of injustice. This theological view of history, depicted in such a way, serves as a lesson and a warning to the post-exilic addressees of these scriptures. 1. Wprowadzenie Literacki motyw „gniewu bogów” jest dobrze znany w pisamch starożytnego Bliskiego Wschodu. Zarówno w Egipcie, Mezopotamii, jak i w tzw. Syro-Palestynie odnajdujemy wiele świadectw, które ukazują działania bogów motywowane gniewem. Może być on powodowany konfliktem z innymi bogami, wynikać z niewierności i nieposłuszeństwa ludzi czy z popełnienia przez nich jakiegoś przewinienia, grzechu. Cechą charakterystyczną tego literackiego motywu jest jego ambiwalencja. Z jednej strony niezadowolenie i gniew bóstwa oznajmiają nieszczęśliwe wydarzenia, wojny, klęski żywio­ łowe czy inne katastrofy2. Z drugiej zaś strony, gdy ustanie przyczyna wzburzenia bóstwa i zostanie przeprowadzony odpowiedni rytuał przebłagania, jego gniew może obrócić się w zbawczą interwencję i przynieść ocalenie, choćby przed wojną czy zniszczeniem miasta przez wrogów3. Motyw „gniewu Bożego” jest podobnie ujmowany w Księgach Królewskich. 2 3 Przykładowo inskrypcja króla Meszy (IX wiek przed Chrystusem) ukazuje najazdy izraelskiego króla Omriego na Moab jako dopust boga Kemosza, który – powodowany gniewem – obrócił się przeciwko swojej ziemi. W nawiązaniu do „Mitu o zniszczeniu ludzkości” można tu dla przykładu wskazać na egipskie teksty świątynne przywołujące rytuał „przełamania gniewu Sekhmet”, dzięki któremu zbawcze działanie 39 Autor biblijny Pierwszej i Drugiej Księgi Królewskiej przedstawia historiografię monarchii podawidowej, czyli teologiczną interpretację historii narodu wybranego od przejęcia rządów przez Salomona po swoim ojcu Dawidzie (1 Krl 1–2) aż do upadku Królestwa Judy (2 Krl 24–25). W tym ludzkim porządku zdarzeń autor biblijny przywołuje motyw „gniewu YHWH” aż 28 razy. Ze szczególnym naci­ skiem czyni to w punktach zwrotnych tych dziejów, takich jak podział Królestwa Salomona (1 Krl 11*–12*)4, upadek Królestwa Północnego (Izraela) i deportacja mieszkańców do Asyrii (2 Krl 17*) czy upadek Królestwa Południowego (Judy) i wygnanie ludności do Babilonii (2 Krl 24–25). Posługując się motywem „gniewu YHWH”, autor biblijny tworzy sieć wewnątrztekstowych odniesień, przez które buduje teologiczną interpretację tych tragicznych wydarzeń na tle całości przesłania Ksiąg Królewskich. Analizę motywu gniewu Bożego w tym dziele można przeprowadzić na różnych poziomach lektury. Niniejsze studium koncentruje się na analizach o charakterze synchronicznym bez wnikania w diachroniczny proces rozwoju tekstów. Najpierw będą poddane badaniu słownictwo i frazeologia, którymi posługuje się autor Pierwszej i Drugiej Księgi 4 40 bóstwa-stworzyciela ma ochronić ludzkość, by nie padła ofiarą rozgniewanej bogini Hator-Sekhmet. Użycie gwiazdek w tym oraz we wszystkich pozostałych przypadkach oznacza zapis uproszczony, który dla ułatwienia lektury artykułu przywołuje treść wskazanego rozdziału bez podawania dokładnego zakresu tekstu. Zapis „1 Krl 11*–12*” oznacza więc, że odwołuję się do kilku perykop rozsianych po 1 Krl 11 i 1 Krl 12, które wspólnie odnoszą się do zagadnienia podziału Królestwa Salomona, a przytoczenie których zbytnio skomplikowałoby zapis. W toku arytukłu wyjaśnię, że chodzi tutaj o zapowiedź podziału królestwa ogłoszoną Salomonowi (1 Krl 11,11-13), o podobną zapowiedź daną Jeroboamowi i jego bunt przeciw królowi (11,26-39) oraz o opowiadanie o buncie pokoleń północnych za czasów Roboama (12,1-20). Taki zapis uproszczony stosuję według podobnego kryterium także w pozostałych przypadkach. Królewskiej w opisie gniewu YHWH. Następnie zostaną przeanalizowane wszystkie wydarzenia Ksiąg Królewskich pod kątem omawianego motywu. Wnioski wypływające z takiego studium pozwolą odkryć logikę dziejów biblijne�go Izraela i Judy w interpretacji autora-redaktora ostatecznej, kanonicznej wersji tekstu Pierwszej i Drugiej Księgi Królewskiej. W dalszej konsekwencji pozwolą one zrozumieć również pragmatyczne znaczenie motywu „gniewu Bożego” w tym korpusie tekstualnym jako literackiego narzędzia, dzięki któremu historia z przeszłości staje się dla czytelnika przestrogą na przyszłość. 2. Słownictwo i frazeologia „gniewu” w Pierwszej i Drugiej Księdze Królewskiej Autorzy Biblii Hebrajskiej posługują się całą gamą leksemów o różnych odcieniach znaczeniowych w polu semantycz­ nym „gniewu”5. Niektóre z nich są przypisane tylko Bogu (np.ānap̄, h.āron), podczas gdy inne opisują także gniew ludzi6. W niniejszym studium analizuje się leksemy i wyrażenia opisujące wzburzenie YHWH w Księgach Królewskich, niemniej ze względu na intertekstualne zależności pojawią się również odwołania do innych ksiąg z korpusu tzw. historii deuteronomistycznej (czyli Księgi Jozuego, Księgi Sędziów, Pierwszej i Drugiej Księgi Samuela, Pierwszej i Drugiej Księgi Królewskiej) oraz do Księgi Powtórzonego Prawa. Podstawowym leksemem wyrażającym gniew jest czasownik ānap̄, który w koniugacji qal oznacza ‘być rozgniewanym, gniewać się’, a w koniugacji hitpael – zintensyfikowaną reakcję ‘rozjątrzyć się, rozgniewać się’. W całej historii deuteronomistycznej występuje on tylko w Księgach Królewskich i przy5 6 Zob. Bergman – Johnson, „‫”ָאנַף‬, 348-360. Należy zauważyć, że biblijne określenia związane z „gniewem” trzy razy częściej opisują zagniewanie Boga niż człowieka. 41 wołuje motyw „gniewu YHWH” z powodu grzechów ludu (qal, 1 Krl 8,46), bałwochwalstwa Salomona (hitpael, 1 Krl 11,9) i mieszkańców Królestwa Północnego (hitpael, 2 Krl 17,18). Czasownik ānap̄ tworzy w ten sposób intertekstualny związek między deklaracjami modlitwy Salomona (1 Krl 8,22-53), podziałem jego królestwa jako karę za niewierność Bogu YHWH (2 Krl 11*–12*) oraz upadkiem Izraela z tych samych powodów (2 Krl 17,7-23). W podobnym kontekście, tj. w związku z bałwochwalczym buntem przeciwko YHWH, leksem ānap̄ jest użyty w Księdze Powtórzonego Prawa. Bóg chciał w gniewie zgładzić Izraelitów (9,8) i Aarona (9,20), a nawet samego Mojżesza (Pwt 1,37; 4,21), lecz zaniechał tego ze względu na jego zasługi i wstawiennictwo (9,19-20). Kontekst biblijny łączy więc leksem ānap̄ z karą za odstępstwo od wierności Bogu, ale jednocześnie wskazuje na możliwość jej złagodzenia i wyznacza drogę do ocalenia. Słowem pochodnym od ānap̄ jest āp̄, najczęściej występujący rzeczownik „gniewu” w Biblii Hebrajskiej. Oznacza on ‘nos, nozdrza’, a przez metonimię także ‘gniew, wściek­ łość’7. W Pierwszej i Drugiej Księdze Królewskiej odnajdziemy liczne przykłady wyrażeń i idiomów ze słowem āp̄: – h.ārāh āp̄ bə-X (‘rozpalić się gniewem przeciwko X’ – 2 Krl 13,3; 23,26); – ‘al-’ap̄ Yhwh (‘z powodu gniewu YHWH’ – 2 Krl 24,20; por. 24,3 LXX); – h.ǎron ’ap̄ (‘żarliwy gniew’), w wyrażeniu (lō’) šûb mēh.ǎron ˉ ’appo bə-X (dosł. ‘(nie) powrócić od swego żarliwego gniewu przeciw X’, czyli ‘(nie) zaniechać swego żarliwego gniewu przeciw X’ – 2 Krl 23,26). 7 42 Semantyczny związek między „nozdrzami” a „gniewem” wyrażają biblijne metafory opisujące gniew jako h.ēmāh (‘żar’) czy ‘āšān (‘dym’) unoszące się z nozdrzy (np. Ez 38,18; Ps 18,9). Podobny związek istnieje między gniewem a prychnięciem, podmuchem powietrza z nozdrzy (zob. wyrażenie rûah. ’ap̄ – ‘podmuch nozdrzy’ w Wj 15,8; Ps 18,16; Hi 4,9). Poprzez metonimię także sam rûah. (‘podmuch’) wyraża „gniew” (np. Sdz 8,3; Iz 25,4). Ostatni zwrot jest syntagmatem, występującym w Biblii Hebrajskiej zarówno w deklaracjach ocaleniach, jak i w zapowiedziach nieuchronnej kary Bożej. W Pwt 13,18 Bóg nakłada na Izraelitów obowiązek wytępienia tych, którzy będą służyć innym bogom (13,13-14), jako warunek od­ wrócenia gniewu YHWH i ocalenia ludu. Konkretna realizacja tego polecenia znajduje się w Joz 7,26, gdzie obłożenie karą cheremu doliny Akor spowodowało, że gniew YHWH „odwrócił się” (wayyāšob) od Izraelitów. Odwrotna ˉ sytuacja została opisana we wspominanym powyżej tekście 2 Krl 23,26. Mimo starań reformatorskich króla Jozjasza (2 Krl 23,4-25) YHWH nie zaniechał swojego żarliwego gniewu wymierzonego w Judę z powodu prowokujących Go czynów króla Manassesa. Z przytoczonych przykładów wynika, że bałwochwalstwo (idolatria) czy jakiekolwiek odstępstwo od przykazań YHWH wywołuje Jego karzący gniew, a jedynym sposobem na jego ugaszenie jest wierność Bogu i bezwzględne potępienie względem dopuszczających się zakazanych praktyk. Podobna logika, chociaż wyrażona w nieco inny sposób, jest zawarta w 1 Sm 28,18: YHWH ukarał Dawida, ponieważ ten nie posłuchał Bożego rozkazu i nie dopełnił dzieła zniszczenia w imię żarliwego gniewu YHWH przeciwko Amalekitom. Frazeologia Ksiąg Królewskich związana z „gniewem” zawiera także określenie h.ēmāh (‘gorąc, żar’)8. Ilustruje ono związek między podniesieniem temperatury ciała a fizyczną reakcją na wewnętrzne wzburzenie. Gniew opisywany jako rozpalający od wewnątrz ogień występuje w parze z czasow­ nikiem yās.at (‘być rozpalonym, rozpalić (kogoś)’ w koniuga­ ˉ się’ w koniugacji nifal). Wyrażenie nis.s.ətāh cji qal, ‘rozpalić ˉ h.ǎmat YHWH bə-X (‘gniew YHWH rozpalił się prze­ ˉ ciw X’) odnajdujemy w Księgach Królewskich dwukrotnie (2 Krl 22,13.17) jako zapowiedź nieugaszonego gniewu 8 Jest to drugi co do częstotliwości występowania rzeczownik opisujący „gniew” w Biblii Hebrajskiej. 43 YHWH z powodu nieprzestrzegania słów odnalezionej Księgi Prawa oraz praktyk bałwochwalczych9. Motyw „gniewu Bożego” jako h.ēmāh pojawia się także w kontekście bałwochwalczego buntu Izraelitów pod Synajem (Pwt 9,19), kary wymierzonej w bezbożne miasta Sodomę, Gomorę, Admę i Seboim (Pwt 29,22) oraz w teologicznej interpretacji przyszłego (z punktu widzenia narracyjnego) wygnania babilońskiego (Pwt 29,27) jako żaru gniewu YHWH za niewierność przymierzu i idolatrię (Pwt 29,24-26)10. Interpretacja proroctwa Chuldy (2 Krl 22,15-20) w świetle Pwt 29,21-27 oznacza zatem, że nadciągająca kara (upadek Judy i wygnanie) jest nieuchronna, a żar gniewu YHWH „nie zagaśnie” (lō’ t ik‐ beh – 2 Krl 22,17) ze względu na powagę odstępstwa. ˉSzczególnie ważne miejsce w polu semantycznym „gniewu” zajmuje leksem kā‘as występujący w historiografii Pierwszej i Drugiej Księgi Królewskiej łącznie 20 razy (1 Krl 14,9.15; 15,30(2x); 16,2.7.13.26.33; 21,22(2x); 22,54; 2 Krl 17,11.17; 21,6.15; 22,17; 23,19.26(2x))11. Czasownik ten opisuje wewnętrzne przeżycia podmiotu związane z niewłaściwym potraktowaniem go przez kogoś. Jest on zazwyczaj tłuma­ czony jako ‘być rozdrażnionym’ (w koniugacji qal), ‘rozdrażnić, rozgniewać, rozjątrzyć’ (piel), ‘sprowokować do gniewu, spowodować rozdrażnienie’ (hifil). Leksem kā‘as występuje w Pierwszej i Drugiej Księdze Królewskiej wyłącznie w koniugacji hifil, i to w kontekście apostazji oraz bałwochwalstwa (idolatrii), które pobudzają YHWH do gniewu na tych, któ9 10 11 44 W korpusie historii deuteronomistycznej leksem h.ēmāh występuje jeszcze 2 razy, lecz tylko w odniesieniu do gniewu ludzkiego (Dawida w 2 Sm 11,20 i Naamana w 2 Krl 5,12). W zaledwie kilku wersetach Pwt 29,21-27 motyw gniewu YHWH jest przywołany aż 8 razy: dwukrotnie przy pomocy h.ēmāh (w. 22.27), czterokrotnie przy użyciu słowa ’āp̄ (w. 22.23.26.27), po razie poprzez leksemy h.ŏrî (‘żar, rozpalenie’ – w. 23) i qes.ep̄ (‘gniew, wzburzenie’ – w. 27). Rzeczownikowym derywatem tego leksemu jest słowo ka‘as, które tłumaczy się zazwyczaj jako ‘gniew, rozdrażnienie, rozjątrzenie’. rzy się ich dopuszczają (podobnie w Księdze Powtórzonego Prawa i Księdze Jeremiasza)12. We wszystkich tych pismach kā‘as pełni funkcję określenia technicznego na opisanie gniewu YHWH sprowokowanego postępowaniem ludzi. W ten sposób wyraża on ważny element teologii deuteronomistycznej: YHWH nie oburza się na ludzi bez powodu i nie pozostaje bierny, gdy ci porzucają Go, by służyć bożkom (idolom). Autor Ksiąg Królewskich posługuje się jeszcze kilkoma leksemami z pola semantycznego „gniewu”, takimi jak rzeczownik qes.ep̄ (‘gniew, oburzenie’), przymiotnik zā‘ēp̄(‘zagniewany, zirytowany’) czy czasownik rāgˉaz (‘trząść się’ w koniugacji qal, ‘być wewnętrznie roztrzęsionym, rozgniewanym’ w koniugacji hitpael). Żaden z nich nie odnosi się jednak do gniewu YHWH, lecz jest użyty w opisie gniewu człowieka13. Podsumowując powyższe analizy, należy wyciągnąć kilka wstępnych wniosków. Po pierwsze, motyw „gniewu Bożego” w Księgach Królewskich jest nierozerwalnie związany z reakcją YHWH na grzech, a szczególnie na bałwochwalstwo i odstępstwo ludu od przymierza z Nim. Po drugie, gdy nie jest za późno, a szkodliwość wykroczenia pozostaje mała, żar gniewu YHWH można zagasić modlitwą wstawienniczą i odwróceniem się od grzesznego postępowania. Po trzecie, gniew YHWH i kara wymierzona na jego podstawie są zawsze uzasadnione. Nie są kaprysem Boga i nie wynikają z Jego przesadnego wzburzenia. Pan Bóg zapala się gniewem tylko wtedy, gdy ludzie prowokują go swoimi bezbożnymi poczynaniami, ściągając tym samym na siebie negatywne konsekwencje własnych działań. 12 13 Zob. Pwt 4,25; 9,18; 31,29; 32,16.19.21(2x).27; Joz 2,12; Jr 7,18.19; 8,19; 11,17; 25,6.7; 32,29.30.32; 44,3.8. Rzeczownik qes.ep̄ opisuje oburzenie Izraelitów z powodu czynu króla Moabu (2 Krl 3,27), rozgoryczenie syryjskiego generała Naamana na Elizeusza (2 Krl 5,11), złość Elizeusza na króla izraelskiego Joasza (2 Krl 13,19). Przymiotnik zā‘ēp̄ natomiast odnosi się do gniewu Achaba (1 Krl 20,43; 21,4), a czasownik rāgˉaz występuje w opisie wrogości Asyrii względem YHWH (2 Krl 19,27.28). 45 3. Dynamika dziejów Izraela i Judy: dramat „gniewu Bożego” w trzech aktach Analizie zostaną teraz poddane przykłady gniewu Bożego w kontekście logiki dziejów Izraela i Judy w Pierwszej oraz Drugiej Księdzie Królewskiej. Jak zauważono we wprowadzeniu, w dziejach tych wyraźnie zaznaczają się trzy tragiczne cezury: podział królestwa Salomona (1 Krl 11*–12*), upadek Izraela (2 Krl 17*) i upadek Judy (2 Krl 24–25). Każde z tych wydarzeń jest skutkiem gniewu YHWH skierowanego bądź to na konkretne osoby, bądź też na całą zbiorowość ludu Bożego. Z tego powodu dynamikę historiografii Ksiąg Królewskich można nazwać obrazowo „dramatem «gniewu Bożego» w trzech aktach”. 3.1. Akt pierwszy: dzieje Królestwa Salomona Motyw „gniewu YHWH” pojawia się po raz pierwszy w 1 Krl 8,46 (’ānap̄ w qalu) w modlitwie króla Salomona wygłoszonej podczas poświęcenia świątyni jerozolimskiej. Projekt budowy świątyni dla YHWH, jej uroczyste poświęcenie i inauguracja kultu (5,15–8,66) są punktem kulminacyjnym mądrych i pokojowych rządów Salomona, idealnego władcy odnoszącego liczne sukcesy na niwie krajowej i międzynarodowej. W kon­ tekście tego złotego okresu w dziejach monarchii modlitwa króla staje się w pewnym sensie programowym manifestem teologicznym historiografa Ksiąg Królewskich, a także punktem odniesienia i kluczem interpretacyjnym do zrozumienia dynamiki dziejów pokoleń następujących po Salomonie. Zawiera ona bowiem podstawową teologiczną regułę dziejów: YHWH ukarze swój lud, gdy ten będzie grzeszył przeciw Niemu, lecz gdy nawróci się do Niego z całego serca i będzie modlił się o przebaczenie „w tej świątyni”, YHWH okaże mu swą litość (zob. np. 8,33-34). Motyw „gniewu Bożego” w 8,47-49 pojawia się więc w kontekście postawy pełnej ufności w ocalenie tych, którzy odwracają się od swoich grze46 chów. Warto zauważyć, że historiograf otwarcie nawiązuje w wierszach 8,34.48 do wygnania babilońskiego. Z punktu widzenia narracyjnego jest to spojrzenie w przyszłość (2 Krl 24–25), która z perspektywy czytelnika stała się już faktem dokonanym (jest to tzw. prolepsa analeptyczna). Uzasadnione jest zatem stwierdzenie, że tekst modlitwy Salomona powi­ nien być odczytywany w odniesieniu do całej historii Izraela i Judy w Pierwszej oraz Drugiej Księdze Królewskiej. Podobną funkcję teologiczną i narracyjną pełni odpowiedź YHWH na modlitwę Salomona (1 Krl 9,3-9). Trwałość królestwa jego ojca Dawida oraz istnienie świątyni w Jerozolimie zostają bowiem uzależnione od przestrzegania Bożych praw i nakazów. O ile motyw „gniewu YHWH” w 1 Krl 8,46-49 jest przywołany w kontekście pozytywnym (jako obietnica ocalenia i ostrzeżenie dotyczące przyszłości), o tyle jego kolejna odsłona w 11,9 przedstawia pełne ekspresji wzburzenie Boga (’ānap̄ w hitpaelu) w reakcji na odstępstwo Salomona14. Król zwrócił się ku obcym bogom i oddał się praktykom bałwochwalczym wymierzonym w jedyność kultu YHWH pod wpływem swoich licznych żon wyznających kulty pogańskie (11,1-8). Bóg rozsierdził się więc przeciw Salomonowi za to, że odwrócił „swoje serce” od Niego i nie posłuchał Jego ostrzeżenia (11,10; zob. także 9,3-9). YHWH ogłosił też karę (11,1113): wyrwie mu z rąk pokolenia północne (Izrael) i władze nad nimi przekaże komuś innemu, a potomkom Salomona pozostawi tylko pokolenie Judy (ze względu na zasługi jego ojca Dawida i obecność świątyni YHWH w Jerozolimie). W sensie narracyjnym ta groźba zaczyna się spełniać już w kolejnych wersetach, kiedy to Bóg osobiście wzbudza wrogów przeciw Salomonowi (11,14-28) i wybiera sobie jednego z jego dostojników, Jeroboama, na przyszłego władcę Izraela (11,29-40). On właśnie zostanie obwołany królem przez przy14 Intertekstualny związek między 1 Krl 8,46 a 11,9 wyraża użycie tego samego czasownika ’ānap̄, w drugim przypadku w zintensyfikowanej formie hitpael. 47 wódców pokoleń północnych w buncie przeciw Roboamowi, synowi Salomona (12,16-20). Z powodu bałwochwalstwa Salomona gniew YHWH doprowadza zatem do podziału królestwa na północny Izrael i południową Judę, które odtąd będą pozostawały we wzajemnie wrogich relacjach. Oznacza to koniec złotej ery w dziejach monarchii Dawidowej, koniec „pierwszego aktu” historiografii Ksiąg Królewskich. 3.2. Akt drugi: dzieje podzielonego Królestwa Salomona do upadku Izraela W kolejnych częściach tego dzieła (1 Krl 12*–2 Krl 17*) motyw gniewu Bożego pojawia się tylko i wyłącznie w związku z historią monarchii izraelskiej (pierwsza deklaracja gniewu Bożego przeciw monarchii judzkiej znajduje się dopiero w 2 Krl 21,6). Dramat odrzucenia Izraela z powodu gniewu YHWH rozpoczyna się wraz z jego pierwszym władcą, Jeroboamem. Opowiadanie o jego rządach jest pełne ironii, gdyż to jego właśnie YHWH wybrał, aby stanął na czele pokoleń północnych i żeby Bóg mógł w ten sposób wymierzyć zapowie­ dzianą karę za bałwochwalstwo Salomona (1 Krl 11,31-37). Jeroboam otrzymał także ostrzeżenie od YHWH (podobne do tego udzielonego wcześniej Salomonowi w 9,3-9), że powodzenie jego rządów i trwałość monarchii w Izraelu są uwarunkowane wiernością Bożym prawom i poleceniom (11,3839). Niestety, Jeroboam nie posłuchał tego nakazu i odstąpił od prawowiernego kultu YHWH w świątyni jerozolimskiej, ustanawiając świątynie w Betel i Dan (12,28-29). W ten sposób doprowadził do grzechu apostazji całego Izraela (12,30). Nawet przeklęcie ołtarza w Betel przez YHWH (13,1-3) nie zawróciło Jeroboama ze złej drogi (13,33-34). Zarzut o kon­ tynuowanie „grzechu Jeroboama” przez jego następców i cały lud Izraela będzie powracał jak refren w kolejnych rodziałach Ksiąg Królewskich. Można powiedzieć, że grzech apostazji oraz idolatrii doprowadził monarchię izraelską do odrzucenia przez YHWH i unicestwienia już u początków jej historii. 48 Wszystkie odsłony gniewu Bożego w kolejnej części Pierwszej i Drugiej Księgi Królewskiej są zebrane w tabeli. Gniew YHWH 1 Krl 14,9 Dobór Prowokator/ słownictwa adresat gniewu kā‘as, hifil 1 Krl 14,15 kā‘as, hifil 1 Krl 15,30 kā‘as, hifil + rzecz. ka‘as 1 Krl 16,2 kā‘as, hifil Przyczyna gniewu (zarzuty) Następstwo gniewu (kara) król Jeroboam idolatria, odrzucenie YHWH zapowiedź zagłady dynastii (w. 10-11) Izraelici „grzech Jeroboama” kontynuowany przez Izraela (w. 16) kontynuowanie „grzechu Jeroboama” zapowiedź upadku Izraela i deportacji do Asyrii kontynuowanie „grzechu Jeroboama”, idolatria kontynuowanie „grzechu Jeroboama”, idolatria idolatria (w. 32-33) zagłada dynastii Baszy (w. 11-12) moderstwo Nabota (w. 19), doprowadzenie do grzechu Izraela, idolatria (w. 25-26) zapowiedź śmierci Achaba i zagłady jego rodu (w. 21-22; por. w. 29 oraz 22,34-38) król Nadab, syn Jeroboama król Basza 1 Krl 16,7 kā‘as, hifil 1 Krl 16,13 kā‘as, hifil król Ela, syn Baszy 1 Krl 16,26 kā‘as, hifil król Omri 1 Krl 16,33 kā‘as, hifil król Achab, syn Omriego 1 Krl 21,22 kā‘as, hifil + rzecz. ka‘as zagłada dynastii Jeroboama (w. 28-29) kontynuowa- zapowiedź zanie „grzechu głady dynastii Jeroboama”, (w. 3-4.7) wytępienie jego rodu brak informacji brak informacji 49 Gniew YHWH 1 Krl 22,54 Dobór Prowokator/ słownictwa adresat gniewu kā‘as, hifil król Ochozjasz, syn Achaba 2 Krl 13,3 h.ārāh ’ap̄ Izraelici 2 Krl 17,11 kā‘as, hifil Izraelici 2 Krl 17,17 kā‘as, hifil 2 Krl 17,18 ’ānap̄, hitpael Przyczyna gniewu (zarzuty) kontynuowanie „grzechu Jeroboama”, a także występków Izabeli i Achaba, idolatria kontynuowanie „grzechu Jeroboama”, idolatria (w. 6) idolatria, naśladowanie czynów innych ludów (w. 7-8), odrzucenie przymierza (w. 15-16), ofiary z dzieci, czary i wróżbiarstwo (w. 17) Następstwo gniewu (kara) brak informacji pogrom ludności przez Aramejczyków (w. 7) upadek Samarii, koniec Izraela i deportacja do Asyrii (w. 5-6), pozostaje tylko pokolenie Judy (w. 18) Zwraca uwagę fakt, że w analizowanej dynamice wydarzeń autor biblijny stosuje rdzeń wyrazowy k‘s jako termin techniczny (stereotypowy), który przywołuje aż 14 razy motyw „gniewu YHWH” wywołanego postępowaniem królów i ludu Izraela. To prowokowanie gniewu YHWH jest – w sensie narracyjnym – myślą przewodnią, refrenem, który wybrzmiewa co chwilę w przeszło dwustuletniej historii monarchii izraelskiej od czasów pierwszej apostazji i wprowadzenia nieprawowiernego kultu przez Jeroboama, pierwszego króla Izraela (933-911 przed Chrystusem – 1 Krl 11*–14*) aż do upadku królestwa i deportacji ludności do Asyrii (721 przed Chrystusem – 2 Krl 17*). 50 W rozwoju analizowanych wydarzeń można dostrzec pewną logikę. Jest ona widoczna przede wszystkim w pierwszych siedmiu przykładach gniewu Bożego, wymierzonego w dynastie izraelskie Jeroboamitów i Baszaitów. Logika ta wpisuje się w schemat grzech – proroctwo – kara. Grzech założyciela dynastii (Jeroboama czy Baszy) prowokuje gniew YHWH i Jego reakcję w postaci prorockiej zapowiedzi kary (wypowiedzianej przez Achiasza z Szilo czy Jehu, syna Chananiego). Wypełnienie się tej zapowiedzi dokonuje się przez wymierzenie surowej kary (zagłada Jeroboamitów z rąk Baszy czy Baszaitów z rąk Zimriego)15. Warto zaznaczyć, że powodem gniewu YHWH i odrzucenia kolejnych dynastii jest zawsze ten sam grzech: apostazja Jeroboama i bałwochwalstwo, którymi zaraził poddany sobie lud Izraela i następne pokolenia16. W tym kontekście przywołanie gniewu YHWH w 1 Krl 14,15 jest szczególnie ważne, gdyż tworzy pomost narracyjny z opowiadaniem 2 Krl 17* o upadku Izraela i deportacji do Asyrii (jest to tzw. prolepsa analeptyczna). Z powyższego wynika, że dla historiografa Pierwszej i Drugiej Księgi Królewskiej monarchia izraelska była skazana na upadek przez „grzech Jeroboama” od samego początku swojego istnienia. Pięć kolejnych przykładów gniewu YHWH jest związanych z losami czwartej dynastii (Omridów)17. W jej dzie15 16 17 Przytoczonemu tutaj schematowi towarzyszy tzw. formuła zamachu stanu, według której uzurpator „knuje spisek” przeciw królowi (qāšar w qalu), „uderza” go (nāk‐ āh w hifilu), „powoduje jego śmierć” (mût w hifilu) i „ogłasza się królem” (mālak‐ w qalu) w jego ˉ na temat tej formuły w Pierwszej i Drugiej Księdze miejsce. Więcej Królewskiej, zob. Dubovský, „Why”, 322-324. Por. Long, 1 Kings, 261. W przypadku Baszy pojawia się dodatkowe oskarżenie, że wytępił ród Jeroboama (1 Krl 16,7). Z punktu widzenia teologicznego zarzut ten nie jest spójny z wcześniejszą narracją, która przedstawia zamach stanu przez Baszę jako realizację woli YHWH (14,14; 16,2). Do trzeciej dynastii izraelskiej można zaliczyć tylko Zimriego, uzurpatora i mordercę króla Eli, rządzącego Izraelem zaledwie przez 7 dni (1 Krl 16,15). Chociaż w opowiadaniu o nim nie pojawia się motyw 51 jach można również zauważyć działanie omówionego wyżej schematu grzech – proroctwo – kara. Mimo że oskarżenie o sprowokowanie gniewu Boga jest skierowane przeciwko założycielowi dynastii Omriemu z powodu kontynuowania „grzechu Jeroboama”, to ciężar winy jest wyraźnie przesunięty na jego syna Achaba, który stał się gorszy od wszystkich swoich poprzedników (1 Krl 16,30) i przewyższył „grzech Jeroboama”, służąc Baalowi i oddając mu pokłon (16,31)18. Do Achaba zatem (a nie do Omriego) jest skierowana prorocka zapowiedź zagłady rodu i końca dynastii. W osądzie nad grzechami Achaba pojawia się jeszcze jedno oskarżenie: zamordowanie Nabota. Ostatecznie więc wyrok ogłoszony przez YHWH nad Achabem i jego potomkami łączy w sobie cechy kary Bożej za apostazję oraz elementy Bożej pomsty za niewinnie przelaną krew (zob. 1 Krl 21,19; 22,34-38; 2 Krl 9,7.25-26). Jak dowiadujemy się w 1 Krl 21,27-29, Pan Bóg odłożył wykonanie tego wyroku na czasy potomków Achaba, ponieważ ukorzył się on przed Nim. Boży wyrok nie dopełnił się jednak na pierwszym synu Achaba, Ochozjaszu, chociaż kontynuował on „grzech Jeroboama” i służył Baalowi jak jego ojciec (1 Krl 22,53-54). Kara zagłady Achabitów dokonała się natomiast za czasów Jorama, drugiego syna Achaba, podczas brutalnego zamachu stanu przeprowadzonego przez Jehu (2 Krl 9,22-26; 10,1-11), założyciela kolejnej, piątej już dynastii w Izraelu19. Interpretując jego okrucieństwo wobec Achabitów w terminach teologicznych, należy stwier18 19 52 „gniewu YHWH”, jego śmierć jest przedstawiona jako konsekwencja grzechów i złego postępowania króla (16,18-19). Opowiadanie o Omridach odbiega od poprzedniego schematu także tym, że Omri nie dokonał zamachu stanu (jego poprzednik Zimri spłonął w pałacu, który sam podpalił), lecz został królem po śmierci swego rywala do tronu, Tibniego (1 Krl 16,21-22). 2 Krl 9–10 jest rozbudowanym opowiadaniem o tym, jak Jehu i wspierający go ludzie zabili króla Jorama, wszystkich członków jego rodziny, jego matkę Izabelę oraz wszystkich popierających go Achabitów w Izraelu i Judzie, włączając w to judzkiego króla Ochozjasza i jego braci. dzić, że było ono konieczną karą za obrazę Boga w grzechu apostazji przez Achaba i jego ród na bezprecedensową dotąd skalę. Motyw „gniewu Bożego” w historiografii Ksiąg Królewskich pojawia się ponownie dopiero w 2 Krl 13,3 w kontekście wzburzenia YHWH na Izraelitów, nękanych najazdami Chazaela, króla Aramu (Syrii), i jego syna Ben Hadada III za czasów Joachaza, syna Jehu. Król Joachaz przebłagał jednak YHWH, który zesłał im wybawiciela i wyzwolił ich spod władzy Aramejczyków (13,4-5). Ta zbawcza interwencja Boga nie odciągnęła jednak Izraelitów od „grzechu Jeroboama”, w którym ciągle trwali (13,6). Z tego powodu doszło do ostatecznej porażki wojsk Joachaza w starciu z Aramejczykami, co sugeruje kontekst (13,7). Przedstawiona tutaj sytuacja różni się znacząco od omawianych wcześniej przykładów gniewu Bożego. Po pierwsze, oskarżenie o kontynuowanie „grzechu Jeroboama” jest skierowane przeciw całej społeczności Izraela, a nie przeciwko królowi i jego rodowi. Po drugie, skutkiem kary Bożej nie była zagłada kolejnej dynastii izraelskiej. Po trzecie, autor biblijny przywołuje inne niż dotychczas słownictwo na opisanie gniewu YHWH. Nie powtarza stereotypowego wyrażenia z leksemem kā‘as, lecz używa syntagmatu h.ārāh ’ap̄ (‘rozpalić się gniewem’). Po czwarte, należy zauważyć znaczący upływ czasu narracyjnego (ponad dwanaście rozdziałów) od ostatniego tekstu przywołującego motyw „gniewu YHWH”, podczas gdy różnica czasu historycznego narracji wynosi co najwyżej 50 lat między rządami Ochozjasza (855-854 przed Chrystusem) a Joachaza (820-804 przed Chrystuem). Wszystko to prowadzi do wniosku, że gniew YHWH w 2 Krl 13,3 niesie ze sobą inne przesłanie teologiczne. Służy mianowicie uwydatnieniu historiograficznej zasady, że YHWH jest prawdziwym panem historii. Zbawia i karze narody, interweniując nie tylko w politykę krajową, ale także w relacje międzynarodowe. Przywołanie „grzechu Jeroboama” w 13,6 tworzy jednocześnie pomost narracyjny między już opowiedzianymi 53 manifestacjami gniewu Bożego a tymi, które dopiero staną się przedmiotem narracji. Kulminacja wzburzenia YHWH przeciw Izraelowi następuje w 2 Krl 17*. Co ciekawe, nie mamy tu do czynienia z zaobserwowaną wcześniej dynamiką grzech – proroctwo – kara, lecz w pewnym sensie z jej odwróceniem. Najpierw bowiem dowiadujemy się o karze: upadku stolicy Samarii i deportacji Izraelitów do Asyrii (17,5-6; por. 18,9-11). Dopiero potem historiograf umieszcza długi teologiczny komentarz wyjaśniający przyczyny końca Królestwa Północnego post factum (17,7-23). Komentarz ten spina jak klamra całą historię monarchii izraelskiej, a słownictwo wyrażające motyw „gniewu YHWH” tworzy związki intertekstualne z wcześniejszymi częściami Ksiąg Królewskich. Leksem ’ānap̄ przywołuje teologiczną regułę, że grzech sprowadza karę wyrażoną już u począt­ ków monarchii (1 Krl 8,46-49; 11,9-13). Dwukrotnie użyty czasownik kā‘as przywołuje natomiast wszystkie przypadki apostazji i bałwochwalstwa królów izraelskich, w których to odstępstwach uczestniczył także lud. Leksem ten spina całość losów Królestwa Izraela, gdyż zapowiedź jego upadku i deportacji ludności do Asyrii w 1 Krl 14,15 staje się faktem w 2 Krl 17,11.17. Prowadzi to do teologicznej konkluzji, że Izrael sam na siebie ściągnął zagładę, gdyż nigdy nie zerwał z „grzechem Jeroboama”, a odrzucił przymierze z YHWH (por. 2 Krl 17,14-18). Wniosek jest zatem prosty: bez nawrócenia Izraela nie mogło być mowy o ocaleniu i przebaczeniu ze strony Boga. Tak kończy się „drugi akt” historii narodu wybranego. Na historiograficznej scenie Ksiąg Królewskich pozostało tylko Królestwo Judy (2 Krl 17,18). 3.3. Akt trzeci: dzieje Judy po upadku Izraela Ostatnie rozdziały Drugiej Księgi Królewskiej są poświęcone historiografii Królestwa Południowego od czasów Ezechiasza (2 Krl 18–20; 726-697 przed Chrystusem) do zburzenia Jerozolimy i babilońskiej okupacji Judy (2 Krl 25,22-26; 586 54 przed Chrystusem). Księgi Królewskie kończą się natomiast informacją o uwolnieniu z niewoli króla Jojakina i jego pobycie na dworze w Babilonie (2 Krl 25,27-30). W tym ostatnim okresie monarchii judzkiej historiograf przywołuje motyw gniewu YHWH łącznie 11 razy, po raz pierwszy w 2 Krl 21,6 za rządów króla Manassesa (697-642 przed Chrystusem). Należy podkreślić, że jest to pierwsza sytuacja od czasów Salomona (973-933 przed Chrystusem – 1 Krl 11,9), kiedy gniew YHWH jest wymierzony w Judę. Jak zauważono wcześniej, historiografia czasów podzielonego Królestwa Salomona (1 Krl 12*–2 Krl 17*) ogranicza motyw gniewu Bożego wyłącznie do losów Izraela. Nie oznacza to bynajmniej, że w dziejach dynastii judzkiej brakowało sytuacji, które mogłyby sprowokować gniew Boży. Na dwudziestu monarchów judzkich po Salomonie tylko ośmiu otrzymuje pozytywną ocenę rządów (są nimi królowie Asa, Jozafat, Joasz, Amazjasz, Azariasz, Jotam, Ezechiasz, Jozjasz). Pochwała ich panowania jest wyrażona zazwyczaj przez formułę „czynił to, co jest słuszne w oczach YHWH” (np. 1 Krl 22,43; 2 Krl 12,3; 15,3.34), niekiedy z uzupełnieniem „tak, jak jego przodek Dawid” (1 Krl 15,11; 2 Krl 18,3; 22,2) lub „lecz nie tak, jak jego przodek Dawid” (2 Krl 14,3). Cieniem na rządach wielu z tych władców kładzie się niestety fakt, że nie usunęli oni bałwochwalczego kultu „na wyżynach” w Judzie (uczynili to jedynie Ezechiasz i Jozjasz). Skala niewierności wobec Boga YHWH nabrała jednak szczególnych rozmiarów za rządów pozostałych dwunastu monarchów judzkich, którzy powiększyli jeszcze liczbę nie­ prawowiernych miejsc kultu. Wszyscy oni zasłużyli, w sensie teologicznym, na Boży gniew i karę oraz na jednoznacznie negatywną ocenę. Autor biblijny podaje jednak, że Bóg zachował Judę od kary i nie odrzucił jej ze względu na zasługi praojca dynastii Dawida (1 Krl 15,4; 2 Krl 8,19). Komentując to stwierdzenie, można powiedzieć, że przedmanassesowa historiografia Judy nie jest zatem zapisem dziejów bezwzględnej wierności Judejczyków wobec YHWH. Jest raczej opowieś55 cią o wypełnieniu przez Boga obietnicy przetrwania dynastii Dawidowej (1 Krl 11,36; por. 2 Sm 7,12-16). Brak motywu „gniewu Bożego” w historii Judy aż do czasów Manassesa natomiast służy niewątpliwie uwydatnieniu dramatu odrzucenia Izraela (jest to cel perswazyjny tak prowadzonej narracji). Przywołanie tego motywu w historii monarchii judzkiej dopiero w 2 Krl 21,16 stanowi zatem ważną cezurę w opowiadaniu. Czym jednak różniło się postępowanie Manassesa od jego poprzedników na tronie w Jerozolimie, że gniew YHWH zapłonął (dopiero) przeciwko niemu tak, że „YHWH nie chciał już wybaczyć” (2 Krl 24,4)? Wszystkie odsłony gniewu Bożego w tej części Drugiej Księgi Królewskiej są zebrane w tabeli poniżej. Gniew YHWH 2 Krl 21,6 2 Krl 21,15 Dobór Prowokator/ słownictwa adresat gniewu kā‘as, hifil król Manasses (także w. 11) kā‘as, hifil Judejczycy 2 Krl 22,13 yās.at , nifal, ˉ h.ǎmat ˉ YHWH Judejczycy 2 Krl 22,17 kā‘as, hifil Judejczycy yās.at , nifal, ˉ h.ǎmat ˉ YHWH 56 Jerozolima Przyczyna gniewu (zarzuty) idolatria, ofiara z syna, wróżbiarstwo, profanacja świątyni (w. 7) czynienie tego, co złe w oczach YHWH niewierność słowom Księgi Prawa idolatria, opuszczenie YHWH Następstwo gniewu (kara) zapowiedź zagłady Jerozolimy i Judy, Jerozolima podzieli los Samarii (w. 12-14) zapowiedź zagłady Jerozolimy i Judy (w. 16) Dobór Przyczyna Następstwo Prowokator/ słownictwa gniewu gniewu adresat gniewu (zarzuty) (kara) 2 Krl 23,19 kā‘as, hifil Samarytanie idolatria usunięcie idolatrycznego kultu i zagłada kapłanów (w. 20) 2 Krl 23,26 lō’ šûb mēh.ǎ- król Manas- wszystkie zapowiedź ˉ ron ’ap̄ ses/Juda zniewagi zagłady JeroManassesa zolimy i Judy h.ārāh ’ap̄ (tak jak Izraela – w. 27) Gniew YHWH kā‘as, hifil + rzecz. ka‘as 2 Krl 24,3 LXX gr. epi ton thymon kyriou = hebr. ‘al-’ap̄ YHWH 2 Krl 24,20 ‘al-’ap̄ YHWH Juda, król wszystkie Jojakim, król grzechy Manasses Manassesa, szczególnie przelanie niewinnej krwi (w. 4) Juda, Jerobrak inforzolima, król macji Sedecjasz zniszczenie Judy przez wojska Nabuchodonozora (w. 2) trzy wysiedlenia, zburzenie stolicy i świątyni (24,1316; 25*) Jak zauważono wcześniej, pierwszym monarchą judz­ kim, który sprowokował gniew YHWH, był Manasses (2 Krl 21,6.11). Zarzuty sformułowane wobec jego osoby stanowią pierwszy wątek oskarżenia przeciw Judzie i dotyczą jego odstępstwa od YHWH i bałwochwalstwa na niespotykaną dotąd skalę. Swoją bezbożnością Manasses przewyższył bowiem wszystkich swoich poprzedników na tronie w Jerozolimie, a nawet bezbożność izraelskiego króla Achaba. Oprócz wielu innych wykroczeń bowiem Manasses zbezcześcił świątynię YHWH przez wprowadzenie do niej posągu pogańskiej bogini Asztarty (w. 7). Wobec tak bez57 precedensowej nieprawości Bóg ogłosił wyrok potępiający: Jerozolima zostanie zniszczona jak Samaria, a ludność zostanie zgładzona jak ród Achaba (21,12-13). Przez tę zapowiedź historiograf stworzył intertekstualną zależność między opowiadaniem o upadku Izraela a wyrokiem przeciw Judzie. Uczynił to, przywołując los Samarii i domu Achaba w 21,13 oraz odnosząc wcześniejsze zarzuty przeciw Izraelowi z 17,17 do postaci Manassesa w 21,620. Dodatkowo samo użycie czasownika kā‘as wpisało króla Manassesa w całą serię odstępstw prowokujących Boży gniew i odrzucenie Izraela (zob. także 23,19). W ten sposób historiograf stworzył z dramatycz­ nej historii Królestwa Północnego paradygmat dla losów Królestwa Południowego (zob. także 17,18-19), a z postaci Manassesa (przywołanego jeszcze dwukrotnie w 23,26 i 24,4) – odpowiednik Jeroboama czy Achaba, bezbożnego króla odpowiedzialnego za upadek swojego królestwa. Drugi wątek oskarżenia przeciw Jerozolimie i Judzie dotyczy zbiorowej odpowiedzialności ludu za narodową katastrofę. Chociaż wina Manassesa jest bezdyskusyjna (zob. 21,11), to sami mieszkańcy Judy sprowokowali gniew YHWH w nie mniejszym stopniu niż on, czyniąc to, co złe w oczach Boga (21,15). Motyw zbiorowej odpowiedzialności pojawia się także, z pominięciem winy Manassesa, w opowiadaniu o królu Jozjaszu (2 Krl 22). W obliczu słów odnalezionej Księgi Prawa król rozpoznaje nieposłuszeństwo Judejczyków, które rozpaliło gniew YHWH (22,13). Potwierdza to wyrocznia prorokini Chuldy, która ogłasza zagładę Jerozolimy i Judy za odstępstwo ludu od wierności Bogu oraz bałwochwalstwo (22,16-17). Występki te przybrały takie rozmiary, że gniew YHWH przeciw „temu miejscu” już nie zagaśnie (w. 17), a decyzji o zagładzie nie zmieni nawet odnowienie przymierza i reforma religijna króla Jozjasza (23,1-25). 20 58 Na temat podobieństw pomiędzy 2 Krl 17,7-18.34-41 a 21,2-16, zob. Viviano, „Exhortation”, 36-45. Deklaracja historiografa w 23,26 jest punktem kulminacyjnym gniewu YHWH na Judę: „Jednakże Pan nie za­ niechał żaru swego wielkiego gniewu (lō’ šûb mēh.ǎron ’appo ˉ Judzie (’ǎšer haggād‐ ol), którym to gniewem zapłonął przeciw h.ārāh ’appo bîhûdāh) z powodu wszystkich zniewag (kol-­ hakkə‘āsîm), którymi prowokował go (hik‐ ‘ îso) Manasses”. Po raz kolejny winą za odrzucenie Judy został obarczony Manasses. Ta wypowiedź autora biblijnego jest pełna dra­ maturgii przez wielkie nagromadzenie słownictwa z pola semantycznego „gniewu” w jednym tylko zdaniu. Znacząco podnosi to napięcie narracyjne i wprowadza do nieodwołal­ nej decyzji Boga wyrażonej w kolejnym wersecie: „Nawet Judę odsunę od mojego oblicza tak, jak odsunąłem Izraela. I odrzucę to miasto, które wybrałem, Jerozolimę i świątynię, o której powiedziałem: «Tam będzie moje imię»” (23,27). Ten ostateczny wyrok na Judę i jej stolicę ponownie przywo­ łuje paradygmatyczny los Izraela, którego tragiczna historia ma się powtórzyć w losie mieszkańców z południa. Kolejne przykłady gniewu YHWH są związane z egzekucją tego wyroku w toku wydarzeń przytoczonych w 2 Krl 24–25. Historiograf opowiada w nich o katastrofie narodo­ wej w wyniku trzech najazdów babilońskich i dwóch prze­ siedleń ludności do Babilonu, o zburzeniu stolicy i gra­bieży świątyni. Komentarz teologiczny w 24,20a znajduje się w sa­ mym centrum tych wydarzeń i wyjaśnia, że „prawdziwie stało się (to) z powodu gniewu YHWH (‘al-’ap̄ YHWH) na Jerozolimę i Judę aż do usunięcia ich sprzed Jego oblicza” (24,20a). Ta ocena wydarzeń łączy się z innym komentarzem, poczynionym w 24,3-4, a interpretującym już pierwszy najazd wojsk Nabuchodonozora na Judę jako realizację rozkazu YHWH. Co warte uwagi, tekst hebrajski (masorecki) podaje, że spotkało to Judę „z rozkazu YHWH” (‘al-pî YHWH). Większość świadectw greckich (kodeksów i manuskryptów Septuaginty) natomiast wyjaśnia, że stało się to „z powodu gniewu [sic!] Pana” na Judę (gr. epi ton thymon kyriou). Być może, jak przyjmują niektórzy bibliści, tekst grecki przedsta59 wia pierwotny sens hebrajskiego oryginału, zdeformowanego w tekście masoreckim przez błąd pisarza21. Możliwe więc, że tekst hebrajski pierwotnie przywoływał motyw „gniewu YHWH” dwa razy w kontekście wydarzeń 2 Krl 24–25. Warto zauważyć ponadto, że komentarz w 24,3-4 po raz kolejny przywołuje postać króla Manassesa jako głównego winowajcy zaistniałych wydarzeń. Tym razem jednak tekst biblijny uwydatnia konkretny grzech Manassesa: przelanie niewinnej krwi w Jerozolimie na taką skalę, że zatopił w niej całe miasto (w. 4; por. 21,16). W oczach historiografa Ksiąg Królewskich musiało to być przestępstwo obarczone najpoważniejszymi konsekwencjami, wykraczającymi poza etyczny wymiar tej zbrodni. Ten właśnie czyn stał się głównym zarzutem przeciw Manassesowi i Judzie, którego tym razem YHWH „nie chciał wybaczyć” (lō’ ’ābāh lislōah. – 22,4)22. ˉ Patrząc na całość wydarzeń w 2 Krl 24–25 przez pryzmat obu komentarzy (24,3-4 i 24,20), należy stwierdzić, że dla historiografa Ksiąg Królewskich upadek Judy był zasłużoną karą zapowiedzianą przez rozpalonego gniewem YHWH w 23,27. Tak oto kończy się „trzeci akt dramatu”. Królestwo Judy podzieliło los Izraela, zostało ukarane za odstępstwo od YHWH i za grzechy bezbożnego Manassesa. Chociaż historia Judy przybrała tragiczny obrót, to ostatnie zdania księgi mówiące 21 22 60 Możliwe, że w pierwotnym tekście hebrajskim (w tzw. hebrajskim Vorlage tekstu starogreckiego) posłużono się słowem ’ap̄ (‘nozdrza, gniew’) odpowiadającym greckiemu thymos zamiast wyrazem ’ak‐ (‘rzeczywiście, prawdziwie’) obecnym dzisiaj w tekście masoreckim. Wersja masorecka tekstu wynikałaby więc z błędu pisarskiego i pomylenia litery peh (‫ )ף‬z kap̄ (‫)ך‬. Barthélemy rozważa też możliwość, że hebrajski termin ’ap̄ mógł ulec deformacji w tekście masoreckim w słowo pî (‘usta, rozkaz’). Zob. Barthélemy, Critique textuelle, 422. Autor zauważa jednocześnie, że oba wiarianty (hebrajski i grecki) dobrze pasują do kontekstu literackiego. Temu argumentowi poświęciłem swoją rozprawę doktorską pt. „Znaczenie przelewu krwi przez Manassesa w 21,16, 24,4 w kontekście upadku Judy”. Publikacja tej pracy jest w przygotowaniu. o uwolnieniu króla Jojakina z więzienia i o dobrobycie, jakim cieszył się na dworze babilońskim (25,27-30), budzą nadzieję na pomyślną przyszłość wygnańców. Mieszkańcy Judy poszli śladami Izraelitów i musieli ponieść tego konsekwencje, lecz pobyt w Babilonii jest dla nich nowym początkiem. W tych okolicznościach wygnańcy muszą na nowo odrobić lekcję z posłuszeństwa YHWH i Jego Prawu. 4. Gniew Boży w kontekście teologicznej wizji historii Ksiąg Królewskich Przeprowadzone analizy dowodzą, że gniew YHWH do�prowadził najpierw do podziału królestwa Salomona (1 Krl 11,9-13), następnie do upadku Izraela (2 Krl 17,5-23), a ostatecznie do upadku Judy (2 Krl 24–25). Przykłady ingerencji gniewu Bożego w porządek zdarzeń historycznych są kluczowym elementem teologicznej interpretacji dziejów w Pierwszej i Drugiej Księdze Królewskiej. Ściśle łączą się one z fenomenem charakterystycznym dla biblijnej historiografii, tj. osobistym zaangażowaniem Boga w „ludzką” historię23. W zależności od przedstawionych okoliczności historiograf informuje: 1. o zbawczych Bożych interwencjach, ratujących Jego lud z opresji (1 Krl 20,13-14.22.28; 2 Krl 3,18-19; 13,23; 14,26-27; 19,6-7.32-35); 2. o Bożych karach (1 Krl 22,15-23.28; 2 Krl 10,32; 17,723; 18,12; 24,1-4.20); 3. o połączeniu obydwu powyższych elementów (2 Krl 6,33 i 7,6-7; 13,3-7.22). We wszystkich wymienionych sytuacjach YHWH jest ukazany jako rzeczywisty uczestnik wydarzeń i inicjator 23 Zazwyczaj zwiastują to prorocy (1 Krl 20,13.28; 22,23; 2 Krl 3,18; 19,7). Niekiedy oznajmia to głos narratora (2 Krl 7,6; 10,32; 13,35.23; 14,26-27; 17,18.23; 19,35; 24,2-4.20). 61 działań. Jego interwencje podejmowane są z pozycji pana historii (1 Krl 20,13-14.22.28), który góruje nad dziejami swojego ludu, przychodzi mu z pomocą w trudnościach (2 Krl 13,23; 14,26-27), ale także surowo karze, gdy naród wybrany jest Mu niewierny (2 Krl 17,7-23; 18,12; 24,1-4.20). To pierwszy istotny rys teologii historii Ksiąg Królewskich, w który wpisuje się motyw „gniewu Bożego”. Kolejną ważną cechą historiografii Pierwszej i Drugiej Księgi Królewskiej jest podkreślenie znaczenia przymierza. Z jednej strony Bóg domaga się zawierzenia i posłuszeństwa ludu, z którym je zawarł. Z drugiej zaś wejście w rzeczywistość przymierza z Bogiem wiąże się z podwójnym skutkiem: łaską dla tych, którzy go przestrzegają, i karą wobec tych, którzy się mu sprzeciwiają. Przykładem tej zależności może być fragment w 2 Krl 13,23, gdzie Bóg okazał swą litość nad Izraelitami „z powodu przymierza zawartego z Abrahamem, Izaakiem i Jakubem”, odstąpił od ich wygnania i zagłady. Inne fragmenty w korpusie historii deuteronomistycznej sugerują natomiast, że sami Izraelici skazywali się na Boże zagniewanie i karę, jeśli okazywali niewierność zobowiązaniom wynikającym z przymierza (zob. Pwt 29,27; Joz 23,16; Sdz 2,20). W tym kluczu interpretacyjnym ukazany jest upadek Królestwa Północnego. Bóg usunął jego mieszkańców sprzed swojego oblicza, ponieważ swoimi obrzydliwymi praktykami bałwochwalstwa złamali z Nim przymierze (2 Krl 17,18.23). W podobny sposób interpretuje się upadek Judy. Historiograf stwierdza bowiem, że przyszło to na nią, gdyż Judejczycy porzucili YHWH i służyli innym bogom (22,16-17; 24,20). Dodatkowo jeszcze ukazanie Manassesa jako „drugiego” Achaba24 tłumaczy Boży wyrok w 21,11.13 jako karę za jego apostazję i bałwochwalstwo. Przywołanie wszystkich grzechów Manassesa w 24,3-4 natomiast sugeruje interpretację losów jego królestwa w kategoriach kary 24 62 Na temat porówniania Manassesa i Achaba, zob. Schniedewind, „History”, 657-660. Bożej za zerwanie przymierza (por. Pwt 29,19). Nie dziwi więc, że nieprzebłagany gniew YHWH zapalił się przeciw Jerozolimie i Judzie (24,4; por. 22,17) w takim stopniu, że Bóg odtrącił jej mieszkańców od siebie (24,20). W tym kontekście historia odrzucenia Izraela i Judy są analogiczne i odpowiadają sobie nawzajem tak, że opowiadanie o odrzuceniu Królestwa Północnego staje się w Księgach Królewskich „modelem” i punktem odniesienia dla narracji o odrzuceniu Królestwa Południowego25. W konsekwencji związek między upadkiem obu królestw, gniewem YHWH i zerwaniem przymierza wyznacza ważny w historiografii biblijnej paradygmat prawny, według którego powodzenie ludzkich dziejów uwarunkowane jest przestrzeganiem prawa Bożego, a jego przekroczenie nieuchronnie wiąże się z karą i klęską. Z tego paradygmatu wynika też charakterystyczna dla teologii deuteronomistycznej sekwencja grzech i jego osąd oraz proroctwo i jego wypełnienie się26, według których historiograf prowadzi narrację. Z paradygmatem prawnym łączą się dwie inne zasady teologicznej wizji historii Ksiąg Królewskich. Pierwsza z nich to zasada pomsty za nieprawnie przelaną krew (zob. np. 1 Krl 2,33; 2 Krl 14,6)27. Jej najbardziej reprezentatywnym przykładem jest koniec dynastii Achabitów ukazany jako Boża pomsta za zamordowanie Nabota (zob. 1 Krl 22,34-35.38; por. 2 Krl 9,25-26). Tę samą zasadę można odnieść do zniszczenia Judy, skoro autor biblijny wyszczególnia zbrodnię przelania niewinnej krwi przez Manassesa w 2 Krl 24,4 jako konkretny powód tej katastrofy. Dodatkowo należy zauwa­ żyć, że biblijna zasada pomsty krwi wiąże się ze sta­rożytną regułą sprawiedliwości retrybucyjnej, która głosi, że wielkość zła odpłaconego musi być współmierna do w ­ ielkości zła wy­ 25 26 27 Zob. Knoppers, „Yhwh’s Rejection”, 230-232. Zob. von Rad, Studies in Deuteronomy, 74-91; von Rad, Old Testament Theology, 334-347. Por. Hamilton, „Caught”, 650-658. Zob. np. Penna, „Il sangue”, 394; Priest, „Gen 9:6”, 147. 63 rządzonego (zob. Pwt 19,21). W tym kontekście krwawa niesprawiedliwość popełniona za rządów Manassesa domagała się odpłaty w postaci krwi Judejczyków. Trzy najazdy babilońskie i masakra ludności Judy implikują taką właśnie sprawiedliwą Bożą odpłatę za krwawe zbrodnie Manassesa. Podobną zasadę odnośnie do Królestwa Izraela zakłada proroctwo Ozeasza (14,1), które interpretuje jego upadek jako Bożą retrybucję za krwawe okrucieństwa króla Menachema (2 Krl 15,16)28. Obok wspomnianego wzorca prawnego można odna­ leźć w Księgach Królewskich jeszcze jeden historiograficz­ ny klucz interpretacyjny, który można nazwać paradygma­ tem kultycznym29. Historiograf opisuje, iż Manasses przelał tak wiele nie­winnej krwi, że wypełnił nią całą Jerozolimę jak naczynie „po brzegi” (2 Krl 21,16; 24,4). Zakłada to splamienie miasta krwią i spowodowanie jego kultycznej nieczystości (zob. Lb 35,33-34; por. Ps 106,38; Ez 36,18). Obrazowe porównanie zniszczenia Jerozolimy do wyczysz­ czenia misy w 2 Krl 21,13b sugeruje interpretację upadku królestwa w świetle dynamiki skażenia i oczyszczenia (por. Ez 24,6.11-13). Zburzenie Jerozolimy byłoby, według tej logiki, oczyszczeniem ziemi splamionej nieprawnie przelaną krwią. Aluzje do tej samej dynamiki w odniesieniu do upadku Samarii można odnaleźć w Oz 5,3; 6,8.10. 5. Podsumowanie Motyw „gniewu Bożego” jest kluczowym elementem w teologicznej wizji historii spisanej na kartach Ksiąg Królewskich. Tragiczny rozpad Królestwa Salomona oraz katastrofalny koniec monarchii w Izraelu i Judzie są skutkiem słusznego 28 29 64 Zob. Dubovský, „Menahem’s Reign”, 43, 45. Zob. Frymer-Kensky, „Pollution”, 399, 409-410. Por. Hamilton, „‘His Blood’”, 92-95. gniewu YHWH w odpowiedzi na zerwanie przymierza przez naród wybrany. Dodatkowo gniewne działanie Boga to odpłata i pomsta za nieprawnie przelaną krew oraz oczyszczenie ziemi z kultycznej nieczystości. Tak nakreślona teologiczna wizja dziejów wskazuje na uniwersalną prawdę, że to człowiek sprowadza gniew Boży przez swoje grzeszne uczynki i zmusza Boga do wymierzenia zasłużonej kary. Motyw gniewu YHWH w kontekście relacji przymierza staje się więc ponadczasową lekcją historii i przestrogą dla przyszłych pokoleń. Bibliografia Barthélemy D., Critique textuelle de l’Ancien Testament (Göttingen: Vanderhoeck & Ruprecht 1982) I. Bergman J. – Johnson E., „‫”ָאנַף‬, Theological Dictionary of the Old Testament (red. G.J. Botterweck – H. Ringgren) (Grand Rapids, MI – Cambridge: Eerdmans 21977) I, 348-360. Dubovský P., „Menahem’s Reign before the Assyrian Invasion (2 Kings 15:14-16)”, Literature as Politics, Politics as Literature. Essays on the Ancient Near East in Honor of Peter Machinist (red. D.S. Vanderhooft – A. Winitzer) (Winona Lake, IL: Eisenbrauns 2013) 29-45. Dubovský P., „Why Did the Northern Kingdom Fall According to 2 Kings 15?”, Biblica 95 (2014) 321-346. Frymer-Kensky T., „Pollution, Purification, and Purgation in Biblical Israel”, The Word of the Lord Shall Go Forth. Essays in Honor of David Noel Freedman in Celebration of His Sixtieth Birthday (red. C.L. Meyers – M. O’Connor) (American School of Oriental Research. Special Volume Series 1; Winona Lake, IL: Eisenbrauns 1983) 399-414. Hamilton C.S., „‘His Blood Be Upon Us:’ Innocent Blood and the Death of Jesus in Matthew”, Catholic Biblical Quarterly 70 (2008) 82-100. 65 Hamilton J.M., „Caught in the Nets of Prophecy? The Death of King Ahab and the Character of God”, Catholic Biblical Quarterly 56 (1994) 649-663. Knoppers G.N., „Yhwh’s Rejection of the House Built for His Name: On the Significance of Anti-Temple Rhetoric in the Deuteronomistic History”, Essays on Ancient Israel in Its Near Eastern Context. A Tribute to Nadav Na’aman (red. Y. Amit – E. Ben Zvi – I. Finkelstein – O. Lipschits) (Winona Lake, IL: Eisenbrauns 2006) 221-238. Long B.O., 1 Kings (Forms of the Old Testament Literature 9; Grand Rapids, MI: Eerdmans 1984). Penna A., „Il sangue nell’Antico Testamento”, Atti della settimana (II): Sangue e antropologia biblica (Roma, 10-15 marzo 1980) (red. F. Vattioni) (Centro Studi Sanguis Christi 1; Roma: Pia Unione Preziosissimo Sangue 1981) 379-402. Priest J.E., „Gen 9:6: A Comparative Study of Bloodshed in Bible and Talmud”, Journal of the Evangelical Theological Society 31 (1988) 145-151. von Rad G., Old Testament Theology (New York: Harper & Row 1962). von Rad G., Studies in Deuteronomy (Studies in Biblical Theology 9; London: SCM 1956). Schniedewind W.M., „History and Interpretation: The Religion of Ahab and Manasseh in the Book of Kings”, Catholic Biblical Quarterly 55 (1993) 649-661. Viviano P.A., „Exhortation and Admonition in Deuteronomistic Terms: A Comparison of Second Kings 17:7-18, 34-41, Second Kings 21:2-16, and Jeremiah 7:1-8:3”, Biblical Research 56 (2011) 35-54. Ks. Krzysztof Kinowski, prezbiter archidiecezji gdańskiej, doktor nauk biblijnych (Papieski Instytut Biblijny w Rzymie), rektor i wykładowca Gdańskiego Seminarium Duchownego (afiliowanego do UKSW w Warszawie), wykładowca Gdańskiego Archidiecezjalnego Kolegium Teologicznego w Gdyni (afiliowanego do UKSW w Warszawie) oraz Szkoły Biblijnej Archidiecezji Gdańskiej. 66