MASTER PLAN DLA ZBIORNIKÓW GÓRKA I BALATON

INSTYTUT GOSPODARKI SUROWCAMI MINERALNYMI I ENERGI¥ POLSKIEJ AKADEMII NAUK MASTER PLAN DLA ZBIORNIKÓW GÓRKA I BALATON Redakcja El¿bieta Pietrzyk-Sokulska Joanna Kulczycka Wydawnictwo IGSMiE PAN ® Kraków 2013 Recenzenci prof. dr hab. in¿. Zygmunt KOWALSKI, Politechnika Krakowska dr hab. in¿. Andrzej JAROSIÑSKI, prof. nadzw. IGSMiE PAN Zespó³ autorski dr hab. in¿. El¿bieta PIETRZYK-SOKULSKA, prof. nadzw. IGSMiE PAN dr hab. Joanna KULCZYCKA IGSMiE PAN mgr Marcin CHOLEWA IGSMiE PAN mgr in¿. Anna HENCLIK IGSMiE PAN mgr Renata KONECZNA IGSMiE PAN mgr in¿. £ukasz LELEK IGSMiE PAN Projekt wspó³finansowany ze œrodków Unii Europejskiej w ramach Programu Interreg IVC Adres Redakcji 31-261 Kraków, ul. J. Wybickiego 7 tel. 12-632-33-00; fax. 12-632-35-24 Redaktor Wydawnictwa: mgr Danuta Nikiel-Wroczyñska Redaktor techniczny: Barbara Sudo³ Projekt ok³adki: Andrzej Guzik – KAROT © Copyright by Autorzy © Copyright by Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi¹ PAN Kraków 2013 Printed in Poland ISBN 978-83-62922-21-5 SPIS TREŒCI Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Master Plan jako koncepcja poprawy systemów wodnych . . . . . . . . . . . 6 Master Plan dla analizowanych zbiorników wodnych w Ma³opolsce . . . . . . . 7 1. Obszar badañ na tle regionu – krótka charakterystyka . 1.1. Lokalizacja miasta i gminy Trzebinia . . . . . . 1.1.1. Geograficzna. . . . . . . . . . . . . . 1.1.2. Administracyjna . . . . . . . . . . . . 1.2. Oro- i hydrografia . . . . . . . . . . . . . . 1.2.1. Wody powierzchniowe . . . . . . . . . 1.2.2. Wody podziemne . . . . . . . . . . . . 1.3. Walory przyrodnicze . . . . . . . . . . . . . 1.3.1. Flora i fauna . . . . . . . . . . . . . . 1.3.2. Walory œrodowiska geologicznego gminy . 1.3.3. Gleby – charakterystyka . . . . . . . . . 1.4. Walory kulturowe . . . . . . . . . . . . . . 1.5. Uwarunkowania demograficzne. . . . . . . . . 1.6. Uwarunkowania gospodarcze. . . . . . . . . . 1.6.1. Dzia³alnoœæ przemys³owa – rys historyczny 1.6.2. Bud¿et gminy . . . . . . . . . . . . . 1.6.3. Zagospodarowanie turystyczne . . . . . . 1.7. Zagro¿enia œrodowiska . . . . . . . . . . . . 1.8. Analiza SWOT dla gminy Trzebinia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Charakterystyka obiektów przeznaczonych do zagospodarowania w Master Planie 2.1. Zbiornik Górka – rys historyczny. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1.1. Zwa³owisko odpadów typu red mud – charakterystyka. . . . . . . 2.1.2. Wody podziemne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1.3. Szlam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2. Zakres prac i dzia³añ w obszarze zbiornika Górka w celu zlikwidowania zagro¿enia dla œrodowiska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3. Zbiornik Górka – stan aktualny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.4. Zalew Balaton – wczoraj i dziœ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.5. Wymagania prawne dla zbiorników wodnych pe³ni¹cych funkcje k¹pielisk lub miejsc wykorzystywanych do k¹pieli oraz terenów poprzemys³owych . 2.6. Analiza SWOT dla obiektów Górka i Balaton na tle gminy (stan aktualny) 2.7. Warianty rekultywacji zbiornika Górka . . . . . . . . . . . . . . . . 2.7.1. Wariant 0 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.7.2. Wariant I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.7.3. Wariant II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.7.4. Wariant III . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 10 10 11 13 13 16 17 17 18 20 21 23 24 24 26 28 29 30 . . . . . 33 34 40 44 46 . . . 48 50 56 . . . . . . . 64 69 72 72 73 74 76 2.7.5. Wariant IV . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.7.6. Wariant V . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.8. Zbiornik Górka w Miejscowym Planie Zagospodarowania Przestrzennego 2.9. Warianty zagospodarowania zalewu Balaton . . . . . . . . . . . . . 2.9.1. Wariant I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.9.2. Wariant II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.10. Zalew Balaton w Miejscowym Planie Zagospodarowania Przestrzennego. 2.11. Konsultacje spo³eczne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 79 81 83 84 85 87 90 . . . . . . . . 92 92 92 95 zagospodarowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 102 105 105 107 3. Analiza ekonomiczna dla zbiorników Górka i Balaton . . . . . . . . 3.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2. Metoda analizy kosztów i korzyœci dla analizowanych zbiorników 3.3. Analiza ekonomiczna zbiornika Górka i Balaton . . . . . . . . 4. Partnerstwo Publiczno-Prywatne (PPP) jako proste narzêdzie i rozwoju infrastruktury . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2. Wiarygodnoœæ i op³acalnoœæ projektu PPP . . . . . . 4.3. Wspó³finansowanie PPP z funduszy unijnych . . . . 4.4. Partnerstwo Publiczno-Prywatne w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Rekomendacje dla polityk lokalnych, regionalnych, krajowych i UE . . . . . . . 108 Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 WPROWADZENIE* Woda jest niezbêdnym do ¿ycia na Ziemi oraz rozwoju naszej cywilizacji elementem œrodowiska. W zwi¹zku z tym jej jakoœæ w po³¹czeniu z odpowiednimi zasobami jest podstaw¹ istnienia ekosystemów wodnych, ale tak¿e gospodarki komunalnej, wielu ga³êzi przemys³u oraz rolnictwa. Naturalne i sztuczne cieki powierzchniowe wykorzystuje siê jako drogi transportu oraz do ¿eglugi turystycznej i rekreacji. Energia p³yn¹cej wody jest tak¿e Ÿród³em ekologicznie czystej energii elektrycznej. Oprócz wymienionych powy¿ej korzyœci, zbyt du¿e iloœci wody s¹ powodem powodzi, a ich brak to susze, przynosz¹ce znaczne straty ekonomiczne, spo³eczne i ekologiczne. W celu zachowania równowagi w œrodowisku nale¿y racjonalnie korzystaæ z zasobów wodnych, co do iloœci, miejsca, czasu i utrzymania standardów ich jakoœci. Tymczasem doœwiadczenia II po³owy XX w. i obecne wskazuj¹ na gwa³towne pogarszanie siê jakoœci wody oraz kurczenie jej zasobów. Na gospodarkê zasobami wodnymi w najbli¿szej przysz³oœci znaczny wp³yw bêdzie mia³ wzrost liczby ludnoœci oraz obserwowane na kuli ziemskiej zmiany klimatu. W zwi¹zku z tym zasoby wody, jej jakoœæ i racjonalna gospodarka nimi to wyzwanie i jednoczeœnie priorytet XXI w. W 1992 r. ustanowiono 22 marca Œwiatowym Dniem Wody. Ma on uœwiadamiaæ spo³eczeñstwu skalê wp³ywu w³aœciwej gospodarki wod¹ na jego kondycjê zdrowotn¹, a tym samym dalszy rozwój pañstw, a tak¿e koniecznoœæ utrzymania równowagi w ekosystemach. G³ówne cele polityki wodnej UE (Ramowa Dyrektywa Wodna) i Polski (Prawo wodne) dotycz¹ dzia³añ odnoœnie ochrony i poprawy jakoœci wód powierzchniowych do 2015 r. Zrównowa¿ona gospodarka wodna ma kluczowe znaczenie dla ochrony ró¿norodnoœci biologicznej, dobra obywateli i konkurencyjnoœci europejskiego przemys³u. Na mocy dyrektywy pañstwa cz³onkowskie UE by³y zobowi¹zane do przyjêcia do koñca 2009 r. planów gospodarowania wodami w dorzeczach. Dla polepszenia wymiany danych z ró¿nych pañstw UE stworzono nowy europejski system informacji wodnej (Water Information System for Europe WISE). Jest to portal internetowy, stanowi¹cy Ÿród³o informacji dotycz¹cych wody i zagadnieñ z ni¹ zwi¹zanych m.in. k¹pielisk, jakoœci wody itp. Portal jest wynikiem wspólnych dzia³añ Europejskiej Komisji ds. Œrodowiska (EEA) i Komisji Europejskiej (DG ds. Œrodowiska, Wspólne Centrum Badawcze i Eurostat). Cel Ramowej Dyrektywy Wodnej nawi¹zuje do zasad zrównowa¿onego rozwoju i dotyczy: w zaspokojenia zapotrzebowania na wodê dla ludnoœci, rolnictwa i przemys³u, poprzez promowanie zrównowa¿onego korzystania z wód, w ochrony wód i ekosystemów znajduj¹cych siê w dobrym stanie ekologicznym, * El¿bieta Pietrzyk-Sokulska – IGSMiE PAN, Kraków. 5 w poprawy jakoœci wód i stanu ekosystemów zdegradowanych dzia³alnoœci¹ cz³owieka, w zmniejszenia zanieczyszczenia wód podziemnych, w zmniejszenia skutków powodzi i suszy. Zapisy Ramowej Dyrektywy Wodnej wprowadzaj¹ system planowania gospodark¹ wodn¹ w podziale na obszary dorzeczy. Dla potrzeb osi¹gniêcia dobrego stanu wód opracowane zosta³y plany gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy oraz programy wodno-œrodowiskowe krajów. MASTER PLAN JAKO KONCEPCJA POPRAWY SYSTEMÓW WODNYCH* W Europie 1/3 populacji ¿yje na obszarach, w których wywierana jest silna presja na zasoby wodne. W zwi¹zku z tym ró¿ne pañstwa Europy podjê³y siê realizacji w 2010 r. projektu Sigma for Water, którego celem jest poszukiwanie i promocja metod zmierzaj¹cych do poprawy stanu gospodarki wodnej m.in. d¹¿¹c do zmniejszenia tej presji oraz zwiêkszenia retencji i odbudowy systemów wodnych zgodnie z zasadami zrównowa¿onego rozwoju. Ma to nastêpowaæ nie tylko poprzez utrzymanie istniej¹cych zasobów wód powierzchniowych i ich jakoœci, ale tak¿e ich powiêkszanie poprzez budowê nowych zbiorników wodnych oraz terenów podmok³ych, ich odnowê i utrzymanie, a tak¿e racjonaln¹ gospodarkê zasobami wodnymi. Celem projektu jest realizacja tych zamierzeñ na drodze wymiany wiedzy i doœwiadczeñ miêdzy partnerami i stworzenie wspólnego Master Planu, który wska¿e mo¿liwoœci przystosowania siê pañstw do przewidywanych zmian klimatycznych i zrównowa¿onego gospodarowania posiadanymi zasobami wodnymi. Wyniki projektu bêd¹ adresowane do w³adz poszczególnych pañstw uczestnicz¹cych w projekcie (na ró¿nym szczeblu), Komisji Europejskiej, podmiotów zarz¹dzaj¹cych zasobami wodnymi, bezpoœrednich u¿ytkowników oraz ró¿nych jednostek gospodarczych. W Polsce nie ma uregulowañ prawnych dotycz¹cych Master Planów, w zwi¹zku z tym dla potrzeb projektu zaproponowano jego definicjê. Master Plan to strategiczny dokument planistyczny niezbêdny dla samorz¹dów, przedsiêbiorców, instytucji i podmiotów gospodarczych s³u¿¹cy do racjonalnego planowania inwestycji poprzez etapowanie dzia³alnoœci inwestycyjnej w celu osi¹gniêcia jasno okreœlonych celów strategicznych. Uwzglêdnia on stan aktualny, uwarunkowania œrodowiskowe, techniczne i finansowe oraz analizuje funkcjonalnoœæ inwestycji. Dane te s¹ podstaw¹ do przeprowadzenia analizy SWOT i stworzenia modelu przestrzennego inwestycji. Jednoczeœnie przy jego opracowaniu powinny byæ uwzglêdnione wszystkie obowi¹zuj¹ce przepisy prawne i aktualne normy, a tak¿e programy rozwoju i zagospodarowania * El¿bieta Pietrzyk-Sokulska – IGSMiE PAN, Kraków. 6 przestrzennego regionów. Master Plan mo¿na tak¿e traktowaæ jako narzêdzie lub harmonogram (program dzia³ania) niezbêdne przy opracowywaniu koncepcji planistycznej dla wybranego przedsiêwziêcia lub obiektu. U³atwia on jego realizacjê dziêki dog³êbnej analizie wszystkich uwarunkowañ istniej¹cych, aby zrealizowaæ przysz³e potrzeby. Tak rozumiany Master Plan stanowi wstêp do opracowania Programu funkcjonalno-u¿ytkowego dla danego przedsiêwziêcia, zgodnie z Rozporz¹dzeniem Ministra Infrastruktury z dnia 2 wrzeœnia 2004 r. w sprawie szczegó³owego zakresu i formy dokumentacji projektowej, specyfikacji technicznej wykonania i odbioru robót budowlanych oraz programu funkcjonalno-u¿ytkowego (Dz.U. Nr 202, poz. 2072). Dopiero na podstawie Programu funkcjonalno-u¿ytkowego ocenia siê szacunkowe koszty potencjalnego przedsiêwziêcia, zgodnie z Rozporz¹dzeniem Ministra Infrastruktury z dnia 18 maja 2004 r. w sprawie okreœlania metod i podstaw sporz¹dzania kosztorysu inwestorskiego, obliczania kosztów prac projektowych oraz planowanych kosztów robót budowlanych okreœlonych w programie funkcjonalno-u¿ytkowym (Dz.U. nr 130, poz. 1389). Korzyœci wynikaj¹ce z opracowania Master Planu: w analiza konkurencji dla lokalizacji przedsiêwziêcia, w wskazanie celów, priorytetów i opracowanie harmonogramu realizacji, w wskazanie mo¿liwych Ÿróde³ finansowania inwestycji, w badanie i analiza potrzeb spo³ecznoœci lokalnej, w marketing i promocja przedsiêwziêcia, w informacja dla mediów lokalnych i spo³ecznoœci. MASTER PLAN DLA ANALIZOWANYCH ZBIORNIKÓW WODNYCH W MA£OPOLSCE* Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi¹ Polskiej Akademii Nauk (IGSMiE PAN), jako partner z Polski, wybra³ do analiz w ramach Master Planu dwa ró¿ne tereny poprzemys³owe, znajduj¹ce siê w obrêbie miasta Trzebinia (zachodnia czêœæ województwa ma³opolskiego). Tereny te s¹ efektem eksploatacji odkrywkowej utworów wêglanowych, po których pozosta³y wyrobiska stokowo-wg³êbne pe³ni¹ce ró¿ne funkcje. Jednym jest wyrobisko Górka, które po zakoñczeniu eksploatacji przeznaczono czêœciowo do sk³adowania odpadów typu red mud (czerwony szlam), wraz z terenem przyleg³ym po dawnych Zak³adach Surowców Ogniotrwa³ych, a drugim, po³o¿ony ni¿ej dawny kamienio³om miejski, który po zakoñczeniu eksploatacji wype³ni³ siê wod¹ tworz¹c sztuczny zalew Balaton, wykorzystywany do rekreacji k¹pielowej. Obydwa wyrobiska po³¹czone s¹ sztolni¹ po dawnej eksploatacji rud Zn-Pb. * El¿bieta Pietrzyk-Sokulska – IGSMiE PAN, Kraków. 7 Problemem do rozwi¹zania jest rekultywacja sk³adowiska odpadów red mud w wyrobisku Górka oraz likwidacja silnie alkalicznych odcieków z niego, które nagromadzi³y siê w pozosta³ej czêœci. Odcieki stanowi¹ istotne zagro¿enie dla œrodowiska, zw³aszcza wodnego, ze wzglêdu na budowê geologiczn¹ regionu i podziemn¹ eksploatacjê rud Zn-Pb i wêgla kamiennego. W projekcie przyjêto próbê opracowania optymalnego planu rekultywacji istniej¹cego zbiornika odcieków Górka i nastêpnie objêcie go kompleksow¹ koncepcj¹ zagospodarowania rekreacyjnego z zalewem Balaton. Zostanie w ten sposób przywrócona równowaga w systemie wodnym i wyeliminowane zagro¿enie dla wód powierzchniowych i podziemnych w regionie. Eliminacja zagro¿eñ dla œrodowiska, zw³aszcza w zbiorniku Górka, i utrzymanie dobrej jakoœci wód w zalewie Balaton wymagaj¹ kompleksowych dzia³añ, które umo¿liwi¹ wykorzystanie ich walorów przez mieszkañców Trzebini i okolicy dla celów rekreacyjno-wypoczynkowych. Jednoczeœnie dzia³ania te maj¹ charakter operacyjny s³u¿¹cy do realizacji celów strategicznych tzn.: w eliminacji zagro¿enia œrodowiska wodnego w obiekcie Górka – odpompowanie alkalicznych odcieków, w zabezpieczenia strefy Ÿródliskowej wód, w rekultywacji sk³adowiska odpadów przemys³owych red mud, w zapewnienia finansowania prac zabezpieczaj¹cych, w poprawy standardów jakoœci œrodowiska, w wzrostu atrakcyjnoœci przyrodniczej i u¿ytkowej obiektów, w adaptacji otoczenia zbiorników na cele rekreacyjno-wypoczynkowe, w zapewnienia szerokiego dostêpu mieszkañców do zagospodarowanych terenów, w stworzenia Partnerstwa Publiczno-Prywatnego (PPP) dla u¿ytkowania zagospodarowanych terenów, w wzrostu konkurencyjnoœci gminy. W zwi¹zku z powy¿szymi celami niezbêdne jest podjêcie dzia³añ wynikaj¹cych z konkretnych potrzeb gminy i s³u¿¹cych zabezpieczeniu równowagi w œrodowisku oraz zaspokojeniu lokalnych spo³ecznoœci w zakresie miejsc do rekreacji i wypoczynku. Zabezpieczenie równowagi w œrodowisku polega m.in. na: w uporz¹dkowaniu otoczenia istniej¹cego wyrobiska Górka (rekultywacja techniczna i biologiczna), w zabezpieczeniu miejsc Ÿródliskowych przed zanieczyszczeniem odciekami ze sk³adowiska sta³ych odpadów przemys³owych, w eliminacji szlamów z dna wyrobiska Górka, w zagospodarowaniu otoczenia zalewu Balaton (realizacja koncepcji architektonicznej Parku Ekologicznego), w nadzorze nad nowo utworzonymi obiektami. Docelowo zrealizowanie dzia³añ przedstawionych w Master Planie wp³ynie na: w poprawê wizerunku gminy (likwidacja zdegradowanych terenów poprzemys³owych), w wzrost walorów œrodowiska i podniesienie komfortu ¿ycia mieszkañców (czyste wody i powietrze, a tak¿e gleby), w eliminacjê (minimalizacjê) wyst¹pienia katastrofy ekologicznej (zw³aszcza wód powierzchniowych i gleb), 8 w wzrost atrakcyjnoœci gminy i jej konkurencyjnoœci w stosunku do gmin s¹siednich dla potencjalnych inwestorów (funkcje rekreacyjno-wypoczynkowe), w korzyœci ekonomiczne – wzrost miejsc pracy g³ównie w bran¿y us³ugowo-handlowej oraz zysków z u¿ytkowania zrewitalizowanych terenów, w dalszy rozwój gminy. Realizacja planowanych dzia³añ uwzglêdniona w Master Planie jest zgodna z dokumentami strategicznymi i lokalnymi, a przede wszystkim z Miejscowymi Planami Zagospodarowania Przestrzennego. Dlatego te¿ zakres merytoryczny Master Planu obejmuje krótk¹ charakterystykê regionu, w którym zlokalizowany jest badany obiekt (rozdzia³ 1), z uwzglêdnieniem jego nowych funkcji np. turystycznych na tle istniej¹cej konkurencji, jak i popytu. W rozdziale drugim podano charakterystykê badanych obiektów dawniej i obecnie, zwracaj¹c uwagê zw³aszcza na sk³adowisko odpadów przemys³owych, zbiornik z odciekami oraz rekreacyjne wykorzystanie zalewu Balaton. Przedstawiono tak¿e dotychczasowe dzia³ania maj¹ce zminimalizowaæ negatywny wp³yw zbiornika Górka na œrodowisko, a tak¿e zmodernizowaæ i uzupe³niæ infrastrukturê sportowo-rekreacyjn¹ wokó³ zalewu Balaton. Omówiono tak¿e scenariusze rozwoju, nawi¹zuj¹ce do opracowanych alternatywnych koncepcji. Zaprezentowano wyniki badañ laboratoryjnych ska¿enia gleb metalami ciê¿kimi z otoczenia zbiornika Górka. By³y one niezbêdne dla poprawnego ukierunkowania prac rekultywacji biologicznej.W jej ramach zaproponowano dobór roœlinnoœci, która mo¿e byæ wykorzystana do rekultywacji biologicznej na tym terenie. Natomiast dla udokumentowania jakoœci wód w zalewie Balaton, który pe³ni funkcjê miejsca do k¹pieli, wykonano dodatkowe badania chemizmu wód na ró¿nych g³êbokoœciach. Powiatowy Inspektorat Sanitarny prowadzi bowiem badania wód, tylko powierzchniowo i w zakresie ich biologicznej czystoœci. Przeprowadzone przez IGSMiE PAN badania potwierdzi³y dobr¹ jakoœæ wód w ca³ej objêtoœci akwenu, co ma du¿e znaczenie dla nurkuj¹cych. W rozdziale drugim wykonano tak¿e analizê SWOT dla badanych obiektów na tle uwarunkowañ w gminie oraz przeanalizowano wymagania prawne dla zbiorników wodnych pe³ni¹cych funkcje k¹pielisk lub miejsc wykorzystywanych do k¹pieli oraz terenów poprzemys³owych. Na zakoñczenie rozdzia³u drugiego przedstawiono wyniki badañ ankietowych przeprowadzonych wœród mieszkañców, które dotyczy³y akceptacji spo³ecznej dla proponowanych koncepcji zagospodarowania analizowanych obiektów. Rozdzia³ trzeci dotyczy analizy ekonomicznej rekultywacji i zagospodarowania zbiorników i ich otoczenia, w której uwzglêdniono wysokoœæ niezbêdnych nak³adów inwestycyjnych oraz kosztów funkcjonowania powsta³ych obiektów. Zidentyfikowano tak¿e ekonomiczne, œrodowiskowe i spo³eczne korzyœci proponowanych dzia³añ, wykorzystuj¹c metodê analizy kosztów i korzyœci (AKK). W rozdziale czwartym zaprezentowano problem Partnerstwa Publiczno-Prywatnego, jako prostego narzêdzia zagospodarowania i rozwoju infrastruktury wokó³ zbiorników wodnych. W zakoñczeniu monografii wskazano najwa¿niejsze rekomendacje dla polityki lokalnej, regionalnej, krajowej i UE, dotycz¹cej tworzenia nowych lub utrzymania w dobrym stanie dawnych zbiorników wodnych i terenów podmok³ych, ze wzglêdu na koniecznoœæ zwiêkszania zasobów wodnych i gospodarkê nimi. 1. OBSZAR BADAÑ NA TLE REGIONU – KRÓTKA CHARAKTERYSTYKA* 1.1. Lokalizacja miasta i gminy Trzebinia 1.1.1. Geograficzna Geograficznie gmina i miasto Trzebinia stanowi¹ pomost pomiêdzy du¿ymi makroregionami: Wy¿yn¹ Œl¹sk¹ i Wy¿yn¹ Krakowsko-Czêstochowsk¹. W obrêbie gminy s¹ mniejsze mezoregiony: Pagóry Jaworznickie, bêd¹ce czêœci¹ Wy¿yny Œl¹skiej, le¿¹ce w zachodniej czêœci oraz po stronie wschodniej i po³udniowej: Wy¿yna Olkuska, Rów Krzeszowicki i Garb Tenczyñski, zaliczane do Wy¿yny Krakowsko-Czêstochowskiej (Kondracki 2001). Wysokoœæ terenu w obrêbie gminy waha siê od 270 do 470 m n.p.m., przy czym obszar miasta Trzebinia nale¿y do Pagórów Jaworznickich (rys. 1.1). Rysunek 1.1. Jednostki fizyczno-geograficzne w woj. ma³opolskim
ród³o: opracowanie E. Pietrzyk-Sokulska * El¿bieta Pietrzyk-Sokulska – IGSMiE PAN, Kraków. 10 1.1.2. Administracyjna Gmina Trzebinia po³o¿ona jest w obrêbie zachodniej czêœci województwa ma³opolskiego (rys. 1.2), w powiecie chrzanowskim (rys. 1.3) i zajmuje powierzchniê oko³o 105 km2. Od po³udniowego zachodu graniczy z gmin¹ Chrzanów, od zachodu Jaworzno, od pó³nocy z gmin¹ Bukowno i Olkusz, od wschodu z Krzeszowicami, a od po³udnia z gmin¹ Alwernia. Rysunek 1.2. Powiaty województwa ma³opolskiego
ród³o: opracowanie E. Pietrzyk-Sokulska Trzebinia Chrzanów Libi¹¿ Babice Alwernia Rysunek 1.3. Gminy powiatu chrzanowskiego
ród³o: opracowanie E. Pietrzyk-Sokulska 11 Zgodnie z podzia³em NUTS (rys. 1.4) le¿y ona w regionie po³udniowym (PL2), województwie ma³opolskim (PL21) i podregionie oœwiêcimskim (PL216). W obrêbie gminy jest 10 so³ectw: Bolêcin, Czy¿owa, Dulowa, Karniowice, Lgota, M³oszowa, Myœlachowice, Pi³a Koœcielecka, P³oki i Psary (rys. 1.5). Rysunek 1.4. Podregiony województwa ma³opolskiego
ród³o: opracowanie E. Pietrzyk-Sokulska Rysunek 1.5. Gmina Trzebinia
ród³o: www.trzebinia.pl 12 Gmina cechuje siê dobr¹ dostêpnoœci¹ komunikacyjn¹. W niewielkiej odleg³oœci od miasta Trzebini przebiega autostrada A4, ³¹cz¹ca j¹ m.in. z Górnym Œl¹skiem (36 km) i Wroc³awiem (na zachodzie) oraz Krakowem (na wschodzie). W niewielkiej odleg³oœci s¹ te¿ dwa lotniska miêdzynarodowe – Pyrzowice (62 km) i Balice (30 km). Ponadto dobr¹ komunikacjê zapwenia rozbudowana sieæ dróg g³ównych (np. 79, 791) oraz gminnych o asfaltowej nawierzchni. Przez teren gminy przebiega te¿ linia kolejowa Katowice-Kraków, z odga³êzieniem do Chrzanowa oraz odnogami do miejscowych zak³adów przemys³owych (m.in. rafinerii, kopalni i elektrowni). Gmina ma w³asny herb, który na przestrzeni wieków ulega³ ró¿nym zmianom i modyfikacj¹, przyjmuj¹c ostatecznie poni¿sz¹ formê (fot. 1.1). Fotografia 1.1. Dwie XX w. formy herbu gminy Trzebinia – zmieniona wersja herbu Leliwa
ród³o: www.trzebinia.pl 1.2. Oro- i hydrografia 1.2.1. Wody powierzchniowe Gmina Trzebinia po³o¿ona jest w obrêbie dzia³ania dwu Regionalnych Zarz¹dów Gospodarki Wodnej (RZGW): krakowskiego i gliwickiego. Krakowski RZGW zarz¹dza wodami powierzchniowymi obejmuj¹cymi m.in. dorzecze Wis³y od ujœcia Przemszy do nowego ujœcia Sanny, a gliwicki wodami nale¿¹cymi do Regionu Wodnego Ma³ej Wis³y. W Regionie Wodnym Ma³ej Wis³y znajduje siê miasto Trzebinia (20,05 km2) oraz czêœæ obszaru wiejskiego gminy (25,43 km2). Pozosta³a czêœæ miasta (19,73 km2) i reszta powierzchni gminy (49,68 km2) nale¿y do Regionu Górnej Wis³y, administrowanej przez RZGW w Krakowie. Obszar gminy Trzebinia zlokalizowany jest w granicach zlewni Bia³ej Przemszy, Chech³a i Rudawy, które rozdzielaj¹ dzia³y wodne II rzêdu. Na obszarze wymienionych wy¿ej zlewni s¹ nastêpuj¹ce potoki i cieki: Kozi Bród (d³. 10,4 km), Jaworznik (d³. 4,8 km), Chech³o (d³. 6,4 km), M³oszówka (d³. 5,1 km), Ropa (d³. 2,2 km), Ropka (d³. 1,55 km), Wodna (d³. 2,75 km), Pstru¿nik (d³. 1,56 km), Dulówka z dop³ywami od Ÿróde³ Buk i Bialny Dó³ (Karniówka – Psarka) o ³¹cznej d³. oko³o 6,1 km. £¹czna d³ugoœæ cieków wodnych na terenie gminy to oko³o 41 km, przy czym znaczna czêœæ gminy le¿y w zlewni Chech³a. Wed³ug monitoringu wód prowadzonego w 2004 roku okazuje siê, ¿e: w stan czystoœci wód potoku Chech³o w punkcie pomiarowym odpowiada³ normatywom IV klasy (wody niezadowalaj¹cej jakoœci), ze wzglêdu na zanieczyszczenie fizykochemiczne i bakteriologiczne. Dla tego potoku wymagana jest klasa czystoœci wód I/II; 13 w stan czystoœci wód potoku Kozi Bród w punkcie pomiarowym odpowiada³ normatywom III klasy (wody zadowalaj¹cej jakoœci). Dla tego potoku wymagana jest klasa czystoœci wód I/II. Tymczasem jednym z kluczowych elementów Ramowej Dyrektywy Wodnej jest dobry stan wód pod wzglêdem ekologicznym, który powinien zostaæ osi¹gniêty do 2015 r. (art. 2 pkt 18). Stan czystoœci pozosta³ych wód p³yn¹cych w granicach gminy te¿ nie jest zadawalaj¹cy. Wyniki badañ wskazuj¹ na ponadnormatywne zanieczyszczenie wiêkszoœci z nich. Zwi¹zane jest to z wysokim stopniem uprzemys³owienia, dotychczasowego niedoinwestowania dzia³añ zmierzaj¹cych do naprawy tego stanu oraz stosunkowo du¿ej urbanizacji. Zaznaczyæ nale¿y, ¿e zanieczyszczenie wód powierzchniowych jest nierównomierne. Zwykle odcinki Ÿród³owe rzek i potoków cechuje znacznie lepsza jakoœæ wód ni¿ w ich biegu dolnym. Zró¿nicowanie wystêpuje równie¿ ze wzglêdu na poszczególne parametry zanieczyszczeñ, co zwi¹zane jest z urozmaiconym zagospodarowaniem terenów, przez które przep³ywaj¹. Na terenie gminy istniej¹ te¿ zbiorniki wodne, wykorzystywane jako k¹pieliska. S¹ to m.in.: w Zalew Chech³o – najwiêkszy zbiornik wodny zajmuj¹cy powierzchniê 54 ha utworzony w latach szeœædziesi¹tych XX w.; jest doskona³ym miejscem wypoczynku dla mieszkañców gminy Trzebinia i Chrzanów (fot. 1.2); amatorzy sportów wodnych mog¹ korzystaæ z noclegów w dwóch oœrodkach wypoczynkowych, które dysponuj¹ tak¿e wypo¿yczalniami sprzêtu wodnego; przyrodniczo wart zobaczenia jest obszar zbiorowisk roœlinnoœci wodnej oraz lubi¹cej œrodowisko podmok³e m.in. manna mielec, pa³ka szerokolistna, pa³ka w¹skolistna, trzciny, sity oraz doœæ rzadkie je¿og³ówki ga³êziste; na powierzchni akwenu wystêpuj¹ skupiska rdestnicy p³ywaj¹cej, a na obrze¿ach roœlinnoœæ bagienna; w otoczeniu zalewu s¹ podmok³e ³¹ki ze stanowiskiem kilku gatunków roœlin storczykowatych, a tak¿e mieczyka dachówkowatego i goryczki w¹skolistnej; obserwowaæ mo¿na tak¿e roœliny chronione np. kosaæca syberyjskiego i ziemowita jesiennego; tak zró¿nicowana roœlinnoœæ przyci¹ga nad zalew liczne owady, p³azy, gady i ptaki, które znajduj¹ tu dogodne warunki do rozwoju. Fotografia 1.2. Zalew Chech³o i jego zagospodarowanie
ród³o: www.trzebinia.pl w Kozi Bród – oœrodek wypoczynkowo-rekreacyjny Elektrowni „Siersza”; Kozi Bród to lewobrze¿ny, o d³ugoœci 9,7 km, dop³yw Przemszy na obszarze Trzebini; jego Ÿród³a znajduj¹ siê w doœæ g³êbokim w¹wozie w lasach myœlachowickich (fot. 1.3); Kozi 14 Fotografia 1.3. Kozi Bród
ród³o: www.trzebinia.pl Pa rko wa Górka OS. PÓ£NOC Pi³sudskiego Bród p³ynie w kierunku Czy¿ówki wype³niaj¹c ko³o Pi³y Myœlachowickiej zbiornik retencyjny Osowiec, utworzony dla Elektrowni „Siersza”; w dolinie Koziego Brodu, w P³okach, roœnie wyj¹tkowa, ze wzglêdu na kszta³t przypominaj¹cy wierzbê p³acz¹c¹, sosna o charakterze pomnikowym, a przy drodze z Sierszy do Czy¿ówki roœnie inna sosna tzw. „krocz¹ca" nazwana tak od niezwyk³ego uk³adu korzeni. w Balaton – zbiornik powsta³y w latach szeœædziesi¹tych XX w. w wyniku samoistnego wype³nienia wod¹ dawnego, nieczynnego wyrobiska po eksploatacji wapieni; znajduje siê on prawie w centrum miasta, na pó³noc od rynku (rys. 1.6). OS. TRZEBIONKA 1M aja Cm. .S Œw Dwór Zieleniewskich ³ nis ta Balaton dawne Zak³ady Metalurgiczne 79 1 a aw Rafineria Trzebinia S.A. Ma³y Rynek Rynek Kra kow ska i szk œciu Ko dawne Zak³ady Metalurgiczne OS. ZWM OS. PIASKI 79 Sanktuarium Rysunek 1.6. Lokalizacja zbiornika Górka i Balaton na planie miasta Trzebinia
ród³o: opracowanie E. Pietrzyk-Sokulska 15 Zalew Balaton latem s³u¿y jako k¹pielisko miejskie, wykorzystywane czêœciowo tak¿e przez miejscowe Ko³o Polskiego Zwi¹zku Wêdkarskiego oraz Klub P³etwonurków; ci ostatni upodobali sobie to miejsce ze wzglêdu na wyj¹tkow¹ czystoœæ wody (I kl. czystoœci) oraz jej przejrzystoœæ i g³êbokoœæ zalewu (max. 12 m, œrednio ok. 9 m.); lustro wody otaczaj¹ strome œciany (do 15 m) skalne, które wykorzystuj¹ okoliczni amatorzy wspinaczki ska³kowej (fot. 1.4); w czêœci dawnego wyrobiska w wyniku naturalnej sukcesji powsta³ teren zalesiony, z dominacj¹ brzozy, a w zag³êbieniach, gdzie pojawi³y siê niewielkie mokrad³a zagnieŸdzi³y siê p³azy i roœliny wodne. Zalew zasilany jest podziemnymi Ÿród³ami i ze wzglêdu na to i czystoœæ wody nadaje siê do hodowli pstr¹ga. Fotografia 1.4. Zalew Balaton
ród³o: fot. E. Pietrzyk-Sokulska 1.2.2. Wody podziemne Na omawianym obszarze gminy Trzebinia s¹ trzy poziomy wodonoœne. Piêtro czwartorzêdowe wystêpuje fragmentarycznie w pó³nocnej czêœci gminy Trzebinia w obrêbie piaszczystych osadów rzecznych (dolina górnej Wis³y), a tak¿e w piaszczysto-¿wirowych osadów rzeczno-lodowcowych. Piêtro to tworzy kilka poziomów wodonoœnych oddzielonych od siebie warstwami glin zwa³owych oraz i³ów i mu³ków. Jakoœæ wód tego poziomu jest bardzo zmienna, od najczystszych do zupe³nie bezu¿ytecznych dla gospodarki wodoci¹gowej. W piêtrze tym znajduje siê G³ówny Zbiornik Wód Podziemnych (GZWP) 453 – Bór Biskupi. Drugim, najistotniejszym z punktu widzenia zaopatrzenia ludnoœci w wodê do picia jest poziom triasowy zwi¹zany z utworami triasu œrodkowego i dolnego. W profilu wydzielono trzy poziomy wodonoœne: pstrego piaskowca, retu i wapienia muszlowego. Poziom pstrego piaskowca (ni¿sze piêtro triasu dolnego) o typie porowym ma podrzêdne znaczenie. Warstwê izoluj¹c¹ miêdzy pozosta³ymi poziomami (retu i wapienia muszlowego) tworz¹ utwory margliste zaliczane do warstw gogoliñskich. Natomiast warstwê izoluj¹c¹ ca³ego poziomu wodonoœnego tworz¹ 16 nadleg³e utwory trzecio- i czwartorzêdowe. W obrêbie tego piêtra na obszarze gminy wydzielono dwa poziomy wodonoœne: GZWP 452 – Chrzanów i GZWP 454 Olkusz-Zawiercie. Zbiornik wód podziemnych GZWP 452 – Chrzanów charakteryzuje siê wysok¹ klas¹ jakoœci wód i jest w zwi¹zku z tym podstawowym Ÿród³em zaopatrzenia mieszkañców gminy Trzebinia w wodê do picia (Dz.U. nr 203/2002, poz. 1718). Najni¿ej po³o¿onym piêtrem wodonoœnym jest poziom zwi¹zany z utworami czterech podstawowych serii skalnych karbonu: dwóch serii o du¿ej przepuszczalnoœci i wodonoœnoœci oraz dwóch serii ska³ s³abo przepuszczalnych i wodonoœnych, który dla zaopatrzenia w wodê dla mieszkañców nie ma wiêkszego znaczenia. 1.3. Walory przyrodnicze 1.3.1. Flora i fauna Œrodowisko przyrodnicze gminy Trzebinia podlega³o silnej presji ze strony istniej¹cych w okolicy zak³adów przemys³owych oraz s¹siedztwa aglomeracji miejsko-przemys³owych GOP i Krakowa. Tereny przemys³owe i zdegradowane s¹siaduj¹ bezpoœrednio z przyrodniczo cennymi (rys. 1.7). Czy¿ówka Gaj Elektrownia Siersza PK Dolinki Krakowskie Lgota Kozi Bród P³oki Siersza Myœlachowice KWK Siersza Krze Luszowice Rez. Ostra Gora Górka Bozniowa Góra Krystynów ZG Trzebionka Balaton Rafineria TRZEBINIA Bialny Dó³ Arkoza Kwaczalska Karniowice W¹wozy Karniowickie M³oszowa Dulowa Tenczyñski PK Chech³o Puszcza Dulowska Bolêcin Rysunek 1.7. Tereny prawnie chronione w gminie Trzebinia
ród³o: opracowanie E. Pietrzyk-Sokulska na podstawie www.trzebinia.pl 17 Prawie 43% powierzchni gminy porastaj¹ lasy, g³ównie bory sosnowe, buczyny i ³êgi. Oprócz tego mo¿na tu spotkaæ roœlinnoœæ wodn¹, murawy kserotermiczne z gatunkami podlegaj¹cymi ochronie (ca³kowitej lub czêœciowej). W lasach wystêpuj¹ liczne gatunki ptaków, ssaków, a tak¿e p³azów i owadów. Tereny przyrodniczo cenne objête s¹ ochron¹ jako parki krajobrazowe (PK Dolinki Krakowskie – czêœæ wschodnia; Tenczyñski Park Krajobrazowy z fragmentami Puszczy Dulowskiej) lub rezerwaty przyrody (Ostra Góra). W lasach dominuj¹ sosny zwyczajne, brzozy brodawkowate, olsze czarne, modrzewie europejskie, œwierki pospolite, ale tak¿e dêby szypu³kowe i czerwone, buki zwyczajne, topole, osiki, klony, jawory, kruszyny pospolite, dzikie bzy koralowe, wierzby uszate. W podszyciu wystêpuj¹ borówki czarne i brusznice, wrzosy zwyczajne, maliny w³aœciwe, je¿yny wzniesione, a w miejscach podmok³ych mchy p³onniki i torfowce. W suchych czêœciach lasów mo¿na spotkaæ rokiety pospolite oraz paprocie (orlice pospolite). Wœród traw wystêpuj¹ trzcinniaki piaskowe, k³osownice leœne oraz wiechliny roczne. Wœród turzycowatych pospolite s¹ turzyce dr¿¹czkowate oraz sitowie leœne, a tak¿e bodziszki leœne, dziêgle leœne, gajowce ¿ó³te, ostro¿nie b³otne i jastrzêbce leœne. Na terenach ¿yznych rosn¹ pokrzywy dwupienne, przytuliny w³aœciwe, jaskry wielokwiatowe, podbia³y pospolite. Na obszarze gminy mo¿na spotkaæ co najmniej 500 gatunków grzybów i porostów, a zw³aszcza miasecznice proszkowate oraz porosty listkowate, pustu³ki pêcherzykowate, gatunki charakterystyczne dla obszarów zurbanizowanych o wysokiej zawartoœci dwutlenku siarki w powietrzu. Odnotowano tu oko³o 50 gatunków roœlin objêtych ochron¹ ca³kowit¹ lub czêœciow¹. Fauna w lasach reprezentowana jest przez sarny, jelenie, daniele, dziki, lisy, wiewiórki, zaj¹ce i jenoty (tzw. lisy azjatyckie). W ostatnich latach zaobserwowano tak¿e œlady wystêpowania ³osi i wilków. Ponadto s¹ tu ¿mije, zaskroñce, nietoperze, koszatki, popielice, ssaki owado¿erne – je¿e, i ryjówkowate, ssaki drapie¿ne takie jak tchórze, kuny leœne. Na terenie puszczy Dulowskiej i terenów Ÿródliskowych rzeki Chech³o ¿yj¹ i rozmna¿aj¹ siê bobry oraz wydry. Wœród owadów na uwagê zas³uguj¹ rzadkie i po¿yteczne koziorogi, nadobnice alpejskie, sprê¿yki i zimuj¹ce biedronki. Ornitologicznie w gminie spotkaæ mo¿na kuropatwy, ba¿anty, dziêcio³y, sowy, or³y bieliki, czaple siwe, bociany czarne, ¿urawie i cietrzewie ¿yj¹ce w rejonie Sierszy. U¿ytki rolne to prawie 41% powierzchni gminy, a tereny zabudowane, zurbanizowane oraz pod wod¹ zajmuj¹ 15%. 1.3.2. Walory œrodowiska geologicznego gminy Skomplikowana budowa geologiczna gminy i zwi¹zane z ni¹ wystêpowanie ró¿nych wiekowo i petrograficznie utworów skalnych (rys. 1.8), a tak¿e form i zjawisk geologicznych stwarza podstawy do rozwoju geoturystyki. Ju¿ od II po³owy XIX w. niektóre wystêpuj¹ce tu formy skalne, kompleksy lub profile geologiczne budzi³y zainteresowanie geologów. Jedn¹ z nich jest wystêpuj¹ca w okolicach Karniowic tzw. martwica karniowicka, trawertyn powstaj¹cy w wyniku osadzania siê wêglanu wapnia w pobli¿u gor¹cych Ÿróde³ towarzysz¹cych wulkanom. Zawiera on szcz¹tki m.in. sinic, glonów i œlimaków. W Karniowicach na obszarze oko³o 6 km2 wystêpuje prawie ca³kowicie poziomy pok³ad tych rzadkich wapieni, o gruboœci od 2 do 6 m. Najciekawsze ods³oniêcia martwicy znajduj¹ siê na wschód od Karniowic, 18 Czy¿ówka Lgota P³oki Myœlachowice Psary TRZEBINIA Karniowice M³oszowa Dulowa Pi³a Koœcielecka Bolêcin 1 8 3 2 9 4 5 11 10 7 6 12 Rysunek 1.8. Budowa geologiczna gminy Trzebinia 1 – miocen; 2 – Jura górna; 3 – Jura œrodkowa; 4 – kajper; 5 – wapieñ muszlowy; 6 – pstry piaskowiec; czerwony sp¹gowiec: 7 – tufy i tufity; 8 – Zlepieñce serii myœlachowickiej; Karbon górny: 9 – martwica karniowicka; 10 – piaskowce arkozowe i zlepieñce oraz i³y czerwone; 11 – pwce, ³upki i wêgle; 12 – uskoki
ród³o: opracowanie E. Pietrzyk-Sokulska na podstawie www.geotrzebinia.republika.pl na Wy¿ynce Karniowickiej oraz w lesie Wyr¹b, z którego wyp³ywa potok Dulówka. Ska³ tego typu nie ma nigdzie na Ziemi. Innym ciekawym i unikalnym utworem skalnym jest tzw. zlepieniec myœlachowicki. Sk³ada siê on z obtoczonych fragmentów wapieni i ska³ krzemionkowych wieku karboñskiego spojonych czerwonym spoiwem. Mo¿e zawieraæ tak¿e okruchy ska³ wulkanicznych dolnego permu oraz skrzemieniane drewno i lidyty. Ich wychodnie ci¹gn¹ siê od M³oszowej przez Górê Bo¿niow¹, Bór Biskupi po S³awków na zachodzie. 19 1.3.3. Gleby – charakterystyka Budowa geologiczna ma wp³yw na gleby wystêpuj¹ce w obrêbie gminy Trzebinia (rys. 1.9) zw³aszcza pod wzglêdem typologicznym, gatunkowym i wilgotnoœciowym. Na wapieniach triasowych i jurajskich wystêpuj¹ rêdziny brunatne na ogó³ p³ytkie i szkieletowe. Na wierzcho³kach wzniesieñ i stokach o du¿ym nachyleniu i zwiêkszonej erozji, zbudowanych z twardych i skalistych wapieni wytworzy³y siê rêdziny o bardzo ma³ej mi¹¿szoœci i niewykszta³conym profilu glebowym. Na niedu¿ym obszarze w M³oszowej i Karniowicach wystêpuj¹ gleby brunatne wietrzeniowe, zaliczone do kompleksu IV i V. Kolejn¹ grupê stanowi¹ gleby wytworzone z piasków fluwioglacjalnych. S¹ to gleby brunatne w³aœciwe i wy³ugowane, rzadziej pseudobielicowe lub w typie czarnych ziem zdegradowanych. W zale¿noœci od budowy profilu i kategorii wilgotnoœci zaliczono je do kompleksów: IV, V, VI, VII, X, VIII u¿ytków zielonych Czy¿ówka Lgota P³oki Myslachowice A 1 Psary 2 a 3 B TRZEBINIA b 4 M³oszowa c 5 Dulowa 6 a 7 8 Pi³a Koscielecka C 9 b 10 Bolêcin c 11 0 D 1 2 3 km 12 Rysunek 1.9. Rozmieszczenie typów gleb w gminie Trzebinia 1 – rêdziny; gleby: 2 – s³abo gliniaste brunatne; 3 – brunatne gliniaste; 4 – gliny zwa³owe; 5 – brunatne z lessów; 6 – bielicowe luŸne; 7 – bielicowe s³abo gliniaste; 8 – bielicowe py³owe; 9 – œr. napiaskowe bielicowe; 10 – margliste; 11 – bielicowe z lessów; 12 – mu³owo-bagienne
ród³o: opracowanie E. Pietrzyk-Sokulska na podstawie: Trzebinia. Zarys dziejów miasta i regionu 1994 20 œrednich i s³abych. Osobn¹ grupê stanowi¹ gleby brunatne wy³ugowane i pseudobielicowe wytworzone z lessu. Wystêpuj¹ one jako doœæ zwarty, du¿y powierzchniowo obszar (ok. 525 ha) w Psarach, Karniowicach, M³oszowej i Dulowej. Gleby lessowe lekko spiaszczone zaliczane s¹ do kompleksu IV, a pozosta³e do II. Nad potokami w M³oszowej i Dulowej spotyka siê mady o niewykszta³conym profilu, zaliczone do u¿ytków zielonych w typie siedliskowym ³êgu w³aœciwego. Wœród gleb tego typu du¿y udzia³ posiadaj¹ równie¿ gleby wytworzone ze ska³ organicznych. Rozró¿nia siê tu gleby torfowo-mineralne o niezbyt mi¹¿szym poziomie torfu (ok. 35 cm) zalegaj¹cym na piasku s³abo gliniastym lub na pyle zwyk³ym oraz gleby murszowo-mineralne o oko³o 30 cm poziomie murszowym, zalegaj¹cym na piaskach. Gleby te le¿¹ na obszarze o p³ytkim poziomie wody gruntowej i s¹ okresowo podmok³e. W zale¿noœci od stopnia podmok³oœci zalicza siê je do u¿ytków zielonych œrednich i s³abych. Najlepsze gleby w gminie Trzebinia zaklasyfikowano do klasy III b. Stanowi¹ one kompleks II – pszenny dobry (5,3% pow. gruntów ornych). Kompleks ten wystêpuje w obszarze lessowym w Psarach oraz na niewielkiej powierzchni w Karniowicach i M³oszowej na ³agodnych i dobrze nas³onecznionych stokach. Kompleks III pszenny (10% pow. gruntów ornych) wystêpuje na silnie i œrednio nachylonych stokach obszaru lessowego, gdzie wytworzy³y siê gleby brunatne w³aœciwe oraz w obszarze wystêpowania ska³ wêglanowych triasu w postaci rêdziny brunatnej zwiêz³ej. Kompleks IV ¿ytni bardzo dobry zajmuje ponad 24% powierzchni gruntów ornych. Zaliczono do niego jedne z najlepszych gleb wystêpuj¹cych na terenie gminy, a wytworzonych z lessu z domieszk¹ piasku w obszarze lessowym oraz w obszarze utworów luŸnych wytworzonych z piasków gliniastych mocnych. Kompleks V zajmuje najwiêkszy area³ tj. oko³o 27,5% ogólnej powierzchni gruntów ornych gminy. W jego sk³ad wchodz¹ gleby brunatne w³aœciwe i wy³ugowane wytworzone z piasków wodnolodowcowych oraz p³ytkie i szkieletowe rêdziny brunatne w obszarze wystêpowania ska³ wapiennych triasowych i jurajskich. Podobne jest po³o¿enie gleb kompleksu VI ¿ytniego s³abego. S¹ to na ogó³ gleby piaszczyste bardziej luŸne i suche oraz rêdziny brunatne bardziej szkieletowe p³ytkie i suche ni¿ kompleksu V. £¹czny ich area³ wynosi oko³o 23% gruntów ornych. Do kompleksu VII ¿ytniego najs³abszego zaliczono gleby wytworzone z utworów fluwioglacjalnych – piasków s³abo gliniastych, p³ytko podœcielonych piaskiem luŸnym, trwale suche, wystêpuj¹ce w miejscach nieco wy¿ej po³o¿onych w s¹siedztwie gleb kompleksu VI i V. Kompleks VIII zbo¿owo-pastewny mocny posiada niedu¿y udzia³ w gruntach ornych, podobnie jak ubogi powierzchniowo kompleks IX zbo¿owo-pastewny s³aby, okresowo podmok³ych gleb o bardzo lekkim sk³adzie mechanicznym. 1.4. Walory kulturowe Gmina, jak wczeœniej wspomniano, ma d³ug¹ historiê. Badania archeologiczne potwierdzaj¹ istnienie osadnictwa na jej terenie ju¿ oko³o 12–8 tys. lat p.n.e. Pocz¹tki miasta Trzebini i najbli¿szej okolicy siêgaj¹ œredniowiecza (1326 r.). Pocz¹tkowo miejscowoœæ Trzebinia nale¿a³a do dóbr królewskich, a od po³owy XIV w. naby³ j¹ ród Karwacjanów. Wiêksza czêœæ jej terenów to obszary dworskie z gospodark¹ folwarczn¹. Na prze³omie XIII i XIV w. rozpoczê³o tu swoj¹ dzia³alnoœæ górnictwo galmanu, które prowadzili kolejni jej w³aœciciele – mieszczanie krakowscy. W 1415 r. jeden z nich otrzyma³ od króla W³adys³awa Jagie³³y dokument lokacyjny dla osady górniczej na prawie magdeburskim. W tym czasie na jej terenie 21 dzia³a³o 6 kopalñ rud o³owiu, które posiada³y oddzieln¹ miarê kruszcu tzw. cetnar trzebiñski. W latach 1415–1524 istnia³ tu urz¹d ¿upniczy z w³asn¹ administracj¹, s¹dem i urzêdem skarbowym. Do pocz¹tku XIX w. Trzebinia pozostawa³a w rêkach Szylkrów, przemianowanych na Trzebiñskich. Od 1920 r., jako ostatni jej w³aœciciele wystêpuj¹ Zieleniewscy z Borys³awia. W 1816 r. Trzebinia uzyska³a prawa miejskie, a w 1926 r. nast¹pi³o po³¹czenie gminy wiejskiej Fotografia 1.5. Dworek Zieleniewskich
ród³o: www.trzebinia.pl Fotografia 1.6. M³oszowa
ród³o: fot. £. Lelek 22 Trzebinia z miastem Trzebinia i otrzymanie statusu gminy wiejskiej. Po klêsce w 1939 r. gmina zosta³a w³¹czona do Rzeszy, a na jej terenie – przez Ostrê¿nicê, Dulow¹, Grojec i Okleœn¹ – przebiega³a granica z Generaln¹ Guberni¹. Po wyzwoleniu, w 1945 r. gmina a¿ dwa razy zmienia³a przynale¿noœæ administracyjn¹. Nale¿a³a do województwa œl¹skiego lub krakowskiego, a od ostatniej nowelizacji powróci³a do tradycyjnych zwi¹zków z Krakowem i jest czêœci¹ województwa ma³opolskiego. Na prze³omie XVIII i XIX w. rozwinê³o siê tak¿e na obszarze gminy górnictwo podziemne wêgla kamiennego, które wraz z górnictwem rud Zn-Pb przetrwa³o do koñca XX w. W zwi¹zku z bogatymi tradycjami górniczymi, ale tak¿e przynale¿noœci¹ do ró¿nych rodów mieszczañskich na terenie gminy zachowa³o siê wiele pami¹tek z tego okresu œwietnoœci. S¹ to m.in. dawne dwory (m.in. Zieleniewskich fot. 1.5) lub pa³ace (np. M³oszowej fot. 1.6) sanktuaria (P³oki, Trzebinia), a tak¿e szyby i urz¹dzenia górnicze (fot. 1.7). Te ostatnie eksponowane s¹ m.in. w Muzeum Regionalnym. Fotografia 1.7. Tradycje górnicze gminy Trzebinia
ród³o: fot. W. Sroczyñski Ponadto w Trzebini zachowa³ siê fragmentarycznie dawny kirkut, kilka zabytkowych kamieniczek w centrum miasta, a w P³okach budynek dawnej huty ¿elaza i galmanu, zabytkowe dworce kolejowe w Trzebini, Dulowej i Balinie. 1.5. Uwarunkowania demograficzne Gmina Trzebinia nale¿y do gmin miejsko-wiejskich. W jej obrêbie znajduje siê jedno miasto Trzebinia, skupiaj¹ce prawie 60% ludnoœci i bêd¹ce g³ównym oœrodkiem przemys³owym, pe³ni¹c jednoczeœnie rolê centrum administracyjno-us³ugowego. W gminie jest tak¿e dziesiêæ so³ectw, które zajmuj¹ powierzchniê ponad 60%. Jak wynika z danych statystycznych (tab. 1.1) gminê charakteryzuje niekorzystny wskaŸnik obci¹¿enia demograficznego, wskazuj¹cy na starzenie siê lokalnej spo³ecznoœci. Œwiadczy o tym tak¿e ujemny przyrost naturalny (–20). 23 Tabela 1.1. Demografia gminy Trzebinia (wg stanu na 1.01.2011 r.) Gêstoœæ zaludnienia [os/km2] WskaŸnik obci¹¿enia demograficznego* 322 108,4 58,8 630 107,9 14 011 41,2 190 109,3 Powierzchnia [km2] Ludnoœæ Gmina Trzebinia 105,4 33 975 Trzebinia miasto 31,7 19 964 Obszary so³ectw 73,7 Jednostka Udzia³ ludnoœci [%] Bolêcin 7,04 1 862 5,5 264 Czy¿ówka 6,68 655 1,9 98 Dulowa 7,52 1 420 4,2 189 Karniowice 5,42 1 358 4,0 250 Lgota 4,71 902 2,6 191 M³oszowa 13,00 2 688 7,9 207 Myœlachowice 10,38 2 106 6,2 203 Pi³a Koœcielecka 3,06 669 2,0 219 P³oki 9,18 934 2,7 102 Psary 6,69 1 417 4,2 212 * Liczba osób w wieku poprodukcyjnym na 100 osób w wieku przedprodukcyjnym.
ród³o: opracowanie w³asne na podstawie GUS 2011 r.; www.stat.gov.pl 1.6. Uwarunkowania gospodarcze 1.6.1. Dzia³alnoœæ przemys³owa – rys historyczny Analizowany obszar charakteryzuje siê wydobyciem i przetwarzaniem ró¿nych kopalin. Najstarszym, trwaj¹cym kilkaset lat œladem tej dzia³alnoœci, jest górnictwo Zn-Pb, zwi¹zane z utworami wêglanowymi triasu, w czêœci po³udniowej obszaru. Pozostawi³o ono p³ytkie zroby w okolicach Trzebionki, a tak¿e sztolnie odwadniaj¹ce (Górka i Szwedzka). Górnictwo to funkcjonowa³o przez kilkaset lat (od œredniowiecza do koñca XIX w.). Z koñcem XIX w. (lata osiemdziesi¹te) powsta³a podziemna kopalnia galmanu Trzebionka, która jest ju¿ w stanie likwidacji. Górnictwu Zn-Pb towarzyszy³ przemys³ metalurgiczny. W okresie od XIII do XVII w. by³ to g³ównie wytop o³owiu w piecach p³omieniowych oraz odzysk srebra. W II po³owie XIX w. w Krzu dzia³a³a huta cynku Artur (aktualnie zwa³owisko odpadów metalurgicznych). W czêœci pó³nocnej analizowanego obszaru gminy Trzebinia rozwinê³o siê górnictwo podziemne wêgla kamiennego – kopalnia Siersza, która zakoñczy³a dzia³alnoœæ w 1999 r., a jej 24 wyrobiska s¹ zatapiane. Ponadto na powierzchni prowadzono wydobycie ró¿nych kopalin skalnych, g³ównie wapieni i margli dla przemys³u wapienniczo-cementowego. Aktualnie gmina ma charakter przemys³owy. Dominuje przemys³ petrochemiczny, energetyczny oraz cementowy. Wiêkszoœæ funkcjonuj¹cych zak³adów przemys³owych znajduje siê na terenie miasta Trzebinia, g³ównego oœrodka administracyjnego i us³ugowego. Dzia³aj¹ tu m.in.: w PKE S.A. Elektrownia Siersza S.A. w Trzebini, w Grupa Kapita³owa Rafinerii Trzebinia S.A., w Górka Cement Sp. z o.o. w Trzebini. Natomiast trzy najwiêksze zak³ady, które zakoñczy³y ju¿ dzia³alnoœæ, to: w Zak³ady Metalurgiczne Trzebinia, w Kopalnia Wêgla Kamiennego Siersza, w Zak³ad Surowców Ogniotrwa³ych Górka w Trzebini. Wywar³y one znaczn¹ presjê na œrodowisko, m.in. poprzez pozostawione zwa³owiska odpadów typu red mud oraz zaburzenie stosunków wodnych na znacznym obszarze (rys. 1.10). KWK Siersza wo dn Elektrownia Siersza y PR CH ZEM S EC H£ ZA O Dz ia³ Szyb Paula Górka Trzebionka Szyb Andrzej paln Drena¿ ko Dr en a¿ KW KS ier sz a ka i Trzebion Zbiornik Balaton Rafineria Drogi Drena¿ Uskok Dzia³ wodny Tereny przemys³owe Zlewnia jurajska Red mad Zbiorniki Zasilanie zewnêtrzne Zasiêg wyrobisk Przep³ywy Rysunek 1.10. Systemy wodne na terenie miasta Trzebinia
ród³o: opracowanie E. Pietrzyk-Sokulska na podstawie Motyka, Szuwarzyñski 1998 25 W zwi¹zku z dzia³alnoœci¹ przemys³ow¹ na terenie gminy pozosta³o 0,7% terenów wymagaj¹cych rekultywacji i ponownego zagospodarowania. Ich strukturê przedstawiono w tabeli 1.2. Tabela 1.2. Struktura terenów zdegradowanych przez przemys³ w gminie Trzebinia Nazwa Zajmowana powierzchnia [ha] Udzia³ w powierzchni gminy [%] Ogó³em tereny zdegradowane 77,7 0,7 9,7 0,09 Sk³adowisko odpadów pogórniczych 16,7 0,16 Wyrobisko popiaskowe 33,9 0,3 3,0 0,03 14,4 0,14 Wyrobisko Górka Zwa³owisko odpadów pohutniczych Staw osadowy odpadów poflotacyjnych Zn-Pb
ród³o: Program ochrony œrodowiska dla Gminy Trzebinia, www.trzebinia.pl Obecnie na terenie gminy dzia³a blisko 2500 podmiotów gospodarczych. Najwiêksza liczba to firmy zajmuj¹ce siê handlem hurtowym i detalicznym (ok. 35%), obs³ug¹ nieruchomoœci, wynajmem i dzia³alnoœci¹ zwi¹zan¹ z prowadzeniem interesów (13,5%) oraz budownictwem (ok. 11,7%). Gmina zaliczana jest w powiecie i województwie ma³opolskim do wykazuj¹cych doœæ wysok¹ aktywnoœæ gospodarcz¹ (oko³o 80 podmiotów na 1000 mieszkañców), mimo i¿ stopa bezrobocia w powiecie chrzanowskim to prawie 20%. Spo³ecznoœæ gminy chêtnie siêga po œrodki finansowe przeznaczone dla ma³ych i œrednich przedsiêbiorstw w celu ich uaktywnienia. 1.6.2. Bud¿et gminy* W bud¿ecie gminy po stronie dochodów istotne znaczenie maj¹ dochody zwyczajne, ze wzglêdu na ich sta³y charakter. Zalicza siê do nich: w podatki lokalne, w op³aty, w udzia³y w podatkach pañstwowych, w dochody z maj¹tku gminy, w subwencje ogólne z bud¿etu pañstwa. Natomiast dochody nadzwyczajne, maj¹ce znaczenie uzupe³niaj¹ce, obejmuj¹: w nadwy¿ki bud¿etowe z lat ubieg³ych, w dotacje celowe otrzymane z bud¿etu pañstwa dotycz¹ce dofinansowania zadañ w³asnych, w odsetki od œrodków finansowych gminy gromadzonych na rachunkach bankowych, w œrodki przekazywane gminie z pañstwowych funduszy celowych. * Marcin Cholewa – IGSMiE PAN, Kraków. 26 Dochody gminy Trzebinia w latach 2005–2010 by³y zmienne, oscyluj¹c w granicach 80 mln z³ (rys. 1.11). Szczegó³ow¹ strukturê dochodów w 2010 r. przedstawiono w tabeli 1.3. 100000 88 513 90000 93 357 80000 70000 94 816 94 244 2010 2011 81 724 79 081 63 570 60000 50000 40000 30000 20000 10000 0 2005 2006 2007 2008 2009 Rysunek 1.11. Dochody gminy Trzebinia w latach 2005–2010 [tys. z³]
ród³o: oprac. w³asne na podstawie GUS; www.stat.gov.pl Tabela 1.3. Struktura dochodów gminy Trzebinia w 2010 r. Struktura dochodów [tys. z³] Udzial w ca³oœci dochodu [%] Ogó³em 94 244,0 100,0 Dochody w³asne 64 172,5 68,1 Dotacje 13 041,9 13,8 w z bud¿etu pañstwa 8 092,4 8,6 w w tym na zadania w³asne 2 062,9 2,2 31,9 0,0 17 029,6 18,1 4 671,9 5,0 w z funduszy celowych Subwencja ogólna Œrodki z UE i innych Ÿróde³ * W 2009 r.
ród³o: oprac. w³asne na podstawie GUS; www.stat.gov.pl Jak wynika z tabeli 1.3, w bud¿ecie gminy najwiêkszy udzia³ maj¹ dochody w³asne (68%), ale równie¿ na znacznym poziomie s¹ dotacje (18,1%) i subwencje (18%). Coraz wiêksze znaczenie maj¹ œrodki pozyskiwane spoza bud¿etu pañstwa np. z UE (0,1% w 2009 r.). Wydatki z bud¿etu gminy w latach 2005–2010 przedstawiono na rysunku 1.12. Natomiast ich strukturê w 2010 r. przedstawiono w tabeli 1.3. Z powy¿szego zestawienia widaæ, ¿e najwiêkszy udzia³ maj¹ wydatki na potrzeby bie¿¹ce (80%). Natomiast dotacje w 2010 r. zosta³y wykorzystane tylko w 44,2%, co wi¹¿e siê pewnie z etapowaniem prac, na które zosta³y przyznane. 27 120000 100000 80000 87 754 92 845 100 149 99 581 98 996 90 546 67 228 60000 40000 20000 0 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Rysunek 1.12. Wydatki z bud¿etu gminy Trzebinia w latach 2005–2010 [tys. z³]
ród³o: opracowanie w³asne na podstawie GUS; www.stat.gov.pl Tabela 1.4. Struktura wydatków z bud¿etu gminy Trzebinia w 2010 r. Struktura wydatków [tys. z³] Udzial w ca³oœci wydatków [%] Ogó³em 98 995,8 100,0 Wydatki maj¹tkowe 19 061,1 19,3 w tym inwestycyjne 18 846,1 19,0 Wydatki bie¿¹ce 79 934,7 80,7 7 966,1 8,0 w œwiadczenia na rzecz osób fizycznych 10 152,5 10,3 w wynagrodzenia 30 404,4 30,7 5 109,6 5,2 17 878,4 18,1 w dotacje w sk³adki na obowi¹zkowe ubezpieczenia spo³eczne i Fundusz Pracy w zakup materia³ów i us³ug
ród³o: opracowanie w³asne na podstawie GUS; www.stat.gov.pl 1.6.3. Zagospodarowanie turystyczne W Trzebini jest wiele mo¿liwoœci ciekawego i aktywnego spêdzenia wolnego czasu. Dla amatorów aktywnego wypoczynku wyznaczono szlaki turystyczne, œcie¿ki rowerowe oraz œcie¿ki dydaktyczne. Dla mi³oœników wycieczek rowerowych stworzono szlak czerwony o d³ugoœci 49,1 km, który ma dwa warianty – pó³nocny wiod¹cy przez pola i lasy oraz po³udniowy wiod¹cy ko³o Zalewu Chech³o oraz niebieski, biegn¹cy przez Puszczê Dulowsk¹ i wschodni¹ czêœæ gminy (rys. 1.13). Oprócz œcie¿ek rowerowych, w czêœci pó³nocnej gminy wytoczony jest szlak turystyczny pieszy, a na wschód od miasta Trzebinia œcie¿ka geologiczna ³¹cz¹ca miejsca z osobliwoœciami geologicznymi. 28 417 Wilcza Góra 399 Czy¿ówka Elektrownia Lgota P³oki 364 Siersza 409 Kamienna G. 431 Myœlachowice 425 Barani Dó³ Luszowice Rez. Ostra Góra Bialny Dó³ Psary Górka 402 419 Balaton Rafineria Trzebinia 417 392 Karniowice Martwica Karniowicka M³oszowa Dulowa CHRZANÓW J. Ch ec h³o A4 Puszcza Dulowska Gliniak Pi³a Koœcielecka Bolêcin Rysunek 1.13. Turystyka w gminie Trzebinia
ród³o: opracowanie E. Pietrzyk-Sokulska na podstawie www.trzebinia.pl 1.7. Zagro¿enia œrodowiska G³ówne i najwiêksze potencjalne ogniska zagro¿eñ i zanieczyszczenia poszczególnych elementów œrodowiska na terenie gminy zwi¹zane s¹ z przemys³em. Mo¿na do nich zaliczyæ obiekty i zak³ady produkcyjne, które mog¹, ale nie musz¹, przy zachowaniu odpowiednich wymogów i zabezpieczeñ prowadziæ do zanieczyszczenia lub przekszta³cenia œrodowiska: w Zak³ady Górnicze Trzebionka S.A. w Trzebini (w likwidacji); w Sk³adowisko odpadów poflotacyjnych ZG Trzebionka – staw osadowy w fazie zamkniêcia; 0,14% powierzchni gminy Trzebinia; w Górka Cement Sp. z o.o. w Trzebini; w Zak³ad Materia³ów Ogniotrwa³ych Górbet Sp. z o.o. w Trzebini; w Tereny po by³ym Zak³adzie Surowców Ogniotrwa³ych Górka w Trzebini; w Wyrobisko pomarglowe Górka – zbiornik zanieczyszczonych wód wraz ze sk³adowiskiem odpadów typu red mud w Trzebini (obiekt nieczynny, nie zrekultywowany); 29 w Tereny po by³ych Zak³adach Metalurgicznych Trzebinia (w likwidacji); w Ha³da odpadów hutniczych w Trzebini ZM I – obecnie w³asnoœæ prywatna (obiekt nieczynny, nie zrekultywowany); w Sk³adowisko zgarów i ¿u¿li odlewniczych ZM II – Zak³ady Metalurgiczne Trzebinia (obiekt nieczynny, nie zrekultywowany); w KWK Siersza (zlikwidowana); w Ha³da górnicza w Trzebini – KWK Siersza (obiekt nieczynny, nie zrekultywowany); w Rafineria Trzebinia S.A.; w Zbiorniki ziemne kwaœnych smó³ porafinacyjnych Z-1, Z-2, Z-3, Z-4, Z-5 w Trzebini; w Rafineria Trzebinia (obiekty nieczynne, w koñcowej fazie likwidacji); w Sk³adowisko odpadów innych ni¿ niebezpieczne i obojêtne (komunalne) w Trzebini (czêœæ obiektu nieczynna, w trakcie rekultywacji oraz czêœæ czynna); w Po³udniowy Koncern Energetyczny S.A. Elektrownia Siersza S.A. w Trzebini. 1.8. Analiza SWOT dla gminy Trzebinia* Analiza SWOT (Strengths, Weaknesses, Opportunities, Threats) jest jedn¹ z najpopularniejszych heurystycznych technik analitycznych. Jest szczególnie przydatna przy planowaniu strategicznym dla kraju, województwa lub gminy. Korzystaj¹c z metody SWOT podsumowano i oceniono uwarunkowania rozdzielaj¹c je w grupy tematyczne dotycz¹ce infrastruktury œrodowiska, gospodarki lokalnej, czynników demograficznych itp. wystêpuj¹cych na terenie gminy Trzebinia (tab. 1.5). Mocne i s³abe strony powinny byæ brane pod uwagê przy planach i sposobach zagospodarowania terenów, w tym obszarów wodnych. Szanse i zagro¿enia stanowiæ mog¹ wytyczne dla okreœlenia celów. Analiza SWOT ma szczególne znaczenie w Master Planie, stanowi¹c podsumowanie uwarunkowañ zewnêtrznych w których funkcjonowaæ bêdzie analizowany obiekt. Tabela 1.5. Analiza SWOT dla gminy Trzebinia Mocne strony S³abe strony Po³o¿enie geograficzne i komunikacja Korzystne po³o¿enie geograficzne pomiêdzy rozwiniêtymi gospodarczo regionami – Œl¹skiem i Ma³opolsk¹ Korzystne po³¹czenie komunikacyjne: w drogowe: autostrada A4, droga krajowa w Kraków-Katowice (nr 79) i wojewódzka Trzebinia-Olkusz (nr 791) w wêze³ kolejowy – Trzebinia w magistrala LHS okolice Bukowna i S³awkowa w lotniska miêdzynarodowe – Balice i Pyrzowice Brak obwodnicy drogowej wokó³ Trzebini Z³y stan techniczny dróg Niedogodny uk³ad komunikacyjny w obrêbie gminy Brak wyznaczonych na drodze pasów dla rowerzystów * El¿bieta Pietrzyk-Sokulska, Joanna Kulczycka – IGSMiE PAN, Kraków. 30 Tabela 1.5. cd. Mocne strony S³abe strony Zasoby œrodowiska i zabytki kultury Udokumentowane z³o¿a kopalin skalnych Wyczerpane z³o¿a kopalin (wêgla i rud Zn-Pb) GZWP – 452 Chrzanów; 453 Biskupi Bór; 454 Olkusz-Zawiercie; 457 Tychy-Siersza Nieznaczny udzia³ w strukturze ziemi u¿ytków rolnych i gruntów rolnych Urodzajne i nieska¿one gleby we wschodniej czêœci gminy Zagro¿enie œrodowiska py³ami i gazami z przemys³u Du¿a powierzchnia lasów, w tym fragmenty naturalnych puszcz (Dulowska) Znaczna powierzchnia zdegradowanych terenów poprzemys³owych Brak ochrony konserwatorskiej zabytkowych obiektów pogórniczych Zró¿nicowanie rzeŸby terenu Obszary chronione (PK Dolinki Krakowskie; rezerwaty) S³abo rozwiniêta baza turystyczna Unikalne profile geologiczne (martwica karniowicka, zlepieñce myslachowickie) Nieczynne wyrobiska górnicze wa¿ne dla nauki, edukacji i turystyki Walory krajobrazowe i kulturowe (pa³ace i dwory z parkami) Œcie¿ki dydaktyczno-geologiczne i przyrodnicze Zabytki judaistyczne (kirkuty; synagogi) Turystyka pielgrzymkowa (P³oki, Trzebinia) Stan œrodowiska Wdro¿ony system EMAS Zdegradowane tereny poprzemys³owe – rozdrobnienie Likwidacja uci¹¿liwych zak³adów przemys³owych Dzikie wysypiska œmieci Rewitalizacja zabytkowej czêœci miasta Trzebini (rynek) Zanieczyszczone wody powierzchniowe Dzia³ania proœrodowiskowe (rekultywacja zbiornika Górka) Zagro¿enie jakoœci wód podziemnych zwi¹zane z likwidacj¹ kopalñ podziemnych Niska emisja Brak œrodków finansowych na gruntown¹ poprawê stanu œrodowiska Zaniedbane obiekty zabytkowe Czynniki demograficzno-spo³eczne Dobrze wykszta³cona kadra kierownicza Bliskoœæ oœrodków naukowych (Kraków, Katowice, Gliwice) Likwidacja wiod¹cych zak³adów pracy – utrata miejsc pracy Migracja ludzi m³odych (za prac¹) Dostosowanie oferty edukacyjnej do aktualnych potrzeb rynku pracy Ubo¿enie spo³ecznoœci Aktywnoœæ spo³eczna i silne wiêzi z gmin¹ Starzej¹ce siê spo³eczeñstwo Dobra komunikacja samorz¹du z mieszkañcami (strona internetowa Urzêdu) Brak zajêæ dodatkowych dla m³odzie¿y Zagro¿enie rozwojem patologii spo³ecznych Organizacje pozarz¹dowe Wspó³praca partnerska regionów polski i UE 31 Tabela 1.5. cd. Mocne strony S³abe strony Gospodarka Du¿y oœrodek przemys³owy – górnictwo, rafineria, energetyka Wizerunek gminy po restrukturyzacji przemys³u Wolne pod zabudowê tereny komunalne Zanik rolnictwa – od³ogi Koncepcje stref ekonomicznych na terenach poprzemys³owych Rozdrobnienie gospodarstw rolnych Zdegradowane gleby – ska¿enie metalami ciê¿kimi Brak MPZP dla czêœci gminy – trudnoœci w realizacji inwestycji Nowe technologie eliminuj¹ce zagro¿enia dla œrodowiska Programy pomocy dla przedsiêbiorców Gmina przyjazna inwestorom – ulgi podatkowe itp. Infrastruktura Dobrze rozwiniêta infrastruktura komunalna, sieæ energetyczna, telekomunikacyjna w mieœcie Trzebinia S³abo skanalizowane so³ectwa i gminy wiejskie Brak terenów w pe³ni uzbrojonych dla rozwoju budownictwa mieszkaniowego Sk³adowisko odpadów komunalnych Ograniczona pojemnoœæ sk³adowiska odpadów komunalnych Administracja Znaczna rola samorz¹du lokalnego w kreowaniu rozwoju gminy Obci¹¿enie samorz¹du nowymi zadaniami bez odpowiednich œrodków finansowych Wdro¿ony system ISO 9001 Wspó³praca z partnerami UE i innych regionów Szanse Zagro¿enia Wzrost gospodarczy kraju Zmienna sytuacja polityczna w Polsce i na œwiecie – kryzys globalny Rozwój ma³ych i œrednich przedsiêbiorstw Czêsta zmiana uregulowañ prawnych – hamulec rozwoju MiŒP oraz aktywnoœci gospodarczej Wsparcie finansowe z UE, zw³aszcza dla inwestycji rozwojowych i infrastrukturalnych i rewitalizacyjnych Skomplikowana i d³ugotrwaj¹ca procedura dostêpu do œrodków pomocowych UE Poprawa miêdzynarodowego klimatu polityczno-gospodarczego Rosn¹ca konkurencja regionów oœciennych Zainteresowanie inwestorów zagranicznych Wzrost obci¹¿eñ podatkowych ludnoœci Stosunkowo tania si³a robocza Odp³yw ludnoœci i kapita³u do UE Mo¿liwoœæ wykorzystania bliskoœci i potencja³u du¿ych Niska si³a nabywcza spo³eczeñstwa aglomeracji miejskich Dop³yw nowych technologii i kapita³u Rozwój rynku turystycznego w Polsce, w tym turystyki przemys³owej Mo¿liwoœæ zewnêtrznego finansowania projektów z zakresu ochrony œrodowiska (fundusze ochrony œrodowiska, Eko-Fundusz) 32 Tabela 1.5. cd. Szanse Zagro¿enia Rozwój alternatywnych, pozarolniczych Ÿróde³ utrzymania mieszkañców wsi (w tym agro- i geoturystyki) Wspó³praca z s¹siednimi gminami w zakresie poprawy komunikacji i gospodarki komunalnej Sprawne funkcjonowanie rynku kapita³owego Funkcjonowanie instytucji otoczenia biznesu
ród³o: opracowanie J. Kulczycka, E. Pietrzyk-Sokulska Przeprowadzona analiza SWOT wskazuje, i¿ szanse na dynamiczny rozwój znacznie przewy¿szaj¹ iloœæ zidentyfikowanych zagro¿eñ, co wskazuje na mo¿liwoœæ dynamicznego rozwoju na terenie gminy zarówno w zakresie aktywnoœci przedsiêbiorczoœci jak i poprawy stanu œrodowiska i zrównowa¿onej gospodarki wodnej. 2. CHARAKTERYSTYKA OBIEKTÓW PRZEZNACZONYCH DO ZAGOSPODAROWANIA W MASTER PLANIE* Master Plan dotyczy problematyki zagospodarowania dwóch zbiorników zlokalizowanych w pó³nocnej czêœci miasta Trzebinia. Zbiornik Górka oddalony jest w linii prostej o oko³o 450 m na pó³nocny zachód od po³o¿onego ni¿ej, bli¿ej centrum miasta, zbiornika Balaton (rys. 2.1). Dawniej omawiane zbiorniki by³y kamienio³omami: Górka, dostarczaj¹ca surowca (od 1913 r.) dla cementowni Górka oraz Miejski, wydobywaj¹cy surowiec na potrzeby przemys³u wapienniczego oraz dla budownictwa. W latach czterdziestych XX w. wyrobiska te po³¹czono, wykorzystuj¹c star¹ sztolniê (górnictwa Zn-Pb) do transportu urobku do cementowni. Sztolnia s³u¿y³a tak¿e do grawitacyjnego odprowadzania wód z wy¿ej po³o¿onego wyrobiska Górka. Wydobycie wapieni jurajskich w wyrobisku Górka zakoñczono w 1975 r., a w Miejskim w 1973 r., gdy zaprzestano produkcji cementu. Kamienio³om Miejski wype³ni³y wody, pochodz¹ce ze Ÿróde³ znajduj¹cych siê w jego czêœci sp¹gowej, a tak¿e tych dop³ywaj¹cych sztolni¹ z wyrobiska Górka. W tak naturalny sposób powsta³ zbiornik wodny, nazwany przez okolicznych mieszkañców Balatonem, wykorzystywany rekreacyjnie, ze wzglêdu na krystalicznie czyst¹ i g³êbok¹ wodê (max. 12 m). * El¿bieta Pietrzyk-Sokulska, Marcin Cholewa – IGSMiE PAN, Kraków. 33 “Górka Cement” ZSO Red mud Strefa Ÿróde³ Górka Szyb Zbyszek 2 .2 Ul ca 791 lip Ul. M. Ul. 1 Maja Nowotk Balaton Rafineria Trzebinia i Park i dwór Zieleniewskich .Œ Ul S w. P ta nis ³ aw P a Rysunek 2.1. Po³o¿enie zbiorników Górka i Balaton
ród³o: opracowanie E. Pietrzyk-Sokulska na podstawie maps.geoportal.gov.pl 2.1. Zbiornik Górka – rys historyczny W latach piêædziesi¹tych XX w., gdy cementowniê przekszta³cono w Zak³ady Surowców Ogniotrwa³ych (produkcja tlenku i wodorotlenku glinu oraz glinowych materia³ów ogniotrwa³ych), nieczynny kamienio³om Górka (10,8 ha), bêd¹cy w latach 1960–1984 w strukturze ZSO wykorzystano do sk³adowania w jego czêœci pó³nocno-zachodniej odpadów przemys³owych po produkcji tlenku glinu (powierzchnia 4,7 ha). Wierzchowina utworzonego zwa³owiska tworzy p³ask¹ powierzchniê (rzêdna +359 m n.p.m.), a skarpy nachylone s¹ pod k¹tem 55–60°. Na zwa³owisku znalaz³o siê oko³o 600 tys. m3 odpadów sta³ych typu red mud, o mi¹¿szoœci maksymalnej 18,5 m (Zbiornik wodny w Trzebini (Polska) 2002). W pozosta³ej czêœci wyrobiska, w ci¹gu 8 lat gromadzi³y siê odcieki ze zwa³owiska, a tak¿e wody opadowe oraz ze strefy Ÿródliskowej, znajduj¹cej siê w czêœci pó³nocno-wschodniej. Odcieki gromadz¹ce siê w zbiorniku charakteryzowa³y siê wysok¹ alkalicznoœci¹ oraz obecnoœci¹ sodu, siarczanów, krzemionki, potasu, wapnia, magnezu oraz ¿elaza, glinu, arsenu, boru, chromu, niklu, wanadu, wolframu i cyrkonu (Czop i in. 2002; Czop i in. 2011). Pierwiastki 34 te wystêpowa³y w stê¿eniach znacznie przekraczaj¹cych naturalny poziom dla niezanieczyszczonych wód podziemnych, a tak¿e normatywy dla wód pitnych (tab. 2.1). Tabela 2.1. Stê¿enie wybranych pierwiastków w wodach wyciekaj¹cych sztolni¹ ze zbiornika Górka [mg/dcm3] Pierwiastek/zawartoœæ Al As Cr Mo P V Minimum 0,06 0,214 0,018 0,039 1,458 0,991 Maksimum 16,208 1,021 0,883 0,655 0,413 0,467 0,2* 0,01* 0,05* 0,07** 1,1* – Normatyw dla wód pitnych ** Wed³ug Rozporz. MZ z 4.09.2000. ** Wed³ug WHO 1993.
ród³o: Czop i in. 2002 Zanieczyszczone wody ze zbiornika star¹ sztolni¹ odprowadzane by³y do pobliskiego cieku, a nastêpnie do oczyszczalni œcieków w Chrzanowie (fot. 2.1). W 1991 r. zaprzestano odprowadzania ich nadmiaru ze zbiornika Górka w wyniku zniszczenia kolektora oraz uszkodzenia biologicznej czêœci oczyszczalni miejskiej w Chrzanowie. Do 1996 r. utrzymywano piêtrzenie wód w zbiorniku do rzêdnej oko³o + 345 m. n.p.m., dziêki wypompowywaniu odcieków w iloœci oko³o 124 m3/dobê. Po przekroczeniu tej rzêdnej w zbiorniku nast¹pi³o spiêtrzenie silnie zmineralizowanej (1600 mg/dcm3) i o wysokim pH 10,93–13,4 (Koszela 1998; Motyka, Szuwarzyñski 1998), agresywnej cieczy. W lutym 2000 r. spiêtrzenie wody w zbiorniku osi¹gnê³o swoje maksimum i nast¹pi³ niekontrolowany jej wyciek, zagra¿aj¹cy mieszkañcom Trzebini. Fotografia 2.1. Sztolnia odprowadzaj¹ca odcieki ze zbiornika Górka
ród³o: http://www.pgi.gov.pl/archiwum-aktualnosci-instytutu/3453-geolodzy-rozbrajaj-bomb-ekologiczn-w-trzebini 35 Jednoczeœnie spiêtrzenie odcieków i w konsekwencji powstanie zbiornika mia³o wp³yw na podniesienie poziomu wód podziemnych w obrêbie jurajskiego piêtra wodonoœnego w otoczeniu kamienio³omu oraz w obszarze zwa³owiska odpadów sta³ych. W ten sposób w wyrobisku Górka powsta³ zbiornik wodny o powierzchni oko³o 3,1 ha, dla którego dopiero w 1999 r. uzyskano pozwolenie na rekultywacjê zgodnie z projektem (Czuber 1996/1997). Zak³ada³ on wykorzystanie popio³ów energetycznych (w stanie suchym) do zwi¹zania zanieczyszczonych odcieków. Sprzeczne opinie ekspertów uniemo¿liwi³y wdro¿enie tej technologii. Poniewa¿ obiekt stwarza³ zagro¿enie dla wód powierzchniowych i podziemnych, a tak¿e mieszkañców Trzebini, od 2001 r. – na podstawie umowy u¿yczenia – pozosta³ w gestii gminy, która podjê³a siê jego rekultywacji. Zwierciad³o wody w zbiorniku Górka w lutym 2000 r. by³o na rzêdnej +356,6 m n.p.m. (a w 2005 r. ju¿ na 357,1 m n.p.m.). G³êbokoœæ zbiornika przekracza³a 13 m, a iloœæ zgromadzonej cieczy oceniano na 450 tys. m3. Na mocy porozumienia pomiêdzy gmin¹ Trzebinia a WIOŒ, rozpoczêto odpompowywanie zanieczyszczonej wody do zlewni potoku Chech³o. W celu unikniêcia ponownego zagro¿enia przelaniem cieczy przez wierzchowinê wyrobiska wykonano sta³y przelew poprzez rów i otwór wiertniczy do sztolni, a nastêpnie do Chech³a (odp³yw na poziomie 20–40 dm3/min). Silnie alkaliczne wody ze zbiornika Górka (fot. 2.2) mog³y mieæ wp³yw na pogorszenie jakoœci wód podziemnych w jego otoczeniu. Wystêpuj¹ tu bowiem niekorzystne warunki geologiczne w postaci licznych spêkañ, zjawisk krasowych itp. u³atwiaj¹cych kontakt utworów jurajskich i triasowych, co mo¿e umo¿liwiæ migracjê zanieczyszczeñ do wystêpuj¹cego w pobli¿u zbiornika wód podziemnych (GZWP 452-Chrzanów), zaopatruj¹cego okolicê w wodê do picia (rys. 2.2). Teren produkcyjny dawnych zak³adów ZSO Górka S.A. u¿ytkowany jest obecnie przez firmê Górka Cement Sp. z o.o., która jest czêœci¹ w³oskiego koncernu Mapei S.p.A. (it. Societa per azioni – spó³ka akcyjna). Nie jest ona jednak bezpoœrednim sukcesorem Zak³adów Surowców Ogniotrwa³ych Górka S.A. (fot. 2.3). Fotografia 2.2. Wykwity alkaliczne na przybrze¿nych roœlinach
ród³o: fot. E. Pietrzyk-Sokulska 2006 36 0 li 22 Ul. 500 m pca Górka Ul. 1M aja Balaton Trzeciorzêd Jura Ul. Œw .S tan is³a wa Trias Karbon Uskoki Zbiorniki wodne Sztolnia Rysunek 2.2. Szkic budowy geologicznej otoczenia badanych obiektów
ród³o: opracowanie E. Pietrzyk-Sokulska na podstawie Motyka, Szuwarzyñski 1998 Fotografia 2.3. Zabudowania po dawnych ZSO Górka S.A.
ród³o: fot. £. Lelek Od strony zachodniej i pó³nocno-zachodniej planowane jest utworzenie Specjalnej Strefy Ekonomicznej. Obecnie jest tam wiele niewielkich zak³adów us³ugowych, które funkcjonuj¹ pod wspóln¹ nazw¹ Biznes Park (fot. 2.4). 37 Fotografia 2.4. Zabudowania Biznes Parku po zachodniej stronie zbiornika Górka
ród³o: fot. £. Lelek Od strony pó³nocnej znajduje siê zak³ad Górka Cement oraz jest nieczynna bocznica kolejowa wraz z przylegaj¹c¹ do niej od po³udnia zdewastowan¹ hal¹ po dawnych ZSO Górka. Po stronie wschodniej teren jest pofalowany (prawdopodobnie dawne zwa³owiska np. nadk³adu), poroœniêty darni¹ oraz pojedynczymi krzewami i drzewami. Natomiast od strony po³udniowej porastaj¹ go pojedyncze drzewa, krzewy oraz roœlinnoœæ trawiasta, a tak¿e jest budynek mieszkalny (SE czêœæ). W zag³êbieniach terenu pojawiaj¹ siê niewielkie oczka wodne, w których dogodne warunki do ¿ycia znalaz³y ¿aby zielone, podlegaj¹ce czasowej ochronie oraz roœliny wodolubne (fot. 2.5). W najbli¿szym otoczeniu zbiornika Górka wystêpuje przede wszystkim roœlinnoœæ trawiasta, miejscami z kêpkami drzew lub krzewów. Najbardziej popularne s¹ brzozy brodawkowate (Betula pendula), gatunek ma³o wymagaj¹cy co do gleb, wytrzyma³y na brak wody, ale lubi¹cy tereny nas³onecznione. Porastaj¹ one wzniesienia po wschodniej i po³udniowo-wschodniej stronie zbiornika (fot. 2.6). Fotografia 2.5. Niewielkie oczko wodne na po³udniowej wierzchowinie wyrobiska Górka
ród³o: fot. £. Lelek 38 Fotografia 2.6. Brzoza brodawkowata (Betula pendula) w otoczeniu zbiornika
ród³o: fot. M. Srebrny Z krzewów wystêpuje tu dereñ œwidwa (Cornus sanguinea), leszczyny pospolite (Corylus avellana), rosn¹ce na ka¿dej niepodmok³ej glebie (fot. 2.7). Ponadto, wierzchowniê wyrobiska od strony pó³nocnej i wschodniej porastaj¹ niewielkie sosny pospolite (Pinia sylvestris,) topole bia³e (Populus alba), robinie akacjowe (Robinia pseudoacacia), wierzby: iwy (Salix caprea), szare (Salix cinerea), laurowe (Salix pentandra), purpurowe (Salix purpurea), przede wszystkim na skarpach, a tak¿e jarz¹b pospolity (Sorbus aucuparia), lilak pospolity (Syringa vulgaris), lipy drobnolistne (Tilia mordata). Trawy to przede wszystkim mietlica pospolita (Agrostis capillaris L.) i roz³ogowa (Agrostis stolonifera L.), oraz perz w³aœciwy (Elymus repens). S¹ one efektem sukcesji naturalnej, stadium migruj¹cego. Ponadto w czêœci po³udniowej, na wierzchowinie jest stanowisko roœliny inwazyjnej, zarazy czerwonawej (Orobanche lutea Baumg – fot. 2.8), która ze wzglêdu na rzadkoœæ wystêpowania podlega œcis³ej ochronie gatunkowej. Wed³ug danych literaturowych Fotografia 2.7. Leszczyna pospolita (Corylus avellana) w otoczeniu zbiornika
ród³o: fot. M. Srebrny 39 Fotografia 2.8. Zaraza czerwonawa (Orobanche lutea Baumg) w otoczeniu zbiornika Górka
ród³o: fot. M. Srebrny (B³oñska 2010), w otoczeniu zbiornika Górka wystêpowa³y równie¿ rzadkie i zagro¿one gatunki roœlin naczyniowych: kruszczyk b³otny (Epipactis palustris (L.) Crantz), lipiennik Loesela (Liparis loeselii (L.) Rich.), dziewiêciornik b³otny (Parnassia palustris L.), kosatka kielichowa (Tofieldia calyculata). S¹ to roœliny torfowiskowe, wapieniolubne. Lipiennik Loesela (Liparis loeselii (L.) Rich.), który jest gatunkiem rzadkim, zagro¿onym wyginiêciem, wymieniony jest w za³¹czniku II do dyrektywy siedliskowej sieci Natura 2000. Ukszta³towanie otoczenia kamienio³omu Górka zosta³o zmienione w wyniku prowadzenia dzia³alnoœci górniczej. Wyrobisko zosta³o zg³êbione w szczytowej czêœci wzgórza o wysokoœci bezwzglêdnej ponad +370 m n.p.m. Dno kamienio³omu jest nachylone w stronê pó³nocno-wschodni¹ i znajduje siê na rzêdnych od +340 do +344 m n.p.m. Najni¿szy punkt znajduje siê przy wlocie do sztolni (rzêdna ok. +339 m). Miêdzy ramp¹ transportow¹ ³¹cz¹c¹ wlot do upadowej z zak³adem a wschodni¹ skarp¹ znajduje siê pó³ka o rzêdnych od +346 do +351 m n.p.m. Œciany wyrobiska, o ró¿nej wysokoœci (od 4–15 m) nachylone s¹ pod k¹tem 60–70°. W wyniku d³ugotrwa³ego zanurzenia w alkalicznej cieczy (13–15 pH) s¹ aktualnie niestabilne, nasi¹kniête wod¹, co jest powodem licznych zsuwów materia³u skalnego. 2.1.1. Zwa³owisko odpadów typu red mud – charakterystyka Zwa³owisko odpadów w kamienio³omie Górka zlokalizowane jest w obrêbie strefy uskokowej Trzebinia-Bêdzin, która tworzy przed³u¿enie pó³nocnego obrze¿enia rowu krzeszowickiego, a jednoczeœnie pó³nocne obrze¿enie niecki chrzanowskiej (rys. 2.3). Wiêkszoœæ odpadów zgromadzonych na zwa³owisku to odpady sta³e pochodz¹ce z produkcji tlenków glinu w procesie Bayera. S¹ to nierozpuszczalne rezydua, sk³adaj¹ce siê z krzemionki (SiO2), prostych krzemianów i glinokrzemianów wapnia (w tym nieprzereagowan¹ sodê Na2CO3) oraz tlenki glinu i ¿elaza. Odpady te w póŸniejszym czasie zosta³y wymieszane z odpadami pochodz¹cymi z produkcji cementu oraz materia³ów ogniotrwa³ych, a tak¿e gruzem budowlanym, z³omem, odpadami pospolitymi (komunalnymi) oraz prawdopodobnie osadami z oczyszczalni œcieków (du¿a zawartoœæ substancji organicznej). Ponadto w ostatnim czasie, 40 M n.p.m. +360 +350 Zwa³owisko odpadów red mud Zbiornik ma³y i du¿y +344,4 m +340 +330 Wapienie i margle jurajskie Sztolnia Szlam Otwór spustowy Tama piêtrz¹ca Rysunek 2.3. Schemat przekroju przez zwa³owisko odpadów sta³ych i zbiornik Górka (stan na czerwiec 2009 r.)
ród³o: Wielowariantowa koncepcja... 2010 r. po odpompowaniu odcieków ze zbiornika okaza³o siê, ¿e znajduj¹ siê tam tak¿e odpady w postaci opon samochodowych, styropianu, azbestu (z pokrycia dachów) itp. (fot. 2.9). Odpady te s¹ przede wszystkim w skarpie po³udniowej zwa³owiska. Wykonana w ramach opracowania Wielowariantowa koncepcja... 2010 r. analiza granulometryczna próbek odpadów w stanie powietrzno-suchym wskazuje na dominacjê frakcji piaszczystej (od 46,5% do ponad 69,4% ich masy), a od 30,1% do 52,8% masy tworz¹ ziarna ¿wirowe i kamieniste. Te ostatnie to przede wszystkim kawa³ki cegie³, kszta³tek ogniotrwa³ych, elementy metalowe, a tak¿e okruchy wapienia, margla i innych ska³ oraz agregaty odpadu typu red mud. Frakcja najdrobniejsza (py³owa i i³owa) stanowi od 0,2% do 1,4%. Ca³y ten materia³ mo¿na sklasyfikowaæ zgodnie z polsk¹ norm¹ PN-86/B-02480 jako pospó³ki, a niewielkie partie – jako ¿wiry. Analizy chemiczne próbek pobranych w czerwcu 2003 r. (Albinus 2004) wskazuj¹ ni¿sze zawartoœci Al2O3, Fe2O3 i Na2O, przy stosunkowo wysokich zawartoœciach CaO, a tak¿e wystêpowanie znacznych iloœci K2O i wêgla organicznego w porównaniu z typowymi odpadami z produkcji tlenków glinu metod¹ Bayera. Wyniki badañ pierwiastków œladowych (Wielowariantowa koncepcja... 2010) oznaczonych w próbkach odpadów pobranych z ró¿nych g³êbokoœci (16,7; 16,7; 17 m) w centralnej czêœci zwa³owiska (rys. 2.4) wzd³u¿ przekroju Fotografia 2.9. Odpady gromadzone na zwa³owisku w ostatnich latach (XII 2011 r.)
ród³o: fot. £. Lelek 41 Zwa³owisko red mud Miejsca poboru próbek [g³êbokoœc w m] 16,7 Dop³yw wód ze Ÿróde³ 16,7 Dop³yw odcieków Zarys wyrobiska 17,0 Ma³y i du¿y akwen wodny 0 50 m Rysunek 2.4. Szkic miejsc pobrania próbek z odpadów red mud
ród³o: opracowanie E. Pietrzyk-Sokulska na podstawie Wielowariantowej koncepcji... 2010 r. Tabela 2.2. Zawartoœæ pierwiastków œladowych w odpadach sta³ych zwa³owiska w wyrobisku Górka [ppm w suchej masie] Pierwiastek Przedzia³ zmiennoœci Œrednie zawartoœci w otworach badawczych [g³êbokoœci] 16,7 m 16,7 m 17,0 m Dopuszczalne wartoœci* Sr 73,5–334,6 226,0 245,7 125,0 Mo 0,6–76,0 66,5 52,8 25,2 30 (250) Cr (ca³kowity) 62,3–260,7 160,6 126,3 90,3 150 (500) Cr +6 <0,03 V 66,7–287,4 Ga 10,7–21,4 17,5 16,2 18,3 Ba 93,9–496,8 151,8 193,0 331,2 300 (1000) Zn 131,3–491,8 205,7 212,0 339,4 300 (1000) Cu 25,8–124,3 40,0 54,1 91,1 200 (600) Pb 28,6–448,2 77,3 69,3 311,5 200 (600) <0,03 – 258,7 202,5 – 112,5 Li 22,2–97,5 59,7 67,2 47,5 Co 8,3–24,4 20,2 17,3 12,2 50 (200) Cd 0,2–2,3 0,8 0,7 1,4 6 (15) Hg 0,02–0,11 As 157,4–695,5 0,04 0,02 623,4 416,8 0,06 337,4 4 (30) 25 (60) * Dla grupy C – tereny przemys³owe, u¿ytki kopalne, tereny komunikacyjne, wed³ug Za³¹cznika do Rozporz¹dzenia Ministra Œrodowiska z dnia 9 wrzeœnia 2002 r. w sprawie standardów jakoœci gleby oraz standardów jakoœci ziemi (Dz.U. Nr 165, poz. 1359), dla g³êbokoœci 2–15 m p.p.t. przy wodoprzepuszczalnoœæ do 1·10–7 m/s (w nawiasie wartoœci dla g³êbokoœci 0–2 m p.p.t.); nie analizowano Sn i Ni.
ród³o: Wielowariantowa koncepcja... 2010 r. 42 o przebiegu NW-SE, wskazuj¹ na wysok¹ œredni¹ zawartoœæ niektórych metali ciê¿kich np. Mo – max. 66,5 ppm, Cr ogólny – max. 160,6 ppm, Zn – 339,4 ppm, Pb – 311,5 ppm oraz As – max. 623,4 ppm i Ba – 331,2 ppm (tab. 2.2). Analizy sk³adu chemicznego odpadów sta³ych ze zwa³owiska wskazuj¹ dominacje krzemionki, tlenku glinu i wapnia (tab. 2.3). Tabela 2.3. Sk³ad chemiczny odpadów ze zwa³owiska [% wag. w suchej masie] WskaŸnik Przedzia³ zmiennoœci Typowe red mud SiO2 22,74–48,06 3–50 Al2O3 4,77–15,77 10–20 CaO 7,85–28,50 2–8 Fe2O3 2,89–15,09 30–60 MgO 0,59–1,78 – TiO2 0,38–1,84 0–10 Na2O 0,30–2,43 2–10 K2O 0,07–3,85 – SO3 0,19–2,07 – Cl 0,001–0,006 – MnO 0,04–0,12 – P2O5 0,16–0,66 – 13,80–23,9 – Wêgiel organiczny (TOC) 0,00–6,12 – Iloœæ próbek 14 (4; 4; 6) – Straty pra¿enia 950°C
ród³o: Wielowariantowa koncepcja... 2010 r. Okazuje siê, ¿e trwaj¹ce od kilkunastu lat ³ugowanie odpadów nie mia³o znacz¹cego wp³ywu na zmniejszenie iloœci substancji rozpuszczalnych w wodzie, które powoduj¹ alkalicznoœæ odcieków. Potwierdzono to prowadz¹c badania testów wymywalnoœci (Albinus 2004). Na podstawie otrzymanych wyników mo¿na szacowaæ, ¿e pozosta³y do wy³ugowania ³adunek metali alkalicznych (Na + K) to oko³o 6 tys. Mg. Zapewni on utrzymanie alkalicznego odczynu odcieków jeszcze przez kilkadziesi¹t lat. Ponadto nale¿y uwzglêdniæ potencjalny ³adunek SO4 w rozpuszczalnych siarczanach – oko³o 500 Mg, krzemionki w rozpuszczalnych krzemianach – oko³o 1,7 tys. Mg, glinu w zwi¹zkach rozpuszczalnych – oko³o 650 Mg. Analizowane odpady wykazuj¹ jeszcze interesuj¹c¹ w³aœciwoœæ w postaci zdolnoœci do wzbogacania odcieków w zwi¹zki organiczne, które s¹ najpewniej produktami rozpadu kwasów humusowych. To one nadaj¹ odciekom charakterystyczn¹ brunatn¹ barwê (fot. 2.10). Zawartoœæ ogólnego wêgla organicznego (OWO, TOC) w próbkach pobranych na zwa³owisku waha siê od 2,78 do 80,31 mg/l. 43 Fotografia 2.10. Brunatne zabarwienie wód w zbiorniku Górka
ród³o: fot. E. Pietrzyk-Sokulska Odpady sta³e typu red mud zgodnie z obowi¹zuj¹cym katalogiem (Rozp. MŒ z dnia 27 wrzeœnia 2001 r. w sprawie katalogu odpadów – Dz.U. nr 112 poz. 1206) mo¿na zaklasyfikowaæ jako: w 01 03 09 – czerwony szlam powstaj¹cy przy produkcji tlenku glinu inny ni¿ wymieniony w 01 03 07; w 01 03 07* – inne odpady zawieraj¹ce substancje niebezpieczne z fizycznej i chemicznej przeróbki rud metali; w 10 12 odpady z produkcji wyrobów ceramiki budowlanej, szlachetnej i ogniotrwa³ej (wyrobów ceramicznych, cegie³, p³ytek i produktów konstrukcyjnych); w 10 13 odpady z produkcji spoiw mineralnych (w tym cementu, wapna i tynku) oraz z wytworzonych z nich wyrobów; w 17 01 odpady materia³ów i elementów budowlanych oraz infrastruktury drogowej (np. beton, ceg³y, p³yty, ceramika). 2.1.2. Wody podziemne W otoczeniu wyrobiska Górka piêtro wodonoœne triasu znajduje siê pod wp³ywem drena¿u pobliskiej kopalni rud Zn-Pb Trzebionka (w likwidacji), w której podstawê drena¿u wyznacza rzêdna +81 m. Drena¿ stymulowany jest wystêpowaniem starych zrobów górnictwa rudnego i robotach prowadzonych od XV wieku, które maj¹ po³¹czenie ze struktur¹ górnicz¹ tej kopalni. W zwi¹zku z tym nawet po zatopieniu kopalni Trzebionka i odtworzeniu pierwotnego poziomu zwierciad³a wody, znajduj¹cego siê w tym obszarze na rzêdnej oko³o +310 m, drena¿ obszaru wyrobiska najpewniej bêdzie zachodzi³ dalej. Dop³yw wód podziemnych do wyrobiska Górka nastêpowa³ z niewielkich Ÿróde³ szczelinowych, znajduj¹cych siê u podstaw rampy komunikacyjnej w pó³nocno-wschodniej jego czêœci. Ca³kowity dop³yw do wyrobiska kszta³towa³ siê na poziomie œrednio 120 dm3/min. (ok. 170 m3/dobê), przy czym po³owa przypada na zasilanie wodami podziemnymi. Ze wzglêdu na to, i¿ sp¹g wyrobiska prowadzony by³ po stropie utworów nieprzepuszczalnych, 44 ca³kowicie usta³ odp³yw podziemny, a uaktywni³ siê odp³yw powierzchniowy po sp¹gu wyrobiska. W 1991 r. w wyniku kolmatacji sztolnia zosta³a zatamowana, co zatrzyma³o odp³yw i spowodowa³o zatopienie wyrobiska i odtworzenia ciœnieñ w jurajskim piêtrze wodonoœnym na obszarze omawianej zlewni. Wraz z podniesieniem poziomu wody w wyrobisku reaktywowa³ siê przep³yw podziemny w kierunku piêtra triasowego w po³udniowej czêœci kamienio³omu, w miejscu kontaktu akwenu z dolomitami triasowymi. Natomiast przep³yw do utworów jury pojawi³ siê na wysokoœci sp¹gu wyrobiska. Do 1996 r. woda gromadz¹ca siê w wyrobisku by³a odpompowywana i jej poziom utrzymywa³ siê na rzêdnej oko³o +345 m n.p.m. Po zaprzestaniu pompowania, w ci¹gu oko³o 41 miesiêcy (luty 2000 r.), zwierciad³o wody w wyrobisku Górka podnios³o siê prawie o 15 m (rzêdna oko³o +360 m n.p.m.), co doprowadzi³o do przelania siê cieczy przez jego krawêdŸ. Dla usuniêcia tego przelewu poziom wody obni¿ono prawie o 5 m (do rzêdnej +356,6 m n.p.m.) i utrzymywano go na tym poziomie dziêki przelewowi do sztolni za poœrednictwem otworu wiertniczego. W sierpniu 2005 r. przeprowadzono dalsze obni¿enie poziomu wody wyrobisku. W ten sposób do 10 grudnia 2007 r. odpompowano w VI etapach oko³o 375 tys. m3 cieczy, a zwierciad³o obni¿ono o nastêpne 6 m. Od 8 sierpnia do 15 grudnia 2008 r. kontynuowano neutralizacjê i odpompowanie cieczy, usuwaj¹c oko³o 158 tys. m3 cieczy i ostatecznie obni¿aj¹c poziom wody w zbiorniku Górka o oko³o 12 m (rzêdna +344,95 m n.p.m.). W 2007 r. w ramach okresowego badania jakoœci wód w zbiorniku Górka sprawdzono 55 ró¿nych wskaŸników fizykochemicznych w profilu pionowym (tab. 2.4). Wynika z nich, i¿ wiêkszoœæ parametrów by³a znacznie przekroczona. Tabela 2.4. Wyniki analizy chemicznej odcieków ze zbiornika Górka WskaŸniki [mg/dm3] G³êbokoœæ opróbowania [m] 0,0 2,5 5,0 12,4 Na 5 746,0 8 762,0 9 861,0 10 206,0 800 SO4 1 149,1 1 553,2 1 855,3 1 498,8 500 148,42 13,16 213,346 382,36 13,19 Dopuszczalne wartoœci przy zrzucie œcieków* pH SiO2 13,12 7,8 342,594 6,5–9 – Al. 40,891 63,547 43,939 20,835 3,0 Crog 0,322 0,557 1,000 0,077 0,5 Cr+6 0,268 0,307 0,517 0,186 0,1 V 2,184 2,609 2,772 2,879 2,0 As 1,583 2,317 2,844 3,183 0,1 Mo 0,551 1,035 1,402 1,520 1,0 Ga 0,524 0,783 0,875 0,868 – OWO 302,0 241,0 747,0 833,0 30 * Rozporz¹dzenie Ministra Œrodowiska z dnia 8 lipca 2004 r. w sprawie warunków, jakie nale¿y spe³niæ przy wprowadzaniu œcieków do wód lub do ziemi, oraz w sprawie substancji szczególnie szkodliwych dla œrodowiska wodnego.
ród³o: Wielowariantowa koncepcja... 2010. 45 W 2009 r. w zbiorniku zosta³o oko³o 23 tys. m3 cieczy, przy czym szacuje siê, i¿ 15 tys. m3 nasyca zwa³owisko odpadów red mud, 8 tys. m3 znajduje siê w szlamie na dnie zbiornika. Zwierciad³o wody w zbiorniku jest na poziomie +344,2 m n.p.m. i jest na tym poziomie utrzymywane dziêki odpompowywaniu (fot. 2.11). Fotografia 2.11. Odpompowywanie odcieków ze zbiornika du¿ego
ród³o: fot. £. Lelek 2.1.3. Szlam Szlam wystêpuj¹cy w zbiorniku Górka zalega na dnie w postaci warstwy o mi¹¿szoœci 20–30 cm. W wyniku odwodnienia i osuszania zmniejsza siê jego mi¹¿szoœæ, co przypomina wysuszanie typowych mu³ków i tworzenie poligonalnych spêkañ (fot. 2.12). Badania szlamu wskazuj¹, ¿e jest to przede wszystkim: w urobek pozostawiony na dnie wyrobiska (margle i wapienie); Fotografia 2.12. Poligonalne spêkania osadu ze zbiornika Górka
ród³o: fot. E. Pietrzyk-Sokulska 46 w odpady red mud; w inne odpady sk³adowane w wyrobisku przed jego wype³nieniem wod¹ (prawdopodobnie popio³y i ¿u¿le); w gruz budowlany, opony, z³om, odpady bytowe. Zgodnie z katalogiem odpadów szlam ten mo¿na klasyfikowaæ jako: w 19 13 03* – szlamy z oczyszczania gleby i ziemi zawieraj¹ce substancje niebezpieczne; w 19 13 04 – szlamy z oczyszczania gleby i ziemi inne ni¿ wymienione w 19 13 03; w 19 13 05* – szlamy z oczyszczania wód podziemnych zawieraj¹ce substancje niebezpieczne; w 19 13 06 – szlamy z oczyszczania wód podziemnych inne ni¿ wymienione w 19 13 05. Badanie sk³adu chemicznego szlamu wskazuje, ¿e w najwiêkszych iloœciach wystêpuje w nich SiO2 (19,6–31,4%), wapñ (oko³o 8%), glin (6,1–7,6%), a tak¿e sód, magnez i ¿elazo (> 0,5%). Sk³ad ten wykazuje podobieñstwo z minera³ami glinokrzemianowymi, o ró¿nej domieszce wêglanów. Szlam powstaje najpewniej w wyniku reakcji alkalicznych odcieków ze ska³ami pod³o¿a (sp¹g wyrobiska). Natomiast stê¿enia wybranych mikrosk³adników wskazuj¹ na najwiêksz¹ zawartoœæ chromu (Cr) 350–730 ppm (mg/kg), od kilkunastu do kilkudziesiêciu ppm o³owiu (Pb), wanadu (V), rubidu (Rb), galu (Ga), niklu (Ni), arsenu (As), cyrkonu (Zr) i kobaltu (Co). Wyniki te praktycznie nie ulegaj¹ zmianie (tab. 2.5). Tabela 2.5. Sk³ad chemiczny szlamu z dna zbiornika Górka Zwi¹zki chemiczne Zawartoœæ [%wag.] Pierwiastki œladowe SiO2 28,59 Sr Zawartoœæ [ppm] 119,1 TiO2 0,33 Mo 0,9 Fe2O3 1,47 Cr total 243,6 AI2O3 6,26 V 42,5 CaO 25,86 Mn 347,0 MgO 1,43 Ga 17,7 K2O 2,63 Ba 148,3 Na2O 1,58 Zn 131,7 MnO 0,04 Cu 22,7 SO2 0,48 Pb 29,3 P2O5 0,17 Li 27,2 Cl 0,068 Co 7,5 OWO 0,28 Cd 0,5 Cr+6 <0,03 Strata pra¿enia w 950°C 27,7 Hg As
ród³o: Praca konkursowa… 2005 r. 47 0,03 76,7 Dla próbek osadów dennych ze zbiornika Górka przeprowadzono tak¿e badania mikrobiologiczne. Uzyskane wyniki wskaza³y, ¿e w ich obrêbie nie wykryto bakterii mezofilnych ani psychofilnych, a tak¿e obecnoœci grzybów pleœniowych. Stwierdzono jedynie wystêpowanie w szcz¹tkowych iloœciach (miano = 1) bakterii denitryfikacyjnych, ¿elazistych, redukuj¹cych siarczany oraz z gatunku Thiobacillus denitrificans. S¹ to mikroorganizmy przeprowadzaj¹ce procesy redukcyjne w œrodowisku ich bytowania, szeroko rozprzestrzenione w przyrodzie, ca³kowicie bezpieczne dla organizmów ¿ywych (Wielowariantowa koncepcja… 2010). Obecnie dop³yw wód podziemnych do wyrobiska Górka nastêpuje ze strefy Ÿródliskowej w skarpie wschodniej. Przed zasypaniem wyrobiska odpadami odp³yw odbywa³ siê szeregiem niewielkich wycieków w dolnej czêœci skarp w trzech ró¿nych miejscach (dwa z nich znajduj¹ siê obecnie pod sk³adowiskiem odpadów). Zasilanie wszystkich wycieków nastêpuje z piêtra wodonoœnego jury. Natomiast wyrobisko zasilane jest tak¿e wodami opadowymi, które infiltruj¹ w utwory czwartorzêdowe, z którymi jurajski poziom wodonoœny ma kontakt hydrauliczny. Ponadto mo¿e te¿ nastêpowaæ lateralny przep³yw wód z innych piêter wodonoœnych, poprzez wystêpowanie stref uskokowych (g³ównie Trzebinia-Bêdzin). 2.2. Zakres prac i dzia³añ w obszarze zbiornika Górka w celu zlikwidowania zagro¿enia dla œrodowiska Zlikwidowanie zagro¿enia dla œrodowiska, jakie stanowi zbiornik Górka, by³o przedmiotem dzia³añ w³adz lokalnych, krajowych, a nawet ponadnarodowych. W latach 2002–2004 realizowano polsko-duñski projekt pt. Trzebina Industrial Waste Contaminated Lake (w ramach DANCEE) podczas, którego firmy Carl Bro a/s Denmark, we wspó³pracy z DHI Denamark, Procon Katowice, NordicHouse Kraków i miastem Trzebinia prowadzi³y badania zbiornika. W ramach projektu przedstawiono raport dotycz¹cy stanu zanieczyszczeñ zbiornika (Albinus 2002), prowadzono testy i badania (analizy wód, przep³ywy w ciekach, wiercenia, analizy chemiczne, badania mineralogiczne, badania odpadów) oraz zaproponowano sposób remediacji (Albinus 2004, Industrial Waste Contaminated Lake Trzebinia, Poland – Completion Report, Recommendations for remediation, DANCEE Project ref. No. 128/031), uwzglêdniaj¹cy: w usuniêcie zagro¿enia niekontrolowanym wyp³ywem odcieków z akwenu, w zlikwidowanie emisji zanieczyszczeñ ze sk³adowiska do wód podziemnych i powierzchniowych, w doprowadzenie gruntów na terenie wyeksploatowanego kamienio³omu do odpowiedniego standardu zgodnie z warunkami okreœlonymi w Rozporz¹dzeniu Ministra Œrodowiska z 9.09.2002 r. w sprawie standardów jakoœci gleby oraz standardów jakoœci ziemi (Dz.U. Nr 165, poz. 1359), w wykonanie rekultywacji biologicznej i przekszta³cenie zbiornika zgodnie z planem zagospodarowania przestrzennego. Wykorzystuj¹c wyniki badañ z projektu przygotowano dwa opracowania Studium wykonalnoœci (Szuwarzyñski 2004a) i Ocenê oddzia³ywania (Szuwarzyñski 2004b), w których zaproponowano odpompowywanie œcieków ze zbiornika Górka i oczyszczanie ich metod¹ odwróconej osmozy. Krajowa Komisja ds. Ocen Oddzia³ywania na Œrodowisko uzna³a, i¿ 48 likwidacja zbiornika powinna byæ rozwi¹zana w sposób kompleksowy i nie mo¿e ograniczaæ siê jedynie do odpompowywania odcieków (Stanowisko… 2005). Jednak¿e w wyniku trudnoœci finansowych ZSO Górka, postawionych w stan upad³oœci i w rezultacie w 2005 r. wykreœlonych z Krajowego Rejestru S¹dowego, likwidator zrzek³ siê prawa u¿ytkowania wieczystego terenu poprzemys³owego o pow. 10,8 ha na rzecz starosty chrzanowskiego, reprezentuj¹cego Skarb Pañstwa. W efekcie to gmina Trzebinia w ramach I etapu rekultywacji zbiornika Górka, zgodnie z decyzj¹ Ministra Œrodowiska z dnia 23.05.2005 r. i w wyniku przeprowadzonego w sierpniu 2005 r. przetargu, rozpoczê³a odpompowywanie cieczy ze zbiornika, zgodnie z obowi¹zuj¹cymi pozwoleniami wodnoprawnymi (decyzj¹ Wojewody Ma³opolskiego nr: ŒR.IV.MR o¿.6811-81-04 z dnia 07.01.2005 r.). Dzia³ania te finansowane by³y z bud¿etu pañstwa i NFOŒiGW (Zapytanie nr 8995… 2011), a ich koszt zamkn¹³ siê kwot¹ 26 mln z³. W celu rozwi¹zania kompleksowo problemu w 2005 r. burmistrz gminy Trzebinia og³osi³ konkurs na koncepcjê rekultywacji zbiornika Górka, który jednak nie zosta³ rozstrzygniêty. Jedn¹ z prezentowanych prac by³a koncepcja opracowana w Instytucie Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi¹ PAN oraz Politechnice Krakowskiej pt. Opracowanie optymalnego sposobu rekultywacji wyrobiska pomarglowego Górka wype³nionego odpadami. Proponowa³a ona oczyszczanie odcieków i ich zrzut po oczyszczeniu, a tak¿e metodê stabilizacji szlamów dennych oraz projekt architektoniczny zagospodarowania wyrobiska po przeprowadzeniu rekultywacji na cele rekreacyjne. W kolejnych latach podejmowano dzia³ania maj¹ce na celu uzyskanie œrodków pozwalaj¹cych na wyeliminowaniu zagro¿enia w zwi¹zku z ponownym spiêtrzeniem wody w akwenie, które obejmowa³y (OdpowiedŸ sekretarza… 2011): w projekt pn. Rekultywacja zbiornika odpadów niebezpiecznych i szkodliwych po zak³adach Górka w Trzebini dofinansowany w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Œrodowisko dzia³anie 2.2, zg³oszony przez Urz¹d Miasta Trzebinia. W maju 2007 r. projekt zosta³ wskazany przez Ministra Œrodowiska do udzielenia dofinansowania ze œrodków projektu Funduszu Spójnoœci, jednak¿e po weryfikacji listy projektów, zosta³ on usuniêty z listy, ze wzglêdu na niewystarczaj¹cy stopieñ przygotowania do realizacji; w w dniu 7 maja 2008 r., G³ówny Inspektor Ochrony Œrodowiska powo³a³ zespó³ doradczy ds. wyznaczenia obiektów stwarzaj¹cych najpowa¿niejsze zagro¿enie i przewidzianych do likwidacji. Za g³ówny cel przyjêto likwidacjê zagro¿enia powodowanego przez obiekty, dla których nie mo¿na ustaliæ w³aœciciela lub których w³aœcicielem jest Skarb Pañstwa (Decyzja G³ównego…2008). Przyjêto wtenczas termin „bomba ekologiczna” dla obiektów stanowi¹cych szczególne zagro¿enie dla œrodowiska. G³ówny Inspektor Ochrony Œrodowiska zg³osi³ wniosek do prezesa Zarz¹du NFOŒiGW o rozszerzenie kategorii beneficjentów w ramach priorytetu dotycz¹cego bomb ekologicznych. Na skutek weryfikacji tej¿e kategorii, na liœcie bomb ekologicznych NFOŒiGW znalaz³ siê tak¿e zbiornik odpadów niebezpiecznych po zak³adach Górka w Trzebini, który zosta³ przewidziany do realizacji decyzj¹ Starosty Chrzanowskiego z dnia 23.12.2008 r. znak: OŒR.AG.III-6223/30/2008); w w czerwcu 2008 r. NFOŒiGW podpisa³ z gmin¹ Trzebinia porozumienie w sprawie wspó³finansowania opracowania dokumentacji nt. Rekultywacja zbiornika odpadów nie49 bezpiecznych i szkodliwych po zak³adach Górka w Trzebini (œrodki pomocy technicznej Funduszu Spójnoœci). W marcu 2009 r., po przeprowadzeniu postêpowania o udzielenie zamówienia publicznego, NFOŒiGW zawar³ umowê z Pañstwowym Instytutem Geologicznym (liderem konsorcjum) – wykonawc¹ dokumentacji wniosku – o dofinansowanie tego projektu, która zosta³a zrealizowana w listopadzie 2010 r. Koszt jej wykonania wynosi³ 173 850 euro, z czego 25% pokry³a gmina Trzebinia. To da³o podstawê aby gmina Trzebinia z³o¿y³a wniosek o dofinansowanie projektu. Rada Miasta Trzebini podczas sesji w dniu 28 stycznia 2011 r. nie wyrazi³a zgody na przyjêcie uchwa³y w sprawie upowa¿nienia gminy Trzebinia do z³o¿enia wniosku o przyznanie dotacji na rekultywacjê zbiornika Górka ze œrodków Funduszu Spójnoœci. Powodem takiego stanu rzeczy by³a koniecznoœæ wyasygnowania na realizacjê projektu wk³adu w³asnego w wysokoœci oko³o 6,6 mln z³; w pismo wojewody ma³opolskiego do ministra finansów z dnia 22 maja 2009 r., dotycz¹ce zwiêkszenia rezerwy celowej bud¿etu pañstwa o 2 mln z³ na 2009 r; kwota ta pozwoli³aby usun¹æ pozosta³e na dnie zbiornika odcieki oraz szlam, jego niwelacjê, osuszenie i oczyszczenie zatamowanego odcinka sztolni z wykorzystaniem studni wykonanej w 2008 r., rozebranie przegrody zamykaj¹cej wlot do sztolni, a nastêpnie tamy piêtrz¹cej, aby umo¿liwiæ odprowadzanie dop³ywaj¹cych wód z zbiornika do sztolni oraz udro¿nienie i utrzymanie sta³ej dro¿noœci odbiorników wody i przepustów; pismo wojewody pozosta³o bez odpowiedzi; w Uchwa³¹ z dnia 25 lutego 2011 r. Rada Miasta Trzebini zobowi¹za³a burmistrza do podjêcia dzia³añ zmierzaj¹cych do rozwi¹zania umowy u¿yczenia gminie terenu z 23 marca 2001 r., pomiêdzy Skarbem Pañstwa a gmin¹ Trzebinia i do zwrotu przedmiotu u¿yczenia na rzecz Skarbu Pañstwa. W efekcie dalsze dzia³ania na terenie zbiornika nadzoruje w imieniu wojewody ma³opolskiego starosta powiatu chrzanowskiego. 2.3. Zbiornik Górka – stan aktualny Obecnie realizacja kolejnego etapu rekultywacji zbiornika Górka ze sk³adowiskiem odpadów niebezpiecznych typu red mud jest w gestii wojewody ma³opolskiego oraz starosty chrzanowskiego (w³aœciciela obiektu), którzy wspólnie z³o¿yli wniosek do NFOŒiGW o finansowanie kolejnego i zarazem ostatecznego etapu jego rekultywacji i otrzymali promesê na realizacjê tego przedsiêwziêcia. Z koñcem 2012 r. og³oszono przetarg na jego wykonanie, ale nie zosta³ jeszcze wy³oniony ostateczny wykonawca przedsiêwziêcia. Tymczasem analizowany obszar to dwa zbiorniki – ma³y, w czêœci pó³nocno-wschodniej oddzielony grobl¹ ziemn¹ od du¿ego, zajmuj¹cego po³udniow¹ czêœæ wyrobiska. Maksymalna g³êbokoœæ odcieków to 1 m, ale najczêœciej od 30 do 50 cm (fot. 2.13). Od strony pó³nocno-zachodniej przylegaj¹ do niego skarpy zwa³owiska odpadów red mud o wysokoœci max. 15 m. Na skarpach wyrobiska, a tak¿e przy brzegach zbiornika znajduj¹ siê ró¿nego typu odpady m.in. opony, gruz itp. (fot. 2.14). Od strony wschodniej i po³udniowej w skarpach ods³aniaj¹ siê margle i wapienie, które by³y przedmiotem eksploatacji. Wysokoœæ skarp (od lustra wody) to 3–10 m. S¹ one ci¹gle silnie nas¹czone odciekami, w zwi¹zku z tym po opadach 50 Fotografia 2.13. Aktualny widok analizowanego obiektu Górka
ród³o: opracowanie E. Pietrzyk-Sokulska; fot. £. Lelek Fotografia 2.14. Opony na brzegach akwenu oraz inne odpady na skarpach
ród³o: fot. £. Lelek deszczu uaktywniaj¹ siê procesy erozji i odspajanie fragmentów skarp. Miejscami na skarpach widaæ zasiêg poszczególnych poziomów piêtrzenia odcieków w zbiorniku (fot. 2.15). W skarpie po stronie pó³nocno-wschodniej widoczne s¹ tak¿e wycieki czystej wody, jest tu bowiem strefa Ÿródliskowa, zasilaj¹ca zbiornik w podziemne wody jurajskie. 51 Fotografia 2.15. Widok fragmentów skarp wokó³ zbiorników i poziomów piêtrzenia odcieków
ród³o: opracowanie E. Pietrzyk-Sokulska; fot. A. Sobecka, paŸdziernik 2011 r. Obecnie odprowadzanie zanieczyszczonej cieczy ze zbiornika Górka odbywa siê grawitacyjnie na podstawie pozwolenia wodno-prawnego wydanego przez Starostê Chrzanowskiego (decyzja z dnia 23.12.2008 r.; OŒR.AG.III-6223/30/2008). W ramach niego maksymalna iloœæ odprowadzanych œcieków nie mo¿e przekraczaæ 8,1 dm3/s (max. 700 m3/dobê). Natomiast jakoœæ nie mo¿e przekraczaæ: w pH 6,5–12,5; w temperatura 30°C; w ChZTCr 150,0 mg/l; w zawiesiny ogólne 50,0 mg/l; w chlorki + siarczany 1500,0 mg Cl+SO4/l; w zasadowoœæ 3000 mg CaCO3/l; w cynk 2 mgZn/l; w chrom ogólny 0,5 mg Cr/l; w substancje ekstrahuj¹ce siê eterem naftowym lub chloroformem 50 mg/l. Nale¿y tak¿e przestrzegaæ, aby: w odprowadzane œcieki pochodzi³y tylko z warstwy przypowierzchniowej tj. od 50 do 100 cm poni¿ej lustra wody, w prowadzono pomiary i rejestracjê iloœci, stanu i jakoœci odprowadzanych œcieków; w przekazywano pisemn¹ informacjê do Wydzia³u Ochrony Œrodowiska Starostwa Powiatowego w Chrzanowie o iloœci i jakoœci odprowadzanych œcieków. Profil glebowy w zale¿noœci od miejsca kszta³tuje siê wed³ug dwóch wariantów przypisanych w systematyce gleb do podtypów (Studium Wykonalnoœci… 2010): w Rêdziny inicjalne – gleby bardzo p³ytkie, o bardzo s³abo zró¿nicowanym profilu (poziomy (A)C-C); tworz¹ siê na erodowanych stokach i wzniesieniach, wykazuj¹c ma³¹ mi¹¿szoœæ poziomu (A)C, w którym tkwi wiele bry³ek wapieni; resztki roœlinne s¹ s³abo zmumifikowane; na zboczach s¹ niezniszczone fragmenty pokryte roœlinnoœci¹ trawiast¹, kserofiln¹. w Rêdziny w³aœciwe – o p³ytkim, nieprzekraczaj¹cym 40 cm szkieletowym profilu zbudowanym z A1C-C, przy czym mi¹¿szoœæ A1C osiêga 20 cm, a zawartoœæ próchnicy nie 52 przekracza 3%; wysycone kationami zasadowymi, a zawartoœæ CaCO3 w poziomie A1 dochodzi do 10%; mi¹¿szoœæ A1-A3 jest bardzo zró¿nicowana; du¿a przepuszczalnoœæ pod³o¿a mo¿e powodowaæ stopniowe wymywanie poziomu A2, przemywanie poziomu A3 a¿ do wymywania i akumulacji próchnicy w warstwie poziomu BH; mi¹¿szoœæ poziomu umo¿liwia zarastanie obszaru krzewami i pionierskimi gatunkami drzew; dno wyrobiska w centralnej czêœci w wyniku znacznego zanieczyszczenia pozostaje nieskolonizowane. Woda wype³niaj¹ca niezasypan¹ odpadami czêœæ wyrobiska, w okresie maksymalnego przepe³nienia obiektu osadzi³a rozpuszczone w niej alkaliczne substancje równie¿ na œcianach i osuwiskach kamienio³omu, sterylizuj¹c wszystkie zalane powierzchnie. Najwiêksz¹ zasadowoœci¹ charakteryzuj¹ siê najni¿sze partie, z których woda odparowywa³a najd³u¿ej. Dodatkowo opady deszczu sp³ukuj¹c i wymywaj¹c z pochy³oœci zanieczyszczenia, gromadzi³y je w zag³êbieniach, wiêc bez prac rekultywacyjnych pozostan¹ one biologicznie martwe. W otoczeniu zbiornika Górka stwierdzono gleby o odczynie 8,0–9,4 pH, co ma prawdopodobnie zwi¹zek z emisj¹ py³ów podczas wieloletniej produkcji materia³ów ogniotrwa³ych i cementu w ZSO Górka. Ponadto wskazano liczne anomalie zanieczyszczenia powierzchniowej warstwy gleb pierwiastkami m.in. glinem (Al), maksymalne stê¿enie to 9,78% (na g³êbokoœci 0,8–1,0 m nawet 10,16%), kadmem (Cd) przekraczaj¹ce miejscami 8 mg/kg, o³owiem (Pb) 250 mg/kg oraz cynkiem (Zn) 1000 mg/kg. Na g³êbokoœci 0,8–1,0 m anomalie s¹ mniej rozleg³e, ale o wiêkszym stê¿eniu. Wartoœci graniczne zawartoœci niektórych metali w glebie podano w tabeli 2.6. Tabela 2.6. Zawartoœæ wybranych metali ciê¿kich w glebie w okolicy zbiornika Górka [mg/kg] Pierwiastek Zawartoœæ normalna Zawartoœæ graniczna Zawartoœæ w rejonie Górki Cynk 3–50 100 1 000 1 8 70 250 Kadm 0,1–1 O³ów 10–70
ród³o: opracowanie w³asne na podstawie: 1. Szczepocka 2005; 2. Wyniki badañ gleby, http://www.mapgeochem.pgi.gov.pl W ramach projektu Sigma for Water, w kwietniu 2012 r. wokó³ zbiornika Górka wykonano ocenê zanieczyszczenia gleb metalami ciê¿kimi. Materia³ glebowy pobrano z warstwy 0–15 cm, z siedmiu powierzchni: trzy wewn¹trz wyrobiska (dwa z terenu wokó³ du¿ego zbiornika i jedn¹ z dna zbiornika) i cztery w koronie zbiornika. Stwierdzono, ¿e wokó³ zbiornika pokrywê glebow¹ stanowi¹ silnie antropogenicznie przekszta³cone odpady poprzemys³owe z inicjalnym poziomem próchnicznym 0–10 cm, które charakteryzuj¹ siê nienaturalnym uk³adem warstw materia³u glebowego i brakiem poziomów glebowych powsta³ych na drodze naturalnych procesów pedogenicznych. S¹ to gleby bardzo silnie szkieletowe o zawartoœci frakcji kamienistej i ¿wirowej powy¿ej 50–70%. Wed³ug Systematyki Gleb Polski (1989) zakwalifikowano je do 53 dzia³u gleb antropogenicznych, rzêdu gleb industrio- i urbanoziemnych typu gleb antropogenicznych o niewykszta³conym profilu glebowym. Próbki pobrane z dna zbiornika (osad) charakteryzowa³y siê silnym zwietrzeniem i rozlasowaniem materia³u skalnego, nie wykazuj¹cego cech gleby. W próbkach oznaczono pHH2O i pHKCl metod¹ potencjometryczn¹ wed³ug PN-ISO 10390:1997 oraz zawartoœæ metali ciê¿kich (Mn, Cd, Cr, Al i As) w wodzie królewskiej metod¹ ICP-AES. Próbki pobrane z terenu wokó³ du¿ego zbiornika na dole (gleba, próbki 1 i 2, tab. 2.7) mia³y odczyn zasadowy. Próbka pobrana z dna (osad, próbka 3, tab. 2.7) mia³a odczyn alkaliczny i charakteryzowa³a siê bardzo wysokim pH. Próbki pobrane z korony wyrobiska (gleba, próbki 3–5, tab. 2.7) mia³y odczyn obojêtny. Tabela 2.7. W³aœciwoœci gleb wokó³ i z dna zbiornika Górka Nr 1 2 3 4 5 6 7 Po³o¿enie Pozycja GPS Dno osadnika N 50°10,333 E 19°27,401 Dno osadnika N 50°10,322 E 19°27,357 Pod wod¹ N 50°10,315 E 19°27 234 Korona osadnika N 50°10,303 E 19°27,366 Korona osadnika N 50°10,362 E 19°27,237 Korona osadnika N 50°10,329 E 19°27,285 Korona osadnika N 50°10,320 E 19°27,323 pH Mn Cd Cr As Al H2O KCl mg/kg 8,3 7,3 308,63 0,325 13,10 3,97 20 238,35 9,5 8,1 347,13 1,525 10,85 4,22 12 757,10 10,3 9,7 475,13 1,225 89,00 5,23 15 425,85 7,7 7,2 449,13 3,325 37,45 6,28 20 563,35 7,7 7,1 626,13 1,925 26,45 4,65 26 119,60 7,5 7,1 326,63 1,700 15,23 4,47 15 669,60 7,4 7,1 338,91 1,950 12,37 4,50 13 479,93
ród³o: Zaleski 2012 Ze wzglêdu na sposób u¿ytkowania, teren zbiornika Górka zaliczono zgodnie z rozporz¹dzeniem Ministra Œrodowiska z dnia 9 wrzeœnia 2002 r. do gruntów kategorii C. Zawartoœci badanych metali ciê¿kich, wymienionych w rozporz¹dzeniu Ministra Œrodowiska (2002) jako szczególnie toksyczne i niebezpieczne dla œrodowiska, w ¿adnej z próbek nie przekroczy³y dopuszczalnych stê¿eñ zarówno dla grupy gruntów B (u¿ytków rolnych i leœnych itp.), jak i gruntów grupy C (terenów przemys³owych). Gleby te charakteryzowa³y siê jednak wysok¹ koncentracj¹ Al ca³kowitego (tab. 2.7), pierwiastka nie wyszczególnionego w wymienionym rozporz¹dzeniu. Jego zawartoœæ jest wynikiem wczeœniej prowadzonej produkcji przemys³owej i wykorzystania wyrobiska do magazynowania odpadów poprzemys³owych. 54 Wysoka zawartoœæ metali ciê¿kich w glebie nie musi automatycznie oznaczaæ wysokiej ich fitotoksycznoœci. Za jeden z g³ównych czynników wp³ywaj¹cych na formê, w jakiej metale ciê¿kie wystêpuj¹ w œrodowisku glebowym oraz s¹ dostêpne dla roœlin, uwa¿any jest odczyn (Ch³opecka 1994; Gêbski 1998; Kabata-Pendias, Pendias 1999), który w badanym przypadku jest obojêtny i zasadowy. Wed³ug wielu autorów wraz ze wzrostem pH gleby, rozpuszczalnoœæ wiêkszoœci pierwiastków œladowych maleje i ich stê¿enie jest ni¿sze w glebach alkalicznych i obojêtnych ni¿ w glebach o odczynie lekko kwaœnym (Kabata-Pendias 1999). Wed³ug Mercik i Kubik (1995) w celu ograniczenia przyswajalnoœci metali ciê¿kich nale¿y utrzymywaæ pH gleby w granicach odczynu obojêtnego. Zgodnie z aktualnym przeznaczeniem obszar wokó³ zbiornika Górka nale¿y uznaæ za niezanieczyszczony kadmem, chromem, arsenem glinem i manganem. Wiosn¹ 2012 r. pobrano tak¿e trzy próbki wody z du¿ego zbiornika, przy grobli (fot. 2.16). Fotografia 2.16. Pobór próbek wody ze zbiornika Górka
ród³o: fot. £. Lelek Próbki te poddano analizom fizykochemicznym wykonanym w Laboratorium Hydrogeochemicznym Wydzia³u Geologii, Geofizyki i Ochrony Œrodowiska, Katedry Hydrogeologii i Geologii In¿ynierskiej AGH (badania akredytowane przez PCA). Analizy dla trzech próbek wody dotyczy³y oznaczeñ m.in. pH, Eh, pierwiastków np., Na, K, Ca, Mg, metali ciê¿kich oraz jonów CO3, SO4, SiO2, P2O3. Wyniki przedstawia tabela 2.8. Wskazuj¹ one, ¿e w istniej¹cym zbiorniku odcieki nadal wykazuj¹ wysok¹ alkalicznoœæ (12,04–12,59). Ponadto (wg wymagañ Rozporz¹dzenia MŒ z dn. 9 listopada 2011 r., Dz.U. Nr 257, poz. 1545) przekroczone s¹ w nich zawartoœci m.in. arsenu (dopuszczalne <0,05 mg/l), chromu ogólnego (dopuszczalne <0,05 mg/l), molibdenu, glinu (dopuszczalne <0,04 mg/l), przewidziane dla I i II klasy jakoœci wód powierzchniowych. W zwi¹zku z tym uwa¿a siê, ¿e odcieki te powinny zostaæ poddane oczyszczeniu przed ich odprowadzeniem do odbiornika, a osad z dna dok³adnie zebrany i wywieziony na sk³adowisko odpadów niebezpiecznych. Zabiegi te musz¹ byæ wykonane przed rekultywacj¹ dna zbiornika, a woda w strefie Ÿródliskowej powinna byæ izolowana od pod³o¿a, aby wyeliminowaæ jej kontakt ze sk³adowiskiem odpadów. 55 Tabela 2.8. Wyniki analiz chemicznych wody ze zbiornika Górka Parametr Jednostka pH Potencja³ redoks Eh Przewodnoœæ elektrolityczna w³aœciwa – mV mS/cm Wyniki próbka I próbka II próbka III 12,04 12,59 12,09 –3 21 33 8,84 14,33 9,14 Chlorki, Cl mg/l 340,3 237,5 202,1 Zasadowoœæ mg OH/l 148,2 875,0 359,5 Glin, Al mg/l 36,32 Arsen, As mg/l 0,462 0,345 0,339 Wapñ, Ca mg/l 4,09 6,36 7,08 Kadm, Cd mg/l 0,0003 <0,0003 0,0003 Kobalt, Co mg/l 0,0020 0,0009 0,0018 Chrom, Cr mg/l 0,152 0,091 0,121 MiedŸ, Cu mg/l 0,092 0,097 0,105 Potas, K mg/l Magnez, Mg mg/l 1,100 0,450 1,070 Mangan, Mn mg/l 0,035 0,009 0,033 Molibden, Mo mg/l 0,0799 0,0586 0,0723 Sód, Na mg/l O³ów, Pb mg/l 0,0092 Cynk, Zn mg/l 0,025 <0,01 0,024 Fosforany, PO4 mg/l 1,46 0,87 1,29 OH mg/l CO3 mg/l Siarczany, SO4 mg/l 446,1 Krzemionka, SiO2 mg/l 140,1 48,10 2 044 148,2 2 060 38,40 50,27 2 124 0,0011 875,0 1 138 485,3 89,20 38,17 45,98 1 907 0,0087 359,5 1 772 441,6 134,8
ród³o: zestawienie E. Pietrzyk-Sokulskiej na podstawie wyników analiz chemicznych 2.4. Zalew Balaton – wczoraj i dziœ W miejscu dzisiejszego zalewu (fot. 2.17) by³o wzniesienie o wysokoœci oko³o 346 m n.p.m., zbudowane z wapieni jurajskich, z licznymi szcz¹tkami raf g¹bkowych, glonów oraz amonitów 56 Fotografia 2.17. Zalew Balaton wraz z otoczeniem
ród³o: fot. £. Lelek oraz œladami procesów krasowych w postaci licznych lejów wype³nionych piaskiem oraz resztkami konkrecji kwarcytowej (tzw. Wielb³¹d). Wzniesienie to zosta³o rozciête wyrobiskiem, w którym wydobywano surowiec wêglanowy dla cementowni Górka. Po zakoñczeniu eksploatacji w latach siedemdziesi¹tych XX w. w wyrobisku – w wyniku zaprzestania odpompowywania wód opadowych i podziemnych – utworzy³ siê zbiornik wodny, zajmuj¹cy powierzchniê 3 ha. Po ustabilizowaniu poziomu wody jego g³êbokoœæ waha siê od 9,5 m do 12 m. W zwi¹zku z tym pe³ni on rolê miejsca do k¹pieli jako zalew Balaton. Wkomponowany jest w otaczaj¹ce go œciany wyrobiska, na których mo¿na obserwowaæ zjawiska krasowe oraz pozosta³oœci szcz¹tków organicznych, zamieszkuj¹cych triasowe i jurajskie morze (G³ogowska, Paulo 2003). Œciany skalne stopniowo zarastaj¹ roœlinnoœci¹ trawiast¹ oraz pojedynczymi krzewami i drzewami. Na dawnym, najwy¿szym poziomie Fotografia 2.18. Zalesienie wokó³ zalewu Balaton
ród³o: fot. £. Lelek 57 eksploatacyjnym, zw³aszcza w czêœci wschodniej i po³udniowo-wschodniej teren jest zalesiony (fot. 2.18), miejscami podmok³y sprzyjaj¹cy rozwojowi p³azów oraz roœlin typowych dla terenów podmok³ych, tworz¹cych swoiste nisze ekologiczne. W samym zalewie, dziêki czystoœci wody (fot. 2.19) i natlenieniu, s¹ dobre warunki dla ¿ycia i rozwoju ró¿nych gatunków ryb (m.in. karpi, szczupaków, okoni, pstr¹gów). W zwi¹zku z tym ma tu swoje ³owiska miejscowe ko³o wêdkarskie (fot. 2.20). Fotografia 2.19. Przejrzystoœæ wody w zalewie Balaton
ród³o: fot. £. Lelek Fotografia 2.20. Wêdkowanie na zalewie Balaton
ród³o: fot. E. Pietrzyk-Sokulska 58 Czystoœæ wody, cisza i zieleñ przyci¹gaj¹ mi³oœników k¹pieli, rekreacji na powietrzu oraz wspinaczki ska³kowej (fot. 2.21). Wewn¹trz dawnego wyrobiska do po³owy 2012 r. znajdowa³y siê zabudowania wykorzystywane przez Komendê Hufca ZHP, Klub P³etwonurków, Polski Zwi¹zek Wêdkarski (lokalne ko³o Trzebinia), a tak¿e sezonowa wiata gastronomiczna (fot. 2.22). Fotografia 2.21. Miejsca k¹pielowe i do wspinaczki ska³kowej
ród³o: fot. £. Lelek; E. Pietrzyk-Sokulska Fotografia 2.22. Baza nurków oraz miejsca do pla¿owania
ród³o: fot. £. Lelek Przed g³ównym wejœciem na teren zalewu jest parking dla samochodów. Od strony po³udniowej jest te¿ niewielki drewniany pomost (fot. 2.23), u³atwiaj¹cy k¹piel w zalewie oraz sztuczna, piaskowa pla¿a. Tutaj te¿ na odcinku oko³o 10 m znajduje siê najp³ytsze miejsce do k¹pieli. W pozosta³ych miejscach brzeg jest urwisty, oko³o 1 m wysokoœci nad lustrem wody. Od strony wschodniej i miejscami tak¿e po³udniowo-wschodniej ma on tendencje do obrywów. 59 Fotografia 2.23. Pomost oraz trawiasty, urwisty brzeg
ród³o: fot. £. Lelek Teren w otoczeniu zalewu jest uzbrojony w energiê elektryczn¹ i sieæ kanalizacyjn¹. Od strony pó³nocnej do krawêdzi wyrobiska przylegaj¹ tereny otwarte, zadrzewione i zakrzewione, a od strony po³udniowo-wschodniej jednorodzinna zabudowa mieszkaniowa. Na tarasach wokó³ zalewu, a tak¿e miejscami na skarpach otaczaj¹cych rosn¹ pojedyncze drzewa, najczêœciej brzozy, a tak¿e sosny, lipy, klony, wierzby, krzewy oraz roœlinnoœæ trawiasta. Czêœæ œcian skalnych porasta roœlinnoœæ trawiasta oraz pojedyncze drzewa, zwykle brzozy, sosny, buki i lipy. W otoczeniu zalewu (B³oñska 2010) obserwowano równie¿ rzadkie i zagro¿one gatunki roœlin naczyniowych: kruszczyka b³otnego (Epipactis palustris (L.) Crantz) i lipiennika Loesela (Liparis loeselii (L.) Rich.). S¹ to roœliny torfowiskowe, wapieniolubne. Lipiennik Loesela (Liparis loeselii (L.) Rich.), jako gatunek rzadki, zagro¿ony wyginiêciem, wymieniony jest w II za³¹czniku dyrektywy siedliskowej. Badania jakoœci wody w zalewie prowadzone przez Sanepid wskazuj¹, ¿e nale¿¹ one do pierwszej klasy czystoœci. Ma na to wp³yw ich zasilanie przez podziemne Ÿród³a oraz ci¹g³y odp³yw nadmiaru wód przez specjalnie wykonany rów w czêœci po³udniowo-zachodniej (fot. 2.24). Fotografia 2.24. Rów odp³ywowy dla wód z zalewu Balaton
ród³o: fot. £. Lelek 60 Klub P³etwonurków, który dzia³a³ na terenie zalewu penetrowa³ wraz z innymi nurkami pozostawione na dnie tory (g³êbokoœæ oko³o 8 metrów), wagonik górniczy oraz trzy wraki jachtów. Do œcian wyrobiska od strony zachodniej przylega niewielki zbiornik, do którego odprowadzane s¹ sztolni¹ wody (odcieki alkaliczne – aktualnie specjalny ruroci¹g), ze zbiornika Górka. Miejsce to porasta roœlinnoœæ szuwarowa, któr¹ zamieszkuj¹ licznie rozwijaj¹ce siê p³azy (fot. 2.25). Do czasu ca³kowitego odpompowania niebezpiecznych odcieków z wyrobiska Górka i jego rekultywacji oraz zagospodarowania, jakoœæ wód w zalewie Balaton jest potencjalne zagro¿ona. W zwi¹zku z tym wiosn¹ 2012 r., w ramach realizacji projektu Sigma for Water, pobrano 15 próbek wody i mu³u z dna w trzech profilach (fot. 2.26). Profile by³y oddalone od siebie i brzegów akwenu o oko³o 60 m, a g³êbokoœci pobrania to 2,5; 5; 7,5 m oraz znad dna. Próbki poddano badaniom fizykochemicznym w Laboratorium Hydrogeochemicznym Wydzia³u Geologii, Geofizyki i Ochrony Œrodowiska, Katedry Hydrogeologii i Geologii Fotografia 2.25. Sztolnia odprowadzaj¹ca odcieki ze zbiornika Górka i roœlinnoœæ szuwarowa
ród³o: fot. E. Pietrzyk-Sokulska Fotografia 2.26. Miejsca pobrania prób wody z zalewu Balaton
ród³o: www.mapsgoogle.pl 61 Tabela 2.9. Wyniki analiz chemicznych prób wody z zalewu Balaton Wyniki Parametr pH Potencja³ redoks Eh Przewodnoœæ elektrolityczna w³aœciwa Chlorki, Cl 62 Zasadowoœæ Jednostka – mV mS/cm mg/l profil I [g³. m] profil II [g³. m] profil III [g³. m] 2,5 5,0 7,5 dno 2,5 5,0 7,5 dno 2,5 5,0 7,5 dno 8,24 8,21 8,27 8,20 8,26 8,20 8,26 8,22 8,28 8,23 8,28 8,24 256 0,495 250 0,516 245 0,526 245 244 0,537 0,495 245 0,509 245 0,536 244 0,540 233 0,494 238 0,510 243 0,528 240 0,538 25,3 24,9 25,6 26,4 26,1 23,3 28,1 25,9 24,6 26,9 23,3 25,9 mg OH/l 203,6 211,9 228,6 238,5 185,3 215,3 236,9 255,2 204,5 227,7 249,3 242,7 Glin, Al mg/l 0,014 0,011 0,014 0,031 Wapñ, Ca mg/l 72,60 78,79 81,66 83,85 73,91 78,02 84,71 91,84 75,36 77,94 83,57 88,64 Potas, K mg/l 3,90 3,90 3,86 3,98 3,81 3,75 4,11 4,47 4,00 3,92 4,16 4,22 Magnez, Mg mg/l 14,48 14,95 15,07 14,95 14,73 14,85 15,97 16,89 15,37 15,12 16,04 16,44 Sód, Na mg/l 20,97 20,99 20,22 20,37 19,55 19,78 21,30 22,57 20,62 20,85 21,49 22,41 Cynk, Zn mg/l <0,01 <0,011 0,019 0,036 <0,01 0,010 0,015 0,026 <0,01 <0,01 <0,01 0,027 Fosforany, PO4 mg/l 0,03 0,01 0,03 0,05 0,02 0,02 <0,0061 0,01 <0,0061 <0,0061 0,01 0,01 Siarczany, SO4 mg/l 75,50 80,10 78,80 77,00 77,50 78,40 78,10 76,00 84,20 74,30 77,60 79,60 Krzemionka, SiO2 mg/l 0,80 1,40 1,70 1,80 0,90 1,40 1,60 1,60 0,70 1,20 1,60 1,90
ród³o: zestawienie E. Pietrzyk-Sokulskiej na podstawie wyników badañ 0,013 0,010 0,008 0,015 0,010 0,008 0,007 0,011 In¿ynierskiej AGH (badania akredytowane przez PCA). Analizy dotyczy³y oznaczeñ podstawowych parametrów m.in. pH, Eh, zasadowoœci, zawartoœci ró¿nych pierwiastków lub zwi¹zków decyduj¹cych o klasyfikacji jakoœci wód w zalewie (tab. 2.9.) Przedstawione wyniki wskazuj¹, ¿e pH wód w Balatonie jest stabilne w ca³ym przekroju i przyjmuje wartoœæ od 8,20 do 8,28 (odczyn alkaliczny). Wraz z g³êbokoœci¹ wzrasta natomiast we wszystkich profilach przewodnoœæ elektrolityczna w³aœciwa (od 0,495 do 0,538 mS/cm). Jest to zwi¹zane z rodzajem i iloœci¹ zdysocjowanych substancji rozpuszczonych w wodzie (mineralizacj¹). Zgodnie z Rozporz¹dzeniem MŒ z dnia 9 listopada 2011 r. (Dz.U. Nr 257, poz. 1545) w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych czêœci wód powierzchniowych oraz œrodowiskowych norm jakoœci dla substancji priorytetowych taka przewodnoœæ wód œwiadczy o ich I lub II klasie czystoœci. Obserwuje siê tak¿e wzrost (niewielki) zawartoœci wapnia, chlorków oraz krzemionki. Ponadto w ramach powy¿szych badañ pobrano tak¿e w trzech profilach próbki mu³u z dna i dla nich tak¿e we wspomnianym Laboratorium wykonano analizy na zawartoœæ ró¿nych pierwiastków (tab. 2.10). Tabela 2.10. Wyniki analiz chemicznych próbek mu³u z dna zalewu Balaton Parametr Jednostka Wyniki Profil I 15 135 Profil II Glin, Al. mg/kg Arsen, As mg/kg 16,35 Bor, B mg/kg 40,66 Bar, Ba mg/kg 82,04 Wapñ, Ca mg/kg 332 383 Magnez, Mg mg/kg 3 665 Potas, K mg/kg Sód, Na mg/kg Kadm, Cd mg/kg Kobalt, Co mg/kg 4,66 5,83 5,47 Chrom, Cr mg/kg 18,00 27,66 17,83 MiedŸ, Cu mg/kg 45,52 56,39 41,62 ¯elazo, Fe mg/kg Mangan, Mn mg/kg Molibden, Mo mg/kg O³ów, Pb mg/kg Siarka, S mg/kg 12 621 18 527 20 414 Krzemionka SiO2 mg/kg 184 000 121 000 261 000 1 789 421,0 4,97 11 793 225,9 0,77 123,4 16 788 Profil III 7,24 12,19 20,46 12,69 107,8 84,57 302 701 237 552 4 116 3 157 2 246 1 582 548,0 8,16 12 390 250,9 0,64 162,6
ród³o: zestawienie E. Pietrzyk-Sokulskiej na podstawie otrzymanych wyników 63 13 764 335,0 7,13 12 131 213,4 0,46 147,5 Analiza powy¿szych wyników wskazuje, ¿e wody w zalewie Balaton s¹ bardzo dobrej jakoœci, a jedynie na dnie, w mule jest nagromadzenie znacznej iloœci zanieczyszczeñ, w tym metali ciê¿kich. Nie wystêpuj¹ one jednak w wodzie, w zwi¹zku z tym nie stanowi¹ zagro¿enia dla k¹pi¹cych siê. 2.5. Wymagania prawne dla zbiorników wodnych pe³ni¹cych funkcje k¹pielisk lub miejsc wykorzystywanych do k¹pieli oraz terenów poprzemys³owych Ka¿dy zbiornik wodny wykorzystywany do k¹pieli podlega nadzorowi Pañstwowej Inspekcji Sanitarnej. Jednostka ta, maj¹c chroniæ zdrowie ludzkie, za pieni¹dze podatników wykonuje badania jakoœci wody w k¹pieliskach oraz w miejscach, które nie powinny byæ wykorzystywane do k¹pieli, ze wzglêdu na zasady gospodarki zasobami wody (przepisy Prawa wodnego). Z k¹pielisk lub miejsc wykorzystywanych do k¹pieli korzysta³o bowiem wiele ludzi. Dyrektywa 2000/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady (z dnia 23.10.2000 r.) tzw. Ramowa Dyrektywa Wodna wraz z dyrektyw¹ wczeœniejsz¹ (76/160/EWG) zdefiniowa³y jednoznacznie k¹pielisko jako ka¿de miejsce wykorzystywane do k¹pieli przez du¿¹ liczbê osób. Jednoczeœnie wprowadzi³y wymogi dla pañstw cz³onkowskich odnoœnie intensywnych dzia³añ maj¹cych poprawiæ jakoœæ wód i ochronê zdrowia ludzi. Jakoœæ wód w k¹pielisku stanowi¹cym wydzielony fragment wód powierzchniowych zale¿y od ogólnego stanu œrodowiska w otoczeniu. W Polsce do niedawna k¹pielisko to praktycznie ka¿de miejsce wykorzystywane do k¹pieli. W zwi¹zku ze wspomnianymi zaleceniami wymienionych Dyrektyw w naszym Prawie wodnym (Dz.U. z 2001 Nr 115, poz. 1229) wprowadzono przepisy przejœciowe, obowi¹zuj¹ce do 2010 r. Definiowano w nich wody w k¹pieliskach, czyli wody p³yn¹ce lub stoj¹ce, albo ich czêœci oraz wody morskie, w których k¹piel jest w wyraŸny sposób dozwolona albo nie jest zakazana i jest tradycyjnie dokonywana przez znaczn¹ liczbê k¹pi¹cych siê (art. 9, ust. 21, uchylony w 2005 r.). Zgodnie z zapisami Dyrektyw UE dopuszczano funkcjonowanie istniej¹cych, ogólnodostêpnych miejsc wykorzystywanych do k¹pieli, ale po okresie przejœciowym musz¹ byæ dostosowane do wymagañ okreœlonych w dyrektywie dla k¹pielisk. Ponadto powinien zostaæ okreœlony podmiot odpowiadaj¹cy za wyznaczenie miejsc dotychczas wykorzystywanych do k¹pieli przez du¿¹ liczbê osób, aby mog³y byæ traktowane jako k¹pieliska. Parlament Europejski i Rada uchwali³y tak¿e dyrektywê 2006/7/WE (z dnia 15.02.2006 r.) dotycz¹c¹ zarz¹dzania jakoœci¹ wody w k¹pieliskach i uchylaj¹c¹ dyrektywê 76/160/EWG (Dz.Urz. UE L 64 z 04.03.2006). Dyrektywa ta nie okreœla pojêcia „du¿a liczba” w definicji k¹pieliska, poniewa¿ pozostawia jej ustalenie krajom cz³onkowskim, w zale¿noœci od specyfiki ka¿dego miejsca. W regionie, w którym zlokalizowanych jest bardzo wiele k¹pielisk, z wieloma turystami, du¿a liczba mo¿e dotyczyæ np. 500 osób korzystaj¹cych codziennie z k¹pieliska. Natomiast tam, gdzie nie ma turystów i jest jedno k¹pielisko mo¿e to byæ tylko 50 osób. Konieczne jest tak¿e wyznaczenie podmiotu odpowiedzialnego za wszelkie dzia³ania organizacyjne, w tym badanie wody, informowanie u¿ytkowników o jej jakoœci, sporz¹dzanie profili wody w k¹pielisku, utrzymywanie kontaktów z organami odpowiedzialnymi za zarz¹dzanie wodami, na których zlokalizowane jest k¹pielisko. 64 Zgodnie z wymogami ww. Dyrektywy, aby mo¿na by³o zarz¹dzaæ jakoœci¹ wody w istniej¹cych zbiornikach wodnych wprowadzono w znowelizowanej wersji Prawa wodnego (dn. 4.03.2010 r.) pojêcie k¹pieliska (w którym korzysta z k¹pieli du¿o ludzi) i miejsca wykorzystywanego do k¹pieli. O tym jak dany zbiornik wodny zakwalifikowaæ bêdzie decydowa³ w³aœciwy wójt, burmistrz lub prezydent miasta zgodnie z ustaw¹ o samorz¹dzie gminnym, która nak³ada na nich m.in. sprawy z zakresu ochrony zdrowia, kultury fizycznej i turystyki, terenów rekreacyjnych i urz¹dzeñ wodnych. Podobny obowi¹zek organizowania dzia³alnoœci w dziedzinie rekreacji ruchowej oraz tworzenia odpowiednich warunków materialno-technicznych dla jej rozwoju, wynika z ustawy o kulturze fizycznej. Jednoczeœnie organy samorz¹du terytorialnego s¹ tak¿e organami w³aœciwymi ds. gospodarowania wodami zgodnie z ustaw¹ Prawo wodne (z dnia 18.07.2001 r. z póŸn. zm.), a wiêc zobowi¹zanymi do ewidencjonowania k¹pielisk i informacji o nich. Informacje te s¹ niezbêdne do sporz¹dzenia projektu uchwa³y ustalaj¹cej w danym roku k¹pieliska (ustawa o zmianie Ustawy Prawo wodne z dn. 22 marca 2010 r. Dz.U. Nr 44, poz. 253, art. 34a. 1), a tak¿e przygotowania corocznego sprawozdania dla Komisji Europejskiej. Zgodnie ze znowelizowanym Prawem wodnym (Dz.U. z 2012 nr 0, poz. 145) k¹pielisko to wyznaczony uchwa³¹ rady gminy, wydzielony i oznakowany fragment wód powierzchniowych, wykorzystywany przez du¿¹ liczbê k¹pi¹cych siê, okreœlon¹ w uchwale rady gminy w sprawie wykazu k¹pielisk, pod warunkiem, ¿e w stosunku do tego k¹pieliska nie wydano sta³ego zakazu k¹pieli. Podaje ono tak¿e co k¹pieliskiem nie jest. Prawo ustala tak¿e, ¿e wody w k¹pielisku przyporz¹dkowane s¹ do odpowiednich klas zgodnie z ocen¹ ich jakoœci przez odpowiednie badania prowadzone przez Pañstwow¹ Inspekcjê Sanitarn¹. Natomiast miejscem wykorzystywanym do k¹pieli (art. 1. pkt 5c) jest wydzielony fragment wód powierzchniowych, nie oznakowany jako k¹pielisko, a wykorzystywany do k¹pieli. W nawi¹zaniu do postanowieñ wspomnianej powy¿ej dyrektywy implementowano tak¿e do naszego ustawodawstwa pojêcie organizatora (art.1 pkt. 7a) czyli osoby fizycznej, osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej nie posiadaj¹cej osobowoœci prawnej, która podjê³a siê organizowania k¹pieliska lub miejsca wykorzystywanego do k¹pieli oraz uzyska³a zgodê w³aœciciela wód i przyleg³ego gruntu, lub która prowadzi k¹pielisko lub miejsce wykorzystywane do k¹pieli. Sprecyzowanie definicji k¹pieliska oznacza, ¿e tylko ono spe³nia wszystkie obowi¹zuj¹ce wymagania, jest pod sta³ym nadzorem i k¹piel w nim jest w pe³ni bezpieczna. Natomiast organizator miejsc wykorzystywanych do k¹pieli dla zapewnienia bezpiecznej k¹pieli bêdzie tak¿e zobowi¹zany badaæ jakoœæ wód. Pe³ne wdro¿enie dyrektywy 2006/7/WE wymaga tak¿e sporz¹dzania tzw. profilu wody w k¹pieliskach (art. 1, pkt. 10a), którego czêœci¹ sk³adow¹ jest m.in. zespó³ danych i informacji dotycz¹cych cech fizycznych, geograficznych i hydrologicznych wody w k¹pielisku oraz wód powierzchniowych maj¹cych wp³yw na jakoœæ, wraz z identyfikacj¹ i ocen¹ wystêpowania zanieczyszczeñ mog¹cych wywieraæ niekorzystny wp³yw na jakoœæ wody w k¹pielisku i stan zdrowia osób z niego korzystaj¹cych. Pojêcie profil wodny nie funkcjonowa³o w dotychczasowym prawodawstwie polskim, a jego okreœlenie jest jednym z elementów niezbêdnych do stwierdzenia, czy dany zbiornik wodny mo¿e pe³niæ rolê k¹pieliska. Organizator k¹pieliska jest zobowi¹zany przekazywaæ informacje o profilu wody wójtowi, burmistrzowi lub prezydentowi miasta, aby ten móg³ wykorzystaæ je przy tworzeniu projektu uchwa³y wyznaczaj¹cej corocznie k¹pieliska. W prawie wyznaczono i zdefiniowano sezon k¹pielowy jako okres okreœlony przez 65 radê gminy w uchwale, a obejmuje on czas miêdzy 15 czerwca a 30 wrzeœnia. Wprowadza ono tak¿e zapis, okreœlaj¹cy obowi¹zki w³aœciciela k¹pieliska (oraz organizatora miejsca wykorzystywanego do k¹pieli), prowadzenia kontroli wewnêtrznej jakoœci wód, zgodnie z prawodawstwem miêdzynarodowym dotycz¹cym nadzoru w³asnego nad produkowanym wyrobem lub jakoœci¹ œwiadczonych us³ug. Ponadto wymagane jest, aby w³aœciwe organa Pañstwowej Inspekcji Sanitarnej (PIS) dokonywa³y w ramach kontroli urzêdowej: oceny jakoœci wody w k¹pielisku pod wzglêdem spe³niania wymagañ podanych w konkretnych przepisach (art. 50, ust. 3) na bie¿¹co, sezonowo i w okresie czterech lat. Natomiast wody w k¹pieliskach klasyfikowane s¹ pod wzglêdem spe³niania okreœlonych wymagañ jako: niedostatecznej, dostatecznej, dobrej i doskona³ej jakoœci. Kontrola urzêdowa PIS powinna obejmowaæ m.in.: wyznaczenie punktów pobierania próbek wody, badanie metodami referencyjnymi przed sezonem i je¿eli zaistnia³oby zagro¿enie pogorszenia jej jakoœci w wyniku zanieczyszczenia. Badania te powinny odbywaæ siê we wskazanych przepisami laboratoriach, zgodnie z tzw. harmonogramem poboru próbek (nie mniej ni¿ cztery razy w sezonie k¹pielowym, w okresie funkcjonowania k¹pieliska), PIS ma obowi¹zek prowadziæ informacje o stanie wód w k¹pieliskach poprzez internet i w miarê na bie¿¹co (z aktualizacj¹). Ca³y zestaw informacji o jakoœci wód w k¹pieliskach, ich liczbie itp. powinien byæ z koñcem roku przekazywany do Komisji UE. Dyrektywa Rady 2006/7/WE nak³ada tak¿e na pañstwa cz³onkowskie obowi¹zek zagwarantowania (najpóŸniej do koñca sezonu k¹pielowego w 2015 r.) we wszystkich k¹pieliskach wód o statusie co najmniej dostatecznym oraz podjêcia praktycznych œrodków maj¹cych zwiêkszyæ liczbê k¹pielisk z wodami sklasyfikowanymi jako doskona³e lub dobre. W zwi¹zku z tym konieczny jest nadzór nad tworzeniem i funkcjonowaniem k¹pielisk oraz podejmowanie odpowiednich dzia³añ naprawczych, tam gdzie wody nie spe³niaj¹ powy¿szych wymogów. Gmina powinna podj¹æ dzia³ania zmierzaj¹ce do likwidacji k¹pielisk nie spe³niaj¹cych tych wymagañ lub przeprowadziæ stosowne dzia³ania naprawcze. W zbiornikach, zwyczajowo wykorzystywanych do k¹pieli przez du¿¹ liczbê k¹pi¹cych siê, gmina powinna podj¹æ dzia³ania, zmierzaj¹ce do ich przekszta³cenia w k¹pieliska do koñca 2010 r. Natomiast jeœli takie mo¿liwoœci nie istniej¹, w³adze powinny poinformowaæ u¿ytkowników, ¿e jakoœæ wody w k¹pielisku nie jest badana przez PIS i k¹piel w nim mo¿e stanowiæ zagro¿enie dla zdrowia. Przy wyborze zbiornika wodnego, jako miejsca organizacji k¹pieliska, nale¿y uwzglêdniæ warunki œrodowiskowe, tzn. przede wszystkim hydrogeologiczne, wystêpowanie np. pr¹dów wodnych, zagro¿eñ zanieczyszczeniem i jakoœci wód. Zadania zwi¹zane z ochron¹ zdrowia, w tym nadzór nad jakoœci¹ wody w aspekcie zagro¿eñ zdrowotnych, oceny i klasyfikacji jakoœci wody, a tak¿e sporz¹dzania w tym zakresie raportów dla Komisji UE nale¿¹ do ministra w³aœciwego ds. zdrowia (art. 50, ust. 3). Pierwsza klasyfikacja oraz status jakoœciowy wód w k¹pieliskach musi byæ sporz¹dzona najpóŸniej do 2015 r. z uwzglêdnieniem ostatnich trzech sezonów k¹pielowych. Pomocni dla ministra ds. zdrowia s¹ organizatorzy k¹pielisk zobowi¹zani do prowadzenia wewnêtrznych kontroli jakoœci wody, którzy mieli do koñca 2011 r. dostarczyæ profile wody w k¹pielisku. Ponadto w ustawie wprowadzono obowi¹zek informowania spo³eczeñstwa o jakoœci wody w k¹pieliskach. Koszty obs³ugi laboratoryjnej dla jednego k¹pieliska (4 próby w sezonie k¹pielowym) to oko³o 2000 z³. Obecnie nie ma mo¿liwoœci oszacowania kosztów sporz¹dzenia profilu wody, gdy¿ jest to zale¿ne od usytuowania k¹pieliska. Dla jednych z nich bêdzie to koszt zebrania 66 danych i sporz¹dzenia opracowania, bo wszystkie informacje bêd¹ dostêpne w katastrze wodnym i jako takie bêd¹ udostêpniane nieodp³atnie. Organizator k¹pieliska zobowi¹zany bêdzie zamieszczaæ na tablicy informacyjnej znajduj¹cej siê w bezpoœrednim s¹siedztwie k¹pieliska dane dotycz¹ce jakoœci wody i zalecenia Powiatowego Inspektora Sanitarnego. Koszt zainstalowania i utrzymywania takiej tablicy zale¿eæ bêdzie od potrzeb organizatora i mo¿e wahaæ siê od kilkudziesiêciu (np. tablica z p³yty lub drewna) do kilkuset, a nawet wiêcej z³otych (np. tablica elektroniczna). Jeœli natomiast organizatorzy miejsc wykorzystywanych dotychczas do k¹pieli, które nie s¹ w wykazie k¹pielisk wyznaczonych uchwa³¹, bêd¹ chcieli zmieniæ ich status na wy¿szy tzn. do rangi k¹pieliska, musz¹ ustaliæ zakres dzia³añ niezbêdnych z instytucjami uczestnicz¹cymi w przygotowywaniu przez wójta, burmistrza lub prezydenta miasta projektu uchwa³y o wykazie k¹pielisk. Koszty takiego przekszta³cenia bêd¹ zale¿a³y od zakresu zmian w infrastrukturze, uregulowaniu gospodarki œciekowej (np. w³asna oczyszczalnia, korzystanie z wspólnej oczyszczalni z innymi w³aœcicielami lub gmin¹) itp., a tak¿e jego mo¿liwoœci finansowych. Organizatorzy innych miejsc wykorzystywanych do k¹pieli przez mniejsz¹ liczbê osób, zobowi¹zani zostan¹ do zbadania wody przynajmniej raz w sezonie (koszt ok. 500 z³.) i do ustnego informowania zainteresowanych o ich wynikach. Wymagania podane w Prawie wodnym uzupe³niaj¹ rozporz¹dzenia w³aœciwych ministerstw m.in. Ministra Zdrowia (Dz.U. z 2011, Nr 86, poz. 478) w sprawie prowadzenia nadzoru nad jakoœci¹ wody w k¹pielisku i miejscu wykorzystywanym do k¹pieli oraz Ministra Œrodowiska (Dz.U. z 2011 Nr 257, poz. 1545) w sprawie sposobu klasyfikacji jednolitych czêœci wód powierzchniowych oraz œrodowiskowych norm jakoœci substancji priorytetowych. Organa samorz¹du terytorialnego, które s¹ odpowiedzialne za zrównowa¿ony rozwój regionów, w tym poprzez ochronê terenów przeznaczonych do rekreacji i ca³ej infrastruktury z tym zwi¹zanej, musz¹ podj¹æ odpowiednie dzia³ania, aby tereny te i infrastruktura spe³nia³y okreœlone wymagania. Bêdzie to zwi¹zane przede wszystkim z popraw¹ jakoœci wód powierzchniowych i zwiêkszeniem liczby k¹pielisk, kosztem miejsc wykorzystywanych do k¹pieli. Pe³na implementacja wymagañ dyrektywy 2006/7/WE, udzia³ w europejskim systemie raportowania jakoœci wód w k¹pieliskach mo¿e wp³ywaæ na rozwój turystyki, w tym zagranicznej. Obowi¹zek prowadzenia kontroli jakoœci wody przez organizatorów k¹pielisk przyczyni siê do zwiêkszenia dzia³añ zmierzaj¹cych do poprawy jakoœci wody, aby uzyskaæ klasê doskona³¹ lub dobr¹. Organizatorzy wraz z mieszkañcami bêd¹ mobilizowaæ w³aœciwe organa gminne do intensywnych dzia³añ m.in. dotycz¹cych poprawy gospodarki œciekowej, zapobiegania zanieczyszczeniom wód, bo w ten sposób bêd¹ mogli bezpoœrednio ograniczyæ zagro¿enia œrodowiska wodnego, a tym samym poprawiæ jakoœæ wód w k¹pieliskach, zmniejszaj¹c ryzyko zagro¿eñ zdrowotnych. Mo¿liwoœæ aktywnego udzia³u spo³eczeñstwa w tworzeniu, przegl¹dzie i aktualizacji wykazu k¹pielisk poprzez zg³aszanie propozycji, uwag i skarg bêdzie mia³a wp³yw na wzrost œwiadomoœci mieszkañców o zagro¿eniach oraz wymaganiach, jakim powinno odpowiadaæ k¹pielisko. Dostêp do informacji o jakoœci wód w k¹pieliskach pozwoli na ich promowanie, jako obiektów zaliczonych do doskona³ej klasy wód i œwiadomie wybieraæ miejsca bezpieczne dla ¿ycia i zdrowia ludzi. Zbiorniki analizowane w Master Planie zosta³y utworzone na terenach poprzemys³owych. Konieczne jest zatem przy ich wykorzystaniu uwzglêdnianie tak¿e odpowiednich dla nich przepisów prawnych. W 2004 r. zosta³ opracowany Program rz¹dowy dla terenów poprzemys³owych, którego celem jest wykreowanie mechanizmów sprzyjaj¹cych ich zagospodarowaniu 67 zgodnie z zasadami zrównowa¿onego rozwoju. Wed³ug Programu, tereny te definiowane s¹ jako zdegradowane, nie u¿ytkowane lub nie w pe³ni wykorzystane, przeznaczone pierwotnie pod dzia³alnoœæ gospodarcz¹, która zosta³a zakoñczona. W nawi¹zaniu do tego ich zagospodarowanie jest wa¿nym i pilnym zadaniem dla samorz¹dów lokalnych, ale tak¿e jednym z istotnych elementów regionalnej i krajowej polityki rozwoju spo³ecznego, ekonomicznego, przestrzennego oraz poprawy jakoœci œrodowiska (Pietrzyk-Sokulska 2012). W polskim prawie istniej¹ – oprócz wspomnianego Programu – uregulowania prawne odnosz¹ce siê do problematyki terenów zdegradowanych i poprzemys³owych, ujête w: w Ustawie z 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony œrodowiska (Dz.U. z 2008 r. Nr 25, poz. 150, z póŸn. zm.) – zobowi¹zanie do rekultywacji terenu; w Ustawie z 3 lutego 1995 r. – o ochronie gruntów rolnych i leœnych (Dz.U. z 2004 r. Nr 121, poz. 1266, z póŸn. zm.) – zobowi¹zanie do rekultywacji gruntów; w Ustawie z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz.U. 2003 Nr 80 poz. 717) – uwzglêdnienie ich w miejscowych planach zagospodarowania; w Ustawie z dnia 13 kwietnia 2007 r. o zapobieganiu szkodom w œrodowisku i ich naprawie (Dz.U. Nr 75, poz. 493, z póŸn. zm.) – dotycz¹ce zapobiegania i minimalizacji potencjalnych zagro¿eñ dziêki prowadzeniu dzia³añ naprawczych. Oprócz uregulowañ prawnych analizowane zbiorniki Górka i Balaton uwzglêdniane s¹ m.in. w: w Programie Ochrony Œrodowiska gminy Trzebinia; przyjêty uchwa³¹ Nr XLI/601/IV/2005 Rady Miasta Trzebini z dnia 2 grudnia 2005 r. – przewidziano tu rekultywacjê wyrobiska Górka; w Strategii Rozwoju Gminy Trzebinia na lata 2007–2015, w której wyszczególniono tereny zdegradowane, w tym m.in. zwa³owisko odpadów po ZSO Górka w Trzebini, ale tak¿e w planach rozwoju funkcji turystycznej gminy – zalew Balaton; w Aktualizacji Programu Ochrony Œrodowiska dla gminy Trzebinia na lata 2010–2013 wraz z przeprowadzeniem Oceny strategicznej oddzia³ywania programu ochrony œrodowiska (projekt) Cz. 1. Aktualizacja programu ochrony œrodowiska dla gminy Trzebinia na lata 2010–2013 z paŸdziernika 2009 r.; w Planie Gospodarki Odpadami dla Miêdzygminnego Zwi¹zku Chrzanowa, Libi¹¿a, Trzebini „Gospodarka Komunalna, 2003 – ujête wyrobisko Górka”; w Strategii rozwoju powiatu chrzanowskiego na lata 2006–2015 – w ramach celu operacyjnego Rewitalizacja obszarów zdegradowanych wymieniono m.in. tereny po by³ych Zak³adach Surowców Ogniotrwa³ych Górka; w Programie likwidacji zagro¿eñ wynikaj¹cych z istnienia tzw. „bomb ekologicznych”, prowadzonym przez G³ównego Inspektora Ochrony Œrodowiska – wytypowany zosta³ zbiornik odpadów niebezpiecznych po zak³adach Górka w Trzebini; w Studium Uwarunkowañ i Kierunków Zagospodarowania gminy Trzebinia; w Miejscowym Planie Zagospodarowania Przestrzennego. W dokumentach tych wskazano zbiornik Górka, jako jedno z g³ównych ognisk zanieczyszczeñ w gminie. W zaktualizowanym Programie Ochrony Œrodowiska problem jego rekultywacji uznano jako cel nadrzêdny i opracowano dokument pt. „Rekultywacja zbiornika odpadów niebezpiecznych i szkodliwych po zak³adach Górka w Trzebini” (Szlagowska i in. 2009). 68 2.6. Analiza SWOT dla obiektów Górka i Balaton na tle gminy (stan aktualny)* Analiza SWOT zbiorników Górka i Balaton na tle gminy ma na celu wykazanie mocnych i s³abych stron zwi¹zanych z rozwojem tych obiektów po uwzglêdnieniu uwarunkowañ lokalnych, œrodowiskowych, przestrzenno-funkcjonalnych, prawnych i ekonomicznych. Aspekty finansowe i prawne mia³y i maj¹ nadal istotne znaczenie przy wyborze kierunku zagospodarowanie zbiorników Górka i Balaton. W prezentowanej analizie SWOT na tle gminy uwzglêdniono dotychczasowe dzia³ania, jak i wynikaj¹ce z nich rozwi¹zania. Na takiej podstawie mo¿na przewidywaæ, ¿e prezentowane szanse na zakoñczenie rekultywacji zbiornika Górka i zagospodarowanie zbiornika Balaton s¹ realne (tab. 2.11). Tabela 2.11. Analiza SWOT dla obiektów Górka i Balaton na tle gminy Mocne strony S³abe strony Wizerunek obiektów na tle gminy Zró¿nicowanie rzeŸby terenu – liczne regiony geograficzne Znaczna industrializacja Korzystna lokalizacja na styku dwóch silnych gospodarczo regionów: Œl¹ska i Ma³opolski Sk³adowiska odpadów przemys³owych i górniczych Liczne tereny poprzemys³owe niezrekultywowane Szkody górnicze (niecki osiadañ, wyrobiska, Dobra dostêpnoœæ komunikacyjna: podtopienia) w drogowa – autostrada A4, droga wojewódzka 79, krajowa 791 w kolejowa – wêze³ kolejowy w Trzebini w lotnicza – lotniska miêdzynarodowe Balice (20 km), Pyrzowice (ok. 50 km) Struktura przestrzenno-funkcjonalna Niewielki stopieñ urbanizacji (wiêkszoœæ gmin wiejskich) Brak obwodnicy wokó³ Trzebini (ruch tranzytowy) Restrukturyzacja przemys³u uci¹¿liwego dla œrodowiska Znaczne zasoby terenów uzbrojonych pod nowe inwestycje Sztuczne zbiorniki wodne czêœciowo zagospodarowane rekreacyjnie Zabytki architektoniczne, historyczne oraz przemys³owe (tradycje górnicze) Ograniczona infrastruktura rekreacyjna, hotelowa i gastronomiczna Brak strategii rozwoju ró¿nych form turystyki zgodnie z lokalnymi walorami i zasobami Znaczne zniszczenie obiektów budowlanych na terenach poprzemys³owych – miejsca zajmowane przez margines spo³eczny Niewykorzystany potencja³ zabytków (pa³ace, cmentarze i obiekty kultury judaistycznej) Liczne obiekty sakralne – pielgrzymkowe Rozwój niektórych form turystyki (rowerowa, pielgrzymkowa; wodna; geoturystyka) Konkurencyjnoœæ obszarów przyleg³ych Rewitalizacja przestrzeni miejskiej Trzebini Plany stref ekonomicznych na wybranych terenach poprzemys³owych * Joanna Kulczycka, El¿bieta Pietrzyk-Sokulska – IGSMiE PAN, Kraków. 69 Tabela 2.11. cd. Mocne strony S³abe strony Œrodowisko przyrodnicze Du¿a iloœæ terenów leœnych > 40% (w tym z fragmentami dawnych puszcz) Wody powierzchniowe o niskiej jakoœci Mo¿liwoœæ ska¿enia wód podziemnych Obiekty prawnie chronione (PK, rezerwaty) Du¿a bio- i georó¿norodnoœæ Zasoby wód podziemnych o du¿ym znaczeniu u¿ytkowym (GZWP) Aktualne Deklaracje œrodowiskowe (EMAS dla gminy) Strategie rozwoju gminy 2007–2015, programy ochrony œrodowisk, coroczne raporty o zrealizowanych przedsiêwziêciach itp. Uwarunkowania prawno-ekonomiczne i marketingowe Du¿e zak³ady przemys³owe Znaczny wskaŸnik aktywnoœci gospodarczej (MŒP us³ugowo-handlowe) Nieuregulowane prawo w³asnoœci terenów poprzemys³owych Wykszta³cona kadra pracownicza Nieznaczna aktywnoœæ PPP w nowych przedsiêwziêciach (np. na terenach poprzemys³owych) Aktywnoœæ w³adz lokalnych na forum wojewódzkim, krajowym i miêdzynarodowym (gminy i miasta partnerskie) Niska œwiadomoœæ spo³eczna mieszkañców odnoœnie posiadanych walorów oraz mo¿liwoœci ich zagospodarowania (konflikt interesów) Wspó³praca w³adz lokalnych z oœrodkami naukowymi Krakowa Promocja walorów przyrodniczych i niektórych form turystyki na forum lokalnym Sprawna internetowa informacja na stronie gminy Brak kompleksowej wizji rozwoju ró¿nych form turystyki (lokalne foldery tematyczne) W³asna, lokalna prasa Wiele organizacji pozarz¹dowych Znaczna wiêŸ mieszkañców z w³adzami lokalnymi Szanse Zagro¿enia Wizerunek obiektów na tle gminy Poprawa wizerunku gminy Ponadgminna promocja turystyczna Nowe miejsca pracy Akceptacja spo³eczna Próby zagospodarowania terenów poprzemys³owych Wysokie koszty przedsiêwziêæ rekultywacyjnych i adaptacyjnych dla terenów poprzemys³owych Brak podmiotów prywatnych chêtnych do PPP (np. dla zagospodarowania terenów poprzemys³owych) Koszty utrzymania i nadzoru nowych obiektów rekreacyjno-wypoczynkowych Wsparcie lokalnych w³adz Koncepcje rekultywacji i zagospodarowania terenów poprzemys³owych na kompleksowe obiekty rekreacyjne 70 Tabela 2.11. cd. Szanse Zagro¿enia Struktura przestrzenno-funkcjonalna Modernizacja dróg i linii kolejowych Rozwój obszarów rekreacyjno-wypoczynkowych na bazie istniej¹cych zbiorników wodnych i œcie¿ek tematycznych Podniesienie poziomu wód podziemnych w zwi¹zku z likwidacj¹ kopalñ (podtopienia) Mo¿liwoœæ zmiany g³ównej funkcji gminy z przemys³owej na przemys³owo-rolniczo-turystyczn¹ Rozwój geoturystyki Œrodowisko przyrodnicze Rozwi¹zanie problemów zanieczyszczonych wód w sztucznych zbiornikach (np. Górka) Czystoœæ wód w zbiornikach i ciekach powierzchniowych Przywrócenie atrakcyjnoœci terenom poprzemys³owym Jakoœæ powietrza ze wzglêdu na uprzemys³owienie Zabezpieczenie przed ponownym ska¿eniem terenów dziêki rekultywacji Brak dzia³añ zapobiegawczych na terenach zdegradowanych Kontrola jakoœci wód w sztucznych zbiornikach przeznaczonych na k¹pieliska Nieprzewidziane awarie przemys³owe Rozwój bioró¿norodnoœci poprzez zwiêkszenie terenów zieloni urz¹dzonej Uwarunkowania prawno-ekonomiczne i marketingowe Wysokie dochody w³asne gminy (65%) Rozwój lokalnej przedsiêbiorczoœci Dop³yw nowoczesnych technologii Funkcjonowanie instytucji otoczenia biznesu Mo¿liwoœæ pozyskiwania funduszy z UE i innych Ÿróde³ na realizacjê inwestycji proœrodowiskowych i obiektów rekreacyjno-sportowych Zmniejszenie miejsc pracy w wyniku restrukturyzacji przemys³u Niski wskaŸnik ludzi w wieku przedprodukcyjnym (17%) Problemy w³asnoœciowe gruntu na terenach nowych inwestycji Niestabilnoœæ przepisów prawnych i bankowych Niskie zaanga¿owanie lobby biznesowego lub jego otoczenia w nowe inwestycje Szybki rozwój konkurencyjnych terenów s¹siaduj¹cych Brak kompleksowej promocji gminy w regionie
ród³o: opracowanie E. Pietrzyk-Sokulska, J. Kulczycka Analiza SWOT sugeruje, ¿e wystêpuj¹ce zagro¿enia i s³abe strony dotycz¹ przede wszystkim aspektów finansowych i œrodowiskowych. Istotne znaczenie dla dalszego rozwoju mo¿e mieæ potencjalne zanieczyszczenie terenu zwi¹zane z uprzemys³owieniem regionu czy zmianami wynikaj¹cymi z likwidacji kopalñ. Pomimo, i¿ nie ma bezpoœredniej konkurencji w zakresie rozwoju turystyki wodnej (kwalifikowanej), to jednak otaczaj¹ce tereny maj¹ wysokie walory 71 œrodowiska przyrodniczego i kulturowego, a tak¿e rozwiniêt¹ infrastrukturê turystyczn¹ sprzyjaj¹c¹ rozwojowi innych form turystki. Analiza wskazuje, ¿e zaprzestanie rekultywacji zbiornika Górka doprowadzi do marginalizacji ca³ego obszaru, a szans¹ mo¿e byæ stworzenie kompleksu rekreacyjno-wypoczynkowego wraz z przyleg³ym Balatonem, który przyci¹gnie znaczne iloœci turystów i pozwoli na rozwój regionu. Wymaga to odpowiedniego planowania (Master Plan) uwzglêdniaj¹cego potrzeby i mo¿liwoœci lokalnej spo³ecznoœci, jak i przysz³ych beneficjentów. 2.7. Warianty rekultywacji zbiornika Górka* Dla zbiornika Górka rozwa¿ano ró¿ne warianty rekultywacji wraz z póŸniejszymi kierunkami zagospodarowania. W ka¿dym z nich dokonano oceny uwarunkowañ œrodowiskowych i ekonomicznych, które by³y podstaw¹ wyboru optymalnego wariantu. Poni¿ej zaprezentowano propozycje rozwi¹zañ dla wszystkich wariantów, co pozwala przeœledziæ metodê wyboru i zapoznaæ siê z dobrymi praktykami w tym zakresie. Warianty I–IV zosta³y zaproponowane przez PIG-PIB w Wielowariantowej koncepcji… (2010 r.), natomiast wariant V to koncepcja zg³oszona do pracy konkursowej opracowanej przez IGSMiE PAN i Politechnikê Krakowsk¹. Celem ka¿dego z tych wariantów by³o przede wszystkim zaproponowanie takiego rozwi¹zania technicznego, które zlikwiduje zagro¿enie dla œrodowiska powodowane przez sk³adowane odpady w sposób œrodowiskowo i ekonomicznie jak najbardziej efektywny. Proponowany zakres prac dotyczy³ przede wszystkim rekultywacji, czyli zaproponowania dzia³añ, które pozwol¹ zdegradowane tereny przywróciæ œrodowisku jako tereny o nowej wartoœci u¿ytkowej lub przyrodniczej. Rekultywacja sk³adowiska to nie tylko realizacja zaprojektowanych zabiegów technicznych i biologicznych. W jej trakcie i po zakoñczeniu niezbêdny jest sta³y monitoring efektów rekultywacji polegaj¹cy na obserwacjach jakoœci wód, stanu szaty roœlinnej oraz ocenie bezpieczeñstwa geotechnicznego sk³adowiska. Efekty i rezultaty rekultywacji s¹ porównywane do wariantu odniesienia, tzw. wariantu 0, zak³adaj¹cego, ¿e ¿adne prace rekultywacyjne nie bêd¹ prowadzone. 2.7.1. Wariant 0 Istniej¹ce sk³adowisko – znajduj¹ce siê w zachodniej czêœci dawnego wyrobiska po eksploatacji margli – zawiera oko³o 600 tys. m3 odpadów sta³ych typu red mud. Odpady przykry³y naturalne wyp³ywy wód podziemnych (jurajskich), które penetruj¹c wewn¹trz sk³adowiska przemywa³y je, generuj¹c powstanie w pozosta³ej czêœci czaszy wyrobiska odcieków, o silnie alkalicznym odczynie (pH ponad 13). Ponadto, najprawdopodobniej do tego niezabezpieczonego zbiornika dowo¿ono z gminy inne odpady, m.in. komunalne (gruz, osady z oczyszczalni œcieków, z³om itp.). W zwi¹zku z tym w chwili obecnej w zbiorniku s¹ nie tylko odcieki, ale tak¿e szlamy o wysokiej zawartoœci m.in. metali ciê¿kich, siarczanów, substancji organicznej itp. Sk³ad chemiczny odcieków to efekt reakcji zachodz¹cych miêdzy pod³o¿em skalnym * Anna Henclik, El¿bieta Pietrzyk-Sokulska – IGSMiE PAN, Kraków. 72 (ska³ami wêglanowymi), odpadami typu red mud oraz odpadami komunalnymi (w tym tak¿e osadami z oczyszczalni œcieków). Szacuje siê, ¿e na dnie zbiornika jest obecnie oko³o 5 tys. m3 osadów nasi¹kniêtych odciekami. W latach 2005–2008 ze zbiornika odpompowano i zneutralizowano ponad 500 tys. m3 silnie alkalicznych odcieków, gdy¿ ich iloœæ przewy¿sza³a g³êbokoœæ wyrobiska i grozi³a rozlaniem siê po okolicy. Dziêki odpompowaniu czêœci odcieków uda³o siê ich poziom obni¿yæ o ponad 12 m, minimalizuj¹c w ten sposób zagro¿enie zanieczyszczenia wód podziemnych. Udro¿niono tak¿e wlot do starej sztolni pogórniczej, która ³¹czy zbiornik z obszarem, gdzie nastêpuje ich odbiór. Odcieki po rozcieñczeniu kierowano do cieku powierzchniowego. Zbiornik Górka zosta³ przedzielony grobl¹ na dwie czêœci – ma³¹ od pó³nocy i du¿¹ od strony po³udniowej. G³êbokoœæ du¿ego zbiornika waha siê od 30 cm do 1 m. Zbiornik ma³y zasilany jest przez wody opadowe oraz pewn¹ iloœæ czystej wody przesi¹kaj¹cej z piêtra wodonoœnego jury skarp wyrobiska. Przy zwiêkszonym dop³ywie wód podziemnych lub opadów atmosferycznych ich nadmiar przelewa siê do zbiornika du¿ego, który jest bezodp³ywowy (obni¿enie lub stabilizacja jego poziomu jest mo¿liwa przez zrzut wód do potoku Ropka z u¿yciem lewara i sztolni). Ca³kowity dop³yw wód do zbiornika du¿ego, z uwzglêdnieniem opadów i zasilania z poziomu wód podziemnych, szacowany jest na oko³o 0,002 m3/s (ok. 170 m3/d). Je¿eli nie zostan¹ podjête ¿adne prace rekultywacyjne, to zbiornik bêdzie „bomb¹ ekologiczn¹”, która stwarza sta³e zagro¿enie dla otoczenia. Mo¿e te¿ nast¹piæ niekontrolowana infiltracja odcieków wzd³u¿ szczelin spêkañ krasu do ni¿szych partii terenu, w tym do zalewu Balaton, który pe³ni rolê miejskiego k¹pieliska o krystalicznie czystych wodach. Dop³yw tych alkalicznych odcieków stanowi powa¿ne zagro¿enie dla jakoœci jego wód. Jednoczeœnie sta³y monitoring poziomu odcieków w zbiorniku Górka to tak¿e znaczne koszty dla gminy. 2.7.2. Wariant I Polega na usuniêciu z wyrobiska odpadów, odcieków oraz osadu z dna. Odpady ze sk³adowiska w iloœci ponad 600 tys. m3 (oko³o 960 tys. Mg) wraz z osadami z dna zbiornika (ok. 1 tys. m3 po ods¹czeniu wody) powinny zostaæ przetransportowane i zesk³adowane na wybranym sk³adowisku zewnêtrznym, na terenie gminy Trzebinia. Prace zwi¹zane z ich usuniêciem obejmuj¹: w przygotowanie planu ruchu i tymczasowej drogi dla ciê¿kiego sprzêtu, w likwidacjê tamy blokuj¹cej odp³yw wód do sztolni, w budowê tymczasowych osadników na zawiesiny z odprowadzanych odcieków, w udro¿nienie sztolni dla grawitacyjnego odprowadzenia wód z górotworu oraz opadowych z wyrobiska Górka (korytem o wymiarach 30 ´ 50 cm), w badanie parametrów odpadów, w wydobycie, za³adunek i transport odpadów, w ujêcie wód podziemnych dop³ywaj¹cych do czaszy wyrobiska, w uporz¹dkowanie terenu poprzez m.in. zabezpieczenie skarp, wyrównanie dna czaszy wyrobiska i nadanie mu odpowiedniego spadku (dla odp³ywu grawitacyjnego wód do sztolni), w rewitalizacjê biologiczn¹ terenu oraz monitoring. 73 Transport odpadów ma siê odbywaæ ciê¿arówkami. Po wywiezieniu odpadów (likwidacji sk³adowiska) oraz osadu z dna zbiornika w czaszy wyrobiska przeprowadzone zostan¹ dzia³ania porz¹dkowe, w tym m.in. ods³oniêcie strefy Ÿródliskowej i nastêpnie odprowadzanie wód specjalnie uformowanym korytem do sztolni i dalej do cieków powierzchniowych. Ponadto musz¹ zostaæ zabezpieczone skarpy wyrobiska i odpowiednio wyprofilowane w celu zakrzewienia i zadarnienia ich specjalnie dobranymi gatunkami roœlin, nie zaburzaj¹cymi istniej¹cego wokó³ ekosystemu i estetycznie weñ wkomponowanymi. Czasza wyrobiska staje siê obszarem dominuj¹cym, o znacznej powierzchni, gdzie mo¿e w obni¿eniach gromadziæ siê woda (ze strefy Ÿródliskowej i opadów), co stwarza niedogodne warunki dla u¿ytkowania tego terenu. Istnieje jednak mo¿liwoœæ utworzenia tu oczka wodnego, wokó³ którego bêdzie siê rozwija³a roœlinnoœæ odporna na zmienne warunki np. szuwarowa, a na skarpach wierzba (dominuj¹ca), ale tak¿e topola, brzoza oraz olcha i wi¹z. Po zakoñczeniu rekultywacji teren powinien byæ monitorowany ze wzglêdu na poziom i jakoœæ wód podziemnych, wielkoœæ opadów atmosferycznych, stan szaty roœlinnej, bezpieczeñstwo geotechniczne zwa³owiska. Zalet¹ tego wariantu jest ca³kowita likwidacja zagro¿enia dla œrodowiska jakim jest sk³adowisko odpadów typu red mud, a tak¿e system drena¿u, który zabezpiecza przed gromadzeniem siê wody w czaszy zbiornika. W celu przyspieszenia procesów adaptacyjnych roœlinnoœci nale¿a³oby czaszê wyrobiska pokryæ warstw¹ gleby, która u³atwi uzyskanie pozytywnych efektów rekultywacji biologicznej. Trzeba jednak pamiêtaæ, ¿e w czasie 3–5 lat od zakoñczenia rekultywacji niezbêdne jest monitorowanie powierzchni wyrobiska oraz prowadzenie prac pielêgnacyjnych dla prawid³owego wzrostu nasadzonych roœlin. Wtedy te¿ powinno nast¹piæ naturalne zagêszczenie gleby i ukorzenienie roœlin. Ponadto nale¿y tak¿e obserwowaæ efekty naturalnej sukcesji, aby nie dopuœciæ do rozwoju gatunków inwazyjnych, które mog¹ zdominowaæ inne gatunki. 2.7.3. Wariant II Kluczowym jego za³o¿eniem jest pozostawienie sk³adowiska w wyrobisku, na dotychczasowym miejscu, ale przykrycie go warstw¹ izoluj¹c¹, która zabezpieczy je przed infiltracj¹ wód opadowych w g³¹b. Woda z opadów ujmowana bêdzie systemem drena¿u u podnó¿a sk³adowiska i odprowadzana z czaszy wyrobiska sztolni¹ pogórnicz¹. Istniej¹ca we wschodniej skarpie strefa Ÿródliskowa mo¿e mieæ udzia³ w dop³ywie do czaszy wyrobiska czystej wody w iloœci oko³o 90 m3/dobê. Wody mog¹ przemywaæ odpady i generowaæ alkaliczne odcieki. W zwi¹zku z tym planowane jest ujêcie ich w kilkumetrowej g³êbokoœci zag³êbieniu, sk¹d wraz z wodami opadowymi maj¹ byæ zrzucane do sztolni i dalej do oczyszczalni. Rozwa¿ane jest tak¿e oddzielenie wód opadowych od odcieków poprzez wykonanie otwartego koryta w dnie sztolni, którym bêd¹ one kierowane do odbiornika. Natomiast odcieki bêd¹ odprowadzane osobnym ruroci¹giem do kontenerowej instalacji oczyszczaj¹cej, znajduj¹cej siê przy wylocie sztolni. Takie rozwi¹zanie pozwoli zmniejszyæ iloœæ oczyszczanych odcieków. Inne prace dotycz¹ niwelacji sk³adowiska (wierzchowiny i skarp) oraz jego izolacji. Lokalne deniwelacje w obrêbie sk³adowiska powinny byæ wyrównane przy u¿yciu mas odpadów zdeponowanych w kamienio³omie zgodnie z zak³adan¹ rzêdn¹ wierzchowiny, z uwzglêdnieniem powierzchni terenu w bezpoœrednim jego s¹siedztwie. Ostateczna bry³a sk³adowiska powinna byæ tak uformowana, aby zapewniæ odp³yw wód opadowych i skierowaæ je systemem rowów 74 opaskowych poza jego obrêb. W celu unikniêcia w przysz³oœci ruchów masowych istotne jest wyprofilowanie skarp tak, aby by³y one stabilne. Zabezpieczenie powierzchni sk³adowiska odbywaæ siê bêdzie dwustopniowo. W pierwszej kolejnoœci zostanie po³o¿ona warstwa wyrównawczo-drena¿owa (piasek i ¿wir), a nastêpnie izoluj¹ca w postaci maty bentonitowej na powierzchni oko³o 6 ha. Dopiero na matê na³o¿ona zostanie warstwa mineralno-humusowa (rys. 2.5). Nale¿y pamiêtaæ, aby powierzchnia sk³adowiska, na której po³o¿ona zostanie mata by³a równa, czysta, pozbawiona gruzu, korzeni, ostrych kamieni i stagnuj¹cej wody. Rysunek 2.5. Powierzchnia sk³adowiska odpadów red mud pokryta warstw¹ izoluj¹c¹
ród³o: Wielowariantowa koncepcja... 2010 W czaszy wyrobiska s¹ alkaliczne odcieki (zbiornik ma³y i du¿y) oraz osad denny. Odcieki musz¹ zostaæ oczyszczone i usuniête, a osady osuszone i wywiezione na sk³adowisko zewnêtrzne. Wraz z osadami dennymi musz¹ byæ wywiezione odpady komunalne, znajduj¹ce siê w zbiornikach i na skarpach wyrobiska. Czasza wyrobiska po tych oczyszczaj¹cych dzia³aniach zostanie wyrównana i wyprofilowana zgodnie ze spadkiem w kierunku pó³nocnym oraz wschodnim, aby u³atwiæ sp³yw wodom opadowym i nap³ywaj¹cym ze strefy Ÿródliskowej. Na tak zniwelowany teren wprowadzona zostanie roœlinnoœæ w celu przywrócenia temu obszarowi wartoœci przyrodniczych. Powinno siê uwzglêdniæ ukszta³towanie terenu i powi¹zania z oto75 czeniem, wprowadzaj¹c roœlinnoœæ najbardziej typow¹ dla lokalnego ekosystemu (docelowo „zieleñ izolacyjn¹ czêœciowo urz¹dzon¹”). Roœlinnoœæ powinna siê ³atwo adaptowaæ, byæ ekspansywna i odporna na choroby. Na wierzchowinê planuje siê wprowadziæ murawy kserotermiczne oraz nasadziæ drzewa i krzewy. Dla estetycznego wtopienia nowo powsta³ego obiektu w otaczaj¹cy krajobraz, proponuje siê wykorzystaæ do nasadzeñ roœlinnoœæ wystêpuj¹c¹ w otoczeniu zbiornika Górka. Bardzo istotny jest dobór gatunkowy nasadzeñ na wierzchowinie sk³adowiska i jego skarpach, aby jak najlepiej izolowaæ j¹ od wp³ywów zewnêtrznych (zw³aszcza opadów atmosferycznych i mechanicznych uszkodzeñ). Proponuje siê nasadziæ drzewa o p³askim, p³ytkim i talerzowym systemie korzeniowym, a roœlinnoœæ zadarniaj¹c¹ powinna cechowaæ m.in. odpornoœæ na warunki zewnêtrzne, choroby i szkodniki, zwartoœæ, ekspansywnoœæ, obronnoœæ (we fragmentach terenu szczególnie nara¿onych na penetracjê). Szczególnie gêste i trwa³e pokrycie roœlinnoœci¹ zadarniaj¹c¹ wymagane jest na skarpach sk³adowiska, aby unikn¹æ dzia³añ erozji oraz ruchów masowych (osuniêæ). Podobnie jak w wariancie I nale¿y przez 3 do 5 lat od zakoñczenia rekultywacji, monitorowaæ powierzchniê sk³adowiska ze wzglêdu na prawid³owy wzrost nasadzeñ oraz bie¿¹ce zabiegi pielêgnacyjne. Monitoringowi powinny tak¿e podlegaæ: poziom i jakoœæ wód podziemnych, jakoœæ odcieków, wielkoœæ opadów atmosferycznych, stan szaty roœlinnej, bezpieczeñstwo geotechniczne ha³dy. Zaletami tego wariantu jest mo¿liwoœæ przywrócenia zbiornikowi i otoczeniu wartoœci u¿ytkowych i walorów przyrodniczych. Izolacja sk³adowiska bêdzie mia³a wp³yw na poprawê funkcjonowania uk³adu sk³adowisko–otoczenie. Pozostaje jednak nie zlikwidowany problem wyst¹pienia odcieków, gdy¿ wody dop³ywaj¹ce ze strefy Ÿródliskowej mog¹ penetrowaæ do sk³adowiska, generuj¹c je. Szacuje siê, ¿e iloœæ odcieków w wyrobisku bêdzie na poziomie oko³o 170 m3/dobê i trzeba je utylizowaæ, a ponadto monitorowaæ ich iloœæ i jakoœæ, tak¿e po procesie oczyszczenia. 2.7.4. Wariant III Zak³ada siê przesuniêcie odpadów z ich obecnego miejsca do uprzednio uszczelnionej kwatery (o pow. 5 ha), gdzie zostan¹ odizolowane od wp³ywu czynników zewnêtrznych bentomat¹. W ten sposób wyeliminowany zostanie problem odcieków. Wody opadowe zostan¹ skierowane do systemu drena¿owego, znajduj¹cego siê u podnó¿a sk³adowiska i st¹d odprowadzane do sztolni. Szacuje siê, ¿e iloœæ wód opadowych dop³ywaj¹cych do systemu drena¿owego bêdzie na poziomie oko³o 80 m3/d. Aktywna we wschodniej skarpie wyrobiska strefa Ÿródliskowa bêdzie dostarcza³a stale czystych wód w iloœci oko³o 90 m3/d. Aby zapobiec nas¹czaniu sk³adowiska odpadów tymi wodami, planuje siê utworzenie w tej strefie w¹wozu ze stref¹ drena¿ow¹ i odprowadzenie wód do sztolni. W zwi¹zku z likwidacj¹ kopalni wêgla kamiennego Siersza, która znajdowa³a siê na pó³noc od zbiornika Górka i stabilizacj¹ poziomu wód dop³yw ich do strefy Ÿródliskowej mo¿e siê zwiêkszyæ nawet do oko³o 605 m3/d. Po dokonaniu prac rekultywacji technicznej nast¹pi etap rekultywacji biologicznej, w celu przywrócenia zdegradowanemu obszarowi (wyrobiska i najbli¿szego otoczenia) wartoœci u¿ytkowych i walorów przyrodniczych, przed ich zagospodarowaniem na cele rekreacyjno-wypoczynkowe i tereny us³ugowo-mieszkaniowe. W tym celu na warstwê izolacyjn¹ oraz mineralno76 -humusow¹ proponuje siê wprowadziæ roœlinnoœæ typow¹ dla muraw kserotermicznych oraz nasadzenie prawie 32 tys. krzewów i drzew na s¹siednich obszarach (11,5 ha). W ten sposób powstan¹ trzy strefy A, B i C (rys. 2.6). Rysunek 2.6. Strefy rekultywacji biologicznej – plan
ród³o: opracowanie w³asne na podstawie Wielowariantowa koncepcja... 2010 W strefie A nie bêd¹ prowadzone prace rekultywacyjne, gdy¿ wystêpuj¹ tutaj naturalne siedliska roœlin jedno- i dwuliœciennych oraz drzewa i krzewy pochodz¹ce z naturalnej sukcesji. Strefa B to teren, gdzie wystêpuj¹ stanowiska zarazy czerwonej (gatunku inwazyjnego, ale chronionego), i które planuje siê obj¹æ ochron¹ wraz z bezpoœrednim s¹siedztwem (u¿ytek ekologiczny). Tutaj te¿ w ma³ych oczkach wodnych ma swoje siedlisko ¿aba zielona, która, dziêki poczynionym zabiegom zyska sprzyjaj¹ce warunki do rozwoju swojej populacji. W strefie tej planowane jest jedynie dosadzenie krzewów dla uzupe³nienia i wzbogacenia istniej¹cego biotopu. W strefie C, obejmuj¹cej wierzchowinê sk³adowiska oraz czaszê wyrobiska, stworzy siê warunki dla reintrodukowania siedlisk ró¿nych gatunków roœlin, nawi¹zuj¹cych do otoczenia. Na tak zrekultywowany teren powracaæ bêd¹ ró¿ne gatunki zwierz¹t. Po zakoñczeniu rekultywacji teren ten powinien byæ monitorowany pod k¹tem poziomu i jakoœci wód podziemnych, wielkoœci opadów atmosferycznych, stanu szaty roœlinnej oraz bezpieczeñstwa geotechnicznego sk³adowiska. Zalet¹ dzia³añ podjêtych w tym wariancie jest osi¹gniêcie wystarczaj¹cego poziomu bezpieczeñstwa oraz eliminacja ryzyka powstania, w wyniku przemywania odpadów przez wody opadowe lub ze strefy Ÿródliskowej, niebezpiecznych odcieków. Jednoczeœnie obszarowi temu nadane zostan¹ nowe funkcje u¿ytkowe. 2.7.5. Wariant IV Zak³ada siê pozostawienie wiêkszoœci odpadów typu red mud na obecnym sk³adowisku, ale odizolowanie ich od dop³ywu wód opadowych i podziemnych. Pozosta³e odpady komunalne 77 (opony, gruz itp.) powinny zostaæ zebrane i wywiezione na sk³adowisko zewnêtrzne. Podobnie ma siê post¹piæ z osadem dennym, pozosta³ym w czaszy wyrobiska po odpompowaniu odcieków z obecnie istniej¹cych zbiorników (ma³ego i du¿ego). Sk³adowisko powinno zostaæ tak uformowane, aby w strefie Ÿródliskowej utworzyæ w¹wóz, odprowadzaj¹cy czyste wody do sztolni. Wody opadowe powinno siê odprowadziæ systemem drena¿u. Na dnie w¹wozu ma byæ strefa drena¿u ujmuj¹ca dop³ywaj¹ce ze Ÿróde³ wody. Dno i œciany w¹wozu nale¿y wy³o¿yæ materia³em kamiennym, aby przypomina³ on obiekt naturalny, harmonijnie wpisany w otoczenie. W ten sposób odpady w sk³adowisku nie bêd¹ mia³y kontaktu z t¹ wod¹ i wod¹ opadow¹ i nie bêdzie mo¿liwoœci powstania niebezpiecznych odcieków po ich przemywaniu. Wykonanie w¹wozu wymaga przemieszczenia czêœci odpadów i rozplantowania ich w zachodniej czêœci sk³adowiska. Powsta³¹ po tych zabiegach wierzchowinê sk³adowiska nale¿y uszczelniæ za pomoc¹ bentomaty. Na bentomatê powinna byæ narzucona warstwa mineralno-humusowa o mi¹¿szoœci przynajmniej 1 m. Jest to niezbêdne dla prowadzenia rekultywacji biologicznej. Wody opadowe powinny zostaæ ujête u podnó¿a sk³adowiska systemem drena¿u w formie koryta z prefabrykatów i odprowadzane do sztolni. W okolicy wlotu sztolni w dnie czaszy wyrobiska planowany jest zbiornik wodny o powierzchni oko³o 0,1 ha i objêtoœci oko³o 1500 m3, zasilany wodami opadowymi oraz okresowo wodami ze strefy Ÿródliskowej. Wokó³ niego, w ramach rekultywacji biologicznej zostanie stworzone siedlisko wodno-b³otne, które bêdzie sprzyja³o przywróceniu wartoœci przyrodniczych oraz introdukcji odpowiednich gatunków zwierz¹t i roœlin (wodnych). Na uformowanym zwa³owisku odpadów przykrytym warstw¹ piaskowo-¿wirow¹ (o mi¹¿szoœci 0,15 m), warstw¹ izolacyjn¹ (mat¹ bentonitow¹) i warstw¹ mineralno-humusow¹ (o mi¹¿szoœci 1 m) wykonana bêdzie rekultywacja biologiczna. W jej ramach zostanie utworzona na wierzchowinie zwa³owiska i jego skarpach (ok. 6 ha) murawa kserotermiczna. Na pozosta³ym terenie czaszy wyrobiska planowane jest nasadzenie oko³o 32 tys. krzewów i drzew. Powierzchnia terenu, na którym prowadzone bêd¹ prace rekultywacyjne i rewitalizacyjne obejmuje 11,5 ha. Przewiduje siê – podobnie jak w wariancie III – utworzenie trzech stref przywracania wartoœci przyrodniczych: A, B i C. W strefie A nie bêdzie prowadzi³o siê prac rekultywacyjnych. W strefie B planowane jest utworzenie u¿ytku ekologicznego, ze wzglêdu na wystêpowanie tu chronionego gatunku zarazy czerwonawej i strefy ochronnej dla ¿aby zielonej. W jego bezpoœrednim s¹siedztwie planowane s¹ dosadzenia grup krzewów w celu wzbogacenia i uzupe³nienia biotopu. W strefie C, na obszarze zwa³owiska odpadów, by³ego zbiornika odcieków oraz terenów bezpoœrednio przyleg³ych utworzone zostan¹ zró¿nicowane siedliska introdukowane. Warstwa gleby wykorzystywana do przykrycia rekultywowanej powierzchni powinna charakteryzowaæ siê podobnymi cechami jak gleby wystêpuj¹ce w okolicach kamienio³omu i stanowiæ naturalne pod³o¿e charakterystyczne dla tego terenu roœlinnoœci. Naturalna sukcesja roœlinna bêdzie mo¿liwa tylko przy mocno ograniczonej presji ze strony cz³owieka, co wi¹¿e siê z monitorowaniem stanu przyrodniczego rekultywowanego terenu, w szczególnoœci chaotycznej kolonizacji przez przypadkowe gatunki. Proponowane zagospodarowanie wyrobiska Górka zmieni geomorfologiê miejsca, otworzy szersze perspektywy na przysz³oœciowe wykorzystanie terenów do celów rekreacyjnych. 78 Na etapie rekultywacji sk³adowiska i po jej zakoñczeniu przez okres 30 lat powinien byæ prowadzony monitoring stanu œrodowiska obejmuj¹cy poziom i jakoœæ wód podziemnych, wielkoœæ opadów atmosferycznych, jakoœæ wód odciekowych, stan szaty roœlinnej, bezpieczeñstwo geotechniczne ha³dy. 2.7.6. Wariant V Proponuje trwa³e osuszenie czaszy wyrobiska, aby wyeliminowaæ niekontrolowane powstawanie odcieków. W tym celu nale¿y je odpompowaæ i poddaæ neutralizacji technologi¹ odsalania metod¹ odwróconej osmozy, a zneutralizowane odcieki skierowaæ do sztolni, a potem do cieku Ropa. Nastêpnie za pomoc¹ czynnika wi¹¿¹cego (np. spoiwa mineralnego) zostanie dokonana stabilizacja osadu dennego, co umo¿liwi bezpieczne jego sk³adowanie, bez wymywania szkodliwych sk³adników. Uzyska siê w ten sposób materia³ o wytrzyma³oœci wystarczaj¹cej, aby zastosowaæ go jako warstwy podœcielaj¹cej sk³adowisko odpadów typu red mud. W kolejnym etapie nale¿y ods³oniæ strefê Ÿródliskow¹ zlokalizowan¹ we wschodniej czêœcji wyrobiska poprzez przesuniêcie odpadów na jego wierzchowin¹ czêœæ (ok. 130 tys. m3). W ten sposób zmniejszy siê jego powierzchniê do 4 ha. Wody przes¹czaj¹ce siê i wyp³ywaj¹ce ze strefy Ÿródliskowej proponuje siê uj¹æ w sztucznie wyprofilowane koryto, w dnie wyrobiska i skierowaæ do najni¿szego punktu czaszy, gdzie utworzy siê oczko wodne. Wystêpowanie w dnie wyrobiska utworów ilastych bêdzie stanowi³o naturalne uszczelnienie koryta i dna powsta³ego oczka wodnego. Koryto i oczko wodne bêdzie tak¿e miejscem zbierania wód opadowych, których nadmiar bêdzie odprowadzany przez specjalny przelew do sztolni. Sk³adowisko odpadów red mud w ramach rekultywacji technicznej zostanie odpowiednio zabezpieczone przed infiltracj¹ wód opadowych dziêki przykryciu go warstw¹ zestalonych osadów dennych (ok. 50 cm mi¹¿szoœci), gwarantuj¹cych pe³ne uszczelnienie. Na tak uszczelnione sk³adowisko powinna byæ nawieziona i rozplantowana warstwa gleby o mi¹¿szoœci 30–50 cm. Na pozosta³ej czêœci czaszy wyrobiska nale¿y wyprofilowaæ skarpy, aby zabezpieczyæ je przed osuwaniem mas skalnych (rozlasowane utwory margliste) oraz uformowaæ dla przysz³ych nasadzeñ. W analizowanym obszarze zaplanowano utworzenie parku, którego centraln¹ czêœci¹ bêdzie kotlina (czasza dawnego wyrobiska). Jej wschodnie i po³udniowe stoki zachowaj¹ obecny stopieñ nachylenia (naturalne ods³oniêcie profilu geologicznego wystêpuj¹cych tu utworów wêglanowych). W po³udniowo-zachodniej czêœci kotliny skarpy proponuje siê wyprofilowaæ w formie szerokich (4 m) tarasów ziemnych (o wys. 2 m) w uk³adzie amfiteatralnym. Tarasy maj¹ zostaæ zdrenowane, wy³o¿one warstw¹ izolacyjn¹ i przykryte warstw¹ ¿yznej gleby (30 cm). Tak przygotowane tarasy nale¿y w ramach rekultywacji biologicznej zadarniæ oraz nasadziæ drzewa i krzewy. W dnie sztucznie powsta³ej kotliny, na osi amfiteatralnie ukszta³towanych stoków, projektuje siê utworzyæ elipsoidaln¹ polanê otoczon¹ zbiornikiem wodnym z roœlinnoœci¹ szuwarow¹. Wejœcie na polanê projektowane jest przez groblê zlokalizowan¹ na osi ca³ego za³o¿enia (rys. 2.7). Amfiteatralne wnêtrze ma pe³niæ funkcjê rekreacyjno-wypoczynkow¹ z mo¿liwoœci¹ organizowania imprez kulturalnych i sportowych. Polana mo¿e bowiem pe³niæ rolê rozleg³ej sceny, a tarasy na stokach – widowni. Komunikacja pomiêdzy tarasami bêdzie mo¿liwa specjalnymi pochylniami, zlokalizowanymi na po³udniowym i zachodnim stoku, na obu ramionach amfiteatru. 79 Rysunek 2.7. Wizja architektoniczna zagospodarowania wyrobiska Górka
ród³o: Praca konkursowa... 2005 W ramach prowadzonej rekultywacji biologicznej na stokach i wokó³ maj¹cego powstaæ oczka wodnego, po analizie chemicznej gleb oraz w³aœciwoœciach rozwojowych traw i roœlin zaproponowano wysadzenie: w mieszanki uniwersalnej, nadaj¹cej siê idealnie na terenach zniszczonych przez przemys³; sk³ada siê ona z traw o niewielkich wymaganiach glebowych tzn. ¿ycicy trwa³ej (65%), kostrzewy czerwonej (25%), kostrzewy owczej (5%) i wiechliny ³¹kowej (5%); w mieszanki ogrodowej w miejscach bardziej zacienionych, sk³adaj¹cej siê z ¿ycicy trwa³ej (50%), kostrzewy czerwonej (25%), kostrzewy trzcinowej (10%) i wiechliny ³¹kowej (15%), które to gatunki nie wymagaj¹ czêstego koszenia, s¹ wiêc ³atwe w u¿ytkowaniu; w kostrzewy czerwonej na stanowiskach suchych (Festuca rubra), która jest popularna w wielu naturalnych zbiorowiskach trawiastych, na ró¿nych pod³o¿ach i o ró¿nej wilgotnoœci; tworzy ona luŸne, niskie kêpki, co zapewnia pokrycie terenu gêst¹, umiarkowanie zwart¹ darni¹; jest ona odporna na udeptywanie oraz susze i mróz; w tymotki ³¹kowej na stanowiskach wilgotnych (Phleum pratense L.) w odmianie kanadyjskiej, która nale¿y do traw póŸnych, najbardziej zimotrwa³ych i mrozoodpornych, ale jest umiarkowanie odporna na udeptywanie; w œmia³ka darniowego ozdobnego na terenach wokó³ strefy Ÿródliskowej i oczka wodnego (Deschampsia caespitosa), który jest ³atwy do uprawy, bez specjalnych wymagañ glebowych, ale w miejscach eksponowanych na s³oñce; czêsto spotykany jest on w ogródkach skalnych, gdzie tworzy atrakcyjne, gêste kêpy, efektownie kwitn¹ce przez okres letni; w drzew, ze wzglêdu na ich du¿¹ tolerancjê i odpornoœæ na zanieczyszczenia gleb g³ównie olszê, robiniê akacjow¹ oraz brzozê (umacniaj¹ zbocza). Zalet¹ tego wariantu jest przekszta³cenie terenu poprzemys³owego w miejsce têtni¹ce ¿yciem, zarówno pod wzglêdem walorów przyrodniczych, jak i kulturowych. Proponowany 80 sposób zagospodarowania jest w pe³ni uzasadniony, gdy¿ analizowany obiekt zlokalizowany jest de facto prawie w centrum miasta Trzebini. Utworzenie w czaszy by³ego wyrobiska zbiornika wodnego powinno poprawiæ warunki klimatyczne. G³êbokoœæ zbiornika jest zmienna, w zale¿noœci od spadków (œrednio oko³o 2 m). Nasadzona tu roœlinnoœæ szuwarowa stworzy mo¿liwoœæ zasiedlenia tego miejsca przez ptaki, p³azy itp. i utworzenia wtórnego biotopu. Na wierzchowinie dawnego wyrobiska, wzd³u¿ jego krawêdzi, proponuje siê wprowadziæ ogrodzenie linowe (dla bezpieczeñstwa). W pewnej odleg³oœci od niego mo¿na utworzyæ œcie¿kê dydaktyczn¹ z tablicami objaœniaj¹cymi historiê tego miejsca. Zaprezentowane rozwi¹zania technologiczne pozwalaj¹ zlikwidowaæ wystêpuj¹ce zagro¿enia, ale s¹ zró¿nicowane pod wzglêdem efektu œrodowiskowego, sposobu wykorzystania terenu, jak i kosztów prac. Bior¹c pod uwagê te kryteria docelowo wybrano do realizacji wariant IV (Wielowariantowa koncepcja... 2010). 2.8. Zbiornik Górka w Miejscowym Planie Zagospodarowania Przestrzennego Teren zbiornika Górka zlokalizowany jest na pó³noc od centrum Trzebini, miêdzy ul. 22 lipca, Grunwaldzk¹ i A. Zawadzkiego, na dzia³kach o nr ewidencyjnych 94/154, 94/173, 94/174, 94/175, 94/119 (podzielona na 94/271 i 94/272), 94/3, 94/46, 94/47, 94/251, 94/32, 94/28, 94/29, 94/43, 108, 109, 110/7 i 190/5. Do wymienionych dzia³ek Gmina Trzebinia posiada tytu³ prawny (fot. 2.27). Do realizacji ustawowych zadañ w³asnych gminy Trzebinia, w zakresie przede wszystkim ³adu przestrzennego, ale tak¿e szeroko rozumianej ochrony œrodowiska, s³u¿y jedno z narzêdzi, którym jest studium uwarunkowañ i kierunków zagospodarowania przestrzennego. Zgodnie Fotografia 2.27. Mapa katastralna z okolic zbiornika Górka
ród³o: opracowanie w³asne na podstawie www. mapsgoogle.pl 81 z ustaw¹ z dnia 23 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz.U. Nr 80, poz.717) ³ad przestrzenny to takie ukszta³towanie przestrzeni, które tworzy harmonijn¹ ca³oœæ oraz uwzglêdnia w uporz¹dkowanych relacjach wszelkie uwarunkowania i wymagania funkcjonalne, spo³eczno-gospodarcze, œrodowiskowe, kulturowe oraz kompozycyjno-estetyczne. Studium sporz¹dza siê i uchwala w celu okreœlenia polityki przestrzennej gminy, rozumianej jako ustalenie celów w zakresie rozwoju przestrzennego oraz sposobów ich osi¹gania w procesie kszta³towania zagospodarowania przestrzennego terenu, z uwzglêdnieniem zasad zrównowa¿onego rozwoju. Obszar wyrobiska Górka wraz z terenami otaczaj¹cymi objêto Miejscowym Planem Zagospodarowania Przestrzennego dla obszaru Górka w Trzebini, który zosta³ zatwierdzony uchwa³¹ Rady Miasta Trzebini Nr XLIX/571/III/2002 z dnia 27 wrzeœnia 2002 r. (Dz.Urz. Woj. Ma³opolskiego Nr 265 z dnia 30 listopada 2002 r. poz. 3461). Dla terenów po po³udniowej stronie wyrobiska jako przeznaczenie podstawowe ustalono zieleñ izolacyjn¹, czêœciowo urz¹dzon¹ (ZU) z mo¿liwoœci¹ dopuszczenia urz¹dzeñ sportowych i rekreacyjnych, a tak¿e na styku z nimi terenów mieszkalnych (MN i MW). Natomiast tereny od strony pó³nocnej i zachodniej przeznaczono na cele produkcyjno-us³ugowe (PU), a od po³udniowo-zachodniej i wschodniej dla mieszkalnictwa wielorodzinnego z urz¹dzeniami towarzysz¹cymi (MW). Od strony po³udniowej i po³udniowo-wschodniej maj¹ to byæ tereny zagospodarowane dla mieszkalnictwa jednorodzinnego, z urz¹dzeniami towarzysz¹cymi (MN – rys. 2.8). Rysunek 2.8. Plan zagospodarowania dla wyrobiska Górka wraz z otoczeniem
ród³o: opracowanie E. Pietrzyk-Sokulska na podstawie MPZP Górka, 2002 82 Obszar wyrobiska w zapisach dokumentów planistycznych obowi¹zuj¹cych w gminie nie zosta³ uwzglêdniony (w ramach obowi¹zywania ustaleñ planu) jako potencjalny teren pod zabudowê mieszkaniow¹, us³ugow¹ lub przemys³ow¹. Wynika³o to z wystêpuj¹cego tu sk³adowiska odpadów red mud oraz znacznego przekszta³cenia rzeŸby terenu w wyniku dzia³alnoœci górniczej. Przysz³e funkcjonowanie tego obszaru w strukturze przestrzennej miasta zwi¹zane bêdzie z przywróceniem mu aktywnoœci biologicznej po przeprowadzeniu prac rekultywacyjnych, bezpieczeñstwa i warunków siedliskowych dla rozwoju roœlinnoœci. Zapewnienie bezpieczeñstwa zwi¹zane jest ze stabilizacj¹ hydrologiczn¹ terenu, rekultywacj¹ zwa³owiska odpadów red mud i przyleg³ych, zanieczyszczonych i przekszta³conych aktualnie terenów. Odpowiednie warunki siedliskowe dla roœlinnoœci wymagaj¹ wykonania niezbêdnych robót ziemnych, optymalnie ograniczaj¹cych skutki erozji np. poprzez stworzenie tarasów, zmniejszenie nachylenia skarp oraz zaprojektowanie systemu drena¿owego, który zabezpieczy przed niekontrolowanym sp³ywem powierzchniowym. Po takich zabiegach mo¿na rozwa¿aæ zmianê planu miejscowego w kierunku docelowego przeznaczenia go pod zieleñ izolacyjn¹. W gminie od 1998 r. obowi¹zywa³o Studium uwarunkowañ i kierunków zagospodarowania gminy Trzebinia (Nr LXII/II/499/98), które 29 marca 2007 r. na wniosek Rady Miasta zosta³o zmienione (Uchwa³a Nr VI/48/V/2007). Zgodnie ze zmienionym Studium zbiornik Górka zlokalizowany jest w strefie urbanizacji (I), w której podstawowym kierunkiem zagospodarowania jest zieleñ urz¹dzona wraz z obiektami sportu i rekreacji. Obejmuj¹ one m.in. teren korytarza ekologicznego typu „A” – wielofunkcyjnego, w którym istnieje mo¿liwoœæ realizacji obiektów dla sportu, turystyki i rekreacji wraz z funkcjami uzupe³niaj¹cymi np. dojazdami, parkingami, ograniczonym komercyjnym zapleczem us³ugowym. Tereny po³o¿one w zachodniej i pó³nocnej czêœci wyrobiska mog¹ byæ zagospodarowane na cele przemys³owe lub dzia³alnoœæ gospodarcz¹, w wyniku rewitalizacji istniej¹cej infrastruktury. Dopuszcza siê tak¿e, jako dzia³anie uzupe³niaj¹ce, zieleñ urz¹dzon¹ oraz us³ugi. W zmienionym Studium zwrócono tak¿e uwagê na funkcje spo³eczne, jakie mo¿e pe³niæ analizowany teren. Dotycz¹ one wypoczynku, sportu i rekreacji o charakterze ponadlokalnym, w postaci tras pieszych i rowerowych, ³¹cz¹cych zabytkowe obiekty kulturowe. Ponadto zwrócono uwagê na zachowanie ci¹g³oœci terenów aktywnych biologicznie z terenami postindustrialnymi (m.in. Balatonem i ha³dami po przemyœle metalurgicznym) po ich rekultywacji. 2.9. Warianty zagospodarowania zalewu Balaton Zalew Balaton do 2012 r wykorzystywany by³ jako teren do rekreacji k¹pielowej, wêdkowania i nurkowania. Zarz¹dzanie na jego terenie by³o w gestii gminy. Udostêpniono tu kilka obiektów m.in. sezonowe zaplecze gastronomiczne, toalety, pomosty i pla¿e (piaszczysta i trawiasta), magazyny na sprzêt do nurkowania oraz wêdkowania, co by³o zgodne z opracowan¹ w 2005 r. koncepcj¹ zagospodarowania tego obszaru. W 201 r. gmina postanowi³a wyposa¿yæ zalew w odpowiedni¹ infrastrukturê rekreacyjno-sportow¹, aby stworzyæ du¿e centrum sportowo-rekreacyjne. By³o to tym bardziej uzasadnione, ¿e w s¹siaduj¹cym zbiorniku Górka rozpoczêto parce rekultywacyjne. Bliskoœæ i zale¿noœæ wspó³istnienia tych dwóch obszarów nasunê³a w trakcie realizacji projektu Sigma for water po³¹czenia koncepcji zagospodarowania tych dwu obiektów w jedn¹ ca³oœæ z przeznaczeniem na cele rekreacyjne. W zwi¹zku z tym poni¿ej przedstawiono te dwa warianty zagospodarowania Balatonu. 83 2.9.1. Wariant I W wariancie tym, zgodnym z Koncepcj¹ zagospodarowania... (2005) zaproponowano utworzenie na terenie zalewu i w jego otoczeniu oœrodka sportowo-rekreacyjno-wypoczynkowego, w którym bêdzie mo¿liwoœæ organizowania imprez artystycznych (rys. 2.9). Rysunek 2.9. Zagospodarowanie zalewu Balaton i otoczenia wed³ug MPZP (9.09.2011 r.)
ród³o: za³¹cznik do Uchwa³y nr XIII/126/VI/2011 Zagospodarowanie ma obj¹æ 18 ha, w tym zalew Balaton (pow. ok. 3,5 ha, œr. g³. ok. 10 m) i jego otoczenie, wraz z wyrobiskiem poeksploatacyjnym o stromych zboczach zbudowanych z utworów wapiennych (o wysokoœci 15–25 m). Na tym obszarze w wersji maksimum proponuje siê uruchomienie: strze¿onego k¹pieliska, mola, pomostów dla wêdkarzy, pla¿ piaszczystych i trawiastych, terenu wielofunkcyjnego dla rekreacji grupowej, oœrodka zabawowego dla dzieci, pola namiotowego, lodowiska, pstr¹garni, amfiteatru, budynku szatniowo-sanitarnego z kas¹ i ma³¹ gastronomi¹, wielofunkcyjnego obiektu gastronomicznego, obiektu ma³ej gastronomii przy amfiteatrze, budynku dla wêdkarzy, klubu p³etwonurków i wspinaczkowego, harcerzy oraz magazynu, pensjonatu z oœrodkiem konferencyjnym, kompleksu sportowego (korty tenisowe, boiska, tory do np. deskorolek), parkingów, promenady spacerowej do Dworu Zieleniewskich (kompleks kulturalno-hotelowy). Ca³oœæ obiektu ma zostaæ oœwietlona. Projektowana forma architektoniczna wszystkich obiektów wpisana jest harmonicznie w istniej¹c¹ strukturê otoczenia, poprzez nawi¹zanie do cech regionalnych i ich odrêbnoœci. Bry³y obiektów maksymalnie wykorzystuj¹ miejscowe materia³y (m.in. kamieñ, drewno, gont, trzcinê, s³omê). G³ówny wjazd na teren obiektu planowany jest od ul. Œw. Stanis³awa i st¹d do zespo³u parkingów (czêœæ ju¿ istnieje). Od parkingów prowadzi droga do obiektu szatniowo-sanitarnego, a st¹d na pla¿e trawiaste i piaszczyste, otaczaj¹ce zalew od po³udnia i zachodu. Uk³ad dróg i œcie¿ek pieszych od strony zachodniej doprowadza m.in. do obiektów gastronomicznych, budynku dla wêdkarzy, klubu p³etwonurków i wspinaczkowego oraz har84 cerzy, podrêcznych magazynów oraz sanitariatów (dla pola namiotowego, w pó³nocno-zachodniej). Z dala od terenów o funkcji zabawowo-sportowej s¹ pomosty wêdkarskie. Na wschód od wejœcia na zalew znajduj¹ siê boiska do gier, na których w zimie mo¿na utworzyæ lodowisko. W s¹siedztwie zaprojektowano oœrodek rekreacyjny dla dzieci oraz nad brzegiem amfiteatr. Stwarza on szanse organizowania imprez plenerowych (muzycznych, wokalnych, tanecznych) w scenerii podœwietlonej tafli wody i oœwietlonych œcian skalnych. Z amfiteatrem s¹siaduje zespó³ gastronomiczny z tarasem widokowym, z którego poprzez molo na zalewie mo¿na dostaæ siê do tarasu wielofunkcyjnego zespo³u gastronomicznego na przeciwleg³ym brzegu. Molo wyznacza jednoczeœnie obszar k¹pieliska strze¿onego. W po³udniowej czêœci czaszy by³ego wyrobiska zachowuje siê istniej¹cy zwarty kompleks drzew, które tworz¹ park leœny. Proponuje siê zachowaæ istniej¹c¹ w tym miejscu drogê wiod¹c¹ na koronê skarpy stanowi¹c¹ pocz¹tek promenady spacerowej, w kierunku Dworu Zieleniewskich. Na wschodnim zboczu skarpy skalanej proponuje siê lokalizacjê pensjonatu z oœrodkiem konferencyjnym oraz budynku zaplecza dla kortów tenisowych, boisk gier sportowych, torów deskorolek itp. (na terenach po wyschniêtych stawach rybnych). Istniej¹ce groble utworz¹ niewielk¹ widowniê. Dojazd i parkingi do wymienionych obiektów bêd¹ od przed³u¿onej w kierunku pó³nocnym ulicy. Proponuje siê zachowanie przebiegu œcie¿ki spacerowej po koronie skarpy skalistej ci¹gn¹cej siê od ul. Œw. Stanis³awa, ale konieczne jest ich zabezpieczenie, przede wszystkim w bezpoœrednim s¹siedztwie krawêdzi wyrobiska. W czêœci pó³nocno-zachodniej planowany jest punkt widokowy, we wschodniej czêœci budowa szlaku rowerowego. Proponowane zagospodarowanie terenu przewidziane jest dla 500 osób przebywaj¹cych jednorazowo na pla¿y oraz oko³o 300–400 w obiektach budowlanych. Pole namiotowe przewidziane jest na 200 osób. Amfiteatr mo¿e pomieœciæ oko³o 400 widzów. Planowane jest powiêkszenie parkingu do 200 miejsc. 2.9.2. Wariant II W wariancie tym (wg Wstêpny projekt parku miejskiego... 2011) proponowane jest utworzenie parku miejskiego, bêd¹cego miejscem wypoczynku. W tym celu nale¿a³oby analizowany obiekt wyposa¿yæ w infrastrukturê pieszo-jezdno-rowerowo-sportow¹ oraz parkingi, punkty widokowe, place zabaw, a tak¿e uporz¹dkowaæ istniej¹c¹ zieleñ. Park powinien pe³niæ podstawowe funkcje: w wypoczynkow¹ – trasy spacerowe o du¿ych walorach widokowych (z nawierzchniami umo¿liwiaj¹cymi poruszanie siê osobom niepe³nosprawnym), zaplecze gastronomiczne, miejsca piknikowe i enklawy widokowe; w rekreacyjn¹ – trasy rowerowe (ci¹g istniej¹cych poza parkiem tras), œcie¿ki zdrowia (z mo¿liwoœci¹ instalacji urz¹dzeñ do æwiczeñ), pla¿e z k¹pieliskiem strze¿onym, place zabaw dla dzieci, infrastruktura do gier rekreacyjnych: tory do mini-golfa, bulodrom, „ma³pi gaj”, zimowy stok saneczkowy, lodowisko; w sportow¹ – boiska sportowe (tenis, siatkówka, pi³ka pla¿owa, koszykówka, pi³ka no¿na, skatepark), k¹pielisko strze¿one i otwarte, œciana wspinaczkowa, zimowe trasy dla narciarstwa biegowego oraz zjazdowego z wyci¹giem orczykowym; w edukacyjn¹ – park ekologiczny (tablice informacyjne o gatunkach wystêpuj¹cych tu roœlin i zwierz¹t), pawilon wielofunkcyjny z mo¿liwoœci¹ wykorzystania na cele konferencyjno-szkoleniowe, koncerty. 85 Strefy dla rekreacji czynnej zlokalizowane zosta³y wokó³ zalewu Balaton oraz przy ul. Rybnej. Dominuj¹ tu rozwi¹zania zapewniaj¹ce korzystanie z dostêpu do wody oraz obiektów kubaturowych, zlokalizowanych wokó³ po³udniowo-zachodniego brzegu zalewu. Strefy przeznaczone dla sportów zimowych zlokalizowano na przeciwleg³ych stokach najwy¿szego wzniesienia, w czêœci pó³nocno-zachodniej parku. Trasy dla narciarstwa biegowego poprowadzono maksymalnie wykorzystuj¹c obszar parku, zapewniaj¹c podbiegi, zjazdy i proste odcinki, co daje ich urozmaicenie. Park ekologiczny zlokalizowano na terenie dawnych stawów rybnych, gdzie maj¹ swoje gniazda cenne gatunki fauny i flory. Jest to strefa wzglêdnej ciszy, pozwalaj¹ca na spacery po prawie p³askim fragmencie parku, co u³atwi korzystanie z nich przez osoby niepe³nosprawne. Ogólnodostêpne strefy parkingowe (4) znajduj¹ siê na obrze¿ach parku, aby wyeliminowaæ zbêdny ruch ko³owy wewn¹trz parku. Park obejmowaæ ma powierzchniê 32,6 ha i otaczaæ zalew Balaton. Do parku zaprojektowano 7 wejœæ, rozmieszczonych na jego granicy (d³ugoœci ok. 3,2 km). Czêœæ z wejœæ (tzw. wejœcia drogowe – 5) znajdzie siê w ci¹gach istniej¹cych na zewn¹trz parku ulic miasta (z dopuszczeniem dojazdu: na parkingi, zaopatrzenia, obs³ugi parku), a czêœæ (tzw. wejœcia terenowe – 2) bêdzie przeznaczona wy³¹cznie dla ruchu pieszego. Przy wejœciach powinny byæ postawione tablice informacyjne o parku, z planem i regulaminem korzystania. Proponuje siê tak¿e ustawiæ metalowe tablice informacyjne dla niewidomych opisane pismem Breille’a. Ci¹gi pieszo-jezdne powinny byæ oœwietlone (g³ównie latarniami ulicznymi). Dla osób niepe³nosprawnych ruchowo planowane jest zast¹pienie istniej¹cych obecnie schodów odcinkami o niewielkim stopniu nachylenia. Œcie¿ki rekreacyjne przewidziano do spacerowania (w tym osób z wózkami dziecinnymi i inwalidzkimi), biegania, jazdy na rowerach lub rolkach. Zapewniono przy tym ich bezkolizyjnoœæ, dziêki odpowiedniej szerokoœci. Ponadto zaplanowano je na dwóch poziomach: dolnym – wokó³ zalewu Balaton i górnym – po wierzchowinie by³ego wyrobiska. Dla ich po³¹czenia zaprojektowano w pó³nocnej czêœci wyrobiska drewniane podesty z galeriami widokowymi. W wybranych, atrakcyjnych widokowo miejscach zaproponowano utworzenie placów i poszerzeñ œcie¿ek i ustawienie ³awek. W ci¹gu œcie¿ek rekreacyjnych zaplanowano budowê placu zabaw dla dzieci i tzw. „ma³piego gaju” – drabinek, pomostów, huœtawek, zje¿d¿alni i piaskownicy. Po wschodniej stronie wyrobiska, w okolicach pomostu widokowego przy górnej œcie¿ce spacerowej, zaprojektowano sztuczny wodospad, dzia³aj¹cy w obiegu zamkniêtym, a czerpi¹cy pompami wodê z zalewu. Wodospad, którego wody bêd¹ sp³ywaæ po naturalnej œcianie skalnej bêdzie stanowi³ dodatkow¹ atrakcjê parku. W obrêbie dawnych stawów rybnych planowane jest utworzenie œcie¿ek dydaktycznych z tabliczkami informacyjnymi, które maj¹ prowadziæ przez obszar z cennymi gatunkami fauny i flory. Podobne tabliczki proponuje siê umieœciæ w ró¿nych miejscach parku, informuj¹c np. o naturalnych elementach krajobrazu, ciekawych zjawiskach geologicznych, a tak¿e historii obiektu, w tym prowadzonej tu kiedyœ eksploatacji górniczej. Na terenie parku planowane s¹ tak¿e trasy zimowe dla narciarstwa biegowego, prowadz¹ce g³ównie jego obrze¿em. W pawilonie wielofunkcyjnym bêdzie mo¿liwoœæ wypo¿yczenia sprzêtu narciarskiego. W pó³nocno-zachodniej czêœci, przy pawilonie biwakowym, proponuje siê umieszczenie stanowiska do grillowania. W bezpoœredniej okolicy zalewu Balaton planowane jest utworzenie pla¿y trawiastej i piaszczystej. Na tej ostatniej mo¿e powstaæ boisko do siatkówki pla¿owej. Na samym zalewie proponuje siê utworzyæ m.in.: 86 w strze¿one k¹pielisko, odgrodzonego linami z p³ywakami od reszty zalewu, z wydzielon¹ stref¹ dla dzieci i z czterema stanowiskami ratowniczymi, w strefê dla wêdkarzy (w najspokojniejszej czêœci zbiornika). Strefa sportowa proponowana jest w po³udniowo-wschodniej czêœci parku. Ma tu powstaæ szereg boisk m.in. do tenisa (3 szt.), koszykówki (2 szt.), siatkówki (2 szt.), pi³ki no¿nej (1 szt.). W strefie tej mo¿na tak¿e zbudowaæ skatepark i tor dla ³y¿worolek. W okresie zimowym boiska do koszykówki mog¹ zamieniæ siê w lodowisko. W pó³nocno-zachodniej czêœci parku planowana jest budowa narciarskiego wyci¹gu orczykowego (d³ugoœæ 250 m, d³ugoœæ stoku: 360 m), a po drugiej stronie wzniesienia toru saneczkowego (d³ugoœæ ok. 120 m). W pó³nocno-wschodniej czêœci mo¿e powstaæ pole do minigolfowa o powierzchni oko³o 0,3 ha. W po³udniowo-zachodniej czêœci parku, na istniej¹cej skalnej œcianie o wysokoœci 12 m, proponuje siê budowê œcianki wspinaczkowej. U podstawy œciany zlokalizowano udostêpniaj¹cy pomost nad istniej¹cym tu oczkiem wodnym. W nowym pawilonie wielofunkcyjnym, zlokalizowanym w po³udniowej czêœci parku, pomiêdzy pla¿¹ a amfiteatrem, ma byæ miejsce dla klubu p³etwonurków i wêdkarzy, a tak¿e restauracja z barem. Mini-amfiteatr, znajduj¹cy siê na ty³ach pawilonu wielofunkcyjnego, o powierzchni oko³o 0,2 ha, bêdzie móg³ pomieœciæ 360 miejsc siedz¹cych. W okresie letnim mo¿e pe³niæ funkcjê kina. Ca³y kompleks parkowy planuje siê uzbroiæ w najnowsze urz¹dzenia m.in. internet bezprzewodowy, nag³oœnienie itp. We wschodniej czêœci parku planuje siê budowê pawilonu rehabilitacyjnego i pobytu dziennego. W ramach tego wariantu planuje siê równie¿ uporz¹dkowanie zieleni dziêki m.in.: w nasadzeniu drzew wzd³u¿ g³ównych ci¹gów komunikacyjnych oraz (³¹cznie ponad 500 szt.); w wycince krzewów i drzew powoduj¹cych erozjê biologiczn¹ i niszczenie utworów wapiennych na œcianach by³ego wyrobiska, co grozi ich osuwaniem siê lub obrywami. Przedstawion¹ koncepcjê zagospodarowania zalewu Balaton i jego otoczenia poddano weryfikacji ze wzglêdu na œrodki finansowe niezbêdne do jej realizacji, a pochodz¹ce z bud¿etu gminy oraz zapotrzebowanie spo³eczne. 2.10. Zalew Balaton w Miejscowym Planie Zagospodarowania Przestrzennego Obszar zalewu znajduje siê na pó³noc od centrum Trzebini, miêdzy ul. œw. Stanis³awa (od po³udnia), 22 lipca (od zachodu), M. Nowotki (od pó³nocy) i Rybn¹ (od wschodu) na wielu dzia³kach, z których zdecydowana wiêkszoœæ jest w³asnoœci¹ gminy (fot. 28). Teren na zewn¹trz wyrobiska wykazuje pofalowanie oraz brak zadrzewieñ. S¹ to g³ównie zdegradowane pastwiska, ³¹ki i nieu¿ytki. Od strony wschodniej, w pasie o szerokoœci oko³o 60 m, znajduj¹ siê wyschniête, o kszta³cie regularnych prostok¹tów stawy otoczone groblami. W 2005 r. dla terenu zalewu Balaton i otoczenia zgodnie ze Studium uwarunkowañ i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Trzebinia (uchwa³a Rady Miasta nr VI/48/V/2007 z 29 marca 2007 r.) i bêd¹cego w koñcowej fazie opracowania (przed uchwaleniem) MPZP dla obszaru Œródmieœcie-Centrum Trzebini (uchwa³a RM nr XIII/126/ VI/2011) zrealizowano Koncepcjê zagospodarowania terenu przy zbiorniku wodnym Balaton w Trzebini dla potrzeb sportu, rekreacji i imprez widowiskowych. Nale¿y zaznaczyæ, ¿e idea 87 Fotografia 2.28. Ewidencja dzia³ek wokó³ zalewu Balaton * zamalowane – nie nale¿¹ do gminy
ród³o: opracowanie E. Pietrzyk-Sokulska na podstawie maps.geoportal.gov.pl utworzenia na tym obszarze oœrodka rekreacyjnego by³a zawarta w ustaleniach MPO miasta i gminy Trzebinia ju¿ w 1990 r. i akceptowana przez mieszkañców. W koncepcji przyjêto, ¿e planowany oœrodek rekreacyjny powinien zapewniaæ wypoczynek codzienny dla mieszkañców miasta i gminy Trzebinia, ale tak¿e weekendowy dla okolicznych mieszkañców, zw³aszcza Chrzanowa i Krzeszowic. Zaplanowany program powinien obejmowaæ mo¿liwoœci jego czêœciowego u¿ytkowania tak¿e poza sezonem k¹pielowym (w okresie zimowym). Powierzchnia terenów pla¿owych, urz¹dzeñ sportowo – zabawowych i towarzysz¹cych im obiektów kubaturowych powinna odpowiadaæ pojemnoœci poszczególnych urz¹dzeñ rekreacyjnych, zw³aszcza tych bezpoœrednio obs³uguj¹cych tereny pla¿owe, a tak¿e powierzchni parkingów. Zaplanowano m.in. (rys. 2.10): w w zalewie – k¹pielisko strze¿one, pomosty dla wêdkarzy, mola dla wypoczywaj¹cych, w na nabrze¿u bezpoœrednio przylegaj¹cym do lustra wody – pla¿e piaszczyste i trawiaste, lodowisko (okres zimowy), obiekty gastronomiczne, zieleñ parkow¹, obiekty sanitarne, w na terenach otaczaj¹cych – tarasy widokowe, parkingi, œcie¿ki rowerowe i promenady dla pieszych (po³¹czenie z parkiem i Dworem Zieleniewskich), a tak¿e oœrodek konferencyjny. Orientacyjny koszt realizacji ca³ego przedsiêwziêcia zamyka³ siê kwot¹ 14 mln z³. Realizacja przedsiêwziêcia mia³a odbywaæ siê etapami, przy czym w pierwszej kolejnoœci mia³a dotyczyæ wnêtrza dawnego wyrobiska i zalewu wodnego. By³ to oczywiœcie plan maksimum, który jednak do chwili obecnej (czerwiec 2012 r.) nie zosta³ zrealizowany, przede wszystkim z braku funduszy. Aktualnie tworzona jest nowa koncepcja zagospodarowania, koryguj¹ca (ograniczaj¹ca) nieco poprzedni¹. UMiG Trzebinia zleci³ firmie architektonicznej wykonanie koncepcji programowo-przestrzennej zagospodarowania Balatonu wraz z otoczeniem. Koncepcja zak³ada utworzenie na 88 Rysunek 2.10. Koncepcja zagospodarowania zalewu Balaton
ród³o: Koncepcja zagospodarowania... 2005 r. omawianym terenie Parku Miejskiego pe³ni¹cego funkcje sportowo-rekreacyjno-wypoczynkowe. Koncepcja przedstawiona pocz¹tkowo w trzech wariantach poddana zosta³a akceptacji spo³ecznej i w jej wyniku aktualnie dokonywane s¹ odpowiednie korekty. Przyjêty wariant zak³ada ca³kowit¹ wymianê istniej¹cej w otoczeniu Balatonu zabudowy, a tak¿e wprowadzenie nowych rozwi¹zañ komunikacyjnych. Daje to mo¿liwoœæ maksymalnego wykorzystania naturalnych walorów obszaru, a jednoczeœnie – dziêki zaproponowanym rozwi¹zaniom – zwiêkszenie jego atrakcyjnoœci. Celem parku jest powstanie miejsc do rekreacji i wypoczynku, przede wszystkim dla mieszkañców gminy Trzebinia, ale tak¿e gmin oœciennych, a byæ mo¿e tak¿e aglomeracji œl¹skiej i krakowskiej. Podstawowe funkcje parku to: w wypoczynek w postaci wielu tras spacerowych o du¿ych walorach widokowych (wierzchowina nad Balatonem) przeznaczonych tak dla pieszych (w tym niepe³nosprawnych), jak i rowerów, a w zimie narciarstwa biegowego; w rekreacja w postaci œcie¿ek zdrowia z odpowiednimi urz¹dzeniami do æwiczeñ, pla¿ i miejsc do k¹pieli, place zabaw dla najm³odszych; w sport w postaci ró¿nego typu boisk sportowych, lodowiska, miejsc do nurkowania, wêdkowania, a tak¿e wspinaczki ska³kowej; w edukacja poprzez stworzenie œcie¿ek przyrodniczych, a tak¿e zapoznaj¹cych z budow¹ geologiczn¹ regionu. Te strefy funkcjonalne wyznaczone zosta³y na podstawie naturalnych predyspozycji rzeŸby terenu, istniej¹cych uk³adów komunikacyjnych i naturalnych walorów œrodowiska (rys. 2.11). Realizacja projektu ma byæ wykonana w ramach partnerstwa publiczno-prywatnego, ale teren ma pozostaæ w³asnoœci¹ UMiG Trzebinia. Planowany koszt realizacji zatwierdzonego wariantu nie powinien przekroczyæ 6 mln z³, przy czym realizacja bêdzie etapowa. 89 Rysunek 2.11. Koncepcja zagospodarowania zalewu Balaton wraz z otoczeniem
ród³o: Wstêpny projekt parku miejskiego... 2011 2.11. Konsultacje spo³eczne* W grudniu 2011 r. w ramach realizacji projektu Sigma for Water przeprowadzono ankietê telefoniczn¹ z mieszkañcami miasta i gminy Trzebinia. Dotyczy³a ona problemów zwi¹zanych z rekultywacj¹ i zagospodarowaniem zanieczyszczonego chemicznie wyrobiska Górka oraz zbiornika Balaton. Wybrano docelow¹ grupê respondentów, tj. pracowników sektora * £ukasz Lelek – IGSMiE PAN, Kraków. 90 Rysunek 2.12. Œwiadomoœæ mieszkañców dotycz¹ca wyrobiska Górka
ród³o: opracowanie w³asne na podstawie informacji otrzymanych od respondentów organizacji pozarz¹dowych (np. stowarzyszenia i fundacje), osoby prywatne zamieszka³e w okolicy zbiorników, pracowników administracji publicznej oraz placówek oœwiatowych. Odpowiedzi uzyskano od 20 osób, z czego 75% stanowili mê¿czyŸni, natomiast 25% kobiety. Ankietowani reprezentowali osoby z wy¿szym wyksztalceniem, a wiêkszoœæ z nich by³a w wieku 30–50 lat. Ankietowani wiedz¹, gdzie zlokalizowany jest zbiornik Górka, a znacz¹ca wiêkszoœæ (80%) jest œwiadoma zagro¿eñ z nim zwi¹zanych (rys. 2.12). Ponad 40% ankietowanych jest dobrze zorientowana w zakresie dotychczasowych dzia³añ w³adz lokalnych i akceptuje podejmowane przez ni¹ kroki, jednak 55% z nich nie interesuje siê dzia³aniami w³adz zwi¹zanymi z rekultywacj¹ zbiornika Górka. Respondenci zapytani o kierunek przysz³ego wykorzystania terenu wyrobiska Górka, udzielali odpowiedzi, i¿ chcieliby, aby powsta³y tam zabudowania gospodarczo-us³ugowo-wypoczynkowe, b¹dŸ ¿eby teren zosta³ zalesiony. Znacz¹ca wiêkszoœæ z nich (90%) wskaza³a tak¿e, i¿ inwestycje te powinny byæ finansowane przez Skarb Pañstwa, a gmina powinna zarz¹dzaæ powsta³ym obiektem. Z kolei na pytania odnoœnie wykorzystania zalewu Balaton, ankietowani odpowiadali siê za funkcj¹ rekreacyjn¹ zbiornika (80% respondentów) jednak wymaga ona uzupe³nienia o niezbêdn¹ infrastrukturê, gdy¿ obecnie jest niewystarczaj¹ca. Wskazywano przede wszystkim (95% respondentów) na stworzenie: gastronomii, wypo¿yczalni sprzêtu sportowego (pi³ki, wêdki itp.), boiska. Ponadto 30% ankietowanych zaproponowa³o np.: podwieszane baseny (ze wzglêdu na znaczn¹ g³êbokoœæ zbiornika Balaton), infrastrukturê, która pozwoli korzystaæ ze zbiornika przez ca³y rok, tj. œciana wspinaczkowa, plac zabaw oraz miejsce wydzielone dla dzieci, sprzêt p³ywaj¹cy, œcie¿ki przyrodniczo-dydaktyczne, œcie¿ki rowerowe, piesze trasy spacerowe, a tak¿e trasy narciarstwa biegowego. Na obiekty tego typu istnieje du¿e zapotrzebowanie na terenie gminy Trzebinia. 85% respondentów uzna³o za s³uszn¹ koncepcjê rekultywacji zbiornika Górka i wspólne zagospodarowanie go wraz ze zbiornikiem Balaton, jako jednego kompleksu rekreacyjno-wypoczynkowego. Tereny te, w opinii mieszkañców, sprzyjaj¹ wypoczynkowi i rekreacji (Balaton), b¹dŸ mog¹ tak¹ funkcjê pe³niæ po odpowiednim zagospodarowaniu (Górka). 91 3. ANALIZA EKONOMICZNA DLA ZBIORNIKÓW GÓRKA I BALATON* Wprowadzenie Analizê ekonomiczn¹ dla zbiorników przeprowadzono uwzglêdniaj¹c wysokoœæ niezbêdnych nak³adów inwestycyjnych na rekultywacjê i modernizacjê oraz kosztów funkcjonowania obiektów. Dodatkowo zidentyfikowano ekonomiczne, œrodowiskowe i spo³eczne korzyœci takich dzia³añ, wykorzystuj¹c metodê analizy kosztów i korzyœci (AKK). 3.1. Metoda analizy kosztów i korzyœci dla analizowanych zbiorników AKK jest metod¹ oceny projektów, programów i przedsiêwziêæ realizowanych najczêœciej w ramach sektora publicznego, polegaj¹c¹ na próbie skwantyfikowania niepieniê¿nych efektów ich realizacji. Ujmuje ona zarówno elementy iloœciowe, jak i jakoœciowe oraz aspekty ekonomiczne, spo³eczne i ekologiczne, dostarczaj¹c wielu niezbêdnych informacji o uzyskiwanych korzyœciach, a tak¿e wskazuj¹c najlepsz¹ opcjê do realizacji (inwestycje, przedsiêwziêcie itp.). AKK ma swój w³asny algorytm realizacji sk³adaj¹cy siê z kolejnych etapów, pocz¹wszy od okreœlenia celu analizy po dokonanie oceny i wyboru najlepszego rozwi¹zania (rys. 3.1). Okreœlenie celu AKK ¯ Identyfikacja kosztów oraz korzyœci przedsiêwziêcia ¯ Kwantyfikacja rozpoznanych kosztów i korzyœci ¯ Wycena (waloryzacja pieniê¿na) kosztów i korzyœci ¯ Uwzglêdnienie rozk³adu kosztów i korzyœci w czasie (dyskontowanie) ¯ Okreœlenie formu³y porównania kosztów i korzyœci ¯ Dokonanie oceny i wyboru rozwi¹zania Rysunek 3.1. Algorytm realizacji analizy kosztów i korzyœci
ród³o: Becla, Czaja, Zieliñska 2012 * Renata Koneczna, Joanna Kulczycka – IGSMiE PAN, Kraków. 92 Kryteria dla algorytmu podawane s¹ w ujêciu finansowym (w pieni¹dzu) z wykorzystaniem wiedzy prowadz¹cego analizê (Becla, Czaja, Zieliñska 2012). Metoda AKK nale¿y do grupy technik analiz finansowo-ekonomicznych (pozosta³e to analiza efektywnoœci kosztowej, ocena wp³ywu ekonomicznego, ocena wp³ywu inwestycji na œrodowisko i metoda analizy logicznej) czêsto stosowanych przy wyborze projektów dofinansowanych z funduszy strukturalnych, gdy¿ szacowane efekty projektu s¹ przedstawiane zazwyczaj w kategoriach finansowych. Procedura postêpowania polega na obliczaniu tzw. zaktualizowanej wartoœci netto (NPV) oraz finansowej wewnêtrznej stopy zwrotu (IRR), a w dalszej fazie na w³¹czeniu (w formie opisowej lub finansowej) czynników, które nie daj¹ siê ³atwo uj¹æ w kategoriach finansowych kosztów i korzyœci (np. wp³yw projektu na œrodowisko). Z tego wzglêdu wskaŸnikiem stosowanym przy ocenie jest ekonomiczna stopa zwrotu (ERR). W zwi¹zku z tym dla AKK istotne znaczenie maj¹ ustalenia dotycz¹ce: w realnej analizy i oceny nak³adów inwestycyjnych, w czasu trwania inwestycji (np. na podstawie oceny potencjalnej bazy zasobowej), w weryfikacji kosztów funkcjonowania (energii, materia³ów, wynagrodzenia, amortyzacji, op³at i podatków), w analizy przychodów (w tym cen z uzyskiwanych produktów, wzrostu wartoœci gruntów odzyskanego lub oczyszczonego terenu, jak i okolicznych dzia³ek, eliminacji zagro¿eñ dla œrodowiska, poprawy komfortu ¿ycia mieszkañców), w przyjêtej do oceny stopy dyskontowej (dla przedsiêbiorcy to 10–12%, natomiast dla inwestycji gminnej – 5%). Poniewa¿ AKK wymaga tak¿e zbadania wp³ywu projektu netto na dobrobyt gospodarczy to czêsto w analizach dokonuje siê: w przeliczenia cen rynkowych na ceny kalkulacyjne, w monetaryzacji oddzia³ywañ pozarynkowych – gdy projekt przynosi efekty polegaj¹ce na zmniejszeniu wp³ywu na œrodowisko, spo³eczeñstwo lub zdrowie, (np. model Environmental Landscape Feature), w w³¹czenia dodatkowych efektów poœrednich (jeœli s¹ istotne), w zdyskontowania oszacowanych kosztów i korzyœci, w obliczenia wskaŸników efektywnoœci ekonomicznej (ekonomiczna zaktualizowana wartoœæ netto, ekonomiczna stopa zwrotu i wskaŸnik K/K). Dla ma³ych przedsiêwziêæ aspekty ekologiczne i spo³eczne s¹ trudne do wyra¿enia w ujêciu finansowym i dlatego rekomendowane s¹ do prowadzenia w formie opisowej. Wynika to z faktu, i¿ prezentowane dla nich efekty œrodowiskowe s¹ ograniczone i mog¹ nie przek³adaæ siê na mierzalne zmiany jakoœci aktywów œrodowiskowych. Dlatego te¿ prowadzenie pe³nej AKK zgodnie z zaleceniami prezentowanymi w funduszach strukturalnych (Podrêcznik… 2009) powinno dotyczyæ tylko du¿ych projektów (koszty inwestycyjne powy¿ej 25 mln EUR). Dla ma³ych projektów nale¿y przeprowadziæ jakoœciow¹ i iloœciow¹ ocenê ekonomicznych, spo³ecznych i œrodowiskowych korzyœci, których nie uwzglêdniono w analizie finansowej. Wyniki powinny byæ prezentowane w postaci opisowej, bez przeliczania na wartoœci pieniê¿ne (Jaspers, POLSKA 2011). AKK mo¿na prowadziæ na podstawie za³o¿eñ metodycznych opisanych w Przewodniku… (2008). Dla okreœlenia op³acalnoœci rekultywacji i zagospodarowania zbiornika Górka oraz Balaton zidentyfikowano koszty i korzyœci i porównano je z wariantem 0 – zaniechania inwestycji (tzn. „nie robiæ nic”): 93 Efekty pozytywne (korzyœci) w rekultywacja sk³adowiska odpadów red mud oraz zbiornika po alkalicznych odciekach – zmniejszenie negatywnego wp³ywu na œrodowisko (eliminacja zagro¿enia dla jakoœci wód podziemnych, poprawa komfortu ¿ycia mieszkañców itp.), w przywrócenie obiektowi i otoczeniu wartoœci przyrodniczych i u¿ytkowych, w harmonijne zmiany krajobrazu przekszta³conego dzia³alnoœci¹ górnictwa odkrywkowego, w zagospodarowanie otoczenia zalewu Balaton w kierunku rekreacyjno-sportowym – zwiêkszenie atrakcyjnoœci turystycznej regionu, wzrost miejsc pracy w us³ugach oko³oturystycznych itp., w uporz¹dkowanie otoczenia zalewu Balaton i zbiornika Górka – zieleñ urz¹dzona, zwiêkszenie atrakcyjnoœci gospodarczej regionu – budowa infrastruktury dla strefy aktywnoœci gospodarczej, w funkcje socjalne i spo³eczne u³atwiaj¹ce rozwijanie kontaktów spo³ecznych i komunikacji, promowanie aktywnoœci kulturalnej i handlowej, eliminacja stref marginalizacji spo³ecznej. Efekty negatywne (koszty) w okresowe zwiêkszenie poziomu ha³asu i emisji zanieczyszczeñ mechanicznych (roboty ziemne, wywóz szlamów ze zbiornika), Tabela 3.1. Szacowane korzyœci spo³eczne i ekologiczne zwi¹zane z rekultywacj¹ i zagospodarowaniem zbiorników Lp. Korzyœci/koszty Jednostka 1. Przywrócenie wartoœci u¿ytkowych i przyrodniczych terenu w wyniku kompleksowej rekultywacji (technicznej i biologicznej) – poprawa estetyki krajobrazu – oszacowanie wielkoœci ceny odzyskanego terenu w stosunku do pierwotnej wartoœci jego nabycia oraz obszarów przyleg³ych 2. Zwiêkszenie poziomu zatrudnienia – zmniejszenie iloœci osób bezrobotnych w gminie/regionie iloœæ osób (biznes park, strefa aktywnoœci gospodarczej) 3. Zwiêkszenie iloœci zatrudnienia w firmach podwykonawczych i us³ugowych zwi¹zanych z dzia³alnoœci¹ biznes parku i stref¹ aktywnoœci gospodarczej – za³o¿ono 10% liczby z poz. 2 4. Zwiêkszenie wp³ywu œrodków finansowych do bud¿etu gmin: w podatki lokalne (od nieruchomoœci) itp. mln z³ 5. Zwiêkszenie wp³ywów do bud¿etu gmin z tytu³u podatku dochodowego PIT i CIT. W przypadku podatków PIT i CIT udzia³ gminy we wp³ywach okreœlono w art. 4–6 ustawy z dnia 13 listopada 2003 r. o dochodach jednostek samorz¹du terytorialnego (6,71% ca³kowitych wp³ywów dla CIT i 39,34% dla PIT) mln z³ 6. Zwiêkszenie wp³ywów do bud¿etu z tytu³u podatku VAT (Ustawa z dnia 11.03.2004 r. o podatku od towarów i us³ug) mln z³ 7. Minimalizacja oddzia³ywania na œrodowisko oraz zdrowie spo³ecznoœci lokalnej w zwi¹zku ze zmniejszeniem (w koñcowym efekcie wyeliminowaniem) emisji zanieczyszczeñ do wody i zlikwidowanie zagro¿enia dla miasta Trzebinia (bomba ekologiczna) mln z³ 8. Negatywny wp³yw procesu transportu na mobilnoœæ, istniej¹c¹ infrastrukturê itd. w zwi¹zku z nasileniem ruchu lokalnego w okresie prowadzenia rekultywacji i zagospodarowania obiektów mln z³
ród³o: opracowanie w³asne na podstawie Kulczycka, Uberman, Cholewa 2012 94 ha/mln z³ iloœæ osób w nieprzewidziane awarie w trakcie prowadzenia prac rekultywacyjnych (m.in. utylizacja alkalicznych odcieków – mo¿liwoœæ ska¿enia gleb w otoczeniu i wód np. w poni¿ej le¿¹cym zalewie Balaton). Szacowane korzyœci spo³eczne i ekologiczne zwi¹zane z rekultywacj¹ i zagospodarowaniem zbiorników przedstawiono w tabeli 3.1. 3.2. Analiza ekonomiczna zbiornika Górka i Balaton W metodzie AKK przyjmuje siê zazwyczaj do oceny kilka wariantów dzia³ania, których koszty i efekty porównywane s¹ z wariantem 0 (zaniechania inwestycji). Dla zbiornika Górka dotyczy to wykonania minimalnego zakresu prac, polegaj¹cego tylko na odpompowaniu odcieków nagromadzonych w czaszy by³ego wyrobiska i ich utylizacji. Ze wzglêdów ekonomicznych (praktycznie bez nak³adów inwestycyjnych, przy kosztach operacyjnych – 0,1 mln PLN rocznie) jest to wariant pozornie najkorzystniejszy. Jego realizacja, a w³aœciwie rezygnacja z prac rekultywacyjnych, stwarza wiele powa¿nych zagro¿eñ, nie tylko dla lokalnego œrodowiska. Prognozowane zwiêkszenie wielkoœci dop³ywów wód podziemnych (do nawet 605 m3/d) ze strefy Ÿródliskowej do zbiornika (w wyniku zatapiania likwidowanej kopalni wêgla kamiennego Siersza i stabilizowania poziomu wód podziemnych) i ich kontaktu z odpadami zgromadzonymi na sk³adowisku bêdzie potencjalnym Ÿród³em sta³ego generowania niebezpiecznych odcieków. Tempo zape³niania zbiornika Górka mo¿e byæ znacznie szybsze, gro¿¹c nieprzewidywalnym ich wylaniem poza obrêb zbiornika. Odcieki powstaj¹ce z przemywania zgromadzonych na sk³adowisku odpadów typu red mud charakteryzuj¹ siê wysok¹ alkalicznoœci¹ i zawartoœci¹ metali ciê¿kich, maj¹ wiêc negatywny wp³yw na œrodowisko (w szczególnoœci jakoœæ wód podziemnych i gleb). Istnienie zbiornika stanowi wiêc potencjalne zagro¿enie dla miasta i jego mieszkañców, zw³aszcza ¿e po³o¿ony on jest na wzniesieniu w pó³nocnej czêœci miasta. Spêkania, zjawiska krasowe w utworach pod³o¿a, a tak¿e stare zroby pogórnicze mog¹ dodatkowo u³atwiaæ migracjê odcieków w g³¹b górotworu i zanieczyszczaæ istniej¹cy w tym obszarze GZWP 452, który stanowi zaopatrzenie w wodê pitn¹ dla ca³ego regionu. Zbiornik odcieków mo¿e tak¿e mieæ wp³yw na pogorszenie jakoœci wód w zalewie Balaton (po³¹czenie sztolni¹), a tym samym na zdrowie korzystaj¹cych z k¹pieli mieszkañców Trzebini i okolicy. Przedstawione (rozdz. 2.7) warianty rekultywacji i zagospodarowania zbiornika Górka uwzglêdniaj¹ ochronê obszarów w jego otoczeniu, ale tak¿e regionu (Wielowariantowa koncepcja rekultywacji… 2010; Cholewa 2012). Wariant I – obejmuje m.in.: w przygotowanie infrastruktury technicznej, przede wszystkim dróg dojazdowych (czêœæ po³udniowa); w likwidacjê sk³adowiska odpadów red mud – wywóz na sk³adowisko zewnêtrzne – oko³o 48 000 ´ w samochodach ciê¿arowych o noœnoœci 20 Mg (odleg³oœæ 40 km); w odpompowanie i utylizacjê alkalicznych odcieków oraz oczyszczenie dna zbiornika z niebezpiecznych szlamów (5 tys. m3) – wywóz na specjalne dla nich sk³adowisko zewnêtrzne (1 tys. m3 po osuszeniu); w formowanie skarp wyrobiska (nasi¹kniête odciekami stanowi¹ zagro¿enie obrywami i osuwiskami); 95 w budowê systemu drena¿u dla wód podziemnych dop³ywaj¹cych ze strefy Ÿródliskowej we wschodniej czêœci wyrobiska; w rekultywacjê techniczn¹ oraz biologiczn¹; w monitoring œrodowiska. Wariant II w pozostawienie sk³adowiska odpadów typu red mud, znajduj¹cego siê w zachodniej czêœci zbiornika Górka; w odpompowanie niebezpiecznych odcieków i usuniêcie szlamu z dna (osuszenie i wywiezienie na sk³adowisko zewnêtrzne – oko³o 1 tys. m3); w przykrycie sk³adowiska warstw¹ izoluj¹c¹, zabezpieczaj¹c¹ je od infiltracji wód opadowych i tworzenia odcieków oraz wykonanie systemu drena¿u u jego podnó¿a; w rekultywacja techniczna i biologiczna; w monitoring œrodowiska. Wariant III w czasowe przemieszczenie odpadów znajduj¹cych siê w wyrobisku Górka do specjalnie wykonanej i uszczelnionej kwatery (5 ha); w ods³oniêcie strefy Ÿródliskowej wód podziemnych; w ochrona gatunków (zaraza czerwonawa) – utworzenie u¿ytku ekologicznego; w utworzenie w wyrobisku oczka wodnego (900 m2); w budowa systemu drena¿u; w udro¿nienie sztolni dla odpompowywanych odcieków; w formowanie skarp i wierzchowiny sk³adowiska – rekultywacja techniczna; w rekultywacja biologiczna (11,5 ha); w monitoring œrodowiska. Wariant IV w uformowanie sk³adowiska odpadów w zachodniej czêœci zbiornika Górka, z czêœciowym przemieszczeniem ze strefy Ÿródliskowej; w uszczelnianie sk³adowiska warstw¹ izoluj¹c¹; w utworzenie sztucznego w¹wozu w strefie Ÿródliskowej wód podziemnych; w rekultywacja biologiczna – tworzenie siedlisk wodno-b³otnych oraz nasadzenia uzupe³niaj¹ce; w monitoring œrodowiska. Nale¿y zaznaczyæ, ¿e w wariancie I wyszczególniono dwie mo¿liwoœci rekultywacji sk³adowiska. W wersji „A” w wyniku przewiezienia odpadów typu red mud na wytypowane sk³adowisko niezbêdne bêd¹ kolejne dzia³ania, polegaj¹ce na przykryciu odpadów warstw¹ izoluj¹c¹, uformowaniu odpowiednich spadków terenu i uszczelnieniu powierzchni zwa³owiska, odizolowaniu go od kontaktu z wodami opadowymi w celu wyeliminowania powstania odcieków. Wody opadowe z terenu sk³adowania powinny byæ ujête u podnó¿a sk³adowiska odpadów systemem drena¿u i odprowadzane do oczyszczalni. Takie rozwi¹zanie problemu sk³adowania odpadów spowoduje realny wzrost kosztów realizacji wariantu I o oko³o 17,6 mln z³ (³¹cznie 190,2 mln z³). Natomiast wariant „B” wi¹¿e siê z wykonaniem uszczelnionej kwatery, w której zostan¹ zdeponowane odpady. Wymusza to praktycznie budowê nowej czêœci istniej¹cego sk³adowiska w celu odizolowania przewiezionych odpadów z Górki, zarówno od ewentualnie dop³ywaj¹cych tam wód gruntowych, jak i wód 96 opadowych, a co za tym idzie eliminacjê ich przemywania i tworzenia zanieczyszczonych odcieków. Realizacja tego wariantu spowoduje realny wzrost kosztów o oko³o 17,4 mln z³ (³¹cznie190,1 mln z³). W ramach ka¿dego z rozpatrywanych wariantów rekultywacji zbiornika Górka zak³ada siê udro¿nienie sztolni, prace zwi¹zane z usuniêciem i utylizacj¹ zgromadzonych odcieków i ich odprowadzaniem do cieków powierzchniowych. Ka¿dy z rozpatrywanych wariantów charakteryzuje siê pewnymi konsekwencjami œrodowiskowymi, prawnymi lub ekonomicznymi (tab. 3.2). Tabela 3.2. Konsekwencje wprowadzenia wariantów 0–IV Wariant Konsekwencje œrodowiskowe prawne ekonomiczne 0 w zanieczyszczenie œrodowiska na terenie w wzrost op³at za w wysokie koszty obs³ugi – obiektu i wokó³ niego, tj. brak roœlin od sk³adowanie odpadów ci¹g³e odpompowywanie 2000 r., zanieczyszczenie gleb np. (art. 237 Prawo Ochrony odcieków oko³o metale ciê¿kie i wód podziemnych np. Œrodowiska) 100 tys. z³/rok; zbiornik GZWP 352 oraz wód w utrata wartoœci powierzchniowych (ska¿enie silnie otaczaj¹cego terenu alkalicznymi odciekami); w niszczenie roœlinnoœci; w ryzyko zanieczyszczenia zbiornika Balaton I w zwiêkszony poziom ha³asu – transport; w pozwolenia wodno-prawne na zrzut w emisja zanieczyszczeñ – transport odcieków i wywóz odpadów; w zwiêkszona emisja py³ów – rekultywacja techniczna; eliminacja skutków zagro¿eñ œrodowiska II w przywrócenie walorów przyrodniczych i u¿ytkowych obiektowi i otoczeniu; w czasowe zwiêkszenie poziomu ha³asu i emisji py³ów – prace ziemne w pozwolenia wodno-prawne na zrzut odcieków w przywrócenie walorów przyrodniczych i u¿ytkowych obiektowi i otoczeniu; w czasowe zwiêkszenie poziomu ha³asu i emisji py³ów – prace ziemne w pozwolenia wodno-prawne na zrzut odcieków, prawo budowlane, ustawa o odpadach i sk³adowaniu, prawo ochrony œrodowiska w przywrócenie walorów przyrodniczych i u¿ytkowych obiektowi i otoczeniu; w czasowe zwiêkszenie poziomu ha³asu i emisji py³ów – prace ziemne w prawo wodne, ustawa o ochronie œrodowiska, prawo budowlane, pozwolenia wodno-prawne III IV
ród³o: Wielowariantowa koncepcja rekultywacji… 2010; Cholewa 2012 97 w koszty transportu; w koszty budowy infrastruktury technicznej £¹czne koszty realizacji poszczególnych wariantów oszacowano na poziomie od 22,8 mln z³ – 190,2 mln z³ (tab. 3.3). Koszty eksploatacyjne dla wyszczególnionych powy¿ej wariantów ró¿ni¹ siê od siebie i wynosz¹ dla okresu 20-letniego od 2,2 mln z³ do 72,8 mln z³ (tab. 3.4). Tabela 3.3. Zestawienie nak³adów inwestycyjnych dla wariantów I–IV [tys. z³] Przewidywany koszt Lp. Zadanie 1. Roboty przygotowawcze, ziemne i niwelacje terenu 2. Budowa dróg tymczasowych 3. Rekultywacja techniczna 4. Oczyszczanie wód oraz udro¿nienie sztolni 5. Rekultywacja biologiczna 6. Monitoring œrodowiska Razem wariant I wariant II wariant III wariant IV 6 6 6 6 601 601 601 601 161 678 550 14 137 4 402 6 426 5 889 6 206 6 206 21 413 15 730 13 123 13 123 88 88 88 88 190 212 22 864 34 161 24 426
ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie: Wielowariantowa koncepcja rekultywacji... 2010; Cholewa 2012 Tabela 3.4. Szacunkowe koszty eksploatacyjne realizacji poszczególnych wariantów dla 20-letniego okresu [mln z³] Rodzaj kosztu Koszty eksploatacyjne Wariant 0 Wariant I Wersja A Wariant I Wersja B Wariant II Wariant III Wariant IV 2,2 72,8 2,2 72,8 2,2 2,2
ród³o: Wielowariantowa koncepcja rekultywacji… 2010 Dla wariantu IV s¹ to koszty zwi¹zane m.in. z: w odprowadzaniem wód (opadowych i podziemnych) z terenu wyrobiska z wykorzystaniem systemu drena¿u oraz sztolni – 40 tys. z³/rok, w monitoringiem œrodowiska (wielkoœæ opadów atmosferycznych, jakoœæ wód podziemnych, osiadanie czaszy zrekultywowanego wyrobiska) – 30 tys. z³/rok, w monitoringiem efektów rekultywacji – 30 tys. z³/rok, w zabiegami pielêgnacyjnymi – 12 tys. z³/rok. Naj³atwiejszym do realizacji wydaje siê byæ Wariant II, polegaj¹cy na przykryciu z³o¿onych odpadów warstw¹ izoluj¹c¹, uformowaniu odpowiednich spadków terenu i uszczelnieniu powierzchni sk³adowiska. Nak³ady inwestycyjne, w przypadku realizacji tego wariantu, to prawie 23 mln z³. Wysokie s¹ jednak koszty operacyjne (np. osobowe, monitoringu, oczyszczania i odprowadzania czystych oraz oczyszczonych wód) siêgaj¹ce kwoty 3,3 mln z³ rocznie. Jego realizacja spowoduje przywrócenie obecnie zdegradowanemu terenowi wartoœci u¿yt98 kowych i przyrodniczych. Nast¹pi równie¿ proces rewitalizacji, polegaj¹cy na ponownym zagospodarowaniu terenu (w tym oczyszczeniu, przebudowie i modernizacji istniej¹cego pokrycia terenu) i przywróceniu stanu umo¿liwiaj¹cego pe³nienie przez ten teren funkcji u¿ytkowych. Przykrycie zdeponowanych odpadów warstw¹ izolacyjn¹ nie wyeliminuje jednak najistotniejszego problemu, jakim jest ich kontakt z wodami dop³ywaj¹cymi do wyrobiska ze strefy Ÿródliskowej. Wi¹¿e siê to z koniecznoœci¹ zarówno monitorowania iloœci i jakoœci powstaj¹cych odcieków, jak równie¿ procesu oczyszczania, a nastêpnie zrzutu oczyszczonych wód do cieków powierzchniowych. W trakcie prac rekultywacyjnych nale¿a³oby tak¿e wzi¹æ pod uwagê okresowy zwiêkszony poziom py³u, ha³asu i spalin w rejonie prowadzenia prac. Z punktu widzenia ochrony œrodowiska i minimalizowania negatywnego oddzia³ywania na nie, najkorzystniejszym by³by wariant III, polegaj¹cy na prze³o¿eniu odpadów w ramach wyrobiska, przygotowaniu uszczelnionej kwatery oraz ponownym ich zdeponowaniu i odpowiednim szczelnym przykryciu tak, aby obejmowa³o ca³¹ ich objêtoœæ. Koszty inwestycyjne, zwi¹zane z realizacj¹ wariantu III oszacowano na poziomie 34,1 mln z³, a koszty eksploatacyjne oko³o 0,1 mln z³/rok. Realizacja wariantu III rekultywacji sk³adowiska odpadów przemys³owych i niebezpiecznych Górka pozwoli³aby na przywrócenie obecnie zdegradowanemu terenowi wartoœci u¿ytkowych i przyrodniczych. Nast¹pi³by tak¿e proces rewitalizacji, polegaj¹cy na ponownym zagospodarowaniu terenu (w tym oczyszczeniu, przebudowie i modernizacji istniej¹cego pokrycia terenu) oraz przywróceniu stanu umo¿liwiaj¹cego pe³nienie przez ten teren funkcji u¿ytkowych. Wykonanie systemu drena¿u wód w strefie Ÿródliskowej wyeliminuje g³ówny powód tworzenia siê odcieków. Rozwi¹zaniem tañszym od wariantu III jest wariant IV, polegaj¹cy na prze³o¿eniu czêœci odpadów na ju¿ istniej¹ce sk³adowisko, co pozwoli ods³oniæ strefê Ÿródliskow¹. Ponadto proponowane jest utworzenie w tym miejscu w¹wozu oraz odizolowanie odpadów. Nak³ady inwestycyjne szacuje siê na poziomie 24,4 mln z³, a koszty eksploatacyjne 0,1 mln z³ rocznie. Ze wzglêdu na koniecznoœæ przeprowadzenia prac ziemnych w doœæ szerokim zakresie, a tak¿e prac konstrukcyjnych systemów drena¿u, konieczne by³oby wype³nienie wymogów formalnych stawianych tego typu pracom w prawie budowlanym. Realizacja wariantu IV pozwoli³aby na przywrócenie obecnie zdegradowanemu terenowi wartoœci u¿ytkowych i przyrodniczych. Proces rewitalizacji polega³by na ponownym zagospodarowaniu terenu (w tym oczyszczeniu, przebudowie i modernizacji istniej¹cego pokrycia terenu) i przywróceniu jego funkcji przyrodniczych. Zosta³by tak¿e zlikwidowany kontakt wód dop³ywaj¹cych do wyrobiska ze strefy Ÿródliskowej i zdeponowanych odpadów. Rekomendowanym przez w³adze powiatowe do dalszej analizy zosta³ wariant IV. Przy jego wyborze kierowano siê: w wyeliminowaniem negatywnego oddzia³ywania na œrodowisko sk³adowiska odpadów oraz zbiornika odcieków, w doprowadzeniem gruntów na terenie kamienio³omu do standardu okreœlonego w Rozporz¹dzeniu Ministra Œrodowiska z dn. 9.09.2002 r. w sprawie standardów, jakoœci ziemi (Dz.U. Nr 165, poz. 1359), w wykonaniem rekultywacji przyrodniczej i zagospodarowaniem terenu zgodnie z zapisami planu zagospodarowania przestrzennego. 99 Analiza ekonomiczna rozwa¿anego wariantu zosta³a sporz¹dzona z wykorzystaniem metody zdyskontowanych przep³ywów pieniê¿nych (DCF), której podstawowymi wynikami jest wartoœæ zaktualizowana netto (NPV) oraz wewnêtrzna stopa zwrotu (IRR). Istnieje tak¿e jednoczesna mo¿liwoœæ wyliczania wartoœci oraz wielkoœci dodatkowych. Analizê przeprowadzono bazuj¹c na obliczeniach i szacunkach jednostkowych przy za³o¿eniu: w braku przychodów w okresie projekcji, w sta³ych kosztów eksploatacyjnych, w stopie dyskontowej w wysokoœci 5%, co jest zgodne z zasadami przedsiêwziêæ podlegaj¹cych dofinansowaniu z funduszy strukturalnych, w czasu trwania inwestycji: 3 lata na okres przygotowawczy (realizacja inwestycji) i 20 lat na okres eksploatacyjny, w dotacji z NFOŒiGW (85%) oraz udzia³ œrodków w³asnych na poziomie 15%, które uwzglêdniono w strukturze finansowania nak³adów inwestycyjnych projektu, w podatku dochodowego w wysokoœci 19%, w niezbêdnych nak³adów inwestycyjnych ponoszonych zgodnie z harmonogramem w ci¹gu 3 lat trwania inwestycji (2011–2013).
ród³a finansowania inwestycji zaprezentowano w tabeli 3.5. Tabela 3.5. Mo¿liwe Ÿród³a finansowania inwestycji w latach 2011–2013 [z³] Wyszczególnienie Dotacja Kapita³ w³asny Razem 2011 2012 2013 Razem 4 209 200 5 323 550 11 229 350 20 762 100 742 800 939 450 1 981 650 3 663 900 4 952 000 6 263 000 13 211 000 24 426 000
ród³o: opracowanie w³asne na podstawie: Wielowariantowa koncepcja rekultywacji… 2010; Cholewa 2012 Analiza op³acalnoœci projektu liczona metod¹ NPV (wartoœæ zaktualizowana netto) przy 5% stopie dyskontowej i bez uwzglêdnienia dotacji (wariant IV) wykazuje ujemn¹ wartoœæ (–) 22,72 mln z³, natomiast z dotacj¹ (–) 3,25 mln z³. Ujemne wartoœci wskaŸników NPV œwiadcz¹ o braku finansowej op³acalnoœci inwestycji, równie¿ z dotacj¹. Dla pozosta³ych wariantów wartoœæ zaktualizowana netto jest równie¿ ujemna, nawet przy uwzglêdnieniu dotacji na poziomie 85% ca³kowitych nak³adów inwestycyjnych (tab. 3.6). Tabela 3.6. Wartoœæ zaktualizowana netto (NPV) dla wariantów I–IV [mln z³] Wyszczególnienie NPV (z dotacj¹) NPV (bez dotacji) Wariant I Wariant I Wersja A Wersja B –12,76 –172,48 Wariant II Wariant III Wariant IV –12,74 –3,74 –3,15 –3,25 –172,34 –21,66 –30,88 –22,72
ród³o: opracowanie w³asne 100 Przyczyn¹ ujemnych wartoœci wskaŸników efektywnoœci jest brak dochodowoœci inwestycji w ujêciu finansowym. Jednak wprowadzenie wyceny potencjalnych korzyœci dla œrodowiska metod¹ AKK wskazuje, ¿e takie dzia³ania s¹ uzasadnione z punktu widzenia op³acalnoœci spo³ecznej i œrodowiskowej. Mo¿na bowiem za³o¿yæ, ¿e eliminacja samego zagro¿enia dla œrodowiska i odzyskanie terenu pod budowê Strefy Aktywnoœci Gospodarczej bêdzie generowaæ znacznie wiêksze korzyœci ni¿ ponoszone koszty. Korzyœci te zwi¹zane s¹ z dodatkowymi przychodami uzyskanymi z podatków lub zmniejszenia bezrobocia. Ponadto, jak wynika z przeprowadzonego w pierwszej dekadzie marca 2013 r. przetargu og³oszonego przez starostwo powiatowe w Chrzanowie Kontrakt nr 1 – Zaprojektowanie i wykonanie rekultywacji zbiornika odpadów niebezpiecznych i szkodliwych po zak³adach „Górka” w Trzebini (nr BL-VI.272. 121.2012) koszty te mog¹ byæ ni¿sze. We wstêpnym rozstrzygniêciu przetargu z³o¿ono dwie oferty – pierwsza na kwotê ponad 13 mln z³, a druga na oko³o 20 mln z³. W przypadku braku odwo³añ podpisanie umowy przewidywane jest na koniec marca 2013 r. Czas realizacji powy¿szego przedsiêwziêcia przewidziano na 30 miesiêcy od momentu podpisania umowy (czyli koniec 2015 r.). Niezale¿nie od wyniku przetargu obie oferty oszacowano poni¿ej kosztów za³o¿onych w Wielowariantowej Koncepcji (2010). Dla zalewu Balton i jego otocznia zaproponowano zagospodarowanie na cele sportowo-rekreacyjno-wypoczynkowe. Nak³ady inwestycyjne oszacowa³a firma SAO Investment w ramach opracowania pt. Koncepcja parku miejskiego w Trzebini (2010). W trakcie prac studialnych i projektowych zaproponowa³a ona dwuwariantow¹ koncepcjê programowo-przestrzenn¹ rozwi¹zañ optymalnych z punktu widzenia przysz³ego u¿ytkowania parku na ka¿dym etapie realizacji. Ca³kowite nak³ady inwestycyjne proponowanych wariantów ró¿ni¹ siê kwot¹ ponad 4 mln z³ (tab.3.7). Jednak zakres g³ównych dzia³añ pozostaje w³aœciwie bez zmian, a ró¿nice Tabela 3.7. Zestawienie nak³adów inwestycyjnych dla wariantu I i II [tys. z³] Lp. Koszty inwestycyjne Nazwa zadania wariant I wariant II 1. Ci¹gi pieszo-jezdne 325 325 2. Ci¹gi pieszo-rowerowe 650 546 3. Œcie¿ki piesze 273 130 4. Place/punkty widokowe 650 520 5. Tarasy/deptaki 520 650 6. Parkingi 572 572 7. Tereny sportowe 2 100 1 000 8. Trasy do narciarstwa biegowego 156 169 9. Powierzchnia piaszczysta 250 250 10. Uporz¹dkowanie zieleni/wycinka drzew 286 286 11. Projektowana zabudowa 6 500 3 800 12 282 8 248 Razem
ród³o: wstêpny projekt parku miejskiego; Koncepcja… 2011 101 polegaj¹ na zastosowaniu m.in. tañszych materia³ów oraz stopniu wykorzystania istniej¹cej zabudowy i form zagospodarowania terenu (przede wszystkim urz¹dzeñ sportowych). Rekomendowanym wariantem jest koncepcja pierwsza, zak³adaj¹ca ca³kowit¹ wymianê istniej¹cej zabudowy. Wariant 2 mo¿na traktowaæ jako opcjê minimum lub wariant przejœciowy. Mo¿liwe jest tak¿e przyjêcie wariantu 3, poœredniego, zawieraj¹cego rozwi¹zania zawarte w dwóch poprzednich. Istotne znaczenie dla takich rozwi¹zañ powinna mieæ jednak analiza ekonomiczna z wykorzystaniem koncepcji kosztów cyklu ¿ycia (LCC), tj. uwzglêdniaj¹ca nie tylko nak³ady inwestycyjne, ale roczne koszty eksploatacyjne planowanych rozwi¹zañ. Istotne znaczenie ma te¿ sposób finansowania takiej inwestycji zarówno na etapie nak³adów inwestycyjnych (np. wsparcie z funduszy strukturalnych), jak i mo¿liwych do osi¹gniêcia przychodów z prowadzenia dzia³alnoœci turystyczno-rekreacyjnej. Wymaga³oby to tak¿e nawi¹zania wspó³pracy z potencjalnymi przedsiêbiorcami zainteresowanymi rozwojem w³asnego biznesu na tym terenie. Ciekawym rozwi¹zaniem mo¿e byæ te¿ stworzenie partnerstwa publiczno-prywatnego, co jest coraz czêœciej praktykowane w krajach UE, a szczególnie wœród partnerów projektu Sigma for Water. Przydatnym narzêdziem do prowadzenia negocjacji z partnerami biznesowymi, jak i do dzia³añ marketingowych s¹ wizualizacje architektoniczne danego przedsiêwziêcia oraz wskazanie na etapie planowania potencjalnych korzyœci dla inwestorów. 4. PARTNERSTWO PUBLICZNO-PRYWATNE (PPP) JAKO PROSTE NARZÊDZIE ZAGOSPODAROWANIA I ROZWOJU INFRASTRUKTURY* 4.1. Wprowadzenie Partnerstwo publiczno-prywatne (PPP) to œwiadczenie us³ug po¿ytku publicznego przez podmioty prywatne. Jest ono usankcjonowane Ustaw¹ z dnia 19 grudnia 2008 r. o partnerstwie publiczno-prywatnym (Dz.U. 2008, Nr 19, poz. 100). W wiêkszoœci krajów œwiata ten instrument rozwoju infrastruktury i œwiadczenia us³ug powszechnego po¿ytku gospodarczego jest rozwiniêt¹ form¹ inwestowania w sektor publiczny. W Polsce praktycznie zaczyna on dopiero obecnie nabieraæ znaczenia. Nie znaczy to, i¿ wczeœniej tego typu instrument nie dzia³a³, by³y bowiem zawierane wieloletnie umowy cywilno-prawne, które sprzyja³y wspó³pracy podmiotów publicznych i partnerów prywatnych. Umowy takie by³y powszechne m.in. w sektorze wodno-kanalizacyjnym, utylizacji odpadów, a tak¿e nieco póŸniej w budownictwie komunalnym, zw³aszcza w obrêbie gmin. * Anna Henclik, Joanna Kulczycka – IGSMiE PAN, Kraków. 102 PPP jest jednym z konkurencyjnych sposobów finansowania inwestycji publicznych. Wykorzystanie opcji PPP i u¿ycia nowych instrumentów finansowych daje dodatkowe mo¿liwoœci przez tzw. „zakup na raty”. Taki sposób sp³acania nak³adów na dane przedsiêwziêcie pozwala gminom unikn¹æ wysokiego udzia³u kosztów inwestycyjnych w ich wydatkach, zwiêkszaj¹cych zad³u¿enie i jednoczeœnie rozszerzyæ front nowych inwestycji. W zwi¹zku z tym uwa¿a siê, i¿ PPP to przysz³oœæ rozwoju regionalnego oraz odpowiedŸ na potrzebê oszczêdnego, a zarazem efektywnego realizowania zadañ publicznych. PPP oferuje szereg korzyœci: w inteligentne po³¹czenie mo¿liwoœci podmiotu publicznego z finansami i efektywnoœci¹ partnera prywatnego; w najlepsze praktyki oraz uczciwe i przejrzyste zasady wspó³pracy sektora publicznego i prywatnego; w podzia³ zadañ i ryzyka pomiêdzy partnerami. W zwi¹zku z powy¿szym PPP to korzystne ekonomicznie i proste w za³o¿eniu narzêdzie rozwoju infrastrukturalnego oraz œwiadczenia us³ug u¿ytecznoœci publicznej w warunkach permanentnego ograniczania zasobów finansowych bud¿etów w³adz samorz¹dowych i rz¹du. Podmioty publiczne dziêki wspó³pracy z sektorem prywatnym finansuj¹ oczekiwan¹ przez wyborców infrastrukturê, uruchamiaj¹ proces œwiadczenia us³ug publicznych, a równolegle rozpoczynaj¹ proces systematycznej obs³ugi zobowi¹zañ wobec partnera, który zaanga¿owa³ w przedsiêwziêcie w³asne zasoby ekonomiczne. PPP pozwala na rozwój strategicznych obszarów dzia³alnoœci publicznej przy zapewnieniu zewnêtrznego finansowania. Jest to ogromna zaleta z punktu widzenia polityki fiskalnej oraz ulga dla rosn¹cego zad³u¿enia bud¿etów publicznych. Mo¿liwoœæ unikniêcia finansowania ca³oœci inwestycji ze œrodków publicznych umo¿liwia czêsto realizacje projektów, które w innych warunkach by³yby niemo¿liwe do wykonania. PPP mo¿e byæ zatem traktowane jako remedium na zad³u¿enie gmin, które blokuje wziêcie kredytów niezbêdnych na inwestycje. Jednym z podstawowych modeli PPP jest tworzenie tzw. spó³ki celowej z udzia³em podmiotu publicznego i prywatnego do realizacji konkretnego przedsiêwziêcia. Wtedy spó³ka ma œrodki na realizacjê przedsiêwziêcia, a ryzyko gminy ograniczone jest do wysokoœci wniesionych przez ni¹ wk³adów. PPP oprócz mechanizmu finansowania realizuje ideê partnerstwa, gdy¿ ka¿da ze stron wnosi okreœlony kapita³, ale podejmuje tak¿e zobowi¹zania i ryzyko, przy jednoczesnych korzyœciach, zgodnie z celem który realizuje. PPP to tak¿e przejaw dojrza³oœci w³adz, które dla realizacji w³asnych celów anga¿uj¹ partnerów wykonuj¹cych je najefektywniej. Jednak bardzo istotny w PPP jest wybór odpowiedniego partnera prywatnego, gdy¿ umowa o PPP zawierana jest przynajmniej na kilka lat i ma doprowadziæ do realizacji przedsiêwziêcia. Dlatego musi byæ ona poprzedzona analiz¹ przedsiêwziêcia w celu okreœlenia jego efektywnoœci oraz ryzyka wynikaj¹cego z realizacji. Ta procedura trwa doœæ d³ugo, co ma wp³yw na czas realizacji inwestycji. W Polsce wdra¿anie PPP stwarza wiele problemów i nie jest tak powszechnie stosowane, jak w innych krajach UE. Wynika to przede wszystkim z: w braku utrwalonych wzorców dla tego typu przedsiêwziêæ; w uregulowañ prawnych, nie zawsze wychodz¹cych naprzeciw inicjatywom tego typu; w postawy nieufnoœci potencjalnych partnerów; w z³o¿onoœci procedur administracyjnych zwi¹zanych z zawieraniem umowy o PPP – zbytnia biurokracja, zniechêcaj¹ca partnerów do anga¿owania siê we wspó³pracê. 103 Mo¿liwe formy wspó³pracy to: w umowa o œwiadczenie us³ug polega na zaanga¿owaniu prywatnego podmiotu do wykonywania okreœlonego zadania – inwestycji, us³ugi, lub np. zarz¹dzanie k¹pieliskiem, sprzeda¿ biletów, w kontrakt mened¿erski polega na przekazaniu sektorowi prywatnemu zarz¹dzania konkretn¹ sfer¹ us³ug, w koncesja polega na umowie, w której podmiot prywatny dokonuje inwestycji np. na terenie gminy i bierze odpowiedzialnoœæ za projekt, budowê, finansowanie i zarz¹dzanie danym przedsiêwziêciem, czerpi¹c korzyœci w postaci op³at z tytu³u œwiadczenia okreœlonych us³ug, w umowy typu BOT (Build, Operate, Transfer – buduj, eksploatuj, przeka¿ / Build, Own, Transfer – buduj, posiadaj, przeka¿) oznacza, i¿ partner prywatny buduje obiekt, eksploatuje go przez okreœlony czas, a nastêpnie przekazuje go gminie; modyfikacje umów to BOOT (Build, Own, Operate, Transfer – buduj, posiadaj, eksploatuj, przeka¿), BOO (Build – Own – Operate), w leasing (dzier¿awa) – gmina korzysta z przedmiotu leasingu lub dzier¿awy, który pozostaje w³asnoœci¹ prywatn¹ lub gmina udostêpnia maj¹tek podmiotowi prywatnemu, pozostaj¹c jego w³aœcicielem, w przeniesienie prawa w³asnoœci mienia komunalnego na podmiot prywatny ca³kowicie eliminuje z obszaru danego przedsiêwziêcia gminê, choæ nie nale¿y uto¿samiaæ tej sytuacji ze zrzekniêciem siê przez gminê odpowiedzialnoœci za wykonywanie okreœlonych us³ug, jest ona bowiem zobligowana do tego ustawowo. Nale¿y przy tym pamiêtaæ, ¿e Ustawa o PPP nie mo¿e dzia³aæ bez Ustawy z 9 stycznia 2009 r. o koncesji na roboty budowlane i us³ugi (Dz.U. Nr 19, poz. 101) oraz Ustawy z dnia 29 stycznia 2004 r. Prawo zamówieñ publicznych (Dz.U. Nr 19, poz. 177). Zgodnie z Ustaw¹ o PPP realizowane mog¹ byæ nastêpuj¹ce rodzaje przedsiêwziêæ: w zaprojektowanie lub realizacja inwestycji, w œwiadczenie us³ug publicznych przez okres powy¿ej 3 lat, je¿eli obejmuje eksploatacjê, utrzymanie lub zarz¹dzanie niezbêdnym do tego sk³adnikiem maj¹tkowym, w dzia³anie na rzecz rozwoju gospodarczego i spo³ecznego, w przedsiêwziêcie pilota¿owe, promocyjne, naukowe lub kulturalne wspomagaj¹ce realizacjê zadañ publicznych. Zamkniêcie katalogu przedsiêwziêæ eliminuje wspó³pracê PPP w innych obszarach, np. partnerzy publiczni i prywatni mog¹ dzia³aæ wspólnie jedynie w zakresie budowy urz¹dzeñ wodnych oraz ochrony przed powodzi¹ i susz¹ (ustawa Prawo wodne). Dotychczasowe bariery dla powszechnoœci dzia³ania PPP: w brak utrwalonych wzorców dla tego typu przedsiêwziêæ, w uregulowania prawne, nie zawsze wychodz¹ce naprzeciw inicjatywom tego typu, w postawy nieufnoœci potencjalnych partnerów, w procedury administracyjne zwi¹zane z zawieraniem umowy o PPP – zbytnia biurokracja, zniechêcaj¹ca partnerów do anga¿owania siê we wspó³pracê. 104 4.2. Wiarygodnoœæ i op³acalnoœæ projektu PPP Projekt PPP mo¿na uznaæ za „wiarygodny finansowo” (inaczej akceptowalny przez banki), jeœli kredytodawcy s¹ gotowi do jego sfinansowania (zazwyczaj na zasadach finansowania projektu). Wiêkszoœæ wsparcia finansowego ze strony osób trzecich na rzecz projektów PPP ma formê d³ugoterminowego finansowania wierzycielskiego. Zazwyczaj wynosi ono od 70 do nawet 90% ³¹cznej wymaganej sumy finansowania (np. dla PPP korzystaj¹cych z modelu inicjatyw finansowania prywatnego), w zale¿noœci od postrzeganego ryzyka zwi¹zanego z projektem. Finansowanie wierzycielskie jest tañszym Ÿród³em finansowania ni¿ udzia³ kapita³owy, poniewa¿ wi¹¿e siê ze stosunkowo mniejszym ryzykiem. W przypadku kredytów przeznaczonych na realizacjê projektów PPP (zwanych zazwyczaj „finansowaniem projektu” lub „finansowaniem z ograniczonym regresem”) g³ównym Ÿród³em zabezpieczeñ s¹ przep³ywy œrodków pieniê¿nych zwi¹zane z projektem. Projekt publiczno-prywatny jest op³acalny, jeœli przynosi spo³eczeñstwu dodatni zysk netto wiêkszy ni¿ zysk, który zosta³by osi¹gniêty przy zastosowaniu innej formy przeprowadzenia zamówieñ (okreœlany w porównaniu z sytuacj¹, w której nie zosta³by zrealizowany ¿aden projekt). Etap analizy przedsiêwziêcia pozwala oceniæ ju¿ na pocz¹tku, jaka struktura p³atnoœci bêdzie mo¿liwa do uzyskania, ile (i kiedy) bêd¹ w stanie zap³aciæ w³adze lub u¿ytkownicy, w jaki sposób wp³ynie to na zakres i strukturê projektu oraz poziom us³ug, a tak¿e jakie ryzyko zwi¹zane z projektem bêd¹ gotowe wzi¹æ na siebie podmioty z sektora prywatnego. Analiza taka powinna u³atwiæ sektorowi publicznemu wskazanie wszelkich d³ugoterminowych zobowi¹zañ fiskalnych (jawnych i ukrytych), jakie mog¹ wynikn¹æ z realizacji projektu PPP. 4.3. Wspó³finansowanie PPP z funduszy unijnych Formu³a PPP ma silnie ugruntowan¹ pozycjê instytucjonaln¹ wewn¹trz UE. Komisja Europejska (KE) popiera [www.ippp.pl]: w zwiêkszenie, we wspó³pracy z Europejskim Bankiem Inwestycyjnym (EBI), funduszy dla projektów typu PPP poprzez przedefiniowanie przewidzianych dla PPP instrumentów finansuj¹cych oraz stworzenie tego typu projektom odpowiednich gwarancji finansowych, w ulepszenie zasad oraz procedur ubiegania siê o dofinansowanie z funduszy UE w celu wyrównania szans, pomiêdzy tradycyjnymi zamówieniami publicznymi a PPP w dostêpie do œrodków pomocowych UE, w stworzenie innowacyjnych i bardziej efektywnych regulacji prawnych, umo¿liwiaj¹cych UE kapita³owe uczestnictwo w prywatnych przedsiêwziêciach w celu bezpoœredniego inwestowania w poszczególne projekty, w rozwa¿enie opracowania europejskich regulacji prawnych dla modelu koncesyjnego, w skuteczniejsze upowszechnianie wiedzy i dobrych praktyk, jak równie¿ utworzenie europejskiego centrum konsultacyjnego w zakresie PPP (European PPP Expertise 105 Centre, EPEC), którego cz³onkowie (KE, EBI, cz³onkowie UE, pañstwa kandyduj¹ce oraz inne pañstwa) bêd¹ mieli realny wp³yw na kszta³towanie PPP jako metody realizacji zadañ publicznych. UE przewiduje szereg instrumentów wspieraj¹cych podmioty publiczne w ³¹czeniu funduszy UE z PPP przy realizacji zadañ publicznych: w EPEC – europejskie centrum konsultacyjne w zakresie PPP (European PPP Expertise Centre), powo³ane do ¿ycia w koñcu 2009 r. na mocy komunikatu KE na temat PPP. Celem tej organizacji jest wsparcie krajów cz³onkowskich UE w praktyce stosowania PPP, w zakresie d³ugoterminowego wsparcia przy realizacji projektów typu PPP oraz w procesie optymalizacji wykorzystywania œrodków z funduszy UE: strukturalnego oraz spójnoœci. w EBI (Europejski Bank Inwestycyjny) i jeden z cz³onków EPEC. Instytucja UE, której celem jest finansowanie d³ugoterminowych inwestycji wed³ug zasady nie dla zysku, pomoc przy wdra¿aniu dyrektyw UE, jak równie¿ wsparcie dla poszczególnych projektów infrastrukturalnych. Do koñca 2010 r. EBI zainwestowa³ w blisko 20 funduszy, bêd¹c dodatkowym Ÿród³em kapita³u dla poszczególnych projektów. w JASPERS (Joint Assistance to Support Projects in European Regions – Wspólna Pomoc we Wspieraniu Projektów dla Europejskich Regionów) jest narzêdziem wspieraj¹cym kraje z centralnej i wschodniej czêœci UE w realizacji du¿ych inwestycji przy wykorzystywaniu œrodków z funduszów UE: strukturalnego oraz spójnoœci. Do krajów objêtych programem JASPERS zaliczaj¹ siê Bu³garia, Czechy, Cypr, Estonia, Wêgry, £otwa, Litwa, Malta, Polska, Rumunia, S³owacja i S³owenia. Sam program polega na udzieleniu bezp³atnego wsparcia podmiotom publicznym przy zarz¹dzaniu konkretnymi projektami oraz przy aplikowaniu o dotacje UE, tak, ¿eby wnioski o dofinansowanie trafiaj¹ce do KE by³y odpowiednio wysokiej jakoœci, ze znacznymi szansami powodzenia. Program JASPERS zarz¹dzany jest przez EBI, a jego sponsorami s¹ KE, Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju (EBOR) oraz Kreditanstalt für Wiederaufbau (KfW) – niemiecki bank wspieraj¹cy procesy przemian oraz innowacji w Niemczech, Europie i na œwiecie. w JESSICA (Joint European Support for Sustainable Investment in City Areas – Wspólne Europejskie Wsparcie na rzecz Zrównowa¿onego Inwestowania w Obszarach Miejskich), inicjatywy KE realizowane we wspó³pracy z EBI i Council of Europe Development Bank (Bank Rozwoju Rady Europy; CEB) promuj¹ce zrównowa¿one inwestowanie, wzrost i poprawê warunków socjalnych w obszarach miejskich UE, oferuj¹c ich kredytowanie, np. w zakresie budowy mieszkañ komunalnych. w Project Bonds (Projekt „Obligacje”; PB) to aktualnie opracowywane przez EPEC narzêdzie, którego celem ma byæ udzielanie gwarancji finansowej przedsiêwziêciom w ich wstêpnej fazie wdra¿ania, tj. w okresie, w którym ryzyko rynkowego niepowodzenia projektu jest najwy¿sze. PB dedykowany jest miejskim projektom rewitalizacyjnym o du¿ej skali, a metoda wyliczania przys³uguj¹cego danemu projektowi wsparcia oparta ma byæ na prognozie przychodów, które wytworzona lub zrewitalizowana infrastruktura miejska przysparzaæ bêdzie za poœrednictwem podatków. G³ównym celem PB jest doprowadzenie kapita³u do finansowania miejskich inwestycji infrastrukturalnych. 106 w LGTT (Loan Guarantee Instrument for Trans-European Networks – Transport (Fundusz Gwarancyjny dla projektów „TEN-T”), którego celami s¹ finansowanie pan-europejskich inwestycji w infrastrukturê transportow¹, w fazie tu¿ po oddaniu infrastruktury do u¿ytkowania, kiedy ryzyko ekonomicznej nieop³acalnoœci przedsiêwziêcia jest najwy¿sze, oraz zwiêkszenie udzia³u sektora prywatnego w tego rodzaju inwestycjach. Fundusz „Marguerite” (FM) nazywany jest funduszem Europy roku 2020 dla energii, zmian klimatycznych i infrastruktury, a ukierunkowany jest na rozwój „zielonych” inwestycji infrastrukturalnych wewn¹trz UE w nastêpuj¹cych sektorach: transporcie, energetyce i odzysku surowców. G³ównymi sponsorami obliczonego na 20 lat FM s¹ EBI, francuski Caisse des Dépôts et consignations, w³oski Cassa Depositi e Prestiti, hiszpañski Instituto de Crédito Oficial, niemiecki KfW oraz PKO Bank Polski. Zak³adana docelowa kapitalizacja FM wynosi 1,5 mld EUR (z czego wp³aconych zosta³o ju¿ 700 mln EUR), a rozpoczêcie dzia³alnoœci finansowej planowane by³o na 2012 r., z 4-letnim okresem inwestowania w projekty infrastrukturalne o du¿ej skali. 4.4. Partnerstwo publiczno-prywatne w Polsce W Polsce ustawy, reguluj¹ce PPP i koncesje na roboty budowlane lub us³ugi, obowi¹zuj¹ od ponad trzech lat i od tego czasu obserwuje siê powolny wzrost przedsiêwziêæ, przygotowywanych do realizacji z udzia³em partnera prywatnego. Ta formu³a stanowi zarówno wyzwanie, jak i szansê dla rozwoju inwestycji w obliczu kryzysu finansów publicznych. Liczba og³oszeñ o wybór partnera/koncesjonariusza w latach 2009–2011 kszta³towa³a siê nastêpuj¹co (Zaremba 2012): w 2009 r. – 8 projektów PPP, 33 koncesje, w 2010 r. – 23 projekty PPP, 39 koncesji, w 2011 r. – 18 projektów PPP, 24 koncesje. W sumie, w latach 2009–2011 by³o 126 og³oszeñ (rzeczywistych, bez powtórzeñ), a do lutego 2012 r. podpisano 28 umów w trybie PPP. Wynika z tego, ¿e podpisane umowy projektów PPP stanowi¹ oko³o 20% liczby og³oszeñ. Pozosta³e projekty s¹ w toku lub zosta³y uniewa¿nione – najczêœciej ze wzglêdu na brak oficjalnie z³o¿onych ofert przez potencjalnych partnerów prywatnych. W trzech ostatnich latach dominowa³y (72%) przedsiêwziêcia prowadzone w trybie koncesji na roboty budowlane i us³ugi. Przedsiêwziêcia takie cechuj¹ siê najkrótszym czasem trwania umowy/kontraktu. Najczêœciej partnerem publicznym w przedsiêwziêciach realizowanych wed³ug PPP jest samorz¹d terytorialny (gminy i miasta – 66%). Udzia³ administracji rz¹dowej jest niewielki. Konsekwencj¹ tego, i¿ projekty realizowane s¹ na szczeblu samorz¹dowym jest ich stosunkowo niewielka wartoœæ, która waha siê pomiêdzy 600 tys. z³. a 375 mln z³. W porównaniu z projektami europejskimi, gdzie œrednia wartoœæ projektu wed³ug EPEC EIB (European PPP Expertise Centre, European Investment Bank) mia³a wartoœæ 163 mln euro, polskie projekty maj¹ ma³¹ wartoœæ. Wed³ug Dyrektora Generalnego Centrum PPP, jedn¹ z podstawowych przyczyn niskiej wartoœci realizowanych obecnie w Polsce projektów PPP jest brak zaanga¿owania w³adzy publicznej szczebla krajowego w ich realizacjê. Projekty takie realizowane 107 w oparciu o PPP mog³yby dotyczyæ np. kolejnictwa, transportu powietrznego, s¹downictwa, wiêziennictwa itp. Wa¿nym aspektem projektów PPP jest zaanga¿owanie profesjonalnych doradców zewnêtrznych. Wed³ug raportu Centrum PPP [www.centrum-ppp.pl] oko³o 24% wszystkich projektów PPP, do których zaanga¿owano doradców zewnêtrznych zakoñczy³a siê podpisaniem umowy, a 31% og³oszeñ zosta³o anulowane. W przypadku nie anga¿owania doradców zewnêtrznych do procesu przygotowania projektu PPP, oko³o 10% zakoñczy³o siê podpisaniem umowy, a oko³o 62% og³oszeñ zosta³o anulowanych. W styczniu 2012 r. zespó³ Platformy PPP przygotowa³ i przeprowadzi³ badanie ankietowe dotycz¹ce kosztów doradztwa przy projektach PPP, ze szczególnym uwzglêdnieniem projektów uniewa¿nionych (Karczewski 2011). Rozes³ano 90, a otrzymano informacjê o 70 planowanych do realizacji w PPP/koncesji projektach, których dotyczy³o poœrednio (przetarg na doradztwo) lub bezpoœrednio (PPP/koncesja) 133 postêpowañ przetargowych, niektóre z tych postêpowañ by³y powtarzane nawet trzy razy. Uniewa¿niono 30 postêpowañ na wybór partnera prywatnego (z czego 20 uniewa¿nione by³o z przyczyny nie z³o¿enia ofert przez partnera prywatnego); koszt przygotowania tych postêpowañ wyniós³ ponad 1,78 mln z³. Koszty doradztwa przy projektach uniewa¿nionych (24) kszta³towa³y siê nastêpuj¹co: w w wiêkszoœci przypadków (18/24) poœród uniewa¿nionych projektów koszt doradztwa mieœci³ siê w zakresie 8–60 tys. z³ (poni¿ej progu); w w 3/24 przypadkach koszt doradztwa by³ znacz¹co wy¿szy i mieœci³ siê w przedziale 8–700 tys. z³ i zosta³ poniesiony przez du¿e miasta wojewódzkie. Koszty doradztwa przy pozosta³ych projektach PPP (17): w w 8/17 przypadkach koszt doradztwa mieœci³ siê w przedziale od 8–60 tys. z³ (poni¿ej progu); w w 7/17 przypadkach koszt doradztwa by³ znacz¹co wy¿szy i mieœci³ siê w przedziale 300–1800 tys. z³ i zosta³ poniesiony przez du¿e miasta wojewódzkie. W wiêkszoœci przypadków doradca przeprowadzi³ analizy przedrealizacyjne, kompleksowe doradztwo transakcyjne (prawne, finansowo – ksiêgowe i techniczne). Dla du¿ych projektów infrastrukturalnych, koszt doradztwa waha³ siê od 500 tys. do 1800 tys. z³. 5. REKOMENDACJE DLA POLITYK LOKALNYCH, REGIONALNYCH, KRAJOWYCH I UE* Master Plan jest narzêdziem umo¿liwiaj¹cym kompleksow¹ ocenê rozwi¹zania danego problemu w zakresie tworzenia infrastruktury coraz powszechniej stosowanym przez w³adze * Joanna Kulczycka, El¿bieta Pietrzyk-Sokulska – IGSMiE PAN, Kraków. 108 regionalne i lokalne w UE. Jego celem jest zaproponowanie i wybór optymalnego rozwi¹zania dla zidentyfikowanego problemu, np. poprawy stanu œrodowiska wodnego w danym regionie. Wybrany i opisany przyk³ad dotyczy³ zbiorników Górka i Balaton, które – pomimo, i¿ s¹ pod zarz¹dem ró¿nego szczebla w³adz – zosta³y zaprezentowane w jednym wspólnym dokumencie. Istot¹ i celem Master Planu by³o poszukiwanie takich rozwi¹zañ, które pozwalaj¹ na wykorzystanie synergii wynikaj¹cej z po³o¿enia i wzajemnej zale¿noœci zbiorników, a tak¿e okreœlenia ich funkcji w wybranym regionie. Zalet¹ i przewag¹ Master Planu nad dotychczasowymi dokumentami jest ujêcie analizowanego problemu z uwzglêdnieniem uwarunkowañ lokalnych, regionalnych, krajowych, jak i UE. Dziêki temu mo¿liwe jest zidentyfikowanie rekomendacji i proponowanych zmian w tych obszarach. W ujêciu lokalnym dla poprawy stanu œrodowiska istotne znaczenie ma: 1. Zwiêkszenie œwiadomoœci ekologicznej mieszkañców o stanie zagro¿enia œrodowiska i mo¿liwoœciach jego poprawy i korzyœciach dla wzrostu komfortu ¿ycia. 2. Intensyfikacja wspó³pracy pomiêdzy jednostkami samorz¹du terytorialnego a lokalnymi przedsiêbiorcami w zakresie zagospodarowania terenów poprzemys³owych jakimi s¹ zbiorniki Górka i Balaton wraz z otoczeniem. Dotyczy to m.in. kompleksowej rekultywacji i zagospodarowania na cele rekreacyjno-wypoczynkowe, np. przy wspó³udziale PPP. 3. Kompleksowe wykorzystanie wszystkich walorów œrodowiska w otoczeniu zbiorników Górka i Balaton, które przy zaanga¿owaniu gminy, banków, przedsiêbiorców, NGO, mieszkañców i turystów powinno docelowo doprowadziæ do utworzenia œcie¿ek przyrodniczych, rozwoju geoturystyki na bazie posiadanych atrakcji geologicznych (ska³ki, jaskinie, wyrobiska pogórnicze), jak i renowacji i adaptacji zabytkowych dworów, pa³aców na cele np. wypoczynkowo-szkoleniowe (m.in. M³oszowa – lata 2015–2017). 4. Stworzenie lokalnej strategii marketingowej w celu zainteresowania przedsiêbiorców inwestowaniem w tym obszarze, m.in. poprzez wykorzystanie proponowanych w Master Planie wizualizacji 3D koncepcji architektonicznych rozwoju infrastruktury turystycznej wokó³ zbiorników, a tak¿e informowanie na bie¿¹co lokalnej spo³ecznoœci o korzystnych warunkach inwestowania na terenach poprzemys³owych, którym przywróci siê wartoœci przyrodniczo-u¿ytkowe. Jest to szczególnie istotne zw³aszcza dla tworzonej w ich s¹siedztwie infrastruktury dla Strefy Aktywnoœci Gospodarczej (do 2020 r.). 5. Tworzenie efektywnych instrumentów wsparcia dla rozwoju lokalnej przedsiêbiorczoœci dla projektów rewitalizacyjnych – poszukiwanie Ÿróde³ finansowania dla przedsiêbiorców zainteresowanych inwestycjami turystyczno-rekreacyjnymi na terenach poprzemys³owych. 6. Rozwój wspó³pracy pomiêdzy lokalnymi podmiotami zarz¹dzaj¹cymi obiektami rekreacyjno-wypoczynkowymi, w tym wymiana wiedzy w zakresie wypracowanych modeli zarz¹dzania, tworzenie wspólnych materia³ów promocyjno-reklamowych, produktów lokalnych itp. (uzupe³nianie oferty turystycznej). 7. Wdra¿anie PPP do realizacji projektów rewitalizacyjnych obszarów poprzemys³owych. Na poziomie regionalnym istotne znaczenie ma: 1. Uwzglêdnienie w strategiach rozwoju turystyki mo¿liwoœci zagospodarowania zbiorników wodnych, w tym utworzonych na terenach pogórniczych. 2. Uwzglêdnienie w programach ma³ej retencji zbiorników wodnych powsta³ych w dawnych kamienio³omach. 109 W ujêciu kraju istotne znaczenie powinno mieæ: 1. Opracowanie mapy lokalizacji obszarów poprzemys³owych w Polsce wraz z opisem uwarunkowañ przyrodniczych wokó³ nich. 2. Opracowanie narodowej strategii rozwoju obszarów poprzemys³owych, w tym z uwzglêdnieniem powsta³ych w nich zbiorników wodnych. 3. Dla k¹pielisk utworzonych na terenach pogórniczych konieczne wydaje siê wprowadzenie rozporz¹dzeniem w³aœciwego ministra na wykonanie profilu wodnego na ró¿nych g³êbokoœciach (raz na cztery lata) w celu identyfikacji potencjalnych zanieczyszczeñ zagra¿aj¹cych zdrowiu, które mog¹ byæ wymywane z osadów dennych. 4. Promowanie i wspieranie dzia³añ w zakresie PPP, a tak¿e koordynacja i realizacja zadañ s³u¿¹cych efektywnemu przygotowaniu i realizacji projektów, podejmowanie dzia³añ zwi¹zanych z doradztwem i wsparciem podmiotów publicznych w zakresie przygotowania projektów PPP, wspó³praca z Europejskim Centrum Wiedzy o PPP, Komisj¹ Europejsk¹ i Europejskim Bankiem Inwestycyjnym oraz z innymi instytucjami krajowymi i zagranicznymi w tym wymiana dobrych praktyk. 5. Wprowadzenie zmian prawnych u³atwiaj¹cych zagospodarowanie „dzikich” zbiorników wodnych. W obszarze UE mo¿na zaproponowaæ: 1. Dalsze poszerzanie wspó³pracy w ramach projektów UE (np. Interreg) dotycz¹cych wymiany najlepszych praktyk i rozwi¹zañ w wybranych obszarach badawczych, w tym zarz¹dzania gospodark¹ wodn¹. 2. Zwiêkszenie roli europejskiego systemu informacji wodnej (WISE – http://www.wise-rtd.info/en]. 3. Utrzymanie wsparcia finansowego dla dzia³alnoœci zwi¹zanej ze zwiêkszaniem wykorzystania zasobów wodnych w UE i popraw¹ ich jakoœci. 4. Wprowadzenie Master Planu jako standardu do procedury planowania i zarz¹dzania zbiornikami wodnymi i terenami podmok³ymi w UE w celu zwiêkszenia zasobów wodnych i utrzymania odpowiedniej ich jakoœci. 5. Opracowanie Master Planu dla zarz¹dzania zbiornikami wodnymi i terenami podmok³ymi UE wraz z wypracowaniem jednolitych wytycznych dla ich tworzenia. LITERATURA Aktualizacja Programu ochrony œrodowiska dla gminy Trzebinia na lata 2010–2013 wraz z przeprowadzeniem Oceny strategicznej oddzia³ywania programu ochrony œrodowiska (projekt) Cz. 1. Aktualizacja programu ochrony œrodowiska dla gminy Trzebinia na lata 2010–2013 z paŸdziernika 2009 r. Albinus J., 2002 – Industrial Waste Contaminated Lake Trzebinia, Poland – Technical Note No. 1 – Description of pollution, DANCEE Project ref. No. 128/031. Albinus J., 2004 – Industrial Waste Contaminated Lake Trzebinia, Poland – Completion Report, Recommendations for remediation, DANCEE Project ref. No. 128/031. Analiza projektów w zakresie rozwoju infrastruktury turystycznej zagospodarowania obszarów wodnych dofinansowanych z funduszy strukturalnych w latach 2004–2011 zasady, wymagania, rezultaty, luty 2011, Wielkopolski Instytut Jakoœci. Becla A., Czaja S., Zieliñska A., 2012 – Analiza kosztów i korzyœci w wycenie œrodowiska przyrodniczego, Difin, Warszawa. B³oñska A., 2010 – Siedliska antropogeniczne na wy¿ynie œl¹skiej jako miejsca wystêpowania rzadkich i zagro¿onych gatunków torfowiskowych klasy Scheuchzerio-Caricetea nigrae (Nordh. 1937) R. Tx 1937, Woda–Œrodowisko–Obszary Wiejskie, t. 10, z. 1(29). Ch³opecka A., 1994 – Wp³yw ró¿nych zwi¹zków kadmu, miedzi, o³owiu i cynku na formy tych metali w glebie oraz na ich zawartoœæ w roœlinach. IUNG Seria R. Cholewa J., 2012 – Opinia do opracowania pod tytu³em Wielowariantowa koncepcja przedsiêwziêcia: Rekultywacja zbiornika odpadów niebezpiecznych i szkodliwych po zak³adach „Górka” w Trzebini, paŸdziernik (mat. arch. PBS). Cholewa M., 2011 – Ocena projektu proponowanego wariantu rekultywacji zbiornika „Górka” w oczach spo³eczeñstwa Trzebini – ankietyzacja ustna (telefoniczna) i opracowanie wyników badañ (mat. arch. PBS), Kraków. Czop M., Motyka J., Sracek O., Szuwarzyñski J., 2011 – Water Air Soil Pollut 214:423–434. Czop M., Motyka J., Szuwarzyñski J., 2002 – Zagro¿enie jakoœci wód podziemnych w zbiorniku GZWP 452 (Chrzanów) odciekami ze sk³adowiska odpadów „Górka” w Trzebini. Gospodarka Surowcami Mineralnymi t. 18, z. 2. IGSMiE PAN, Kraków. Decyzja G³ównego Inspektora Ochrony Œrodowiska z dnia 7 maja 2008 r., nr 11/2008, www.cbidgp.pl Dyrektywa 2000/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 paŸdziernika 2000 r. ustanawiaj¹ca ramy wspólnotowego dzia³ania w dziedzinie polityki wodnej (Dz.U. L 327 z 22.12.2000 r.). Dyrektywa 2006/7/WE (Dz.Urz. UE L 64 z 04.03.2006) Ramowa Dyrektywa Wodna. Dyrektywa 2006/7/WE (z dnia 15.02.2006 r.) dotycz¹ca zarz¹dzania jakoœci¹ wody w k¹pieliskach i uchylaj¹ca dyrektywê 76/160/EWG (Dz.Urz. UE L 64 z 04.03.2006). Dyrektywa 76/160/EWG (Dz.U. WE L 31 z 05.02.1976 r.). Gambuœ F., 1993 – Metale ciê¿kie w wierzchniej warstwie gleb i w roœlinach regionu krakowskiego. Zesz. Nauk. AR w Krakowie. Rozpr. habil., 176. Gêbski M., 1998 – Aktywnoœæ Cd a zmiany pH roztworu glebowego przy stosowaniu KCl lub K2SO4 w warunkach laboratoryjnych. Zesz. Prob. Post. Nauk Roln. 448a: 117–123. 111 G³ogowska M., Paulo A., 2003 – Zalew Balaton. Geologiczna œcie¿ka dydaktyczna, Urz¹d Miasta w Trzebini, folder. Henclik A., 2012 – Prawne i ekonomiczne uwarunkowania funkcjonowania partnerstwa publiczno-prywatnego w Polsce i mo¿liwoœci ich wdro¿enia przy zagospodarowaniu zbiorników Górka i Balaton (mat. arch. PBS), Kraków. Jaspers, POLSKA, 2011 – Wytyczne do przygotowania inwestycji w zakresie œrodowiska wspó³finansowanych przez Fundusz Spójnoœci i Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego w latach 2007–2013, wersja z 26 maja 2011 r. [www.mrr.gov.pl]. Kabata-Pendias A., Pendias H., 1999 – Biogeochemia pierwiastków œladowych. Wyd. II. PWN, Warszawa. Kabata-Pendias A., Piotrowska M., Witek T., 1993 – Ocena jakoœci i mo¿liwoœci rolniczego u¿ytkowania gleb zanieczyszczonych metalami ciê¿kimi. IUNG Seria P. 53: 5–14. Koncepcja zagospodarowania terenu przy zbiorniku wodnym Balaton w Trzebini dla potrzeb sportu, rekreacji i imprez widowiskowych, 2005, WASKO PROJEKT. S.C., Kraków. Koneczna R., 2011 – Wstêpna ocena ekonomiczna op³acalnoœci inwestycji wariantów rekultywacji zbiornika „Górka” (mat. arch. PBS), Kraków. Koszela J., Kryza J., Sebastian M., 1998 – Zagro¿enie œrodowiska wodnego w rejonie Trzebini-Górki. [W:] Problemy hydrogeologiczne po³udniowo-zachodniej Polski. Kulczycka J., 2011 – Analiza SWOT planowanej koncepcji rekultywacji wyrobiska pomarglowego „Górka” w Trzebini (mat. arch. PBS), Kraków. Kulczycka J., Uberman R., Cholewa M., 2012 – Analiza kosztów i korzyœci zagospodarowania odpadów z górnictwa wêgla kamiennego (w druku). Lelek £., 2011 – Wstêpna ocena ryzyka proponowanego wariantu rekultywacji zbiornika „Górka” na podstawie OOŒ (mat. arch. PBS), Kraków. £abêtowicz J., Rutkowska B., 2001 – Czynniki determinuj¹ce stê¿enie mikroelementów w roztworze glebowym. Post. Nauk Roln. 6: 75–85. Mercik S., Kubik I., 1995 – Chelatowanie metali ciê¿kich przez kwasy humusowe oraz wp³yw torfu na pobieranie Zn, Pb, Cd przez roœliny. Zesz. Prob. Post. Nauk Roln. 422: 19–30. Miejscowy Plan Zagospodarowania Przestrzennego dla obszaru Górka w Trzebini, który zosta³ zatwierdzony uchwa³¹ Nr XLIX/571/III/2002 z dnia 27 wrzeœnia 2002 r. Rady Miasta Trzebini (Dz.Urz. Woj. Ma³opolskiego Nr 265 z dnia 30 listopada 2002 r. poz. 3461). Motyka J., Szuwarzyñski M., 1998 – Wp³yw sk³adowiska odpadów przemys³owych z ZSO „Górka” w Trzebini na jakoœæ wód podziemnych. [W:] Hydrogeologiczne obszary zurbanizowane i uprzemys³owione. Wyd. UOE Katowice. OdpowiedŸ sekretarza stanu w Ministerstwie Spraw Wewnêtrznych i Administracji – z upowa¿nienia ministra – na zapytanie nr 8995 w sprawie zbiornika odpadów niebezpiecznych i szkodliwych po Zak³adzie Surowców Ogniotrwa³ych Górka w Trzebini, 2011, orka2.sejm.gov.pl/IZ6.nsf/main/439DF3E6 Pietrzyk-Sokulska E., 2012 – Rewitalizacja terenów poprzemys³owych – problemy. Przegl¹d Górniczy nr 3. Plan Gospodarki Odpadami dla Miêdzygminnego Zwi¹zku Chrzanowa, Libi¹¿a, Trzebini „Gospodarka Komunalna”, 2003. Podrêcznik ewaluacji projektów infrastrukturalnych. 2009, MRR, Warszawa. Pozwolenie wodno-prawne wydane przez Starostê Chrzanowskiego decyzj¹ z dnia 23.12.2008 r. znak: OŒR.AG.III-6223/30/2008. Praca konkursowa: opracowanie optymalnego sposobu rekultywacji wyrobiska pomarglowego „Górka” wype³nionego odpadami, 2005. 112 Program likwidacji zagro¿eñ wynikaj¹cych z istnienia tzw. „bomb ekologicznych”, prowadzony przez G³ównego Inspektora Ochrony Œrodowiska. Program Ochrony Œrodowiska gminy Trzebinia, przyjêty uchwa³¹ Nr XLI/601/IV/2005 Rady Miasta Trzebini z dnia 2 grudnia 2005 r. Przewodnik do Analizy kosztów i korzyœci projektów inwestycyjnych, 2008, Komisja UE, Fundusze strukturalne, Fundusz Spójnoœci oraz Instrument Przedakcesyjny, Raport Koñcowy. Rozporz¹dzenie Ministra Œrodowiska z dnia 8 lipca 2004 r. w sprawie warunków, jakie nale¿y spe³niæ przy wprowadzaniu œcieków do wód lub do ziemi, oraz w sprawie substancji szczególnie szkodliwych dla œrodowiska wodnego. Rozporz¹dzenie Ministra Œrodowiska z dnia 9 wrzeœnia 2002 r. w sprawie standardów jakoœci gleby oraz standardów jakoœci ziemi (Dz.U.02.165.1359). Stanowisko Krajowej Komisjii ds. Ocen Oddzia³ywania na Œrodowisko w sprawie technologii polegaj¹cej na zastosowaniu procesu odwróconej osmozy jako metody do rekultywacji zbiornika odpadów niebezpiecznych i szkodliwych po zak³adach “Górka” w Trzebini, 2005, Problemy Ocen Œrodowiskowych, nr 1 (28). Strategia rozwoju powiatu chrzanowskiego na lata 2006–2015, 2005, Starostwo Powiatowe w Chrzanowie. Studium uwarunkowañ i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Trzebinia (uchwa³a Rady Miasta nr VI/48/V/2007 z 29 marca 2007 r.). Studium Wykonalnoœci. Rekultywacja zbiornika odpadów niebezpiecznych i szkodliwych po zak³adach „Górka” w Trzebini. 2010. Szczepocka A., 2005 – Kryteria oceny zanieczyszczeñ gleb metalami ciê¿kimi. Zeszyty Naukowe Szko³y G³ównej S³u¿by Po¿arniczej, Nr 32, Warszawa 2005. Szlagowska A., Gie³¿ecka-M¹dry D., Grzegorzewski G., Doroz K., Matyjasek P., Sych A., 2009 – Raport o oddzia³ywaniu na œrodowisko przedsiêwziêcia: Rekultywacja zbiornika odpadów niebezpiecznych i szkodliwych po zak³adach „Górka” w Trzebini. Szuwarzyñski M., 2004a – Studium wykonalnoœci dla realizacji zadania pn.: Rekultywacja zbiornika odpadów niebezpiecznych i szkodliwych po zak³adach Górka w Trzebini – etap I – odpompowanie wody. Szuwarzyñski M., 2004b – Ocena oddzia³ywania na œrodowisko realizacji zadania pn.: Rekultywacja zbiornika odpadów niebezpiecznych i szkodliwych po zak³adach Górka w Trzebini, etap I – odpompowanie wody. Uchwa³a nr XIII/126/VI/2011 Rady Miasta Trzebini z dnia 9 wrzeœnia 2011 r. w sprawie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego obszaru Œródmieœcie – Centrum w Trzebini. Ustawa o zmianie Ustawy Prawo wodne z dn. 4.03.2010 r. Ustawa Prawo wodne z dn. 18.07. 2001 r. (Dz.U. 2001 Nr 115 poz. 1229 z póŸ. zm.). Ustawa z 27 kwietnia 2001 r.– Prawo ochrony œrodowiska (Dz.U. z 2008 r. Nr 25, poz. 150, z póŸn. zm.) . Ustawa z 3 lutego 1995 r. – o ochronie gruntów rolnych i leœnych ((Dz.U. z 2004 r. Nr 121, poz. 1266, z póŸn. zm.). Ustawa z dnia 13 kwietnia 2007 r. o zapobieganiu szkodom w œrodowisku i ich naprawie (Dz.U. Nr 75, poz. 493, z póŸn. zm.). Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz.U. 2003 nr 80 poz. 717). Wielowariantowa koncepcja przedsiêwziêcia: rekultywacja zbiornika odpadów niebezpiecznych i szkodliwych po zak³adach Górka w Trzebini, 2010, PIG, SOCOTEC, PEGEOL. 113 Wstêpny projekt parku miejskiego. Koncepcja parku miejskiego w Trzebini obejmuj¹cego tereny Balatonu i Rybnej wariant III – finalny, koncepcja programowo-przestrzenna, 2011, SAO Investments sp. z o.o., Kraków. Zaleski T., 2012 – Ocena zanieczyszczenia gleb metalami ciê¿kimi wokó³ zbiornika Górka. Kraków. Zapytanie nr 8995 do ministra spraw wewnêtrznych i administracji w sprawie zbiornika odpadów niebezpiecznych i szkodliwych po Zak³adzie Surowców Ogniotrwa³ych Górka w Trzebini, 2011, orka2.sejm.gov.pl/IZ6.nsf/main/3E676CD7. Zbiornik wodny w Trzebini (Polska) ska¿ony odpadami przemys³owymi 2002, Raport Wstêpny (konspekt), DANCEE Project. http://www.mapgeochem.pgi.gov.pl www.stat.gov.pl http://www.trzebinia.pl http://www.wise-rtd.info/en