SLAVISTICA VILNENSIS 2010 Kalbotyra 55 (2), 134–139 j erzy O sTapczuk Chrześcijańska Akademia Teologiczna, Warszawa Nieznany dotychczas fragment rękopisu staro-cerkiewno-słowiańskiej czteroewangelii koń. XIV(?)–I poł. XV w. Prawosławnego Seminarium Duchownego w Soii Podczas pobytu w marcu 2005 roku w Bułgarii rektor Prawosławnego Seminarium Duchownego w Soii archimandryta Sionij umożliwił mi zapoznanie się z przechowywanym tam fragmentem, pochodzącym z Ewangelii w języku staro-cerkiewno-słowiańskim serbskiej redakcji. Po uzyskaniu błogosławieństwa od arch. Sionijusza na opublikowanie zabytku, ten nieznany dotychczas oraz nigdzie nie notowany1 fragment może zostać przedmiotem badań biblistów i slawistów. Niniejszy fragment rękopisu został zapisany na papierze. Tekst Ewangelii jest czytelny. Nie zachowało się jedynie kilka liter, znajdujących się na brzegach karty (karta recto, wiersze: 13–16; karta verso, wiersze: 13–17, 22–23), co jednak nie utrudnia lektury zachowanego zabytku. A.A. Turilov, któremu chciałbym podziękować datację fragmentu, określił czas jego powstania na koniec XIV(?)–I połowę XV wieku. Karta zawiera fragment Ewangelii według świętego Jana, z rozdziału 19, wersety 28–42, i rozdziału 20, wersety 1–7. W tradycji słowiańskiej, podobnie jak w greckiej, znane są dwa typy ksiąg zwierających tekst Ewangelii, tzw. tetry (odpowiadające greckim tetraeuagge,lion) i aprakosy2 (odpowiadające greckim euvaggelista,rion). Podstawą takiej klasyikacji rękopisów był układ zawartego w nich tekstu. W tetrach zawarty jest tekst czterech Ewangelii w powszechnie przyjętym porządku (Mateusz, Marek, Łukasz, Jan), zaś w aprakosach tekst Ewangelii, podzielony na perykopy, jest ułożony wg. porządku liturgicznego3, wyróżniając dwa główne cykle liturgiczne — ruchomy i nieruchomy. Na potrzeby liturgiczne nie były wykorzystywane wyłącznie tylko aprakosy. Służyły do tego także tetry z oznaczeniami liturgicznymi, które zawie- Nieznany dotychczas fragment rękopisu staro-cerkiewno-słowiańskiej czteroewangelii 135 rały informacje o początku i końcu perykopy, czy dniu kiedy jest ona czytana na nabożeństwie [Narbutt 1979, 90]. Najstarsze kodeksy Zografski [Jagić 1879] i Mariański [Ягич 1883] zawierają w tekście informacje o perykopach wchodzących w skład aprakosu krótkiego4. Później, gdy zaczęto posługiwać się aprakosami pełnymi, informacje o brakujących perykopach umieszczono w nich cyrylicą na marginesie [Moszyński 1984, 143]. Z czasem, w trakcie ewolucji Ewangelii tetrów, wszystkie oznaczenia rubrycystyczne zaczęto wprowadzać do tekstu. Zachowana karta rękopisu pochodzi z tetra liturgicznego. W zabytku tym znajdują się następujące oznaczenia rubrycystyczne: – prs{™ krs{tu (1r, 1), çti krs{t¨ (1r, 5) i koc} krs{tu (1r, 18) – Ja 19:28 i Ja 19:30–35, jest to końcowa część perykopy, z tzw.“prestupką”5 czytanej w dniu Święta podniesienia św. Krzyża (14 września) (Ja 19:6–11; 13–20; 25–28; 30–35); – çti pek{ vl{e lït¨rgïi (1r, 6–7) – początek fragmentu czytanego na nieszporach w piątek Tygodnia Męki Pańskiej (Mt 27:1–38; Łk 23:39– 43; Mt 27:39–62; Ja 19:31–37; Mt 27:55–61); – koc} Ï} strs{tno i çs{a Ï} a pek{ (1r, 23) – koniec dziewiątej Ewangelii Pasyjnej (Ja 19:25–37) oraz koniec perykopy na dziewiątą godzinkę piątku Tygodnia Męki Pańskiej (Ja 18:28–19:37); Fragment rękopisu staro-cerkiewno-słowiańskiej czteroewangelii koń. XIV(?)–I poł. XV w. 136 Jerzy Ostapczuk – eûg} a}î st}yx strs{ti (1r, 24) i koc{ a}î strs{tnomu eûg{lïe (1v, 12) – jedenasta Ewangelia Pasyjna (Ja 19:38–42); – v´skrs{no (1v, 12) – początek siódmej Ewangelii z jutrzni (Ja 20:1– 10). Zachowany rękopis został zapisany w języku staro-cerkiewno-słowiańskim z wykorzystaniem resawskiej ortograii [Соболевский 1902, 21–22; Карский 1928, 318–320] w której zjawiskiem typowym jest zamiana å przez e. Poświadczają to liczne przykłady, np. 1r 1: s´vrß‚i‚e se < *s´vrß‚i‚å så; 1r 2: æeædu < *æåædõ; 1r 4: prid™‚e < *prid™‚å; 1r 5: prïet´ < *prïåt´; s´vr´‚i ses} < *s´vr´‚i så; 1r 7: pet´k´ < *påt´k´; 1v 3: nose < *noså. Porównując zachowany fragment rękopisu z aparatem krytycznym czwartej Ewangelii [ЕИ], obecnie najobszerniejszym pod względem ilości opracowanych zabytków, łatwo zauważyć, że nie wniesie on zbyt wiele do znanej już tradycji rękopiśmiennej. Nie należy jednak zapominać, że poznanie nawet najmniejszych fragmentów może przynieść nowe warianty6. Tak więc aparat krytyczny Ewangelii św. Jana7 nie notuje dwóch opuszczeń w tekście: – Ja 19:28: om v´s™, – Ja 19:42: om poloæiste i}sa. W jednym tylko przypadku ögda (19:30) w ogóle nie zostało zanotowane w aparacie krytycznym jako wariant dla ögdaæe. Tylko w tym fragmencie i w rękopisie średniobułgarskiego Ewangeliarza Banickiego (kon. XIII w., tetr) został opuszczony ten sam fragment wersetu Ja 19:29: oni æe isplßn´‚e gøbø oc´ta. Jednak w tych dwóch zabytkach werset ten posiada pewne różnice. Tekst z karty brzmi: i na tr´st´... prid™‚e, zaś tekst z Ewangeliarza Banickiego (k. 182, 4–5) [Дограмаджиева, Райков 1981, 437]: i v´ tr´st´... i prid™‚ø. Powodem pominięcia części tekstu Ewangelii jest najprawdopodobniej homoioteleuton. Pisarz po zakończeniu przepisywania tekstu sßsud æe stoæ‚e pl´n´ Šcta, kontynuował swą powinność od występującego drugi raz w tym wersecie oc´ta, zapisując następnie i na tr´st´ v´j´n´j‚e... Analiza fragmentu tetra z aparatem krytycznym Ewangelii św. Jana wskazuje na jego podobieństwo, w większości przypadków, do tekstu reprezentowanego przez tzw. redakcję A i B tekstu ze św. Góry Atos (A; B) oraz tekstu Biblii Ostrogskiej (OB). Poza wyżej wymienionymi przykładami jeszcze tylko w trzech miejscach zachowana karta posiada drobne warianty nie potwierdzone przez A, B, OB (Ja 19:30: add i a ögda; Ja 19:33: om üæe; Ja 19:39: add i a pride). W Ja 19:40 (obvista) i Ja 20:2 (ögo) fragment czteroewangelii poświadczony jest tylko w A, B, OB. Użycie w Ja 19:39 tylko w A Nieznany dotychczas fragment rękopisu staro-cerkiewno-słowiańskiej czteroewangelii 137 formy ismvr´no, spośród tych trzech świadectw (w B i OB jest jmvr´n™no), wskazywać może na podobieństwo z zachowanym fragmentem, w którym zapisano ijmûrno. Analiza leksykalna tekstu zachowanej karty wskazuje na istnienie w nim leksemów typowych dla tzw. redakcji szkoły presławskiej [por. ИвановаМирчева 1977; 1987], w której świadomie usuwano greckie wyrazy, posiadające swe słowiańskie odpowiedniki [Добрев 1978]. Tak więc na miejscu wyrazów, wprowadzonych do tłumaczenia przez śś. braci Cyryla i Metodego, występują leksemy typowo presławskie. Należą do nich [Славова 1989]: – pisaniö (1r 2; 1r 20; 1r 22) jako wariant do kßnigy; – påtßkß (1r 7; 1v 10) jako wariant do paraskev´hii. Jednak zamiana leksemów cyrylo-metodejskich przez presławskie nie została przeprowadzona tu konsekwentnie. Oto przykłady: – aromati (1v 6) – presław. vonæ; – vr´t´ (1v 8 – dwukrotnie) – presław. gradß; – iüdei/iüdeiskß (1r 7; 1r 27; 1v 7; 1v 11) – presław. æidovin´/ æidov´skß; – radi (1v 10) – presław. d™læ, d™l´ma. Na podstawie jednak tekstu zachowanego na jednej karcie, trudno jest obiektywnie przeprowadzić badania zawartości leksemów cyrylo-metodejskich i presławskich8. W wyrazie pogribati (Ja 19:40; 1v 7) widoczna jest zamiana ™ przez i, co jest charakterystyczne dla zabytków bliskich językowi Wielkiego Księstwa Litewskiego9. Jednak resawska pisownia występująca na zachowanej karcie wskazywać może na Serbów bośniackich [Карский 1901, 338]. Tekst zachowanego fragmentu został przedstawiony z zachowaniem podziału na strony (karta recto, karta verso) i wiersze. Wszystkie litery nadpisane i titła zostały zachowane. W miejscu fragmentów tekstu nie zachowanych w całości lub nieczytelnych znajdują się kropki, np.: 1r 24: .r™..v´; 1v 13: ma... p rzypisy Katalog rękopisów zbiorów w Bułgarii [Христова, Караджова, Икономова 1982], oraz spis rękopisów M. Garzaniti’ego [2001] nie notują faktu istnienia tego fragmentu. 2 Wśród ewangeliarzy aprakosów możemy wyróżnić: pełne, krótkie, paschalno-niedzielne, niedzielne, stołpne; szerzej por.: [Алексеев 1999; Жуковская 1976; Темчин 1998а; Темчин 2001]. 3 Dlatego też, czasami aprakosy są nazywane “евангелие по дням” [Сперанский 1927, 27]. 4 Tabelę, przedstawiającą zawartość wersetów czterech Ewangelii w ewangeliarzach 1 138 Jerzy Ostapczuk krótkich (Assemaniego, Sawy i Ostromira), oraz w tetrach (Zografskim i Mariańskim), opublikował L. Moszyński [1957, 387–395]. 5 Преступка или пропуск, при чтениях, во время богослужения, евангелий и апостолов [Дьяченко 1993, 492]. 6 I.I. Sreznevskij o celu pracy historyków języka rosyjskiego powiedział: “Каждый из старых памятников языка должен быть разработан отдельно в отношении лексикальном, грамматическом и историко-литературном” [Срезневский 1959, 90]. 7 Aparat krytyczny fragmentu Ewangelii św. Jana 19:28–20:7 znajduje się w [ЕИ] na stronach 89–92. 8 O podobnych badaniach, dotyczących leksyki presławskiej w rękopisach Ewangelii, por.: [Темчин 1996]; oraz w czteroewangeliach por.: [Темчин 1997; 1998б]. 9 Por. liczne zamiany sßv™d™tel´stvovati na sßv™ditel´stvovati w ewangeliarzu klasztoru Putna [Kałužniacki 1888] i tzw. ewangeliarzu Euzebiusza [Нiмчук 2001]. B iBliOgrafia Garzaniti M., 2001: Die altslavische Version der Evangelien: Forschungsgeschichte und zeitgenössische Forschung. Köln–Weimar–Wien (Bausteine zur slavischen Philologie und Kulturgeschichte, Neue Folge, Reihe A: Slavistische Forschungen, Bd. 33). Jagić V. (ed.), 1879: Quattuor Evangeliorum Codex glagoliticus olim Zographensis nunc Petropolitanus. Berolini. Kałužniacki A. (ed.), 1888: Evangeliarium Putnanum. Vindobonae et Teschene (Monumenta linguae palaeoslovenicae collecta et in lucem edita, t. 1). Moszyński L., 1957: Staro-cerkiewno-słowiański aprakos, in Studia z ilologii polskiej i słowiańskiej, t. 2. 387–395. Moszyński L., 1984: Wstęp do ilologii słowiańskiej. Warszawa. Narbutt O., 1979: Historia i typologia ksiąg liturgicznych bizantyńsko-słowiańskich: Zagadnienie identyikacji według kryterium treściowego. Warszawa. Алексеев А.А., 1999: Текстология славянской Библии. Санкт-Петербург. Добрев И., 1978: Гръцките думи в Супрасълския сборник и втората редакция на старобългарските богослужебни книги, Български език, 28/2. 89–98. Дограмаджиева Е., Раиков Б. (ред.), 1981: Банишко евангелие: Среднобългарски паметник от 13 век. София. Дьяченко Г., 1993: Полный церковно-славянский словарь. Москва. ЕИ = Алексеев А.А. (ред.), Евангелие от Иоанна в славянской традиции. СанктПетербург, 1998 (Novum Testamentum Palaeoslovenice I). Жуковская Л.П., 1976: Текстология и язык древнейших славянских памятников. Москва. Иванова-Мирчева Д., 1977: К вопросу о характеристике болгарских переводческих школ от 9–10 до 14 века, Paleobulgarica, 1/1. 37–48. Иванова-Мирчева Д., 1987: Въпроси на българския книжовен език до Възраждането (IX–X до XIX век). София. Карский Е.Ф., 1901: Очерк славянской кирилловской палеографии. Варшава. Карский Е.Ф., 1928: Славянская кирилловская палеография. Ленинград. Nieznany dotychczas fragment rękopisu staro-cerkiewno-słowiańskiej czteroewangelii 139 Нiмчук В.В. (ред.), 2001: Євсевiєве Євангелiє 1283 року: Наукове видання. Київ (Пам’ятки української мови XIII ст. Серiя канонiчної лiтератури). Славова Т., 1989: Преславска редакция на Кирило-Методиевия старобългарски евангелски превод, in Кирило-Методиевски студии, кн. 6. София, 15–129. Соболевский А.И., 1902: Славяно-русская палеография. Санкт-Петербург. Сперанский М.Н., 1927: Славянская письменность XI–XIV вв. на Синае и в Палестине, in Известия Отделения русского языка и словесности Российской АН, т. 32. 43–118. Срезневский И.И., 1959: Мысли об истории русского языка. Москва. Темчин С.Ю., 1996: Текстологическая значимость церковнославянской лексики: восточноболгарская лексика в древнерусском Мстиславовом евангелии, Славяноведение, № 1. 63–72. Темчин С.Ю., 1997: Текстологическая история Баницкого евангелия по данным внутренней реконструкции, Palaeobulgarica, 21/2. 48–62. Темчин С.Ю., 1998а: Пасхально-воскресный апракос — неизвестный структурный тип славянского служебного Евангелия, in Ученые записки Российского православного университета ап. Иоанна Богослова, вып. 4. Москва, 61–79. Темчин С.Ю., 1998б: Текстологическая история Добромирова евангелия по данным внутренней реконструкции, Македонски jазик, 45–47 (1994–1996). Скопjе, 81–106. Темчин С.Ю., 2001: Столпный апракос — еще один неизвестный структурный тип славянского служебного Евангелия (по рукописям 13–16 веков), in Баранкова Г. (ред.), Библия в духовной жизни, истории и культуре России и православного славянского мира: К 500-летию Геннадиевской Библии: Сборник материалов международной конференции (Москва, 21–26 сентября 1999 г.). Москва, 127–159. Христова Б., Караджова Д., Икономова А., 1982: Български ръкописи от 11 до 18 век запазнени в България: Своден каталог, том 1. София. Ягич И.В. (ред.), 1883: Мариинское четвероевангелие с примечаниями и приложениями. Санкт-Петербург. Listopad 2006 r. e-mail: jostap@wp.pl j erzy O sTapczuk An Unknown Fragment of a Churchslavonic Tetragospel at Orthodox Seminary in Soia This article is devoted to an unknown folio from a churchslavonic tetragospel preserved at the Orthodox Seminary of St. John of Rila in Soia. It contains the following descriptions: condition of the manuscript; dating; Gospel text (which was compared with critical edition of the Gospel of St. John) and its redaction; liturgical information; language, etc.