T.e. MARMARA UNivERSiTESi SOSY AL BiLiMLER ENSTiTUSU TEMEL iSLAM BiLiMLERi ANABiLiM DALI iSLAM HCKUKU BiLiM DALI iSLAM HUKUKUNDA KAMU MALLARI ( DOKTORA TEZi ) Hacl Mehmet GUNAY Dal1l§man Prof. Dr. Mchmct ERKAL ist;\I1bul 1997 Marmara Onlversitesi ＠Ｑ ＠ｾ ＠ｨ Daire ＠ｮ ＠｡ ＠ｫ ＠ｾ ＠｡ KlIlUphane ve Dokllmantasyon 1111111111111111111111111111111111111111 T04222 ｂ iC;iNDEKiLER ic;:tNDEKILER ........................................................................................................ 11 KISAL TMALAR .................................................................................................. VII GNSOZ ................................................................................................................. .IX GiRis I. KONUNUN iSLENiS METODU ...................................................................... 2 ll. BATI HUKUK SiSTEMLERiNDE KAMU MALLARI ................................. 5 A. ROMA HUKUKUNDA ....................................................................................... 5 1. ａｬｾＭ ｖ･ｲｩｾ＠ 2. ａｬｾＭｖ･ｲｩＤ＠ Konu Olabilen ｅｾｹ｡＠ (Res in Commercio) ......................................... 5 Konu Olamayan E$ya (Res Extra Commercium) .............................. 6 a) Res divini iuris ................................................................................................ 6 aa) Res sacrae .................................................................................................. 6 bb) Res religiosae ............................................................................................ 6 cc) Res sanctae ................................................................................................ 6 b) Res omnium communes .................................................................................. 7 c) Res publicae .................. :., .. : ......... , .................................................................. 7 B. KARA AVRUPASI HUKUK SiSTEMLERiNDE ................................................ 7 ] . Franslz Hukukunda ............................................................................................ 8 a) Kamu mallan .................................................................................................. 9 b) Ozel mallar ............................ ,... ,.......................................... ,........................ 9 ic;illdekiler III 2. AJman Hukukunda ........................................................................................... I I a) Hazine patrimuam veya mali patrimuan ......................................................... I I b) idare patrimuam ........................................................................................... I I c) Kamunun ortak kullanmasma aylk mallar ...................................................... 12. 3. Turk!is\;yre Hukukunda .................................................................................. 12 BiRiNciBOLUM iSLAM HUKUKU ESERLERiNDE KAMU MALLARININ ELE ALINISI I. iSLAM HUKUKUNDA ESYA VE MAL KA VRAMLARI ............................ 17 A. ESYA ................................................................................................................ 17 B. MAL .................................................................................................................. 18 1.S6zluk Anlaml ................................................................................................. 18 2. Terilll Anlaml ................................................................................................... 18 n. iSLAM HUKUKUNDA MALLARIN (:ESiTLi A(ILARDAN TASNiFi ... 21 A. MUTEKAvviM MAL-MOTEKAvviM OLMAY AN MAL ............................. 2'1 B. MISLI MAL-KiYEMI MAL .............................................................................. 22 C. MENKUL MAL - GA YRiMENKUL MAL ........................................................ 24 D. SAHiPLERiNE GORE MAL <;ESiTLERi ........................................................ 26 1. Mubah (Serbest ) Mallar.. ................................................................................. 28 a) Menkul mubah (serbest) mallar ..................................................................... 28 b) Gayrimenkul mubah (serb est) m all ar ............................................................. 39 2. Ozel Mallar ...................................................................................................... 53 3. VaklfMallan .................................................................................................... 59 4. Devletin Ozel Mallan (Hazine Mallan) ............................................................. 66 a) Mali mamelek ............................................................................................... 68 b) Araziler ........................................................................................................ 69 b) Devlete ait sanayi tesisleri ve ticari ｩｾｬ･ｴｭｲＮ＠ ................................................ 74 c) Hizmet mallan .............................................................................................. 75 5. Kamu Mallan ................................................................................................... 81 ic;indekiler IV iKiNci BOLlTM ｩｓｌａｾＱ＠ HUKUKUNDA KAMU MALLARININ HUKUKi REJiMi I. KAMU 1\IALI KAVRAMI VE HUKUKi DAYANAGI .................................. 83 A. KAMU tvIALI KA VRAMI ................................................................................. 83 l. KIasik Eserlerde Kamu Mahm ifade Eden KavramIar ....................................... 83 a) Erflik ve irflik ................................................................................................ 84 b) Harim ........................................................................................................... 85 c) HIma ............................................................................................................ 90 d) ･ｉＭｍｮ｡ｦｩＧｵｭＮｾｴｲｫ＠ ve ･ｉＭ｡ＧｹｮｵｭｩＮｾｴｲｫ＠ ......................................... 97 e) Metruk arazi ................................................................................................. 98 f) eI-Emvalii'I-amme ve ･ｉＭｭｶ｡ｩＮＧｾｴｲｫ＠ ............................................... 100 2. Kamu MalIm AYlrmaya Yarayan KriterIer ...................................................... 102 3. Kamu MaImm Tarifi ....................................................................................... 104 B. KAMU MALLARININ ffiJKUKI DAYANAGI.. ............................................. 105 IT. KAMU :MALI NiTELiGiNiN KAZANILMASI VE KA YBEDiLMESi .... 109 A. KAMU MALI NiTELiGiNiN KAZANlLMASI.. ............................................. 109 1. MaIm DogaI Niteligi Geregi Kamu MalI Saydmasl .......................................... 109 2. MaIm GeIenek YoIu iIe Kamu MalI Saydmasl ................................................ 110 3. MaIm Hukuki Bir Tasarrufla Kamu MalI Niteligini Kazanmasl. ....................... 111 a) Tahsis ......................................................................................................... 111 b) Vaklf .......................................................................................................... I 12 c) ｋ｡ｭｵｉｾｴｲ＠ .............................................................................................. 114 B. KAMU MALI NiTELiGiNiN KA YBEDiLMESi ............................................ 116 1. Kamu MaIml11 Dogal NiteIigini Kaybetmesi .................................................... 116 2. Hukuki Bir Tasarrufla Kamu Malt Niteliginin Kaldmlmasl .............................. 118 3. ihya ile Kamu Malt Niteliginin Kaldmlmasl. ................................................... 121 Ill. KAMU MALLARININ HUKUKI 6ZELLiKLERi ................................... 122 A. KAMU MALLARJ DEViR YE FERAG EDiLEMEZ ...................................... 122 ｪｾｩｬＱ､･ｫｲ＠ Y B. KM1U ｾｍａｌｒｉ＠ HACZEOiLEI\1EZ """"""",,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,, 123 C. KAI\1U ｾＱａｌｒｔｨｉ＠ ZAMANASIMI CEREYAN ETMEZ ........................ 123 O. KAI\1U \1ALLARINA iLiSKiN DAY ALARDA SULH VE iBRA CAiz OEGiLDiR ...................................................................................................... 124 E. KAI\1U !\1ALLARINDA TEBERRU HOKOMLERi CEREY AN ETI\1EZ ....... 124 F. KM1U MALLARINDA SINIR DEGiSiKLiGi GE<;ERLi DEGiLDiR ............ 125 G. KM1U MALLARINDAN Y ARARLANMA KARSILIKSIZDIR .................... 125 H. KM1U MALLARINDA HAKSIZ iNSAAT HOKOMLERi UYGULANMAZ 126 i. KM1U 11ALLARINDA MOSTEREK TASARRUF DELiLi MOST AKiL TASARRUF DELiLiNE TERCiHEDiLiR. ...................................................... 126 IV. KAMU MALLARI UZERiNDEKi RAKKIN NiTELiGi.. ........................ 127 A. iDARE YONUNDEN ...................................................................................... 127 B. YARARLANANLAR YONUNDEN (KiSiLER YONONDEN) ....................... 133 1. in tifa Hakkl. ................................................................................................... 13 6 2. Dava Hakla .................................................................................................... 136 3. Tazmin Hakkl ................................................................................................ 137 IV. KAMU MALLARINDAN YARARLANMA ............................................... 140 A. KAMU 11ALLARJJ\TDAN GENEL Y ARARLANMALAR .............................. 140 1. Gen ellik ilkesi ........... "'" .......................................................................... , ..... 140 2. ｅｾｩｴｬｫ＠ ilkesi .................................................................................................... 142 3. SerbestIik ilkesi .............................................................................................. 144 4. Zarar Vermeme ilkesi ..................................................................................... 144 5.-Ucretsizlik ilkesi ............................................................................................. 145 B. KAMU MALLARTh1)AN OZEL YARARLANMALAR ................................. 148 U<;UNCU BOLUM iSLAM HUKUKUNDA KAMU MALLARININ (ESiTLERi I. SAHipsiz 1\lALLAR ...................................................................................... 153 A. GENEL SULAR ............................................................................................ 154 ic;indekiler VI 1. Denizler ye Btiytik Goller ............................................................................... 154 2. Nehirler ......................................................................................................... 157 3. Kuyular .......................................................................................................... 162 4. Kaynaklar ...................................................................................................... 164 B. KIYILAR ......................................................................................................... 166 C. MADENLER ................................................................................................... 168 1. Madenlerin Tarifi ve Smlflandmlmasl ............................................................. 168 a) AC;:lk madenler (el-Me'adinu'z-zahire) ......................................................... 169 b) Gizli madenler (el-Me'adinu'l-batma) ......................................................... 169 2. Madenlerin Hukuki Durumu .......................................................................... 170 D. ORMANLAR ................................................................................................... 182 n. ORTA MALLARI.......................................................................................... 189 A. HERKEsiN YARARLANDIGI ORT A MALLARI .......................................... 189 1. Genel Yollar .................................................................................................. 189 2. Meydanlar ...................................................................................................... 196 3. Pazar ye PanaYlr Yerleri ................................................................................. 197 4. Konak Yerleri ................................................................................................ 199 5. Mabedler. ....................................................................................................... 201 6. Mezarhklar. .................................................................................................... 208 B. BiR KISIM HALKIN YARARLANDIGI ORTA MALLARI ........................... 208 1. Mer' a, Yaylak ye ｋｬｾ｡ｫＱｲ＠ ............................................................................. 211 a) Mer' alar. ..................................................................................................... 211 b) Yaylak ve ｋｬｾ｡ｫｲ＠ ..................................................................................... 213 2. Baltahklar ...................................................................................................... 216 3. Harman YerJeri .............................................................................................. 218 SONUC; ................................................................................................................ 220 BiBLiYOGRAFYA ............................................................................................. 229 KISAL TMALAR AD Adalet Dergisi a.e. Aym eser AiD Amme idaresi Dergisi AJSLL American Journal of Semitic Languages and Literatures a.g.e. Adl gegen eser a.g.md. Adl gegen madde AK Arazi Kanunu, Arazi Kanunnamesi a.mlf. Aym mueIIif ａ､ｶ｡ｵＧｾＭｓ･ｲｩ＠ AS AOiF'D Ankara Dniversitesi ilahiyat FakUItesi Dergisi ADiiF' Atarurk Dniversitesi islami ilimler FakUltesi b. ibn, bin bkz. Baklmz, bak c. Cilt gev. <;eviren, tercume eden DiA Turkiye Diyanet Vakfi islam Ansiklopedisi Fi el-Fikru '1-islami h. Hi cri Hz. Hazreti IQ Islamic Quarterly iA MiIl1 Egitim Bakanhgl isHim Ansiklopedisi iHiD idare Hukuku ve ilimleri Dergisi iiED islam ilimleri Enstitlisu Dergisi iSAV islami ilil11ler ａｲ｡ｾｴｬｭ＠ iOHFM ｫｲｾＮ＠ istanbul Oniversitesi Hukuk Fakliltesi Mecmuasl ｋ｡ｲｾｉＱｴｦｭｺ＠ 111. Vakfi MiHidi Klsaltmalar VIII MBi Mecelletii ' 1-Buhusi' 1-isHimiyye md. Madde ME Mecelletii'I-Ezher MK Medeni Kanun MOiFD Marmara Oniversitesi iliihiyat Faki.iltesi Dergisi MOSBE Marmara Dniversitesi Sosyal Bilimler Enstiti.isu NB Noterler Birligi no Numara ｎ･ｾｲ､ｮ＠ ｮｾｲＮ＠ ON o. Orman Nizamniimesi Oli.imi.i, vefat tarihi r.a. RadlyalIiihi.i anh r.ah. RadlyalIiihi.i anhii s. s.a. Sayfa Sallalliihi.i Aleyhi ve SelIem SI Studia Islamica sy. SaYI trc. Tercume eden, yeviren ts. TTi UMHK Tarihsiz, baskt tarihi yok et-Tevdhi.i't- ｔ･ｾｲｮ＠ UsUl-i Muhiikeme-i Hukukiyye Kanunu vb. Ve benzeri vd. Ve devaml v.dgr. VGMY vi y. yay. yy. fi'l-isliim Ve digerleri Vaklflar Genel Mlidlir1i.igli Yaymlan el-Va'yi.i'I-isliimi YII Yaymlan Yer yok, bask! yeri yok ONSOZ Bugiin mukayeseli hukuk apsmdan onemi gittikr;:e artan konulardan birisi de kall1u l11allarllllll niteligi, bu mal/arm tabi olacagl hukuki rejill1 ve hukiil111er meselesidir. Fransa, Almanya, isvir;:re hukuklarz gibi oldllkr;:a geni§ bir lIygulama alal1lna sahip olan hukuk sistel111erinde kamu mal/an teorisi, ortaya pklJ tarihi itibariyle henuz yeni sayzlmakla birlikte, gunden giine geli§mekte ve geni§lemektedir. Ozellikle sosyal ve dayal1lJmacl teoriler ile ekonomik, siyasi ve askeri ihtiyar;:larm tesirleri altmda devletin gorevleri artlp, halkl71 kamu hizmetlerinden yararlanma sahasl geni§ledikr;:e; buna paralel olarak devletin gorecegi hizmetlerin maddi ve aynf vasttasl olan bir klslm e§Ya ii::erindeki haklarl71 ve yetkilerin niteligi ve derecesi de tetkike deger bir mesele olarak revar;: bulmaktadlr. islam hukukunda otedenberi, ozel miilkiyet konusu olmayan ve buna ili§kin hiikiimlerden farkll ve ayrz esas ve usullere tabi bulunan r;:e§itli mallarm mevcllt oldugu kabul edilmektedir. Giiniimiizdeki manada bi,. kamu mallan teorisi de islam hukllk prensipleri ir;:inde daima mrllgll11 ｳｩｲ､ｭｾﾷｴＮ＠ Bunllnla birlikte islam hukuk ｏｉｕｾﾷｴｬｧＬ＠ ortak niteliklerinin ne oldugu ve doktrininde kamll mal/annll7 nelerden bunlara uygulallacak hiikiimler konllsundao doldurulmasl gereken bir ｨｏｾＧｬｵｫ＠ bulllnmaktadl1'. Gerr;:ekten de gerek klasik eserlerde gerekse modern r;:ab.}'/11alarda hukukf bir kategori olarak bll mal/ann tiimiinii dii::enleyen genel kllral/ar aC;lk ve sistematik bir Ｎｾ･ｫｩｬ､＠ ortaya ｫｯｮｬＱｾＧ＠ degildir. Klasik isMm hllkllkll eserlerinin genel karakteri dikkate almdlgll1da hll kOlllllll1l1 l7Iiislakil loe giilliimii::de ka::alldl{;l ()Jlem aglrliglllda ele altllmaml.>· olmasl tahii allla.pltr bir dlll'/(mdllr. Kal11ll ma/laJ'/JlIIl ij::e1 hllkllk, laJ'/11/ hllkllkll hakll1llanlldall rok fa::la ijllCIII ｦ｡ＮｾＧＯｉｮｻ｛Ｑｬ＾ﾷ＠ lOt' loe I'ergi hllkllkll o lm as 11 1111 da hll Ilokla ii::erillde halm Gns6= / X saYlhr bir roNi o/sa gerektir. Buna ｫ｡ｲｾＧｬｨＬ＠ kapsamh ｲ［｡ｨｾｭＯｬｊ＠ is/am hukukullllll hemen her a/alllllda gerr;ek/qtirildigini meml1lllliyet/e ｭｩｾｨ･､＠ eltigimi:: SOli donem/erde, kamll mallann1l1 ｾｩｭ､ｹ･＠ ｩｬ｣･ＯＱｮｭｾＧ＠ o/masl le/afi edi/mesi gerekell ollemli bir eksiklik o/arak ortaya pkmaktadu·. ｋｬｉｾｫｓＺ＠ ｢｡ｾｨｭｬｇ＠ bir kOllu o/arak kall1u mallan kOnllSU1ll1l1 kapsam111a girell tek tek pek c;ok kavram ve miiessese muaszr ｡ｲｾｴｬＱｃｉＯ＠ ･､ｩｬｭｾｴｲＮ＠ kadar Fakat gerek Tiirkr;e gerekse ｢｡ｾｫ＠ tarajzndall ｲ［･ｾﾷｩｴＯ＠ a91/ardall tetkik mev::ulI dillerde ｹ｡ｰＢｭＯｾＬ＠ kamu mallamu bir biitiin o/arak e/e a/an miistakil ve etrafb bir ｲ［｡ｨｾｭｹ＠ ｾｩｭ､ｹ･＠ kadar tesadiif etmedigimizi ifade etmeliyi=. Bil' doktora tezi r;err;evesinde incelemeye r;a/z§tlgzmlz "is/am Hukukllnda Kamu Mallan" kOllllsunlln ser;ilmesindeki amar;, bu bo§lugun gideri/mesine miitevazi bir katklda bulunmaktzr. Biiyiik olr;iide tarajzmzzdall ｧ･ｬｩﾧｴＧｭｾ＠ ｲ［｡ＯｺｾｭｬＱｮ＠ bir plan r;err;evesinde gerr;eklqtirilen bu metodu ve m lIhtevaSl hakkll1da ｧｩｬＧｾ＠ b6liimiinde gerekli bilgilel' ｶ･ｲｩｬＱｾｴＮ＠ Burada ara§tll'ma konllsunun te5pitinde ve hazzrlanmasznda biiyiik yardzmlanl1l gordiigiim, yapzcz ve yel'inde ･ｬｾﾷｴｩＧＯｹ＠ r;a/z§malarzma yon veren ､｡ｬＱｾｭＷ＠ hocam Pro! Dr. Mehmet Erka/ Bey'e tqekkiir etmeyi borr; biliyol'um. Ayrzca tezin ara.ytzrma ve yazzm sajhalanllda bi/gi ve uyarzlarll1dan geni§ bir .yekilde yararlandlgzm hocam Dor;. Dr. Faruk Be.yer Bey'e ve yeti.ymeme vesile olan digel' biitiin hocalal'lma en ir;tcll saygl vc ｾＧｩｫｲ｡ｬｮＱｺ＠ sllnuyomm. Blf arada tezin miisveddesini ba.ytal1 sona okuma liitflll1da bulunup klymetli fikirlerilli apkhkla serdeden dostllm iljall ill cc ile ｲ［｡ｬｺｾｭＷｮ＠ .yekil baklJ1l1ndan gil::el olmaslI1a katklda bulullan Hayati Yllma= 'a vc emegi ger;:en diger biitiin ｡ｲｫ､ｾ｜ＧｬｮｊＱ＠ da yiil'ekten sevgi ve minl1cftarllgmll ar::ediY0l'lllll. H. Mehmet GUNA Y Adapazan 1997 • • GIRlS I. KONUNUN iSLENiS METODU Kamu maIIan, klta ayrupasl hukuk sistemlerinde idare hukukunun bir konusu olarak e1e almmaktadlr. Bu mall ann biiyi.i.k kisml ､･ｧｩｾｫ＠ ac;Ilardan ozel hukukun ongor- diigu hak, yetki ye odeylere konu olmakla birlikte bir biitiin olarak kamu hukukunun diizenleme alanma girmektedir. islam hukuk ､ｩｾｮ｣･ｳＬ＠ Allah haklan, kul haklan ye karma haklar ｾ･ｫＱｩｮ､＠ hak tasnifi uzerinde temellenen kamu hukuku-ozel hukuk aymmma benzer bir aymm meycut olmakla birlikte, bu ｡ｮｬｙｉｾ＠ hukuki mese1eleri ele ｡ｨｾ＠ hukuku eserlerinin sistematigine ｹ｡ｮｳｬｭｾｴｲＮ＠ metodu olarak islam Bilindigi iizere, islam hukukunun bir baklma ic;tihat kulliyatl demek olan fikIh, ele aldlgl konulan metod takip ･ｴｭｩｾｲ＠ ｩｾｉ･ｲｫｮ＠ kazuistik bir ki bu metod, hukuki konularda genel kaide ye prensipler koyma yerine, tek tek meselelerin teorik ye pratik c;oziimlerini tercih etmektedir. Bu nedenle kamu mallan ile ilgili meseleler ye hiikiimler de fikhm mk bir ｾ･ｫｩｬ､＠ meyat", Ｂｾｩｲ｢Ｌ＠ ｹ｡ｉｬｭｾ＠ ｧ･ｮｩｾ＠ bir alanma oldukc;a dagl- bulunmaktadlr. Konu, ozellikle klasik fIkIh eserlerinin "ihyaii'I"Yaklf', "cihiid", "b eytiil mal" , Ｂｾｵｦ＠ a", "sulh" gibi boliimlerinde; bazl eserlerde de "mescitler", "yollar", "sular", "madenler", "harlm", "hllna", "errak", "ikta" gibi daha ozel ｢｡ｾｨｫｬｲ＠ altmda konumuz ashnda yok yonli.i bir ｾｉ｡ｮＢＧｩｯｬｵｰ＠ . . . n lIVERS1ft-;:, ekonOll1lk, sosyal, ki.ilturel ye ｴｦＬｬｪｒＧＱＮ｣ｾ｡ｲｉ｛ａｓｻｐｨＭ Tahmin edilecegi i.izere. kuki yonunden ｢｡ｾｫＬ＠ ｩｾｬ･ｮｭｫｴ､ｲＮ＠ ｡ｲｾｴｭｮ＠ K010PHANE ｾ･＠ ｾｍｎｵｇ｜＠ OAlRI.-· hu/. Ｎｾ＠ ｇｩｲｪｾ＠ mada kamu maIIan daha ziyade huk.'Ukl' aC;:Jdan incelenmeye aym zamanda islam hukukunun anayasa, idare, ･ｾｹ｡Ｌ＠ dalmm ilgi alanma girmektedir. Bu kadar ｧ･ｮｩｾ＠ bUyiik guc;:luklerden birisini Bu ｣［Ｚ｡ｨｾｭ､＠ Fakat, konu toprak hukuklan gibi pekc;:ok bir alana tutarli ye sistemli bir tarzda bir araya getirilmesi ｣［Ｚ｡ｨｾｊｬｭｴｲＮ＠ /3 ｣［Ｚ｡ｨｾｭ＠ ｹ｡ｊｬｭｾ＠ bulunan bilgilerin esnasmda ｫ｡ｲｾ､ｴｬｧｊｭｺ＠ en ｯｬｵｾｴｲｭＮ＠ yapdan, temel kaynaklardaki daglmk ye duzensiz gibi g6Iiinen bilgi- lerin belli bir plan c;:erc;:eyesinde bir araya getirilip sistematize edilmesidir. Tez planmm hazlrlanmasmda ye konulann ｩｾｬ･ｮｭｳ､Ｌ＠ inceleme kolayhgl saglamasJ baktmmdan buyuk 61c;:ude Turk pozitifhukuk biliminin sistematiginden ye terminolojisinden yararIam ｉｭｬｾｴｲＮ＠ Kur'an ye Sunnet'te kamu mallan ile iIgili 6zeI nitelikli naslann saYISI oIdukc;:a azdlr. Kamu malIannm hukuJci rejimi daha c;:ok, islam hukukc;:ulannm genel nitelikli naslar ye prensipler ｬｾｊｧｭ､｡Ｌ＠ ｾ｡ｲｴｬｮＬ＠ tarihi orfu ye toplumun ihtiyac;:lanm gozonunde tutarak yaptJldan ic;:tihatlar ye yerdikleri fetyalarla . kamu mallannm hukuki zeminini ｴ･ｾｫｩｉ＠ ｢･ｬｩｲｮｭｾｴＮ＠ Bu ｣［Ｚ｡ｨｾｭ､＠ da eden ayetlere, hadislere ye tarihi uygulama, orneklerine yeri geldikc;:e temas edilmekle birIikte, geneI olarak hukuk tarihi ic;:inde ｯｉｵｾ｡ｮ＠ islam hukuk doktrini esas ｡ｬｭｉｾ＠ ye teorik sistem bu c;:erc;:eyeye ｯｴｵｲｬｭｾＮ＠ Bu yiizden yararlallllan kaynaklarda genel oIarak aglrhkh yeri fIkth eserleri ｩｾｧ｡ｬ＠ et- mektedir. ＼［｡ｨｾｭ､＠ belirli bir donem smlrlamasma ｧｩ､ｬｭ･ｾｴｲＮ＠ nel kurammm teorik temelleri klasik donem fikth eserlerinde lama, tarihl' surec;: ic;:inde gittikc;:e ｧ･ｬｩｾｲｫ＠ <;unku kamu mallan geｾ･ｫｩｬｮ､ｧ＠ halde, uygu- son donemlerde, ozellike 1274/1858 tarihli Arazi Kanunnamesi'nde J ye kismen Mecelle'de mukemmel sayrlabilecek bir duzeye Bu kanunnamenin melni ic;:in bkz. Diistfir. Birinci tertip. I. 165: Serkiz. ｔ｡ｨｾＧｩｹ･ｬ＠ Kal'anin. s. 178-254. AK csas itibariyle flklh kilaplanna ve ｾ｣ｹｨｩｬｳ｡ｭｮ＠ felvalanna dayanmaktadlf. Kanun tasanSl hclZlrlanlrkcn. Divan-I Hiimayun kaleminde bulunan biHiin cski ve ycni arazi kanunlan ile bu konuda ｶ｣ｲｩｬｭｾ＠ ｣［Ｚ･ｾｩｴｬ＠ fClvalar ve aynca bclirli konularda teker tckcr ahnan irade-i scniyyelcr bir araya gClirilip bablara vc fasIilara ｡ｹｮｬｾ＠ sonra da madde madde tclkik ｣､ｩｬＱｾｲＮ＠ Eski hiikiimlcrin giiniin ｾ｡ｲｬｮ＠ uygun hale gctirilmesi ic;:in ｣［Ｚ｡ｨｾｬｮ＠ vc ｢｡ｾｨ｣＠ maddclcr ic;:in ayn ayn cmirler ｃ［Ｚｬｫ｡ｲｴｭｾｦＮ＠ Tasan. dinl-hukllkl bakIllldan incclcnmck iizcrc ｾ｣ｹｨｩｬｳ［ｭｧ｡＠ ｧＶｮ､｣ｲｩｬｭｾＮ＠ oradan gclcn iSlcklcr dogrultusllnda da bazJ ､｣ｧｩｾｫｬｲ＠ ｹ｡ｰｉｩｭｬｾｲ＠ (Ali Haydar. ,>'crlI-i j,:nl/il/l-i /Irn::!. s. R-9: Barkan. "Tanzimal \'C Arazi Kallllllnamcsi ... ". s. 51: AydJII. "Arazi Kanllnn;lIllcsi'·. f)fA. Ill. 346-347). Giri§ /4 ｵｬ｡ｾｭｴｲＮ＠ Denebilir ki, klasik eserlerdeki teorik bilgiler ile uygulamaYI en iyi temsil eden Ara=i Kalllilln..imesi ye Mecelle'deki dUzenlemeler birbirini tamamlamaktadlr. ｣［Ｚ｡ｨｾｭｬｺ､＠ Bu itibarla Ara=i Kaml11namesi ye ｡ｨｭｾｴｉｲＮ＠ kullandlglmlz kaynaklar arasmda yer olC;:Ude istifade lasaltmaya ｣［Ｚ｡ｧ､ｾ＠ ｾ･ｲｨｬｩ＠ ｣［Ｚ｡ｨｾｭｬｲ､ｮ＠ slkc;:a da btiyUk ･､ｩｬｭｾｴｲＮ＠ ｹ･ｲｩｬｭｾｴＮ＠ Dipnotlarda ｧｩ､ｬｭｾＬ＠ eserlerin ｧ｢ｳｴ･ｲｩｬｭｾＮ＠ ile 1I1ecelle ye Bu arada Tezde bir defa da olsa referans olarak rafyada yer ｾ･ｲｨｬｩ＠ ｾ｡ｨｬｳ＠ ｢｡ｾｶｵｲｬｮ＠ her eser ye makaleye bibliyog- ye eser isimlerinde mtimkUn oldugu kadar ｫｬｳ｡ｴｉｭｾ＠ ｾ･ｫｬｩ＠ bibliyografyada aynca parantez ic;:inde Bu yiizden, klsaltllan kitap ye makalelerin tarn isimleri ic;:in bibliyografyaya bakIlmahdlr. Makaleler aynca tlrnak ic;:inde ｹ･ｲｩｬｭｾＬ＠ ｫｯｮｭｵｾｴｲＮ＠ tic;: nokta ｭ･ｩｾｴｲＮ＠ lasaltma yapdanlann sonuna Makalelerin yaymlandlgl yer ye tarihleri dipnotlarda zikredil$ahls isimlerinde ye sure adlannda Ttirkc;:e' deki Him-l tarifIer ｫ｡ｬ､ｦｭｾＬ＠ ｯｫｵｹｾｴ｡＠ ｫｵｬ｡ｭｨｾ＠ tercih edilerek rahathk ye pratiklik saglamak amaclyla ne metinde ne de bibliyografyada transkripsiyon ｫｵｬ｡ｮ､ｭｾｴｉｲＮ＠ Aynca tez hacminin haddinden fazIa kabarmamasl ic;:in hadislerin senetlerine de yer ｹ･ｲｩｬｭｾｴＮ＠ ｃ｡ｨｾｭ＠ bir ｧｩｲｾ＠ ile dbrt esas bolUme aynlmaktadlr. kip ediIen metottan ｢ｾｫ｡Ｌ＠ biIgi yeriImesi uygun ｇｩｲｾ＠ lasmmda bazl hukuk sistemIerinde kamu mallanna ｧ｢ｲｕｨｮｴｩｾＬ＠ ｩｬｾｫｮ＠ ｣［Ｚ｡ｨｾｭ､＠ tageneI bir bzellikIe Roma hukukunda ye modern hukuk sistem- lerinden Franslz, Alman ye Ttirklisyic;:re hukuklannda kamu mallannm nasIl ele almdlgl lasa ye oz bir ｾ･ｫｩｉ､＠ ｂ｡ｾｨ｢ｭ＠ aC;:lkIanmaya ｣［Ｚ｡ｨｾｉｬｭｴｲＮ＠ bir mal kategorisi olarak kamu malIannm, islam hukukunun ongor- dUgU genel mal sistematigi ic;:indeki yerini belirIemeyi gaye edindigimiz birinci bolUmde maIm tarifi, farklI ac;:J1ardan tasnifi ye aglrhkh oIarak sahipIerine gore tizerinde ｣［Ｚ･ｾｩｴｉｲ＠ ､ｵｲｬｭｾｴＮ＠ Kamu mallannm hukukl rejimi konusuna aynlan ikinci bblUmde de kamu malIan ile ilgili genel htikUmler ｩｮ｣･ｬｭｾｴｲＮ＠ ｃ｡ｨｾｭｮ＠ bu kIsmmda, kamu mal! kayraml ye hukukl dayanagl, kamu malI niteliginin kazamlmasl ye kaybedilmesi, kamu mallannm hukukl ozellikleri, kamu mallan iizerindeki hakkm niteligi ve kamu mallanndan yarar- ｇｩｲｾ＠ lanma gibi konular ｩｾｬ･ｮｲｫＬ＠ islam hukukunda kamu mallan kurammm bir bakIma teorik zemini belirlenmeye ｣［Ｚ｡ｨｾｬｭｴｲＮ＠ Uc;:uncu ve son bblum ise islam hukukunda kamu mallannm ｣［Ｚ･ｾｩｴｬｲ＠ tahsis ･､ｩｬｭｾｴｲＮ＠ Bu klslmda kamu mallan kategorisinde yer alan ｶ･ｲｩｬｭｾ［＠ hakkmda tek tek bilgiler ､･ｧ［ｩｾｫ＠ konusuna mal tiirleri bunlann hangi baklmlardan ye ne blc;:ude kamu mal! sayJidlgl ortaya konulmaya ｣［Ｚ｡ｨｾｉｩｭｬｴｲＮ＠ ye genel bilgilerin farkh mal dan ｣［Ｚ｡ｨｾｭｮ＠ 15 Bu son bbliim, ilk bblumlerde sunulan teorik ｣［Ｚ･ｾｩｴｉｲ＠ uzerinde nasIl uygulandlgml gostermesi bakImm- nisbeten pratik bir ybnunu meydana getirmektedir. ＨＺ｡ｨｾｭｮ＠ ｡ｲｾｴｬｭ＠ sonuna, boyunca bolumu ile bir bibJiyografya listesi ｵｬ｡ｾｉｩｮ＠ neticelerin kaydedildigi bir sonuc;: ･ｫｬｮｭｩｾｴｲＮ＠ ll. BATI HUKUK SiSTEMLERiNDE KAMU MALLARI islam hukuku ､ｴｾｭ｡ｫｩ＠ bazl hukuk sistemlerinde kamu mallannm hukuld rejimi- nin ne olduguna ye diger mal turlerine gore ne gibi ozellikler etmek, kamu mallanna ｩｬｾｫｮ＠ duzenlemelerin tarihi ve isHim hukuku ile genel bir ｫ｡ｲｾｊｩｴｬｭ＠ ｧ･ｬｩｾｭ＠ ｴ｡ｾ､ｬｧｭ＠ klsaca temas hakkmda bir fikir yermesi , imkam saglamast arytsmdan faydahdtf. Konu, inceleme kolayltgl baklmmdan Roma hukukunda ye kara ayrupast hukuk sistemlerinde olmak uzere iki ana ｢｡ｾｬｴｫ＠ altmda ele almabilir. A. ROMA HUKUKUNDA Avrupa'da kamu mallannm ilk Roma hukuku ･ｾｹ｡ｬ＠ 1. ａｨｾＭｖ･ｲｩ＠ ｾ･ｫｩｬｲｮ＠ Roma Hukukunda rastlamlmaktadtr. temelde iki gruba aytrmaktadlr: Konu Olabilen ｅｾｹ｡＠ (Res in Commercio) Bu mallar devir ve temlike, dolaYlslyla ferdi mulkiyete konu olabilen mallardtr. Bu gruba giren mallar da kendi ic;:lerinde ｣［Ｚ･ｾｩｴｬ＠ 2 ｾ･ｫｩｬｲ､＠ ｳｭｬｦ｡ｮ､ｴｾｲＲＮ＠ Bkz. Koschakcr. NO/l/a Ill/sI/si Hl/kl/klll1llll Alia Ha//arI. s. 105 Yd.: Di Marzo. NO/l/a IllIkllkll, 204-20); DllrclI. Marc IIlIkllkll, s. 4 S. ｇｩｲｾＧ＠ 2. ａｨｾＭｖ･ｲｩ＠ ｅｾｹ｡＠ Konu Olamayan (Res Extra Commercium) Ya hukuki ya da dogal nitelikleri nedeniyle ､･ｹｩｾｬ＠ bzel haklann konusunu ｴ･ｾｫｩｬ＠ Bunlar da kendi aralannda ｡ｾｧｬ､ｫｩ＠ /6 ｡ｨｾＭｹ･ｲｩ＠ ･ｬｹｲｩｾ＠ olmayan, ｢｡ｾｫ＠ bir edemeyen mallar bu grubu ｯｬｵｾｴｲｭ｡ｫ､ＳＮ＠ ｾ･ｫｩｬ､＠ ｫｩｭ･ｬｮ､ｲｾｴＺ＠ a) Res divini iuris Res divini iuris deyimi ilahi hukuka ait mallan ifade etmektedir. Bu malIar uzerindeki mulkiyet hakkmm Tann'ya ait oldugu kabul ediliyordu. Res divini iuris niteligindeki mallar da iki kIsma aynhyordu: aa) Res sacrae Putperestlik deyrinde halkIn iradesine dayanarak ozel bir merasim ile ilahlara tahsis edilen, yani dogrudan dogruya ilahlar tarafmdan kulIamldJ8ina inamlan malIar res sacrae olarak kabul edilirdi. Ornegin mabetler, dinl ayinlere yarayan arac;lar, ilah resimleri bbyleydi. Hristiyanhk deyrinde mabetler ye din1 ayinler ic;in kullamlan arac;lar belli bir amaca bagh olarak kilisenin mulkiyetinde bulunurdu. Fakat bunlar kural olarak devir ve temlik edilemezler ye rehin olarak yerilemezlerdt bb) Res religiosae Bu grubun muhteyaSml esas itibariyle mezarlar ｾ･ｹ＠ ｯｬｵｾｴｲｹ､Ｎ＠ Bir topragm din1 sayIiabilmesi ic;in oranm malikinin ya da onun nzasl ile iic;uncu bir ｾ｡ｨｳｭ＠ raga bir insan cesedini ｧｯｭｩｾ＠ olmasl gerekiyordu 5 bu top- . cc) Res sanctae Bunlar ｾ･ｨｲｩｮ＠ duvarlan, kapIlan gibi Tann'mn himayesinde kabul edilen ･ｾｹ｡ﾭ lard{'. -' 4 Bkz. Di Marzo. ROllw flukuku: s. 205: Koschakcr, ROil/a HlI.I'lIsi Hukllklllllln Ana Hatlan, s.105 vd.: Onar, "Ammc Hukuku Tcorisi ... ": Diircll, ida,.c Hllkllkll., s. 4. Bkz. Di Marzo, (J.g.c .. s. 207: Koschakcr, a.g.c" s.104: SC\·jg, Toprak !!Ukllkll, s. 212: Onar. a.p,.III. s. 499: DUrcn. (I.g.C., s. 4. Koschakcr, (I.,r..l' .. s. lo-t: Di Marzo. a.g.£'" s. 207: Sc\'ig. n.g.c .. s. 211-212: Diircn, axe .. s.-t. ｇｩＯＢｬｾ＠ 17 b. Res omnium communes Res 011111ium communes haya, deniz ye klYlSl, yagmur sulan, akar sular gibi dogal niteliklerinin bir sonucu olarak herkesin kullanmasma ae;:lk olan, bu nedenle mulkiyet kavrammm ､ｬｾｭ｡＠ kalan mallardl? c. Res publicae Res publicae, etimolojik manaSl itibariyle Roma halkmm mah demektir. Bunlar Roma deyletinin mulkiyetinde olan mallard1 . Ancak Res publicae, ｧ･ｮｩｾ＠ 8 anlamda hem kamu malIanm (servi publici), hem de deyetin ozel emlakini (ager publicus) ie;:ine almakta idt Res publicae, butUn ｶ｡ｴｮ､ｾｬ＠ kulIanma hakkt adeta ｾ｡ｨｳ＠ ｶ｡ｴｮ､ｾＬ＠ bir ｢｡ｾｶｵｲｩｬ､＠ bu kulIanmasma tahsis ･､ｩｬｭｾｴＮ＠ bagh bir hak, bir ｾ｡ｨｳｩｹ･ｴ＠ malIardan istifadesine Bu hakkt niteliginde idi. Bu itibarIa engel olanlara ｫ｡ｲｾｬ＠ dava yoluna 10. Bu ae;:lklamalardan da ｡ｮｬｾｉ､ｧ＠ uzere Roma Hukukunda olduke;:a ｧ･ｬｩｾｭ＠ bir kamu malIan teorisi mevcuttu. Bazl yazarIara gore, Batlh modern hukuk sistemlerindeki kamu m all an teorilerinin temelini Roma hukukunun bu esaslan ｯｉｵｾｴｲｭ｡ｫ､ｬＱＮ＠ B. KARA AVRUPASI HUKUK SiSTEMLERiNDE Kamu malIan teorisi ortae;:aglar batl hukuk sistemlerine kolayca ｧｩｲ･｢ｬｭｾ＠ degiI- dir. Gere;:ekten de bu sistemlerde kamu maIIan teorisinin XVIII. aSlr sonlanna ve XIX. aSlr ｢｡ｾｬｮｧ･［Ｚ＠ 6 H 9 10 11 I:; kadar hemen hie;: ｧ･ｬｩｾｭ､＠ gorulmektedir12. Diiren, Mare Hukuku, s. 4. Koschaker, ROllla liuslIsi liukllkul1l1l1 Ana Hatlan, s.104; Onar, "Amme Hukuku Teorisi ... ", s. 499-500; Diircll, Mare Hukuku, s. 5. Bu ncvi mallar isi<1m hukukullUIl miibah ｾ｣ｹｬ･ｲｩ＠ ｫ｡ｲｾｬｨ＠ gelmcktedir (Bkz. Mecel/e, md. 12]4, 1235, 1237, 1238; Cill, Mer'a, Yay/ak vc KI}/ak/ar, s. 20). Diircll, a.g.e., s. 5: Onar, a.g.III .. s. 500: Cin. a.g.e .. s. 20. Bkz. Onar. a.g.III .. s. SOO; Diircll. o.f,.£' .. s. S; Cill. a.f,.£'., s. 20; Scvig. Toprak Hukuku, s. 211-212 (Sc\'ig bu Hir mallan miri mallara bcnzctmcktcdir). 0 nar. a.g.III .. s. 500. 0 nar. a.f,.III .. S. SOO. Onar. a.f,.III .. s. 5()()-50 I. Giri§ 18 Bu teori ingiliz Hukukunda neredeyse hiy yer ｡ｬｭｾｴｲＮ＠ ingiltere'de kamunun kullammma mahsus bir klSlm yollar uzerindeki mulkiyet hakkl eski sahiplerine ait kabul edilmektedir. Ancak kral hakkma maliktir. Sehir yollan ｾ｡ｨｳ･ｮ＠ ye tebaasl namma bunlar uzerinde bir murur ｾ･ｨｩｲ＠ meclislerinin yeya districte meclislerinin: buytik yollar, koprtiler ise Comtes'lerin tasarrufundadlr. Denizlerin, limanlann, buytik nehirlerin mulkiyeti, aksine bir delil olmadlkya krala aittir. Buralarda halkm ancak yUzmek ye bahk aylamak haklan yardlr. Goller, kuyuk nehirler ye lrmaklar ise bulunduklan arazinin mulkiyetine bagh olarak 0 arazi maliklerinin mulkiyeti altma girerler <;arhk Rusyasl da kamu mallan teorisini kunda umumun kullanmasma ｡ｹｮｬｭｾ＠ ｴ｡ｭｬｾｲＮ＠ ｾ･ｹｬｲｩｮ＠ 13 . 191Tye kadar Rus hukude Medeni kanunlar geregince gayrimenkule tasarruf edebilen herkese ait olabilecegi kabul ediliyor, kamunun bu l4 ･ｾｹ｡ｬ＠ kullanmasl da bir kamu menfaati irtifakl olarak a Ylklamyordu . ｃ｡ｧ､ｾ＠ hukuk sistemleri iyerisinde kamu mallan teorisi, az yok ､･ｧｩｾｫｬｲ＠ Franslz, Alman ye isviyre hukuk sistemlerinde ｧ･ｬｩｾｭ＠ olarak yer almaktadlr. Burada adl geyen hukuk sistemlerinde kamu mallanmn hukuki durumu klsaca gozden geyiri- , lecektir. 1. Franslz Hukukunda Franslz hukukuna gore idare mallannm hepsi aym nitelikte degildir. idareye ait mallann bir kIsml dogrudan dogruya kamu hizmetine tahsis ･､ｩｬｭｾｴｲ［＠ bir klsml da ya kamu hizmetleriyle ilgiIi degildir, ya da dolaYIslyla ilgilidir. Bu esas, Franslz doktrin ye uygulamasmda idare mallannm kamu mallan ye ozel mallar olmak uzere iki kIsma aynlmasl sonucunu ､ｯｧｵｲｭｾｴｉＵＮ＠ IJ 14 15 OnaL "Ammc Hukuku Tcorisi ... ": s. 501. OnaL n.f!..III., S. 50 I. Akipck. ｅｾｹｮ＠ Hllkllkll. s. 50-51: Onar. n.[.!.c .. 11. 1100: DcrbiI. Marc J!lIkllkll. s. 404: Dlircn. idnrc !fll/.:II/.:II. s. 9: Cin. Mcr'a. ray/a/.: ,'c f.·/}/n/.:/ar. s. 6. Giri§' / 9 a) Kamu mallarl Kamu mallan kamu tiizel ｫｩｾｬ･ｲｮ＠ ellerinde bulunup. kamu hizmetlerinin yerine l6 getirilmesine ye kamunun yararlanmasma tahsis edilen idare mallandlr . Bir klslm kamu maHan denizler, goller. nehirler ve bunlann klyJlan gibi dogal nitelikleri geregi kamunun kullanma ye ortak yararlanmasma aYlkur. Bazl kamu mallan. idare tarafindan dogrudan dogruya kamunun ortak kullanma ye yararlanmasma tahsis ･､ｩｬｭｾｴｲＮ＠ Y oHar, meydanlar, kopIiiler, parklar ye bu gibi yerlerde halkm oturmasl iyin ｫｯｮｭｵｾ＠ olan banklar bu niteliktedir. Bazl kamu mallan ise dolayh olarak kamu mah niteligini ｫ｡ｺｮｭｬｾｴｲＮ＠ Ornegin okul, hastahane, askeri koruganlar kamu hizmetlerinin goIiilmel7 sin de gerekli olan ye hizmetin yUIiitlilmesinde esash katkIsl olan kamu mallandlr . b) Ozel mallar Deyletin ozel mallan ise, iizerinde ｫｩｾｬ･ｲｮ＠ ye kamunun kuIlanma ye yararlanma haklan olmadlgl gibi, henuz biT kamu hizmetine de tahsis ･､ｩｬｭｾｲＮ＠ idare, ozel maIlan uzerinde, malikin mal! uzerinde haiz oldugu btittin yetkilere sahiptir. Bu malIar idarece ｩｾｬ･ｴ｢ｲＬ＠ kiraya yerilebilir ye satIlabilir. Deyletin ozel emlakine dahil olan malIann gelirleri kamu hizmetine tahsis edilir l8 . idare malIanmn kamu mallan ve idarenin ozel malIan ｾ･ｫｬｩｮ､＠ iki kIsma aynlmasl Franslz hukukunda herkesye kabul edilmekle birlikte, hangi maIlarm kamu mall an , hangi mallann ozel mallar oldugunu tespit konusunda hukukyular arasmda birlik yoktur. Franslz hukukyulan kamu mallanm deyletin ozel malIanndan aYlrmak iyin ｹ･ｾｩｴｬ＠ kriterlere ｢｡ｾｶｵｲｭｬ､ｦｉＹＮ＠ Bazl yazarlar, maUann mahiyetini dikkate ahrlar. Buna gore, bir mal mahiyeti itibariyle ozel mulkiyete konu olamayacaksa kamu mah saYllmah, ozel mtilkiyete konu olabilecek nitelikte ise ozel mal olarak kabul edilmelidir. Bu ｧｯｉｩｾ＠ 16 I, IX I" taraftarlanna gore, Onar. idare lfll/;II/;II, H. ｮｯｾＮ＠ 1312: Diircn. /dare lfllkllkll. s. 9. Diircn. a.}!..C' .. s. 9: Cin. Mer'a, ｲＨｾ｜ＧＯ｡［＠ \'C KI,\·/ak/al'. s. 6. Onar. a.p.. c .. H. 1301l: Cin. O.J!..c.. s. 8: Di'lrcn. axe .. s. 10. BlI kOlllldaki ｴ｡ｲｬｾｉ＠ ｩｾｮ＠ bkz. Onar. o.J!..c .. I\. LWO \·d.: Diircn. a.}!..c .. s. 10-17: GiritliAkgiincr.1r!ol'l' 1[1I);lIkll. H. 13-14: Dcrbil.ldarc 1111/;11/;11. s. -l04--l05: Cin. a.!!..£' .. s. 8-9. Giri§ /10 yollar, kopIiiler, limanlar, deniz klyIlan, goller ye nehirler ozel mlilkiyete ･ｬｹｲｩｾ＠ ､ｬｾｭ｡＠ madlklan iyin kamu mahdlrIar. Bunlann tiizel ｫｩｾｳｮ･＠ ait olan ｴ｡ｾｭｺｬｲＬ＠ kalan ye deylete yeya diger bir kamu kamu hizmetlerine tahsis bakIlmakslZln devletin bzel mah sayIlmak gerekir munda iizerinde ｩｮｾ｡ｴ＠ ･､ｩｬｭｾ＠ ｹ｡ｰｉｬｭｾ＠ arazi, ｴ｡ｾｭｬｲ＠ 01- 20 ･､ｩｬｭｾ＠ olup olmadlklanna Bu ｧ｢ｲｩＮｾｮ＠ . kabul edilmesi dllru- mallar ye kamunun yararIanmasma tahsis 21 yerler aksine bir kanun hiikmii olmadlkya kamu mah sayIlmayacaktIr Bazl yazarIar bu iki ｹ･ｾｩｴ＠ ｢｡ｾｶｵｲｬＮ＠ . deylet mahm birbirinden aYlrmak iyin tahsis kriterine Buna gore, bir maim kamu mal! olup olmadlgml anlayabilmek iyin onun ･､ｩｬｭｾ＠ tahsis yonune bakmak gerekir. Herhangi bir kamu hizmetine tahsis mal kamu mallan rejimine tabi olurken, deylet mah olmakla beraber kamu hizmetIerine tahsis ･､ｩｬｭｾ＠ olan bir mal, deyletin bzel mallanna dahil olmakta ye kendilerine Medeni Hukukun mulkiyete ｩｬｾｫｮ＠ 22 kurallan uygulanmaktadlr Deylet mallanm kamu maIlan ye bzel mallar . ｾ･ｫｬｩｮ､＠ smlflandlrmada kullamlan bir blyu de, dogrudan dogruya faydalanma kriteridir. Bu kritere gore bir maIm kamu mallan arasma girebilmesi iyin sadece tahsis yeterIi degildir. Bunun iyin, maIm . aym zamanda dogrudan dogruya kamunun kullanmasma ye yararlanmasma aylk 01maSl gerekir23 . Franslz Hukukunda kamu mallanm belirIemede kullamlan bir ｢｡ｾｫ＠ da mal ile kamu hizmeti arasmdaki ｩＱｾｫ＠ kriter olarak dikkate ahnmaktadlr. Buna gore, bir mal kamu hizmetinin gOIiilmesinde esash bir rol oynuyorsa, bir bnemli bir llnsurunu, kaymIlmaz bir paryasml ｴ･ｾｫｩｬ＠ ｢｡ｾｫ＠ ediyorsa, anlatlmla, hizmetin 0 mal kamu mah sayIllr. Ornegin, askeri koruganlar milli savunma hizmetinin kaymIlmaz bir unsurunu ｴ･ｾｫｩｬ＠ ettegi iyin kamu mallan olarak kabul edilirken, bir karakol binasl hizmete slkl slklya bagh bir unsur olmadlgmdan, bu kritere gore kamu mallanndan saYIlmaz 20 21 22 ｾｊ＠ 2·1 24 . Onar. idare HlIkukll. It 1300-1301: Diiren. Mare HlIkukll. S. 10; Derbil, Mare HlIkuku. s. 404; Cin. A1er'a, ravlak ve Alslaklar. s. 8. Onar. a.g.e .. Ii. 130 I: Dilrcn. a.g.c .. s.lO- 11: Cin. a.g.e .. s. 8. Onar. a.1!..e .. Il. 1301-1302: Onar. a.glll .. S. 483; Dcrbil. a.ge .. s. 404-405; Diircn. a.g.c .. s. 1112. Onar. axe .. Il. 1302-1303: Dcrbil. axe .. s. 404-405; Diircll. ar-.e .. s. 13: Cill. a.!!..e .. s. 8-9. 0 nar. a.!!..(' .. l I . 1303-1304: Cill. a.gc .. s. 9. ｇｩｲｾ＠ / 11 Yukanda anahatlan verilen kriterler, FranSIZ Hukukunda kamu mallanm belirｨｵｫｾｬ｡ｲ＠ leme konusunda ｋｵｾｫｳｺ＠ arasmda mevcut olan bu ｧｯｲｩｬｾ･ｮ＠ hepsi bir ｧ･ｲｾｫ＠ ｧｯｲｩｬｾ＠ aynhgml gostermektedir. payl ｴ｡ｾｬｭｫ､ｲＮ＠ Bununla birlikte kamu mallan ve devletin ozel mallanm birbirinden aylrma konusunda bu kriterlerden rinin tek ｢｡ｾｭ＠ ｨｩｾ｢ﾭ yeterli olmadlgl ｡ｾｬｫｴｲＲＵＮ＠ 2. Ahnan Hukukunda Alman doktrinine gore, devletin veya bir idare hiikmi yarayan ･ｾｹ｡＠ ｧ･ｮｩｾ＠ ｧ･ｮｩｾ＠ ｾ｡ｨｳｭ＠ gorevlerini ifaya anlamda kamu maIIan denmektedir26 . Alman ｨｵｫｾｬ｡ｮ＠ anlamda kamu mallanm tahsis yoniine gore ｩｾ＠ klsma ｡ｙｬｲｭｾ､ＲＷＺ＠ a) Hazine patrimualll veya mall patrimuan Hazine patrimuam veya mali patrimuan, kapital degeri ve verimi ile ancak dolayh olarak kamu hizmetlerinin gOrillmesine yarayan mallardan ｯｬｵｾｲＮ＠ ｩｾｬ･ｴｭｲＬ＠ Devlete ait tanmsal ormanlar, nakit para, maden ocaklan, devlete ait smat ait kaphcalar, hisse senetleri, ekonomik ｴ･ｾ｢ｩｳｬｲ､ｫ＠ ｫｵｲｬｾ｡Ｌ＠ devlete sermaye bu patrimuana dahil- . dir. Bu mallara kural olarak ozel hukuk hiikiimleri uygulamr28. b) idare patrimualll idare patrimuam, idare hiikml ｾ｡ｨｬｳｮｭ＠ rin vasltasml ｴ･ｾｫｩｬ＠ eden ･ｾｹ｡ｬｲ､Ｎ＠ kamu hizmetine tahsis ･､ｩｬｭｾｲＮ＠ yapmakla yiikUmlii olduklan hizmetleBu mallar, ozellikleri nedeniyle dogrudan dogruya Bunlardan idarece yararlanma, kapital degerleri veya verimleri iJe degil, bizzat kendilerini kamu hizmetinde kullanmakla Ornegin, idarenin gorev ifa ettigi binalar, bunlann ､･ｭｩｲ｢｡ｾｊｮＬ＠ hastahaneler, yetimler yurdu, spor yerleri, parkJar. yiizme havuzlan, miizeler, tiyatrolar, ｾｯ｣ｵｫ＠ 25 ｾ＠ ｧ･ｲｾｫｬｩＮ＠ yuvalan miil- Cin. Mer'a. faylak vc A/Jlaklar. s. 9. Onar. jdare Hllkllku. II. 1306: Ciu. a.!!..c .. S, 9; Diircn. jdarc Hukllku. s. 18. _. Bu iic;:lii taksilll ic;:in bkz. Onar. a.g.£' .. II. 130-1308: Dcrbil. jdarc Hllkukll, s. 405: Diircn. a.gc .. s. 18-21: Cin. a.!!,.£' .. S. 9. ;}\ Onar. a.p.. £' .. H. 110(J-I :;07: Diircn. a.!!..c .. s. 18. Giri§ I 12 teci kamplan, haIler, park yerleri, mezarhklar idari patrimuam ｯｬｵｾｴｲ｡ｮ＠ mallardan- dlr29. c) Kamunun ortak kulIallmasma apk malIar Alman doktrinine gore, deylet mallannm uyuncu kategorisini, herkes tarafindan dogrudan dogruya kuIlamlan ｹ･ｾｭｬｲＬ＠ ･ｾｹ｡＠ ｴ･ｾｫｩｬ＠ etmektedir. Y ollar ye sokaklar, meydanlar, nehirler ye goIler, klyIlar, kamuya aylk yerlerdeki saatler, slralar ye banklar hep kamunun dogrudan dogruya ｯｲｴ｡ｫｬｾ＠ kuIlanmasma ye yararlanmasma aylk mallardlr30 . idarenin bu maIlar uzerinde ifa ettigi hizmetler, bunlardan halkm serbestye ye en uygun ｾ･ｫｩｬ､＠ yararlanmalanm saglamaya yoneIiktir. BunIar hizmetin yasltasl 01- maYlp, aksine hizmet bunlardan faydalanmaYl temin etmek uzere meydana ｧ･ｴｩｲｬｭｾﾭ tir31. Diger taraftan, aksine bir kanun hukmu oImadlkya bu maIlardan yararIanma ucretsizdir32 . Verilen bu biIgiIerden hemen beIirlenmesine ｧｯｲｩｾ＠ ｩｬｾｫｮ＠ ｹ｡ｰｭｬｾ＠ ｡ｮｉｾＱ｣ｧｬ＠ gibi, Alman doktrininin kamu mallannm oIdugu bu iiylu aynm, Franslz hukukunda meycut oIan aynhkIanna meydan yermemekte ye kamu mallannm biitUn ozeIlikIerini kapsa- YICl bir nitelik ｴ｡ｾｬｲｮｫ､ＳＮ＠ 3. ｔｩｲｫｬｳｶｾ･＠ Hukukunda isyiyre Hukukunda da Alman doktrini esas tutulmakta ye idare maIlan temeI olarak uy kategoriye (mall mamelek, idari mame1ek ye kamunun ortak kuIlanllnma aylk maIlar) aynlrnaktadlr. Boylece, isviyre Medeni Kanunu da devlete ait mall ann hepsinin aym nitelikte olmadlgml, bunlardan ancak bir kIsmmm MK hukumlerine tabi olacagml, diger klsmmm ise kamu hukuku kurallannm alanma girecegini ｫ｡ｲｬｾｴｭ＠ 34 bulunmaktadlr . Bu konuda onemli bir hOkum isviyre MK'un 664. maddesinde yer anar, jdarC' Hukllku., JI, 1307-130S; DUTcn. Mare Hukuku, s. 19-20. nar. a.ge., JI, 1308; Diircn. a.!f..e., s. 20. l l ' . - anar. a.gC' .. II. 130S. 32 Diircn. ;.g.C' .. s. 20. D Cin. Mer/a, ),aylak I'C 1\1,\·laklal'. s. 9-10. 3-1 nar. a.,r,.c .. 11. 1309; Diircn. a.g.c .. s. 22 vd; Kuntalp. [)cl1i;: ｊＮＺｾｉｴＡ｡ｬＧＯＱ＠ 71. 2'J 30 a a Ifllkllksal /Jii::Clli, s. Giri§' / 13 almaktadlr. $u yar ki, isvic;:re'de kamu hukuku kurallan Kanton Hukukuna dayandlgl ic;:in idare mallanna ｩｬｾｫｮ＠ duzenlemeler Kantonlar tarafindan yapllmah.-tadlr35 . TMK ise Kanton Hukuku kurallanm almadlgl ic;:in idare mallan aC;:lsmdan sadece kendi uygulama smmm c;:izmekte, kamu mallan konusunda ise bzel kurallar konulmaSInl bngbrmektedir. Ancak MK'un 641. maddesinin bngbrdugu kamu emlaki kanunuｾｩｭ､ｹ･＠ nun ｃ［Ｚｬｫｭ｡ｾ＠ kadar olmasl nedeniyle, kamu mallanna ｩｬｾｫｮ＠ c;:ogu hukumler doktrin ye yargl kararlanna gore belirIenmektedir36 . Turk hukuk doktrini, kamu mallan konusunda genellikle Franslz hukukundan ye kismen de Alman ye isyic;:re hukuklanndan ･ｳｩｮｬｭｾｴｲＳＷＮ＠ desinin TMK'nda ｾｭ､｡＠ ｫ｡ｲｾｬｨｧ＠ isvic;:re MK'un 664. mad- olan 641. maddesi, MK hukumlerinin uygulama alam dl- kalan ye kamu hukuku alamna giren mallan, Ozel Hukuka smlf getirmek sure｢･ｬｩｲｴｭｾｦＮ＠ tiyle Madde, birinci cumlesinde "sahipsiz §eylerle menfaati umuma ait olan mallarm devletill hiikiim ve tasarrufu altmda" olduklanm aC;:lkladlktan soma, son cumlesinde bunlann gml ｢ｮｧｯｲｭｵｾｴｕＮ＠ ｩｾｬ･ｴｭｳ＠ ye kullamlmasl hakkmda ozel hukumler konulaca- Boylece mad de, "sahipsiz §eyler" ye "mellfaati umuma ait mal- lar" adl yerilen iki kategori mallann, kamu hukuku kurallanna bagh kamu mah niteliginde olduklanm ｫ｡ｲｬｾｴｉｭＳＸＮ＠ "Sahipsiz ｾ･ｹＢ＠ kayrammdan ne Buna gore, "Hilafl sabit ｯｬｭ｡､ｫｾ＠ ｡ｮｬｾｉｭｳ＠ gerektigini ikinci cumle menfaati umuma ait sular He ziraate elveri§1i olmayall yerler, kayalar, tepeler, dagler ve olllardan miilkii degildir". Bu hukumden de aC;:lkc;:a ｡ｮｬｾｉＱ｣ｧ＠ ｾｉｫ｡ｮ＠ bzel mUlkiyet hakkmm ｫｵｲｬｭ｡ｾ＠ ozelmi.ilkiyetin olmasl ｫｵｲｬｭ｡ｾ＠ kapsamh bir olgudur. Bu durul11 3S 36 37 1!! kaynaklar kimsellill gibi sahipsiz ozelligini kimsenin ozel mulkiyeti altmda bulunmamalan; bir Bir ｾ･ｹ､＠ ｧｯｳｴ･ｲｭｩｾＮ＠ ｢｡ｾｫ＠ ､･ｹｩｾｬ＠ ｾ･ｹｬｲｩｮ＠ ilk temel uzerlerinde ｯｬｵｾｴｲＮ＠ ｾ･ｹｩｮＬ＠ olmasl, farkh nedenden kaynaklanan -haya, SU, ｧ･ｮｩｾ＠ madenler ye petrol yataklan gibi- Diircn. jdare Hukuku, s. 28: Girilli-Akgiincr. Mare Hukukll, s. 15. Girilli-Akt,'iincr. a.g.e .. s. 116: Diircn. a.[!..e .. s. 28. Giritli-Akgiincr. a.[!..e .. s.16: DiirclI. a.r,.C' .. s. 28. Onar. jdarc ffllkllliu. 11. nOI): Diircn. axe .. s. 22: Giritli-Akgiincr. a.g.£' .. s. 116: Kuntalp. ｋｾｉｽ､｡ｮｬＷｫｳＯ＠ Dii::('/li. s. 71. [)clli: ｇｩｲｾ＠ ･ｬｶｲｩｾｳｺ＠ dogal yaplsmm egemenlik aItma almmaya veya -tanma yerler, devlet ormanlan gibi- dogal yaplsmm ｢･ｮｩｭｳｾ＠ bu egemenligi bzel mulkiyete ･Ｑｶｲｩｾｬｧｮ＠ bulunmasmdan ileri gelebilecegi gibi; hukuk duzenince ･Ｑｶｲｩｾｬ＠ kabul edilen ｾ･ｹｩｮ＠ henuz kimse tarafindan iktisap ｴ･ｲｫ､ｩｬｭｾＬ＠ lamda sahipsiz ｾ･ｹ＠ . ｧ･ｮｩｾ＠ olmayan ragmen hukuk duzeninin da uzerindeki mulkiyet hakkmm sahibi tarafmdan Bu ･ｬｶｲｩｾ＠ / 14 39 olmasmdan da kaynaklanabilir ･､ｩｬｭｾ＠ ya yani dar ve teknik an- olgu iyinde MK'un 641. maddesini yalmzca, dogal yapIlan veya hukuk duzeni geregi bzel mulkiyete konu olamayan ｾ･ｹｬｲ＠ teknik anlamda sahipsiz ｾ･ｹｬｲ＠ uygulama alamna girerler iIgilendirmektedir. Zira dar ve MK md. 641 'in degiI, fakat md. 635 ve md. 639'un 40 . DolaYlslyla bunlann ｩｾｧ｡ｬ＠ veya oIaganustu ｺ｡ｭｮｾｬ＠ gibi bzel hukuk yollan ile mulkiyetleri kazamlabilir. Buna ral oIarak bzeI mi.ilkiyete konu ｴ･ｾｫｩｉ＠ ｫ｡ｲｾｉｬ＠ sahipsiz maIIar, ku- edemeyen kamu maIIanndandlr. Bunlardan yararlanma ve istisnaen bzel mulkiyetinin kazandmasl Medeni Hukuk kurallan ile 41 degiI, Kamu Hukuku kurallan ile duzenlenir . ｾ･ｹｬｲＢ＠ GbrOli.iyor ki, 641. maddede yer alan "sahipsiz kavrammm bir ikinci bzet.. Iigi daha sbz konusu olmaktadlr. Bu da dogaI yapIlan geregi toplumull ol·tak kulla- IlImma apk bulunmalandlr. Zaten bu bzellik nedeniyle bunlar kamu malt bzel mulkiyet alam ､ｬｾｭ｡＠ ｴｵｬｭｾ｡ｲ､Ｎ＠ 42 . ve $u halde bu niteIikte bulunan hava, su (denizler, yeraltl ve yerOsru sulan), tanma ･ｬｶｲｩｾｉ＠ Iammda kamu mahdlrlar ｳ｡ｹ､ｭｬｾ＠ oImayan alanlar MK md. 641 an- Ancak 1982 Anayasasl sosyal hukuk devleti geregi oIarak, bzeI mulkiyete bagh olmayacak ｾ･ｹｬｲｩｮ＠ kapsamml ｧ･ｮｩｾｬｴｭｲＮ＠ Nitekim dogal nite- Iikleri itibariyle herkesin yararIanmasma aylk bulunmayan ve 641. maddenin aradlgl bzelliklerin esas almmasl halinde teknik anlamda birer sahipsiz ｾ･ｹ＠ saytlmamalan gere- BlI kOl1l1da aynlltllI bilgi i<;il1 bkz. Akipck, E§ya Hukllku, 43 vd.: DUrcn. Mare Hllkllku, s. 25 vd. Akipck. a.g.e .. s. 45: Diircn. a.g.c., s. 25 vd.: KUlltalp. Deni: ｋｾｶ､｡ＢｬｉＱ＠ Hllkuksal Dii::c/1i. s. 71. ,11 Ollar. "AIllIl1C Hukukll Tcorisi ... ", s. 526 .. 527: Akipck. a.g.c., s. 46 .. 47: Diircn. a.g.!'., s. 26: KUl1talp. axe .. s. 71. ·1: KlIlltalp. a.g.!' .. S. 72. 39 40 ｇｩｲｾ＠ ken tabii seryet ye kaynaklar, deylet ormanlan gibi bir klslm mulkiyet alam ､ｬｾｭ｡＠ ｩｾｬ･ｭｹ＠ ｫ｡ｳｴ･､ｩｬｭｾ＠ ｾ･ｹｬｲＢ＠ oldugu yamnda yer alan "menfaati umuma ait mallar" ｴ｡ｲｉｾｭｨ､ｬＮ＠ Bazl hukukyular, yalmzca idarenin bir tahsis kamunun ortak kullamm ye yararlanmasma oldugunu ileri surmektedirler ｾ･ｹｬｲＴＵ＠ de Anayasa ozel ｴｵｭｾｲＴＳＮ＠ MK md. 641'de "sahipsiz ile neyin ｾ･ｹｩ＠ /15 44 . ｳｵｮｬｭｾ＠ ｾ･ｹｬｲｩｮ＠ soz konusu Turk Hukukunda "orta mah" diye adlandmlan bu yollar, kopriller, meydanlar, mer'alar, pazar yerieri, parklar ornek olarak gosterilebilir. Bu ｧｯｲｩｬｾｵｮ＠ benimsenmesi halinde, kamu mallannm bir tilrilnu ｯｬｵｾｴｲ｡ｮ＠ ve Turk Hukukunda "hizmet mallan" adl verilen 46 idari mamelek, 64l. maddenin uygulama alanma girmeyecektir. Fakat Turk Hukukunda baskm olan ｧｯｲｩｬｾ･＠ gore bu mallar da esas itibariyle deyletin hukUm ve tasarrufu altmda kabul edilmektedir. Buna gore, okullar, hastahaneler, adalet, belediye, posta saraylan, muzeler, kutuphaneler, borsalar, cezaevleri, askeri koruganlar, askeri bolgeler gibi ｴ｡ｾｭｺ＠ butunleyici paryalan ve teferruatlan; muzelerdeki harp malzemeleri gibi 47 dan sayIlmaktadlr . ｴ｡ｾｭｬｲ＠ ･ｾｹ｡ｬｲＬ＠ mallar ile bunlann kitaplar, ogretim aletIeri, mallar bagh olduklan hUkUmler aC;:lsmdan kamu mallann- Bu olgu ic;:inde TUrk Hukukunda doktrince ｢･ｮｩｭｳｾ＠ mallar aymml gozonUnde tutularak ｾｯｹ･＠ kamu mallan - ozel bir sistem ortaya koymak mumktindUr48 : IDARE MALLARI I I Ozel mallar Kamu Mallan Hizmet Mallan 43 44 45 -1(, ﾷＱｾ＠ ｾＷ＠ Orta Mallan Sahipsiz Mallar Al1ayasa 1982 md. 168-169: ｫｲｾＮ＠ GiriLli-Akgtincr, idare Hukuku, s. 34. 37: Kuntalp, Dcniz ｋｾｬＧｉ｡ｲＱ＠ HlIkuksa/ Diizeni. s. 72: ｋｊｲ｢｡ｾＮ＠ Sadlk, Dev/et A1al/an, s. 22,24-25. Kuntalp. a.g.e . . s. 72. Onar. idare Hukukll,. II. 1314: DUrcn. idarc Ilukuku. s. 30. Onar. a.g. c .. IT. 1314: Diircn. ax c.. s. 30. OnaT. a)!. c.. IT. 1314: Diircn. a.p,. c.. s. 24: KUIIlalp. a.g£' .. s. 72. Bk·Z. Diircn. a.j!..(' .. s. 10. •• • •• •• BIRINCI BOLUM . ｾ＠ . ISLAM HUKUKU ESERLERINDE KAMU MALLARININ ELE ａｌｉｎｾ＠ iSLAM HUKUKU ESERLERiNDE KAMU MALLARININ ELE ALINISI islam hukukunun ongordOgO sistematik mal tasnifi ic;inde kamu malIanmn yerinin belirlenmesi ic;in, islam hukuku eserlerinde ele almdlgl ｾ･ｫｬｩｹ＠ mal kavramml ye mal- lann farkh ac;Ilardan smIflamasml kIsaca incelemek yerinde olacaktlr. I. iSLAM HUKUKUNDA ESYA ve MAL KAVRAMLARI A.ESYA ｅｾｹ｡＠ Ｂｾ･ｹｩｮ＠ c;oguludur. ｄｬｾ＠ maddi' ye manevi' yarhklara Ｂｾ･ｹ＠ ｧ･ｮｩｾ＠ alemi meydana getiren, insandan ｢｡ｾｫ＠ denirl. Sey kayrammm ifade ettigi anlam bu denli olmakla birlikte hukuk dOzeninin ･ｾｹ｡＠ birbirine uymamakta ye bu, ｣［･ｾｩｴｬ＠ her tOrlO kayraml ile fiziki ･ｾｹ｡＠ hukuk sistemlerinde farkh ｾ･ｫｩｬｉｲ､＠ kavraml her zaman tespit ･､ｩｬｭｾ＠ bulunmaktadlr2 . isla.m hukukunun kabul ettigi hukuki' manada ･ｾｹ｡＠ belirtmek gerekir ki, bu konu islam hukukunda Ｂ･ｾｹ｡＠ 2 kayramma gelince, oncelikle kavraml altmda degil, "mal" A1i Hafif, ･ｬＭｍｩｫｾｶｹＮ＠ s. 18: Akipek, E§)Ja Hukuku., S. 30; Cin-Akgunduz, Turk Hukllk Tarihi, n,242. Drnegin. Alman Medcni Kanunu sadcce maddi mallan ｣ｾＧ｡＠ saydlgl halde Franslz Mcdeni Kanunu. cdinmcye ･ｬ｜Ｂ｣ｲｩｾ＠ vcya nakdi bir klymcti olan hcr ｾ･ｹｩ＠ ｣ｾｹ｡＠ olarak kabul ctmcktcdir (Akipck, a.g.e .. s. 33: Oguzman-Sclic;:i, Tiirk E,'ya /Jukukll. s. 3-4, 8). Tiirklisvic;:rc Mcdcni isc: "Uzcrindc fcrdi hakimiyct saglanabilccck. Kanunlannll\ kabul cttigi hukuk'i illllamda ･ｾＧ｡＠ ｾ｡ｬｓ＠ ､ｬｾＱ＠ cismani \'arlJklardlr" ｾ｣ｫｬｩｮ､･＠ larif cdilcrck sadccc maddi iktisadi dcgcr ｬ｡ｾｹｮＮ＠ mallar ｣ｾｹ｡＠ kapS<lllllna ｡ｨｮｬｾｲ＠ (Bkz, OguzlIl;Jn-Sclic;:i. a.g..e .. s. 3-4. 8). hliim Hukuku Eserlerinde Kamu Alallarmm Ell' ａｬｭｾＧ＠ kavraml aItmda incelenmektedir. MaIm muhteyasml ise "a'yan ye menafi" ma"-"tadlr. "Muayyen ye ｭｵｾ｡ｨｳ＠ olan ｾ･ｹｬｲＢ＠ men"'lll ye gayri men"-lll butUn ･ｾｹ｡ｬ＠ rininde ｹ･ｲｬｾｮ＠ Ｂ･ｾｹ｡＠ a 'yan'l ｫ｡ｲｾｬｉｭ＠ 18 ｯｬｵｾｴｲﾭ 3 diye tarif edilen a 'yan, buna gore iyine almaktadlr4 , DolaYlslyla Turk-isviyre dokt- deyimi, Islam hukukundaki "mal"m sadece bir bolUmunu yani olmaktadlr5 , B.MAL 1. Sozliik AnlamI "Mal" Arapya astlh bir kelimedir. SozlUklerin yogu bu kelime iyin "maruftur" demekle yetinmektedirler6 . Bununla birlikte ozellikle sonraki deyirlerde daha iyi anｬ｡ｾｴ｢ｩｭ･ｳ＠ iyin pek yok kaynakta kelimenin sozlUk anlammm aylklandlgl gortilｾ･ｹ､ｮ＠ mektedir. Firfiz§b&dl (0.81711414) "mal, herhangi bir dir; ｾｯｧｵｬ＠ ve maIik oldugun ｾ･ｹﾭ emval gelir" derken7, Ibnu'l-Eslr (0. 60611209); "mal diye ashnda altm ｧｩｭｾｴ･ｮ＠ ｾ･ｹｬｲ＠ malik oldugun denirken sonradan elde edilen ve malik olu- nan her tiirlii a'yan 'a (maddi ｩｾｮ＠ develer yordu. ｫｵｬ｡ｮｉｾｲ､Ｎ＠ Ｂｔ･ｭｶｬＧｾＭ｡ｴｳｵＬ＠ ･ｾｹ｡Ｉ＠ mal adI ｶ･ｲｩｬｭｾｴＮ＠ Zira mallarmm biiyiik bir kIsmI develerden ｫｩｾ＠ ｾｯｫ＠ Bu adI Araplar en ｯｬｵｾﾭ mal sahibi oldu"; "mevl'eleltu, ona mal" verdi anlammdadlr" diyerek daha aynntlh bir aylklamada ｢ｵｬｮｭｾｴｲＸＮ＠ Bu aylklamalara gore, edinmeye konu oIabilen her ｾ･ｹＬ＠ gerek a'yan (cisman! ｾ･ｹﾭ ler) olsun gerek menafi (menfaatler) sozIuk anlammda "maI"dlr9 . 2. Terim Anlanu "11al" kelimesi Kur'an-l Kerim ye hadislerde slkya geytigi halde bu kelimeye, namaz, oruy ye nikah kayramlannda oldugu gibi, sozIuk anlammdan ayn din! ye hu3 4 5 (j 7 !! 9 Bkz, Afl'cclle md. 159. A1i Haydar. Diircrii 'I-hukkiilll. 1. 244-246; Abbadl, e1-Milkiyyc, I, 114 vd. ｊＩＮｾｭｩｲ＠ Ishllll Hukukunda Miilkiycl, s. 15. Bkz. ibn Manziir, Lisfinii'l-arah, XI. 635; Ccvhcri. es-Slhfih, V, 1821. Bkz. AsUlI Efcndi, Kfill/us Tl'rciill/l'si, Ill. 353. ibnii'I-Esir. cll-l'muiye, IV. 373. Ebt, Zehra. ｣ｬＭｍｩｫＮ｜ｾＧ･＠ s. 47. islam Hukuku Eserlerindc Aamu ,Hallarmm Ele AlmlJI 19 kuki ozel bir muhteya insanlann ｡ｮｬｹｴｾｭ＠ ｹ･ｲｩｬｭｾｴＮ＠ Bunun yerine mal kelimesinin ifade ettigi kavram, ｢ｬｲ｡ｫｉｭｾｴＮ＠ islam hukukrrulan da yaptlklan tariflerle bu anI ami belirlemeye ｲ｡ｬｴｾｭ､ｏＮ＠ Bu sebeple, islam hukukrrulannm malt tarifleri bu keli- menin sozluk anI ami ile yakmdan ilgilidir ye ona rrok yakmdlrll. Hanefi mezhebinin onemli eserlerinden Raddu'l-Muhtar'da mal; "insall tabiatmm kendisine meylettigi ve ｩｨｴｹ｡ｾ＠ vakti ｩｾｮ＠ biriktirilmesi miimkiin olan ｾ･ｹﾭ dir" ｾ･ｫｬｩｮ､＠ tarif edilmektedir l2 . Mecelle ise mall, "tab') insani mail olup da vakt-i hacet ｩｾｮ＠ iddihar olunabilen ｾ･ｹ､ｩｲ＠ diye tammlarken Ibn Abidin'in yaptlgl tarifi ｢･ｮｩｭｳｾ＠ ｐ｡ｾ＠ ise "mal ｩｨｴｹ｡ｾ＠ vakti ktsa bir tarif yapmaktadlr 13 ｩｾｮ＠ ｾ｡ｭｩｬ＠ ki, menkUle ve gayri menkUle olur" olmaktadlr. Muhammed Kadri biriktirilmesi miimkiin olan ｾ･ｹ､ｩｲＢ＠ ｾ･ｫｬｩｮ､＠ rrok . Bu taritlerin 14 birinci klsmmda yer alan "tab') insani mail" ifadesi, maIm en onemli unsuru olan "iktisadi deger" ozelligine ｩｾ｡ｲ･ｴ＠ bir tek bugday tanesi, mayan ｾ･ｹ＠ mal tarifinin yaptJan "bil' konu olan ｾ･ｹＢ＠ ｬ･ｾ＠ ｢｡ｾｫｳｭ＠ ye ､ｬｾｭ｡＠ ｡ｫｭｬｾ＠ kan orneklerinde oldugu gibi boyle bir degeri 01kalmaktadlr. Bazl Hanefi fiklh kitaplannda mal irrin vel'me ve bil' ｾ･ｫｬｩｮ､＠ etmektedir. Buna gore hur insan, ｢｡ｾｫｳｭｬ＠ ondan menetmeye (bezl ye men'e) l5 tarifler de bu unsuru ifade etmektedir. Tariflerin ikinci klsml ise, "fiziki varhk" unsurunu belirtmektedir. Hanefiler malda gerekli go rdukleri bu nitelikten dolaYI alacak hakkl, sukna hakkl, fikri haklar, irtifak haklan ye menfaatleri mal kayramma dahil etmezler lG . ID II 12 13 14 15 16 EbG Zehra, el-Milkiyye, s. 48; Selebl, el-Medhal, s. 329-330; Demir, htam Hukukunda Mulkiyet, s. 19. Ebfl Zehra, a.g.e., s. 47. ibn Abidln, Reddu 'I-muhlar. IV. 3. Kadri ｐ｡ｾＬ＠ ａＡｩｲｾＢ､ＧｬＭｨ｡ｹｦｮＬ＠ md. I. MaIm diger tarifleri ve bUlllann lahlili ic;:in bkz. ibn Niiceym, el-Bahr, V, 277: EbfI Zehra, a.g.e .. s. 47 Yd.: Zerkc1, el-FIld1l1'I-islfiml, n, 1]4 vd.; Ali Hafif. el-Milkiyye. s. 16 vd.: ScIebl. a.g.e .. s. 330-331: Karaman. isliilll HlIkllkll, II1, 12. Bkz. MoIIa Hiisrcv. Diirerii'l-hllkkfim. 11, 168. Ali Haydar. Diirerii'l-hllkkfilll, I. 343; 94() vd.: Kadri ｐ｡ｾＨｬＮ＠ a.Ke., md. 1-4: Ebll Zehra. a.g.c .. s. 52 vd.: AIi Hafif. a.gc .. s. 17: Sclebi. a.,g,e .. s. 332: Zerkii. a.?,.('., Ill. ] 16-117; Karaman. islrim IllIkllkll. IiI. 12-13.44. jslalll Hukuku Eserlerinde Kalllu A1al/arl11l11 Ele ａＱｾ＠ Safil, Maliki ye Hanbell hukukyulara gore ise menfaatler de sayIllf. Bunun sonucu olarak tek ｢｡ｾｭ＠ hukuki ｩｾｬ･ｭｲ＠ ｢｡ｾｬｉｭ＠ 20 mal konu olabilir ye zayi edilmesi halinde tazmini gerekir17. Bu mezheplere gore menfaatler ･ｾｹ｡ｮｭ＠ degerlerini tayinde rol alan onemli unsurlardandlf. Hatta mallardan beklenen esas gaye menfaattir l8 . DolaYIslyla fiziki anlamda mall degerlendirip menfaati devre ､ｬｾＱ＠ blrakllmak uygun ｾＧｬ､＠ lr 19 . d egl Hak ye menfaatleri mal kapsamma almayan Hanefiler, bunlarm tek ｩｾｬ･ｭｲ＠ ｢｡ｾｭ＠ hukuki konu 01 am ayacagl ye zayi edilmesi halinde tazmin edilmeyecegi yolundaki temel kaidelerinden icare akdine konu olan m enfaatleri istisna ederek bunlan ｳ｡ｹｭｬｾｲ､ｦＮ＠ mutekavvim mal Bu istisna bir taraftan ｩｨｴｹ｡ｾ＠ ve zaruret sebeplerine, diger taraftan da nassa dayandmlan bir istihsan kabul edilmektedir20 . Daha sonraki deyirlerde uygulamanm baskIsI ile bu istisna biraz daha heplerin ｧｯｲｩＮｾｬ･ｮ＠ klsmen de olsa ｹ｡ｫｬｾｭｴｦＮ＠ ｧ･ｮｩｾｬｴｭ＠ Nitekim son deyir Hanefi hukukyuｨ｡ｺｬｲｮｭｾ＠ mal- Mecelle bu ｧ･ｬｩｾｭｹ＠ kanun- lan, yetim mah, vaklf mah ye genel olarak gelir getirmek iizere lara ait menfaatleri mal ｩｾｬ･ｭｮ＠ ｬ｡ｾｴｦｲｫ･ｮＲＬ＠ ye diger mez- tabi ｴｵｭｾｬ｡ｲ､Ｎ＠ 1879 tarihli UMHK hak ye menfaatlerin tamamml mal kapsamma dahiI. . ･ｴｭｬｾｉｲ＠ . 23 . ･ｾｹ｡Ｌ＠ Btitlin bu tariflere gore toprak, muz ｾ･ｹｬｲ＠ mal kabul edilir. Benzer ｾ･ｫｩｬ､＠ canh hayyan, para ye benzeri malik oldugubilfiil malik olmasak da normal olarak elde edilmesi ye yararlamlmasl mumktin olan -denizdeki bahk, hayadaki hayvanlan gibi- 17 18 19 20 21 ｾ･ｹｬｲ＠ ｫｵｾ＠ ye dagdaki ay de mal saYlhrlar. Yine bu tariflere gore eylerde oturma, yasltaya Ebii Zehra, el-Milkiyye, s. 52 vd.: Ali Hafif. el-MiIkiyye, s. 17: Zerk§, el-Flkhii'l-jstamf, Ill, 205 vd.; Demir, jsta/JI Hukukunda Miilkiye/, s. 17-18. ibn Abdiisselam, el-Kal'(1id, I. 200: ｫｲｾＮ＠ MahmasanL ･ｮＭｎ｡ｺｲｾｶｹｴＧｉＨｪｬｭＬ＠ s. 10. Menfaatin mal olup olinadlgl konusundaki iki temel egilimin dayandlgl deliller ve hukuki sonw;:lan i<;in bkz. Debbflsi, Te 'sisa 'n-nazar, s. 128-129; EbG Zehra, a.g. e., s. 52 vd.: $elebi, elMedhal, s. 332-333: Zcrkii, a.g.e., IlI, 204 vd. Mcrginiini. el-Hidaye, Ill, 231: IV, 20: Ali Haydar, Diireri/I-hukkam, I. 228, 672: EbfJ Zehra, a.g.e .. s. 54; Demir, a.g.e., s. 16. ｇ･ｮｩｾ＠ bilgi i<;in bkz. Ali Haydar. Diirerii'l-hllkklim, L 950 vd.: $c1ebi. a.g.c., 332-333: Zcrkii, a.g.e .. Ill, 209. Bkz. .\/('e('l/(' md. 596-597. Bkz. LMIIK I1Id. (,-1: ｫｲｾＮ＠ Zerk;1. a./!..c .. HI. 127: Cin-Akgiindiiz. Tiirk Illlkllk Tarihi. 11. 2-11. ｌｾＯｩｭ＠ Hukuku Eserlerinde Aamu AJa/larmm £le Alml§l 21 binme gibi menfaatIerle stikna hakkl, te'lif hakkI gibi haklar mal kapsamma gireceklerdir. Diger taraftan, bu tariflerin mtimktin gOri.ilmeyen ｾ･ｹｬｲ＠ Fakat, ｧ･ｬｩｾｮ＠ Ｑｾｬｧｭ､｡＠ ｧｴｩｮ･ｾ＠ Ｑｾｬｧ＠ ye ISISI ile haya gibi fiilen ihrazl yok faydah olmalanna ragmen mal ｳ｡ｙｬｭｹ｣ｫｴｲｾＴＮ＠ teknoloji, yagml1zda oldugu gibi ｧｴｩｮ･ｾ＠ ｬｾｭ＠ ye ISlS1 ile hayanm ye gazlann depolanmasml mtimktin kllar ye insanlar bunlan edinmeye konu yaparJarsa, ami an tariflere gore bunlann da mal kavramma girecegi a Ylktlr25 . Buraya kadar yaptlan aylklamalardan da ｡ｮｬｾｴＱ､ｧ＠ gibi, islam Hukuk sisteminde nelerin mal saYllacagl ye hangi mallann haklara konu olabilecegi bir ictihad meselesidir. Bu bakImdan islam hukukuna gore her deyirde, ､･ｧｩｾｮ＠ sebebiyle yararlanma ye edinme konusu olabilecek her yeni ｩｾｬ･ｭｉｲｮ＠ konusu olabiIecektir 26 ｾ･ｹＬ＠ zaman ye ｧ･ｬｩｾｮ＠ teknik ictihad yolu ile hukukl . n. iSLAM HUKUKUNDA MALLARIN <;ESiTLi A<;n..ARDAN TASNiFi islam hukukunda maIm ､･ｧｩｾｫ＠ ｹ･ｾｩｴｉｲ＠ ayllardan tasnifi ｹ｡ｰｬｭｾｴｲＮ＠ Burada bazl mal hakkmda ktsa biIgi yerilecek, bir klslm mallar tizerinde ise konumuzla daha yakm bagIantlsl sebebiyle biraz detayhca durulacaktIr. A. MUTEKA vviM MAL-MUTEKA vviM OLMAYAN MAL Sozltikte degerli ye dayamkll anlamma gelen "miitekavvim" kelimesi maIm slfatl olarak hukukta iki manada ｫｵｬ｡ｭｾｴｉｲＺ＠ a) intifal (yararlamlmasl) din)" baknndan mtibah olan ｾ･ｹＮ＠ eti ye usultine gore ｢ｯｧ｡ｺｬｮｭｾ＠ 24 25 27 Buna gore ｾ｡ｲｰＬ＠ domuz hayyanm eti mtitekavvim degildir27. Ebfi Zehra. ･ｬＭＮ｜ｊｩｫｾｶＬ＠ s. 47 vd.: Yusuf Musa. el-Flkhu'l-h"/(jmf, s. 252'dell Demir. jsliilll Hukukunda ａｦｩｬｫｾｶ･Ｎ＠ s. 19. AYIlI kanaat ｩｾｮ＠ bkz. Demir. a.g.e .. s. 19. ｋｲｾＮ＠ Ali Hafif. cl-Milkiyyc, s. 17: Demir, o.g.C .. s. 77. Kasani. I1c(/ft'i. V, 141: ibn Niiceym. cl-l1ohr. V. 277', Molla Hiisre\,. Diircrii'l-hllkliftlll .. 11. 168: Mcccl/c md. 127: Ebll Zehra. a.g. Co, s. 48: Zerkii. eI-Flkhii '/-h/iimi, Ill. 124: Karaman. is/llm !1l1kllkll, III. D. ｌｾＯ､ｬＱ＠ b) Elde ･､ｩｬｭｾＬ＠ ｫ｡ｺｮｉｬｭｾ＠ bahk ye ｡ｹｬｮｭｾ＠ Hukuku Eserlerinde Kal1ll1 Alallarmm Elc ａｬｭｾＧ＠ (muhrez) ｾ･ｹＮ＠ Bu tamma gore de henuz 22 ｴｵｬｭ｡ｮｾ＠ ay hayvanI mtitekaV\im saYllmaz28. ａｮｬ｡ｾｨｹｯｲ＠ ki, bir maIm mtitekavyim olup olmamasl onun hukuki degerini ortaya koymaktadlr. Buna gore bir maIm islam hukukuna gore mtitekavvim saytlmasl ivin hem dinen k.llllamlmasma Izin ｹ･ｲｩｬｭｾ＠ olmasl, hem de ihraz ･､ｩｬｭｾ＠ bulunmasl gerek- mektedir. Fakat burada, din! unsurun sadece mtislUmanlar ivin geverli oldugunu belirtmek gerekir. Zira ｾ･ｲＧ｡ｮ＠ mal saYllmayan ｾ｡ｲｰ＠ ye domuz gibi ｾ･ｹｬｲ＠ islam tilkesindeki gayri muslimler avlsmdan bazl mezheplere gore mtitekavvim mal kabul edilmektedir 29 . Mallann bu ｾ･ｫｩｬ､＠ mtitekavvim ye gayri mtitekavvim olarak aymmmm en onemli hukukl sonucu, mtitekavvim olmayan mallann hukuki ｩｾｬ･ｭｲ＠ ye itlafi halinde tazmin ytiktimlUltigtintin dogmamasldlr 30 konu ｴ･ｾｫｩｬ＠ etmemesi . B. MISLi MAL-KiYEMj31 MAL islam hukukunda maIm misll ye klyemi olarak da bir aymma tabi tutuldugu gOri.ilmektedir. ａｨｾＭｹ･ｲｩｴ＠ hale gelen ｾ･ｹｬｲ＠ prensip itibariyle sayma yeya tartma ya da ol/(me ile belirli misll mallardandlf. Bunlann "birim" ol/(ekleri arasmda nonnal olarak bir deger fark! bulunmadlgmdan, bu mallardan birinin yerini aym cinsten bir digeri alabilir. Yerini alan bu mal, otekinin aym yeya bedeli degil, dengi (misli)dir Mecelle'ye gore misli mal, yacak ｾ･ｫｩｬ､＠ 28 29 30 31 32 ＯＨ｡ｲｾＱ＠ 32 . ve pazarda birimleri arasmda deger farkI olma- benzeri bulunan mallardlr 33 . Bir ｢｡ｾｫ＠ maddesinde de misll mallan, Mecelle md.127; Ali Haydar, Diirerii'l-hukktll1l, l, 229: Zerkii, el-Flkhfl'l-hliil1li, Ill, 125; Karaman. jsliil1l Hukllkll. III. 13. Kasanl. Bedd 'i. V. 143: $elebi. e1-Mcdhal. s. 334; Zcrkii. a.g.c .. 1II. 127. Serahs!, e1-Mcbsut. XI. 78- 102; XII. 194-195; Kasani. a.g.e .. V. 113; EbG Zchra. ｣ＱＭｍｩｬｫｾｹ･Ｎ＠ s. 49; Dcmir. jsliil1l Hllkllklll1dn ｍ｡Ｏｫｾｶ｣ｴＮ＠ 28. BlI kclime ｉｬ｣ｾｨｵｲ＠ galal olarak "kl)'cmi" ｾ｣ｫｬｩｮ､･＠ lclaITuz edilmekledir. Fakat dogmsu. soylcnmesidir (Bkz. Ali "luymct" kclimcsinc nisbcl cdilmcsi dolaYlslyla "kl)'m'i" ｾ｣ｫｬｩｮ､･＠ Haydar. Diircrii'/-hllkkdm. 1. 235; Zcrkcl. a.f!..e .. Ill. 132; Karaman. n.g.c .. Ill. 13). Eb!1 Zchra. n.g.c .. s. 55: ｚ｣ｲｫｾＮ＠ el-Frkhii '/-j,,·liillll. Ill. 130; Karaman. n.f!..e .. Ill. 14: Dcmir. nx(' .. s. 34. ,\ /('('('111' /lid 1-15. fs/iim Hukuku Eserlerinde hamu Mallarmm Ele Alml§1 23 m ekilat:.4 , mevzunae 5 , ceyiz ye yumurta gibi adediyyat-I miitekaribe36 ye zer'iyyae\n bir kIsml 38 olarak slmrlandlrmaktadlr39 . Kadri ｐ｡ｾ＠ ise misll mah; "aralannda onemsenecek derecede bir klymet farkl olmakslzm piyasada misli bulunan birimleri arasmda klymet farkl bulunmayan birbirine yakm buytiklukteki ｾ･ｹｬｲ＠ mallardandlL" diye tarif etmektedir40 . Buna gore, sozgelimi, kat! ye bugday, tuz, hurma, ceyiz, para, kaglt gibi ｾ･ｹｬｲ＠ ｾ･ｹ､ｩｲ［＠ de misll SIYI yaglar, misli mallar kategorisine girmektedir. Ktyeml mal ise, birimleri arasmda farkliilklar bulunan, biri digerinin yerine konu41 lamayan mallardlr . 1I1ecelle klyeml mail, ｹ｡ｲｾｬ＠ ye pazarda benzeri bulunmayan yahut bulunsa da birimleri arasmda fiyat fark! bulunan ｾ･ｹ＠ olarak tammlamakta, uzunluk olyuSU ile olyUlenleri42 ye hayyanlar ile kavun karpuz gibi taneleri arasmda k!ymetye farkhhk bulunan adediyat-I miitefaviteyi klyeml mallardan saymaktadlr43 . Belirtmek gerekir ki, klyeml mallan belli saYlda ｹ･ｾｩｴ＠ ye yeryeye iyinde slmrlamak mumklin degildir. Bu sebeple islam hukukyulan, sadece yukarda geyen tarifi yermekle ｹ･ｴｩｮｭｾｬｲ､Ｔ＠ . ozetleMaIm misli ye k!yeml olarak aymmmm onemli hukukl sonuylanm ｾｯｹｬ･＠ 45 mek mumklindur : Misll maIlar zimmette bory ｴ･ｾｫｩｬ＠ eder; aymsml degil mislini 34 35 36 37 38 39 40 41 42 Bir hacim birimi ile olc;:iilen ｾ･ｹｬｲＮ＠ Bir aglrhk birimi ile tarlllan ｾ･ｹｬｲＮ＠ Taneleri arasmda onemli farkhhk bulunmaYlp saytlan ｾ･ｹｬｲＮ＠ Bir uzunluk OIc;:iisii ile olc;:iilen ｾ･ｹｬｲＮ＠ Uzunluk olc;:iisii ile olc;:iilenlerden bez ve ｫｵｭ｡ｾ＠ gibi ･ｾｹ｡ｬｲ＠ cins ve miktar olarak belirlenmeye ･ｬ｜Ｇｲｩｾ＠ olmalan ve piyasada benzerinin bulullabilmesi aC;:lsmdall her ne kadar misll mallardan parc;:a ve biitiin olarak degeri sa),lmaSl gerekiyorsa da. mikdan aym da olsa aym cins ｫｵｭ｡ｾ＠ ｢ｩｾｫ＠ ol9iide farkhhk gostereceginden islam hukukuc;:ulan bu nevi mallan misIl degil klyem'i kabul etmektedirler. (Bkz. Kasani. Beda'i, V, 208-209; Ebu Zehra, el-Milkiyye, s. 56) $u var ki. muaSlf islam hukukc;:ulan. dokuma sanayiillde stalldardizasyona. ､ｩｫｾｴ･＠ biiyiik ol9lide konfeksiyona gidildigi zamannnmia. dokuma mallannlll ve konfeksiyon elbisesinin misIl maIIardan saytlmaslllda bir saklllca g6nnemektedirler (Bkz. Mecelle md. 1119; Ebu Zehra, HlIkllku. III. 15). a.g.e., s. 56; Karaman. ｌｾＯ｡ｬ＠ _\/ecellc md. 1119 Bkz. Kadri ｐ｡ｾＮ＠ Miiq'idii 'I-IIa,l'/'a/1. md. 398. Zerkcl. el-Fildlii 'I-LI'/allli. Ill. DO: Karaman, a.gC' .. Ill. 14. AYIII stalldard vc kalitcdc bir bcnzcri bulllnl11ayan ｫ｜ｬｭ｡ｾ＠ .'.recel/e md. 1119: ｫｲｾＮ＠ Kadri ｐ｡ｾＮ＠ a.!!..£'. md. 398. .. Ill. D4: Karamall. a.ge .. Ill. 14. Zcrka. ｡ＩｾＮＨＧ＠ vc c1bisc gibi . jsliim Hllkllkll Eserlerinde hamll A{allarzmn Ell' ａｬｭｾ＠ 24 odeme ytiktimltiltigti yardlr. Misli mallar zayi edildiginde mtimktinse misli ile, mtimktin degilse klymeti ile tazmin olunur. Klyemi mallar ise her durumda klymetleri ile tazmin olunurlar. Takas ｩｾｬ･ｭ＠ misli mallarda caiz, klyemi mallarda ise caiz degildir. Fazlahk faizi (riba'l-fazl) sadece misli mallarda cereyan eder. C. MENKUL MAL - GA VRiMENKUL MAL Klasik islam hukuku eserlerinde menkul-akar adl altmda incelenen gayrimenkul aymml, gtinlimtiz hukuk dilinde edilmektedir. Mallann bu ｾ･ｫｩｬ､＠ ｧｯｲｴｩｾ＠ mal diye ifade de olsa bir yerden bir yere nakli mtimktin olan 47 48 ｴ｡ｾｭｺ＠ aynltgl sozkonusudur. ､･ｧｩｾｲｫ＠ mallara menkul mal denir bakIldlgmda mal ye menkul aymlmasmda Hanefi hukukyular ile ozeIlikle Maliki hukukyular arasmda onemli Hanefilere gore, ｾ･ｫＱｩ＠ ｴ｡ｾｭｬｲ＠ 46 Mecelle ye Kadri ｐ｡ｾＧｮｭ＠ . bir yerden bir yere ｴ｡ｾｭ｢ｩｬ･ｮＬ＠ hayyanlar, kap-kacak, elbise, ｫｵｭ｡ｾ＠ yerdigi misaller Ｑｾｬｧｭ､｡＠ yer ､･ｧｩｾｴｲ｢ｬｮ＠ ye benzeri ｾ･ｹｬｲ＠ altm, ｧｴｩｭｾＬ＠ kile ye litre gibi bir hacim birimi ile olytilebilen ye kilo ye ton gibi bir aglrltk birimi ile tarttlabilen btittin mall ann menkul mal smlfina girdigi ｡ｮｬｾｴｭｫ､ｲＮ＠ canlt ｴ｡ｾｭｬｲ＠ Bu tammlamaya gore bugtin' 49 uyak, otomobil ye dig er motorlu araylan da menkul mallar arasmda anmak gerekir Klasik Hanefi ｧｯｲｴｩｾｮ･＠ gore, ｾ･ｫｬｩ＠ ､･ｧｩｾｲｫ＠ . de olsa bir yerden bir yere nakli mtimktin olmasl itibariyle, arazi tizerindeki bina ye agaylar kaide olarak menkul mal kabul edilir. Bu ytizden de araziden ayn olarak sattlmalan halinde bina ye agayta ｾｵｦ｡＠ 45 46 47 49 ｇ･ｮｩｾ＠ bilgi i9in bkz. Mecel/e md. 891; Ebu Zehra, el-Milkiyye, 57 vd.; $elebi. el-MC'dhnl, s. 336-338: Zerkil, eI-Flkhu'l-jsliillli. Ill, 136 vd.; Demir, hliilll Hukukul1da Mulkiyet. s. 37-40; Karaman. jsliim Hukllku. 111, 15-17. Bkz. Serahs\, el-Mehsut. XIV. 90: Kasanl, Bedii'i, VI, 220; ibn Niiceym, el-Bahr, V. 205; Derdir. q-,)'erhu'l-kchir, Ill, 476; Adcv), fJii.}·iye, It 229: ibn Abidin, Rcddii 'I-mllhliir. Ill. 373; V. 150: Ebfl Zchra. a.ge .. s. 59. MC'CC'I/C' Old. 128; Kadri ｐ｡ｾＨｬＮ＠ ｍｲｮＧｾｩ､＠ 'l-haynl11. md. 3: EbfJ Zchra, a.g.e .. s. 59: Zerkil. a.g.e., Ill. 147. Bkz. Meeel/c md. 128.130. 13 L 132. 133. 134. 135. 136: Kadri ｐ｡ｾＮ＠ a.g.c .. md. 3. Zcrk;i. {/ f!./' .• Ill. 147-148. jslam Hllkllku Eserlerinde Aamu J\fallanmn Elc A ｉｺｭｾＱ＠ 511 hakkI sozkonusu olmadlgl gibi 25 bina ve aga<; vakfmm orf haline gelmedigi bir mu- • hitte bunlann \'akfedilmesi de caiz degildir 51. Akar adl altmda incelenen gayrimenkulii Hanefi hukuk<;ular; "bir yerden yere ｴ｡ｾｭｳｬ＠ miimkiin olmayan ｾ･ｹＢ＠ diye tammlamaktadlrlar 52 . ｢｡ｾｫ＠ bir Buna gore akar kap- samma sadece arazi girmektedir. Arazi iizerinde binanm bulunup bulunmamasl, akar olma niteligine tesir etmez 53 . Yukarda da belirtildigi iizere arazi iizerindelci bina ve agac;:lar ilke olarak gayrimenkul saYllmamaktadlr. Fakat bu kaide mutlak degildir. Zira bazl hallerde arazi iizerindeki bina ye dilcili agac;:lar Hanefilerce de gayrimenkul sayIlmaktadlr. Nitelcim, akar deyimi yerine gayrimenkul deyimini kullanan Mecelle, gayrimenkule rnisal olarak hane ye araziyi gostermektedir54 . ａｮｬ｡ｾｴＱ､ｧｭ＠ arazi iizerindelci bina ye dilcili agac;:lara ilci aC;:ldan 1) Araziden ayn olarak tek ｢｡ｾｭ＠ gore Hanefiler ｹ｡ｫｬｾｭｲ､Ｚ＠ hukuki ｩｾｬ･ｭｲ＠ konu edildiginde menkul hiikUmlerine tabi olmaktadlr. 2) Arazi ile birlikte hukuki ｩｾｬ･ｭｲ＠ konu edildiginde araziye bagh olarak gayri menkul hiikUmlerine tabi olmaktadlr. Mesela arazi ile birlikte satIlan bin a ye dikili agac;:larda ｾｵｦ｡＠ 55 hakkl sabit olur . Maliki hukukc;:ulara gore akar kavraml bina ye dikili agac;:lan da ic;:ine almaktadlr. <;Unkii bunlann onemli vasIflan bozulmadan, mesela agac;: odun haline, bina da enkaz haline gelmeden bir yerden ｢｡ｾｫ＠ bir yere ｴ｡ｾｭｬｮ＠ miimkiin degildir. Bunlan, yasIflanm bozmadan korumak arazi iizerinde kalmalanna baghdlr. Bu durum onlann da arazi gibi akar sayIlmasml gerekli kIlmaktadlr 50 51 52 53 5-1 55 56 56 . Bkz. Meccl/e md. 10 19-1020. ibn Abidin. Reddii '1-/IIuhfar, Ill. 373: Zerkil. e1-Flkhii 'I-ls-ta/llf. Ill. 148. ａｦｩｲｾＢ､｡＠ 'I-hayran. md. 2: EbfJ Zchra. ｣ｬＭｍｩｫｾｶＬ＠ s. 59: Bkz. Afeccl/e md.129: Kadri ｐ｡ｾＮ＠ Sclcbi. el-,\fedhal. s. 335: Zerkfi. n.g.e .. III. 148. Bkz. ibnii'I-Hiim,im. Fetllll'l-kndir. y, 48: Ebll Zchra. n.g.e .. s. 59: Zerkil. n.gc., Ill. 148. Afcccl/e /lid. J::9. ibnii·I-Hiimiim. a.p,.e., Y. 48: ,\[cccl/c lIId.l020: ibn Abidin, n.g£'.. Ill. 373-374: Zerkfi, n.gC' .. Ill. 148 Derdir, ｱﾷＭＮｾＧＨｲｨｬ＠ 'I-/.;chir. Ill. 47(): Eb!1 Zehra. a.p,.c' .. s. 60: Zerkil. a.g c.. Ill. 148-149. hlfim Hukuku Eserlerinde Kamu Afallarmm Ell' ａｉｺｬｾＱ＠ 26 A1ecelle, gayrimenkul mallan akara irca etmektedir. Akar ise, az once de belirtildigi uzere mutlak olarak araziyi ye bazl ｧｯｲｩｬｾ＠ aynhklan ile birlibe arazi uzerindeki bina ve agaylan ifade etmektedir. Buna, araziden ayn ､ｵｾｮｬｧ･＠ katmak gerekir. C;unku ilerde aylklanacagl uzere madenler, tlpkl araziye ｢ｩｴｾｫ＠ ye sabit ｾ･ｹｬｲ＠ madenleri de ｴ｡ｾ＠ gibi toprak gibi olup gayrimenkuldur57 . C;lkanhp alman maden ise menkul saYllmaktadlr. ilerde arazi ｹ･ｾｩｴＱｲ＠ ye herbirinin ozellikleri bir ｢｡ｾｫ＠ ayldan ele ahn acablr. Burada eklemek gerekir ki, klasik flklh eserlerinde temas edilmemekle birlikte ｹ｡ｧ､ｾ＠ islam hukukyulanndan bazIlan mustakil kat ye daireler ile irtifak haklanm da gayrimenkul mallar kapsammda degerlendirmektedirler58 . Maim menkul ye gayrimenkul olarak smIflandmlmasmm gasb, ｾｵｦ｡Ｌ＠ irtifak haklan, YakIf, yasinin yocugun malmda tasarrufu, cebri icra, ｫｯｭｾｵｬ＠ ye ｭｵｾｴ･ｲｩｮ＠ kabz- dan once satIlan malda tasaruufu gibi konularda onemli hukuk'i sonuylan yard If. Fakat burada konunun detaylanna girilmeyecektir59. D. SAHiPLERiNE GORE MAL ｣［ｅｾｩｔｌｒ＠ islam hukukunda mallann, bir de mallarla ｩｬｾｫｳ＠ olan kimseler aylsmdan bir tas- nifinin yapIldlgl gOrillmektedir. Bilindigi gibi mallar tabii ozellikleri aylsmdan ya edinmeye, yani mulkiyet konusu olmaya ｾ･ｹｬｲ＠ mayan mallara haya ye deniz gibi mulkiyete, dolaYlslyla hukllki ｩｾｬ･ｭｲ＠ ･ｬｹｲｩｾ､＠ yeya degildir. Edinmeye ･ｬｹｲｩｾ＠ 01- ornek gosterilebilir. Bunlar hiybir surette konu olmaz. Tabii ozellikleri itibariyle uzerlerinde mulkiyet hakkl kurulabilecek olan maddi mallar fiilen yeya hukuken belirli mulkiyet hakkl tesis ･､ｩｬｭｾ＠ ｫｩｾｬ･ｲ＠ ait olabildigi gibi, bunlar uzerinde henuz de olabilir. Belirli bir sahibi bulunan, belirli ｾ｡ｨｬｳｮ＠ mulkiyetinde olan mallara sahipli mallar denir. Bu mallara sahip olanlar, ozel 57 ｫｩｾｬ･ｲ＠ Bkz. Serahsl. cl-Mchs(a. XIV. 135. 58 Bkz. Zcrkii. cl-Flkltii 'I-Islfimi. Ill. 149: Dcmir. hlfilll Hukukunda ａｦｩｬｫｾｶＨＧＯＬ＠ 59 ｇｃｬｩｾ＠ bilgi ic;in bkz . .'.I('cc'lIe md. 253. 10 17. J() 19, 1020: Ebfl Zchra. ｣ｬＭａｦｩｫｾｹＬ＠ Zcrka. n.gC' .. Ill. 1(12 \d.: Sclcbl. cl-flledltnl. s. 335-336. s. 45-48. s. 60 vd.: is/am Hukuku Eser/erindl' Kamu 1I1allarmm E/l' ａＡｊＱｬｾ＠ olabilecegi gibi tiizel ｾｹ｡＠ grubuna girer. ｫｩｾｬ･ｲ＠ de olabilir. Kural olarak ｅｾｹ｡＠ onemli bir klsml sahipli hukukundaki hukumlerin yogu da sahipli Edinmeye yani mulkiyet kurulmasma ｧ･ｹｭｩｾ＠ ･ｾｹ｡ｮｭ＠ ･ｬｹｲｩｾ＠ 27 ･ｾｹ｡＠ ile ilgilidir. oldugu halde ozel mulkiyete mallara gelince, bunlar uzerinde ozel m:llkiyetin bulunmamasl, mulkiyetin henuz kimse tarafindan ｫｵｲｬｭ｡ｾ＠ yetin hukuk duzeni geregi imkanslz Bu ｧ･ｮｩｾ＠ olmasmdan ileri gelebilecegi gibi, boyle bir mulkiｯｬｵｾｮ､｡＠ da kaynaklanabilir. yeryeye, iyinde uzerindeki hakkm niteligi ye aidiyeti aylsmdan mallan miibah (serbest) mallar, ozel mallar, vaklf mallarr, devlet mallarr ye kamu mal- lan olmak uzere gerekir ki, bu ｾ･ｫｩｬ､＠ ｢･ｾ＠ gruba aYlrarak incelemek mtimktindtir. Fakat hemen belirtmek bir smIflama islam hukuku eserlerinde ele alman mal ｹ･ｾｩｴＱｲ＠ taranmak suretiyle, yani istikra yontemiyle aymm katIhktan uzak oIup, ｢｡ｾｫ＠ 60 ｯｉｵｾｴｲｬｭＮ＠ DolaYlslyla yapIlacak tiirIti aymmlar da pekala mtimktindtir60 . inceleme Klasik islam hukuku eserlerinde, ilgili ｫｩｾｬ･ｲ＠ baknrundan biitiin mal tiirlerini kapsaYlcl nitelikte genel bir mal tasnifine rastlamak oldukc;:a gUc;:tiir. Bu eserler, kendilerine ozgU sistem ye metodu ile ele aldlgl boliimler ic;:erisinde, ilgili mal ｣［Ｚ･ｾｩｴｬｲｮ＠ konunun gerektirdigi ac;:llardan ｩｾｬ･ｭｹ＠ ｣［Ｚ｡ｨｾｭｬｲ､Ｎ＠ Bununla birlikte, isliim Kamu ve Maliye Hukuku sahasmda eser veren Ebu Yusuf (0. 182/798) Maverdi (0. 450/1058), Ebu Ya'li (0. 458/1065), EbU Ubeyd (0. 224/837), ibn Zcnccveyh (0. 251/865) gibi hukukc;:ulann, islam iilkesindeki arazi taksimatllla ozel bir ilgi gosterdikleri bilimnektedir. Fakat bunlar da devlet ic;:in ilk planda onem ｴ｡ｾｬｹｮ＠ ｾ･ｹｩｮ＠ beytiilmiile gelir saglamak olmasl sebebiyle, araziyi daha ziyada toprak ve vergi hukuku aC;:lsmdan ele ｡ｬｮｵｾｲＬ＠ sonuc;: olarak arazinin Il1tilkiyet ve tasarruf hukuku bakllllIndan etrafh bir sIluflamasllll ｹ｡ｰｬＱｉｾｲ､Ｎ＠ Bu konuda en genel ve en teknik tasnifin 1274/1858 tarihli AK tarafllldan yaplldlgl goriilmektedir. Adl gec;:en kanun Osmanh iilkesindeki araziyi. hukuk'i rejimleri itibariyle miill<, miri, vaklf, mctruk (kamu arazisi) vc Il1cvat olll1ak iizere ｢･ｾ＠ klsma aymnaktadlf (Bkz. AK md. 1). Hukuk tarihi ve hukuk teknigi aC;:lsIlldan ll1iikell1mel bir duzenlell1e ornegi sergilemekte ise de, sadece gayrilllenkul mallann bir klsml ile ilgilenmesi, mcnkul ve gayrimenkul daha ｢｡ｾｫ＠ mal tiirlerinin de bulunll1asl gibi duzenleme alam ､ｬｾｉ｡＠ gerekc;:elerden otiirii bu kanunun yaptlgl tasnifin de arzu edilen yeterlilikte olmadlgl s6y lenebilir. deginen muaslr ｣［Ｚ｡ｨｾｬｲ＠ ise iic;: grupta degerlendirilebilir. Bir Konuya ｾｵ＠ veya bu ｾ｣ｫｩｬ､･＠ klSl1ll yazarlar, ll1eseleye ･ｾｹ｡＠ hukuku aC;:lsllldan ｢｡ｫｮｬｾｲ＠ ve daha c;:ok hukukl ｩｾｬ･Ｑｲ＠ konu Kanm hukukunu ilgilendiren mal/ara ise ya hic;: temas olabilccek Illallar iizerinde ､ｵｲｭｾｬ｡Ｎ＠ ･ｴｭｬＱｩｾ｣ｲ＠ ya da diger mallarla alakasl nisbetinde c;:ok az ､･ｧｩｮｭｾｬｲＮ＠ Bazl yazarlar ise mal/an iktisat ilmi aC;:lsllldan cle almaktadlrlar. Mallan isliim iktisat sisteminde oynadlgl rollerc gore gmplandlran bu yazarlar. c;:ogunlukla da ozcl mallar, dc\"lct mallan ve kamu mallarl ｾ｣ｫｬｩｮ､･＠ bir tasnifi benimsell1ektcdirler. Su var kL bu eserlcrde malIar araslIldaki aymnlln gercktigi kadar dakik olmadlgl. c;:ok onemli niianslann itibara altnllladlgl vc yer yer ledahlil/erin sozkonusu oldugu gozc c;:arpmakladlr. Gerc;:cklen de bu ｾ･ｫｩｬ､＠ yapJlan III a I lasniOcrinde dikkale ahnmasl gerekligi halde bazl mal/ann dene ､ｬｾＱ＠ blrakJldlgllldan ｢｡ｾｫＬ＠ kimi mal/ann da olmasl gcreken kalcgoride degil bir ｢｡ｾｫ＠ kalegoride yer aldl!;1 dikkal c;ekmekledir. jslom Hukuku Eserlerinde Kamu ;\fallarl/1l1/ Elf! ＮﾷｬｉＯＱｾ＠ 28 kolayl@ saglamasl ye tezimize konu ettigimiz kamu mallanm daha aC;:lk olarak ortaya koymasl bakImmdan burada bbyle bir gruplandlrma uygun ｢ｵｬｮｭｾｴｲＺ＠ 1. Miibah (Serbest ) Mallar islam hukukunda mahiyetleri geregi ozel mulkiyete konu olabilecegi halde uzerinde henuz ozel mulkiyet hakkl ｫｵｲｬｭ｡ｾ＠ olan ･ｾｹ｡＠ mubah (serbest ) mallar adl yerilmektedir61 . Diger taraftan islam hukukc;:ulan mubah mal deyimini, yukandakinden daha ｧ･ｮｩｾ＠ bir ｾ･ｫｩｬ､＠ iki ayn anlamda kullanmaktadlr1ar 1- Elde edilmesi ye mulkiyete gec;:irilmesi mubah olan 62 : ｾ･ｹｬｲＮ＠ 2-Yararlamlmasl mubah olan fakat mUlkiyete gec;:irilmesi caiz olmayan ｾ･ｹｬｲＮ＠ Bu iki mal grubundan ikinci maddede yer alanlann hukukl nitelikleri ye dolaYlslyla hukukl rejimleri farkh oldugu ic;:in, ileride "kamu m all an" adl altmda tasnife dahil edilecek ye ｣［Ｚ｡ｨｾｭｬｺ＠ esas konusunu (serbest) mallar deyimi ile burada birinci anlam ｫ｡ｳｴ･､ｩｬｭｾ＠ ｴ･ｾｫｩｉ＠ edecektir. Bunun ic;:in mubah olmaktadlr. Mubah mallan menkul ye gayrimenkul olmak uzere ikiye aYlrarak incelemek mumkundur: a) MenkuI miibah (serbest) mallar Ay hayyanlan, kaynak ye yatagmdaki su, sahipsiz yerlerde kendiliginden biten otlar, kimsenin mulkunde olmayan daglarda kendiliginden GJ yabani meyye ye U<;iincii gmp eserleri ise. daha <;ok toprak vc arazi hukukuna ｩｬｾｫｮ＠ hiikiimleri konu edinen ｯｬｵｾｴｲｭ｡ｫ､Ｎ＠ Bu eserlerde de araziler ＼［･ｾｩｴｬ＠ baknnlardan snlIflandmlmaktadlr. Fakat belli bir ama<; dogruJtusunda kalemc ahnan bu Hir cscrlcrin dc biiliin malIan ｫｵｾ｡ｴｬ｣＠ niteIikte bir mal taksimatllll ihtiva etmcycccgi kolayca tahmin cdilcbilccck bir husustur. ｍｩｲｾＢ､＠ 'I-hayron. md. 147-150. .Ilceclle md. 1234-1238: Kadri ｐ｡ｾＮ＠ Bll iki anlam arasllldaki niianslll bir hayli dakik olmasl scbebiyle. bunlann <;ogunlukla birbirine ｫ｡ｮｾｴｬｦｲ＠ klllIal1lldlgl goriilmcktcdir. Afeccllc. konllYll miibah mallardan yararlanma ye yararlanma h;"lkklllIn hukuki nitcligi a<;lslndan cle almakta ye ｾｩｲｫ｣ｴＭ＠ ihiihc ｢｡ｾｬｉｧ＠ altlllda bu iki ＼［Ｚ｣ｾｩｴｬ｡Ｑｲ＠ araslllda hcrhangi bir fark gozetlllcksizin ilgili hiikiilllleri malalllaktadlr (Bb: .1/('(('11(' md. 123-l- 13(7). ＼［｡ｨｾｭｬｲ＠ 62 ｹ･ｴｩｾｮ＠ h/am Hukuku Eserlerindc Kamll .Hallarllllll Elc "VIIl/:)/ 29 agas;lar gibi uzerinde mulkiyet ｭｵｾｴ･ｲｫｮ＠ ｫＮＧｕｲｵｬｭ｡ｾ＠ herkesin istifadesine as;lk ve herkesin yararlandl81 mallar menk.'Ul serbest mallan ｯｬｵｾｴｲｭ｡ｫ､ＶＳＮ＠ Menkul mubah mallardan herkes ･ｾｩｴ＠ olarak faydalanabilir 64. Bunlar insan emegi yani ihraz ile bzel mulkiyete ges;ebilir65. Bir kimse, mubah olan ｾ･ｹｩ＠ ten bir ｢｡ｾｫｳｭｬ＠ ahp ihraz etmek- menedemez66 . Bu tur mallar, herkesin ortak mah sayIilr ye bu ortakhk hali bir nevi ｾｩｲｫ･ｴ＠ mektedir. Bu olarak kabul edilir. Mecelle, bu ｾｩｲｫ･ｴ＠ Ｂｾｩｲｫ･ｴＭ＠ ibahe" adml ver- ｾｩｲｫ･ｴｮ＠ konusu bir aym yeya herhangi bir mal olmaYlp, den faydalanma veya onlan ihraza ve edinmeye yetkiden ibarettir67 . ｫｩｾｬ･ｲｮ＠ Genel olarak devletin ye ｭｵｾｴ･ｲｫ＠ ｾ･ｹｬｲﾭ mubah mallar uzerinde bir mulkiyet hakkmm olmadl81 kabul edilmektedir. Yalmz deylet, mubah mallann ihraz ye iktisap ｾ･ｫｩｬｲ＠ hakkmda hukumler koyabilir68. islam hukukunda ｫｩｾｬ･ｲｮ＠ ｢｡ＸＱｮｭｬｾｴｌ＠ mubah mallardan yararlanmasl birtalam ilkelere Kamu mallanndan yararlanma esaslan ile hemen hemen aym olan bu ilkeler ilgili bblUmde daha aynntlh bir mihyerini ｢｡ｾｫｳｉｄ＠ zarar vermeme Modern hukukta ｅｾｹ｡＠ ihraz1 63 64 65 66 67 68 69 69 , ｾ｡ｲｴｭ＠ ｾ･ｫｩｬ､＠ ｯｬｵｾｴｲ､ｧｮ＠ ele almacaktIr. Simdilik konunun sbylemekle yetinebiliriz. hukukunun bir konusu olarak ｩｾｬ･ｮ＠ mubah mallann islama Hukukunda da mulkiyeti aslen kazanma yollanndan biri kabul edil- Bkz. EbiJ Yusuf, el-Harae, s. 104; fun Niiceyru, ･ｬＭｅｾ｢ｦｩｨＬ＠ 342; Haskefi, ed-DilrrU'I-muhtar, V, 298; Meeelle md. 1234-1253; Ali Haydar, Dilreril'l-hukkfim, Ill, 1234-528; Bilmen, Kal/lus, VU, 184 vd. Bkz. Meeelle md. 1254. Bkz. Meeelle md. 1249. Bkz. Meeelle md. 1255. Bkz. ibn Abidln, Reddii '1-lIIuhlar, V, 283; Mecelle ｾｩｲｫ｣ｴＭ＠ ibiihaYI ｾｵ＠ I?ckilde tanlIllhyor: Sirkcli ibahc ...... l11iibah olan ya'ni Sll gibi fil'asIl kimesnenin l11iilkii olmayan ｾ｣ｹｬ･ｲｩ＠ ahz ve ihraz ilc lel11elliikc sclahiyelde ammcnin ｭｩｴ｣ｾ｡ｲｫ＠ olmasldn." (md. 1045); Mecelle ihahc ortakllglllIll ｫ｡ｲｾｉｓｬＱ､＠ ycr alan miilkiyet orlakhglIll (I?irkel-i milk) da; "bir mal iizcrindcki miilkiycl hakklIun birdcn c;ok kimscye ail olmasldlr" diye tarif clmckledir (md. 1060). ｋｲｾＮ＠ Onar, ".1l11me Ellllaki Teorisi ... ", s. 505-506: Cin. Mer'a raylak ve KI§'laklar, s. 23-24. ihraz. sahipsiz vc daha oncc miilkiyCl konllsll ｯｬｭ｡ｮｾ＠ bir mallll bir ｫｩｾ＠ larafllldan malik olma s. kaslIyla clc gcc;irilmcsinc \'c korunan bir ycrc konmasllla dcnir (Bkz. ibn Niiccym. ＨＧｉＭＯｾ｜ﾷｨ｡Ｎ＠ 342: Haskcfi. a.g.c .. V. 298; A/cccllc md. 1248: Ali Haydar. a.g.c .. Ill. 525; Zcrka. cl-Fikhii '1ll/fillll. I. 244). BlI tanllndan ｡ｮｬｾｉ｣ｧ＠ gibi ihraz yolu ilc IlIcnkuliin kazanIlabillllcsi i<;in: 1- MaIm sahipsiz OIIll<JSl lazlIlIdn. js/am Hukuku Eserlerinde Kamu Mallarmm Ele ａｬｭｾＱ＠ 30 me1.."1edir 70 . Bunun hukuki dayanaklarmdan en onemlisi Hz. Peygamber'in "Heniiz kimsenin ｯｬｭ｡ｾ＠ bir ｾ･ｹｩ＠ Birc;ok mubah mal kim ilk once ele gel;irirse ｹ･ｾｩ､＠ ｾ･ｹ＠ 0 onun olur" hadisidir 71 . yardlL Fakat bunlann genel ozellikleri ye huhlki rejim- leri hemen hemen aymdlL Bununla birlikte bazl mubah mallar hakkmda Hz. Peygamber (s.a.)'in hadisleri temel ahnarak daha ozel hukumler ye ｡ｴ･ｾｩｲＮ＠ ｯｮｧｲｩｬｭｵｾｴｕｌ＠ Bunlar su, ot Belli nisbette kamu mallanm da ilgilendiren bu uy mal hakkmda klsaca bilgi yermek yerinde olacaktlr: su Su, ｢｡ｾｴ＠ insan hayatl olmak uzere her canh iyin olmazsa olmaz bir hayat ｾ｡ｲｴｬ､Ｎ＠ isHim hukukunun ozellikle mulkiyet ye yararlanma hususunda suyun hayati onemine uygun bir duzenlemeye gittigi gOrillmektediL Nitekim, az once ｩｾ｡ｲ･ｴ＠ ettigimiz gibi Hz. Peygamber (s.a.) "insanlar iil; §eyde ortaktlr: Su, ot ve ate§" buyurmak sure- 70 71 2- ihraz suretiyle kazanmak isteyen kimsenin bu mal iizerinde malik olmak iradesiyle zilyet ' olmasl laZlmdlr (fun Abidin, Reddu'l-muhttir, V, 282; Mecelle md. 1250; Zerka, el-Flkhu '/jsltimf, I, 244-245). isHim hukukc;:ulan ihraz ve istiliiYl iki klsma ayumaktadular : 1- Hakiki ihraz: Hakiki ihraz, mubah bir ｾ･ｹ＠ gerc;:ekten el koymaktu (fun Niiceym, elE§btih, s. 342; Mecelle md. 1248). Av hayvaIllIll yakalarnak, nehirden su almak, miibah arazide biten otu toplamak gibi. islam hukukc;:ulanIlln c;:ogunluguna gore, hakiki ihrazm ｧ･ｲ｣［Ｚｫｬｾｭｳｩ＠ halinde elde edilen mal kaslt ve niyet aranmakslZln ozel miilkiyete gec;:er. Bundan dolaytdu ki, ihraz ve istiliidan soma, sozgelimi av hayvaIll ｫ｡｣［Ｚｭｬｾ＠ bile olsa sahibinin devamh olmak iizere ozel miilkiyet hakkt ortadan kalkmamaktadtr (Nevevl, Ravza, Il, 524, 524; Haskefi, ed-Durru '/Ill, 574; Ali Haydar, Dureru '/-hukktim, Ill, 582; muhtiir, V, 298; Siileyman el-Cemel, ｈｴｩＺｪｾｶ･Ｌ＠ $elebi. el-Medhal, s. 397: Karaman, hltil/l Hukuku, Ill, 52). Bu konuda Maliki hukukc;:ulann ｧｯｴｩｾ＠ farkhdtr. Onlara gore yakalanan av hayvammn sahibine ｡ｨｾｴｰ＠ ｡ｨｾｭｳｴ＠ onun devamh olmak tizere ozel miilkiyete gec;:mesindc onemli bir kriterdir. Buna gore, avlanan hayvan soma ｫ｡｣［ＺｮｬＱｾ＠ ise. onu tekrar yakalaymm eski sahibine iade etmesi gerekir. sahibine ｡ｨｾｴｉｫｮ＠ <;iin1.ii, bu durumda tizerindeki miilkiyet devamhhk ｫ｡ｺｮｬＱｾ＠ saytltr. Fakat bu hayvan, sahibine heniiz ｡ｨｾｭ､ｮ＠ ｫ｡｣［ＺｮｬＱｾ＠ veya kac;:uktan sonra tekrar ｶ｡ｨｾｩｬ･ｭ＠ ise iizerindeki ozel miilkiyet hakkt son bulur ve tekrar yakalayanm ilk sahibine iade borcu dogmaz (ibn Abdiilber, el-Kiifl. 1. 434-435: $elebi. a.g.e .. 398; Karaman. a.g.e., Ill. 52-53). 2- Hiikmi ihraz: Miibah mala hiikmcn el koymaktIr ki, bu yagnmr suyu biriktirmek ic;:in bir kap ko)'mak. av ic;:in tuzak kurmak. kopck vcya ｫｵｾ＠ salmak gibi ihraz11l sebcbini hazlrlamak demcktir (Mecclle md. 1248: ibn Niiccym, ･ｬＭｅｾＧ｢ｩｨＺ＠ ibn Kudamc, eI-A1u/!,nl. IV. 224; 342; Karaman. n.g.c .. III. 53: $c1cbl. n.g.e .. s. 398). Hiikmi ihrazda c1de cdilcn maim ozclmiilkiyctc gcc;:mcsi ic;:in niyct vc kastlll ｾ｡ｲｴ＠ oldllgu kablll ｣､ｩｬｭｾｴｲＮ＠ islam hukukc;:ulafl ayflca hlikml ihrazlll kazandlrdlgl miilkiyctin sabit vc dcvalllh oltlladlgllll da ｢｣ｬｩｲｴｭｾ､＠ (AIi Haydar. .. Ill. 53). DarC/'u 'I-hukkiilll. Ill. 582: Sclcbi. n.g.e.. s. 398: Karaman. ｮＮｾ･＠ ibn Nliccym. ｣ｬＭｅｾﾷｨｩＮ＠ s. 342: Haskcfi. cd-[)iirrii'I-lI/uhtiir. V. 298; Ali Haydar. n.[!,.l'.. Ill. 524. Ebll Danld. Ill/lire. :16. islam Hukukll Eserlerinde Kamu A1allarmm Ell' ａｨｮｬｾＱ＠ tiyle 72 , suyun hUJ...llki durumunu ｡ｙｬｫｭｾｴｲＮ＠ tuzun da eklendigi gOriilmeJ..."1edir ･､ｩｬｭｾｴｲＷＴ＠ 31 Bazl rivayetlerde bu Uy kategori mala 73 . Aym anlama gelen ｢｡ｾｫ＠ hadisler de rivayet . Bu hadisin zahirinden. ister kaynagmda ve yatagmda bulunsun, ister bir kaba (kova, sarmy, havuz, depo) ahnarak ihraz ･､ｩｬｭｾ＠ bulunsun, yine ister sahipli yani ozel mulkiyetteki bir araziden isterse mubah araziden ylksm bumn sulann mutlak olarak herkes iyin ortak oldugu manasl ｡ｮｬｾｉｭｫｴ､ｲＷＵＮ＠ Fakat konu dikkatlice incelendigi takdirde bu hukmun mutlak olmadlgl, suI ann sahip olduklan ozelliklere gore hukukl rejiminin de ､･ｧｩｾｫｬ＠ arzettigi goriilmektedir. Buna gore sular, kaynagl ve yatagl ile birlikte veya bunlardan ayn olarak; sahipli veya sahipsiz arazide ｢ｵｬｮｾ｡＠ da ihraz edilip ･､ｩｬｭｾ＠ gore ya olmasma gore degerlendirildiginde mubah sular, kamu sulan, ozel sular gibi daha detayh gruplara aynlmaktadlr. ileride kamu mallanmn bir ｹ･ｾｩ､＠ olarak yeniden ele almacak olan sular hakkmda burada mubah olup olmamasl aylSlndan ｾｵｮｬ｡ｲ＠ soylenebilir: 1- Usultine uygun olarak ihraz ･､ｩｬｭｾ＠ sular, tamamen ozel mtilkiyet rejimine tabi olup serbest mal stattistinde degildir. Bu konuda islam hukukyulan arasmda ｧｯｲｩＮｾ＠ birligi bulunmaktadlr76 . 2- Ozel mtilkiyetteki araziler tizerinde bulunan kaynak, kuyu, kUytik lrmak gibi sular, kaynadlgl yer veya ic;:inden aktlgl ark ve kanallar baktmmdan ､ｴｩｾｮｬｧ･＠ 77 ozel mulkiyet konusu saYllmaktadlr 72 73 74 75 76 77 . Bu nitelikteki yerlerde akan su aylsmdan Bkz. Mecel/e md. 123-1-. Afecel/c nin amlan maddesi bu hadisin tercumesi niteligindedir. Bkz., EbfJ Yusuf. el-Hank. s. ｾＶＺ＠ EbfJ Davud, Biiyu', 62; ibn Mace, RuhUn, 16; Aluned b. Hanbel, el-Miisned. V. 364. Ebu Lbeyd. el-Emval, s. 373, 374. Bllharl. Miisakfil. 2: Muslim. }.[iisakal. 36-38; EbfJ Davud, Buyu', 62; Zckfit, 35; Tirmizl, Biiyu " 44; ibn Mace. Rllhilll. 1E. 17, 18: Ahmed b. Hanbel, e/-Miisncd, JII, 480: JI, 244, 273; Dariml, Biiyu ',80.11. 581: l'.Ialu: b. Enes. el-Mllvatta " Akdiye, 25; EbfI Yusuf, a.gc., s. 96-97: Eb(l Ubeyd. a.ge., 374. $evkani. XCI'!ii 'I-cvlar, V. 3-1--1-. EbfJ YllSllf. a.gc .. 97: Scrahsi. c·-.Ifehsit/. XXIII, 164: Kasanl, Bcdli'i. VI. 188: Zcylai. Tehyfn, VI, 39: Ezhcri. Ccvahil'll'l-ik/fl. [1. 20-1-: Hcytcml. ｔｉｬｾｲ｣ｴｩ＠ 'I-mull lac, VI. 230: a.mlf., cl-Fe/ava, Il. 167- ](i8: ibn KlId{UllC. cl-.lfuZni. IV. 298: BlIhfIti. ｋｱﾷｾ｜ＢｻＧｩＮｦ＠ '/-k//la', IV, 189-190. Ebl1 Yllsuf. a.gc .. 99-100: Ma\"erdi. e/-.·lhkamii ＧｳＭｬＯ｡ｾｉｙＨＢ＠ s. 237; Eb(l Ya ·W. cl-/Jhkamii'sslI/liiniyyc. s. 22-1-: Scrahsi. cl-.\{.:hsflf. XXIII. 164. 165. 166. 169. 170: Ncvc\"l. Rm'::a. IV. 372- jslam Hukuku Eserlerindc Kamu ,\1allarmm Ele ａｬｭｾＱ＠ ' 32 bala.ldlgmda ise islam huk.llkyulannm yogunluguna gore bu sular miibahtlr ve sahiplerinin bunlar uzerinde sadece bir ihtisas ve oncelik haklan bulunmaktadlr78 . Fakat, bu ｧｯｉｩｾ＠ taraftarlanna gore de sahipli sularda vanlan iyin iyme suyu hakkl (hakk-l (hakk-I ｾｩｲ｢Ｉ＠ ｾ･ｦＩ＠ ｢｡ｾｫｬｮｭ＠ hakkl, sadece kendisi ve hayolup, bu sulardan ekinlerini sulama hakkl yoktur 79. Aynca, arazi sahipleri ｢｡ｾｫｬｮｭ＠ kendi arazilerine girmelerine engel olabilirler. 80 Ancak bazl hukukyular, bu sulann yatagmm ve kaynagmm oze1 mulkiyette bulunmasmdan olliIii bir baklma ihraz ･､ｩｬｭｾ＠ olacagl degerlendirmesiyle bu sui ann da ozel mulk sayllmasl gerektigini, dolaYlslyla mubah mal kabul edilemeyecegini ileri surmektedirler81 . 3- Yeraltl sulan, ister sahipsiz arazide ister sahipli arazide bulunsun, su aylsmdan genel olarak mubah kabul edilmekedir82 . 4- Dicle, Flrat, Nil, Tuna ve Tunca gibi biiytik ve genel akarsular ile sahipsiz arazide kimsenin bir emegi olmakslZln meydana ｧ･ｬｭｩｾ＠ sular, su aylSlndan bullin hu- kukyular tarafmdan mubah kabul edilmektedir83 . Bu sular yataklan ile birlikte degerlendirildiginde ise bizim sistematigimize gore kamu mallan slmfina girmektedir. ＼［｡ｨｾｭｬｺ＠ aylSlndan ozeI bir onem ｴ｡ｾｬｹｮ＠ 374; BuMfi, Ke§§dfU 'I-kmd', IV, 199; fun Kudame, el-At/ugnf, V, 586; a.mlf, el-Kfijf, n, 445; Ha§iye, V, 86; Ayni, el-Binaye, XI, 366. Ebfi Yusuf, el-Harae, s. 95-96; Serahs!, el-MebsCtt, XXIII, 164, 166, 170; ｾｬｲ｡ｺＬ＠ el-MUhezzeb, I, 559; Nevev'i, Ravza, IV, 370; Heytemi, el-Fetava, Ill, 168; Merdavl, el-jnsaf, VI, 386. mtibah oldugunu savunan bu ｧｯｲｴｩｾＬ＠ ｢｡ｾｫｬｮ＠ bu Tarifimizdeki ozel sulann, su ｡ｾｬｓｮ､＠ hakkllll ｩｾ･ｲｬｹｰ＠ sadece ｾ･ｦ＠ hakkllll ｩｾ･ｲ､ｧｮ＠ ifade etmekle ashnda bu sudaki hakk1ll1l1 ｾｩｲ｢＠ sulara bir bakuna ozel mtilkiyet niteligi vermektedir. Kanaatimizce de ｾ･ｦ＠ hakk Illlll , kamu ozel mtilkiyete ｧ･ｴｩｲｬｭｾ＠ bir sllllrlama olarak algllanmasl daha dogru menfaati ｧ･ｲｫｾｳｩｹｬ＠ olur. Ebfi Yusuf, a.g.e., s. 98: Maverdl, el-Ahkf/ll/u's-sultaniyye, s. 237; Ebfi Ya'la, el-Ahkfilllu'ssulliiniyye, s. 224; KasanL Bedii'i, VI, 189; He)1eml, eI-Fetovfi, Ill, 168; Nevevl Ravza, IV, 370. Bkz. Mavcrdl, a.g.e., 226: ibn Hazm, el-Muhal/ii, V, 88; ibn Kudilmc, el-Kafl, II, 445; ｾｬｲ｡ｺＬ＠ a.g.e., 1, 555, 559; Nevc,"" el-,\JccIIIII, XVI. 156; Merdilvl, el-j,JS('if. VI, 386; ibn Miiflih, elMubdi', V, 263-264: $c\'kani. "'(I'lu 'l-cl'lar, V. 344. Mecel/C'md. 1235; Scrahsi. cl-.I[cbstll, XX, 189: Ebu Ya'lf\. a.g.e., s. 229. Ma\'crdi, a.l!..C'., s. 235: EbfI Ya'la, a.g.C'., s. 213-214: Kudamc b. Ca'fcr. el-Harac. s. 246; EbfI Yusuf. a.Kc., s. 97: Scrahsi. el-,\1l'bsfil, XXIII. 164, 175: Zcylal. Tcbyfll, VI, 39: Rcmli. A'ihayclii'I-lIIulllaC, V, 352: ibn Kudiimc, c1-Kii./i, II, 446: Buhfltl, KCN'iifii'l- kma', IV, 199: Nc\'cd. !?ol';:a. IV, 368, ｈ｡ｲｾＡＬ＠ 78 79 80 81 82 83 bu konuya ileride aynca temas edilecektir. ho/am Hukuku Eserlerinde Kamu Mallarmm Elc ａｬｭｾｱ＠ 33 5- Denizler ve bUyDk gollerin sulan ise herkes ir;:in mtibah kabul ･､ｩｬｭｾｴｲＸＴＮ＠ Bunlann zeminleri ye ｴ｡ｲｬｾｭｹ＠ ｩｾｧ｡ｬ＠ ettigi sahalann hukuki durumu ise ileride yeniden ar;:I1acaktlr. Demek ki, Hz. Peygamber'in Cs. a.) hadislerinin topluca degerlendirilmesinden buttin sui ann ilke olarak herkes i\=in mtibah (serb est) oldugu, su hakkmda ihraz ile dogacak mtilkiyet hakkmm ise, suyun ortak mtibahhgl kaidesinden bir istisna saYlldlgl sonucu Ylkmaktadlr. Suyun iyinde veya tizerinde bulundugu ark, kanal ye yataklar, yani arazi aylsmdan baklldlgmda ise durumun, arazinin niteligine gore gosterdigi ､･ｧｩｾｫｬ＠ ｡ｮｬｾｭｫｴ､ｲＮ＠ Burada tizerinde durulmasl gereken bir nokta daha yardlr: islam hukukyalan oncelikle slvlhk ye arkasmm kesintisiz olarak devam etmesi ozelliginden dolaYl SlVl madenlerle zahiri madenleri de genel olarak su htikmtinde degerlendirmektedirler. Tuz hakkmda da aym degerlendirme ger;:erlidir. Bu nedenle islam hukukr;:ulan arasmda bu madenlerden elde edilen tirtinlerin su, ot, ｡ｴ･ｾ＠ gibi mtibah/serbest mallar kategorisine girdigi ye normal olarak bulana yani elde edene ait oldugu ｧｯｲｴｩｾ＠ ｫ｡ｺｮｭｬｾｴｲＸＵＮ＠ aglrhk Bu ttir madenlerin yatagl ye filizinin hukuki stattistintin ne olduguna ｩｬｾｫｮ＠ islam hukukyulannm farkh ｧｯｲｴｩｾｬ･＠ yardlr ki, bu konu ileride yeri geldiginde tekrar ele ahnacaktlr. OTYeAGACLAR islam hukukr;:ulan otu, goYdesi olmayan ye bittiginde yeryliztinde ｹ｡ｮｬｾｰ＠ yayIlan bitkiler diye tarif etmektedirler86 . Buna gore ｯ､ｵｮｬ｡ｾｭ＠ 84 85 bir sapl ye goYdesi Nevevi, Ravza, IV, 368: Meginani. el-Hidaye, IX, 12: Harazmi, el-Kifaye, IX, 12: Ayni, elBinaye, XL 355; Mecelle md. 1237. Safii, el-Om, III. 265: EbG Ubcyd, eI-Ell/vaI. s. 369: Scrahsi. el-Mebsut, 11. 212, 216: Siriizi, elMiihe::::eb. I. 556: Mavcrdi. el-Ahkdlllii ＧｳＭｵｬｴ｡ｾｶｹ･Ｎ＠ s. 256-257: EbG Ya'la, el-Ahkdmii'sｳｬｴ｡ｾｶｹ･Ｌ＠ s. 245: ibn Kudchnc, cl-M/ljjni. V, 157-158: a.mlr., el-KaF, n. 438; Rcml\. Nihayctu'I-lIlllhtac. V. 349: Nc\'cvi, Rav::a. rv. 365: Kasani, Beda'i, VI. 194: BuhGti. ｋｱｾｭｦｩＧｬＭｫＯＱ｡Ｌ＠ 11. 222: Mcrdchi cI-hml/. VI. 364. Bkz. Scrahsi. cl-A/chsftt. XXlIl. 165: Kurtubi. el-Olllli', XVII. 153: ibn Abidin. Rcddo'lIIlllhtnr. V. 283: Ali Haydar. Diircrii '1-lllIkkdm. Ill. 518. islfun Hukllku Esl'rll'rindl' Aamu Afallarmm Ell' Allnl,"I 34 olan aga9 ye diken gibi kan ｵｮｬ｡ｾｴｲ､ｧ＠ ｾ･ｹｬｲ＠ ot tarifininin ､ｴｾｭ｡＠ kalmaktadtr. Mecellenin de bu tarifi gori.ilm ektedir87 . Biraz once zikri gegen ye su, ot ye ｡ｴ･ｾｩｮ＠ insanlar arasmda ortak oldugunu ifade eden hadisin zahiri manasma gore biittin otlann ortak miibahlardan saytlmast gerek"1igi sonucu 91ksa da ss bu hiikmiin de suda oldugu gibi mutlak olmadtgt, tam tersine, islam hukuk9ulannm, iizerinde bittigi arazinin sahipli olup olmamasma ye biiyiimesinde insan emeginin bulunup bulunmamasma gore ot i9in farklt hiikUmler seykettikleri gOri.ilmektedir. Buna gore: 1- Milbah arazide biten ye meydana gelmesinde ekmek, sulamak ye ｹ･ｴｩｾｲｭｫ＠ gibi insan emegi bulunmayan otlar biitiln islam hukukyulannm ittifaklyla herkes iyin ortak milbah kabul edilmektedir. Bunlardaki ortakhk, ttpkl denizler, bilyiik goller ye bilyiik nehirlerdeki gibi ibahe ortakllgldlr89 . Her insan bu otlan hayyamna yedi,rebilir, istedigi miktarda ihraz ederek ozel miilkilne geyirebilir. ｂ｡ｾｫｳｭ＠ zarar yermedigi siirece hiy kimsenin bu hususta ona mani olma yetkisi yoktur90 , 2- Ozel ｫｩｾｬ･ｲ＠ ait arazide sahibinin bir emegi olmakslzm kendiliginden biten ot- lann hukukl niteligi konusunda islam hukukyulan arasmda ｧｯｲｩＮｾ＠ aynhgl yardlr: Hanefi hukukyulara gore bu otlar da tlpkl miibah arazide biten otlar gibi herkes iyin miibahttr. Onlar, sahipli arazide kendiliginden ｹ･ｴｩｾｮ＠ otlan sozii edilen hadisin kapsammda degerlendirmektedirler91 . Bununla birlikte bu hukukyulara gore de arazi sahibi 87 ｢｡ｾｫｳｭｬ＠ kendi arazisine sokmama hakkma sahiptir. Ancak bu takdirde, yeYrede "Ot, silkl olmayan nebatat olup ･ｾ｣｡ｲ＠ ｾ｡ｭｩｬ＠ olmaz, mantar dahi ot hiikmiindedir (Meeelle md. 1242). SS 89 91 Nitekim Kasani gibi bazl hukuk<;:ular bu kanaattedir (Bkz. Kasani, Bl'dii 'i, VI, 193). $ afii , el-Om, Ill. 265: Serahs!, el-Mebsflf, XIII, 165; Rahbi, er-Ritiie, I, 247; ibn Ciizey, elKawlnln, s. 368; Baci, el-Muntekii. VI, 37; ibn Kudiime, el-MlIi!,nl, V, 580; ibn Teymiyye, V. 392; ibn Abidin. Reddu 'I-Illllhtiir. V. 283; Meeelle Fetava, XXIX. 218; ･ｬＭｆｴｩＧ｡ｨＱ､ｾ｜ｹＬ＠ md. 1256. $afii, el-Om. Ill. 272: Serahs!. axe .. XXIIl. 165: Ayni. VII/deW'I-Mrf. XII. 217: el-Fetal'a'lhindixve. V. 392; Mccellc md. 1241: Ali Haydar. Diim'u 'l-hukM/, 1II. 518. Serahsi. a.g.e .. XXIII. 165: Kasani. a.g.e .. VI. 194; Harazmi. cl-Kifaye, IX, 12; ibn Abidin. a.!!..e., V. 283: .H('el'l/l' I!Id.124J: Ali Haydar. n.g.c .. III. 518. is/am Hukuku Eser/erinde Kamu Afallarmm E/e A/ml§l' 35 ｢｡ｾｫ＠ mubah ot yoksa, araZl sahibi suda oldugu gibi otu da 92 mecbur kabul edilmektedir ｢ｯｾ＠ ylkanvermekle . Maliki mezhebine mensup hukukyular, sahibinin ot araziyi ､ｬｾ｡ｮ＠ blrakmasl ya da arazinin ekip dikmeye ･ｬｶｲｩｾ＠ ｹ･ｴｩｾｲｭｫ＠ amacl olmakslzm olmamasl sebebiyle ｢ｯｾ＠ blrakIlmasl hallerinde ozel arazide kendiliginden biten otlan herkes iyin mubah kabul etmektedirler. Fakat bu hukukyulara gore, otun uzerinde bulundugu arazinin hayvanlann gidip gelirken arazi sahibine zaran dokunmayacak bir mevkide olmasl ｾ｡ｲｴｬＮ＠ Aksi takdirde arazi sahibinin insanlan ottan menetme hakkl dogmaktadlr. Diger taraftan arazi sahibi topraglm Slrf ot elde etmek amaclyla ｢ｯｾ＠ blrakml§sa bu durumda da ba§kalanmn bu otu almasma engel olabilir. Hatta bu otu satabilir93 . Safiller ise sahipli arazide biten her tiirlu otun arazi sahibinin mUlku oldugunu ileri surmektedirler. Onlara gore hadiste zikri geyen ve herkes iyin ortak oldugu bildirilen otlardan maksat, mubah arazide biten otlardlr. Sahipli arazide biten otlar ise arazinin nemasldlr ve hukuki rejimi aylsmdan da araziye baghdlr94 . Ebfi Ubeyd de aym gorii§u payla§maktadlr. Ona gore, Hz. Peygamber (s.a.)'in Ｂｩｨｴｹ｡ｾｮ＠ menedilmesin, bununla ｳｯｮｵｾｴ｡＠ ot ･ｳｩｲｧｮｭｾ＠ fazla miktardaki su olur,,95 hadisinin esas konusu sahipli arazide bulunan ama sahibinin bir emegi olmakslzm meydana gelen su ve otlardlr. Bunlann mUlkiyeti arazi sahibinindir. Fakat ihtiyay miktanndan fazlasml ba§kasmdan menetmesi caiz degildir. Sayet bunlar onun §ahsi mUlku oImasaydl, ortakhk durumu bunlann sadece ihtiyaytan fazlasma taalIuk etmez, aZl da yoguda herkes iyin ortaktlr h ukm u veri lirdi 96 . Ahmed b. HanbeI'den bu konuda iki rivayet ｧ･ｬｭｩｾｴｲＮ＠ Rivayetlerin birine gore bu otlar insanlar arasmda mubahtlr, dolaYlslyla arazi sahibinin ozeI mUlku degildir. ikinci 92 93 94 95 96 Serahsi, el-Mcbsut. XXIII, 165; Zeylai, Tebyfn, VI, 40; Baberti, el-jnliye, IX. 12: ibll Abid"ill, Reddii'l-lIIuhtlir, V. 283: Meee/le md. 96, 1257. ｈ｡ｲｾｩＬ＠ ｈｉｩｾ｜ﾷｶ･Ｎ＠ VII. 77: Muhammcd ａｬｩｾＬ＠ ＬｾＧ･ｲｬＱｕ＠ Minehu'l-eelil, IV, 32: Ezher1. Ceviihiru'likli/, n. 205. Safii, el-Olll. Ill. 272: Sirbill\. MIIp,ni'I-lIIlIhtlie, n, 375; Reml!. Nihliyc/ii '1-lIIuh/lie. V, 350. 5: Miislim. Miisliklit, 37-38: Ahmcd b. Hanbel, el-Mas/1ed, Buhar\. Mii.w'iklit, 2: ｦｾｶ･ｬ＠ 273: Ebf. Ubcyd, cl-Elllviil, s. 373. Ebf. Ubcyd. a.g.c., 37R-37lJ. n. 244, is/am Hukllku Eser/erinde Kamll A1allarmm E/e ａｨｭｾＢｬ＠ 36 rivayete gore ise sahipli arazide biten otIar, arazinin nemasl olmasl sebebiyle araziye tabidir97 . Gori.ildogO gibi Hanbelllerden nakledilen iki rivayetten birincisi Hanefilerin, ikincisi ise Safiilerin ｧｯｲｩＮｾｏｹｬ･＠ paralellik gostermektedir. 3- Meydana gelmesinde ekme, sulama ve etrafim hendekle yevirme gibi bir faaliyetIe insan emegi ｫ｡ｴｬｨｔｉｾ＠ olan otlar biltiln mezheplerce sahibinin ozel millkO kabul edilmektedir. Bu itibarla bu otlan almak ancak sahibinin izni ile mOmkiln olmaktadlr. Bunlardan izinsiz olarak alan kimsenin tazmin etmesi gerekir. COnkil bu otIar arazi sahibinin emegi ile meydana ｧ･ｬｭｩｾｴｲＮ＠ Emek ise islam hukukuna gore temel kazany vasltalanndan biridir98 . 4- Biyme, koparma veya toplama suretiyle ihraz millkildilr. Bu yilzden, ｢｡ｾｫ＠ ･､ｩｬｭｾ＠ otIar sahibinin ozel hiy kimsenin bu otIardan izinsiz olarak almasl ve yarar- lanmasl caiz degildir. Sayet izinsiz ahr ve tilketirse tazmin etmesi gerekir 99. Buraya kadar yapllan aylklamalarda arazi ilzerindeki otIar, milbahhk aylsmda ele ｡ｨｮｭｬｾＬ＠ otun Ozerinde bittigi arazinin milbah veya sahipli olabilecegi Bunlara eklememiz gereken bir ｾ･ｹ＠ ｭ･ｮｾｩ＠ vardlr ki, 0 da ｾｵ､ｲＺ＠ ｢･ｬｩｲｴｭｾＮ＠ Klasik moh kitaplannda Hz. Peygamber'e kadar dayandmlan bir hlma milessesesinden soz edilmektedir. Teknik tarifler ileriye blrakJlmak kaydlyla hlma, milbah oldugu halde kamu menfaatinin gerektirmesinden dolaYl belli bir cihete tahsis edilerek korn haline getirilen otIak ｾ･ｫｬｩｮ､＠ lak, ｫｬｾ｡Ｌ＠ ｯｬｵｾｴｲ｡ｮ＠ tammlanabilir. islam hukuk tarihinin ilerleyen donemlerinde otlak, yaybaltahk gibi adlarla amlan ｹ･ｾｩｴｬ＠ mal tilrlerinin de hukukl zeminini "hlma" milessesesi, kamu mallannm bir konusu olarak daha soma incelenecektir. Burada onem ｴ｡ｾｬｹｮ＠ ｾ･ｹ＠ ise, otlann, uzerinde bulundugu arazi ile birlikte degerlendirildiginde, yerine gore mObah ve sahipli olmasmdan ｢｡ｾｫ＠ bir de kamu mah niteliginde bulunabilmesidir. 97 ibn Kudame, el-Mu/f.ni, IV, 298: ibn Miiflih. e/-Miihdi', IV, 22; ibn Tcymiyye, Fe/iiwl, XXIX 219. 98 Serahsl, e/-McbsfU, XXIII. 165: Harazml. el-Ki/aye, IX, 12; Ali Haydar, Diirerii '/-llIIkkiilll, W, 518; MlIhammcd ａｉｩｾＬ＠ ＬｾＧ｣ｲｨｬ＠ .\/inchu'/-ce/iI. IV, 32; ｈ｡ｲｾｩＮ＠ Hii§iye. V. 77; e/-Fe/al'a'/ｨｩｮ､ｾｬＧｹ･Ｎ＠ V. 392: Mecl'''l' md. 12oll. DlIsflki. ｈ｡ｾﾷｶ･Ｎ＠ VI. 72: ｃＯＭｆ｣ｴ｡ｬＧｉｩｮ､ｾＺｖＮ＠ V, 392; Ali Hilydar. tl.}!..l' .. Ill. 524-525: ibn Abidin. Rcddii '1-lIIull/ar. V. 283: SiilcYlllilll c1-CCIllCI. ｬｦｩｾＧｶ｣Ｌ＠ Ill. 574. jsliim Hukuku Eserlerinde Kamu .Hal/armm Ele ａｬｺｭ＾ｾＱ＠ 37 Agavlarm hukmune gelince, yukanda otun tarifi verilirken de belinildigi gibi ot kavrammm agavlan ivine almamasl sebebiyle agar;:lann, hadislerde herkes ivin ortak mubahhgl konusunda bzel vurgu yapIlan ur;: slmf maldan biri oldugu kabul edilmemektedir. Bu ar;:ldan bzel mulkiyete ait yerlerde le, isterse kendiliginden ｹ･ｴｩｾｳｮ＠ ｹ･ｴｩｾｮ＠ agaylar ister sahibinin emegiy- mubah degildir ve sahibinin izni olmadlkr;:a kimsenin onlardan odun ve kereste almak suretiyle yararIanma hakla yoktur. izinsiz olmasl durumunda bu ttir bir yararIanma tazmin konusu olurlOO. Ebfi Yusuf ve(3\nu takiben Kasani agar;:lann hukum bakImmdan ottan farkh oldugunu ｾｵ＠ ｾ･ｫｩｬ､＠ ar;:lkhyorlar: Sa- hipli arazide bulunan agavlar toprak sahibinin emegi ile degil de kendiliginden ｹ･ｴｩｾｭ＠ bile olsa onun bzel mUlku sayIllr. Cunku arazi, Slrf agarylardan saglanan odun vb gibi menfaatleri elde etmek amaclyla temellOk edilebilir. Ama ot boyle degildir. Cunkil bir arazi Slrf ot elde etmek ivin edinilmez, bu arazinin edinilmesinin asIl amaCI ziraat yapmaktIr IOI . Bununla birIikte, klasik hukuk eserIerimizde, buytik ormanlarda ve sahipsiz arazilerde kendiliginden ｹ･ｴｩｾｭＱＰＲ＠ agarylann mObah ･ｾｹ｡＠ lendirildigi gbrillmektedir. Bunlar uzerinde butUn insanlar ･ｾｩｴ＠ kategorisinde degerbir ｾ･ｫｩｬ､＠ yararIanma hakkma sahiptir. Bu agarylardan elde edilen odun, kereste gibi urilnleri kim once e1de ederse onun mulkUne girer. Bu konuda islam hukukryulan arasmda hirybir ｧｯｲｩｬｾ＠ aynhgmm bulunmadlgI belirtilmektedir lO3 . Agaryh arazinin yani ormanm hukuki statUsu ise kamu mallanmn ｲｹ･ｾｩｴｬ＠ boliimunde incelenecektir. ATES Hz. Peygamber'in Cs.a.) hadislerinde insanlar arasmda ortak oldugu bildirilen ｾ･ｹＭ Ebil Yusuf. el-Harae, s. 103: Serahsl. el-Mebsut, XXIII. 165; Kasani, Beda'i, VI, 194: ibn Abidin, Reddu '1-1111117101', V. 283; Mecel/e md.1244; A1i Haydar. Dureru '1-17ukkiil1l, Ill. 519. 101 Ebll YlISllf. a.g.e .• 103-104; KasanI. a.g.e., VI. 194. 102 Buradaki "kcndiligindcn ｹ･ｬｩｾｭ＠ (hiidayi nabil)" ifadcsi. ihlirazi bir kaYlltIr. Nilckim. bir fidanlar dikip baklllll1U yaparak kimsc miibah ormanlann (cibal-i miibahanllJ) bir ｫＶｾ･ｳｩｮ､｣＠ aga<;:lar ｹ｣ｴｪｾｩｲｳＮ＠ ya da miibah onnanlardaki agacr1an ｡ｾｊＱｹｲｫ＠ Islah clse onlara malik olmakladlf (Bkz. ibn Kud{lme. c1-Muj!,n!. V. 595: Mcrdavi. c1-hlSa,f. VI. 373; Mcc£'l/e md. 1245; Ali Haydar. a.g. e.. Ill. 528). 103 Ebli Yusuf. a.gl' .. s.lO·k Dusflki. fM§·iye. VI. 72: Nc\'c\"i, Ral'::a. IV. 376; Rcmli. Nilulyelii'lI1Il1htric. V. 357: HcylCmI. el-Felanl, Ill. 170: Askalani. Felhu'l-har!. V. )6: BlIhflli. ｋｱＭｾＩＧＨｲｩｬﾭ kl/la', IV. I(N: Mcrd{l\"i, cl-illsa,l VI. 382: A/cccl/c md. 1353: Ali Haydar. n.!!..£'" Ill. 528. 100 islom Hukuku Eserlerinde Kamu A1allarmm Ele AlmlJI /38 lerden biri de ｡ｴ･ｾｩｲＱＰＴＮ＠ lsHim hukukc;:ulan ｡ｴ･ｾ＠ oIarak ne anlama geldigi konusunda fikir yere gore ､･ｧｩｾｫ＠ hukumlere ｹ｡ｮｭｾｉｲ､ｬＮ＠ sozkonusu edilen ortakhgm hukuki ｹｴｩｲｬｭｵｾｉ･＠ ｡ｴ･ｾｩｮ＠ ye Bu hukumler ｾｵ＠ maddesi ye yakIldlgl ｾ･ｫｩｬ､＠ ozetlenebiIir: 1- Kimseye ait olmayan meydanhkta (sahrada) yakJian yakJian ｡ｴ･ｾＬ＠ henuz kesilerek ihraz ･､ｩｬｭｾ＠ kendiIiginden ｢ｩｲｫｭｾ＠ bu ｡ｴ･ｾ＠ ｡ｴ･ｾＺ＠ Bbyle bir yerde agac;:larda ye insan emegi olmakslzm ｹ｡ｫｉｬｭｾｳＬ＠ odunlarda oIdugu gibi mubah maddeler kuUamlarak butiin insanlar hem yararlanma hem de korundan alma konusunda ortak sayJilr. DolaYlslyla ｡ｴ･ｾｩ＠ yakan ｫｩｾｮ＠ bundan, bir ｢｡ｾｫｳｭ＠ yararlanmasml engeUeme yetk·· ISI yo ktur Ｑｏｾ＠ -. Fakat ｡ｴ･ｾＬ＠ ｹ｡ｫ､ｭｬｾｳＬ＠ usulune gore ihraz edilerek ozeI mulk haline ｧ･ｬｭｩｾ＠ maddelerden maddesi yani malzemesi aC;:lsmdan sahibinin miilkU kabuI ･､ｩｬｭｾｴｲＮ＠ takdirde sahibinden ｢｡ｾｫｳｭ＠ mubah olan, yani sahibinden ｢｡ｾｫｳｭ＠ takhgl Ismma ye aydmlatma ile ilgilidir. Buna gore, ortahkta yanan ｢｡ｾｫｬｮ＠ da, Ismma, elbise kurutma, kandilini ｴｵｾｲｭ｡［＠ yazl yazma ye ､ｩｫｾ＠ Bu ｡ｴ･ｾｩｮ＠ ｡ｴ･ｾｫｩ＠ oraleyinden, aydmhgmda kitap okuma, dikme gibi bic;:imlerde yararIanabilir. Su yar ki, bu ortakhk, ｡ｴ･ｾｮ＠ kor alma hakkml ihtiya etmemektedir. <;unku belirtildigi gibi, ｴｵｾｭ＠ oIan kor, sahibinin mulkudur 106 komur demek . 2- Bir kimsenin kendi mulkilnde yakhgl ｡ｴ･ｾｮ＠ onun izni oImadlke;:a hie;: kimsenin bir kor ya da odun almasl caiz degildir lO7. Aynca su ye ottaki durumun aksine mulkUn sahibi, muhtac;: oIanlara ｡ｴ･ｾｩ＠ lO4 lO5 106 lO7 C;:lkarmaya mecbur degildir. islam hukukc;:ulan ot ye su ile Hadiste gec;en "nar" kelimesine, odun elde edilen agac;, ｡ｴ｣ｾ･ｮ＠ ISllllna, alevinden aydllllanma ve ｡ｴ･ｾ＠ yakmada kuIIall1lan C;akmak ｴ｡ｾｬ＠ gibi ､｣ｧｩｾｫ＠ anlamlar ｶ･ｲｩｬｭｾｴＮ＠ (Bkz. Sevkan'i, Neylu'l-evtar. V, 344). Nevcvl. Rav=a, IV, 376; Reml'i, Niht'iyeW'I-l1luhlac, V, 357; Heytem'i, el-Feliivii, Ill, 170; elFelt'il'a'l-hindiyye, V. 393. Serahs!, el-Afebsftt. XXIII. 166; Kasani. Beda'i, VI, 193; Nevcv'i, Ral'zo, IV, 376; Zcyla'i, Tebyin, VI. 39; Rcml'i. Niht'iyclii'I-lIIuhlac, V, 357; ibn Abidln, Reddu'l-J1luhtar, V, 283; Mecelle md. I 261; Ali Haydar, Diirerii 'I-hukkalll. Ill. 534. . GcncI kural bu olmakla birliktc Islc1m hukukc;ulan ｡ｴ｣ｾｬ＠ altnan ｾ｣ｹｩｮ＠ sondiircrck komiir yapJlmasl kabil olmayacak, tam tcrsi. sondiiriildiigii takdirdc kiil halinc gcIccck dcrcccdc kiiC;iik vc kl),mctsiz olmasl durumullda bunll almalllll caiz oldugllnu vc ｡ｴ｣ｾ＠ sahibillin bUllu gcri alma (Bkz. Scrahsi. a.J!,.e., XXIII, 165; ibll Abidill, a.gC' .• V, hakkl blllllIlllladlgllll ｳＶＩＧｬ｣ｩｾｲ､＠ 283: AIi Haydar, a.g/'" 111. 534). '. hlalll HlIkllkll Eserlerinde Kamll J\/allarmll1 Ele Alml:jl 39 ｡ｴ･ｾ＠ arasmdaki bu farkl, ot ve suyun aymlannda ortakhk sabit oldugu halde, kor ve odunun aymlannda ortakhgm bulunmadlgl, mtibahhgm ise sadece ISIsma ｩｬｾｫｮ＠ oldugu ｾ･ｫｬｩｮ､＠ ｡ｴ･ｾｩｮ＠ alevi ve ｡ｾｬｫｭｴ､ｲｉＰＸＮ＠ Yukardaki izahlarnmzdan ｡ｮｬｾｴ､ｧｭ＠ ｡ｴ･ｾｮ＠ gore, btittin insanlann yararlanma konusunda belli nisbette ortakhgl vardlr. Fakat bu ortakhgm ne bir mtilkiyet ortakhgl ne de mutlak anlamda bir ibahe ortakhgl olmadlgl kesindir. <;tinkti yararlananlar ｡ｾｬｳｭ､ｮ＠ baklldlgmda bu ･､ｩｬｭｾ＠ yakIlsm, ihraz ｫｩｾｬ･ｲｮ＠ ister sahipsiz meydanlarda isterse sahipli arazide ｹ｡ｫｉｨｭｾ＠ malzemelerle ｡ｴ･ｾｩｮ＠ odunundan ve korundan alma haklan yoktur. Tam tersine onlann haklan ancak sahipsiz meydanlarda yakIlan ISISI ｡ｴ･ｾｮ＠ ve Ｑｾｬｧｭ､｡ｮ＠ faydalanma ile slmrhdlr. Bu yUzden bizim sahibi ､ｬｾｭ｡＠ yararlanma durumunda olan kimselerin bu lan, olsa olsa bir kamu irtifakI, bir mtilkiyete ｧ･ｴｩｲｬｭｾ＠ ｧｯｲｩＮｾｴｭｺ＠ ｢｡ｾｫ＠ ｡ｴ･ｾｩｮ＠ odur ki, yanan ｡ｴ･ｾｬ＠ ilgili olan hak- anlatImla kamu yaranna olmak tizere ozei bir kaylt niteligindedir109 . b) GayrimellkuI miibah (serb est) maIIar Gayrimenkul mtibah (serbest) mallar slmfinm en tipik ornegini mevat araZI ｯｬｵｾｴｲｭ｡ｫ､Ｎ＠ Bir memleket ｩｾｮ＠ ekonomik, sosyal ve siyasi bakImlardan merkezi oneme sahip olan ve devletin genel toprak ve tanm politikasmm ｯｬｵｾｭｮ､｡＠ onemli rol oynayan mevat arazi ve bunun aslen iktisabl demek olan ihya mtiessesesi, daha ilk donemlerden itibaren hukukyulann yogun bir ilgisiyle ｫ｡ｲｾｬｭｴＮ＠ kuku eserlerinin hemen hepsinde "ihyau'I-mevat" ile ilgili htiktimlerin oldukya teferruath bir ｾ･ｫｩｬ､＠ 108 109 110 . • ｩｾｬ･ｮ､ｧ＠ ｢｡ｾｨｧｬ＠ Klasik islam huaItmda mevat arazi ve ihyasl gori.ilmektedir llO . Heyleml, el-Fctavd, Ill, 170: Ibn Abidin, Reddii'I-l/Il1htdr, V, 283: Mecelle md. 1261: Ali Haydar, Diircrii 'I-hllkkdl/l, Ill, 533. ａｮｬ｡ｾｉ､ｧ＠ gore bu onemli in;:clik muaSlr yazarlardan bazIlanIllll goziindcn ｫＨｵ［ｭｬｾｴｲＮ＠ Bu yazarlar suo ot YC ｡ｴ｣ｾｩｮ＠ dllfllllla gorc farkhlIk gostcrcll hukuki rcjimlcrilli dikkatc allllakslZln bunlan gcncl olarak kalllU III a11 an SIllIfIIla dahil ctlllcktcdirlcr (Bkz. Abbadi. el-Milk(I:l'c, I. H5: Yllnus. ｣ｬＭｍｩｫｊｾｖﾣＧＮ＠ s. 185 \d.: Ncbhan. cl-hticahii'l-ccllldf, s. 2-l6: TUrklll;llll, Dal'dhitii'l111 ilk(1'YC'. s. 5-l). Oysa ki. yukarda da aC;lklandlgl iizcrc bll ｾ｣ｹｬｲ＠ miilkiycl rcjimlcri aC;lslndan ycrinc gorc miibah. ozclmiilk. kamll mall gibi ､｣ｧｩｾｫ＠ liirlcrc aynlabilmcklcdir. ｋｲｾＮ＠ Zlalll Haquc. !,a//(I/ord al1d Peasant. s. 2-l8. hlam Hukuku Eserlerinde Kamu Afallarmm Ele Alml§1 ' 40 Mevat, "Olevt" kokunden ｴｩｲ･ｭｾ＠ bir kelimedir ve sozlukte canslz hayvan an- lamma gelmektedirlll. Bu kelime istiilre yoluyla kendisinde nami hayat bulun- mayan toprak i9in kullamlmaktadlr ll2 . Bu anlamda Kur'an-I Kerim ayetlerinde de · 11' ge9me k te d Ir -. Klasik kaynaklarda mevat arazinin hukukl bir terim olarak ｧ･ｾｩｴｬ＠ ｾ･ｫｩｬｲ､＠ tarif edildigi gOriilmektedir. Fakat yok saYldaki bu tarifler, hukukl birtaklm incelikler gozardl edildigi takdirde zinin tarifine ｩｬｾｫｮ＠ ｢ｾｨ｣｡＠ iki belirgin ｹ｡ｫｬｾｭ＠ altmda toplanabilir. Mevat ara- birbirinden klsmen farkh noktalar Hanef! hukukyulara, digeri ise Hanefiler ､ｬｾｭ｡ｫｩ＠ ｴｾｬｹ｡ｮ＠ bu iki ｹ｡ｫｬｾｭ､ｮ＠ birisi cumhur ulemaya aittir. Hanef! kaynaklannda yer alan mevat arazi tariflerini Il4 en guzel ｾ･ｫｩｬ､＠ Mecelle ve 1274 tarihli AK'nun yaptJgl tarifler temsil etmektedir. Buna gore mevat arazi, "bir kimsenin miiIk ve tasarrufunda bulunmayan ve ahaliye mer'a, yaylak ve benzeri gayelerle tahsis olunmayan, meskfin bOlgelerden giir sesli bir ｾ･ｨｲｩｮ＠ ｾ｡ｨｳｭ＠ koy veya kenarmdan baglrmasl halinde sesi duyulamayacak kadar uzakhkta olan ｴ｡ｾｨｫＬ＠ boz, ｫｬｲ｡ｾ＠ Tariftende ve ｢ｯｾ＠ arazilere" denir l15. ｡ｮｬｾｩ｣ｧ＠ sayilabilmesi iyin bunyesinde III 112 113 114 115 ｾｵ＠ uzere Hanefi mezhebine gore bir yenn mevat araZl unsurlan ｴ｡ｾｬｭｳ＠ gerekir: Raglb el-isfahanl, el-MuJi'edat, s. 476-477; ibn Manzfir, Lisanii'l-arab, n, 92-93; Cevheri, esSlhah, l, 266-267; ASlm Efendi. Kamus Tereumesi, I, 327-328. Molla Hiisrev, Diireru'l-hukkiim, I. 306; Ali Haydar, Diirerii'l-hukkiim, Ill, 545; Halis ｅｾｲ･ｦＬ＠ ,;erh-i Kanfm-i Arazl. s. llO. Bkz. Yasln 36/33; Hadid 57117; Rum 30/50. Klasik Hnnefi cscrlcrindc ycr alan I1lcval ara7j ile ilgili bazl lariflcr i9in bkz. Ebfl Yusuf. e/Harae. s. 63-64; Scrahsi. c/-Alchsut. XXIII, 166; Mcrginani, e/-!fidaye, IX, 2; Kas,lni, Bc(/ii'i, VI. 194: Zcylai. Tehyill. VI. 35. ,\/ccel/e md. 1270; ,·1K md. 6, 103; Ali"Haydnr. a.r,.c., III. 545 vd.; Halis ｅｾｲ｣ｦＮ＠ a.g.e., s. 110 \·d.; Halil Ccmalcddin. 7'('/l1is-i A/7kamii '/-"lra::i, s. 9 Yd.; Allf Bcy. Ara::; Kmlllllll(jmc-i lfIil//l7YIlIlIl ,>'('rhi. s. 43 Yd. isliil1l Hukuku Eserlerinde Kamu J\fallarmm Ele ａｬｭｾ＠ 41 1- Bu yer, millkiyet yeya tasarruf hakkma konu olmamahdlL Sayet bir arazi her- hangi bir ｫｩｾｮ＠ millkiyetine giriyorsa millk arazi, ilzerinde tasarruf haklu yarsa miri arazi niteligi ｴ｡ｾｬｲＶＮ＠ ･､ｩｬｭｾ＠ 2- Bu yer, kamunun yararlanmasma tahsis olmahdlL Zira, kamunun tamammm ya da belirli bir kesiminin ortak kullanmasma arazi statilsundedir ve kamu mallanmn bir klSmlnI ｴ･ｲｫ､ｩｬｭｾ＠ arazi, metruk ｯｬｵｾｴｲｭ｡ｫ､ｌ＠ 3- Bu yer, koy yeya kasabadan belirli bir uzakhkta olmahdlr. Uygulamada yakmhk ye uzakhgl tayin edici bir klstas olarak EbO Yusufun Buna gore, umran yerlerin kenanndan sesi gilr bir ｾ｡ｨｳｭ＠ ｩｾｴｬ･ｭｹ｣ｧ＠ ｧｯｲｩＮｾｬ＠ tercih ･､ｩｬｭｾｴｌ＠ baglrmasl halinde, bu sesin saha, aranan uzakhk iyin yeterli ｧｯｲｩＮｬｭｵｾｴＷ＠ Burada belirtmek gerekir ki, Hanefi mezhebi milctehidlerinden imam Muhammed, meyat arazide umrandan uzak olma ｾ｡ｲｴｭｬ＠ aramamaktadlL O'na gore, bir ｹ｡ｰｬｭｾ＠ yerin insanlar tarafindan fiilen yararlanma konusu sayllmasl iyin yeterlidir 1l8 olmasl onun meyat . 4- Bu yer yararlanmaya ･ｬｹｲｩｾ＠ olmamahdlr. AK bu tilr arazi iyin kOhl, ｴ｡ｾｨｫＬ＠ lu.ray, plrnalhk ye otlak gibi hiUi mahaller diyerek kendisinden halihazlrda ekim, dikim yeya bakIm yoluyla dilzenli olarak yararlanma imkam olmadlgml belirtmek isｴ･ｭｩｾｲｬＹ＠ . 116 117 1\8 119 . Bu htikiim Dartilislalll'daki topraklar ic;:in gec;:erlidir. Islclm hukukc;:ulanmn eumhuruna gore, Dilrtilislam'da llltisltilllan ya da gayri miislilll bir killlsenin elinde bulunan bir yer iizerindeki miilkiyet hakkt. sahibinin onu UZUIl sure terketmesi veya aliI blrakmasl ile zail olmaz. Boyle bir arazinin islam'm cline gec;:tikten soma mUlk haline geldigi bilinmekle birlikte malikinin killl oldugu belli degilse, lukata htikmUnu allr ve devlet ｢｡ｾｫｬ＠ lukataya uygulanan genel hukiimler c;:efc;:evcsinde bu arazi uzerinde tasarruf eder (Bkz. Maverdl, ･ｬＭａｨｍｭｩＱＧｳｴＨｪｮｾｶｹＬ＠ s. 240; ZeylaL Tehyfn, VI, 35: Nevevl. Rav:a, IV, 345-346; BuhflL1, ｋｃ＿Ｚｪｾ｡ＮｦｵＧｬＭｫＱＨＬ＠ IV, 186; MerdilvI, cl-insa/, VI. 355: Ali Haydar. Darerii'l-hukkam. Ill. 546). Malik'i mezhebine gore. ise. bu gibi yerkr sahibi isler bilinsin iSler bilinlllesin lIle\'at hiikmtindcdir ve ihyil edilmesi caizdir (Bkz. Malik b. Enes. e1-Mildcl'I'cnc. IV. 388: BileL cl-Miinteka. VI, 30: Maverdl, a.g.c .. s. 240). SerahsL cl-Mcbsfit. XXIII. loo: lcylal, Tcbyfn. VI. 35: Harazllll. cl-K!(iiye, IX. 2: AIi Haydar. axe .. Ill. 548. Mcrgln;lni. cl-llidayc. IX. 3: Zcylai. Tchyfn. VI. 35: Mcyd{\I11. cl-LiiMh. 11. 219. .. IK md. 103: Mardin. a.g.c .. s. 91: Kopriilii. Toprak IIlIkllkll. s. 97. jsliim Hukuku Eserlerinde Kamu A1allarmm Ell' ａＢｭｾｬ＠ . 42 diger hukukyulann da mevat araziye ｩｬｾｫｮ＠ yok ｹ･ｾｩｴｬ＠ tarifleri Hanefiler ､ｬｾｭ｡ｫｩ＠ vardlr l20 . Tek tek ele almdlgmda bu tariflerin biiyiik yogunlugunun mevat arazinin ne oldugunu aylklamada yetersiz kaldlgl gortilmektedir. Su var ki, bunlar toplu olarak degerlendirildiginde mevat arazi ic;in genel olarak ｾｯｹｬ･＠ bir tamm ortaya C;lkmaktadlr: "Mevat arazi, kimsenin miilkiyetinde bulunmayan, iizerinde genel veya ozel bir hak mevcut olmayan ve ｨｩｾ｢ｲ＠ ｾ･ｫｩｬ､＠ yararlandmayan yerIerdir" Bu tarife gore de bir yerin mevat arazi statUsiinde kabul edilmesi ic;;in, herhangi bir ｾ･ｫｩｬ､＠ yararlanma konusu olmamasl, kimsenin miilkiyetinde bulunmamasl ve iizerinde bir hakkm mevcut olmamasl gerekmektedir. Ancak, Hanefilerce benimsenen tariften farkh olarak bu tarifte, mevat arazinin umran yerlerden belli bir uzakhkta bulunmasl ｾ｡ｲｴｬ＠ yer almamaktadlr l2l . Dikkat edilirse, bunun ､ｬｾｭ｡ｫｩ＠ diger unsurlarda her iki egilim arasmda esash bir aynhk goze c;;arpmamaktadlr. Diger taraftan, bu ｧｯｲｴｩｾ＠ aynhklannm da mevat arazinin mahiyetinden c;;ok onun hukukl niteligi ye smlfl ile ilgili oldugu ｡ｮｬｾｉｭｫｴ､ｲＮ＠ Hemen belirtmek gerekir ki, meyat arazinin tarif ye unsurlan ile ilgili islam hukukc;;ulan arasmdaki ｧｯｲｩＮｾ＠ aynlaklan konumuz aC;;lsmdan fazla onem ｴ｡ｾｬｭｫ､ｲＮ＠ Burada iizerinde durulmasl gereken asIl konu meyat arazinin hukukl niteliginin ne oIdugudur. Bir ｢｡ｾｫ＠ anlatlmla, mevat arazi miibah (serbest) maIIardan mldlf, deyletin ozel maIIanndan mldlr, yoksa kamu mah mldlr? Bu problemin c;;oziimii ic;;in oncelikle, Hz. Peygamber'in (s.a.) ye ｲ｡ｾｩ､＠ mevat araziye ｩｬｾｫｮ＠ doktrinde nasIl ｴ｡ｲｬｾｉｩ､ｧｭ＠ 120 121 halifelerin talimatlan ye uygulamalanmn tetkik edilmesi sonra da konunun ｡ｲｾｴｬｦｭｳ＠ gerekir. . Bu tarifler ｩｾｬ＠ bkz. Maverdi. cl-Ahkamii 's-sulliin(yYe, s. 223; Ibn Kudame, el-MlI/!.ni, VI, 147; amlf.. el-Kn./'i, 435: BlIhllti. KCNli.fti 'l-kll1n', IV. J 85; Haltab, MCl'nbibii 'I-celfl, VI, 2; Ezhcn, Cel'nhirii'l-jklil, H. 202: Savi. Biilj!,alii's-snlik. H. 293; Remli, Ni/u7yelii'l-mllhlnc, V, 33 J; Rukbi. en-Nu::llmii 'I-miis/a '::eb, L 553. Maliki mczhcbinc mCllslIp ｨｵｫｾｬ｡ｲＮ＠ prcIlsip olarak ulIlrana yaklll ycrlcrin IIlcval sayilmasllll ye ihya ilc o7.cl miilkiycl kOIlUSll OllllaSII1J kabul clmcklc birlikle, bUllun ｩｾｮ＠ ihya cdcn ｫｩｾｊｬｮ＠ lIliisliillliin olmaslllI \'C ihyfl ｩｾｬ＠ dcvlcl ｢｡ｾｫｬｊ＠ izin vcrmcsini ｾ｡ｲｴ＠ ｫｯｾｭ｡ｴ､ｊｲｬ＠ (Bkz. Malik b. Encs. cl-Miid('\,\'C'l/c'. rv, 377: Hallflb. '\!('\'{Ihihii 'I-cclil, VI. I J: Baci, cl-Miin/cM, VI. 2/-28: ｈ｡ｲｾｩＮ＠ ｉｦｩＮｾｹＨＧＬ＠ V. 70). islam Hukuku Eserlerinde Kamu A1allarmm Ell' Alm/JI ' 43 Hz, Peygamber'den meyat arazinin ihyasl (diriltilmesi) ile ilgili c;:ok saYlda hadis riyayet ･､ｩｬｭｾｴｲＮ＠ Bazllan ｾ｢ｹｬ･､ｩｲＺ＠ "Her kim mevat bir araziyi ihya ederse ziden (insan. hayyan ye kimse ｩｾｮ＠ ｫｵｾ＠ 0 arazi onundur. ｩｾｬ･ｮｭ＠ gibi) her nZlk arayamn yiyecegi ｾ･ｹｬｲ＠ bu araaraziyi ｩｾｬ･ｹｮ＠ sadaka yerine ｧ･ｾｲＮＢＱＲ＠ "Kim mevat araziyi ihya ederse, orasl onundur. Hakslz koke 123 bir hak yoktur.,,124. "Adi toprakiar l25 Allah ve RasUlii'niindiir. Sonra da sizindir. Kim OIii bir araziyi ihya ederse orasl onundur l26 • ｕｾ＠ sene ｢ｯｾ＠ blrakdan arazide muhtecirin hakkl yoktur.,,127 Zikri gec;:en hadislerden de ｡ｮｬｾｉ､ｧ＠ suretiyle ozel miilk haline getirilmesini ｭ･ｾｲｵ＠ gibi, Hz. Peygamber meyat arazinin ihya saymakta ve hatta bunu ｴ･ｾｶｩｫ＠ etmekte- 122 Ahmed b. Hanbel, el-A1usned. III, 313, 327, 338, 356, 381; DarimI, Buyfi', 65; ibn Belban, eljhscln, XI, 613-617; Ebu Ubeyd, el-Emviil, s. 362; ibn Zenceveyh, el-Em viii, 11, 637. Hadiste ge<;:en "hakslz kok (Irkul1 ziUimiin)" deyimillin ne alllama geldigi bir <;:ok kaynakta ｹｯｲｵｬ｡ｾｴｦＮ＠ BUllunla ilgili olarak ibn Manzur ｾｯｹｬ･＠ der: "Bir birbirine yaklll bir ｾ･ｫｩｬ､＠ ｫｩｾ＠ ｢｡ｾｫｳｬ＠ tarafmdall daha once ihya ･､ｩｬｭｾ＠ bir araziye gelir ve oraya hakSIZ olarak aga<;: diker, ziraat yapar veya arazillin degerini artmcI nitelikte bir ｩｮｾ｡ｴ＠ yapar (Lisanu'l-arab, X, 244). ibllii'I-EsIr yukandaki a<;:lklamaya ｾｕｬ＠ ilave eder: "Bu ifadenin ｢｡ｾｬ､＠ ｨ｡ｺｦ･､ｩｬｭｾ＠ olarak "sahibi" kelimesi vardlr. Yani "hal{SJz bir kokiin sahibine" demektir" (en-Nihliye, Ill, hakklm gasbetmek iizere orada bir ｾ･ｹ＠ yapmaktlr (Yahya b. Adem, el-Harae, 219). ｂ｡ｾｫｳｭｬ＠ s. 86). Sultamn izni olmadan dikilen kok, ihya edilell yer ya da bir ｫｩｾｮ＠ hakkma tecaviiz eden hakkl iizerine hakslz yere kaZllan kuyu, koktiir (fun Zenceveyh. a.g.e .. 11, 640). ｂ｡ｾｫｳｭｬＱ＠ dikilen veya ｩｮｾ｡＠ edilen ｾ･ｹ＠ ($afil. el-Om, III, 268). HakSIZ kok, hakSIZ yere ､ｩｫｨｮｾ＠ agacI ifade etmektedir. ihya a<;:lsmdan aga<;: kokiine benzedigi i<;:in hakSIZ yere bina yapmak. su <;:lkarmak, maden <;:lkarmak da aym kavram i<;:inde ､･ｧｲｬｮｩｭｾｴ＠ (SeMrenfuri, Bezlu 'l-meehfid, XIV, 32) 124 Hadisin Buhari rivayeti "Hcrkim, kimscyc ail olmayan bir araziyi imar cdcl"Sc 0 kimsc (BuMrl', Hars, IS). Farkh rivayeUer i<;:in bkz. buraya oncclildc ha" sahibidir" ｾ･ｫｬｩｮ､ｲ＠ Malik b. Enes. el-Mul'alfa', Akdiye, 24; EbG Yusuf, el-Harae, s. 70; $afi'i, el-Om, Ill. 268; Kudame b. Ca'fer, el-Hank, 212-213: Yahya b. Adem, el-Harae, s. 84; EbG Davud. Harae, IS; Tinnizi.Ahkrilll. 38: Ebu Ubcyd. a.g.e., s. 363 vd.; ibn Zcnccvcyh, a.g.e., II, 638. 125 Ad kavmine nispctle kullallIlan bu deyim, ｢｡ｾｬｮｧ＼［Ｚｴ＠ mamur vc mcskUll oldugu halde, zamanla sahiplcri yok olan arazi anlanJllla gclmcktcdir (Ebu Ubcyd, a,g.e .. s. ]54: Kudamc b. Ca'fcr, a.gc .. s. 215). 126 Hadisill bu boliimiinii bcnzcr lafIzlarla rivayct cdcnlcr i<;:in bkz. $afii. el-Om, lIT, 278; EbG Ubcyd. a.g.c .. s. ].p: ibn ZCllcc\'cyh. n.g.t' .. 11. 613: Yahya b. Adclll. a.gc .. s. 85-89; Kudiimc b. Ca'fcr. ｮＮｾｬＧ＠ .. S, 213, 127 Ebfl Yusuf. {/,g,l' .. s. 70. 123 is/am Hukuku Eserlerinde Kamu A1allarmm E/e ａｬｺｮｾｉＧ＠ 44 dir. Diger taraftan Hz. Peygamber'in ihya konusundaki talimat ve tavsiyelerine uyan ｩｾｧ｡ｬ＠ sahabenin de derhal ve ihya etmek istedigi mevat topraklan ｩｾ｡ｲ･ｴｬｭｹ＠ koyul- duklan ｡ｮｬｾｭｫｴ､ｲｉＲＸＮ＠ ､ｬｾｭ｡＠ Belirtmek gerekir ki, Hz. Peygamber mevat arazi uzerinde ihya tasarrutlarda ｢ｵｬｮｭｾｴｲＮ＠ da bazl Geryekten de O'nun sahipsiz arazilerden bir klsmml bazl sahabilere mulk olarak verdigi (ikta)129, kimi arazileri ise, ilerde de deginilecegi uzere kamu menfaatine olmak uzere koruluk haline getirdigi (hlma)130 ｹ･ｾｩｴｉ＠ rivayetlerde zikredilmektedir . Kaynaklar, Hz. Omer'in bu konuda Hz. Peygamber'in tatbikatml aynen benimsedigini bildirmektedir l3l . Ancak Hz. Omer'den rivayet edilen uygulamalann konuya biraz daha aylkhk getirdigi gorulmektedir. Bu rivayetlerden birinde verilmektedir: Hz. Omer, Ebfi Musa'ya bir mektup ｹ｡ｺｭｬｾ＠ ｶ･ｮｩｾｴｲＺ＠ "Ebfi Abdullah bana ｢｡ｾｶｵｲｫＬ＠ ｾｵ＠ hadiseye yer ve kendisine ｾｵ＠ talimatl Dicle kenanndaki bir toprak paryaSlnI kendisine vermemi istedi. Sayet bu arazi cizye (haray) arazisinden degilse ve cizye (harac) suyunun aktlgl topraklardan sayrlmlyorsa onu kendisine ver,,132. Hz. bmer'den aynca, imar etmek uzere ｩｾｧ｡ｬ＠ ile sInlrlandlrdlgl 133 , edilen topragm ihya siiresini Uy sene Hz. Peygamber Cs.a) tarafindan ikta edildigi halde, sahibinin ihya etmeyip atIl blraktIgl biiyiik arazilerin ihyaya gUy yetirilemeyecek bolumunu geri 128 Ebil Davud. Ha/'(1c, 36: $evkiin'i, Neylu'l-cvllir, V, 340. Bkz. Tirmizl, Kald 'f. 39: EbG Davud. Ha/'(1c, 36; $afil, el-Om. Ill, 269, 272-273; Maverdi, clAhMlIlu's-sullanzvyc, s. 239; Yahya b. Adem, cl-Harae, s. 91-93; EbG Ubeyd, cl-Emval, s. 348354,368; ibn Zenceveyh, el-EmvaI, n, 613-616, 647; Kudiime b. Ca'fer, el-Harae., s. 214-215; $evkanl, a.g.c., V, 348 vd. 130 Bkz. Buharl, Cihiid, 146; Masakiil. 11; Ebil Davud, Harae, 39; Aluned b. Hanbel, cl-Miisned, IV, 38, 71, 73; ibn Bclban. el-ihsfl/1, Hlmti, 4683-4685: EbfI Ubcyd, a.g.e., s. 275. 294; Maverd'i, a.g.e .. s. 233 vd.: Ebfl Ya'lii. el-AhMmii's-sulliiniyye, s. 222-224; $evkiilll, a.g.e .. V. 346 vd; Askaliinl. Felha 'I-had. V. 54 vd; Aynl. Umdelii 'I-kiirf, X, 220-221. 131 Buhclrl. Hars. 15: Ebfl Ubcyd. a.g.e .. s. 363. 129 132 B3 Yahya b. Adcm. a.g.c .. s. 26.78.79: Ebil Ubcyd, a.g.c., s. 352-353; ibn Zcnccvcyh. a.g.c., n, 625; ibn Rcccb. cl-i\·lihriie. s. 59. Ebfl Yusuf. el-ffan7c. s. 71: Ebfl Ubcyd. a.g.c .. s. 367: Yahya b. Adcm. axe .. s. 91; Maycrdl. axe .. s. 240. hlam H"",,",, Eserlerinde 1:alllll Mallarmm Ell' ａｬｭｾ＠ 45 aldlgl 134 ve "arazinin rakabesi bize aittir" dedigil35 rivayet edilmektedir. Bununla birlikte kaynaklar, Hz. Omer'in ve Hz. Osman'm da tlpkl Hz. Peygamber gibi mevat arazi iktamda bulundugunu bildirmeJ...'1edir 13G . Mevat arazi ile ilgili tatbikat brneklerini verdikten sonra konunun doktrinde nasIl ele ahndlgma da klsaca deginmek gerekir: islam hukukyulan mevat araziyi esas itibariyle iki klsma aYlrmaktadlrlar. Birincisi, ｢｡ｾｴｮ＠ beri ｢ｾｵｲ＠ arazisi sayIlan Hicaz topraklan ve halkmm kendiligin- den musluman oldugu bblgelerde bulunan mevat topraklardlr. Bu nitelikteki mevat topraklar genel olarak mubah kabul edilmekte ve buralan kim ihya ederse onun mulkUne girecegi belirtilmektedir. Bu konuda islam hukukyulan arasmda herhangi bir ｧ｢ｲｕｾ＠ aynhgma rastlamlmamaktadlr Mevat arazilerin ikinci ｹ･ｾｩ､ｮＬ＠ (sulhen) fethedilen blO topraklar EbQ Yusuf mevat arazinin ｳ｡ｶｾｉ＠ 137 ､ｵｾｭ｡ｮ＠ ｳ｡ｶｾｉ＠ (anveten) veya ｢｡ｮｾｉ＠ ｯｉｵｾｴｲｭ｡ｫ､ｬＮ＠ veya ｢｡ｮｾｉ＠ fethedilmesinin, bu arazilerin hu- kukl niteligi ve bunlara uygulanacak hukumler iizerinde herhangi bir etkisinin 01madlglm belirterek, "bu topraklarda bina ve ziraat emareleri yoksa, yakm kbyler iyin harman yeri, hayvanlann topIanma sahasl, kabristan, odunluk, hayvanlann otIagl degiIse, aym zamanda kimsenin miiIkU oImadlgl gibi hiybir kimsenin de eIinde bulunmuyorsa, ｩｾｴ･＠ bu toprakIar bIii toprakIardlr. Herkim, bu bIii toprakIann hepsini veya bir klsmml ihya ederse, yani imar ederse, gbre, devlet ｢｡ｾｫｭ＠ 134 I35 136 m 138 0 yerIer imar edenindir I38 " demektedir. Ona ya da onun yetki verdigi ｫｩｾｉ･ｲ＠ bu araziIeri, diIedigi kimseIere ikta Yahya b. Adcm. el-Hank s. 93: Ebil Ubcyd. r/-ElIll'iil, s. 368; ibn Zcncevcyh. e1-ElIll'iil, 647: KlId,lmc b. Ca 'fcr. r/-Harfic. s. 214. . EbfJ Ubcyd. a.ge., s. 347; Ibn Zcncc\'cyh. a.ge., 11. 627; ibn Rcccb, el-jslihrfic. s. 60. Bkz. ibn Zcncc\'cyh. a.gl' .. 11. 624-626. Bkz. Ebfl YlISUf. cI-llm·fic. s. 72. Eb!1 YlISlIL a.g. c.. S. (ll). n, hldm Hukuku Escrlcrindc Kamu Afallarmm Elc A!lm"i ' 46 olarak yerebilirler yeya uygun bulduklan takdirde buralan icara yermek suretiyle ｩｾｬ･ｴ｢ｲＱＳＹ＠ . Diger taraftan ibn Receb (0. 79511392), ｳ｡ｶｾｬ＠ ye ｢｡ｮｾｬ＠ elde edilen meyat top- ｳ｡ｹｾｬ＠ elde edilen meyat top- raklan birbirinden aYlrarak incelemektedir. Ona gore, raklann hukuki niteligi konusunda iki belirgin ｧｯｲｩｾ＠ yardlr: Eyzal (0. 1571773), Sufyan es-SeVl'1 (0. 1611777) gibi bazl yerler "fey"l40 hukmundedir ye muslumanlann ｭｩｬｾｴ･ｲｫ＠ ｨ｡ｫｵｾｬｲ＠ gore bu millkil saYlhr. DolaYlslyla ihya ile ozel millkiyete geyemez. Bir rivayette Ahmed b. Hanbel'in de Sevad arazisini l41 meyat saymadlgl belirtilmektedir . EbQ Hanife (0. 1501767), imam ｾ｡ｭ＠ (0. 204/819)142, imam Malik (0. 1791795), EbQ Sevr (0. 240/854) gibi gibi milctehidlerin de dahil bulundugu ｾｯｧｵｮｬ｡＠ gore bu yerler mubahtlr ye kim ihya ederse onun olur. Bir riYayete gore Ahmed b. Hanbel (0. 241/855)'de aym ｧｏｲｕｾｴ･､ｩｉＴＳＮ＠ Meyat arazinin ihyasmm hukuken ｧ･ｾｲｬｩ＠ devletin yetkili organlanmn izninin gerekip gerekmedigi ise bu ｧＶｲｕｾ＠ arasmda ｧｯｲｕｾ＠ aynhklanna yol ｡ｾｭｬｴｉｲ＠ olmasl ｩｾｮ＠ taraftarlan ki, konu ilzerinde biraz sonra tekrar durula- caktIr. 139 Ebu Yusuf, el-Han'ic, s. 69. Fey kavranunm kapsanu ve kulIanllUl konusunda c;ok ｴ｡ｲｬｾｭ＠ vardlr. Bu kavram tarihi siirec; ic;inde de farkh ｾ･ｫｩｬ､＠ ｧ･ｬｩｾｭｴｲＮ＠ Yaygm ｧｯｲｩｾ･＠ gore fey, islam devletinin gayri miislim tebaadan aldlgl cizye, harac; ve ticaret malIan vergilerinin ortak adldlT. Amlan kavram Kur'an-I Kerim'de hem ｳ｡ｶｾ＠ olmakslzlIl Ｈｈ｡ｾｲ＠ 59/6), hem de ｳ｡ｶｾ＠ sonucunda ele gec;irilen malIan Ｈｈ｡ｾｲ＠ 59n-1O) ifade edecek ｾ･ｫｩｬ､＠ kulIamlmakla birlikte burada, ｳ｡ｶｾｬ＠ elde edilen, fakat ganimet malIan gibi dagltJlmaYlp biitiin 1l1iisliimanlann yaranna olmak iizere vakfedilen topraklar ic;in kulIallllmaktadlr (Fey kavranuna verilen farkh anlamlar ic;in bkz. Erkal, js/am Vergi Hukllku, s. 255-257: $afak, hdalll Arazi Hukuku, 140 vd.; Fayda, "Fey", DjA, XII, 511513). 141 Bu ｧｯｲｩｾｮ＠ dclilleri ic;in bkz. ibn Rcccb, c/-h;tihrac, s. 58-59. 140 142 143 $afiiler ｳ｡｜Ｇｾｬ＠ ahnan mcvat yerlcrill miisliimanlarca ihyii edilmcsini kural olarak kabul etmcklc biriikte bUlla bir istisna gctirmcktedirlcr. 0 da ｾｵ､ｲＺ＠ ｓ｡ｶｾｬ＠ clde edildikten sonra sahiplcrinin clinde blrakJlmak iizcre ｡ｮｬｾｭ＠ yapJlan ycrlcrin ahalisi ｾ｡ｹ･ｴ＠ mevat ara7jyi vcrmclllck ic;in ､ｩｲ｣ｮｭｾ＠ \'c savunmada ｢ｬｵｮｭｾ＠ isc, bu ycricr miisliimanlarca ihyii cdilcmcz. vc lIliisliimanlar ic;in miibah olmaktan <;iinkii. buralar ycrli ahalinin ozcl miilklcri ｯｬｭｵｾ＠ ｃ［ｬｫｮｵｾＱｲ＠ ($irazi. e/-A/iihc::::cb. I. 55]: Rcmli. ,1I,'ihliyclu'/-lllllhlac. V. ]]2). Dclillcri ic;in bkl.. ibn Rcccb. c1-islihrac. s. 59-60, jslfl1l1 Hukuku Eserlerindc Kamu Afallarmm Elc ａｩｬＬｾＱ＠ ｂ｡ｮｾ＠ 47 yoluyla elde edilen mevat topraklara gelince, fun Receb bu konudaki ｧｃＩｦ｜ｬｾ･ｲｩ＠ de ayn ayn incelemektedir: Bir ｧ｢ｲｩＮｾＬ＠ ｢｡ｮｾ＠ ahalisi ile, topraklan kendilerinde mulk olarak kalmak uzere yapdan bblgelerin mevat yerlerinin muslumanlar tarafmdan ihya ile bzel mulk haline getirilemeyecegini ileri sunnek.'1edir. Bu ｡ｮｴｬｾｭｳ＠ ｧ｢ｲｕｾ＠ ｢｡ｮｾ＠ taraftarlanna gore, yapdan sbzkonusu bblgelerin hem mamur hem de mevat kesimlerinin kendileriyle ｢｡ｮｾ＠ yapIlan ahaliye ait oldugunu bngbrmektedir. ibn Ctireyc (b. 1501767), imam Safii, Kadl EbO Ya'la (b. 45811065) ve bazl Hanbelller bu kanaattedirler l44 . Bazl Safii hukuk<;ulanmn benimsedigi bir ｧ｢ｲｵｾ･＠ bzel mulkiyet konusu olabilir. Kimi Hanbeliler de bu ｧ｢ｲｴｩｾｵ＠ ceb'in tercihi de bu dogrultudadlf. Bu oldugunu, yapIlan ｢｡ｮｾ＠ ｡ｮｬｾｭｳ＠ ｧ｢ｲｕｾ＠ ｰ｡ｹｬｾｭｫｴ､ｲＮ＠ ibn Re- sahipleri, butUn mevat topraklann mubah ahalinin ge<;erli oldugunu, mevat arazinin ise ｢｡ｮｾ＠ gbre ise, bu yerler de ihya ile 0 slrada elinde bulunun bzel mtilkler i<;in kapsamma girmedigini soylemektedirler145 . ibn Receb'in bildirdigine gbre, yapIlan bir ｡ｮｴｬｾｭ＠ geregi miilkiyeti musluman devletin olmak uzere sahipleri elinde blrakIlan bblgelerdeki mevat arazi konusunda da iki ｧｯｲｕｾ＠ vardlr: Bazl hukuk<;ulara gbre buralar miislOmanlann tamaml i<;in vaklfttr ve ttpkl ｳ｡ｶｾｬ＠ elde edilen mamur yerler gibi bzel mOlkiyete geyemez. Diger bazt hukukyulara gore ise buralar muslUmanlann ｯｾｵｲ＠ arazisi gibidir ve ihya ile ozel miilk haline gelebilirl46. Mevat arazinin hukukl niteligini belirlemede onemli bir kriter de mevat arazilerin ihyasmda devlet ｢｡ｾｫｮｭ＠ ya da devletin yetkili organlannm izninin aral1lp aranma- yacagldlr. Doktrinde uzun uzadtya ｴ｡ｲｬｾｉｮ＠ bu konu iizerinde l47 ktsaca durmak faydah olacaktlf. 144 145 146 147 Bkz. ibn Rcccb. el-jstilmic. s. 61. Bu ｧＶｲｩｾ＠ i9in aynca bkz. ibn Kudame, cl-Mugn/, V, 568. . Bkz. Ibn Rcccb. n.g. r .. s. 61-62. . Ibn Rcccb. a.g.c., s. 62. MuaSlf ilim ad,lIlllanndan bazIlan, mcvat arazinin ihyasIIlIn gC9crIiligi i9in dc\"lct yctkilisinin izninin araJlll1aSl II1csclcsinin bzclliklc Emc\'i vc Abbas; doncmlcrindc dcvlctin arazilcri kontrol all1nda tutll1C1 politikaSlllln bir sonucu olarak ortaya 91ktlgllll ilcri siirmcktcdirlcr. Bu ilim 1sl0111 Hukuku Eserlerindc Kamul\1allarmm Elc AlmlJI ' -l8 ｂ｡ｾｴ＠ imam Muhammed (b. 189/804), imam Malik l48 , imam $afil, Ahmed b. Hanbel olmak uzere islam huk.llkc;:ulannm c;:ogunluguna gbre meyat arazinin ihyasl ic;:in deylet yetkilisinin izni ｾ｡ｲｴ＠ degildir. Bu hukukc;:ular amlan ｧ｢ｲｕｾｬ･ｩｮＬ＠ "ijJij topragl ihya eden kimse onun maliki olur" hadisine ye blii topraklann tlpkl mubah ormanl49 dayandlrmaktadlrlar . Onlara gbre, lardaki odun, av, su ye ot gibi mubah ｯｬｵｾｮ｡＠ meyat arazi beyrulmal mallanna dahil degildir. Buyililmal mallan butUn musliimanlann mUlkU sayIidlgmdan onlann idaresinden deylet ｢｡ｾｫｭ＠ sorumludur. DolaYlslyla bu maIlarda tasarrufta bulunmak deylet yetkilisinin iznini gerektirir. Meyat arazi Ise mubahtlr ye diger mubahlarda oIdugu gibi kim bnce eIe gec;:irirse onun oIur150 . EbG Hanife ise ihyanm gec;:erliligi ic;:in deylet yetkilisinin iznini ｾ｡ｲｴ＠ ｫｯｾｭ｡ｴ､ｬｲＮ＠ Ona gbre izinsiz ihyalar sonuc;: dogurmaz 151 . EbG Hanife, deylet yetkilisinin iznini ｾ｡ｲｴ＠ ｫｯｾ｡ｲ･ｮ＠ Ulkeyi deylet ｢｡ｾｫｮｭ＠ olmayacagl ｾ･ｹｩ＠ eli aItmda saymakta ye "ins an ｩｾｮ＠ yapmak caiz degildir,,152 hadisine dayanmaktadlr I53 emirin razl . BaZl kaynak- Iarda, MekhGI (b. 1121730), ibn SIrIn (b. 110/728), ibnu'I-Museyyeb (b. 941712) ye savunduklan zikredilmektedir l54 . Nehal'nin (b. 961714) de benzer ｧ｢ｲｕｾｵ＠ M8 149 150 151 152 153 adam1anna gore, ihya ile ilgili problemler ve bu konudaki rivayetler Hz. Peygamber'in vefatmdan soma erken donell1 is lam tarihinde ortaya ｹｴｫｮｵｾｬｦＮ＠ Hz. Peygamber devrinde, ｦ･ｴｨ､ｩｬｭｾ＠ ｧ･ｮｩｾ＠ arazi kesimleri olmadlgl iyin ihya miiessesesine de ihtiyay yoktur.. Biiyiik fetihIer ｧ･ｲｹｫｬｾｴｩ＠ sonradlr ki, devlet gelirlerini arttlrmak tizere mevat topraklar kOllUSU bir de\"let politikasl olarak ｧ･ｬｩｾＱｴｲ＠ (Bkz. Ziaul Haque, Landlord and Peasant, s. 248-249, 251). . Malild mezbebi, mevat arazillill Ihyasmda kural olarak devlet yetkilisinin iznini ｾ｡ｲｴ＠ ｫｯｾｭ｡ｬ＠ birlikte meskun mahallere yakm yerleri bundan istisna etmekte ve buralanll ihyasl iyin izni gerekli gormektedir. Maliki mezhebinin bu ｧｯｲｴｩｾ＠ benimsemesinin altmda yore sakinlerinin ortak kullallIm alanlafllll daraltlp onlara zarar vennenill olltine geyme ､ｩｾｬ｣･ｳ＠ yatmaktadlf (Bkz. Malik b. ElIes. el-Mudevvene, IV, 377; Hattiib, MeviihibU'l-celfl, VI, 11; Baci. el-Miil1tcka, VI, 27-28: ｈ｡ｲｾｬＮ＠ HiiJiye, VII, 70). ｇ･ｮｩｾ＠ bilgi ｩｾｮ＠ bkz. EbG Yusuf, el-Hariic, s. 64; Safii, el-Olll. IV, 42; Yahya b. Adem, elHaroc, s. 89-90; Kud,lme b. Ca 'fer. e/-Hariic, s. 214: Maverdi, el-Ahklilllu's-sultoniyye, s. 223; Ebii Ya'lii. e1-Ahkli1llii's-sultiiniyye. s. 209; Siriizi, el-Muhezzeb, I, 553; Serahsl, el-Mebsut, XXIII, 167: ibll Kudiime, cl-Mugni. V, 596-597; Zeylai, Tebyin, VI, 35; ibll Receb. ･ｬＭｪＬｾｴｩｨｲ｡｣＠ 59 Yd.; Buhflt!. KCHiifU 'I-klllii '. IV. 186; AYlIi, el-Biniiye, XI, 318-332; Askaliilli. Fethii'I-Mrf, V. 23; Ziaul Haque. Landlord and Peasant. s. 248. ' Ibn Kudiime. ｱＭＬｾﾷ･ｲｨｬＧｫｦＮ＠ VI. 151: ibn Kudiime. el-Mugnf. V, 597. Ebii Yusuf. a.g.l' .. s. 64; Mcrginani. c1-Hidoye, IX, 3; Zcylai. Tl'bYln, VI. 35. Heyscml. Mccma '/I '=-=cl'oid. V. 3J 1: Mcrginiinl. cl-fIidaye, IX, 3: Zeylai. Nasbii 'r-raye. Ill. 430--U 1: Ma\'crdi. n,.I!..(',. S, 223. Maycrdi. ax c.. s, 223: Zcylai. Tchyfn. VI. 35. 154 Bkz AYIlI. ['mc/cfii 'I-kdri. X. 17<). A hlam Hukuku Eserlerinde Kamu A1allarmm Ele Alml$1 i 49 EbO Hanife ile aym ｧ｡ｲｩｾ＠ ｰ｡ｹｬｾｮ＠ EbO Ubeyd (a. 224/837), "Adi araziler Allah ve Rasulii'niindiir .. '· hadisini zikrettikten sonra, adi arazilerin hiikmiiniin imam'a ait oldugunu belirtmektedir 155 . Hie;: kimsenin ihya etmedigi, hie;:bir miislliman veya zimmi tarafmdan mulk haline ｧ･ｴｩｲｬｭｾ＠ bulunan butun arazilerin de aym nite- lih.1e oldugunu sayleyen EbO Ubeyd, imam'm ikta etme yetkisinin de yalmzca bu nevi arazilerde sazkonuzu oldugunu ifade etmektedir. Ona gare, Hz. Omer'in "Arazinin rakabesi bize aittir" sazii ve alU araziyi c;:eviren ｫｩｾｮ＠ bu araziyi ihya etmeksizin elinde tutma siiresini iic;: sene ile smlrlandlrmasl, bu nevi topraklarda hiikum verme l56 yetkisinin imam'a ait oldugunu anlatmaktadlr . Bu ｧ｡ｲｩｾ＠ diriltirse taraftarlan Hz. Peygember'den rivayet edilen, "Kim OIii bir topragl 0 onundur" yolundaki hadislerin de genel bir hukilm koymak ic;:in irad edilmedigini, aksine bu hadislerin belli ｫｩｾｬ･ｲ＠ oldugunu ileri surmektedirler 157 . ic;:in ｴ･ｾｶｩｫ＠ amac;:h bir izin niteliginde Serahsl (a. 48311090) bu hadisin, mOlkiyetin sebebini beyan etmek ic;:in geldigini, mulkiyetin sebebi klhnan ihyanm izni de kapsadlgml, hadisin sonundaki, "hakslz kijke bir ｾ･ｹ＠ l58 belirtmektedir . yoktur" ibaresinin bu ｾ｡ｲｴｬ＠ Hanefilere ait bazl eserlerde, EbO Hanife'nin adl gec;:en ｧ｡ｲｩｾｏｮ＠ lendirmek Ozere bu yerlerin, ｳ｡ｶｾｬ＠ gerektirdigini aIdI olarak delil- (anveten) fethedildigi ve dolaYlslyla fey hOk- mOnde oldugu, fey'in de tlpkr ganimetler gibi ancak imam'm izni ile iktisap edilebilecegi yolunda izahlar yapIlmaktadlrl59. EbO Yusuf (a. 182/798). iznin gerekip gerekmedigine ｩｬｾｫｮ＠ farIdl iki ｹ｡ｫｬｾｭ＠ Hanife'nin amlan ｧＶｲｕｾｏＬ＠ 155 ｡ｮｬｾｉｲＮ＠ 156 157 158 159 arasmda ｵｺｬ｡ｾｴｦ｣＠ bir ｧ｡ｲｩｾ＠ yukanda zikredilen ortaya koymaktadlf. Ona gare, EbG. mevat arazinin ihyasJ konusunda insanlar arasmda vuku Serahs!. "bir ｾ･ｹ＠ Allah'a ve Rasfl]ii 'ne izafe ･､ｩｬｭｾｳＬ＠ bu konuda tedbirin imama ait oldugu DolaYlslyla imanlIn iZlli olmadan bu konuda hie;: kimse kendi ｢｡ｾＱｬ＠ davranamaz" demektedir (Bkz. Serahs\. el-.\Jebs(U, XXIII. 1(7). Ebfl Ubeyd. eI-ElI/val. s. 35-l: Benzcr dcgerlcndirmeler ie;:in bkz. ibn Zencevcyh, el-l:-llIl'iiI. 11, 627: Kudiimc b. Ceder. el-Ifarac, s. 215 vd. MaverdI. el-Ahkiil/lu ＧｳＭｵｬ｡Ｏｾ｜ｙ･Ｌ＠ s. 177: KaS;IIlI. Bedii 'i, VI. 195: Zeylai. Tebyfn, VI, 35. Scrahsi. el-.\febsul. XXIII, 167. . Ibn Zencc\cyh. a.y,.e .. 11. 6-l0: Scrahsi. cl-.\khsUI. XXIII, 167: MerglnallI. cI-flidaye. IX. -l: Ayni. cl-BIIII].!'C. Xl. :122: Zcylai. Tc/Jyill. VI. 35. js/(im Hllkuku Eserlerinde Aamll lo.lallarmm Ele ＮＴＡｬｮｺＬｾＱ＠ bulacak ihtilaf ve ､ｬｩｾｮ｣･ｹ＠ ｣［･ｫｩｾｭｬｲ＠ meydan vermemek gore, ihtilaf ve ｣［･ｫｩｾｭｬｲ＠ ｴ｡ｾｬｭｫ､ｲＮ＠ bir ｾ｡ｨｳ＠ ｢｡ｾｫｳｬｹ＠ ｧｯｲｬｩｾ＠ ｾ｡ｲｴ＠ ｫｯｾｵｬｭ｡ｳ＠ ile bertaraf ashnda mevat arazinin ihyasl ile ilgili Zira, mevat araziyi izne dayanarak ihya eden yine ona malik olmaktadlf. ｩｾｴ･＠ ihyclda, ｢｡ｾｫ＠ dayanmak-tadlf. Bu ancak devletin izninin edilebilecektir. Ebu Yusufa gore bu hadisleri inkar anI ami ､ｵｾｮ｣･ｳｩ＠ . 50 ｫ｡ｲｾｬ＠ Ebu Yusuf bu noktadan hareket ederek, mevat araziyi herhangi bir zarar sozkonusu degilse, toprak lizerinde herhangi bir ihtilaf da yoksa Hz. Peygamber'in izninin klyamete kadar gec;;erli olacagl, dolaYlslyla aynca izne gerek bulunmadlgl kanaatine varmaktadlr. Fakat, ｢｡ｾｫｳｭ＠ bir zarar sozkonusu oldugunda izin almmasmm gerekliligini savunan EbQ Yusuf bu hlikmlin, hadiste gec;;en "hakslz koke bir anla;>lldlgml soylemektedir l60 . ｾ･ｹ＠ yoktur" ifadesinden Klasik Hanefi eserlerinde izin konusunda geneIlikle EbQ Hanife'nin ･､ｩｬｭｾｴｲＮ＠ ｧｯｲｬｩｾ＠ tercih Diger taraftan Mecelle ve AK'nun da bu konuda EbQ Hanife'nin l61 benimsedigi gorlilmektedir . ､ｬｩｾｮ｣･ｳ＠ Goruldiigu gibi klasik doktrinde genel olarak mevat arazinin miibah ｯｬｵｾ＠ bir ｧｯｲｵｾ＠ olarak kendini gostermektedir. Mevat arazinin hukuki niteligine ｣［｡ｧ､ｾ＠ isHim hukukc;ulan arasmda da ｣［･ｾｩｴｬ＠ kIsaca degindikten sonra konuya ｩｬｾｫｮ＠ ｧｯｲｵｾｬ･＠ ｩｬｾｫｮ＠ mevcuttur. Bu ｧｯｲｵｾｬ･＠ de kendi degerIendirmemizi sunmak istiyoruz. Bazl hukukc;;ulann kanaati, mevat arazinin miibah oldugu ybnUndedir ｧｯｲｵｾＬ＠ baskm , 162 . Bu Hz. Peygamber'in (s.a.) hadisleri, sahabe uygulamalan ve doktrindeki baskm ｧｯｲｵｾ＠ dikkate ahndlgmda isabetIi bir kanaat olarak gozUkmektedir. Ne var ki, topragm bir Ulkenin siyasi, ekonomik vemali ac;;J!ardan onemi gozonUnde bulunduruldugunda, diger mubah ｾ･ｹｬｲ､ｮ＠ farklt hukukl dUzenlemelere konu edilmesi kac;mtlmazdlr. Bu farkhltklar ic;;inde en onemlisi, mubah arazideki tasarruflann devlet kontrolUnde ｧ･ｲ｣［ｫｬｾｭｳｩ＠ olmaltdlf. Bu itibarla, mUbah arazinin ihyasmda devlet yetkilisinin iznini 160 . EbfI Yusuf. el-Hank s. 64: Hadisin bcnzcr bir yonullu ic;in bkz. lbn Zenccvcyh, el-£l1Il'at, ll, 640. 161 Bkz. Meccllc /lld. 1272: AA.' /lld. 103: Ali Haydar. Diircrii 'l-hllkknl1l, Ill, 550. 162 Kadri ｬＱｉｩｫｚｾＧｙＨＮ＠ ｐ｡ｾＮ＠ ａＡｩｲＮｾＢ､＠ 'I-hayrdn md. 147-149: Zcydan. el-Mcdhal, s. 259: Tiirkmflnl. [)avd hi fll '1s. 20 vd.: Ali Halif. cI-AfilkZl")'C. s. 304. jstalll Hukuku Eserlerinde Aalllu Alallarmm Ele ａｬｭｾ＠ ｾ｡ｲｴ＠ ｫｯｾ｡ｮ＠ ｧ｢ｲｩｾ＠ daha fazla tercihe ｾ｡ｹｮ＠ genellikle bu dogrultuda gbzukmektedir l63 /51 . Nitekim uygulama da ｯｬｭｵｾｴｲＮ＠ BazIlan da, mevat arazinin kamu mah niteliginde oldugunu ileri surmekte ise de bu ｧ｢ｲｩｾ＠ l64 bizce isabetli degildir. \:unku, yerinde incelenecegi uzere, kamu mallannm en bnemli bzelligi, bu mallann halk tarafindan dogrudan dogruya kullamlmasl ve uzerinde amme menfaatinin bilfiil ｧ･ｮ［Ｚｫｬｾｭｩ＠ bulunmasldlr. Mevat arazide ise bu nitelik bulunmamaktadlr. Nitekim klaslk fiklh eserlerinde, kamu mallannm aYlrdedici bzellikleri belirtilirken ihya, ikta, gibi mevat arazi uzerinde ｧ･ｲｾｫｬｴｩｮ＠ mallannda ｧ･ｾｲｬｩ＠ tasarruflann kamu olmadtgi, kamu mallannm bzel mUlkiyete ger;:emeyecegi bzellikle vurgulanmaktadlr. Vine bu kaynaklarda mevat arazinin, kamu mallannm smmm ｯｬｵｾｴｲ､ｧ＠ belirtilmektedir. DolaYlslyla mevat araziyi kamu mallanndan saymamlz mumkUn gbzukmemektedir. Bir grup ise, bu arazilerin devletin bzel mallanna dahil oldugunu savunmak｢ｲｩｾｬ･ｮＬ＠ｧ yukanda zikredilen "Adi arazi Allah ve tadlr l65 . Bu ｩｾｬ･ｲ＠ｫ RasiiIii'niindiir ..... " yolundaki hadislere, Hz. Omer'in "arazinin rakabesi bizimdir" deyip tahcir suresini ur;: yIl ile smlrlandlrmasma ve EbQ Hanife gibi hukukr;:ulann ihya ir;:in izin ｾ｡ｲｴｭｬ＠ getirmesine dayandlrmaktadlrlarl66 . Mevat arazinin devletin bzeI mulkiyetinde oldugunu savunan ｧ｢ｲｩｾｵｮ＠ edici dayanaklardan yoksun oldugu ｡ｮｬｾｉｭｫｴ､ｲＮ＠ de ikna Bir kez, erken dbnem islam hu- kukr;:ulan "adi arazilerin Allah ve Rasiilii'ne ait oldugu"nu belirten hadisten, bu 163 Carplk ve planslz ｾ･ｨｩｲｉｭｮ＠ engeIIenmesi ve iilke topraklanmn ｧ･ｬｩｾｺ＠ 9ar9ur edilmesinin oniine ge9ilmesi a91sllldan giiniimiizde devlet kontrolii daha bir onem ｫ｡ｺｮｭｬｾｴｲＮ＠ 164 Bkz. Fencer'i, "ei-islam ve'l-milkiyyetii'l-miizdevice ... ", s. 110. Y. Linant de BeIIefonds'a gore, hem kamu arazisi hem de mevat arazi res nullius niteligindedir. Bunlann her ikisi de sahipsizdir ve ortak bir sllura sahiptirler. Zira, mevat arazi kamu arazisinin en u9 Sllllflm ｴ･ｾｫｩｬ＠ etmektedir. Bu iki amzi ｧ･ｾｩ､＠ araslOdaki en belirgill fark ise, mevat arazillill aksine kamu (Bkz. "Les terres 'conlll1unes'en arazisinin ihyii yoluyla ozel miilkiyete asla ､ｯｮｩｾ･ｭｬＱｳｲ＠ pays d'Islam ... ", s. 111-112). 165 M. Biiklr es-Sadr, Refik Yunus el-Mlsri. AIi Safak, Fahri Demir, Mtinzir Kahf. Abdullah bu dogruJtudadlr. Bkz. es-Sadr, jklisadul1li. s. 434 vd.; Muhtar Yunus gibi hukuk9ulann ｧｯｲｩｾ＠ Mm!, Usulil '/-iklisiid, s. 48; Safak. jstalll Am;;; Hllkuku. s. 172; Dcmir, j,.dlim Hukllkunda s. 205. MflIkiycl, s. 200-20\: Kahf. "cl-Klta'u'l-iimmi'l-iktisadi ... ". s. 119; Yunus. ｣ＯＭｍ［ｬｫｾｶｹ･Ｎ＠ 166 Bkz. ｾ｡ｦｫＬ＠ a.g. c.. s. 170-172. hlfim Hukuku Eserlerinde AamU Alallarmm Ele ａｬＱＬｾ＠ arazilerin devletin ozel mtilkiyetinde oldugu sonucunu ＧｩＺｉｫ｡ｮｭｬｾｲ､Ｎ＠ 52 Onlara gore, bu hadis mevat arazinin devletin hiikmti altmda oldugunu ve devlet yetkililerinin bunlan uygun ｫｩｾｬ･ｲ＠ ikta olarak verebilecegini anlatmaktadlr. Hz. Omer'in "arazinin rakabesi bizimdir" sbzti ve tahcir siiresini iie; sene ile smlrlandlnnasml da devletin bu araziler iizerindeki hiikiim ve tasarruf yetkisine ｨ｡ｭｬ･ｴｩｾｲ､ｉＶＷＮ＠ ｾ｡ｲｴ＠ EbG Hanife'nin mevat arazinin ihyasl ie;in devlet yetkilisinin izninin ｫｯｾｭ｡ｳﾭ dan da bu arazilerin devletin ozel miilkiyetinde oldugu sonucunu e;lkarmak kanaatimizce miimkiin degildir. <;:iinkii EbG Hanife adl gec;en hiikme vanrken mevat arazinin devletin ozel miilkii oldugu noktasmdan hareket etmemektedir. EbG Yusufun da belirttigi gibi, onu bu ｾ･ｫｩｬ､＠ ｧｯｲｩＮｾ＠ beyan etmeye sevkeden amillerin ｢｡ｾｭ､＠ mevat arazinin ihyasl konusunda insanlar arasmda meydana gelmesi muhtemel olan ve ｣［･ｫｩｾｭｬｲ＠ ｴ｡ｲｬｾｭ＠ bulunmaktadlr. Her ne kadar bazl fiklh eserlerinde EbG Hanife'nin bu ｧｯｲｩＮｾｵｮ･＠ dayanak olarak bu tiir arazilerin ganimet hukmunde oldugu degerlendirmesi yapdmakta ve Ebfi Hanife'nin de bu degerlendirme ile hareket ett@ belirtilmekte ise de erken doneme ait kaynaklar Ebfi Hanife'nin boyle bir mulahaza ile hareket ettigini dogrulamamaktadlr. l68 Kadlzade'nin (0. 98811580) de pek isabetli olarak ｩｾ｡ｲ･ｴ＠ ettigi gibi bu degerlendirme1er sonraki hukukc;ular tarafindan Ebfi Hanife'nin ｧｯｲｩＮｾｵｮ＠ ispatIamak iizere ｹ｡ｰｉｬｭｾｴｊｲＮ＠ hukiimlerinin Nitekim, daha ｢｡ｾｴｮ＠ dogrulugunu aklen beri mevat arazi ile ilgili ganimet uygulandlgma dair bir kayda rastlamlmamaktadlr. 1274/1858 tarihli AK'na kadar mevat araziyi ihya eden ｫｩｾｮ＠ Tam tersine ona malik oldugu, an- cak bu tarihten itibaren ihya edilen arazinin mirl arazi statiisunde olmak tizere rakabesinin devlete ait oldugu ｧｯｲｴｩｾｵｮ＠ hakim oldugu bilinmektedir. Bu da gosteriyor ki mevat arazi, mirj araziler de oldugu gibi dogrudan dogruya hazineye ait devlet mallan gibi degildir. 167 161' Bkz Eb() Ubcyd. l'/-FIIIWI/. s. :I·n. 354: ibn Zcnccvcyh. c/-EIIII'{1/. cl-floriie, s. 215. Bkz KadJliidc. Xclfiicii '/-c:fkiir. IX. 4. n. 627: Kud;IIllC b. Ca'fcr. L'\ldl1l Hllkuku Eserlerinde Kmnll A1allarmm Ele ａｬｭｾＱ＠ 53 Demek oluyor ki, meyat arazi ne mutlak anlamda mubah mallardandlr, ne kamu mal!dlr, ne de deyletin bzel mallanna dahildir. Bizce meyat arazinin hukuki niteligine ｩｬｾｫｮ＠ sbylenecek en dogru mallardan sayilmasldlr l69 . ｾ･ｹＬ＠ onun devletin hiikiim ve tasarrufunda bulunan Devlet bu mallar uzerinde (istlin kamu yetkisine dayanarak birtakim tasarruflarda bulunma hakkma sahiptir. Ornegin, bunlan kamu yarannm gerektirmesine gore kamu mal! haline getirebilir (hlma), bedelli yeya bedelsiz olarak dagltlma konu edebilir (ik.1:a); ya da ｹ｡ｴｮ､ｾｬ＠ kendi ｢｡ｾｬｮ＠ ozel mulk haline getirmesine (ihya) izin yerebilir. 2. Ozel Mallar Ozel mallar, ｫｩｾｬ･ｲｮ＠ tek ｢｡ｾｭ＠ yeya ｭｵｾｴ･ｲｫ＠ mulkiyeti altmda olup, ne raka- besinde ne de menfaatinde ammenin ortakhgl bulunmayan mallardlr islam hukuku ｫｩｾｬ･ｲｮ＠ 17o . bzel mulkiyet edinme hak ye ozgiirliigiinii tammakta, saygl gostermekte ye onu her tUrlu ihlale ｫ｡ｲｾｬ＠ titizlikle korumaktadlr l7l . Kur'an-l Kerim ozel miilkiyete hem isim hem de kurum olarak yer yermektedir 172 . Ayet-i kerimelerde, 174 l73 insana nispetle milk ye kesb deyimlerinden sozedilmekte ve insanm mal-miilk 169 ｋｲｾＮ＠ Eb6 Zehra, el-MilkZWe, s. 114-115: Ali Hafif, el-Milkiyye, s. 303-304; Berki, Toprak Hukuku, s. 84. 170 Bkz. Zerkil, el-Flkhu'l-hlomi, III, 221; Karaman, jstam Hukuku, III, 20; Abbildi, el-Milkiyye, I, 243; Yunus, el-Milkiyye, s. 156: VillI, el-Musavat, s. 51. 171 . temelinde miilk Allah'mdlr ilkesi mevcuttur (Bkz. Bakara 2/284; Islam mUlkiyet ｡ｮｬｙｾｉｊ＠ Mii'min 40116; En'am. 6/12; A'raf71128: Tahi\ 20/6; Maide 5/120). Miilkiin gen;:ek sahibi olan Allah, tek sahibi bulundllgu kainattaki varhklardan gokte ve yerdeki ｾ･ｹｬｲｩ＠ insanlann istifadesine tahsis ･ｴｭｩｾＬ＠ bu tahsisin "isihlaf' niteliginde bir tahsis olduguna ｩｾ｡ｲ･ｴ＠ ･ｴｭｩｾｲ＠ (Bkz. Al-i imran 3/26; En'am 6/165; Yunlls 10/14: Nur 24/33; Hadid 57n). Buna gore, insan Allah' III yeryiiziindeki halifesi ye temsiIcisidir. Yetkisiz temsil sozkonllsll olamayacagllla gore, insana mah kuIIanma. semerelerinden yararIanma, tiiketme hakkl ｶ･ｲｩｬｭｾｴＮ＠ insan. mllhtay sahibinin koydllgU kuraIIar yeryevesinde istedigi kadar edinebilir. ｩｾｴ･＠ miilkiyet oldllgu ｾ･ｹｬｲｩＮ＠ deniIen ｾ･ｹＬ＠ esas itibariyle bu edinmeden dogan ｩｬｾｫ､･ｮ＠ ibarettir ＨｋｲｾＮ＠ MIsr!, Usulii 'l-iktisad, s. 45-46: Nebhan. el-hticdhu'l-cemlii. s. 184- I 86; MIsri, Adaleta Tevzfi 's-serve It'I-/<;lol1l, s. 132-133: Diireyn'i. el-Hak. s. 163-164: EbG Zehra. el-Milkiyye, s. 64-66: Yunus, a.g.e .. s. 103107: Demir. islom Hukukllnda MillkZvet, s. 139-140). Bazl ya7_arlar her ｾ･ｹｩｮ＠ miilkiyetinin Allah' a ait olmasl ｡ｮｬｙｉｾＱ＠ hllkuki degil dini oldllgllnll vc bll tarz bir ｹ｡ｫｬｾｮ＠ yallllz islam'a ozgii olmadlgllll. ornegin Hristiyanhkta da aYIll tclakkinin mevcllt blllllndllgllllll ilcri siirmektcdirlcr (Bkz. Challaye. MiilkZl'ctin Tarihi. s. 55-57: Uyok-MlImcll, Tiirk Hukllk Tarihi. s. 102: Cin. (I.g. e .. s. 9). 172 ｋｲｾＮ＠ Demir. a.!'..£' .. s. 127. m Bkz. Yasin 16171: Nllr 24/61. 174 Bkz. Bakara 2/2()7: i'\isa 4112: I\'lcscd 111112 hdiim Hllkllkll Eserlerinde Kamll Afallarmm Elc ａＢｭＬｾｬ＠ "1 me k'te d'Ir ＱＷｾ＠ '. D'. 1 7, 6tIcaret . 177 , d'lI e getIrl Iger taraft an K ur' an, mlras • f a k lSI gl'b'I k'avram Iar ve k'urum I . d e uzun alz 179, ze k at 180, m ar"uzenn I anma 178 , f· sahI'b'I b ｯｲｾ＠ 54 0 Iｕｾ＠ uzadlya durmaktadlr ki, bu gibi kavram ve kurumlann ozel mulkiyeti gerektireceginde ｾｵｰｨ･＠ yoktur. Hz. Peygamber (s.a.) de hem sozleri hem de uygulamalan ile ozel miilkiyetin varhgml ve etmehedir ｭ･ｾｲｵｩｹｴｮ＠ 182 kabul ･ｴｭｩｾｲＮ＠ Biryok hadis bu hususu aylk bir ｾ･ｫｩｬ､＠ ifade . . Insanlann mallannm, kanlannm ve Irzlannm haram (dokunulmaz) oldugunu ilan eden Veda hutbesi ozel mulkiyetin koruma altmda oldugunun en belig ifadesidir l83 . Diger taraftan Hz. Peygamber'in fetihler slrasmda slk slk muIk arazi tevcihlerinde bulunmasl, ihya muessesesini kabul ve tatbik etmesi ozel muIkiyeti tamdlgml gosterirl 84 . Hadislerde ｫｩｾｬ･ｲｮ＠ mahm korumak ugruna ｳ｡ｶｾｭ＠ lahnmasl, hatta mahm korurken oldurulenlerin ｾ･ｨｩ､＠ mubah sayIlmasl 185 da islam dininin ozel mulkiyete verdigi onemi ifade etmektedir. islam'm genel ilkelerine gore de ozel mUlkiyet onemle korunmasl gereken hususlardan biri kabul edilmektedir. Nitekim din, can, abl ve nesil gibi maIm korunmasl da isIam'm genel amayIanndan birisini meydana getirmehedir. Bkz. Bakara 21261, 264-265; Nisa 4/2, 5-6, 10, 38,29; Enfa! 8/28, 72; Tevbe 9/55, Ill; isra 59/8; Saf 61111; Mearic 70/24-25; ｈ｡ｾｲ＠ 59/8, 17/34; Sebe 34/35; ｈ｡ｾｲ＠ 176 Bkz. Nisa4n, 11-12, 172. 177 Bkz. Bakara 2/275-279; Nisa 4/29. 178 Bkz. Bakara 2/282-283. 179 Bkz. Bakara 2/188, 275, 279; Rum 30139. 180 Bkz. Bakara 2/43,83,110,177,277; Nisa 4177,162; Maide 5/12,55; A'raf7/156; Tevbe 9/5, 11. 18,60, 71,103: Meryem 19/31. 55; Enbiya 21173: Hac 22/41; Nur 24137,56; Miicadele 58/13; Miizzemmil 73/20. 181 Bkz. Bakara 2/3.254.261. 264-265. 268. 272; Enfal 8/3; Hac 22/35; Kasas 28/54; Sura 42/38; Nisa 4/38. 182 Ornek olarak bkz. Buhari. illlan. 17; MUslim, iman, 32-36: ibn Mace, Filen, 1-3; Tirmizi. Tefsir. 88: EbfJ Danld, Cihtid, 95: Nesai. Zekilt, 3 ve Buhiiri, Te/sfr, Sflretii Al-i inwlll, 3; MUslim, ａｫ､ｾｶ･Ｎ＠ 1: Nesa'i. Kn:a. 36: ibn Mace, Ahkillll. 7 ve BlIhari, Rikiik, 10: MUslim, Zekilt, 116. 119; Tinnizi. bifid. 27: Afenaklb, 32: ibn Mflce. Ziihd. 27. 183 BlIhiiri, hilll, 9: Megflzi. 77: MUslim, ;':nsame, 29-31: Tirmizi. Birr, 18; Ebfl Davlld, Edcb, 35: ibn Miice. Fitcn. 2 184 ｋｲｾＮ＠ Ali Abdiilkadir, "Land Property ... ". s. 5-6: Berki. Topmk Hllkuku, s. 58: Cin. ()sIlIGI1II Topmk J)a:cni, s. J O. IS:; Bkz. Bkz Buhari. A/£':alilll. 1:1: MUslim. iman. 226: Tinnizi. Diyat: Ebfl Da\"lId. ,<""iil1n£'. 2<): Nesai. Ta/1rilll. 22-24: ibn Mace. "lIdful. 21. 175 jslom HlIkllku Eserlerinde AamU Afallarmm Elc ａｬｭｾ＠ .. 55 islam, hlfSlZhk. aldatma, yol kesme, gasp gibi fiileri haram bhp, bu fiilleri ｩｾｬ･ｹｮﾭ lere belli cezalar ･､ｩｬｭｾ＠ ｢ｮｧｭｬｵｾｴｲＮ＠ Aynca emanetlerin eda edilmesini ye hakslz olarak elde mallann sahiplerine iade edilmesini ･ｭｲｴｩｾＮ＠ Bu da islam dininin, bzel l86 mulkiyeti him aye ettigini, hakslz kazanCl ise korumad!£!nl gbstermektedir . islam huk.-uk sisteminde ye onun temel kaynaklan olan Kur' an-I Kerim ye hadis-i ｾ･ｲｩｦｬ､＠ ozel millkiyeti elde etmenin yollan gbsterildigi gibi ｧ｡ｹｲｩｭ･ｾｵ＠ lan da ｢ｩｬ､ｲｭｾｴＮ＠ isHim hukuku eserJerinin ｲ［･ｾｩｴｬ＠ kazanr; yol- bahislerinde incelenen bu yollarm neler oldugu ye isimlendirme hususunda islam hukukr;ulan arasmda bazl ｧ｢ｲｕｾ＠ aynhklan sbzkonusu ise de bu aynhklann haddizatmda islam ｅｾｹ｡＠ ｾ･ｫｬｩ＠ oldugu ｡ｮｬｾｉｭｫｴ､ｲＮ＠ Hukukunda mulkiyeti edinme yollan genel olarak mulkiyetin aslen kazamlmasl ye devren kazamlmasl ｾ･ｫｬｩｮ､＠ iki temel ｢｡ｾｨｫ＠ altmda incelenmektedir. Burada tezimizi dolayh olarak ilgilendiren bu konu ile ilgili bir bibliyografYa yermek l87 yeterJi olacaktlr . islam hUkllkuna gore, herkes bzel mulkilnde istedigi gibi tasarruf edebilir. Hir; l88 kimse mOlkOnde tasarruftan men olunamaz . MOlkiyet hakkImn malike ｢｡ｨｾ･ｴｩｧＬ＠ kullanma (usus), semerelerinden yararJanma (fractus) ye tOketme (abusus) yetkilerini tarn olarak kullamr. Ancak, islam hukuk sisteminde bzel mOlkiln dokunulmazhgl temel bir ilke sayIlmakla birJikte, mOlkiyete mutlak bir hak olarak bakIlmaz. islam hukukuna gore millki186 ｋｲｾＮ＠ Muslih, AlIyudu'I-lIlilkiyye, s. 181; Yunus, el-Milkiyye, s. 155 vd.; Demir, hliim Hukukunda Malkiyet, s. 120 vd. isliim'da ozel miilkiyetin ｭ･ｾｲｵｩｹｴ＠ ve korunmasma ｩＱｾｫｮ＠ ｧ･ｮｩｾ＠ bilgi iyin aynca bkz. Ali Hafif, el-Milkiyye, s. 104 vd.; Abbadi, el-Milkiyye, I, 243 vd.; Fencer!. "el-islfull ve'l-mi1kiyyetti'l-miizdevice ... ". s. 98 vd.: Zuhayli, "Tanzlmu hakki'lmilkiyye .. :·. s. 28 vd; Siiyis, "Mi1kiyyetti'l-efriid ... ", 134-135; Nebhiin, el-hticahu'l-celllaf, 182 vd.: MIsn. Yunus. a.g.e .. s. 41-43; MIsrl, A da le ta 't-tev::fi 's-seI1Je ji 'I-hlam, s. 131- vd.; Viifi, el-Musiivot. s. 62-65: Cin. Osmanfl Toprak Du::eni, s. 9-12; Berki-Hamidi. Kur 'an 'da Hukuk, s. 104 vd.; Barkan. "Miilk Topraklar ve Sultanlann Temlik Hakkl. .. ", s. 174-176; Ali Abdtilkadir, "Land Propert)' ... ". s. 4-11; Karaman. js/olll Hllkuku, Ill. 30 vd. 187 ｇ･ｬｩｾ＠ bilgi iyin bkz. ibn Niiceym, ･ＯＭｅｾＧ｢｡ｨＬ＠ s. 342: Haskefi, ed-Dun-u'I-IIIul1lar. V, 298; Mecel/e md. 1248: Ali Haydar. Diircrii '/-hllkklim, Ill. 523-525: Kadri ｐ｡ｾＮ＠ ｍｩｲｾＧ､｡＠ 'I-hayran md. 72-167: Ali Hafif. ＨＧＯＭｍｩｫｾｉｙＬ＠ s. 265 vd.: Ebf. Zehra. ･ｬＭａＱｩｫｾｶｙＬ＠ s. 110 vd.: Subhi esSalih. Mcalilll. s. 316 vd: Zcydan. cf-A/('dhal, s. 247 vd.: Selcbi, el-Medhal, s. 374; Muslih, ｋｬｾＧｦｩ､＠ ＧｬＭｭｩｫｾｉｙ｣Ｎ＠ s. 235 vd.: ｔｩｲｫｭｾｮＮ＠ Davfibitu'I-lIIilkiXvc. s. 20 vd.: YlInlls. C'1-AfilkiXI'C'. 176-182: Karaman. n.,g.C' .. Ill. 48 vd: Cin-Akgiindiiz. 7i'irk JJllkllk 1'arihi. H. 249-253. Il<l< a.g!'. md. 57. Mcccl/c md. 1197: Ali Haydar. n.g.!' .. Ill. 4(l2 vd: Kadri ｐ｡ｾＮ＠ istam Hukuku Eserlerinde Kamu Afallarmm Ele ａｬｭＯｾＱ＠ " 56 yet, sosyal fonksiyonu olan bir hak olarak kabul edilmektedir l89 . Bu hakkm. hem sahibine ye hem de ｢｡ｾｫｳｭ＠ ｾ･ｫｩｬ､＠ zarar yemleyecek hakkmm k.llllamlmasmda malikin ｾ｡ｨｳｭ＠ yeya ｢｡ｾｫｳｭ＠ kullamlmasl gerekir. Mulkiyet yonelik ｦ｡ｨｩｾ＠ zarar meydana geliyorsa, hak kotUye kullamhyor demektir. Bundan hareketle islam Hukuk sisteminde. ｾ｡ｲｴｬｮ＠ meycut oldugu takdirde mulkiyet hakkmm kaylt altma almabilecegi genel bir ilke olarak ｢･ｮｩｭｳｾｴｲＮ＠ Nitekim, islam hukuku kimi zaman kamu men- faatleri, kimi zaman da ozel menfaatleri korumak amaclyla, bazen de dini kurallar ye adaletin gerektirmesi dolaYlslyla mtilkiyetin kazamlmasmda, mtilkiyeti korumada, mtilkiyet hakkmdan faydalanmada, mtilkiyet uzerindeki tasarrufta ye mulkiyet sebebiyle ytiklenen mOkellefiyetlerde birtaklm slmrlamalar ｧ･ｴｩｲｭｾ＠ 190. Ozel mOlkiyet konusu mallar menkul olabildigi gibi gayrimenkul de olabilir. Her iki mal ｧ･ｾｩ､ｮ＠ de ilgilendiren yukandaki genel a91klamalardan sonra, konumuz a91smdan ozel bir onem ｴ｡ｾｬｹｮ＠ mOlk araziler Ozerinde biraz daha ｧ･ｮｩｾ＠ olarak durmak faydah olacaktIr. Mtilk arazi, rakabe ye tasarruf hakla kaYltslz ｾ｡ｲｴｳｬｺ＠ aym ｾ｡ｨｳ＠ ait olan araziler- dirl91. Her ne kadar bazl yazarlar tarafindan islam' da arazi Ozerinde ozel mOlkiyetin l92 olmadlgl iddia ･､ｩｬｭｾ＠ ise de bu iddialann inandlflCl dayanaklardan yoksun oldugu ｡ｾｩｫｲ､ｬＮ＠ islam hukukunun temel kaynaklanndan ayetler, hadisler, ｢｡ｾｬｮｧＹｴ＠ halifeler deyri sonuna kadar deyam eden ornek deyirde ｧ･ｲｫｬｾｮ＠ ictihatlar incelendiginde topraga deylet yanmda ozel ｫｩｾｬ･ｲｮ＠ ｲ｡ｾｩ､＠ uygulamalar ye de malik oldugu gayet 189 ｋｲｾＮ＠ Mllslih. Kuyudu'l-lJIilkiyye, s. 192-214; Nebhan. el-hticiihu'l-cemai, s. 187: Ali Hafif, elMilkiyye. s. 44: Diireyni, el-Hak, s. 216-218; Subhi es-Salih, Meiilim, s. 357; Karaman, h;/iim Hukuku. Ill. 82: Demir. isllilll Hukukunda Mu/kiyet, s. 120; Fendoglll, Temel Haklar, s. 182. 190 Ozel miilkiyetin sllllrlandmlmaSI hakkmda ｧ･ｮｩｾ＠ bilgi iyin bkz. Mecelle md. 1197-1212; Ali Haydar. Dureru 'I-hukkiilll, 1II, 462 vd; MllSlih. a.g.e., s. 217 vd.; Nebban, a.g.e., s. 197 vd.; Ali Hafif. a.g. e .. s. I 12 Yd.: Vafi. el-Miisliviit. s. 54-61; Diireyni, el-Hak. s. 219 vd.; Tiirkmanl. ａｦｩｲｾＢ､ｵ＠ 'I-hayriin md. 57-71: Demir, a.g.e .. s. 238 Davlibilu'l-milki}'ye. s. 89 vd.: Kadri ｐ｡ｾＬ＠ 254-257: Fcndoglll. vd.: Karaman. a.g.e .. Ill. 82 vd.: Cin-Akgiindiiz. Turk Hukuk Tarihi, Temel Haklar. s. 182-189. 191 AK md I: Ali Haydar. ,>'('rh-i Kanun-i Arli::f. s. 11: Halis ｅｾｲ･ｦＮ＠ ,)'el'h-I Kanul1-i Arli::f. s. 49: Mardin. Toprak Hukukll. s. 5: Berki. Toprak lIukllku, s. 71-72: K6priilii. Toprak HlIlilIkll. s. 14: Cin. Osman/t Toprak [)ii::cl1i. s. 26: Safak. a.ge .. s. 80: Karaman. a.g.c .. III. 69. 192 Bkz. McydfIdi. .\/cs 'cletii lIIilkiyycli 'I-ard fi 'I-islalll. s. 8 \'cl.: Cin. a.gc .. s. 11; DiyilC;ioglu. /I.\ya (rclilll Tar:1 1'(, OSII/al/II '/'oplulI/u. s. 6-9: AIi Abdiilkadir. "Land ProperlY ... ". s. 4 yd. n. hlam Hllkllkll Eserlerinde Kamu Afallarmm Elf' ａｬｭｾＬＧ＠ net olarak goriilebilmektedir l93 . Nitekim. islam hukllku eserlerinin onemli bir klsml ozel mulkiyet konusu gayrimenkullere ｩｬｾｫｮ＠ hukumleri ihtiya etmektedir. Klasik islam hukuku eserlerinde ye AK'da mulk arazi ＼［･ｾｩｴｬ＠ ･､ｩｬｭｾｴｲＮ＠ konu ｢･ｾ＠ 57 ｾ･ｫｩｬｲ､＠ taksime Bunlann tilmunu gbzonunde bulundurarak mulk araziyi genel olarak kIsma aYlrarak incelemek mumkundur. 1- AsII arazinin mahiyeti ne olursa olsun, kby ye arsalar ile kby ye ｾ･ｨｩｲｬｮ＠ i<;inde bulunan mulk ｾ･ｨｩｲｬｮ＠ kenarlannda yer alan ye tetimme-i sukna denilen arazilerl94 dir ki, bunlann hukuken tespit ･､ｩｬｭｾ＠ kesin miktarlan, ol<;i.ileri yoktur . 2- ｏｾｵｲ＠ sonra l96 arazisi (arazi-i ｢ｾｲｩｹ･Ｉ＠ 195: ｓ｡ｹｾ＠ yoluyla (anyeten) fethedildikten ganimete hak kazanan gazilere yeya diger muslumanlara dagltIlan arazidir. Fethedilen ulke halkl musli.iman olursa, onlann ellerinde blrakIlan arazi de Ｖｾｵｲ＠ arazisi l97 olur . islam hukuk<;:ulan Arap topraklan denilen, Doguda Kufe, Guneyde Yemen, Kuzeyde Sam, Bat!' da KlzIl Denize kadar olan araziyi butilnuyle ｢ｾｵｲ＠ arazi saｹｭｬｾ｡ｲ､ｉＹＸＮ＠ 193 194 195 1% 197 198 ｇ･ｮｩｾ＠ bilgi ic;:in bkz. Abbiidi, el-Milkiyye, s. 266-272; MIsri, Usu/U'I-iktisiid, s. 42-43; Barkan, "Miilk Topraklar ve Sultalllann Temlik Hakkl. .. ", s. 174 vd.; a.mlf., "Toprak Miilk ve Vaklflanlllll Hususiyetleri ... ". s. 249; Sayis, "MilkiyyetU'l-efrad ... ", s. 135 vd.; es-Sadr, jktisiidill1ii, s. 417 vd.: Kutb, en-Nllzumu 'I-miiliyye ji 'I-htam, s. 90-100; Yunus, el-l\fi/kiyye, s. 221 vd; Safak, jsliim Arazi Hukuku, s. 80 vd.: Zlaul Haque, Landlord and Peasant, s. 245 vd. ｇ･ｬｩｾ＠ bilgi ic;:in bkz. AK md. 2: Ali Haydar. .5'erh-i Kanlll1-i Arazf, s. 14; Halis ｅｾｲ･ｦＮ＠ Kil/liyiit-l ,'jerh-i Kiil1i1l1-i Arazf, s. 53-54: Mardin. Ahkam-l Arazi, s. 6-8; a.mlf., Toprak Hukukll. S. 6; Al1f Bey, Arazi Kal1l1l1l1Gne-; Hii/lulyul1u .5'erlli, s. 15-16; Berki, a.g.e., s. 74; Cill, a.g.eoo s. 26-28; Safak, a.g.e .. s. 89-94. ｇ･ｮｩｾ＠ bilgi ic;:in bkz. Ebii Yusuf. el-Harae, s. 69; ibn NUccym, eI-Bahr, V, 112 vd.: AK md. 2; Ali Haydar. a.g.e., s. 18 Yd.: Halis ｅｾｲ･ｦＬ＠ a.g.e., s. ] ]-12; 69-70; Mardin, Toprak Hukuku, s. 8]0; Berki, a.g.e .• s. 74; AufBey. a.g.eoo s. 18; Cin, a.g.e., s. ,26; Cin-Ak!,rtindilz, a.g.e., s. 259; Karaman. a.g.e., Ill. 69 Yd.: Safak. n.g.e., s. 95 vd.; Poliak; a.g.m., s. 54-55. Fethedilen topraklann stasiisilnUn ne oldugu Hz. bmcr dcvrindcn itibarcn ｴ｡ｲｬｾｮ＠ vc bu konu mezhcpler araslllda oncmli ｧｏｬｩｾ＠ aynhklanna yol ｡｣［ＺｮｬＱｾｌｉｲＮ＠ ilcridc dcvlctin ozcl (hazinc) mallan konusu ｩｾｬ｣ｮｲｫ＠ bu hususa tckrar tcmas olunacaktlr. Bkz. Ebfl Yusuf. a.gc .. s. 69: Ebil Ubcyd. a.g.e .. s. 69 vd.: Yahya b. Adcm. a.g.eoo s. 28; Mavcrdi. a.g.e .. s. 187: ibn Reccb. cl-is/ilm1c. s. ] 1: Haskcft, ed-Durril'l-mull/ar. Ill. 254; ibn Abidin, Rcddii '1-lIIull/ar. Ill. 25-l: Ali Haydar, a.g. e.. s. 19: ａＱｃｾＬ＠ 'Toprak vc islam". s. 207. Bkz. Ebt1 Yusuf. cl-Horae. s. 58. 69: YaJlya b. Adcm. a.g.c., s. 26 vd.: Kud;lmc b. Ca'fcr, a.g.c .. s. 211: ibnO·I-Hiirn,im. Fcll!ii 'I-kad/r. V. 278: ibn Abidln. n.g.c .. Ill. 25J: Ali Haydar. (I.g Coo s. 21: Safak. (I.g.c .. s. 99-1 00: ａｬ｣ｾＮ＠ (I.g.III .. s. 209-210. Lv/am Hukuku Eser/erinde Aa11111 .Hallarmm E/e A ＡｬｭｾＱ＠ 3- Harac arazisi (arazi-i hadiciyye) 199: Bu ｣［･ｾｩｴ＠ aynlrnaktadlr: a) ｓ｡ｶｾ＠ elinde blrakIian araziler ahmp ｢｡ｾｫ＠ / 58 arazi de kendi ·ic;;inde uC;; klsrna yoluyla fethedilen bir ulkenin musluman olmayan sakinleri 2t10 . b) Fethedilen ulkenin gayri muslim yerli ahalisinin elinden ｹ･ｲｬｾｴｩｮ＠ yerlerden getirilerek oraya gayri muslimlere temlik edilen arazil er2CJl. c) Toprak mulkiyeti halkma ait olrnak uzere yapllan sulh ｡ｮ､ｬｾｭｳ＠ (sulhen) islam ulkesine kaulan ulke arazileri 202 gore . 4- Aslmda miri (devlete ait) arazi iken ifraz edilerek ve ｾ｡ｲｴｬｮ＠ uyularak sahih temlik ile mUlk haline getirilen arazidir. islam hukuku, belli ｾ｡ｲｴｬｮ＠ ｧ･ｲ｣［ｫｬｾｮｳｩ＠ halinde hazineye ait arazinin mulk haline getirilrnesini kabul etrnektedir. Bu hususa devletin ozel (hazine) mallan konusunda tekrar tern as olunacaktlr. 5- Mevat araziden ｾ｡ｲｴｬｮ＠ uygun olarak ihya edilen arazi. AK'nun rnulk arazi- lerden sozeden 2. maddesi rniilk arazileri yukanda saydan dort ｣［･ｾｩｴ＠ arazi ile smlrlandlrrnaktadlr. Kanun, rakabeye rnalikiyet suretiyle ihya olunan yerleri ise rniilk 203 arazi nevileri arasmda zikretrnernektedir . Ancak klasik islam hukuku eserlerine ve Mecelle'nin 1272. rnaddesine gore, rnevat araziden ｾ｡ｲｴｬｮ＠ uygun olarak ihya edilen yerlerin de rniilk arazi sayIlrnasl gerekrnektedir. Nitekirn Basra arazisinin onceleri rnevat arazi iken Hz. Orner zarnanmda ihya edildigi ve sahabenin icmal ile ｯｾｲｩ＠ 199 200 201 202 203 topraklar- ｇ･ｮｩｾ＠ biIgi ir;:in bkz. Maverdi, a.ge., s. 187; ibn Receb, eI-htihrae, s. 32 vd.; ibn Nticeym, elBahr, V, 113; fun Abidin, a.ge., III, 255; AK md. 2; Ali Haydar, ,'jerh-i Kanfm-i Arazf, s. 2021; HaIis ｅｾｲ･ｦＬ＠ ｋｕＯｾｶ｡ｴＭｉ＠ ＬｾＧ･ｲｨＭｩ＠ Kanun-i Arazi, s. 70 vd.; Mardin, AhMI1l-1 Arazi, s. 12 vd.; a.mIL Toprak Hllkuku, s. 10-12; Berki, Toprak Hukuku, s. 75-78; $afak, jsWm Arazi Hukuku, s. 110 vd; Karaman, jstalfl Hukukll, III, 69; Cin, OSlllal111 Toprak Duzel1i, s. 32-33. Bkz. Ebfi Yusuf, el-Harae, s. 69; Ebfl Ubeyd, a.g.e., s. 86 vd.; Maverdi, el-AhMlllu'sslIltaniyye, s. 188; Mcrginani, el-Hidfrye, V, 279; Ali Haydar, a.ge., s. 20; Safak, a.g.e., s. 110Ill. . , a.ge., s. 13; AIi Haydar, a.g.e., s. 20; $afak, Ibll Abidin. Reddu'l-muhlfrr, Ill. 254; Halis ｅｾｲ･ｦＬ＠ a.g. e.. s. Ill. EbG Yusuf. a.g.e., s. 28-29, 69; $afi'i, el-Om, IV, 103-104; Ebil Ubcyd, el-Emvii/, s. 131; ibn Zcnccvcyh. eI-ElI/val, I. 365 vd.; ibll Rcccb, el-j,\·lihrfrr., s. 11-12; Haskcfi. ed-Darru'/-lfIuhlfrr, Ill. 255; Ali Haydar. a.g.e .. s. 20;.Halis ｅｾｲ｣ｦＮ＠ a.g.e .. s. 13; $afak, a.g.e .. s. 1] 1. AA: amlall arazi ｲ［Ｚ｣ｾｩ､ｬ＠ miilk arazi kapsClmlJla bilinr;:li olarak ｡ｬｭｉＱｾｲＮ＠ Ciinkii. kallunun yiirtirliigc ginncsilldcll ilibarcn ihyfl OIUll:lll ycrlcrin rakabclcri dcgil yahuz llIcnfaatlcri tcmlik ｣､ｩｬｧｭｾＮ＠ dolaYlslyla bunlar mid arazi statiisiindc ｩｾｬ｣＠ ｧ｢ｲｬｩｾ｣､＠ (Bkz. Ali Haydar. a.}!,.c .. s. 21-22; Mardin. TO/lmk I/llkllkll. s. 12; Bcrki. a.g.e .. s. 78). hlam Hukllkll Eserlerinde Kamu A1allarmm Ele ａｬｭＯｾＱ＠ . 59 $u halde miilk arazinin ｢･ｾｩｮ｣＠ de dan saytldlgl kaynaklarda yer almaktadlr bu nevi araziler ｴ･ｾｫｩｬ＠ etmektedir 205 204 . ｹ･ｾｩ､ｮ＠ . Miilk arazinin hiikiimlerine gelince, AK bu ｹ･ｾｩｴ＠ arazinin tabi oldugu hiikiimler konusunda fiklh kitaplanna yollama yapmaktadlr206 . Gerc;:ekten de, miilk araziye ｩｬｾｫｮ＠ htikiimler, islam hukuku eserlerinde ye Mecelle'de aynntIh olarak yer almaktadlr. Bunlardan bazIlanm slralamak gerekirse, miilk arazilerin rakabe ye tasarruf hakkI maliklerine aittir; menkul miilk gibi hiikiimler geyerli olur 207 ･ｾｹ｡＠ gibi mirasla intikal eder, yakIf, rehin, hibe ye ｾｩｦ｡＠ . 3. Vaklf l\1aIIarl Arapya y-k-f maddesinden ｴｩｲ･ｭｾ＠ olan yaklf (el-yakf) masdar olarak sozliikte 208 hapsetmek ye ahkoymak manasmdadlr . Kelimenin yogulu "eykaf' ye "vukUf' ｾ･ｫﾭ linde gelmektedir. VakIf kelimesi bir de ism-i mefUl anlammda kullamlmaktadlr ki, yakfedilen mal demektir209 . VakIf hukukl ayldan ｹ･ｾｩｴＱ＠ tarifini yaparken temelde sebebini vakIf ｩｾｬ･ｭｮ＠ 210 kiindOr 204 205 206 207 208 209 210 ｡ｮｬｾｭｫ＠ ｾ･ｫｩｬｲ､＠ tarif ･､ｩｬｭｾｴｲＮ＠ islam hukukyulan, yakfm birlikte bazl aynntIlarda ihtilaf ･ｴｭｩｾｬｲ､Ｎ＠ hukukl niteligindeki ｧｯｲｩｾ＠ Bunun aynhklanna baglamak miim- . Ebii Yusuf, eI-Harae, s. 59; Yahya b. Adem, el-Harae, s. 29; Maverd'i, e/-Ahklimu 's-sultaniyye, s. 187, 225; ibll A.bidill, Reddu'I-III11htflr, III, 254; Ali Haydar, .)'erh-i Kanul1-i Ara::f, s. 15; Mardin, Toprak Hukuku, s. 12; Safak, hliilll Arazi Hukuku, s. 99. ｋｲｾＮ＠ Ali Haydar, .)'erh-i K(lI1iil1-i Arazf, s. 21; Berki, Toprak Hukuku, s. 78; Cin, OSllla111z Toprak Duzeni, s. 33; Safak, a.g.e .. s. 95, 183-186. AK md. 2. ｇ･ｮｩｾ＠ bi1gi i9in bkz. Ali Haydar, .)'('rl1-i Kmlrm-i Arazi, s. 24,28; Berki, a.g.e., s. 71-73; Cin, "Toprak ve a.g.e., s. 35; Safak. n.g.e., s. 115 vd.; Karaman, hilam Hukuku, Ill. 73; ａｴ･ｾＬ＠ islam", s. 210. Bkz. ibll Manzllr. Lisilllii'l-arab; IX. 359-361; Ziiv'i. Terlibii 'I-Kalllusi 'I-IIIuhit, IV. 645-646; ASlll1 Efcndi. Amlllls Tcreiilllesi. Ill, 762-764. ibnii'I-Hiimam. FClhll'l-kadir. V. 416: ibn Abidin. a.g.e .. Ill. 357; Omcr Hilmi. hha.fli'l-ah/a/. s. 13; Bilmcn. Aall/IIS, IV. 284: Akgiindiiz. l'akif. s. 30; Zuhayll, cl-Jlcsaya vc'I-\'aV, s. 153. ｋｲｾＮ＠ Akgiindflz. I 'ak!f. s. 30. jsliim Hllkllkll Eserlerinde Kamu A1allarmm Ele Alml§l 60 Ebu Hanife 'ye gore vakIf. "bir mulkun aym (rakabesi) sahibinin mulkii hukmunde kalmak uzere menfaatinin bir cihete tasadduk edilmesidir,,2Il. Ebu Yusuf ve imam Muhammed'in tarifi ise. "bir mulkun menfaatini halka tahsis edip aymm Allah Teala'nm mulku hukmunde olmak uzere temlik ve temellukten ebediyyen alIkoymakllr,,212 ｾ･ｫｬｩｮ､ｲＮ＠ Safl! ve Hanbell hukukyulannm vakfi tarifleri de buna yakmdlr213. Maliki huk.llkyular ise vakfi ｾｵ＠ rende kalmak uzere bir ｾ･ｹｩｮ＠ ｾ･ｫｩｬ､＠ tarif etmektedirler: "Mulkiyeti ve- menfaatini, var oldugu surece teberru etmektir.,,214 islam hukuk.ll eserlerinde vakIf muessesesini ifade etmek uzere habs, ihtibas, 215 tahbis, tesbil ve sadaka kelimeleri de kullamlmaktadlr . Vakfm caiz ve ｭ･ｾｲｵ＠ 216 fak halindedir ｯｬｵｾ＠ hususunda hemen hemen buttin islam hukukyulan itti- VakIf, irade beyam ile kurulan ve taraflar avlsmdan tek tarafll hukuki bir ｩｾｬ･ｭ､ｲＮ＠ Ancak islam hukukyulan ｧ･ｮｩｾ＠ kitaplannda vakIf ｩｾｬ･ｭ＠ anlamda bOtiin hukuki ｩｾｬ･ｭｲ＠ iyin de akit tabiri kullamlmaktadlr akit dedikleri iyin fikIh 217 . islam hukukyulannm cumhuruna gore, vakfm unsurlan vakfeden (vakIf), vakfedilen mal (mevkuf), vakIftan yararlananlar (mevkufun aleyh) ve irade beyam (siga) ibnii'I-Hiimiim. Fethll'l-kadir, V. 416; Timurt,W, Tenviru'l-ebslir, Ill, 357; Molla Hiisrev, Dureru 'I-hukkiim. n. 132: ibn A.bid'in, Reddu '1-lIIuhtlir, Ill, 357; Bilmen, Kamus, IV, 284. 212 . Ibnii'I-Hiimiim. a.g.e .. V. 416: Haskefi, ed-Durru'l-muhtor, Ill, 358; Bilmen, a.g.e., IV, 284; AIi Haydar. .'jcrh-i Konfln-i Arii::i. s. 11; Omer Hilmi, hhajU'l-ahM/, s. 13; Berki, Vakiflar, s. 42. 213 ｄ･ｧｩｾｫ＠ laflzh tarifler ic;in bkz. ibn Kudame, el-Mugnl, V, 597; ｾｩｲ｢ＧｬＬ＠ Mugni'l-muhtac, n, 376; Buhuti. KC§"§'iifii 'l-kll1ii '. IV. HO; ibn Kudame, q-.'}erhu 'I-Kebfr, VI, 185. Tariflerin tahlili ic;:in aynca bkz. Akgiindiiz. C·akif. 35 vd.; Zuhayl'i, el-Vesoyo ve'l-vakf, s. 154-155; Davud, "el- 211 Vakf... ", s. 105 vd. Derdir. q·_,>'crllU'l-kebir, IV. 76: Hattab, Mevlihibu'l-ce/il, VI, 18; Karafi, el-Furuk. n, Ill; ｈ｡ｲｾＧｩＮ＠ ｈｩｾ｜ﾷｹ･Ｎ＠ VII. 78; Zuhayli. a.g.e .. s. 155-156; Akgiindiiz, a.g.e., s. 36-37. 215 Bilmen. a./!..e .. IV. 284: Karaman. hliim Hukuku. 1. 216; Zuhayli, a.g.e .• s. 153; Akgiindiiz. Vak!! s. 29 vd. 216 Vakflll hllkuki dayanagl hakklllda ｧ｣ｮｩｾ＠ bilgi ic;:in bkz. ibn Kudame. el-Mu[!,nf. V, 597-599; Zuhayli. a./!..(' .. s. 156-157: :-.lcbhan. c/-hliclillll'l-cemm, s. 233-235; Davud. a.g.m .. s. 108-109 Akgiindiiz. Cnkif. 14 yd. ｾＱＷ＠ ｋｲｾＮ＠ Bilmcn. ＨＯＩｾＮＧ＠ .. IV. 297: Akgundiiz. InkI/. s. 49 yd. 214 jslam Hukuku Eserlerindc Kamu A1allarmm Ele ａｬｭｾ＠ olarak dort tanedir218 . Hanefi ｨｵｫｾｬ｡ｲＬ＠ ｴｩｾ＠ unsur ｩｾｮ＠ aranan 219 belirtmek.1:edirler ｨｵｫｾｬ｡ｮ＠ . ｾ｡ｲｴｬｮ＠ yakfm kurucu unsurunun siyga oldugunu ilk ise yakfin kurucu unsuru degil slhhat Amlan unsurlara ｩｬｾｫｮ＠ arasmda bazl ｧｯｲｩＮｾ＠ 61 ｾ･ｩｴｬ＠ ｾ｡ｲｴｬ＠ ye bu ｾ｡ｲｴｬ＠ ｾ｡ｲｴｬｮ＠ oldugunu tizerinde islam aynhklan yardlf. Ancak burada konumuzu dogrudan ilgilendinneyen bu hususlann detaylanna girilmeyecektir220. $u kadanm belirtmek gerekir ki, hanefi hukukr,;ular yaktf konusu mallannkural olarak akar221 olmasml ｾ｡ｲｴ＠ ｫｯｾｭｵｬ｡ｲ､Ｎ＠ Ancak cihadda kullamlan ye hakkmda nass bulunan at ye silah gibi mallar ile yakfedilmesi orf ye teamtil haline gelen menkul mallann yakfinm da caiz oldugunu kabul tizere akar ｩｾｬ･ｭｮ＠ ･ｴｭｩｾｬｲ､ｦＮ＠ Aynca akara tabi olan menkulleri de yerinde incelendigi tabi ｴｵｭｾｬ｡ｲ､ＲＮ＠ Diger ｨｵｫｾｬ｡ｲ＠ gore gayrimenkuller gibi menkuller de mutlak olarak yakfm konusu olabilir223 . Vaktf ｩｾｬ･ｭｮ＠ baglaYlclhk (Itizum) kazanmasl, vakfa intikaIi gibi hukukl ｳｯｮｵｾｬ｡ｲ＠ ｩｉｾｫｮ＠ ｫ･ｳｩｮｬｾｭ＠ ye yakfediIen maIm de islam hukukyuIannm farkh iytihatlan yardlr224. Klasik kaynaklarda birr,;ok yaklf bazl vaklf ttirleri meydana ｧ･ｬｭｩｾｴｲＮ＠ ｾｵ＠ ｾ･ｫｩｬ､＠ ｹ･ｾｩ､ｮ＠ rastIanmaktadlr. Son donemlerde yeni. Bunlar da dikkate ahnarak vaktflan geneI olarak grupIandlrmak mtimktindtir. 1- VakIflar, konusu itibariyle sahih vakdlar ve gayri sahih vakIflar kIslmlanna aynImaktadlf. 218 219 220 . . Bkz. Ibn Kudame, el-Muglll. V, 602 vd.; Nevevi, Ral'za, IV, 377-390; Ibn Ctizey, cl-Kavtinfn, s. 242-243 vd.; Derdir, e:j-.)'erl1u's-sagfr, IV, lO1 vd.; ｾｩｲ｢ＧｮＬ＠ Mugni'l-muhttic, n, 376, 383; Buhiit'i, Kq:ja/ii 'I-kmti', IV, 241 vd.; Karafi, el-Fiiruk, n, 111; Akgiindiiz, Vakif, s. 58 vd.; s. 159. ZuhaylI, e/-Vestiyti ve ＧＯｾｬ｡ｫｦＮ＠ . Ibnii '1-Hiimam, Fethu 'I-kadfr, V, 416-417; Haskefi, ed-Diirrii'l-muhttir, Ill, 359. .. ｇ･ｮｩｾ＠ bilgi i<;in bkz. Omer Hilmi, hlw/ii'l-ahlaf. s. 18 vd.; Bilmen, Kamus, IV, 297 vd.; ZuhayJ'i, a.g.c., s. 159 vd.: Akgiindiiz, Vak!{, s. 58 vd.; Davud, "c1-Vakf... ", s. 113 vd. 221 AK'nun 4. maddesi vaklfaraziyi ayn ve miistakil bir arazi ＼［｣ｾｩ､＠ olarak saymaktadlf. 222 ibn Abidin, Reddil'I-/JIuhlar, Ill, 373; bmer Hilmi. a.g.e., s. 20-21; Bilmen, a.g.e., IV, 313314: Zuhayl'L a.g.c., s. 161 vd.; Akgiindiiz, a.g.e., s. 137 vd. 223 . Bkz. Ibn Kudamc, el-Mujinf, V, 642-643; Ncvcv'i, Ral'=a, IV,378; Buhfll'i. Kq§'iifo 'l-kll1ii " IV, 243: Hallab, MCl'al1ihii 'I-cclil, 21: ibn Ciizey, el-Kal'l'illln, s. 244: Akgiindiiz, Vak!/: s 137 vd.: Zuhayli. a.g.£'., 163 vd. 224 ｇ｣ｮｩｾ＠ .. biJgi i<;in bkz. Olllcr Hilmi. a.g.c., 35-37; Bilmcn, a.g.c., IV, 329 vd.: ZuhayJi, a.g.c., s. 157-158: 169 vd.: Akgiindiiz, I 'ak!{, s. 94 vd. hlalll Hukuku Eserlerinde Kamll AJallarmm Ele ａｬｴｭＩｾ＠ Konusunu miilk arazi veya diger miilk menkul ve gayri menkul mallann ､･ｮｩｬｭｾｴｲＮ＠ tigi vaklflara sahih vakIflar budur:25. Vakfm bu ｣［Ｚ･ｾｩ､ｮ＠ ｩｬｾｫｮ＠ ｴ･ｾｫｩｬ＠ 62 et- VakIf denilince esas itibariyle akla gelen hiikiimler klasik fiklh eserlerinde uzun uzadlya incelenmek1:edir. Sahih vakIflann mi.ilkiyetleri ve butun tasarruf haklan vaklfla beraber vUcut bulan valaf hukmi ｾ｡ｨｳｩｹ･ｴｮ＠ 226 ait bulunmaktadlr Gayri sahih vaklflara irsadi vaklflar veya tahsisat kabilinden vakdlar da denilmektedir. Bu ｣［Ｚ･ｾｩｴ＠ kalmak ｾ｡ｲｴｬｹＬ＠ vaklflar, devlete ait bir arazinin kuru mi.ilkiyeti yine devlette sadece gelirlerinin devlet ｢｡ｾｫｭ＠ veya yetkili bir ｾ｡ｨｬｳ＠ tarafmdan, hu- kuken beyllilmaldan istahkakl bulunan bir cihete tahsisinden ibarettir. Yani devlet, egitim, sagltk ve sosyal guvenlik hizmetleri gibi bazl kamu hizmetlerinin finansmam ic;:in devlete ait mirl arazinin gelirlerini valaf adlyla devamh olarak tahsis etmektedir. Vakfm bu ｣［Ｚ･ｾｩ､＠ gerc;:ek anlamda vaklf olmadlgl ic;:in buna gayri sahih valaf ､･ｮｭｩｾｴｲＬ＠ yoksa hukukl olarak gec;:ersiz anlammda degildir. Gayri sahih vaklflar, mirl arazi hukiimlerine tabidir:m . 2- Yararlananlar aC;:lsmdan valaflar hayri ve ziirri vakdlar olmak uzere iki Iasma aynlmaktadlr. Hayri vakdlar, dogrudan dogruya kurbet (haYlr) amaclyla kurulan ve yararlananlan bufun insanlar ve fakirler olan valaflardlr Valaftan yararlananlann saYlSI yUzden ｡ｾｧｬ＠ 228 . olup genellikle vakfedenin zengm veya fakir hlslmlanndan ibaret bulunan ve fakirlerin yararlanmasl bunlann inlaraz ｾ｡ｲｴｭ＠ 229 baglanan vaklflara da ziilTi vaklflar 225 226 227 22S 230 denmektedir . AK md. 4: Ali Haydar. ＬｾＧ･ｲｨＭｩ＠ Knnfm-i Ara:f. s. 33-35: Omer Hilmi, hhnfil'l-nhllif s. 39 vd.: Mardill. Toprnk /fll/illkll. s. 55 vd.: AkgUlldiiz. Vakif, s. 131. Mardin, n.g.e .. s. 55. ｇ･ｮｩｾ＠ bilgi ic,:in bkz. Bcl;ltllllllSl. Tnhriru'l-mnM/. 173 vd.: AK md. 4: Ali Haydar, ,)'erh-i ｋｩｬｾｉＧｴＭ＠ ＬｾＧ｣ｲｨＭｩ＠ A:lillull-i Am:f. s. 104-108; Al1f Bcy. Knnim-i Arli:i. s. 35 Yd.: Halis ｅｾｲ･ｦＮ＠ Am:i Kanlllll1c1l11c-i HiimIiY/IIIII ＬｾＧ｣ｲｨｩＮ＠ s. 32-42: Mardin. AhknllH Arn:i. s. 30 \"(1.: Bcrki. /okiflnr. s. 18-19: Akgiilldiiz. / ｯｫｾｲＮ＠ s. 425 Yd.: Cill-Akgiilldiiz. Tiirk Hukllk Tarihi. 11. 3: Zuhayli. c/-/'csriyli \lC ＧｉＭ｜ＨＯｾｲＮ＠ s. 167: ('in. ()slIInnl/ Toprnk Dii:clli. s. 37-38. Akgiindiiz. / ok// s. 200: OZtiirk. /'nk!/lnr, s. 82: Zllhayli. n.g.c .. s. 161. jsliim Hukuku Escrlcrindc Aal1lU Mallarmm Elc AillllJI 63 3- Kendilerinden yararlanma biyimleri aylsmdan ise vakIflar aym ile intifa olunanlar ve aym He intifa olunmayanlar diye iki klsma aynlmaktadlr. Aym ile intifa olunan vaklflara miiessesat-I hayriyye denilmektedir. Bunlar da kendi iyinde iki gruba aynlmaktadIr: Birincisi, kendisinden herkesin istifade edebilecegi muessesat-I hayriyyedir. Mabedler, kuttiphaneler, misafirhaneler, ｹ･ｾｭｬｲＬ＠ kuyular, kopruler, ribatIar, genel mezarhklar gibi. ikincisi ise sadece fakirlerin istifade edebilecegi muessesat-I hayriyyedir. imaretIer, yemegi, ilacl vakIf tarafindan ｫ｡ｲｾｉｬｮ＠ hastahaneler, dulhaneler gibi231. Aym ile intifa olunmayan vakIflar, kendilerinden dogrudan dogruya degil de, gelirleri ile intifa olunan (kazany saglanan) vakIflardlf. Topluma sunulan hizmetin devamml saglamak iyin ihtiyay duyulan sermaye, vakfm bu kesiminin edilir. Gelirinden miistagallat; mektedif. Bu ｩｾｨ｡ｭＬ＠ yararlamlan ｹ･ｾｩｴ＠ ｹ｡ｲｾｬＬ＠ arazi, bag, bahye gibi ｩｾｬ･ｴｭｳ＠ ile temin vaklf gayrimenkullere ev vs. gibi bina halindeki akarlara da miisakkafat denil- vakIflar da ｩｾｬ･ｴｭ＠ usulti bakImmdan ｹ･ｾｩｴＱ＠ kIslmlara aynlmak- tadlr232 . Vaklf kavramlyla ilgili bu klsa aylklamalardan sonra, bu noktada vakfin konumuzla olan ｩｬｾｫｳ＠ uzerinde durmak yerinde olacakttf. Bunun iyin bazl vakIf ｹ･ｾｩｴＱｲｮ＠ tek tek ele alarak tahlil etmek ve kamu mallanyla ｩｬｾｫｳｮ＠ ortaya koymak gerekir: Yukanda da belirtildigi uzere, vakIflar esas itibariyle sahih ve gayri sahih kIslmlanna aynlmaktadlf. Sahih vaklflar da yararlananlar aylsmdan hayd ve zurrl 01mak uzere ikiye aynlmaktadlr. 229 Ziirri valoflara evlatllk veya ehll vaklflar da denilmektedir. Ziirri vakIflar konusunda tarih boyunca uzun ｴ｡ｲｬｾｮ＠ ｹ｡ｰｉｬｮｾｴｲＮ＠ Lehte ve aleyhteki ｧＶｲｩｾｬ･＠ i9in bkz. Akgiindiiz. Vakif, s. 201-203. ｾｯ＠ . ｇ･ｮｩｾ＠ bilgi i<;in bkz. BilmclI. Kallllls. IV. 358 vd.: Akgiindiiz, Vakif, 200 vd.; OZtiirk, Vakiflar. s. 84; ZllhaylL cl-Vc.wlyii ve 'I-I'akf, s. 161. 2,">1.. . Bkz. Omcr HilmL lthaJii ＧｉＭ｡ｬｴｾｲＮ＠ s. IS. 52-53: Mardin, Toprak Hukuku. s. 56; Bilmcn, a.g.e., IV. 286: Akgiindiiz. l'ak!! s. 209-213; Cin-Akgiindiiz. Tark Hukuk Tarihi. s. 44: OZtiirk, a.gc., s.82. ｾＲ＠ .. ｇ｣ｮｩｾ＠ bilgi iyin bkz.. Omcr Hilllli. a.p.. c'" s. 54 \'d.: Mardin. Toprak Hllkllku, s. 56 \'d.: Akgiindiiz. l'aJ.4 s. 2 1l-215: Oztiirk. a.p,.C'" s. !Cl-R4: BcrkL Toprak llllkllkll, S. 92-93; Kazlcl. l·ok!/lar. s. RH. is/om Hukuku Eser/erinde I\.amu .Hallarmm E/c ａＯｭｬｾｈ＠ Zurri vaklflar kamu mallan aylsmdan fazla bir onem idareleri hem de yararlananlan bakImmdan smlrh ｫｩｾｬ･ｲ＠ ｴ｡ｾｬｭｫ､ｲＮ＠ 64 <;unku hem ilgilendirmehedir. Hayri vakIflara gelince. muaslr hukukyulann bir klsml bu tur vaklflan -tek tek fertleri belirli olmayan topluluklann yaranna ｫｵｲｬｭｾ＠ olmalan ozelligini one ylkararak- mutlak olarak kamu mallan kapsammda degerlendirmektedirler233 . Onlara gore vaklf mallarmm, vakfedinin mtilkiyetinden ylkarak Allah'm mulku hukmJine girdigi yolundaki aglrhkh dir 234 ｧｯｲｕｾ＠ de bu mallann kamuya ait oldugunu teyit etmekte- . Hayrl vakIflardan yararlananlar ve bu vakIflann ebedilik vasfI tutuldugunda amlan ｧｏｲｕｾｵｮ＠ ｴ｡ｾｬｭｳ＠ gozonunde isabetli oldugu soylenebilir. Ancak ileride ｧ･ｮｩｾ＠ bir §e- kilde anI atd acagl uzere kamu mallannm ozellikleri ve kamu mallanm aYlrmaya yarayan kriterler dikkate ahndlgmda hayrl vaklflann llimunun kamu m all an ztimresine dahil edilmesi kanaatimizce yerinde degildir. Soyle ki, kamu mallanmn belki de en onemli ozelligi, kendilerinden dogrudan dogruya yararlamlma imkamdlr. Hayrl vaklflan bu ayldan tekrar gozden geyinnek gerekmektedir. Bilindigi gibi vakIflar kendilerinden yararIanma biyimi aylsmdan aym ile intifa edilenler ve aym ile intifa edilmeyenler olmak uzere iki kIsma aynlmaktadlr. Aym ile intifa edilen vakIflardan yararIanma dogrudan dogruya olmaktadlr. Buna kar§lhk aym ile intifa edilmeyen vaklflardan dogrudan dogruya yararlamlmamaktadlr. Bu rur vakIflardan yararlanma onlann gelirIeri vasltaslyla geryekle§mektedir. Bu aylklamalardan da ｡ｮｬｾｉｩ､ｧ＠ gibi aym ile intifa edilen vaklflar gerek yararIa- nanlar ve gerekse yararlanma biyimi ayIsmdan kamu mallanna buytik oranda benzerIik gostermektedir ribat, ｹ･ｾｭＮ＠ 213 ?J4 ?J5 235 . Bu yuzden bu yah§mada da aym ile intifa edilen cami, medrese, kervansaray v.s. gibi vakIflar kamu mallan yeryevesinde ele ahnacaktlr. Bkz. Ali Hafif. "cI-Alilkiyye. s. 76: Ncbhan. e/-illicdlJu'l-ce/lldi. s. 232: Abbadi. ･ＯＭａｦｩｬｫｾＺＩｊＬ＠ I, 253: Sci\"i. "c1-En1Y{llii'I-[ul1lllc ... ". s. 170: Fcncer!, "c1-islam vc'l-milkiyyetii'l-miizdevice ... ". s. 112-113. Bkz. Abbadi. a.g.£' .. I. 253: Ncbh;lll. a.g.l' .. s. 238-240. ｋｲｾＮ＠ Onar. "AIlIIllC Ellllaki Tcorisi ... ". s. 514: a.mlf.. Uarc IJllkllkll. n. 1294: Kopriilii. Toprak I [Ilk II/; 11. s. X-I. AYllIyla inlira olunan yaklr binalar bugiin de bu nilcliklcrini kOnImakladlf. 2762 jsliim Hukuku Eserlerindc Kamu l\lallarmm Elc Almlfl . 65 Geliri ile intifa olunan vakIflara gelince, yukanda da ｩｾｬ･ｴｲｫ＠ elde edilecek geliri bir haYlr cihetine ｾ｡ｲｴ＠ ｡ｾｬｫｮ､ｧ＠ gibi, bunlar edilen vaklf mallandlf. Vaklf ｩｾｬ･ｴﾭ meleri de denebilecek bu mallar esas itibariyle bzel mallara benzemehedir. ｾｵ＠ farkla ki. bunlardan elde edilen gelir belli bir haYlr cihetine harcanmaktadlf. DolaYlslyla bu tilr vakIflardan yararlanma dogrudan dogruya degil dolayh olarak ｧ･ｲｾｫｬｭｴ､ｩｦＮ＠ Buradan da ｡ｮｬｾｉ､ﾣ＠ iizere, bu yaklflan dar ye teknik anlamda kamu mallanndan saymamlz milmkiln degildir. Ge1iri ile intifa edilen vaklflar bin;ok bakImdan hazineye ge1ir getiren devlet ryiftlik ye ｩｾｬ･ｴｭｲｮ＠ benzemektedir. Biraz soma inceleyecegimiz gibi, deyletin bzel mal- lanna dahil olan bu ｧ･ｮｩｾ＠ ｩｾｬ･ｴｭｲｮ＠ ｩｾｮ＠ gelirleri de kamu menfaatine harcandlgl bunlan anlamda kamu mallanndan saymak miimkilndilr. Bu aryldan bakIldlgmda geliri ile intifa edilen yaktflan da ｧ･ｬｩｾ＠ all)amda kamu maHan kategorisinde degerlendir- mek uygun olabilir. Ancak, bu mallar bazl ｢ｾｲｹ＠ mektedir. Sbzgelimi, ｡ｾｬｲ､ｮ＠ ozel mal statiisiine de tabi olabil- sebebiyle hacze konu olabilmekte, kazandmcl ｺ｡ｭｮｾｬ＠ ile malik olunabilmektedir. Bu ytizden, bu maIlara M. Ahmed ez-Zerka'nm Fethi ZaglUI' e atfen dedigi gibi, "ikisille de bellzeyen mallar (e)-emv:il ｺ｡ｴｩＧｾＭ･｢ｨｙｉｬＩＢ＠ demek daha uygun ､ｩｬｾ･ＶＮ＠ Zira bu m all ar, gayesi ve kendisinde tasarrufta bulun｡ｾｉｬｮ､＠ mamn caiz olmamasl konu ｴ･ｾｫｩｬ＠ kamu mallanna; ｺ｡ｭｮｾｬＬ＠ hacze ve ahm-satlma etmesi baklmmdan da ozel maIlara benzemektedir. Konumuzla ｩｬｾｫｳ＠ arylsmdan gayri sahih vakdlar ilzerinde de biraz durmak fay- dah olacaktlr: sayIlI Val<lflar Kanunu'nun 8. l11addesi, valof ｴ｡ｾｬｉｭｺｮ＠ dogmdan dogmya hayrattan, eski hukuktaki dcyimiyle "miicsscsat-I hayrinc"den bulunanlanm diger vaklf mallanndan ｡ｾＢｬｦｲｫ＠ ｾｵ＠ kuraII ｫｏｙｉｬＱｾｴｵｲＺ＠ "Vaklflann dogmdan dogruya hayrallan olan gayri l11enkulleri rchncdilcmezler. Bunlarda llliilkiyct vc irtifak hakkl iyin iktisabi murum zaman ｩｾｬ･ｭｺ＠ vc bu kanunun gostcrdigi haIler ､ｬｾ｜｡＠ saltlal11azlar. Bu gayri I11cnkuIlcr VakIOar idarcsinin istcmcsi iizcrinc vakIOar adll\a tapuca lcscil olunurlar. Bu tcscildc hiybir rcsilll vc hary alll1lllaz." Kanun 'un 9. maddcsi de "bir onccki Illaddcdc yazllan gayri mcnkuIler Dcvlel mallan imliyazllldan faydalalllrlar" kuralllll koymakladlr (Hatcmt, MC'dClli //lIkllk Tfi;;C'1 Ki,}·ileri. I, 715). ＲＮｾＶ＠ . Zcrk;1. cl-Flfihii 'I-/sllillli. Ill. 2:11. Is/rulI Hukllku Eser/erinde Kallllll\fallarmm E/e ａＡｬｮＬｾ＠ 66 Klsaca, devlete ait bir maim gelirinin beytiilmalden istihkakl bulunan bir cihete tahsisi anlamma gelen gayri sahih vakIflar (irsada veya tahsisat kabilinden vaklflar) esas itibariyle hazine mallanndandlr. Ancak bu mallann geliri kamu menfaatine tahsis ･､ｩｬｭｾｴｲＮ＠ ａｮｬ｡ｾｉ｣ｧ＠ ｧ･ｮ［ｫｬｾｭｴ､ｩｲＮ＠ tizere, bu mallardan yararlanma yine gelirleri vasltaslyla Su halde, bu vaklflar da dar ve teknik anlamda kamu mallanndan sayIlamaz. Bununla birlikte bu ｹ･ｾｩｴ＠ mallan ｧ･ｮｩｾ＠ anlamda kamu mallan olarak kabul etmek mtimktindtir. Durum boyle olmakla birlikte, gayri sahih vaklflann konumuz aylsmdan ayn bir onemi vardlr. Yerinde incelenecegi gibi, kamu mallannm kazamlmasl yollanndan biri de tahsistir. Bu, bir maIm aynmm devletin yetkili organlan tarafmdan kamu yaranna olmak tizere tahsis edilmesini ifade etmektedir. Bu kabil tahsislerle gayri sahih vaklflann hukuki niteligi arasmda esas itibariyle bir fark yoktur. Zira her ikisi de devletin yetkili organlan tarafindan ve sonuy itibariyle kamu menfaatine olan tasarruflardlr. Tek farkla ki, birisinde bir mal dogrudan dogruya kamu yaranna sunulurken, obtirtinde kamunun bu maldan yararlanmasl geliri vasltaslyla ｧ･ｲｹｫｬｾｭｴ､ｩＮ＠ Diger taraftan kimi zaman, gayri sahih vaktf ｩｾｬ･ｭｹ＠ de bir mal dogrudan dogruya kamu yaranna sunulabilmektedir. Sozgelimi hazineye ait mer' alarm vaktf bir yararlanma yoluyla kamu menfaatine tahsis edilmesi durumunda bu ｾ･ｫｩｬ､＠ sozkonusu olmaktadlr237 . Nitekim, Osmanh Devletinde memleketin mer'a ihtiyacl genellikle bu kabil tahsis ｾ･ｫｬｩｮ､＠ vaktflarla da temin edilmekte idi238. 4. Devletin Ozel Mallan (Hazine Mallan) islam hukukunda devlet hazinesine "beytiilmal" denmektedir. Kelime anlamt "mal evi" olan beyttilmal, bir terim olarak devlete ait mall ann muhafaza edildigi fiziki '2..:17 '2.,,1\ Dllmm. Cumhuriyet toprak rejilllinde de mer'a hllkuku baklllllndan a)'llIdlr: bir farkJa ki. ｾｪｭ､ｩ＠ \'aklf ｾ･ｫｊｩｮ､＠ oJlIlaYlp sadeee lahsis ｵｾｧｊ｡ｮｭｫｬ､ｲ＠ (Bkz. Berki. Topmk [fukuku. s. 9)-9-+). Berki. a.g.c' .. s. 9). h/fllll Hukuku Eser/erinde Kamu A1allarmm E/c ａＯｭｬｾ＠ mekam ifade ettigi gibi. deylete ait ｴ｡ｾｭｬｲ＠ ｴ｡ｾｭｺ＠ ' 67 maIlann biitiiniinii ye bunlann 239 idaresiyle ilgili huh.l1ki kurumu da ifade etmektedir , Klasik kaynaklarda yer alan bilgiler, beytiilmalin islam hukukunda hukmi ｾ｡ｨｳｩﾭ yete sahip miistakil bir kurum gibi kabul edildigini gbstermektedir. Nitekim, beytlilmal adma bon;:lamldlgl durumlarda bu borca muhatap olan, borylanmaYI yapan kamu gbreylisi degil, dogrudan dogruya beytulmaldir. Beytulmal gelirlerinin mUlkiyeti de dogrudan beytlilmal iyin sabit olmaktadlr. Aym ｾ･ｫｩｬ､＠ beyrulmal hukuki bir ｾ｡ｨｳｩｹ･ｴ＠ olarak mirasylsl bulunmayan terikelere sahip ylkmakta ye husumet ye dayalarda taraf 240 olabilmektedir . ｢｡ｾｫｮｭ＠ Deylet beytulmal uzerinde ｾ｡ｨｳｩ＠ bir !lakkl yoktur; onun beyrulmal uze- rindeki yetkisi bir kamu yetkisidir; dolaYlslyla harcamalan kendi istegine bagh olmaYlp 41 kamu yaranyla slmrhdl1 . Bundan btiirOdur ki, hem Mayerdl, hem de ｹ｡ｧ､ｾＱ＠ Ebil Ya'la eI-Ferra, beyrulmalin, deylet malIanmn muhafaza aItmda bulundugu bir mekandan ibaret olmadlglm, onun hak ye borylara ehiI bir kurum oldugunu ozelIikle belirtmekted irl er242. ｹｬｫｾＱ＠ BeytUlmalin ortaya muaslr ｡ｲｾｴｬｭ､＠ ye tarihi uzun uzadlya ｩｾｉ･ｮｭｴｲＮ＠ ｧ･ｬｩｾｭ＠ gerek klasik kaynaklarda gerekse Burada ｡ｲｾｴｬｭ＠ aIammlZl dogrudan iIgiledirmeyen bu konunun detaylanna girmek istemiyoruz243 . islam hukukunda devlet hazinesi yani beytOJmal yukanda da belirtildigi gibi ｴ｡ｾｭｬｲ＠ ye ｴ｡ｾｭｺ＠ konulmasl ayn bir 239 240 241 242 243 ｹ･ｾｩｴｬ＠ malIara ve gelir kaynaklanna sahiptir. Bunlann ortaya ｹ｡ｨｾｭ＠ konusudur. Ancak beytUlmalin sahip oldugu ye beslendigi ' ErkaI, "Bc)1iilmaI" DIA, VI, 90: Mlsr'i, usu/a '/-iktisad, s. 47; Zelhlm, c1-Eml'al, s, 15; Yenic;:eri. is/a11l 'da Dc\'/et Biilr;esi. s. 43 vd. Zerka, el-Flkltii 'l-isJami. Ill, 258: Erkal, a.g.md., s. 92; Karaman, islam Hukllkll, I, 206-207. Belatunusl, Tahririi '/-makal. s, 17-l-176: ErkaL a,g.lIId., S. 92; Zcrkii, axe., Ill. 258. Her iki miicIlif de bUIlUJI ic;:in "cihcl" tabirini klllIanmaktadlr (Bkz, MavcrdL cl-IIhkiilllii'ssultaniyye, s. 266: Ebu Ya'la, cl-Ahkamii ＧｳＭｬｴｩＱｾＺｶ･Ｎ＠ s. 251). ｇ･ｬｩｾ＠ bilgi ic;:iJl bkz. ｾＱ｣ｬｺＬ＠ cl-llalinrctii'l-islnIllZI:\IC. I, 207 vd,; Tug, isJam /'crgi I1l1kllklll1ll/1 Ortaya ＨｬｫｾﾷＮ＠ S, 33 \'d,; ErkaL n.g,IIId.. S. 90-92; YCllic;:cri. a./!,c" s. 46: YllllllS. cl-MilkZI:\IC. s, 20-l vd. islam Hl/kl/kl/ Eserlerinde Aaml/ .\fallarmm Ele A ｉｭＯｾＱ＠ ｯｬｵｾｴｧｮ＠ mal yarhgmm nelerden konumuzla ilgisi nispetinde klsaca 68 ｡ｾｬｫｭ＠ fay- dah olacaktJr. Deylet hazinesinin sahip oldugu mallan genel olarak dort gruba aYlrmak mumkundur 244 : a) Mali mamelek Para, klymetli eyrak ye diger menkul mallardan ｯｬｵｾ｡ｮ＠ bu mallar deyletin mali yarhgml ifade etmekte ve isHim Maliye Hukukunun temel konusunu ｯｬｵｾｴｲｭ｡ｫ､Ｎ＠ Beytiilmal m all an denildiginde dar anlamda bu mallar kastedilmektedir. ｹ･ｾｩｴｬ＠ Zikredilen anlamda beytiilmal yergiler ye diger gelirlerle beslenmekte ye bunlar belirli harcama kalemlerine sarfedilmektedir. Zaman lerde farkhhklar ､ｯｧｭｵｾ＠ ise de yine de ｨｩｾ｢ｲ＠ lemleri sbz konusu ｯｬｭｵｾｴｲＲＴＵＮ＠ ｩｾｮ､･＠ bu gelir ye gider- dbnemde ､･ｧｩｾｭｹｮ＠ gelir ye gider ka- Beytiilmalin beslendigi bu gelir ye gider kalemleri klasik kaynaklarda son derece kapsamh ye detayh bir biryok muaSlr muelliftarafmdan da ｹ･ｾｩｴＱ＠ ayIlardan ｹ｡ｨｾｭ＠ konu ile ilgili bnemli baZI kaynaklara dipnotta ｩｾ｡ｲ･ｴ＠ ｾ･ｫｩｬ､＠ ｩｮ｣･ｬｭｾｴｲＮ＠ Bu konu konusu ｹ｡ｰｉｬｭｾｴｲＮ＠ etmek yeterli olacaktIr 246. Hazinenin sahip oldugu bu mallarda amaylan geregi tedaviil mumkundur tiirlu haklar, ucretler, 244 ｋｲｾＮ＠ ｭ｡ｾｬｲ＠ Burada , 247 . Her ve diger borylar, alacakhlanna bu gelirlerden usulune Muhammed, Flkhu 'I-iktisiidi 'I-amll/, s. 349; MISrl, Usulu'l-iktisad, s. 47-48; Zelliim, el- EII/val, s. 91-96. 245 Erkal, "Beytiilmal" DjA, VI, 93. 246 Bkz. Ebii Yusuf, el-Han1c, s. 18-27; 42-48; 76-86; 122-126; 132-137; Ebii Ubeyd, el-EII/val, s. 14 vd; Kudame b. Ca'fer, el-Harac, s. 204 vd.; Maverdi, el-Ahk6mu ＧｳＭｵｬｴ｡ＯＱｺ｜ｾｶ･Ｌ＠ s. 145-198; Ebii Ya'la, el-Ahkamu's-sultaniyye, s. 251-253; BelatunusI, Tahriru'I-AtaM/, s. 139 vd: ibn Abidin, Reddu'l-muhtlir, III, 253 vd.: Muhammed, Flkhu 'I-jktisadi 'I-lill/II/, s. 55 vd.: ZClllUll, el-Ell/viiI, 33 vd.: Nebhan, e!-hticlihu'l-cell/al, s. 260 vd.; KefravI, Szvliseta ＧｬＭｩｊｾｲｫ＠ 'l-fIlI/lI/, s. 265 vd.; Melz, el-Hadlireta ＧＱＭｪＮｾｉｩｊｬｚｶｹ･Ｌ＠ I, 207 vd.: Muslih, K uyrida '1-lI/ilkZlye, S. 115- J 20; Tug, jslflll/ Vagi Hukllklll1l1l1 Ortaya ('lk9'/, s. 47 vd.; Erkal, a.g.md., s. 93-94; Ycniycri. jslall/ 'da Del'let Biitr;esi, s. J75 vd.: SlddlkL jslflm Devletinde Mali Yapl, s. J8 vd. 247 BlI noklada bir hUSlIsa ｩｾ｡ｲ｣ｴ＠ clmckte fayda \'ardlr. Beytiilmal gcIirlcri yoncticifcrin harcallla yctkisi bakllllIndan csas itibariylc ikiyc aynllllaktadlr. Bazl gcIirfcrin -zckat da oldllgu gibinaslarda bclirtilcn sarf ycrfcrinc harcanlllasl zaruridir. BUIIlann ｢｡ｾｫ＠ kalcmlcrc kaydlfllmasl illlkansmilr. Bu yiizdcn yctkililcrin bu Hir Illallar ii/.crindcki yctkisL ycd-i cminin kcndisinc blrakJlan Illallardaki ),clkisinc ｢｣ｮｺｴｩｬｲｾＮ＠ Fcy, haray, cizyc \"b. gibi gclirfcrin tasarnlf yctkisi isc karnu yarannlll gozctilrncsi kaydlyla yctkili ),oncticifcrc ｢ｬｲ｡ｫｊｭｾｴＮ＠ BUlllar yctkilifcrin ｌｾＯ｡ｦｬ＠ Hukuku Eserlerindc Kamu Alallarmm Eh' ａｬｭｾ＠ gore odenebilir. Huh.l1ki bir istihkak olarak bu mallardan kime ｯ､･ｮｭｩｾｳ＠ ··69 odenen 0 mal onun millkiyetine girer. <;ilnkil bu mallar, hak sahiplerine bu yolla temlik edilmek ilzere tahsis ･､ｩｬｭｾｴｲＲＴＸ＠ . ./\ncak hemen eklemek gerekir ki, bu mallar son tahlilde kamuya ait oldugu ic;:in yetkili yoneticilerin bu mallar ilzerindeki tasarruflan diger deylet mallannda oldugu gibi kamu yaran ile ｳｬｭｲｉ｡ｮ､ｦｾｴＲＴＹＮ＠ b) Araziler Beytiilmal hilkmi bir ｾ｡ｨｳｩｹ･ｴ＠ lete gelir getiren araziler ye olarak ｶ･ｾｩｴｬ＠ ｩｮｾ｡ｴ＠ ｴ｡ｾｭｺ＠ mallara sahip olabilir. Dey- ivin kullamlabilecek arsalar bunlara omek goste- rilebilir. islam tarihi ivinde ozellikle bilyilk fetihler ｧ･ｲｶｫｬｾｴｩｮ＠ soma elde edilen arazilerin hukukl statilsilntin ne olacagl ye genel toprak politikasl daha erken donemlerden itibaren deylet yoneticilerinin ye islam hukukvulannm yogun ilgi gosterdigi konular arasmda belki de en ｢｡ｾｭ､＠ olarak ｴ｡ｲｬｾｉｭ＠ yer ｡ｬｭｾｴｲＮ＠ Konu klasik doktrinde vok yonlti ye hukukvular arasmda onemli ｧｯｲｕｾ＠ Burada sozti edilen ｴ｡ｲｬｾｭ＠ .. 2.50 yermekI e yetmlYoruz . aynhklanna yoI ｡ｶｭｬｾｴｲＮ＠ girmeyip dipnotta konu ile ilgili bir bibloyografya Beytiilmal arazisi, memleket arazisi, havz arazisi, Osmanh doneminde miri arazi ye sultani arazisi denilen hazine arazileri 251 Hz. Peygamber (s.a.) doneminden elinde ozel ｾ｡ｬｵｳｮ＠ elindeki malIar gibidir (Bkz. Ebu Ya'Hi. el-Ahkamu ＧｳＭｵｬｴ｡ＯＱｾｶｹ･Ｌ＠ s. 252253: Erkal, "Beytiilmal" DjA, VI, 93). 248 ｋｲｾＮ＠ Zerkii. el-Flkhii'l-hlam/, Ill, 228; Muslih, Kuyudu ＧＱＭｬｩｫｾｹｙ･Ｌ＠ s. 114; Abbfldl. el-Milkiyye, 249 250 Ｒｾ＠ 1 1. 258. Bkz. BeliituIlusL Tollrfril'I-lI/aklil. s. 142. 148- 149, 206-207, 174, 176; Mecelle md. 58; Sav), "el-Emvalii 'I-amme ... ", s. 169- I 70. Bkz. Ebu Yusuf, el-Horae, s. 24 vd.; Ebfl Ubcyd, el-EII/val, s. 69 vd.; Kudame b. Ca 'fcr, 1'1Horae, s. 206 vd.: MavcrdL el-Ahkmllii ＧｳＭｵｬｴ｡ｊＱｾｹｙ･Ｌ＠ s. 174 vd; ibn Kudame, el-.\fugn/, II, 716 vd.; ibn Rcceb, el-htihrlic, s. IS vd.: $cvkaul. Neylii'l-cvtlir, VIII, IS vd.: Scmih, Afilkiyyetil 'lord, s. 281 vd.: Zuhayli, cl-Fddlll '1-j,\·11i1l/1, It 41 vd: Bflll, Muhlidorlil, s. 124 vd: Dcmir, hlal1l HukukllJ1ria ［｜｛ｩｬｫｾＧ｣ｴＬ＠ s. 198 vd.: Abbfldl, ･ｬＭａＱｩｫｾｶｹＮ＠ L 273 vd: YlIllllS, el-Milkiyyc, 225 vd: 419 vd: ａｴ｣ｾＬ＠ "Toprak vc isliun". s. 206 vd; Kcttani, "cI-Ard ... ", s. 35 vd.: $afak. jsllil1l Ara:i Hukukll. s. I-l6 vd.: Fayda. "Fcy". nl!1, XII, 511-513. . , Haskcfi, ed-[)iirrl1 'I-I/Iulltnr. Ill. 256: Ibn Abidln, Rcddii'I-lIllllItlir, Ill, 256; Ali Haydar, ,>'crh-i j,JIII[iI1-I.'Jrli=i. s. l I: ｾ｡ｲｫＬ＠ axe .. s. l-ll. islam Hukuku Eserlerindc Kamll A1allarmm Ele ａｬｭｾＬＧ＠ beri mevcut ｯｬｭｵｾｴｲＮ＠ ､･ｧｩｾｫｬｲ＠ Tarih ic;:inde az c;:ok esas itibariyle bu arazilerin ｩｾｬ･ｴｭ＠ ｾｵ＠ ise de bu ､･ｧｩｾｫｬｲ＠ tarzma ｩｊｾｫｮ､ｲＲＵＮ＠ AK'nun biiyilk bir klsml esas almarak mid arazi ｯｬｭｵｾ＠ 70 253 ｾ･ｫｩｬ､＠ mirl araziyi duzenlemeh."1edir. Bu kanunun 3. maddesi tarif edilebilir: "Miri arazi, kuru miilkiyeti (rakabesi) devlete ait olmak iizere, yararlanma (tasarruf) hakkl, ｫ｡ｲｾｬｨｧｭ､＠ ､･ｶｬｴｾ＠ yetkili kIlman siiresiz olarak ozel ｫｩｾｬ･ｲ＠ Miri arazi. ､･ｧｩｾｫ＠ bu araziyi ｢･ｾ＠ ｫｩｾｬ･ｲ＠ tarafmdan belirli bir bedel (tapu) tefviz edilen topraklardlr." ac;:dardan taksime konu ･､ｩｬｭｾｴｲＮ＠ 256 kIsma aYlrmak mumkundur ｏｬｵｾｭ＠ 254 ｾ･ｫｩｬｲ＠ aC;:lsmdan 255 : 1- Fetih yolu ile ele zaptedilen topraklardan gayri miislim sahiplerinin elinde blrakIlmayan ve daglllm ､ｬｾ＠ (anveten), ｢｡ｮｾ＠ tutularak beytiilmale blralalan arazi. ｓ｡ｹｾ＠ yolu ile yolu ile (sulhen) ye ahalisinin kaC;:lp terketmesi ile elde edilen araziler- den hangilerinin deylet hazinesine kalacagl konusunda az once de belirtildigi gibi islam hukukc;:ulan arasmda ｾｩ､･ｴｬ＠ 252 ｋｲｾＮ＠ ｴ｡ｲｬｾｭ＠ ye farkh ｧｯｲｩｾｬ･＠ bulunmaktadlr 257 ., Barkan. ''Tiirkiye'de Toprak Meselesinin Tarihi Esaslan", s. 138 vd.; Cin-Akgiindiiz, Turk Hukuk Tarihi, n, 261; Safak. hlam Arazi Hukuku, s. 146 vd. 253 Nitekim Kanun. 8-90. maddeleri arasmda d6rt fasll i<;:inde mirl araziyi diizenlemektedir. 254 Kulliyiit-l .5erh-i Kiinfm-i Arazf, s. 74; Ali Haydar, Aym nitelik..teki tarifler i<;:in bkz. Halis ｅｾｲ･ｦＬ＠ .),erh-i Kiinfm-i Arazf, s. 29; Auf Bey, Arazi Kanunniime-i Humiiyunu .)'erhi, s. 28; Mardin, Toprak Hukuku. s. 15; Berki. Toprak Hukuku. s. 79; Barkan.."Miilk Topraklar ve Sullanlann Temlik Hakla ... ". s. 157: Cin. OSlllanit Toprak Duzeni. s. 51. 25S a<;:ilardan ＼［Ｚ･ｾｩｴｬｲ＠ i<;:in bkz. Ali Haydar. a.g.e .. s. 31-35; Mardin. AhkaJll-l Mirl arazinin ｢｡ｾｫ＠ Arazf. s. 27 yd; a.mlC Toprak Hukuku, s. 19-20: Cin, a.g.e., s. 41. 256 Bu ｾｉｫｬ｡ｲ＠ hakklIlda ｧ･ｮｩｾ＠ bilgi i<;:in bkz. ibn Abidin, Reddu '/-muhtiir, Ill. 255 vd; Ali Haydar, a.g.e .. s. 31; 26-27: Halis ｅｾｲ･ｦＮ＠ a.g.e .. s. 78-79; Mardin. Ahkalll-I Arazf, s. 24-27; a.mlC Toprak Hukllku. s. ]9; K6priilii. Toprak Hllkukll. s. 24; Berki. a.g.e .. s. 80-81, Cin, a.g.e .. s. 6263; Zerka. cl-Flkhii'l-islami. ilL ] 52; Poliak. "Classification of Lands in the islamic Law and its Technical Terms". s. 50 yd.; Safak. a.g.£' .. s. 145-146; Barkan. "Ttirkiye'de Toprak Mesclesinin Tarihi Esaslan'·. s. ]32 vd.; a. mlf.. "Tanzimat ve Arazi Kanllnnamesi. .. ". s. 5 vd. 257 lIyglllanacagl konllsu doktrillde ｴ｡ｲｬｾｨＱｊ＠ vc Fetih yolllyla elde edilcn arazilcre hangi ｩｾｬ｣ｊＱ＠ farkiI ｧＶｲｩｾｬ･＠ ilcri ｳｩｲｬ｜ｾ＠ isc de. Hz. Olllcr'in halifcligindcll itibarcn clde cdilcll arazillin Irak. Sam. MIslr laraOanna fcy hiikmii ｬｉｹｧＱ｡ｮｭｾＮ＠ rakabcsi Arabislall kcsillli ｨ｡ｲｩｾ＠ ｢ｬｦ｡ｫｊｉｾｲ＠ (Skz. ibn KlId,lme. C'I-Mugnf. H. 7 ]6; ibn Rcccb. c/beytiilmalc. inlifal ｾ｡ｬｳｲ＠ 1.l/ih}'(1c. .1'.15-16; Safak. n.g.£' .. s. l-l·l; FCllccri. "cl-isl<lm vc·l-milkiyyclii·l-miizdcvice ...... s. 113-114). islam Hukuku Eserlerinde Kam/l Afallarmm Ell' ａｬｭｾＱ＠ 71 Diger taraftan beytiilmale kalan arazilerin hukukl niteliginin ne oldugu da yine ihtilaflara sebep ｯｬｭｵｾｴｲＮ＠ Bu hususta ｾｵ＠ kadanm ifade ede1im: Hanefiler 2S8 katI1an gazilerin haklanndan feragat etmesiyle mesiyle 2S9 ｶ｡ｫｦ･､ｩｬｭｾ＠ namma ve gerekse kendiliginden 260 , ､ｬｾｭ｡ｫｩ＠ hukukc;:ular, gerek gerek devlet ｢｡ｾｫｮｭ＠ ｳ｡ｶｾ＠ karar ver- beytiilmale kalan arazilerin butiin muslumanlar sayIldlgml ileri surmektedirler. Bu araziler kimsenin mulkiyetine gec;:emez, rakabesinde tasarrufta bulunulamaz ve geliri ｳ｡ｶｾ｣［Ｚｉｬｮ＠ giderleri, koprii ve mescit gibi kamu hizmetlerine harcamr. Ote yandan yine Hanefiler ､ｬｾｭ｡ｫｩ＠ hukukc;:u- lara gore, sulh yolu ile elde edilip sulh akdi ile arazinin rakabesinin miisliimanlara ait oldugu ｫ｡ｲｬｾｴｭｮ＠ 261 araziler ile sahiplerinin kaC;:lp gittigi araziler 262 de miisliiman- lara vala.f olur ve rakabesi uzerinde herhangi bir tasarrufta bulunulamaz. Buradaki "vaklf' tabirinin ne anlama geldigi uzerinde az sonra durulacaktlr. Bazl eserlerde Hanefilere gore de, devlet ｳ｡ｶｾ＠ ｢｡ｾｫｮｭ＠ -tercih hakla.m kullanarak- yolu ile elde edilen arazileri asIl sahiplerinin ellerinde blrakmaYlp veya gazilere 258 259 260 $afiiler, Hal1belilerden bir ri\'ayet ve Malikllerdel1 bir gorti$ bu dogrultudadlf (Bkz. $afii, elOm, IV, 103, 192; Ma\'erdi, el-Ahkiimii's-s/lltaniyye, 174; a.mlf., el-Havf, XIV, 260; Ebfi Ya'la, el-Ahkiimii's-suIIGniyye. s. 146; ibn Reeeb, el-jstihrae, s. 15; Baci, el-Miintekii', Ill, 219 vd.; Neve\"1. Rav=a, VII. -l69-470: Dusfiki, ｈ｡ｾｩｹ･Ｌ＠ n, 189; Abbadi, el-Milkiyye, I, 278,280). Hanbeli mezhebinin tereih edilen ｧｯｲｬｩｾ＠ budur. Sevri. Ebfi Ubeyd ve Malikilerden bir grup da aylll ｧｯｲｬｩｾｴ･､＠ (Bkz. EbG Ya'la. a.g.e .. s. 146-147; Ebfi Ubeyd, el-Emval, s. 70 vd.; Kudame b. Ca' fer. e1-Harae. s. 206: Malik b. Enes. el-Miidevvene, I, 387; Buhfiti, ｋｱｾｩｦｯ＠ 'l-kll1a " III, 94; ibn Kudame, el-.\fugni. H. 718-719; ibn Reeeb, el-istihrae, s. 16). bu ｧｯｲｩｾｬ･､Ｎ＠ Hanbeli mezhebinde de bir ｧｯｲｴｩｾ＠ bu yondedir (Bkz. Malik Malikilerin ｾｯ｛［ｬｵｧ＠ b. Enes, e/-MadeVl'ene. 1. 386-387: Kudame b. Ca'fer, a.g.e., s. 206-207; Ebfi Ya'la, a.g.e., 147: Ma\'erdi. e/-Ahkiwlii's-sullaniyye, s. 174; a.mlf., el-Hftvf, XIV, 260; ibn Ciizey, e1Kal'iin/n. WO: ｈ｡ｲｾＱＮ＠ Hit:jiye. n. 128; ibn ｒｕｾ､Ｌ＠ Bidayelil 'I-miietehid, I, 324; Abbadi, a.g.e., I, 278). 261 262 Bkz. $afii. el-tm. IV. 103-1 O-l: Malik b. Enes. el-MadeVl'ene, I. 387; Maverdi, el-Ahkt1mil'ssul/aniyye. s. 175; EbG )"a·la. n.g.e .. s. 16-l; Biiei. el-Man/eM', 1II, 219; ibn Kudame. n.g.e., IJ, 719:}bn Rcceb. el-i.\·/ihrite. s. 15-16; ｈｵｲ｡ｾｩＮ＠ ｦｩｾｹ･Ｌ＠ Ill, 149; BuhGti, Kq§'afll 'l-kll1ii '. Ill. 95: Ibn Abidin. Recldii 'I-muhlar. Ill. 255. Bh. Ebll Yusuf. r/-Hnrae. s. 23: Mavcrdi. c1-Ahkii11lii's-sul/aniYl'e. s. 174-175: Ebfl Ya' la. age .. s. 148: $irazi. cI-.1 liihc::ch. I\. 247-249: ibn Kud;lmc. cl-MII{!.I11. IJ. 719: ibn Reccb. c1lSlihrae. s. 13: ibn ｒｩｾＮ＠ Hidii.l'l'tii ·/-Jl/iic/ehid. I. 325: ibn COzey. cl-A.(l\'anln. s. 99: $irbini. .\fllp.lli '1-Jl/lIhlac. Ill. 9Y. Buhi'll\. ｊＮﾷｱｾｩｴｲ［＠ '/-kIl1l7 '. Ill, 95. !sltim Hukuku Eserlerinde Amnu A1allarmm Ele ａｬｭｾＱ＠ ··72 dagltmaYlp, rakabesini beytUlmal ic;in ahkoyabilecegi ifade edilmek'tedir. Bu durumda 263 min arazinin bir klsml bu tUr topraklardan meydana gelmektedir . 2- Fetih esnasmda hakkmda ne yaplld@ bilinmeyen ye dolaYlslyla statUsU belli olmayan arazi. 3- Maliklerinin mirasr;:lslz vasiyetsiz ve borr;:suz blmelerinden dolaYI beyttilmale intikal eden arazi. Mid arazilerin bnemli bir klsml bu ki, bzelIikle Hanefi mezhebine gore, deylet ｢｡ｾｫｭ＠ ｾ･ｫｩｬ､＠ meydana ｳ｡ｹｾ＠ ｧ･ｬｭｩｾｴｲＮ＠ Sbyle yoluyla fethedilen araziler konusunda muhayyerlik hakkma dayanarak bunlan asIl sahiplerinin ellerinde onlann miilkii olmak iizere blraktIktan sonra bu arazilerin sahipleri mirasr;:l blrakmadan ollip giderlerse, bu takdirde arazinin rakabesi beyttilmalin olur ye siiresiz bir kira akdi ile tebeaya kiraya yerilir. ｩｾｴ･＠ 264 tadlr . 4- ｚ｡ｭｾｬ＠ mirl arazinin temelini esas itibariyle bu ｡ｮｬｙｉｾ＠ ｯｬｵｾｴｲｭ｡ｫﾭ ile malikleri me<;hul hale gel en arazi 5- Kuru mlilkiyeti beytulmale ait olmak Uzere yetkili makamm izniyle ihya edilen arazi 265 . Hazine arazilerinin kuru miilkiyeti deylete aittir ye tasarruf diizenlenmektedir. Bu arazilerin ｩｾｉ･ｴｬｭｳ＠ manh doneminde en miikemmeI ｾ･ｫｬｩｮ＠ 263 ｡ｬｭｾｴｉｲＲＶＮ＠ tarihi ｾ｡ｲｴｬｮ＠ ｾ･ｫｬｩ＠ da etkisiyle ｧ･ｉｩｾｲｫ＠ de deyletr;:e Os- AK'nun onemli bir Iasml bu arazi- Maverdi. e1-Ahkiilllii 's-su/{fmiyye. s. 17-l: Ali Haydar, .)'erh-i Kiinfll1-i Ariizf, s. 3 t 260; Mardin, Toprak Hukuku, s. 19; Cin, OSlIIol111 Toprak Duzeni, s. 62; Barkan, "Miilk Topraklar ve Sultanlann Temlik HakkI. .. ", s. 17l. 264 Maverdi, e1-Ahkfilllll 's-su/tal1iyye. s. 243: ibn Abidln, Reddu '1-lIluhtiir, IIJ, 256; Barkan, a.g.IIl., s. 172-173. Bazl hukuk<;:ular Irak. Sam ve Mlslr arazilerinin, asIl sahiplerinin yok olmaslyla miri niteligi kazanan arazilerdcn oldugUllU ilerc siirmcktedirler (Bkz. ibn Niiceym, el-Bahr: V, 114; ibnii'I-Hiimam. Fethu'l-kadir. V. 182-283; ibn Abidin, a.g.c., Ill, 255-256). 265 dc ｩｾ｡ｲ｣ｴ＠ cdildigi iizerc, 1274/1858 tarihli AK'ndan sonra ihya Ozcl mallar kOllllSU ｩｾｬ｣ｮｲｫ＠ vc ihya cdcne yalIllz tasarmf hakkl ｢ｬｲ｡ｫｩｭｾｴ＠ edilcn arazilcrin rakabcsi dc\'lcte ait ｳ｡ｹｬｩｮｾ＠ (Bkz. Ali Haydar, n.g.c .. s. 21-22: Mardill, n.[!,.c., s. 12; Bcrki, Toprak Hukuku. s.78). 266 Osmanh imparatorlugllnda fcthcdilen mcmlckct topraklanlllll dcvlctc ait oldllgunu vc digcr miilklcrdcn ayn hiikiimlcrc tabi tutuldugllnu gostcrcn bclli ｢｡ｾｨ＠ vcsika. kanullllclllclcrdc Ebussuud Efcndi tarafllldan yazlldlgl kaydcdilcn bir hiikiim surctidir ki. bll hiikmiin ash allllan hukuk<;lInlln cl )'a/.Isl)'la BlIdin Dcftcri'nin ｢｡ｾｉｬ＠ ｹ｡ｺｬｩ｜ｾｴｲＮ＠ Vcsikallln Inllhtcvasl i<;:in bkz. Barkan. 'Tiirkiyc'cic Toprak Mcsclcsinin Tarihi Esaslan". s. 129 vd. Islam Hukuku Escrlcrilldc Aa11111 A1allarmm Ell! ａＡｬｮｴｾＧＢ＠ ' 73 Ierin tasarruf huk.'Uku ile iIgilidir267 , Klsaca ifade etmek gerekirse. Osmanhlar zamanmda bu araziler bir bakuna kiralama usuluyle (tImar/dirIik) yetkili Ialdlgl ｫｩｾｬ･ｲＮ＠ tefviz 268 tasarruf hakkml suresiz olarak nama hakkI ｫｩｾｬ･ｲ＠ denilen bzeI bir ｳ｢ｺｬ･ｾｭ＠ ｫｩｾｬ･ｲ＠ ｩｾｉ･ｴｬｭｲＬ＠ Devletin ile bu topraklar uzerindeki devretmektedir. Bu ｾ･ｫｩｬ､＠ topragm yararIa- devredilirken onlardan topragm bedeline yalan miktarda ｰ･ｾｩｮ＠ bir para almmaktadlr ki buna tapu veya muaccele denilmektedir. Bundan sonra da her yIi topragm uIiinunden ｢ｾｵｲ＠ denilen 1I2'sinden 1110'a kadar miktar ahnmaktadlr ki, buna da miieccele adl verilmektedir Bu ｾ･ｫｩｬ､＠ topragm tasarruf hakkIm elde eden ｫｩｾＬ＠ ､･ｧｩｾｮ＠ 269 nispette bir diger • tasarruf hakkmm kendisine sagladIgI yetki sonucu, araziyi elde bulundurma, kuIlanma ve yararIanma haklanna sahip oIdugu gibi, yararIanma hakkmI uc;:uncu ｫｩｾｬ･ｲ＠ ferag etme yetkisine de sahiptir. Bu hak, mutasarnfin vefatl halinde kanunun gbsterdigi nispetIerde mirasc;:I1anna intikal etmektedir. Bununla birlikte, mirl arazinin kuru mulkiyeti devlete ait oldugu ic;:in mutasarnfm bunu etkileyecek olan satma, vakfetme, ｢｡ｧｉｾｬｭＬ＠ hukukl ｩｾｬ･ｭｲ､＠ vasiyet etme, rehin gibi bulunma yetkisi yoktur. Aynca mid arazi cebrl icraya da konu 01270 mamaktadlr . isHim hukukc;:ulan beyttilmale ait arazileri yetim mallanna; ybneticilerin beyttilmal malIan uzerindeki tasarruflanm da veli ve vas in in yetimin mal! uzerindeki tasar- 267 268 269 270 AA '/1 un en onemli klsmllll ｬ･ｾｫｩ＠ eden 8-90. maddeleri, mid arazinin tasarruf, ferag, intikal ve mahlU1at ｾ･ｫｩｬＱｲｮ＠ diizenlemektedir. hukuki niteligi ｬ｡ｲｴｾＱｨ､Ｎ＠ Bllnllnla birlikte, lefviz ｩｾｬ･ｭｹ＠ dogan Tefviz ｩｾｬ･ｮ＠ yararlanma (Iasarruf) hakkllun bllgiinkii hukuk alYlSllldan kira, inlifa veya miilkiyet hakl(l olmaylp, aynl hak bcnzcri kcndine ozgii bir hak oldugu aglrhkh ｧｯｲｩｾ＠ olarak kendini bilgi ｩｾｮ＠ bkz. Ali Haydar, .yerh-i Ka/1u/1-i Arazi. s. 32; Mardin. Toprak gostermektedir. ｇ･ｮｩｾ＠ Hllkllku. s. 15 vd,: Barkan. "Tanzimal vc Arazi Kallllnnamesioo.". s. 16; Cill, Osman!l Toprak Dazcni. s. 102-110. ｇ･ｮｩｾ＠ bilgi ilYin bkz, AK md. 3: Halis ｅｾｲ･ｦＮ＠ ｋｩｬＯｾｶ｡ｴＭｉ＠ .yerh-i Aanu/1-i Arazi, s. 75 vd.; Ali Haydar, a.g./! .. S. 32: Mardin. Toprak H,,/iuku. s, 15 vd.: Barkan, a.g.m .. s. 4 vd; Cill, a.g.c., s. 97 vd, Miri arazinin Icf\'iz. lasarmf. fcrag yc inlikal hiikiimlcri hakklllda dclayll bilgi ilYin bkz. .'1/\ md, 3.8-90: Halis ｅｾｲ｣ｦＮ＠ n,g,C'oo s, 24 \'d,; Mardin. Toprak Hukukll. s. 15 Yd.: a.mlr.. Ahknlll-I Ara::;, s, 28 yd,; Barkan. n,g,m,. s, 55 yd,: Cin. ()s/IIn,,!I Toprak fJii::(,l1i. s, 64 Yd.; 49 yd,: Karaman. Islalll HU/illku, Ill. 7:'-75, Islc1m Huk"k" Eserlerinde Kam" Mallarznzn Elc ａｉＯｬｾ＠ 271 ruflanna benzetmektedirler . Bu baglamda hazineye ait topraklann bzel ｫｩｾｬ･ｲ＠ 74 ｴ｡ｲｬｾｭｫ､Ｎ＠ lik ediIip edilemeyecegi meselesi de tem- Konu klasik kaynaklarda esas ｳ｡ｴｬｾｭ＠ ye temliken iktamm caiz olup olmamaSl tizerine temellendirilmektedir. islam ｨｵｫｾｬ｡ｮｭ＠ buytik yogunlugu hazine arazilerinin bzel itibariyle hazine arazilerinin ｫｩｾｬ･ｲ＠ ｳ｡ｴｬｾｭ＠ yeya temIiken iktaml uygun bulmamakla birlikte zaruret ye maslahatm gerektirmesi halinde bunun caiz oldugunu da Kabul ･ｴｭｩｾｬｲ､ＲｮＮ＠ Osmanlt dbneminde meydana getirilen hukukl duzenlemelerde de deyletin slkmtlya ､ｴｩｾｭ･ｳ＠ yarannm gerekli ktlmasI hallerinde miri arazilerin bzel mi.ilkiyete ｧ･ｹｩｾ＠ ｳ｡ｴｉｾＬ＠ ya da kamu bedelsiz temlik gibi yollarla ｫ｡ｮｵｬｾｴｭｲＲＷＳＮ＠ Bu arada mirl arazilerin kazandmcl zaman ｡ｾｬｭ＠ ile iktisabmm da mtimktin oldugunu belirtmek gerekir274. b) Devlete ait sanayi tesisleri ve ticari i§letmeler islam hukukunda deylet, kamu sektbrti slfatlyla, bzel ｫｩｾｬ･ｲ＠ gibi ekonomik ye ti- cari faaliyetIere kattlabilir. Bu hukuk sistemine gore, bzellikle karhhk oranmm olmasl sebebiyle ozel sektbrtin yatlflm yapmaya ｹ｡ｮｾｭ､ｬｧｉ＠ !$ alanlannda gtintimtiztin geyerli deyimiyle kamu iktisadi ｴ･ｾｫｩｬｲ＠ gbstermesi mtimktin hatta gereklidir 275 . ｩｾｴ･＠ ､ｴｩｾｫ＠ bazl tiretim ye hizmet kurularak faaliyet daha yok gtintimtizde onem kazanan bu fun A.bidln. Reddu'I-lIIuhtlir, III, 258: Belatunusl, Tahriru'l-makal, s. 140-144; fun Niiceym. elBahr, V, 114; Mecelle md. 356: Barkan, "Miilk Topraklar ve Sultanlann Temlik Hakkl ... ", s. 158 vd. 2n Burada aynntIlanna girmedigimiz bu konu hakkll1da bkz. Ebfi Yusuf, el-Hank, s. 57-58: Ebfi Ubeyd, el-Emval, s. 99 Yd.: Maverdi. el-Ahkamu's-sultdniyye, s. 241 vd; ibn Niiceym, el-Bahr, V, 114-115; a.mlf.. "Beyanti'l-iktaat...", Resailu jbn Nuceym, s. 144 vd; Belatunusl, Tahriru'l11lakal, s. 158-159; 203. 240 vd: ibn Abidln, a.g.e., II1, 257, 265-266; Ali Haydar, ,)'erh-i Kanun-i Arazi, s. 15 vd.: Halis ｅｾｲ･ｦＮ＠ Kulliyaf-I ,'jerh-i Kanul1-i Araz[, s. 53 vd.; Berki, Toprak Hukuku. s. 74: Mardill. Ahkalll-I Am:[, s. 8-12; Barkall, "Mtilk Topraklar ve Sultanlann Temlik Hakk!...", s. 159: Turall. "ikta", /4 . VIII. 949-959; Demir, jstam Hukukunda Miilkiyet, s. 215 vd.: Safak, h.Mm Am:i fIlIkllku. s. 201 vd.: Cin, OS11lanlz Toprak Duzeni, s. 28-30: Karaman, jslrilll HllkllkIl., III. 71 \·d.: Akgiindiiz, Vakif, s. 445 vd.: ａｴ･ｾＬ＠ "Toprak ve islam'·. s. 212 vd.: Abbadi. el-Milkiyye. I. 325 Yd.: Klllb. Ni:a11lii 'I-Mare, s. 332 vd. 273 AK md. 2. 121: Meccl/c md. 356. 271 274 275 Miri arazi icrill ｺ｡ｬｮｾＱｉ＠ siircsi 10 scne olarak ｢ｮｧｯｲｩｬ｜Ｑｾ＠ (Bkz. Mecel/e md.1662: Zcrkil. cl-FlkhiJ ＧｉＭｪＬｾｴ｡ｬｦ＠ m. 230: Cin. a.g.!' .. s. 375 vd; Dcmir, a.g.e., s. 62). . ｋＮｲｾ＠ Fcnccri. "cl-Islam \'c 'I-mi IkiyyClii' I-miizdcvice ... ". s. 116-117: Mlsri. Usfilii 'l-ikli.\"(1d. s. 73-74: ZclIillll. el-EII/\'{il. s. 102-105. isl:lm Ekonol1li sislcmindc kamll scklbriiniin ycri konllsllllda ｧｃｬｩｾ＠ bilgi i<;ill bkz. Kahf. "c1-KI1;1'u·I-f1lllmi'l-iklis;ldl ... ". s. 113 vd. isltil11 Hukuku Escrlcri"dc Aal11U !\fallarmm Elc ａｉＱＯＬｾ＠ gibi ｴ･ｾｫＮｩｬｲ＠ de hazine mallannm bir ｹ･ｾｩ､ｮ＠ ｯｬｵｾｴｲｭ｡ｫ､Ｎ＠ 75 Bugunden arnek vermek gerekirse, haralar, tohum Islah istasyonlan, uretme yiftlikleri, kaglt. bez. selUloz. demir yelik fabrikalan, elektrik, su. havagazl tesisleri bu tur mallar arasmda saYllabilir. c) Hizmet maIlarl Devlet kamu hizmetIerini yUrliturken bu hizmetin vasltasl olarak bazl mallara ihtiyay duymahadlr. Bu ihtiyay islftm devletinin ｫｵｲｬｾｮ､｡＠ ｭｩｾｴｲＮ＠ itibaren kendini hissettir- Sazgelimi, Hz. Peygamber (s.a.) zamanmda elyi heyetinin konaklamasl ic;in ev ･､ｩｮｬｭｾ＠ ye yaplmmda Allah Rasfilu bizzat ｹ｡ｨｾｬｴｲＲＷＶＮ＠ Benzer ｾ･ｫｩｬ､＠ beyrulmal ic;in kulIamlan binalar Hz. Peygamber daneminden itibaren yapIlmaya ｢｡ｾｬｮｭｴｉｲＲＷＮ＠ Hz Omer'in (La.) Mekke'de dart bin dinara bir ev satm alarak oraYI hapishane olarak kullandlgl rivayet edilmektedir278 . Kaynaklar, Hz. Ali'nin de ｫ｡ｭｬｾｲ､ｮ＠ "Nftfi" isminde bir hapishane yaptlrd@m, fakat bunun pek saglam olmamasl sebebiyle hlrslzlar tarafindan delinerek ic;ine girildigini, bu yUzden de bazl mahkfimlann firar ettigini, bunun uzerine onun "Mahyes (yeya Muhayyes ya da Serahsl'ye gbre 279 mahbis )" admda ｴ｡ｾｮ＠ ye c;amurdan mustahkem bir hapishane binasl yaptIrdlgml 280 bildirmektedirler ｢｡ｾｬｭｴｉｲＲＸＱＮ＠ . Vilayetlerde yali konaklan da ilk defa ｲ｡ｾｩ､＠ halifeler daneminde ibnu'l-Esi'r (b. 63011232), Hz. Omer'in Basra ye Kfife ｾ･ｨｩｲＱｮ＠ 282 kurarken birer cami ile birlikte vali ic;in de bir bina yaptIrdlgml belirtmektedir . Musluman hukumdarlardan hastane kuran ilk 283 kaynaklarda zikredilmektedir . 276 ｫｩｾｮ＠ de Velid b. Abdulmelik oldugu Ketlanl, c/-Tcrti/ibu'l-idfiriyyc (O::cl), n, 202; Yeniycri, hlfil1l 'da DCl'Icl Biitgcsi, s. 343. Yeniycri. a.g.c .. s. 46 yd. 278 Ibn Kayyim. cf-Turukll'l-hukl1liyyc. s. 103; ibnti'I-Htilllalll. Fcthu'l-kadir, V, 375; Ibn Abidin. Rcddii'I-lJIuh/fir, IV. 313; Keltanl. ct-Tcrtifibii'l-idnrzvyc (O::c/). 11,57: Hamidullah. ls/a1ll Pcygalllbcri. It 194. 279 Scrahsi. cl-lIfcbsul. XX. 88. 280 . . . Ibnii'I-Hiimam. Fcthll·l-kadir. V. 375; Ibn Abidill, a.g.c .. IV. 313: Kcltiini. a.g.c .. II. 55; Billllcn. Aallllls, Ill. 34; HamiduIlah. a.g.c .. 1/, 194. 281 HUSSilll1l.AmpAdlllil1islmliol1. s. 43; Ycnir;cri. a.g.c .. s. 339. 2ie ibllii'I-Eslr. cl-I\{lIl/il. 11. 529. 2X3 !-\.cll{1II1. a.g.c .. 11. 2W. 277 islcim Hukuku Eserlerinde KG/nu Afallarmm Elc ａｬｭｾ＠ ' 76 Tarihi surer;: ir;:erisinde kamu hizmetIerinin yogunluguna paralel olarak bu hizｯｬｵｾｴｲ｡ｮ＠ metlerin YasltaSlnJ ｲ［Ｚ･ｾｩｴ＠ hizmet mallarmda da hem sayl hem de tikr;:e artan oranda bir ｧ･ｬｩｾｭ＠ olarak git- kaydedildigi g6rillmektedir. Gunumuzde de, hukumet, belediye, karakol, okul binalan, k6y odasl, hastane ya da diger saghk tesisleri, kutilphane, kitaphk, askeri koruganlar, hailer, adliye saraylan, cezaeyleri ye diger kamu hizmetlerinin yapllmasmda gerekli olan ye kamu hizmetinin yiiriltillmesinde bUyiik katklsl olan ｴ｡ｾｭｬｲ＠ ye Hazine maIlannm ｲ［Ｚ･ｾｩｴｬ＠ ｴ｡ｾｭｺ＠ maIlar hizmet malt kategorisini ile ilgili bu 6zlil ar;:lklamalardan sonra lann konumuz olan kamu mallan ile ｩｬｾｫｳｮ･＠ ｯｬｵｾｴｲｭ｡ｫ､Ｎ＠ ｾｩｭ､＠ de bu mal- klsa bir g6z ataltm. Hazinenin sahip oldugu biitiln mallar sonur;: olarak karnuya aittir. Deylet ｢｡ｾｫｮｭ＠ beytulmal iizerinde ｾ｡ｨｳｩ＠ bir hakkl yoktur. Onun beytillrnal iizerindeki yetkisi bir kamu yetkisidir; dolaYlslyla tasarruf ye harcamalan kendi istegine bagh 01maYlp karnu yaranyla smlrltdlr284 . Kamuya bakan bu yonunden dolaYl beytillmal mallannm tilrniinii ｧ･ｮｩｾ＠ manada kamu mallanndari saymak miimkiindiir. Nitekim bir- taktrn islarn hukuku eserIerinde beytillmal mallan da dahil, kamu yaranna olan biitiln mallan ifade etmek iizere kamu (amme) mallan, ｭｩｾｴ･ｲｫ＠ 285 kullamlmaktadlr mallar gibi deyimler . Dururn boyle olmakla birlikte, beytillmal mallan bazl aytlardan dar ye teknik anlamda karnu maIlarmdan aynlmaktadtr. Hatta bu konuda beytillrnal mallannm kendi ｹ･ｾｩｴｉｲ＠ arasmda da farkhhklar soz konusudur. Bu itibarIa dar ye teknik anlamdaki kamu mallanyla ｩｬｾｫｳ＠ aylsmdan beytiilmal mallarmm ｹ･ｾｩｴｬｲｮ＠ klsaca tahIiI etmek yerinde olacakttr. Hazine mallannm onemli bir klsmml ｩｾｬ･ｴｭｲ＠ tedaviil kabiliyeti ye ｩｾｬ･ｴｭ＠ 284 285 ｯｬｵｾｴｲ｡ｮ＠ mali mamelek, araziler, tesis ye taw aylsmdan esas itibariyle ozel maHara ben. BcHltunusi, Tahriril'l-lIIafial, s. 174-176: ｚ｣ｲｫｾｉＬ＠ el-Flfihil'I-Isliimi, Ill. 258: NcbhflIl, eIhticahu'l-ccmiii. s. 397: Mlsri, A dalclii tcv:ii 's-serve.fi 'I-islalll, s. 145 vd.: Yunus, el-Milkiyye, s. 213-214: Erkal, "Bcytiilmal" DiA, VI. 92. . s. 43: Bclalunusi. a.ge .. s. 251: Ncbhan. n.g e., s. Bkz. Ibn Tcymiyyc. d-Elllvalii ＧＱＭｬｉｩｾﾷｴＨｲｫＬ＠ 397: Zcrkfl. a.g.c .. Ill. 220-2JO: Mlsri, ｡ｽｾＮＨＧ＠ .. s. 145: Slddlki, islfim Del'/('/illde Mali rap I , s. 91: Dcmir. isliilll !!uk"klllula A1iilkiyct. s. 53 \'d.: Fcndoglu, TeJllcl!!aklar. s. 170 \'d. h:lam Hukuku Eserlerindc Kamu Afallarmm Ele ａｬｭｾＬ｜＠ ' 77 zemek'tedir. Ki!?iler bu mallardan dogrudan dogruya yararlanamazlar. Amlan mallar kapital degeri \'e verimi ile ancak dolaylJ olarak kamu hizmetlerinin gbrulmesine yaramaktadlrlar Bu ye!?it maIlarda mevcut kamu yaran bu malIann aymlan ile degil maliyet ve klymetleri ile ilgilidir.2!>6 Bu olgu iyinde hazinenin sahip oldugu bu nitelikteki mallan dar ve teknik anlamda kamu mallanndan saymamlz mtimktin degildir. Genel kural boyle olmakla birlikte, hazineye ait bazl arazilerin hukukl niteligine ili!?kin islilm huk.llkyulan arasmda tartl!?malar vardlr. Bu ｴ｡ｲｬｾｭ＠ daha ziyade fetih yoluyla elde edildikten soma mtisltimanlar namma ya da beyrulmal adma vakfedildigi ileri sUrtilen hazine arazileri etrafmda ｹｯｧｵｮｬ｡ｾｭｫｴ､ｲＮ＠ ozellikle Hanefiler ､ｬｾｭ｡ｫｩ＠ Yukanda da deginildigi gibi, islam hukukyulan arazinin bazl hallerde mUsliimanlar namma veya beytUlmal adma vaklf oldugu ｧｯｲｵｾｕｮ＠ savunmaktadlrlar. Bu ｧｯｲｵｾｴ･ｮ＠ hareket eden muaslr islam hukukyulanndan bazIlan da bu ｾ･ｫｩｬ､＠ vakIf sayIlan arazi287 lerin kamu mallan zUmresine dahil oldugunu ileri siirmektedirler ｹ･ｾｩ､ｮ＠ arazi . $u halde amlan hukukl statUsUnUn ne oldugu aylklanmaya muhtay gozUkmektedir. Meseleyi aydmhga ｫ｡ｶｵｾｴｲｭ＠ aylsmdan, oncelikle burada geyen vaklf tabirinin ne anlama geldigini tespit etmekte yarar vardlr. islam hukukyulan buradaki vakIf tabirini iki ｾ･ｫｩｬ､＠ aylklaml!?lardlr: Birincisi; buradaki vakdtan kaslt, arazinin bUtUn miisltimanlar iyin baki kalmasl, haracmm ahnarak kamu yaranna harcanmasl ve buna hiykimsenin miinhaslran malik olamamasldlr. Bundan otUrtidUr ki, amlan arazilerin satIlmasl, vakfedilmesi ve benzeri 288 tasarruflar caiz degildir . ikincisi; vaklftan kaslt, sozkonusu arazmm taksim edilmemesi, oldugu gibi blrakIlmasl ve rakabesi Uzerinde devamh bir haray vergisinin konulmaSldlf. Bu sebeple ismi vakIf da olsa, bu arazi satIlabilir ve vakfedilebilir. Bu ｡ｮｬｹｾ＠ 286 287 288 ｋｲｾＮ＠ gore mUslUmanlann Zerbl. el-Flkhii 'l-i,1aI/lI, Ill. 228: Dcmir. jslfllllllllkllku. s. 61. . Bu ｧ｢ｲｩｾ＠ i<;in bkz. Ncbh;ln. cl-lttica!/II'I-ccJl/fIf. s. 225-232: Abbc1d'i, el-;\Ii1ki, ...ye. I. 252: MISTL ＨｾＧ｜ｦｩｉ＠ ·/-hlisad. s. 45: Fcnccri. "c1-islillll \·c·l-milkiyyclii'l-llliizdcvicc ... '·. s. 113-114: Dcmir. a.g.c .. s. 21 X. M;J\"crdi. cl-.. lhkal/lii ＧｳＭｬｩｾ｜ＺｉｽＨＬＮ＠ s. 174: ibn Kudfll1lc. CI-:\/II,r!.lIf. 11. 719: Bulltll!' ｊＮＺＨＧｾ｜ｷ＿ｦｩ＠ '1krnii·. Ill. 9·L RcmIi. /1/ilriiy('lii 'I-Jl/llhliic. VIII. 77: Abbfld1. n.gC' .. I. 321. jsltim Hukuku Eserlerinde Kamu Alallarmm Elc ａｬｭｾＱ＠ 78 bu arazideki haklan arazinin bizzat aymna degil haracma yani araziden elde edilen gelire taalluk etmektedir 289 . Her iki anI amI ile de bu konudaki vaklf tabirinin, bir vakIf hukukl terimi olan "vaklf muamelesi" ile aym olmadlgl kesindir. Su kadar ki, buradaki vakIf, Osmanhlann uyguladlgl mid arazi rejimine ve ozellikle mid araziye ait gelirlerin belli bir haYlr cihe290 tine tahsisi demek olan tahsisat kabilinden vakfa yok benzemektedir GOrOldugu gibi, mirl arazi ile diger mezheplerin "muslUmanlara vakIf' ｡ｮｬｹｾ＠ arasmda hemen hemen hiy fark yoktur. Her ikisinde de arazinin kuru mulkiyeti devletin elindedir ye deylet araziyi camaktadlr. ｋｩｾｬ･ｲｮ＠ ｩｾｬ･ｴｭｹ＠ yermekte ye gelirini kamu yaranna har- her ikisinden de yararlanmasl gelirleri yasltaslyJa yani dolayh olarak ｧ･ｲｹｫＱｾｭｴ､ｩＮ＠ Farkhhk olsa olsa yaklf denilen arazilerin temlik edileme- mesi, ahlllp-satIlamamasmda soz konusu olabilir. Ancak, yaklf tabirini ikinci anlamda izah edenlere gore bu da caizdir. Nitekim tarih boyunca uygulama da hep bu dogrultuda ｯｬｭｵｾＬ＠ bu araziler ahlllp ｳ｡ｴｉｬｭｾ＠ ye ｶ｡ｫｦ･､ｩｬｧｭｾｴｲＲＹＮ＠ Hatta, vaklf tabirini birinci anlamda anlayan ve bu arazilerin alIm-satlmllll caiz gormeyen hukukyular bile, 292 onaylamasl halinde mi.ilkiyetin sabit olacagml belirtmektedirler . hakimin bu ｳ｡ｴｬｾ＠ Benzer ｾ･ｫｩｬ､＠ bu hukukyulannda iyinde bulundugu biryok islam hukukyusu, bazl yoneticilerin bir ｾ･ｫｩｬ､＠ ozel ｫｩｾｬ･ｲｮ＠ geri alma ｧｩｲｾｭｬ･ｮ＠ ｹｯｮ･Ｑｴｭｩｾｬｲ､ＲＹＳ＠ ｾｩ､･ｴｬ＠ ｫ｡ｲｾｬ＠ mulkiyetine geyen beytulmal arazilerini tekrar ｹｬｫｭｾ｡ｲ＠ ye bu yoneticilere yogun ･ｊｾｴｩｲｬ＠ . Buradan da ｡ｮｬｾ､ｧ＠ gibi fetih yoluyJa elde edilen ve muslumanlara yaklf oJdugu belirtilen araziler de dahil olmak uzere beytulmaJ arazilerini dar anlamda kamu mallanndan saymak oldukya gUy gozukmektedir. Bize gore, kJasik kaynaklardaki teorik 289 29{1 291 ＲＹｾ＠ -:!J:' . Jbn Kayyim, lada '1-/IIe 'lid, Ill. 118-119; ibn Tc),miyye, el-jJltiylirliW ＧｉＭｩｬＯｾｶｹ｣Ｌ＠ s. 71 'den Akgiindiiz. VaJ.4. s. -l29: Abbcldi. ｣ｬＭａＱｩｫｾｶｹＮ＠ I. 321-322. ｋｲｾＮ＠ Akgiindiiz. l'of.4. s. 430. . Ibll KlIdiimc. cl-.\/uj!n/. 11. no vd: ibn Kayyim. Ziidii 'I-/l/c 'lid. Ill. 118: Abbiidi. a.g.c .. s. 322 vd. ibn KlId,II11C. cl-.\/U'p.III. 11. 723: Karafi. cl-Fiinik. IV. -l: Abbiidl, a.gc .. s. 324. ｇ｣ｮｩｾ＠ bilgi ir;in bkz. ibll Abidin. J<cddii 'I-mull/lir. Ill. 258-259: Abbfldi. a.g.c .. I. 329 Yd. is/full Hukuku Eser/erinde Ka1ll11 Afallarmm Ele A/mIJI 79 izahlarda ve ka\Tam1a!?tlrmadaki farkhhklara ragmen beytiilmale ait arazilerin hUk.llki stattileri arasmda pratikte hel11en hiybir aynhk sozkonusu degildir294. Hazine l11allanndan geriye hizmet mallan kalmaktadlr. Bilebildigimiz kadanyla klasik islam hukuku eserlerinde hizmet mallan kavramml dogrudan ifade eden bir kelime bulunl11adlgl gibi, bu mallann hazine mallanndan ayn mustakil bir stattisuniin varhgmdan da soz edilmemektedir. Bu sebeple hazine maIlan iyin uygulanan genel htiktimler hizmet mallan iyin de geyerli 294 ｯｬｭｵｾｴｲＮ＠ Fahri Demir, kamuya ait topraklan, devletin, rakabe miilkiyeti ile ikta edebilecegini ilk savunan caiz zatm fun Abidin oldugunu, ondan ewel de ibn Niiceym'in iki kat kIymetIe ｳ｡ｴｬｾｭ＠ savundugunu belirterek her iki mliel1ifin ｧｯｲｴｩｾｮ､･＠ de isabet ｯｬｭ｡､ｾ＠ olacagl ｧｯｲｴｩｾｬｮ＠ kanaatini sergilemektedir. (Demir, js/am Hukllkllnda Mu/kiyet, s. 215). Ona gore, islam iilkesine ｫ｡ｴｉｬ､ｊｾ＠ slfada sahipJi iken sonradan, mesela sahibinin varissiz OIumu ile beytiilmale intikal eden topraklar, kamu miilkiyetine gec;:er. Bu topraklann idaresi beytillmaldaki menkul mal idaresine benzemez. Gayrimenkul mal idaresine benzer. Onun ic;:in bu topraklar, rakabe miilkiyeti ile kill1seye temIik edilemez. Bu topraklan kamu namma devlet ｩｾｬ･ｴｲＮ＠ Gelirini kamu hizmetlerine harcar. Burada devlet ｢｡ｾｫｭＬ＠ tJpkl yetimin mahm idare eden veH gibi ttirJu saglayamama gibi bir zaruret davranacaktlr. Yetimin velisi, yetimin nafakasml ｢｡ｾｫ＠ olmadlkya, yeti me ait gayrimenkulii satamadlgl gibi, kamuya ait gayrimenkulli de muslull1anlar (kall1u) bu manada llluhtay olmadlkc;:a devlet ｢｡ｾｫｬＱ＠ satamaz... (a.g.e., s. 218) Fahri Demir'in sow edilen toprak ｹ･ｾｩ､ｮ＠ ll1iilkiyetinin devlete mi yoksa kamuya llll ait oldugu konusundaki son derece dakik tespit ve degerlendirll1elerini takdir etmekle birlikte baZl noktalarda itirazlanUllZ1l1 oldugunu da beIirtmemiz gerekmektedir. Demir, sow edilen topraklann idaresinin beytulmaldaki menkul mal idaresine benzemedigini, gayrimenkul mal beytulmale ait ､ｾｧ･ｲ＠ gayrimenkullerin idaresine benzedigini soylemektedir. Bu ｧｯｲｴｩｾ･ｮＬ＠ idaresinin menkul mal idaresine benzedigi manaSl C;:lkmaktadlf ki, bu dogru degildir. Aksine beytiihnale ait biittin topraklar ｢｡ｾｬｮｧ｣［Ｚｴ＠ beri kamu hukuku kurallanna gore ､ｬｩｺ･ｮｾ＠ ve diger mallardan ayn hukuki rejime tabi ｯｬｭｵｾｴｲＮ＠ Benzer ｾ･ｫｩｬ､＠ sadece sow edilen topraklar ait biitlin topraklar kamu namIIla devlet tarafmdan ｩｾｬ･ｴｭ＠ ve geliri kamu degil, ｢･ｾＱｩｬｭ｡＠ hizmetlerine ｨ｡ｲ｣ｮｵｾｴｊＮ＠ MiielIifin bu Wr topraklann rakabe miilkiyeti ile kimseye temlik hakh bulabiliriz. Zira klasik islam hukukyulanndan da bu ｧｯｲｩｾ＠ edilemeyecegi ｧｏｬｩｾ＠ savunanlar ｯｬｭｵｾｴｲＮ＠ BUllllnla birIikte yukanda da belirttigimiz gibi uygulama bunun aksine ｯｬｭｵｾｴｲＮ＠ Kaldl ki. bu topraklanll temlik edilemeyecegi ｧｯｲｴｩｾｵ＠ benimsense bile bu onlarm kamu miilkiyeti adl altlllda devlct Illiilkiyetillden ayn bir kategoride yer almaslJlI gerektirmez. BlI olsa olsa de\'lctin sahip oldllgll Illallar lizerindeki tasarruf yetkilerinill farkh oldugunu ifade eder. Bir diger iliraz 1l0klaSl da ｾｬｉ､ｵｲＺ＠ MOellif. devlel ｢｡ｾｫｮｬｵ＠ bu topraklar iizerindeki yetkisini, yClilllill mal1l1l idare cdcll \'clinin yctkisinc bcnzclcrek bu lopraklanll dcvlet ｢｡ｾｫｬ＠ tarafllldan ｳ｡ｬｾＱ＠ zarurcl vc Illaslahal' ｾ｡ｲｬ＠ baglamaktadlf. Esascn yukanda da dcginildigi ),ctimin vclisi gibi davranmasl gcrcgi sadcce bll topraklar iyin degil. iizere de\'let ｢｡ｾｫｮｬ＠ devlcle ail biitiin malIar ic;:in dc gcycrlidir. Zira bu malIar dcvlcl ｢｡ｾｫｬｮ＠ ｾ｡ｨｳｩ＠ miilkii olmaylp. tamanu son lahl ildc kalllllya aillir. Bu itibarlil dcvlct ｢｡ｾｫｮｬ＠ dcvlclc ait biitiin mallardaki lasarrunannda kalllll yaraTIIll g6zclmck Illccbllriyctindcdir. Klsaca soylclllek gerckirsc. Demir'in kanaalinin aksinc sozii cdilcn toprak yqidi ilc bcytiillllalc ait digcr lopraklar araslIlda csas ｩｬ｢｡ｲｾＧＱ｣＠ hir fark yoklllr vc bu topraklan kalllll miilkii adl altlllda devlcl miilkiindcn ayn bir staliidc saYllIak bil.cC yerindc degildir. lshil1l Hukllkll Eserlerindc Kal1lll Afallarmm Ele AhnIJI 80 Meseleye kamu mallan aylsmdan bakddlgmda ise ｾｵ＠ degerlendirme yapIlabilir: Hizmet mallan bir kamu hizmetinin gOriilmesinde kullamlan ve bu hizmetin vasltasml ｴ･ｾｫｩｬ＠ eden mallardlr. Kamunun bu mallardan yararlanmasl dogrudan dogruya olmaYlp dolayhdlr. Bu ayldan bakIldlgmda hizmet mallan ile kamu maIlan arasmda onemli bir nitelik farkl ｹ｡ｲ､ｬｾＵＮ＠ Ancak bazl hizmetlerde, hizmetIe onun vasltasl olan mal, birbi- rinden aynlmasl imkanslz derecede ｫ｡ｹｮｾｭｴ､ｬｲＮ＠ Bu gibi haIlerde, hizmetle onun bir unsuru, bir tamamlaYICl paryasl haline gel en aynm ayn ayn hukukl rejimlere tabi olmasma imkan yoktur. Hizmetin niteligi bu aymlara da sirayet eder ve onlann da aym hukukl htildimlere tabi olmasml gerektirir. Teknik sahadaki ｧ･ｬｩｾｭｲ＠ kamu hizmetleri tizerinde etkisini gosterdikye hiz- metle vasltasl arasmdaki bu baghhk da c;ogalmaktadlr. Dtin herhangi bir binada yilriiti.ilen faaliyet bugun ozel bir mekana ihtiyay gosterince, kamu hizmetleri bakImmdan bin a hizmetin bir unsuru haline gelmektedir. Sozgelimi dtin slradan bir bin a kolayca hastane veya okul haline getirilebildigi halde, bugtin hastane olacak bir binada biryok teknik ｾ｡ｲｴｬ＠ aranmakta, bu ｾ｡ｲｴｬｮ＠ ｴ｡ｾｬｭｹｮ＠ yet yilriitulememe1..1:edir. Benzer ｾ･ｫｩｬ､＠ ilmi birtaklm ozel ｾ｡ｲｴｬ＠ bir binada hastaneye ait bir faali- bugtin okul yapIlacak binalarda da pedagoji aramaktadlr. Guntimtizde belki bir zablta ｴ･ｾｫｩｬ｡ｭＬ＠ nufus veya vergi dairesinin herhangi bir binada ｣［｡ｨｾ｢ｩｬ･ｧ＠ zablta ｩｾｬ･ｲｮ､＠ tertibata sahip binalara ihtiyac; gosterecektir Bu itibarla, bir kamu hizmetine kilde ｢｡ｧｬｮｭｾ＠ soylenebilir. Ancak gori.ilen teknik i1erIeme belki pek az zaman sonra bu ｩｾ＠ 0 296 bir ic;in de ozel . hizmetin esasb bir unsurunu ｴ･ｾｫｩｬ＠ edecek ｾ･ﾭ blllunan hizmet mallannm kamu mall sayIlmasl ve kamll mallannm sahip oldugu ozel koruma ayncahklanndan faydalanmasl ontinde islam hukukllnun genel ilkeleri aC;lsmdan bizce herhangi bir engel yoktur. Nitekim, bugunkti hllkllkta hizmet mallan kategosinde degerlendirilen bazl mallar klasik islam hukuku eserlerinde 295 ｾｘＩ＠ Hizmet llIallaruun hllkuklniteligi ｣［Ｚ｡ｧ､ｾ＠ hllkuk sistcllIlcrindc de ihtilaf konusu ｯｉｭｵｾｴｲＮ＠ Tiirk hukukunda hizmct maIlanmll kall1l1 maIlanndan oldllgll yoIlInda kll\'Vclii bir kanaat buIlInmakla birliktc. bll maIlann nc olc;:iidc kamll mall katcgorisinc girdigi ｴ｡ｲｬＱｾｭ､＠ (Bkz. Onar. Marc lfukuku. II. 130 I \·d.: a.mlf.. "AllImc Emlaki Tcorisi ... ", s. 481 vd.: Diircn, idarc Hukuku. s. 10 Yd.: DlIrall. Ui(/i. "Kamllsal MaIlann 01 c;:iitii" , s. 50-52: Balta. "Kalllll Mallanndan Yararlanma .. .'·. s I J 8). ｋｲｾ＠ Onar. a.f!..c .. 11. DO:l- J:\(I·L a.mlr.. a.g.. III .• S. 482-483. jsl{1/1l Hukllkll Eserlerinde Kamu Alallarltllll Ele ａｬｴＯｾＱ＠ kamu mallan olarak kabul ｵｹｧｬ｡ｮｭｾｴＱｲＮ＠ ･､ｩｬｭｾ＠ ·81 ve bunlara kamu maIlanna uygulanan hilktimler Camiler, medreseler, hanlar, ribatIar, tekke ye zaviyeler buna ornek gosterilebilir. Fakat, burada dikkatten kaylfllmamasl gereken husus ｾｵ､ｲＮ＠ hukuku eserlerinde kamu maIJ olarak ｩｾｬ･ｭ＠ Klasik islam goren bu maIIar, orgiltIil ye sistemli bir kamu hizmetinin Yasltasl olarak degil, hizmetin konusunu dogrudan dogruya yararlandlgl aymlar olarak ele ｴ･ｾｫｩｬ＠ edecek ｾ･ｫｩｬ､＠ halkm ｡ｬｭｾｴｲＮ＠ Biltiin bunlar gozonilnde tutularak, bugiln hizmet maIIan adl aItmda kamu mallannm bir ｹ･ｾｩ､＠ olarak degerlendirilen bazl maIlar bu ｹ｡ｨｾｭ､＠ da kamu maIIan kap- samll1da ele alll1acak ye dolaYlslyla ilerde ilzerinde tekrar durulacakttr. 5. Kamu Mallan islam hukukunda mallann ilgili ｫｩｾｬ･ｲ＠ aylsmdan yaprJan tasnifinde hem mahiyeti hem de ken dine ozgil hukukl rejimi itibariyle yukanda incelenen mal tiirlerinden farkh ｢ｾｨ｡ｬＱ＠ bir mal kategorisi yer almaktadlr ki bu, genel olarak gtintimtizde kamu mallan deyimi ile ifade edilen maIIar zilmresine ｫ｡ｲｾ､ｬ＠ gelmektedir. islam hukuk sisteminde kamu mah olarak kabul edilen malIar yok ye ｹ･ｾｩｴｬ､ｲＮ＠ Y oIIar, akarsular, meydanlar, yaylaklar, ｫｉｾｬ｡ｲＬ＠ ｹ･ｾｭｬｲＬ＠ ｹ｡ｲｾｬＭｰｺ＠ yerleri, harman yerIeri, mezarhklar, mer' alar, mabetIer, hanlar, keryansaraylar, baltahklar hep bu nite- Iikte malIardandlr. Tezimize konu ettigimiz bu malIar ye hukukl rejimleri bundan sonraki boltimlerde ｧ･ｮｩｾ＠ ye aynntlh bir biyimde tetkik edilmeye ｹ｡ｨｾ､｣ｫｴｬｲＮ＠ •• • •• •• IKINCI BOLUM iSLAM HUKUKUNDA KAMU MALLARININ HUKUKi REJiMi iSLAM HUKUKUNDA KAMU MALLARININ HUKUKl REJiMi Bu bblumde islam hukukunda kamu mallanna ｩｬｾｫｮ＠ gene! hukumler tetkik edile- cektir. Kamu malt kavraml ve hukuki dayanagl, kamu malt niteliginin kazamlmasl ve kaybedilmesi, kamu mallan uzerindeki hakkm niteligi, kamu mallannm hukuki bzellikleri ve kamu mallanndan yararlanmanm gene! ilkeleri bu bblOmun belli bir Slra ve sistematik yeryevesinde ｩｾｬ･ｮ｣ｫ＠ temel konulanm ｯｬｵｾｴｲｭ｡ｫ､Ｎ＠ ince!emeye kamu malt kavraml ve hukukl dayanagl konusu ile ｢｡ｾｬｭ｣ｫｴｲＮ＠ I. KAMU MALI KA VRAMI ve HUKUKi DAYANAGI A. KAMU MALI KA VRAMI Hukuki teknik bir terim olarak kamu malt deyiminin ne anlama geldigini aylklamak ve belli bir tarif ortaya koymak iyin klasik kaynaklarda kamu mal! mefhumunu ifade eden birtaklm kavramlann tahlil edilmesi yararh olacakttr. Aynca kamu mal!m aYlrmaya yarayan kriterlerin neler oldugunu tespit etmek de yapllacak tarifin ｯｬｵｾﾭ muna katkl saglayacaktlr. 1. Klasik Eserlerde Kamu Mahlll ifade Eden Kavramlar Klasik islfun hukuku eserlerinde kamu mallan her ne kadar konu olarak ｢｡ｾｴｮ＠ beri ｩｾｬ･ｮｭ＠ ise de, kamu malmlll net bir tarifi yapIlmadlgl gibi, bilebildigimiz kada- Kamll Afallarmm Hllkuki Rejimi . 84 nyla gunurnuz hukukundaki anlarnlyla "kamu rnah" deyirnine tarn ｫ｡ｶｲｮｬｾｴ＠ da soz konusu ｯｬｲｮ｡ｾｴＮ＠ ｫ｡ｲｾｬｨ＠ gelecek bir Bununla birlikte amlan eserlerde kamu rnallanm ifade eden birtaklrn ka\Tamlara ｳｬｫｾ｡＠ ｂ｡ｾｨ｣ｬｮ＠ rastlarnak rnurn"'i.indur. ｾｵｮｬ｡ｲ､Ｚ＠ a) Erfak ve ir·rak Aym anlarnda kavrarnlar olan bu iki kelimeden birincisini Maverdi, ikincisini ise EbG Ya'la kulIanmaktadlr ' . Adl gegen kavram her iki muellif tarafindan da, "insanlarm ｾ｡ｲﾧｊＭｰｺ､＠ oturulacak yerlerden, caddelerde yo)cular ｩｾｮ＠ blrakl- lan alanlardan, meskun yerlerin etrafmdaki bo§ sahalardan ve konak yerlerinden ｯｲｴ｡ｫｬｾ＠ yararlanmasl,,2 ｾ･ｫｬｩｮ､＠ tammlanmaktadlr3 . Hem Maverdi hem de EbG Ya'la, bu kavramm muhtevasml Uv kIslmda incelemektedir. Birinci klslm ｹ･ｲｬｾｩｭ＠ alanlannm kaynagl gibi yerlere; ikinci kISlm, ｹ･ｲｬｾｩｭ＠ mulke konu olan arazilerin) etrafindaki ､ｬｾｭ｡ｫｩ＠ sahra ve yollerde konak yeri, su ｢ｯｾ＠ merkezlerinde evlerin ve emlakin (ozel alanlara; uvuncu klSlm ise ana ve tali yol- larm vevresine ozgudur. Adl geven muellifler her bir kIslmla ilgili hukumler hakkmda aynntlh bilgi vermektedirler. Aynca cemaatin ve ilim adamlannm cami ve mescidlerden 2 3 ｶ･ｾｩｴｬ＠ ｾ･ｫｩｬＭ Maverdi. e1-Ahkiimu 's-slIltaniyyc, s. 233: Ebu Ya 'Hi, cl-Ahkiimu 's-sultliniyyc, s. 222. Maverdi, a.g.c., s. 235; Ebu Ya'la, a.g.c .. s. 222. Klasik kaynaklarda crfak anlallllIlda killli zall1an mcI'll ftic kelimesi kullallllmaktadtr. Meraftk bir ｩｾ＠ ve ncsncye izafetIe "mirfak"lIl c;;oguludur. Mirfak, dirsek anlanunlll ､ｬｾｉ｡＠ kullalllldlglllda, yararlallllan ｾ･ｹ＠ dCll1cktir. Mcraliku'd-diit· dcnildiginde, cvin abdcsthanc. llllltfak. kuyu, avlll gibi yararlallllall b6liill11cri ｡ｮｬｾＱｫｴ､ｲＮ＠ Mcralilm'l-bilad dcnildigindc dc. halklll ortak bir ｾ｣ｫｩｬ､＠ yararlandlgl ycrlcr akla gclmcktcdir (Bkz. ibn ManzfJr, Lisnnu'lamb, X. 118-119: CcYhcri. es-."itluih: IV. 1482: MlItarnzi, el-Mllif.rib, L 339-340: ASlIll Efcndi. hmI/US Terciiml'si. Ill. 861). Yinc bll bll kclilllcIcrlc a)'11I k6ktcn olan irlifak kcIimcsi, Icknik alllamda irtifak hakkllll ifadc cllllcktc isc dc. csas itibariylc gcncl olarak islifadc ctmc mallaSllla gcllllCktc vc klasik kaynaklarda c;;ogunlukla bll manada kullallllrnaktadlr. "cl-l\1iirtcfali" yararlallllan ｾ｣ＩＧ＠ m:lllaSll1a gcImcktcdir kclilllcsi dc kClldisilldcn istifadc cdilcn. ortak bir ｾ｣ｫｩｬ､＠ IX, (Bkz. Ma\'crdi. a.g.c .. s. 235-2)6: NcvcYl.l<m·:a. IV. 359. 3W, 363: Mcrgilliini. ｣ｬＭｊｩ､ｻｾｉＧＨＬＮ＠ .1: ibn Abidill. Rcddii "I-lIIulltnr. V. 278). Kamll Afallarznzn HlIkukf Rejimi 85 lerde yararlanmasl da bu kavram iyinde ､･ｧｲｬｮｩｭｾ＠ ye aym ｢ｾｨｫ＠ altmda bunlar- dan yararianmamn ilkeleri de ｡ｙｬｫｮｭｾｴｲＴＮ＠ Dikkat ediliise gerek Maverdi ve gerekse EbG Ya'Hi irfak yeya erfak ic;:in bazl brnekler vermekle yetinmekte, bu kavramm muhtevasma giren burun cuzleri kapsar ｡ｮｬｾｉ＠ nitelikte bir tamm yapmamaktadlf. Fakat yerilen brneklerden bulunmaktadlr ki, 0 da ilgili 5 masma konu olmasldlr . ｾ･ｹｬｲｩｮ＠ herkesin ｭｩｬｾｴ･ｲｫ＠ ortak bir tema ye genel bir DolaYlslyla kamunun ortak bir ｾ･ｫｩｬ､＠ ｾ･ｫｩｬ､＠ yararian- yarariandlgl biltiln mallan errak kayraml ic;:ine dahil etmek milmkundilr. Bu durumda errak kayraml, AK'nda metruk arazinin bir klsml olarak dilzenlenen herkesin yararlandlgl arazilere denk ､ｩｬｾｭ･ｫｴｲＶＮ＠ Metruk arazinin bu ｣［Ｚ･ｾｩ､＠ doktrinde arazi-i miirfaka adlyla aml- maktadlr ki, Mayerdi' ye EbG Ya'la'mn kulland@ kavramlarla ｩｬｾｫｳ＠ bu tarz bir ｫ｡ｹｲｭｬｾｴＱ＠ 7 son derece yerinde g6zilkmektedir ､ｵｾｮｴｩｬｧ･＠ . b) Harim Kamu mallannm bir klsmlm ifade etmek ilzere yaygm bir ｾ･ｫｩｬ､＠ kullamlan kay- ramlardan biri de harimdir. Harim, sbzlilkte asla dokunulmayacak ye ｩｬｾｭ･ｹ｣ｫ＠ tarzda haram olan ｾ･ｹ＠ ｾ･ｹｩｮ＠ (akarm) ｾ･ｙｲｳｩｮ､＠ 8 anlammdadlr . Kelime kaynaklarda teknik bir terim olarak; "bir ye yoresinde bulunup ondan tarn olarak yararlanmaYI miimkiin kllan hukuk ye meraflk,,9 ｾ･ｫｬｩｮ､＠ tammlanmaktadlrIO . islam hukuku eserlerinde harim, birc;ok nesneye izafe edilerek kullamlmaktadlf. S6zgelimi, bir 4 5 6 8 9 J(I ｹ･ｲＱｾｩｭ＠ biriminin harimi, eyin hartmi, kuyunun harimi, kaynagm MaverdL el-AhkiW/a ＧｳＭｬｉｦＨｪｮｾＺｶ･Ｌ＠ s. ＲＳＵＭＷｾ＠ Ebfi Ya'la, el-AhkOma's-slIltfmzvye, s. 226-227. Aynca ｫｲｾＮ＠ Halis ｅｾｲ｣ｦＬ＠ ,5'erh-i Kiin[m-i Ariizf.. s. ＲＭＴｾ＠ Ziyauddin. ,5'erh-i Kiinul1-i Ara::i. s. 1921. ｋｲｾＮ＠ KUlb. Xi::iimu 'I-idiire. s. 209. AKmd.5 ｋｲｾＮ＠ Halis ｅｾｲ｣ｦＮ＠ a.g.e .. s. 23-24: Ziyclllddin, a.g.e .. s. ＲＰＭＱｾ＠ 366, 373. ion ManzlIr. Lisill1U 'I-arab. XII. 125: Fc)'yfllll1. el-Afisbiihll 'I-mlln/r. s. 51: ASlIll Efcndi. Kmlllis Tcrca/llcsi. IV. 232. I1ulwk "C mcrilfJl, burada gcncl olarak irtifak lI1uhtc\,alJ biiliin haklan ifadc ctlllck iizcrc hClllcn hCIllCll qanlamda kllllallllan iki kcliI1lcdir. Bu kanallllafln farkh kullanllll vc anlallllan ic;in bkz. Hacak. irlUrrk Ilaklnn, s. 33.-36. Ncvc\'l. Rm·::n. IV. 3,18: RCIIlIi. ,\'i//(7yclii'I-lJIlllltiic. V. nL ibn Abidin. a.gC' .. V. 279: AIi H<lydar. f)iircrii 'I-It IIkkrilll , Ill. 557. Kamll .Hallarmm Hllkuki Rcjimi 86 haIimi, nehrin harimi, kanahn harimi, agaylann harimi, bu eserlerde farkh harim rurleri olarak yer almakta ye bunlarla ilgili hukumler ayn ayn tetkik edilmektedir. Fakat, buｹ･ｾｩ､＠ rada konumuzu dogrudan ilgilendiren harim bu nedenle diger harim ｹ･ｾｩｴｬｲ＠ birimlerinin harimi olup, lizerinde durulmayacaktlr II . islam hukukyularmm hemen tamaml, bir ｹ･ｲｬｾｩｭ＠ sinde yer ahp, halkmm ｹ･ｲｬｾｩｭ＠ ｯｲｴ｡ｫｬｾ＠ merkezinin yeYresinde ye yore- yararlandlgl baltahk, mezarhk, yopluk, mesirelik, yocuklar ir;in oyun mahalleri, toplantl yerleri, meydanlar, caddeler, harman yerleri, hayyanlann otianma, sulanma, dinlenme ye bannma yerleri, namazgah, pazar-panaYlr alanlan, su yollan, konak gibi yerIerin ozel mulkiyete konu oIamayacagl ye inhisaIi ｫｩｾｬ･ｲｮ＠ oIarak ozei tasarrufuna terkedilemeyecegi hususunda ｧｯｲｵｾ＠ birligi iyerisinde- dirler. Bu gibi yerler meyat araziden sayIlmaz. CtinkU kendilerinden halihazlrda yararIamlmakta ye bunlara yore sakinlerinin hakIa taalluk etmektedir. Oysa iIgili bolUmde de belirtildigi gibi bir yerin meYat arazi sayIlabilmesi ir;in herhangi bir ｾ･ｫｩｬ､＠ yarar- Ianma konusu oImamasl ye "kimsenin hakkmm taalluk etmemesi" gerekmektedir. DolaYlslyla ｹ･ｲｬｾｩｭ＠ dan dahi ozel ｾ｡ｮｴｬｭ＠ ｧｕｹｬ･ｾｴｩｲＬ＠ ｫｩｾｬ･ｲ＠ birimlerinin haIimi ihya edilemedigi gibi, deylet yetkilileri tarafinikta oIarak yerilemez. Zira bunlann ihyasl yore sakinlerinin yaonlan SlkmtIya sokarI2. Amlan bumn bu ozeIIikIer bu gibi yerle- rin kamu mal! niteligini ortaya koymaktadlr. Bu ｾ･ｫｩｬ､＠ herhangi bir ｹ･ｲｬｾｩｭ＠ biriminin haIimini ｴ･ｾｫｩｬ＠ eden ye halkm ortak bir biyimde yararlandlgl yerIerin dokunulmazhgl herkes tarafindan geneI bir kuraI oIarak 11 ｉｾ＠ Harlmler konllsllnda aynnllh bilgi i<;:in bkz. EbG YllSllf, cl-Harae, 100-10 1; Klldame b. Ca' fer, el-Harac, s. 249-250: Davfldi, el-Ell/vol, s. 55-57; ibn Hazm, eI-Muhallii, X, 81-82; Maverdi, el-Ahkiimu ＧｳＭｬｴｩｮｾＩｹ･Ｌ＠ s. 238: EbfI Ya'lii. e/-Ahkiimii ＧｳＭｬｴｩｮｾｶｹ･Ｌ＠ s. 225: ｾＧｩｮｬｺＬ＠ elMuhe::::eh. I. 555; ScrahsI. el-Mcbsut, XXIII. 162 vd.: Ncvcvl. Ravza, IV, 348 vd.: Rcmli, Nihiiyclii'I-lI/llhtoc. 336 vd: Buhiiti. Kq§'a/ii 'l-kll1a', IV, 192: Aynl, el-Binaye, XL 332 vd.; Zcylai, Tcby/n. VI, 36-39; Ezhcrl. CCl'ahirii'l-iklfl, 11, 202: Scmih, MilkiyyeW'l-ard, s. 127 vd.: Ali Haydar, Diirerii'l-hllkkam, HI. 557 vd. EbfI Yusuf. a.g.l'oo S. 63: ｾ｡ｬｩＬ＠ cl-Om, lII. 264; EbfI Ya'lii, a.g.eoo s. 217, 220; Davudi, clel-Miil1e:::ch, L 554: Nc\'cvl, Ral':a, IV, 348, 349: a.mlf.. cl-A1ecmu', XVI. Ell/vol. s. 52: ｾｩｲＬｬｺＮ＠ 121: ibn KlIdilmc, cI-Aftl/!.ni. VI. 151: Rcmli. ,\'i!UlyCfii'I-1I111htiic, V, 334,335: Zcyla'i, Tchyin, VI. 36: Ezhcri. ('c\'(lhirii'l-iklf/. H. 202: ibn MnOih, cI-Miibdi', V, 250-251: Hatl<ib. A!cl'o17ihii'I-('clf/, VI. I I: Kasalll. Ikda'i, VI. 194: BlIhfltl. !\q',I'I!(ii '/-kllla', IV, I X7; Ayni. ('/HiI/(7yC. Xl. 330-DI; Mcydfllli. c/-UiMh, I. 220-221: Mcc('/lc md. 1271. Aam" Mallarmm H,,/.:,,/.:f Rejimi . 87 benirnsenrnekle birlikte, bu yerlerin smm ye hukuki niteligi noktasmda hukukc;:ular arasmda birtaklrn ｹ･ｲｬｾｩｭ＠ Bir smIrIm ｧｯｊｩｾ＠ ayniIklan rneydana biriminin (umran) hariminin smm aym zamanda meyat arazinin de ｴ･ｾｫｩｬ＠ etmektedir. Bir ｢｡ｾｫ＠ yerde meyat arazi ｢｡ｾｬｭｫｴ､ｲＮ＠ ｩｾｬ･ｲｮ＠ ｧ･ｬｭｩｾｴｲＮ＠ anlatlmla, harlm saYllan toprak kesiminin bittigi isHirn hukukc;:ulan bu konuyu esas itibariyle ihya konu olacak rneyat arazinin smIrIm tespit etrnek arnaclyla ele alrnaktadlrlar Ebfi Hanife ye Ebfi Yusufa gore ister bilfiil yararlamlsm, ister yararlamlrnasm umrana yakm yerler hari'm sayIllr ve ihya edilernez. Bu hukukc;:ulara gore umrana yakm yerler hakikaten yararlanma konusu olrnasa bile hukmen yararlanma konusudur. <;unku bu yerler her zarnan ic;:in yararlamlrnasl kuwetle muhtemel yerlerdir. Bu yerlerden halihazlrda yararlamhp yararlamlmadlgl hususu kimi insanlann anlayamayacagl derecede kapah bir ｾ･ｹ､ｩｲＮ＠ Bu yUzden herkes ic;:in ｡ｮｬｾｉｲ＠ bir olc;:u olarak yakmhk- I3 uzakhk kriterini esas almak gerekir . Kaynaklar Hanbelilerden bir riyayetin de aym l4 dogrultuda oldugunu bildirrnektedir . Malikilere gore umrana yakm olup halihazlrda yararlanma konusu olrnayan yerlerin prensip olarak ihya edilmesi mumkundur; ancak bu yerlerin yararlanma konusu olup olrnadlgmm tespiti aC;:lSlndan ihya ic;:in deylet yetkilisinin ｧｯｲｩＮｾ＠ masl gerekir yararlanma $afiiler 15 ｾ｡ｲｴｬ＠ 16 . Bundan ｡ｮｬｾ､ｧｭ＠ ye onaymm alm- gore, Malikl hukukc;:ular da hari'rn ic;:in halihazlrda aramaktadlrlar. , Hanefilerden imam Muhammed 17 ye Hanbelilerin 18 mezhep ｧｯｲｩＮｾｵ＠ ka- bul edilen bir riyayetine gore, umrana yakm yerler halihazlrda bilfiil yararlanma ko- 13 14 15 17 IK Serahsi. el-Mebsut. XXIII. 166: ibn Kudame. el-Mugnf, VI. 152: Zeylai, Tebyin. VI, 36; Babcrti. eI-indye, IX. 317 vd.: Mcydilni. el-Lilh6b. 220-221. ibn Kud,lmc. eI-KiiJi, 11, 436: Mcrdfivl. el-insiij VI. 361: ibn Miiflih. el-Milbdi '. V, 251. Malik b. Encs. el-Miit/evvene. IV. 377: Bad. el-Miin/eM. VI. 28-29: Hatlab. Mevdhibil 'I-celil. VI. 11-12: ｈ｡ｲｾＱＮ＠ ｊｍＬｽＢｾｶ｣Ｎ＠ VII. 70: ibn Ciizcy. el-Kavanin, s. 222. $afii. el-Olll. 264-265: 272-273: Mavcrdl. el-AhMlllii's-sultnniyye, s. 223: ibll Kudamc. elA/ugni. VI. 152. Scrahsi. £'I-Mchsftl, XXIII. ](i6: ZcylaL Tch.l'in. VI. 35: Bfibcrll. cl-iJ1(lyc. IX. 3 18. Ebil Ya ·Ia. ('/-:lh/.:lllllii 's-slIl/aniYI'£,. s. 220: ibn KudfllllC. cl-Muj!,nf. VI. 152: ibn Miiflih. c1Aliibll!·. V. 251: Buhflll. Kq}IYii 'I-kind '. IV. 1X7-188: Mcrdfld. cl-insdj VI. 3W. Kamu A1allarmm Hllkllki Rejimi . 88 nusu degilse harim sayIlmaz. Bunlar mevat arazidendir ve aynca bir izne gerek 01makslzm ihya ile bzel miilkiyete girebilir. Demek oluyor ki. islam ｨｵｫｾｬ｡ｮ＠ bir yerin harimini belirlemek uzere iki blyiit ileri surmektedirler. Bunlardan biri halihazlrda yararlanma konusu olmasl, digeri ise yakmhk-uzakhk kriteridir. ikinci kriteri esas alan hukukylllar da yakmhk ve uzakhgm hangi esasa gbre tespit edilecegi nok1:asmda ｾ｡ｲｴｬｮｭ＠ zinin ｧ｢ｲｴｩｾ＠ aynhgma ､ｵｾｭＺ［＾ｬ･ｲｩＮ＠ Mevat ara- aylklarken de deginildigi uz.ere Ebfi Yusufuzakhk yaSfml, umran yerIe- rin kenanndan gur sesli bir itibaren ｢｡ｾｬｴｭｫ､ｲ＠ ｾ｡ｨｳｭ＠ bagmnasl halinde, bu sesin ki, uygulamada genellikle bu ｧ｢ｲｴｩｾ＠ mezhebine gbre, hayvanlann otlamak iizere ｳ｡｢ｨＭｫｾｭ＠ ｩｾｴｬ･ｭｹ｣ｧ＠ noktadan tercih edilmi:;>tir I9 . Malikl gidip geldikleri saha yakm saYlhr; bundan btesi uzak hiikmundedir20. Bu konuda belkide en fazla tercihe ｾ｡ｹｮ＠ ｧ｢ｲｴｩｾ＠ uzakhk ve yakmhgm tespitinde orfe ｢｡ｾｶｵｲｬｭｳ＠ ongorun Hanbeli hukukyu- lanD goru:;>iidur. Onlara gore, bu gibi yerlerde re'y ile tahdit konulamaz; tahdit ancak teykifi olarak konulabilir. Seriatm bu konuda bir tahdidi olmadlgma gore, orfe ｢｡ｾﾭ 21 vurmak en dogru yoldur . ａｮｬ｡ｾ､ｧ＠ kadanyla bir yerin hariminin smm konusllnda herhangi bir nass mev- cut degildir. DolaYlslyla bu konll iytihat sahasma girmektedir. Hanbemerin amlan ｧｯｲｴｩｾｵｮ＠ biraz daha ｧ･ｬｩｾｴｲｫ＠ Bu nedenle, bugun iyin bir yerin harimini beJir- leme yetkisini, merkesi ya da mahalli idarenin takdir yetkisine blrakmak kanaatimizce en uygun yol olacaktif. Y ･ｲｬｾｩｭ＠ birimlerinin harimi uzerindeki hakkm niteligine gelince, kaynaklarda bu konuda net ifadelere rastlamasak da islam hukllkyulannm konuyu ele ｡ｨｾ＠ den bun un, halkm ｯｲｴ｡ｫｬｾ＠ biyimlerin- kullandlgl diger malJar gibi kamuya ait oldugu ye yararla- nanlar aylsmdan ilerde de aylklanacagl uzere umumi ortakhk niteliginde ye ibahe karakterli bir yetki dogurdugll ｡ｮｬｾｭｫｴ､ｲＮ＠ 19 ::fJ ｾｉ＠ Nitekim kaynakJarda harim niteligin- Ma\'crdi. el-Ahk6mli's-sulliillil'Ve'. s. 231: Scrahsi. c1-Mchsfil, XXIII. 166; Zcylal. Tehvin, VI, 35: HarazIllI. cl-K!fiiyc. IX, '2: ibn Abidin, Rcddii'I-/IIl/hliir, V. 278: Ali H;lydar. Diircrii'lIlIIkk6111. Ill. 5-lS. B;ld. cl-:\Iiill/('liii. \"1. 2CJ: Hall;lb, .\/c\"(iliihii 'l-c('/fl. VI, 11. ibll Kud;lIllC. cI-.1/II.!!.lIi. VI. 1-l2: ibn 1\ Wnih. ('/-.\/iihdi '. V. 251. Kamu Afallarmm Hukuki Rcjimi 89 deki yerlerin dokunulmazhgl ifade edilirken bunlarm tlpkl yollar ve nehirler gibi 01dugu belirtilerek kamu mall niteligi ar;:lkr;:a vurgulanmaktadlr kapsanundaki yerlerden yore sakinlerinin ･ｾｩｴ＠ ve ortak bir 22 Bunun anlaml, harim . ｾ･ｫｩｬ､＠ yararlanma haklan- nm varhgldlf. Ancak yine kaynaklann verdigi bilgilerden bu yetkinin sadece yore halkma mahsus oldugu, ｢｡ｾｫ＠ yerlerde oturanlann buralardan yararlanma haklanmn bu- lunmadlgl ｡ｮｬｾｉＱｭｫｴ､ｦＮ＠ iJerde kamu mallannm ｲ［Ｚ･ｾｩｴＱ＠ bolilmilnde ele ahnacak olan ve AK'da de hilkme baglanan bir klslm halkm yararlandlgl kamu mallannm bir bolilmilniln hukuki zeminini harim kapsammda degerlendirilen mallar Bazl hukukc;:ulara gore ise, ｹ･ｲｬｾｩｭ＠ ｯｬｵｾｴｲｭ｡ｫ､ｦＮ＠ biriminin harimi ilzerinde yore sakinlerinin daha gilc;:lil yetkiJeri vardlf. Bu yetkinin bir nevi millkiyet hakkl oldugu belirtilmektedir. Ancak bu ｧｯｲｩＮｾｴ･＠ ｢ｾｭ｡＠ olan hukukc;:ular da bu hakkm ｾｩｲ｢＠ hakkmda oldugu gibi tek 23 satlm akdine konu edilemeyecegini ifade etmektedirler r;:ular amlan hak unsurlanm ｴ｡ｾｬｉｮｳ＠ ｲ［Ｚ･ｾｩ､ｮ＠ da- belirli bi)' cemaat lehine 24 23 24 Demek ki, bu hukuk- muhtemelen -dar ve teknik anlamdaki irtifak hakkmlll biltiln de gerl endirm ektedirl er 22 . ｫｵｲｬｭｾ＠ il·tifak hakkl olarak . Bkz. Zeylal, Tebyin, VI, 36; Aynl, el-Biniiye, XI, 331-332. Kasani yaptIgt arazi taksimatInda, yararlandtgt yerleri miibah arazinin bir ｹ･ｾｩ､＠ olarak baltaltk, mer'a gibi halkm ortak bir ｾ･ｫｩｬ､＠ olarak ele almaktadtr (Bedii'i, VI, 193). Burada miibah deyimi miilk araziye ｫ｡ｲｾｴｬ＠ kullarulmakta ve yararlananlar aytsmdan iblihe karakterli bir yetki dogurduguna ｩｾ｡ｲ･ｴ＠ edilmektedir. Yoksa bu deyim sozii edilen arazilerin mevat arazide oldugu gibi ozel miilk edinilmesinin serbest oldugu anlanl1nda ｫｵｬｉ｡Ｑｭｴｾ＠ degildir. Reml!, Nihiiyetu '1-l1Iuhtiic. V, 334: $ebramelIisi, Hii:jiye, V, 334. Kasani, her ne kadar bir beIde halkmlll belde ､ｴｾｬｉ｡＠ ｯｲｴ｡ｫｬｾ＠ yararlandtgl yerlerin mevat olllladtgtlll, buralann ttpkt evlerinin finiist gibi belde halklIllll hakkt oldugunu soyleyerek harlm kapsanl1na giren yerler iizcrinde bel de halkllllll kuvvetli bir yetkisinin bulunduguna ｩｾ｡ｲ･ｴ＠ etlllekte ise de, devanl1nda "miisliimanlar iyin onsuz olmaz Olyiisiinde ihtiyay duyulan tuz mahalIeri, neft, zift gibi maddelerin ytkttgt arazilcr de ay1l1 niteliktedir; yiinkii bunlar miisliimanlann umumunun hakktdtr.." demek sureliyle bu malIar iizerindeki hakklll umumi ortakhl{ nileliginde oldugunu aylkya belirtmckledir (Bedii 'i, VI. 194). Maverdi ve Ebii Ya'15, melindc de temas edildigi gibL crrak (veya irfiik) yeryevesinde olmak iizere "hal'imii'l-cmsar (ycrJqim mCI'kczlcrinin harimi)" diye bir kavramdan soz elmeklc ve yapllklan aylklalllalarda bu kavramlll evlerin ve ozel arazilerin (emlak) yevresindeki ｢ｯｾ＠ alanlan ifadc ctligini bclirtmektedirler. iki miiellife gore de. buralardan ｢｡ｾｫｬｮＱ＠ yararlanmasl miilk sahiplerinc zarar vcriyorsCl buna engel olunur; miilk sahibine zmar \'crllliyorsa bu takdirdc buradan ｢｡ｾｫｬｮＱ＠ yararlanmasl iyin miilk sahibindcn izin ahlllp ahnmayacagl konusunda iki ｧｯｲｩｾ＠ vardlr. Bir ｧｯｲｩｾ･＠ gorc. llliilk sahiplcri izin vcrmcsc bilc ｢｡ｾｫｬｮ＠ bu ycrlcrdcn yararlanabilir. (:iinkii buralar ortak yararlauma alanlandtr (mirfak); ｾ｣ｹｬｲ､＠ biitiin insanlar ｣ｾｩｴ＠ yararlanmCl hakkllla sahiptir. miilk sahiplcrinin ihtiyael ､ｬｾｉ｡ｫｩ＠ gore isc, bll yerlcrdclI miilk sahiblcrinin izni olmaksIZln ｢｡ｾｫｬｮ＠ ikinci ｧｯｲｩｾ｣＠ yararlanmasl caiz dcgildir. ('iinkii bll llIallar ozcl cmlakc tabi olup sahiplcri buralarda onccliklc kullanma "c tasarrllf hakkllla sahiptir. Gbriildiigii gibi, Ma"crdi vc Eh!. Ya'lfi, bu ycrlcrin Aamll llfallarmm Hukuki Rejimi ··90 ｂ｡ｾｴｮ＠ beri yapdan aylklamalardan ｡ｮｬｾ､ｧｭ＠ gore. islam hUJ...llkyulannm ｧ･Ｑｩｾﾭ tirdikleri harim kavraml kamu mallannm onemli bir kismml iyine almaktadlr. Bununla birliJ...-te, sadece ｹ･ｲｬｾｩｭ＠ birimlerinin ｾ･ｶｲｳｩｮ､＠ yer alan kamu mallanm kapsamasl; madenler, akarsular, uzaktaki konak yerleri, su kaynaklan, daha pekyok kamu mah ｹ･ｾｩ､ｮ＠ ､ｬｾ｡ｲ＠ ｾ･ｨｩｲｬ｡ｳ＠ yollar gibi blrakmasmdan otiiri.i bu kavramm kamu mah methumunu biitiiniiyle temsil etmekten yoksun oldugu soylenebilir. c) Hlma Arapya h-m-y maddesinden "korumak, menetmek, yasaklamak" anlammda bir masdardlr. Fakat genellikle ism-i meful olan mahm'i (mahmiyyun) manasmda kullamlmaktadIr ki, sozliik manaSl itibariyle, dokunulmaz, ｩｬｾｭ･ｺＬ＠ ｫｯｲｵｮｭｾ＠ nesne de- mektir25. Kelime Tiirkye'de "koru, koruluk" tabirleriyle ｫ｡ｲｾｉｬｮｭｴ､ＲＶＮ＠ HIma, hukuki bir miiessese olarak da ｹ･ｾｩｴＱ＠ tiimiinii goz oniinde tutarak kisaca ｾｯｹｬ･＠ ｾ･ｫｩｬｲ､＠ tarif ･､ｩｬｭｾｴｲＮ＠ Bunlann bir tarif yapmak miimkiindiir: "Him miibah bir araziyi kamu yararml gozeterek belirli hayvanlarm otlamasl tahsis edip koruma altma almaktrr"n. Tariften ｡ｮｬｾｴＱ｣ｧｉ＠ limesi hukuki bir ｩｾｬ･ｭ＠ ifade edecek ｾ･ｫｩｬ､＠ a, ｩｾｮ＠ iizere burada hIma ke- masdar manasmda kullamlmaktadlr. An- cak eklemek gerekir ki hIm a deyimi, islam hukuku eserlerinde sozliik manasma uygun olduk<;:a ｮ･ｴｬｾｩｲｭｫ､Ｎ＠ Birinci ｧｯｲｩｾ･＠ gore, harim hukukl niteligi konusundaki ｧｯｲｩｾｬ･＠ kapsamll1daki yerler kamu mahdlr ve bunlar tizerinde umumi ortakhk niteliginde bir hak miilk sahiplerine oncelik vermekte ve bu hakkl bir nevi irlifak hakkl gibi vardlr. ikinci ｧｯｲｩｾＬ＠ etmekte fayda vardlr. 0 da ｾｵ､ｲＮ＠ Hemen gormektedir. Ancak bu noktada bir hususa daha ｩｾ｡ｲ･ｴ＠ ｡ｮｬｾｴ｣ｧ＠ iizere Maverdl ve Ebl1 Ya 'la'nUl kullandlgl anlamda harim kavraml yukanda anlatllan harim kavranundan daha dar kapsamhdlL Ger<;:ekten de, bu iki mtiellif harimden ozel miilklerin civanlll kastederken, YUkandaki harlm kanaml biitiin olarak ｹ･ｲｬｾｩｭ＠ birimlerinin <;:evresin"i anlatmaktadlL Bu yiizden iki kanam araslllda mahiyet farkl bitlu'nmasa da en azmdan bir kapsam farklllln varhgl kcsindir. Bu nokta goz onUndc bulllndllruldugunda, ozel miilklerin hemen ｢ｩｴｾｧｮ､｣＠ yer alan ｢ｯｾ＠ alanlarda miilk sahiplerine daha gii<;:1ii yetkiler tamnmasl olduk<;:a makul vc ycrindc goziikmcktcdir. ibn ManZllr, Lisanu'l-amh. XIV. 199: Ccvhcrl, es-,<';Ihiih. VI. 2319: FCy)'llll1l. e/-Mishiihu'llIIan/l', s. 59: ASllll Efcndi. Kalllus TCl'ciimcsi. IV, 929. ASllll Efcndi. a.p,.e .. IV. 929. Klasik kaynaklardaki ､｣ｧｩｾｫ＠ IUlIlfl tariOcri i<;:in bkz. \1a\"crdl. ｣ＱＭａｨｫｩｬｵＧｳｴ｡ｮｾｹ･Ｎ＠ s. 233: Eb(1 Ya'I;1. cl-.·lhknlllii ＧｳＭＮ｜ﾷｬｉｮＯｾＺ｣＠ s. 222: Ncvcd. !?al':a. IV, 357: Mutn. Tckllliletii'li\Jeclllfi', XVI. 152: iun Kud{lI11C. cl-AlII,cl/i. V, 580: ｈ｡ｴｾ｢Ｌ＠ A/cl'nhibii'l-alil. VI. -l: Sc\'kan1. NC:l'lii'I-Cl·/nr. V, 3-l7: Askalflni. FI.'/ftll 'I-hari. V. 5-l: ｈ｡ｲｾｩＮ＠ Ｑ｡ＮｾﾷｩｬＧＨＬ＠ 11. 70: Halis ｅｾｲ｣ｦＮ＠ SC'rh-i Kan(lI/-i Arn:i. s. D. Kamu A1allarznzn Hukuki Rejimi 91 olarak koruma altma ahnan araziyi ifade etmek uze;-e, yani "koru" manasmda da yaygm bir ｾ･ｫｩｬ､＠ kullamlmaktadlr. Hlmanm ｭ･ｾｲｵｩｹｴ＠ Hz. Peygamber'in (s.a.) sozleri ve fiileri ile sonraki halifele- nn uygulamalanna dayandmlmaktadlr28 . Kaynaklann bildirdigine gore, islamiyetin ､ｯｧｵｾｮ｡＠ once bedevilerin ileri gelenleri, verimli topraklar uzerinde ytiksekye bir yere kopeklerini baglaYlp seslerinin ｵｬ｡ｾ｢ｩ､ｧ＠ yere kadar uzanan yerIerin kendilerine ait oldugunu iddia ederek buralardan ｢｡ｾｫ＠ kimselerin yararIanmasma izin vermez- lerdi 29 . Hz. Peygamber "HUlla ancak Allah ve RasUlii ｩｾｮ､ｲＬＳＰ＠ tiyle 31 bu yirkin toprak rejimini ｙｬｫｭｾ＠ yerIerden oldugunu ifade ･ｴｭｩｾｲＮ＠ buyurmak sure- ve bu nevi topraklann kamu yaranna mahsus Nitekim kaynaklar O'nun Medine'de Bald' (bazl rivayetlerde Naki'32) denilen yeri Ensar ve MuhacirIerin atIan (cihad atIan) iyin koru33 luk olarak tahsis ettigini bildirmektedir . imam Safil'ye gore az once zikredilen "Rima ancak Allah ve Rasftlii ｩｾｮ､ｲＢ＠ hadisi iki ｾ･ｫｩｬ､＠ ｡ｮｬｾｉＱ｢ｩｲＮ＠ Birincisi, RasUlullah'tan ｢｡ｾｫ＠ hiykimsenin koruluk tah- sis etme yetkisi yoktur. ikincisi bir kimsenin, cahiliyye doneminde, nufuzlu ｫｩｾｬ･ｲｮＮ＠ kendi ｾ｡ｨｓｉ＠ iyin koruluk tahsis ettigi gibi degil, ancak Rasulluh'm (s.a.) yaptIgI gibi kamu menfaatine koruluk tahsis etme yetkisi vardlr. imam Safil ikinci ｡ｮｬｹｾ＠ 30 31 Ｓｾ＠ 33 benim- BatIh baZl Imkulwular humlnlIl Roma hukukunda ｭｴｩｾ･ｲｫ＠ arazi (res nullius) kapsamlIlda degerlendirilen agri deserli miiessesesinden ger;:tigini ileri stinnektedirler (Bkz. Linant de Bellefonds, "Les terrcs 'communes' en pays d'Isliim ... ", s. 112). Bu konudaki sahih rivayetler goz oniinc ahndlglllda a11llau ｧｏｬｩｾ･＠ kalllmak miimktin goztikll1ell1ektedir ＨｫｲｾＮ＠ Safak, Is'/om Arazi Hukuku, s. 226) Maverdl. el-Ahkall/ii's-sultnllixVl', s. 234: ibn Kudiime, el-Mugnf, V, 580; AskaliinL Fethu'lbari, V, 54 vd. ｈ｡ｲｾＱＮ＠ Iin,<;iye, n, 70; Scvkani, Ney/il'I-evliir, V, 347; Halis ｅｾｲ･ｦＬ＠ ＬｾＧ･ｲｨＭｩ＠ Kiinfm-i A rn:;i, s. 23: Afzalllrrahman, Economic Doctrines of hliim; II, 164; Zialll Haque, Landlord and Peasant, s. 246: inalclk, "isliim Arazi ve Vergi Sislell1inin ｔ･ｾｫｬｩ＠ ... ", s. 30. Ebfl Ubeyd. C I-EI11 viii. s. 386: DCI\'lldL el-ElI/vnl, s. 54: Buhiirl. Cihiid, 146; Miisiikal, 11: Ebfl Davud, Harnc, 39: Ahmcd b. Hanbel. cl-MUsncd, IV, 38, 71, 73; ibn Belban, cl-jhsnn, X, 538540; Maverdi. a.g.c .. s. 233 Yd.: ScvkiinL a.gc., V, 346 vd. Ebfl Ubeyd'c gore bll hadislc yasakhgl bildirilcl1 hllnii, bOliin insanlar ir;:in orlak klhnan su, 01 ve ｡ｬ｣ｾｩｮ＠ koru halinc gClirilcrck insanlann bunlardal1 yararlanmasllla engel olmakllr (Bkz. EbG Ubcyd, n.gC'" s. 386). Ncvcvi dognlsullull )\;aki oldugllllu bcIil1mcktcdir (Bkz. Nc\'c\'J. Rav:;a, IV. 352). Hz. Pcygambcr aJlllall ycrdc yiiksck bir lCpcyc <;lklP miibarck cIleriyIc ｩｾ｡ｲ｣ｬ＠ cdcrck "nu hcnim IlllllanHhr". yani "kaJIIll mcnfaali i<;ill ｾｵｲ｡ｳｬ＠ kOfllmam aItllldadll'" ｢ｵｹｲｭｬｾ＠ (Bkz. Safii. cl(ill/. Ill, 270: BlIhflri. ('il/{'id. 14<i: Ebil Da\'lId, Ifol'lic, 39: Ebll Ubcyd, n.g.c" s. 389-390: Ma\'crdi. O.,!!,.i'" s. n3: Ebll Ya'I;1. C'1-.:lhklill/ii's-SlIltfll1(I:I'C, s. 222: Sc\·kani. a.g.c" V, 346348). Aamu Alallarmm Hukllki Rejimi 92 sedigini belirtmektedir. Aksi kanaatler bulunmakla birlikte isl5.m hukukyulanmn genel kanaati de bu dogrultudadlr 34 . Nitekim uygulama da bu ｧｯｲｩＮｾ＠ istikametinde ｧ･ｬｩｾｭﾭ tir. Hz. EbO Bekir Rabeze denilen yeri sad aka hayvanlan iyin "hlm5." EbO Sel5.me'yi ｢｡ｾｭ＠ ｫｯｹｭｵｾｴｲＮ＠ ｹ｡ｰｭｬｾ＠ ye kolesi 5 Hz. Omer de Seref denilen yeri "111m5." yaparak Hunel6 admdaki medaSlnI korucu tayin ･ｴｭｩｾｲＳＷＮ＠ muessesesi daha da ｧ･ｬｩｾｲｫ＠ Sonraki donemlerde de "hlm5." yarlIglnI ｳｵｲ､ｩＮｭｾｴＳＸ＠ Bununla birlikte, Hz. Peygamber'den sonra kamu yaranna hIm a tahsis etme yetkisinin kime ait oldugu doktrinde ｧｯｲｩＮｾ＠ aynhklanna yol ｡ｲ［ｭｬｾｴＮ＠ Kimi hukukyular bu yetkinin sadece Hz. Peygamber'in yerine ger;en ye islam toplumunun umumi velayetini elinde tutan devlet kaymakam gibi deylet ｢｡ｾｫｮｉ＠ ｢｡ｾｫｮｬ＠ ait oldugunu ileri surerken kimileri bunu yali, naibi durumundaki diger kamu goreylilerine de ｴ･ｾｭｩｬ＠ etm ektedirl er39. 34 35 36 37 38 39 Bkz. $afi'i, el-Om, Ill. 270 vd.; Ebu Ubeyd, el-ElIlval, s. 391; Maverdl, el-Ahkiimu's-sultiiniyye, s. 233; Ebu Ya'lii. e/-Ahkalllu's-sultiiniyye, s. 223; AskaHinl, Fethu'l-barf, V, 54; Remri, Nihiiyetu'l-muhtiie, V, 342; Hattabl. Meviihiba 'I-celfl, VI, 6; Buhutl, Kc§§afil '/-kl11ii " IV, 201; ibn Kudame, el-Mugnl, VI. 581; $evkanl, NeylU 'I-evtiir, V,347. Rabeze ve $eref Mekke ve Medine araslllda kalan iki mevkidir (Bkz. Askalanl, Fethu 'I-barf, V, 55; $evkanl, a.g.e., V, 348). Kaynaklar Hz. bmer'in, mevlasl Hiiney'i luma ir;:in korueu tayin ederken onun bu gorevi hangi esaslara gore iera edeeegini gosterir bir talimatllll nakletmektedirler. Adl ger;:en talimat ｾｵ＠ ifadelerIe son bulmaktadlr: " ... Eger Allah yolunda eihad ir;:in tuttugum ｾｵ＠ hayvanlar olmasaydl, memleketlerinin bir ｫ｡ｮｾ＠ topragllll koru ha line getirmezdim." (Bkz. Malik b. illsanlara ｫ｡ｲｾｬ＠ Enes, e/-Muvatta " Da 'vetii '/-lIIazlfim, 1; Ebu Yusuf, el-Harae, 104-105; BuMrl, CiMd, 180; Ebu Ubeyd, a.g.e .. s. 389-390; $afil, el-Om. Ill. 267-268; Davudl, el-Em viiI, 54; Maverdl, a.g.e .. s. 233-234: $e\'kalll. a.g.e .. V, 346-347). Ebu Yusuf, el-Harae. s. 104-105: BlIhari. Cihad.180; Malik b. Enes, e/-Muvatta '. Da 'veta '/lIIazlfllll. 1: Ebfl Ubeyd. a.g.e .. s. 390: Davlldl, el-EII/val. s. 54; Maverdi, a.g.e .. s. 233; $'inlzi, ,')'erh-i Aiinfln-i Ariizl. s. 23. el-Miihezzeb. I. 558: Ne\'e\'l, Ravza. IV. 357: Halis ｅｾｲ･ｦＬ＠ bneeleri deylete. koy ve kasabalara ail hllllalar, askerler ile Serif ve Seyyid dellilen gorevliler bu kOlludaki diizelllemclcr islami esaslara, mahaIIi orf ve adcllerc gore tarafllldall ｫｯｲｵｬｭｾＮ＠ ｹ｡ｰｉｬｮｾｲＮ＠ Fakat sOllralan kabilc 11ImaIan kaldmhp dcvlellllmalan haline ｧｃｬｩｲｭｾＮ＠ Dcvlcl hllmllan Emc\'ilcr Z<lInalllllda ｧ｣ｬｩｾｭｴｲＮ＠ Irak yorcsinde her koyiin eivannda halka ail ｬＱｩｾｴ｣ｲｫ＠ hll11,llar mcveul ｯｬＱｾｵｲＮ＠ Buralar 0 koy vc ｾ｣ｨｲｩｮ＠ ｭｩｾｴ｣ｲｫ＠ miilkii kabul ｣､ｩｬＱｾｲ＠ (Bkz. Lokkcgaard. Islamic Taxation. s. 29-30: inalclk. "islfim Arazi ve Vergi Sistcminin ｔ･ｾ｣ｫｩｬ＠ .. .", s. 30-3 I: Abdiilkadir, ''Land Propcrty ... ". s. 5-6; $afak, jsliim AnlZi Hukuku. s. 228). ｇｃｬｩｾ＠ bilgi ｩｾｉｬ＠ bkz. Ebil Ubcyd. a.g.C' .. s. 391: $ir,lzl. C'/-AfiihezzC'h, I. 558; Bad. el-AfiilllC'kli V, 328; ibn Kud,jIllC. cl-,\IU,i'i.lli, V. 5X I: Nc\·cvl. Ravza. IV. 357: Mul'i'l , Tekmilefi}'I-:\!ccmu '. XVI. 15-l-155: Buhllll. ｦＬＺＨＧＮｾﾷＯｉｩ＠ 'l-klllri·. IV. 201: Rcmli, Nihliyelii'l-muhlac. V, 3-l2: Aynl. ('/Binli.l'e. XI. :r12: Hatt{lb. ;\/(,\'(Ihihfi 'l-cl'lil, VI. 6; Aynl, [llI/dclii'l-kiiri. XII, 213: ｈ｡ｲｾＱＮ＠ ｦＡｬｩｾﾷＧ｣Ｎ＠ VII. (ll). Kamu .Hallarmm Hukukf Rejimi .. 93 islam hukukc;ulan bir yerin huna olarak tahsis edilmesi ic;in gerekli ｾ｡ｲｴｬｮ＠ ｬ｡ｭｾｲ､Ｎ＠ aC;lk- Buna gore. 1- HIma olarak tahsis edilecek yerin genel ya da ozel herhangi bir hakka konu olmayan miibah araziden olmasl gerekir40 . 2- Tahsis yapan ｫｩｾＬ＠ devlet ｢｡ｾｫｭ＠ ya da az once belirtildigi iizere ｢｡ｾｫｮｭ＠ yet- kili klldlgl kamu goreylilerinden birisi olmahdlr. 3- Insanlann miibah alanlanm gereksiz ye re daraItarak onlan slkmtlya sokmamak i<;in ancak ihtiya<; kadar ye yeterli miktarda hlma tahsis edilmesi gerekir. Bu yUzden islam hukuk<;ulan meyat arazinin tiimiinii ya da ekserisini hlma tahsis etmenin caiz olmadlgml ｢･ｬｩｲｴｭｾＱ＠ erdir41. 4- HIma tahsisi dogrudan ya da dolayh olarak kamu yaranna yapIlmahdlr. Klasik kaynaklarda yer alan kamu yaranna hlmalardan bazdan ｾｵｮｬ｡ｲ､Ｚ＠ a- Cihad atlan i<;in, b- Sadaka ye cizye bedeli olarak beytiilmal ic;in ahkonan hayyanlar i<;in, c- Allah yolunda kulIamlan yiik deyeleri i<;in, d- Yitik ye sahipsiz hayvanlar i<;in, e- Hayvanlanm otlatmak iizere uzaklara gidemeyecek kadar zaYlf ve gii<;siizler ile fakir kimselerin hayvanlan i<;in, f- Btitiin ｹ｡ｴｮ､ｾｉ＠ Kaynaklarda huna ｩｾｉ･ｭｮ＠ hayvanlan i<;in42. hukukl niteligi, hlma mahiyetinin kaldmlmasl, hIm a haline getirilen yerlerin ihyasl, hlma konusu arazilerden yararlanmamn prensipleri gibi 40 41 42 Maverdi. el-Ahkalllii ＧｳＭｵｬ｡Ｑｾｶ･Ｎ＠ s. 233; Ebii Ya'la. el-Ahkiilllil's-sultiiniyye, s. 222: Ayn'i, Ullldelil'l-kar/. XII. 213; Hallclb. A!cl'ahihii'l-celfl. VI. 4; ｈ｡ｲｾＧｩＬ＠ ｈｩｾｺｽＩ･Ｌ＠ VII. 69; Scvkani, Neylil'l-el'liir, V. 348. Slifii. el-('III. Ill. 272; Mavcrdi. a.p,.c .. s. 233: Ebfl Ya·lii. a.g.e., s. 222; ibn KlIdiimc. el-MlIgn/, V, 582; a.mlf.. ei-KiiJi, II, 444; Nc\'c\'1. ｒ｡ｬＧｾＬ＠ IV, 357; Buhuli, ｋ･ｾﾷＮｽＧＨｩｦｬ＠ 'l-kll1ii', IV, 201: Hallab. a.g.c .. VI. 4; RClld!. Nihiiyclii '1-/IIuhliic, V, 342: ｈ｡ｲｾＧｩＬ＠ ｦｊｩｾＧｶ･Ｌ＠ VII, 69. ｇｃｬｩｾ＠ bilgi iyin bk7.. Ebi"i Ubcyd. cl-FlIlI'iil. s. 389-390; Mavcrdi, n.g.e., s. 233-234: EbfJ Ya'la. nKC' .. s. 222-224: Sirflzi. ｣ｬＭｊｉｦｩＢＨＧｾＺｨＮ＠ I. 448: Nc\,c\·i. a.gc .. IV. 357; ibll KlIdiimc. cl-Muj!,II/. V. 581: Clmlf.. ｣ｬＭｉ｜ｾＯｩＮ＠ 11. 444: BlIhilli. a.g.c'. IV. 20): Rcmli. n.gc., V, 342: Hall{lb. a.f!,.c .. VI. 4: AYIli. cl-lIillii.I'l'. XI. :1:"12: ｈ｡ｲｾｩＮ＠ (I.g.c .. VII. 69: Sc\·kalli. nKc .. V. 346. Aamu Mallarmm Hukuki Rejimi 9-l daha bazl konular incelenmektedir ki, bunlann bir klsmma ilerde yeri geldikc;:e temas olunacakttL Ancak burada hllnfmm hukukl niteligi ye kamu malt karakteri uzerinde biraz daha durmak.-ta yarar vardtr. ｈ･ｲｾｹ､ｮ＠ once ｾｵｮ＠ belirtmek gerekir ki, l11ma olarak tahsis edilen arazi dogal niteligi ye uzerinde mulkiyet hakkmm ｫｵｲｬｭ｡ｴｾ＠ olmasl aC;:lsmdan meyat saytlsa da islam hukukc;:ulan bu yerin l11ma oIarak tahsis edildikten sonra uzerinde yararlanma hakkmm sabit olmast dolaYlstyla meyat hukmunden c;:tktlgml ve artlk amir (imar edilｭｩｾＩ＠ arazi statiisune girdigini beli11mektedirler43 . Bunun ani amI hlmanm mubah mallar ktimesinde yer alamayacagldlL Htmanm ozeI arazi olmadlgl da aC;:lktIr44. Zira, ｢ｾｴ｡ｮ＠ da ｡ｮｬｾｴ｣ｧ＠ beri yapllan aC;:lklamalardan uzere, hIm a tahsisinde kamu yarannm gozetildigi kesindir45 . Nitekim muaSlr islam hukukc;:ulanndan baztlan kamuya bakan yonunden dolaYl hlmaYI kendi ic;:inde bir aymma tabi tutmakslzm mutlak anlamda kamu maIIan ic;:inde saymaktadlrlar46. Kamu maIIan deyimi ｧ･ｮｩｾ＠ anlamda almdlgl takdirde hlmamn bu maIIar ic;:eri- sinde degerlendirilmesi bizim de kattlabilecegimiz bir 43 44 45 ｧｯｉｩＮｾｴｌ＠ Fakat ｧ･ｮｩｾ＠ manada Safi!, el-Om, Ill, 273; Sevkanl, Neylu 'l-evtar, V, 348; Kutb, Nizlimu 'l-idlire, s. 371. llltiIk ｾ･ｫｬｩｮ､＠ Lokkegaard, lUlllamn Hz. Peygamber zamamnda tIpkl ikta gibi ｾ｡ｨｳｩ＠ ｡ｮｬｾ､ｧｭ＠ ileri siirmekte ise de, bu ｧ｡ｲｩｾ･＠ kattlmak llliimklin degildir (Lokkegaard, Taxation, s. 29-32; inalclk. a.g.m., s. 30-31). Tam tersine gerek Hz. Peygamber'in ve gerekse ｲ｡ｾｩ､＠ halifelerin sazleri ve uygulamalan hIlnada kamu lllenfaatinin amaylandlgll1l aylkya ortaya koymaktadlf. Bir kez Hz. Peygamber'in "hlma ancak Allah ve Rasfdii iI;indir" sow bir hllnalan ortadan kaldlflrken ate yandan Illmanll1 kamuya bakan yontinii taraftan ｾ｡ｨｳｩ＠ Allah ve RastiIiine izafe edilmesi onun aYlklamaktadtr. Nitekim isliimi litaretiirde bir ｾ･ｹｩｮ＠ etmektedir. ikinci olarak, Hz. kamuya ait oldugll yaniinde kuvvelli bir karine ｴ･ｾｫｩｬ＠ Peygamber'in Baki 'yi Allah yolllnda cihatla kullamlan ｳ｡ｶｾ＠ atlan iyin huna yapmaslllda da kamu yaran alllaCI aYlktlr. Sonraki halifelerin hum! uygulamalannda bu amay ｧｯｺ･ｴｩｬｭｾｲＮ＠ Hz. Omer'in yukanda bir paryasi aktanlan sozleri de bunu teyit etmektedir. Klsacasl islamm ilk donellllerinde lumii hiybir Z<lman belli bir grubun, belli bir kabilenin ya da ｫｩｾｮ＠ lehine degiL aksine genel olarak iimmcl yaranna tcsis ＨｋｲｾＮ＠ ｣､ｩｬｭｴ Zmul Haque, Landlord and peasant, s. 246-248; Afzalurrahman. Econolllic Doctrines of jslfilll. n, 164-165). illlam Safii hll11,ll1ln hcr ｹ｣ｾｩ､ｮ＠ kalllusal )'oniiniin bulllndugunu bclirtmcktcdir. Ona garc cihad hayvanlan iyin tahsis cdilcn 11IIlliilar miisliilllan lopllllllgllnun tamanll iyindir. Zckat hayvanlan iyin tahsis cdilcn 11IIllalar zckata hak sahibi olan fakir miisliimalllar toplulugll ic;illdir. (Gcyilllini ancak hay\'alllan III orada oLlatarak saglayabilccck) h>iic;siiz dUTUmdaki miisliimanlann hayvanlan ic;in tahsis cdilcn 11I1I1;llar da giiysiiz miislii1l1alllar topllllugu ic;illdir (Bkz. cl-Om. Ill. 27:l-27-l). Mlsri. (1,\·filii'l-iktisiid. s. ＭｬｾＵＺ＠ Abb;ldl. cl-.I/ilkiy\lc. s. 251: Ncbhiin. cl-illic£ill/l'l-ccmai. s. Ｒｾ＠ 1-2H: ZI<llll Haquc. fl.gc s. 2-lo-2-l7: Fcnccd. "cl-is lam \'c'l-milkiyyclii'l-mii7.dc\'icc ...... s. J 12. oo Aamll Alallarmm Hukllki Rejimi . 95 kamu mallan kavraml ie;:inde birden e;:ok mal ･［Ｚｾｩ､＠ yer almaktadlr. Bu noktada bzel- likle hlma konusu arazilerin deyletin bzel mallan ile dar anlamda kamu mallan arasmda hangi kategoride yer aldlgmm tespiti bnem ｴ｡ｾｬｉｮｫ､ｲＮ＠ Hlma konusu topraklann kime ait oldugu ile ilgili erken dbnem uygulamalannda tarn bir netlik gbIiilmemekte ise de, lehine hlma tahsis edilen ｫｩｾ＠ ya da kurumlann niteliginden yola e;:lkarak bu konuda bazl sonue;:lar elde etmek miimrundiir. Yukandaki tasniften yiiriiyerek lehine hlma tahsis edilen ｫｩｾｬ･ｲ＠ ｢｡ｾｨ｣＠ iie;: grub a aYlrarak incele- yebiliriz. Birincisi, hunanm cihad atlan ye sad aka (zekat) deyeleri ie;:in tahsis edilmesidir. Hemen deyletin ｡ｮｬｾｉ｣ｧ＠ iizere, bu lumalar deyletindir ye kamunun bunlardan yararIanmasl ｧ･ｲ｣［Ｚｫｬｾｴｩ､＠ kamu hizmetleri dolaYlslyladlr. Giiniimiizdeki askeri koruganlara benzeyen bu hlmaJan devletin ozel (hazine) mallarmdan saymamlz miimrundur47. ikincisi, hlma tahsisinin biitiin ｹ｡ｴｮ､ｾｬｲ＠ ic;:in yapIlmasldlr ki, halkm buralardan yararIanmasl hem genel hem de dogrudan dogruyadlr. Bu nite!ikteki hIm alar tlpkt, yollar, meydanlar, parklar gibi dar anlamda kamu mallarmm biitiin unsurlanm ｴ｡ｾｬﾭ maktadlrIar48 . Uc;:iinciisii ise, hlmanm fakirIer, zaYlf ye giic;:siiz kimseler gibi smlrlt bir kesim ic;:in tahsis edilmesidir. Bu tiir hlmalardan yararIanmada her ne kadar kategorik bir slmrlama meycut ise de, aym yaslftaki ｫｩｾｬ･ｲｮ＠ gene! ye ･ｾｩｴ＠ bir ｾ･ｫｩｬ､＠ yararlanmasl sbzkonusu oldugu ic;:in bunlan da kamu malIanndan saymamlz gerekmektedir. Nitekim kamu malIannm ｣［Ｚ･ｾｩ､＠ malt 47 ｋｲｾＮ＠ ｣［Ｚ･ｾｩｴｬｲ＠ bahsinde bir klslm halkm yararIandlgl c;:ok saYlda kamu incelenecektir. Bu nitelikteki mallan da genel park yerlerine nazaran e;:ocuk YunllS, el-Milki.I'Yc, s. 187, 207: KlIlb. Ni:;nmii'l-idnl'c, s. 371-372. Halklll dogrudan yararlanma imkanllllll ｯｬ｡ｙｉｾＱ＠ scbcbiylc bll nilciiktcki hIlll,llan bcytiilmal mallanndan saymak cn gf)(;:1ii ihtimal goriinlllcktc isc dc. dcdctin bll 11IIllfJlar iizcrindc fiili vc hukllkl tasarmf yctkisinin sIluriJ ｏｬｾｉ＠ vc sahip oldukbn ozci korum<l ayncahklanndan dolaYI bll mallann cia kalllll mall saYlhnasl gcrcktigini soylcycn hukllk<;:lIlara da hak vcrlllck gcrckliginc inalllyonJz (Bkz. f-.lIsri. l 'sfilii 'I-iklisfid. s. 44-45). ｋｲｾＮ＠ KlItb. ｡Ｎｾ｣＠ .. s. 372: Mlsri. a.}!,.C' .. s. 45: )'unlls. ｡ＮｾｬＧＬ＠ s. 187-189. Kamu Afallarmm Hukuki Rejimi 96 parklanna benzetebiliriz. Geryekten de, bu parklann sadece yocuklara tahsis 49 olmasl onlann kamu malt niteligine etki etmemektedir Hlmamn hukuki niteligine mmm ileri dbnemlerdeki ｧ･ｬｩｾｭｳ＠ ｩｬｾｫｮ＠ ･､ｩｬｭｾ＠ . bu aylklamalardan sonra biraz da hlma ka\Tauzerinde durmak faydalt olacakttr. Bilhassa Osmanh dbnemi uygulamasmda hIm a kayrammm kapsam olarak oldukya ｧ･ｮｩｾｬｴ､＠ gbrOlmektedir. Ornegin AK'nu ｾ･ｲｨ､ｮ＠ Halis ｅｾｲ･ｦＬ＠ hukuki bir terim olarak hlmaYl; "rakabesi beytiilmale aid olan araziden kimseye temlik ye i'ta olunmakslzm umumun istifade ve menfaatl il;in terk ve tahsis klhnan kura ve mer'a ve tarik-i am ve pazar yeri gibi mahallere ItIak olunur" maktadlr. Hlma'Yl iki klsma aYlran Halis ｬ｡ｾｫ＠ ｅｾｲ･ｦＬ＠ ｾ･ｫＱｩｮ､＠ tammla- birinci klsmm koru, mer' a, yaylak ye gibi belli kby ye kasabalar ahaIisinin menfaatma uygun surette terk ye tahsis lahnan mahalIer oldugunu ye buna ｾｩｭ､ｫ＠ halde metruk arazi ismi yerildigini; ikinci lasmm ise tarik-i amm, pazar yeri, meydanlar, sokaklar gibi kamunun yararlanma ye kullamml ic;in terk edilen mahallerden ibaret bulundugunu ye buna erflik dendigini belirtmektedir 50 . Gbriildilgil gibi HaIis ic;ine alacak ｾ･ｫｩｬ､＠ ｅｾｲ･ｦＬ＠ hlma kayramml nerdeyse kamu mallannm tilmilnil kullanmaktadlr. Diger taraftan bu kullammda dikkat c;eken bir nokta da "erflik" ye "metruk" kayramlannm hlma"nm birer ｣［･ｾｩ､＠ olarak ele almmasl- dlr. Hatta bu kullanllna gore, "har'im" kayrammm ic;ine giren mallar da hlma c;erc;eyesinde degerlendirilmektedir. Hlmanm ＢｫｯｲｵｮｭｾＬ＠ hlmaye altmda ｡ｬｭｾＢ＠ ｾ･ｫＱｩｮ､＠ kelime anlammdan yilrOnilldiigiinde bzel korumaya tabi olan kamu mallanmn tiimiinil ifade edecek ｾ･ｫｩｬ､＠ kullamlmasmm yerinde oldugu sbylenebilir. Oysa biraz sonra temas edilecegi iizere AK'nda duzenlenen tarafindan da benimsenen ｧ｢ｲｏｾＬ＠ 51 ye konuyu ele alan hukukc;ulann c;ogu hllna ye erfak kavramlanm metruk kapsammda iki alt kayram olarak degerlendirmektedir. Bunlardan birincisi arazi-i mahmiyye adl ile bir 49 50 51 ｋｲｾＮ＠ Kutb. Ni::(ullii '/-idfirc. s. :'72. ,)'crll-i I\fillltl1-i Arfi::i.. s. 21-24. Ziyauddin isc huna. arazi-i mahmiyyc. arazi-i Halis ｅｾｲ｣Ｎ＠ lIliirfaka \'C aral.i-i mctrukc dcyillllcrini birbirinin ycrinc kullan!labilccck kanClmlar olarak dcgcrlcndirmcklcdir (Ski.. Ziyauddill. )I'I'II-i };llllltll-i .-1nd. s. 19-20. :'()(j). ,·1'" md. 5. Kamll Afallarmm Hllkllki Rcjimi 97 klslm halkm yararlanmasma aylk kamu mallannt; digeri ise arazi-i miirfaka adl ile butiin insanlann yararlanmalanna aylk kamu mallarml ifade ･ｴｭｫ､ｩｲＵｾＮ＠ ｲｩＮｾ＠ "HIma ye Erfak" ｾ･ｫｬｩｮ､＠ ｢｡ｾｨｫ＠ Bu son ga- atlp bunlan birbirinden baglmslz iki ayn kavram olarak inceleyen Maverdi ve Ebt1 Ya'Hi'nm ｫ｡ｶｲｭｬｾｴｮ＠ da uygun ､ｵｾｭ･ｫｴﾭ dir. d) Ｂ･ｬＭ｜｡ｦｩＧｵｭｾｴｫ＠ ve Ｂ･ｬＭ｡Ｇｹｵｭｩｾｴｲｫ＠ Bilebildigimiz kadanyla ilk defa Nevevi'nin kullandlgl 53 Ｂ･ｬＭｭｮ｡ｦｩＧｵｾｴﾭ reke" kavraml sonraki Safil hukukyular tarafmdan da benimsenerek ｫｵｬ｡ｮｴｭｾｉｲＵＴＮ＠ Ｂ･ｬＭ｡ＧｹｮｵｭｩｾｴｲｫＵ＠ deyimine ise Reml1'nin (a. 1004/1595) Nihayetu 'l-muhtac 56 adh eserinde rastlantlmaktadlr . Bu kavramlardan ･ｬＭｭｮ｡ｦｩＧｵｾｴｲｫＬ＠ tez konusu edindigimiz kamu m all an ile dogrudan iIgilidir. Turkyeye "ortak menfaatIer" diye yevirebilecegimiz bu kavram esas itibariyle halkm ortak bir ｾ･ｫｩｬ､＠ faydalandlgI mallan ifade etmektedir. Fakat bu kavramm ihsas ettirdigianemli nokta, faydalanma konusu mallar uzerinde yararlanma yetkilerinin bulundugu, buna ｫ｡ｲｾｬｨ＠ ｫｩｾﾭ Ierin bu malIan azel mulk edinme haklannm oImadlgldlr57 . "Ortak aymlar" diyebile- yalntzca ortak ve cegimiz Ｂ･ｬＭ｡Ｇｹｮｵｭｩｾｴｲｫ＠ ･ｾｩｴ＠ ｫｩｾｬ･ｲｮ＠ bir ｾ･ｫｩｬ､＠ kavramI ise ｫｩｾｬ･ｲ＠ aylsmdan hem yararIanma hem de edinme yetkilerini iyermektedir. Bize gore, bu iki kavraml mallar" ｭ･ｮ｡ｦｩｵＧｬＭｾｴｲｫＢ＠ ｾ･ｫｬｩｮ､＠ Ｍｧ･ｮｩｾ＠ manada- "miibah ust bir kavram altmda toplamak mumkundur. Bu durumda "elyararlantlmasI mubah olan, fakat mulkiyete geyirilmesi caiz 01- 52 53 54 55 56 57 AtIf Bey, Ara::i Konulll1ollle-i HUlJloyun ,ljerhi, s. 42-43, Mardin, AhkalJl-l Ara::f, s. 192-193: a.mIC Toprak Hukuku. s. 74: Onar, "Amme Emlaki Tcorisi ... ", s. 5II: a.mlf., Mare Hukuku, 11,1291: Berki, Toprak Hukuku, s. 88: Kopriilii, Toprak Hukuku, 1. 72: Cin, Mer 'a, ray/ak ve ｋｬｾﾷＯ｡ｫｲＮ＠ s. 22. Halis ｅｾｲ･ｦ＠ de escrinin ｧｩｲｾ＠ klsmlllda dilc gctirdigi ｧｯｲｩｾｮ＠ aksine. AK 5. maddc ｾ･ｲｨｩｮ､｣＠ digcr ｨｵｫｾｬ｡ｮ＠ ｧｯｲｩｾｮ･＠ paralcl ｡ｾｬｫｭｲ､＠ bulunmaktadlf (Bkz. Halis ｅｾｲ･ｦＮ＠ ,)'erh-i Kiinul1-i .:1ro:;[, s. 109). Ncvevi. Rav::a, IV, 359. V, 342, 349. Bkz. Rcmli. Nihiiyclid-lIIl1hliic. V. 342. 349: Scbralllcllisi. ｈｏｾＧｩｹ･Ｌ＠ Bu kavranll asllllda )\C\'C\'j dc kullall1llaktadlr. Allcak OIlUII kullanllntnda Ｂ｣ｬＭＱｉｩｾｴＧｫ＠ slf,ltl ycr almamakladlr (Bkz. Ral'::a. IV. 3()5). Rcmli. .\'ilulycIU'/-lIIlIhtiic. V. 349. NcvcvI araziyi csas ilibariylc ｩｾ＠ klsma aYlfIllaktadlr. J) MCIlllllk arazi: 2) Yollar. mcscitlcr. Illczarltklar. ribatlar gibi kalllll Illcllfaati ｩｾｬ＠ ｴｬＱｵｾ＠ arazi: 3) Uzcrilldc gCllcl vc ozcI ｨｩｾ｢ｲ＠ hakklll bulllllll1adlgl IIlc\'al ara/.i. ｩｾｬｃ＠ ｣ＱＭｍｬ｡ｦｩＧｉｾｴｲｫＮ＠ halklll ortak bi!' ｾ｣ｫｩｬ､＠ yararlalldlgl ikillci klSl1Il arazilcri ifacJc ctlllcktcdir (BkI.. Nc\'c\'i. Rm·::a. IV. 359). Kamu Afallarmm Hukukf Rejimi 98 mayan ｾ･ｹｬｲｩ［＠ mubah olan ｾ･ｹｬｲｩ＠ Ｂ･ｬＭ｡Ｇｹｮｵｭｾｴｲｫ＠ tse elde edilmesi ye mulkiyete gec;irilmesi 58 ifade edecektir . Gerek NeveYI ve gerekse daha sonraki Safii hukukc;ular Ｂ･ｬＭｭｮ｡ｦｩｵＧｾｴｲｫ＠ kayramJ ic;inde ana yollar, pazar yerleri, cami ye mescitler, ribatlar, medreseler, konak yerleri gibi halkm ortak bir ｾ･ｫｩｬ､＠ kullandtgt mallan incelemekte ye bunlardan usu59 lune uygun yararlanmanm prensiplerini ac;tklamaktadtrlar . Dikkat edilirse, sayIlan bu mallar biraz once ele alman "errak yeya irfiik" kayranunm muhteyasmt ｯｬｵｾｴｲ｡ｮ＠ mal- larla hemen hemen aYIlldtr ye belirtildigi gibi bunlar herkesin yararlanmasma aC;lk kamu mallan grubunu meydana getirmektedir. Ｂ･ｬＭａＧｹ｡ｮｵｭｾｴｲｫ＠ ｢｡ｾｨｧｴ＠ iki konu ｩｾｬ･ｮｭｫｴ､ｲＶＰＮ＠ altmda ise madenler ye sular olmak uzere Daha once yapIlan ac;tklamalardan da ｡ｮｬｾ｣ｧ＠ ｢｡ｾｬｉ｣＠ gibi, bu mallar duruma gore dar ye teknik anlamda kamu malt yeya mubah (serb est) mal saYllabilmektedir. brnegin, buyiik bir akarsu yatagtyla birlikte ､ｵｾｮｬｧ･＠ kamu mal! sayIllrken yalIllz su ac;tsmdan bakIldtgmda mubah hukmundedir. Benzer rinde incelenecegi uzere tuz, neft, alC;t ｴ｡ｾｬＬ＠ kibrit, kirec;, degirmen ｴ｡ｾｬ＠ ｾ･ｫｩｬ､＠ ye- gibi zahirl ma- denIer de istihsal edilen maden aC;lsmdan mubah Kabul edilirken yatagl ye kaynagl baklmmdan kamu malt saYllmaktadlr. Sonuc; olarak, bu kavram bunyesinde bazl kamu mallanIll banndlrmasmdan dolaYI bir ayldan tamamlaYlcl bir nitelik ｴ｡ｾｬｭｫ､ｲＮ＠ kamu malt sayllmayan kayrammdan daha ｧ･ｮｩｾ＠ Ｂ･ｬＭｭｮ｡ｦｩＧｵｾｴｲｫ＠ kayraml iyin ｢｡ｾｫ＠ Bununla birlikte bu kayram dar ye teknik anlamda mallan da ihtiya ettigi iyin bir ｢｡ｾｫ＠ ayldan kamu malt olma ozelIigi gostermektedir. e) Metruk arazi Hukukl bir terim olarak klasik fiklh eserlerinde rastlaIlllmayan metruk arazi (arazii metruke), Osmanh hukukc;ulan tarafmdan ｧ･ｬｩｾｴｲｮ＠ hnna, erfak (irffik), arazi-i 111utfaka, hari111 gibi 58 59 ((J (,1 ｋｲｾＮ＠ ､･ｧｩｾｫ＠ bir kayramdlr61 . Daha onceleri tabirlerle antlan bu araziler, Zcrkfl. el-Flkflii 'I-/INI/II/. Ill. 222: Dcmir. islalll Hukllklll1da ａｦｪｬｫｾｶ･Ｎ＠ s. 53. Nc\·c\'\. Rm':a. IV. 359 \·d.: Rcmli. Nilu7yCfii'I-/IIl/fllac, V. 342 vd. Bkz. Ncvc\"i. Rm':a. IV. 365 "d.: Rcmli. a.g.c .. V. 349 vd. Halis ｅｾｲ｣Ｎ＠ ,ycrlt-i "/illitll-i :Ira:i. s. 109: Sc\'ig. Toprak !llIkllkll. s. 247: Kopriilii. a.g.c .. s. 72: Akgiin. Hcr 'a IllIkllkl/. s. 19: $afak. ish/III.·lra::1 III/kllk 11 , s.225. Kamu Mallarmm Hukllki Rejimi 99 1274 tarihli AKda metruk arazi ｾ･ｫｬｩｮ､＠ ust bir kavram aItmda toplanarak, ilgili hii- J....iimler son derece sistematik bir tarzda ｫ｡ｮｵｬｾｴｭｲｇＲＮ＠ Mecelle'de de ifadesini bulan metruk arazi deyimt', bu bakImdan kamu malIannm kavramsal ｧ･ｬｩｾｭｮ＠ dukrya ileri bir safhasml ｴ･ｾｫｩｬ＠ 01- etmektedir. Hemen dikkat yekmek gerekir ki, burada kulIamlan metruk tabiri, bir miilkiin kullamlmayarak terki yani blrakIlmasl anlammda degildir. Bu tabir esas itibariyle kamunun kullamm ve yararlanmasma tahsis olunma keyfiyetini anlatmaktadlr. Bu gun artlk ｴ･ｲｫ､ｩｬｭｾ＠ bulunan bu tabir, yerini "kamu mallan" deyimine ｢ｬｲ｡ｫｭｾｴＶＴＮ＠ AK metruk araziyi iki klsma aYlrarak duzenlemektedirG5 . Birincisi, umumun yararlanmasl iyin terk ve tahsis olunan umumi yollar, meydanlar, namazgahlar, mesire mahalleri, pazar ve panaYlr ve iskele gibi yerlerdir. Bunlara islam hukukunda yukanda da belirtildigi gibi, "erfak" veya "arazi-i miirfaka" denmektedir. ikincisi ise, bir veya bird en fazla kby ye ｾ･ｨｩｲｬｮ＠ olunan baltahk, mer'a, yaylak ye ｫｬｾ｡＠ umum ahalisine terk ye tahsis gibi yerlerdir ki, doktrinde bu ｹ･ｾｩｴ＠ GG "him a" ya da "arazi-i mahmiyye" adl yerilmektedir arazilere • Metruk arazi ile ilgili hiikumler fikth kitaplannm ilgili bblumlerinde, Mecelle'nin ｾｩｲｫ･ｴＭ＠ ibahe bahsinde ve AK'nun ikinci babmda ､ｵｺ･ｮｬｭｩｾｴｲＮ＠ Bu hukumlere tezi- mizin ilerleyen bblUmlerinde yeri geldikrye temas olunacaktlr. ａｮｬ｡ｾｉ｣ｧ＠ uzere, metruk kayraml kamu mallannm bnemli bir miktanm iyine almaktadlr. Denebilir ki, ｾｩｭ､ｹ･＠ 62 65 kadar incelenen kavramlar iyerisinde kamu maIlanm Metruk arazi ile ngili diizcnlemclcr AK' nUll ikinci babuun birinci fashnda yer almaktadlr (md. 91-102). "Umrana karib olan ycrlcr ahaliyc Illcr' a ye hannan ycri ve muhtatab olmak iizere terk olllnllf. Vc bll yerlerc arazi-i mc(rflkc dcnilir.'· CI/eeC'lIe md. 1271). Kbpriilii. Topmk Hllkukll, I. 72. AKmd.5. Bu ｾｬｫ｡ｲ＠ hakkll1da aynlltlll bilgi iyin bkz. Halis ｅｾｲ｣ｦＮ＠ ,}'CI'h-i Konim-i Aro:;i, s. 22-24. 109- 110. 185 vd.: Ali Haydar. .>'('/'17-i l\anill1-i ,·Ira::i. s. 43: Atlf Bcy. Ara::i KanunnlilllC'-i Hillllliyunu ＬｾＧ｣ｲｬＱｩ＠ s. 42-·D: Mardin, /)l1ka/ll-1 ,·Im::i. s. 192 vd.: a.mlf.. Topmk J/Ukllku, s. 74: Kbpriilii, Topmk J/llkllkll. s. 72 \·d.: Safak. j.l'hilll .. ) m:i //lIkllllll, s. 224 Yd.: Cin, Mer 'a, fay/ak I'e ｦＮﾷｉｾＭｻ｡ｫＯｲ＠ s. 22: Bcrki. Topmk //11/;11/;11. s. X8-X!); Akgiill. McI' 'a /llIkllkll. s. 19-20: Onar. Marc IIlIkllkll, 11. 12l) I: Cin-AkgiillCliiz. nil'/; !!lIkllt.- Tarilti, 11. 26X Yd. Kamu .\fallarmm HlIkllkf Rejimi 100 ifade eden en kapsamh terim belki de budur. Bununla birlikte bu deyim biltiln kamu mallanm temsil etmede bize gore rine yetersiz kalmaktadlr. $byle ki, bizim degerlendirmemize gbre metruk kapsanllna giren araziler, nitelikleri geregi bzel millkiyete elｶ･ｲｩｾｬ＠ olduklan halde kamu menfaatine tahsis liklerini ｫ｡ｹ｢･ｴｭｩｾ＠ ･､ｩｬｭｾ＠ bulunduklanndan btilril bu bzel- mallardlr. Bunlar bu gilnkil hukukta hemen hemen "orta maIlan" deyimi ile ifade edilen mal kategorisine ｫ｡ｲｾｬｨ＠ gelmektedir. Oysa kamunun yararlan- dlgl ve dogal nitelikleri geregi bzel millkiyet konusu olamayan ｢｡ｾｫ＠ mal tilrleri de bulunmaktadlr ki, bunlann da kamu mallan iyerisinde ele almmasl kaymIlmazdlr. Ornegin, akarsular, sahiller, maden suI an, madenler dogal nitelikleri geregi bzel millkiyete ･ｬｶｲｩｾ＠ oImayan mallardandlL Hukukl birtakIm incelikler gbzardl edildigi tak- dirde bu mallar da belki metruk kapsamma sokulabilir. Ancak, bu tarz bir zorlama yoluna gidilmektense, dogal nitelikleri geregi kamu malt sayIlan ｾ･ｹｬｲｩｮ＠ gilnilmilz hukukundaki gibi sahipsiz mallar diye ayn bir kategoride ele ahnmasl ve hem bunu hem de metruk kapsammdaki mall an ifade edecek ayn bir hukukl deyimin kullamlmasl kanaatimizce daha dogru olacaktlr. f) "el-EmviUii'l-amme" ve "el-emvalii'l-mii§tereke" islam hukuk eserlerinde, Tilrkye'ye kamu mallan ｾ･ｫｬｩｮ､＠ milmkiln olan "el-emvalil'l-amme" veya ler yer almaktadlL Fakat bu deyimler ｢｡ｾｴ＠ Ｂ･ｬＭｭｶ｡ｩＧｾｴｲｫ＠ tercilme edilmesi gibi birtaklm deyim- beytillmal mallan olmak Uzere kimi zaman vaklf mallanm da kapsayacak tarzda kamu yaranna olan bUtiln mallan iyine alacak ｾ･ｫｩｬ､＠ ｧ･ｮｩｾ＠ manada kullamlmaktadlL Su kadar var ki, "el-emvaIU'I-amme" deyimi ile bunun TUrkye birlikte- bu ｹ｡ｨｾｭ､＠ ｫ｡ｲｾｴｬｧ＠ olan "kamu m all an" deyimlerini -bazl muhteva farkhhklan ile ele alman yen;evede kamu mallanm ifade edecek ｾ･ｫｩｬ､＠ teknik anlamda kullanan ｹ｡ｧ､ｾ＠ dar ve islam hukukyulanna da rastlamlmaktadlr. Aynca bu deyim hukukl bir terim olarak modem hukuk biliminde de ｹ･ｲｬｾｭｩ＠ Demek oluyor ki, "kamu mallan" deyimini birisi ｧ･ｮｩｾ＠ manada anlamak milmkilndilr. Bize gbre bu ｹ｡ｨｾｭ､＠ bulunmaktadlr. bbUril dar olmak ilzere iki tetkike tabi tutulan maIlan hu- kukl bir kategori olarak temsil etmeye en yaklll kavram dar anlamlllda ｡ｮｬｾｲＱｭｫ＠ kaydlyla "kamu mallan" kavramldlr. Nitekim gerek tez ｢｡ｾｬｊｧ､＠ gerekse tez boyunca Aamu Afallarmm Hukuki Rejimi " 101 ｢･ｮｩｭｳｾ＠ "kamu mallan" deyiminin olmasmda da boylesi bir degerlendirmeden hareket edilmektedir. Bu mallara ｩｬｾｫｮ＠ islam hukuk eserlerindeki ifade bi<;:imleri de bu konuda bizi des- tekler mahiyettedir. Soyle ki, klasik kaynaklarda genel olarak blitOn kamu mallanm ｩｾｮ･＠ alacak bi<;:imde "kamu mallan" birlikte, bu eserlerin ､･ｧｩｾｫ＠ ｾ･ｫｬｩｮ､＠ bir tamlamaya tesadlif edilmemekle bolumlerinde yeri geldikye ｩｾｬ･ｮ＠ bu mallar, onlann kamu mah niteligini ortaya koyan bazl kelime ve kahplarla birlikte kullamlmaktadlr ki, bunlar hemen hemen kamu mah deyimine ｫ｡ｲｾｬｨ＠ Sozgelimi, sular konusu ｩｾｬ･ｮｲｫＬ＠ gelecek bir kavram ｯｬｵｾｴｲｭ｡ｫ､Ｎ＠ oze! akarsular (el-enharii'l-hassa)m ｫ｡ｲｾｬｳｭ､＠ kamu mall olmak uzere genel sulardan bahsedilmekte ve bunun iyin biiyiik nehirler deyiminden ｢｡ｾｫ＠ kimi zaman da "umumi nehirJer (el-enharii'l-amme)" deyimi kul- lamlmaktadlr. Ozel ｫｩｾｬ･ｲ＠ ait yollarla kamuya ait yollann birbirinden aynlmasl esasma dayah ozel yoHar (et-turuku'l-hassa) - genel yollar (et-turuku'l-amme) ｾ･ｫｬｩｮ､＠ ｫ｡ｶｲｭｬｾｴｉ､＠ 67 da aym durum soz konusudur Benzer ｾ･ｫｩｬ､Ｌ＠ . gene! yollar, nehirler, caddeler, pazar yerleri, camiler, vb. gibi kamu mallannm kime ait oldugu belirtilirken de bunlar iyin "kamunun (li'l-amme)", "m iisliimanlarm tiimiin iin (li-ammeti'l-muslimln, li-ceml' i' 1-muslimln)" , "miisliimanlar toplulugunun (li-cema' ati'l-mlislimln)", "biitiin miisliimanlarm ( .. .li'l-muslimlne kaffeten)" gibi bu mallann kamu mah niteligini vurgulayan deyimler 68 kullamlmaktadlr . Vine ayOl eserlerde, bu mallann biitiin miisliimanlarm miilkii, biitiin miisliimanlarm hakkl, biitiin miisliimalllarm ihtiyacl oldugu soylenmekte ve bu mallardaki yararlanma hakkmm "umumi ortakhk" niteliginde oldugu belirtil- 67 Bkz. Ebu YUSllf, eI-florac. s. 93: Serahsl. el-Mehsftl. XXIII. 164; KasClIl!. Ber/a'i. VI, 192; SuyiHI. el-Havi. I. 180. 182. J 88: ibn Ciizey. el-A'avlil1il1. s. 222. 224; Bllhuti. ａ･ｾﾷ｜ｷＧｩＮｲ＠ 'l-kll1a " IV. 199: ibn Abidin. Reddii'I-JII/1hta/', V. 380 vd.: Afecelle md. 92(J, 927. 1238; Kadri ｐ｡ｾＬ＠ Miir§'idii'l-hayrflll md. 56: Zllhayli, cl-Flkliii 'l-ls/ftJIII. s. 100. Bkz. Ebu Yllsuf. a.!!,.e .• s. 97. 98: $alii. cl-tm. III. 266: Serahs!. a.g,.e .• XIV. J80: Halliib, lIfc'I'ahihii'l-cclil. VI. I I: Zeylai. Tch\'ill. VI. 142 "d.: ibn Miinih. cl-lIfiihdi', V. 251: Suyutl. a.£.c .. I. 180. 188. I()/: Bczzazi. cl-Fclnm'l-hc::::a::i\'\'c. VI. 122:!lfc'cel/c md. 926. ()27. 1238: ibn Abidin. {/.!!,.C .. V. 2113: ibll Miiflih. n.,I.'..C' .. V.25i.· Aamll Afallarmm Hukuki Rejimi 102 mektedir69 . BOtOn bunlar, kamu malI deyiminin sec;ilmesinin ne denli yerinde oIdugunu at;lkc;a ortaya koymaktadlr. 2. Kamu l\1ahm AYlrmaya Yarayan Kriterler Kamu mallan, islam hukukunun genel mal smlflamasmda kendine has ozellikleri ve hukuki rejimi ile ayn ve baglmslz bir mal kategorisi tada ｫ｡ｲｾｬｭｺ＠ ｯｉｵｾｴｲｭ｡ｫ､ｬＮ＠ Fakat bu nok- hangi mallann kamu mah sayrldlgl problemi C;lkmaktadlr. Kamu malla- nnm tarn ve kesin bir tarifinin yapllmasl da esas itibariy1e bu prob1emin c;ozOmOne baghdlr. Su ha1de her tOr!O kamu mah it;in get;erii ve kapsaYlcI bir olt;OtOn belirlenmesi konunun aydm1atl1masl aC;lsmdan bOyOk onem ｴ｡ｾｬｭｫ､ｲＮ＠ Aslrna bakihrsa, kamu mallannm ozel mOlkiyet konusu mallardan aYlrdedi1mesi ciddi bir mesele ｯｬｵｾｴｮ｡ｭｫ､ｲＮ＠ <;OnkO kamu mall an ile oze1 mOlkiyet konusu mallar arasmda m01kiyete ye hukukl ｩｾｬ･ｭｲ＠ tabi olup olmama esasma dayah onemli bir mahiyet farkl yardlr. Buna gore, kamu mallan kamunun yararlanmasma tahsis ･､ｩｬｭｾ＠ olup mahiyetleri geregi mOlkiyete ye hukukl den ozel mOlkiyet konusu mallardan kesin bir ｾ･ｫｩｬ､＠ ｩｾｬ･ｭｲ＠ konu ｴ･ｾｫｩｬ＠ edemedigin70 aynlmaktadlrlar . Benimsenen bu olc;ot, oze1 mOlkiyet konusu mallara oranla kamu maIlan ic;in bOyOk olc;Ode belirleyici gozOkmekte ise de ozel molk olmayan, aym zamanda dar anlamda kamu mah smlfina da dahil bulunmayan ｢｡ｾｫ＠ mal tOrlerinin de yarhgl hesaba katIldlgmda kamu mallannm diger bOtOn mallardan aYlrdetmeye yarayacak daha gene1 ve daha aC;lk kriterlere ｢｡ｾｶｵｲｭｫ＠ 70 ihtiyac; haline gelmektedir. Ozellikle kamu mallan, Bkz. ｾｩｲ｡ｺｌ＠ ･ＯＭｍｩｬｨｾ｢Ｌ＠ L 559: Zeylai. Tebyin, VI, 38, 40; ibn Miiflih, e/-Milbdi', V, 251; Remll, Nihliyelil'I-IIIII!Jtfic. V. 338; BuhlllL ｋ･ｾＢＡＩｩｊｕ＠ '/-kll1li', IV, 188; He)1emi, el-Felava, Ill, 189; Ayn'i, e/-Binfiye, XL 346; Kasani. Beda'i, VI, 192; Suyfll'i. el-Havi, 1. 190; ibn Abidin, Reddu '/-lIIuhtar, V, 380: Kadri ｐ｡ｾＮ＠ ａｦｵｲｾｩ､ｬＧＭｨ｡ｹＬＮｮ＠ md. 10, 39. Gergeklen de gencllikle ozcl hukuk konllsunda eser lelif edcn mllaSlr isIam hukuk«ulan, lIygulama alanlan ､ｬｾＱ｡＠ kalan melllan tcspil ctmck vc kcndi konulanna bir slIm «izmck maksadlyla, mallan IIlUlkiyctc vc hukllk'i ｩｾｬ｣ｭｲ＠ ｣ｬｶｲｩｾ＠ olup olmamak a91sllldan slluflandmnakta vc bu krilcrc gore kamu mallanllln da i«indc bulundugu belZ1 lIlallan ozcl miilkiycI konusu mallardan bir «Irplda aYlflllakladlrlar (Bkz. Ebii Zchra. cl-MilkZlye. s. 68; Aful}idil'l-haY/"(ln md. 9-10: Sciyis, "Milkiyyctli'l-cfrad ... " , s. 124: Zcrkii, clKadri ｐ｡ｾＮ＠ Flkhii'l-l'·I/illli. Ill. 222; Dcmir. islfilll /l1I/;lIklll/(la AliilkZI'c/, s. 53: Ali Hafif. cl-Afilkiyyc. s. 67; Sf"'I, "cl-ElIlviilii'l-anllllc ... ". s. 169: Abb;idi. cl-AlilkZI:I'C. I. 207: Yusuf Musa, el-EIIII'(II vc ｬＯ｡ｾＢｚｉＺＧＨｩ＠ 'I-akd. s. I (,(,. Kamu Afallarmm Hukukf Rcjimi . 103 deyletin ozel mallan ye mubah mallar, teme1de kamuya ait olmalan itibariyle bin;:ok bakImdan birbirlerine benzediklerinden ye zaman zaman da ｫ｡ｮｾｴｬｲｭ＠ sebep 01- duklanndan dolaYl, bunlar arasmda hassas ye dakik bir ay mm yapma ihtiyacl daha aglr bir ｢ｩｾｭ､･＠ kendini hissettirmektedir. Klasik islam hukuku eserlerinde kamu mallanm aYlrmaya yarayan gene\, aylk ve kesin bir olyut bulmak oldukya gUytur. Muaslr islam hukukyulan da nedense bu koｾ･ｫｩｬ､＠ nuya ciddi bir ｢｡ｾｨｭ＠ ､ｵｹｭ｡ｬｾｲＮ＠ egilme ihtiyacl bir inceleme konusu olarak Kamu mallannm eserlerde ｳ･ｹｩｬｭｾ＠ olmasmm bu olgu iizerinde onemli bir payl olsa gerektir. Bu durum yeryevesinde biz, islam hukukyulannm konuya yakｬ｡ｾｭ＠ biyimi ye k.'1lllandlklan ifade1erden yUruyerek kamu mallanm aYlrmaya yarayacak birtaknn olyiitler belirlemeyi deneyecegiz. Ancak hemen eklemek gerekir ki, bu olyiitler kauhktan uzak olup kamu mallanm aymcl nitelikte pekala ｢｡ｾｫ＠ tiirlii olyiitIer de ongoIiilebilir. ilk olarak, kamu mallanmn devletin ozel (hazine) mallanndan aynlmasml saglayacak olyiitIer iizerinde durmak uygun olur. Hatlrlanacagl iizere, deyletin ｾｭ｡ｺ＠ biitiin mal yarhgl beyrulmal denilen tiizel ｫｩｾｬｧ＠ ｴ｡ｾｭｬｲ＠ ta- . haiz bir kamu kurumu tarafin- dan temsil edilmektedir. Bu mallar da tIpkl kamu mallan gibi temelde kamuya ait sayddlgt iyin bunlar iizerindeki tasarruflarda kamu yaranmn gozetilmesi ｾ｡ｲｴＮ＠ ilgili boliimlerde, bu mallar ｧ･ｮｩｾ＠ anlamda kamu mallan arasmda ｺｩｫｲ･､ｬｭｾｴＮ＠ Nitekim Su yar ki, bu mallarla dar ye teknik anlamdaki kamu mallan arasmda onemli bir nitelik farkl yardlr ki, 0 da ｾｵ､ｲＺ＠ imkam bulunmaYlp, slyla ｧ･ｲｹｫｬｾｭｴ､ｩＮ＠ ｫｩｾｬ･ｲｮ＠ Bilindigi gibi, deylet mallanndan dogrudan dogruya yararlanma bu mallard an yararlanmasl yapdan kamu hizmeti YasltaBuna ｫ｡ｲｾ､ｬ＠ dar ye teknik anlamdaki kamu mallanndan ｫｩｾﾭ ler dogrudan dogruya yararlanmaktadlrlar. Su halde, hazine mallan ile kamu mallanm 7l aYlrmak uzere dogrudan dogruya faydalanma kriteri ongorulebilir . Dogrudan dogruya yaradallllla kriteri, kamu mallanm mubah mallardan aylrmada yetersiz kalmaktadlr. (\inku ｫｩｾｬ･ｲｮ＠ 71 ｋｲｾＮ＠ mubah mallardan yararlanmasl da genel- Muhallllllcd. Frkhil 'I-ikti.widi 'I-tillllll. s. 353. Kamu Afallarmm Hukuki Rejimi ' 104 likle dogrudan dogruyadlr. DolaYlslyla bu konuda ｾ｡ｲｴｬＮ＠ ｢｡ｾｫ＠ bir olc;:iittin tespit edilmesi Klasik kaynaklar incelendiginde miibah deyiminin c;:ogunlukla kamu mallanm da ic;:ine alacak ｾ･ｫｩｬ､＠ ｧ･ｮｩｾ＠ manada kullamldlgl gOriilmektedir. Bununla birlikte kamu mallannm hukuki ayldan farkhhgma da slkc;:a larla kamu mallannm ｫ｡ｲｾｬ＠ ｫ｡ｲｾｬｹ＠ ｩｾ｡ｲ･ｴ＠ edilmektedir. Miibah mal- geldigi durumlarda bu fark daha net olarak goriil- mektedir. Sozgelimi arazinin ihya edilmesi, iktasl gibi inhisari yararlanma hakkl doguracak tasarruflar giindeme geldiginde, kamu mall netiligindeki yerlerin bu tasarruflara konu ｴ･ｾｫｩｬ＠ edemeyecegi, c;:unkii bu gibi mallardan halihazlrda fiilen yararlamldlgl, bunlar iizerinde kamu hakkmm, kamu yarannm ye kamu ihtiyacmm sabit oldugu belirtilmektedir72 . Biittin bunlardan, kamu mallanm aYlrmaya yarayacak bir ｢｡ｾｫ＠ olC;:iit C;:lkarmak miimkiin olmaktadlr ki bu, "kamunun ihtiyacl ve fiiIen yararIanmasl (kamu yaran)" ｾ･ｫｬｩｮ､＠ Bu iki olc;:iitii formiile edilebilir. ｢ｩｲｬ･ｾｴｫ＠ ifade etmek gerekirse bir maim kamu malt sayIlmasl ic;:in iizerinde kamu yarannll1 buIunmasl ve kendisinden dogrudan dogruya istifade ediImesi gerekir denebilir. Elbette bu kuralm bazl istisnalan olacakttr ki, bunlara SlraSI geldikc;:e temas edilecektir. 3. Kamu Mahnll1 Tarifi Kamu mallanm ifade eden kayramlara ｩｬｾｫｮ＠ biraz once yapdan aC;:lklamalar kamu mall kayramlm biiyiik oranda aydmlatmaktadlr. Kamu mallanm aYlrmak iizere tespit edilen kriterler de esas itibariyle kamu malt ic;:in yapllacak tarifin unsurlanm meydana getirmektedir. Su yar ki, biitOn bunlar goz oniinde tutularak kamu malmm ktsa, oz ye derli toplu bir tarifini yapmaYI denemek kanaatimizce abes bir tekrardan ibaret saYllmayacaktIr. Buna gore kamu malt ic;:in ｾｯｹｬ･＠ bir tamm yerebiliriz: "Kamu mallan, umul11un ya da belirIi bir yer haIkmm umum ahaIisinin dogrudall dogruya ve serbestl,'e YHI'HI'IHnl11asma terkedilen yerIerdir." 72 AynnlJil bilgi ic;in bkz. Ebti Yusuf. cI-llarae. s. 91-93, 104: $afii, el-(III, IlL 265: Serahsl, elMchsfil. XXIII. 166: l\c\'c\i NOI'::a. IV, 359: a.mlf.. el-A/eclllfi', XVI. DO: RcmIl. Nihiiyctii'lIlII/IIMe. V. 335. 31X. :;.t9: Ayni. ('I-nil/aye. XI. 316, 331: ibn Kudamc. cl-Kaji. [I. 440: Kas:lnl. necla'i. VI. I93-19.t: BuhiJli. }.:c.n'iifIi'l-fllI/n. IV. I X7: ibn Miinih. cl-.\/iihdi '. V. 251. Kamu Mallarmm Hukuki Rejillli 105 Tariften de ｡ｮｬｾｴ｣ｧ＠ tizere islam huJ...llJ...llnda kamu mallan temelde iki klsma aynlmaktadlr. Birincisi, kamunun yararlanmasl ic;in terk ye tahsis olunan genel yol, pazar yeri ye sokaklar gibi; ikincisi ise, bir yeya birden fazla koy ye halkll1a terk ve tahsis edilen hamlan yeri, mer'a, yaylak ye ｫｬｾ｡＠ ｾ･ｨｩｲｬｮ＠ umum gibi yerlerdir. ,,73 B. KAl\IU MALLARININ HUKUKl DAYANAGI isHim hukukunun temel kaynagl Kur' an-l Kerim' de ozel mulkiyet yanmda kamu mulkiyetinden ve ｧ･ｮｩｾ＠ manada kamu mallarmdan soz edilmekle birlikte tezimize konu edindigimiz dar anlamda kamu mallan ile ilgili pek fazla nas yer almamaktadlr. Ancak yine de bazl ayetlerde bu mallara ｩｾ｡ｲ･ｴ＠ eden delilIere rastlamak mtimktindur. Sozge- limi, su kaynaklanndan yararlanmamn hukukl rejimini belirleyen iki ayet konumuzla yakmdan ilgilidir. ilk ayette Salih (a.s.)' a "Bir de slIyun aralarznda taksimli oldllgllnll kendilerine haber ver. Her su nobetinde sahibi hazlr blllllnslln.,,74 ｾ･ｫｬｩｮ､＠ ｾｯｹｬ･､ｩｲＺ＠ edilmektedir. Aym olayla ilgili ikinci ayet ise hitab "Salih dedi ki, i§te bu di§i deve. Su i91ne hakkz bir gun onllndllr; belli bir giinun ir;me hakkz da sizin" 75 . ａｮｬ｡ｾｲＱ｣ｧ＠ gibi, bu ayetIerde bir su kaynagmdan farkll ｭ･ｾｲｵ＠ ｫｩｾｬ･ｲｮ＠ ortak bir ｾ･ｫｩｬ､＠ yararlanmasmm oldugunu gostermektedir. Diger taraftan Kur' an-l Kerim'de yer alan ayetlerden biri de "Suphesiz mescitler (yalmzca) Allah 'a aittir .. ,,76 mealindedir. Bu ifade, cami ve mescitlerin islam toplumuna ait oldugunu, muslumanlann ic;inde ibadet ve diger faaliyetlerini icra etmek suretiyle bunlardan ortak bir ｾ･ｫｩｬ､＠ yararlandlklanm anlatmaktadlr77 . Aynca cami ve mescitIerin, inhisari olarak ozel yararlanmalara konu edilemeyecegi de bu ayetin ｩｾ｡ｲ･ｴ＠ ettigi hususlardandlr. Kamu mallannll1 hukuki dayanagll11 esas itibariyle Hz. Peygamber'in sunneti ｯｬｵｾｴｲｭ｡ｫ､Ｎ＠ 73 ｋｲｾＮ＠ Sahabe tatbikatmda da konuya ｩｬｾｫｮ＠ c;ok saYlda delil bulma imkam AK md. 5; Halis ｅｾｲ｣ｦＬ＠ Ｎｾﾷ｣ｲｨＭｩ＠ Kanfill-i Ar6=1. s. 109; Suayb. Hukfik-u Marc, I. 250; Cin. OSlIIanlr Toprnk Dii:cni. s. 38; Bcrki. Toprnk Hukllku, s. 88; Onar, Marc HlIkllkll. 11. 1291; Safak. jsliim Arn:i Hukllkll. s. 225. Kamcr 55/28. SlIar,\ 261155. Cin 72118. ｋｲｾＮ＠ Aii Hafif. ｬＧＱＭＮ｜ｨｫｾｉＢｃ＠ s. 51. Kamu Afallarmm Hukukf Rejimi / 106 Vardlf. Kamu mallannm hukuki zeminini rine ｾ･ｩｴｬ＠ vesilelerle belli lar da ｹ｡ｰｉｬｭｾｴＱｲＮ＠ ｯｬｾｩＮ､･＠ ｴ･ｾｫｩｬ＠ ､･ｧｩｮｬｭｾＬ＠ eden hadislere ve uygulama omekleilgili konular ｩｾｬ･ｮｲｫ＠ gerekli ｡ｾｬｫｭﾭ Fakat amlan rivayetlerin hiy olmazsa bir klsmmm toplu bir ｾ･ｫｩｬ､＠ birarada gori.ilmesinin faydalI olacagl ､ｴｩｾＮｮ｣･ｳｹｬ＠ bunlar slralanacak ve yorumlan yok kIsa aylklamalar ､ｬｾｭ｡＠ 1- Hz. Peygamber (s.a.); "insaniar ｩｾ＠ maktadlr. Bazl rivayetlerde bu ｴｩｾ＠ manaYl ifade eden ｢｡ｾｫ＠ ｡ｾｧｬ､＠ maddeler halinde ilgili bahislere blrakdacaktlf. ｾ･ｹ､＠ ortakhr: Su, ot ve ｡ｴ･ｾＮＢ＠ kategori mala tuz da ilave ediImektedir buyur78 . Benzer hadisler de rivayet ･､ｩｬｭｾｴｲＷＹＮ＠ 2- Rivayet edildigine gore, Ebyad b. HammaI (r.a.) RasOlullah'a (s.a.) gelerek Me'rib tuzlugunun kendisine ikta edilmesini ｩｳｴ･ｭｾＬ＠ ･ｴｭｩｾＮ＠ RasOlullah da bu yeri ona ikta Fakat mecliste bulunanlardan Akra' b. Habis (veya Abbas b. Mirdas) Rasfilullah'a (s.a.), resinde ｢ｾｫ｡＠ 0 yerin cahiliyye doneminde tuz madeni olarak kullamldlgml, tuz madeni bulunmadlgml, her ugrayan ｾ｡ｨｳｭ＠ ｾ･ｶﾭ buradan istedigi kadar ahp gittigini ve bunun tlpkl hiy kesilmeden akan su gibi oldugunu soyledi. Bunun Ozerine Rasfilullah (s.a.) Ebyad'a ｹ｡ｰｭｬｾ＠ oldugu iktadan ｶ｡ｺｧ･｣［ｭｩｾ＠ ve suda oldugu gibi bundan da her ugrayan kimsenin alabilecegini ｡ｃ［ｬｫｭｾｴｉｲＸＰＮ＠ 3- Kaynaklann bildirdigine gore, Kayle bt. Mahreme et-Temlml (r.ah) yoI ark a､｡ｾＱ＠ -Bekir b. Vail'in ･ｬｾｩｳＭ huzuruna ｧ･ｬｭｩｾｴＮ＠ Hureys b. Hassan ･ｾＭｓｹ｢｡ｮｩ＠ ile birlikte Hz. Peygamber'in Hureys, kendisi ve kavmi adma Hz. Peygamber'e biat ･ｴｭｩｾ＠ ve Q'ndan kendileriyle Beni Temim arasmda Dehna mevkii ile ilgiIi olarak, yolcu ve ｫｯｭｾｵ＠ olanlardan ｢｡ｾｫ＠ onlardan tek bir kimsenin kendi taraflanna, Dehna'ya gec;- memesini ic;erir bir talimat yazmasml ｩｳｴ･ｭｾＬ＠ ｾ･ｹｩ＠ yazdlrmaya ｢｡ｾｬｭｴｉＮ＠ 78 79 RasGlullah da bunu kabul ederek istedigi Tarn bu esnada Kayle duruma mOdahale ederek; "Ya Bkz. EbG Yusuf. el-Harne, s. 96, 97; Ebft Davud, Buyft', 62; ibn Miice, Ruhfm, 16; Alllned b. Hanbel, el-Masl1ed, V, 364; Ebfl Ubeyd, cI-ElI/vnl, s. 373, 374; $evkanl, Neyla'l-eVfnr, V, 343344. Buhiiri, Jiilsaktif, 2; Miislim, A/iisnktif, 36-38; EbG Da\'ud, Bayft', 62; Zeknf, 35; Tirmizl, Bayft, 44; Darimi. ＱｩｾｬＧＬ＠ 70; ibn Milce, Rllhiin, 18, 19; Alullcd b. Hanbc!, el-Miisned, III, 480; n, 244, 273; Malik b. EIlCS, ('/-A/IIl'affa', Akdzve, 25, 29, 30; EbCJ YlISUf. a.g.e., s. 96-97; Ebfl Ubeyd, a.g.e., 374; Da\'lldi, el-ElIIl'nl, s, 55; $c\'kanl, a.g.e., V, 341-349. Tirmizi. ..ll1knlll, 39: Darimi.lJii.l'ii', 66; Eb!1 Da\'lId,//arne, 36; ibn Mike, Rllhiin, 17; Yahya b. Adelll, cl-Harne, s.11 0; Ebft Ubcyd, ('/-EI//I'nl, 350-351; Maverdi, cl-IIhknlllii's-slIlfnniyye, s. 247; Ebll Ya'lil. cl-Aliktllllii ＧｳＭｬｦｮｾ｜ＺｉｃＬ＠ s. 235. Kamu Mallarmm Hukuki Rcjimi 1107 RasulaIlah! Bu ｫｩｾＬ＠ sizden slradan bir arazi talep etmiyor; Dehna denilen yer deyelerin bagiandlgl, dayarlann otladl£;l bir yerdir. Arkasmda da Beni Temim'in kadmlan ye ryocuklan yardlr" dedi. Bunun uzerine Hz. Peygamber (s.a.); "Ey ogul yazmaktan ｶ｡ｺｧ･ｾＬ＠ bu kadmcaglz dogru soyliiyor. Miisliiman miisliimanm (Dehna'daki) su ve ot her ikisine de yeter. Onlar fitnecilere birbirlerine yardlm ederler" buyurdu 4- ａｩｾ･＠ S1 ｫ｡ｲ､･ｾｩＮ＠ Ｈｾ･ｹｴ｡ｮｬｲＩ＠ ｫ｡ｲｾＱ＠ . (r.a.) anlatlYor: Dedik ki, "Ey Allah'm Rasu1i.i! Sana, Mina'da seni golge- lendirecek bir bina yapahm mI?" Allah RasGlu; "HaYlr! Mina, once gelenin devesini ｾｯｫ･ｲｴｩｧ＠ yerdir.,,82 buyurdu. Bilindigi uzere Mina, hacllann ｾ･ｹｴ｡ｮ＠ ｴ｡ｾｬｭｫＬ＠ kurban kesmek gibi bazI hac ye- cibelerini yerine getirdikleri bir mekandlr. RasululIah (s.a) insanlann ortak bir ｾ･ｫｩｬ､＠ kulIandIgI yerlerin -peygamber ve deylet ｢｡ｾｫｭ＠ olarak kendisi iryin dahi olsa- ozel kulIammlar iryin tahsis edilmesini kabul ･ｴｭｩｾｲＮ＠ Bu hadis kamu malIannm en onemli hukuki dayanaklanndan birini ｴ･ｾｫｩｬ＠ etmektedir83 . 5- Birtaklm riyayetler Hz. Peygamber'in bazI topraklan ｲｹ･ｾｩｴｬ＠ (hlma) olarak tahsis ettigini ye Allah ve Rasfdii ｩｾｮ､ｲＮＢＸＴ＠ ｾｯｹｬ･＠ amarylarla koruluk buyurdugunu bildirmektedir: "Hlma ancak Sonraki halifeler de bu uygulamaYI devam ･ｴｩｲｭｾｬ､Ｎ＠ Daha once uzerinde uzun uzadlya duruldugu ilzere hlma ile kamu malIan arasmda ryok sIkI bir ｩｬｾｫ＠ soz konusudur. Hemen rekli bir 81 82 83 ｾ･ｫｩｬ､＠ ｡ｮｬｾｉｩ｣ｧ＠ ｯｲｴ｡ｫｬｾ＠ gibi, zikredilen bu riyayetler, kamunun ihtiyac; duydugu ye silyararlandlgI mallann -deylet ｢｡ｾｫｭ＠ tarafmdan bile olsa- Ebu Da\'ud, Hank 36; Tirmiz'i. Edeh, 50; DavlldL el-EII/va!, s. 55; Ebu Ubcyd, a.g.c., s. 372373; AskaIanl. e!-/wlhe, VIII. 83-87. Tirmizi, Hac, 51; EbfI Da\'ud, .\Jenlisik, 89; ibn Mace, Menasik, 52; Darimi, Menasik, 87; Ahmcd b. HanbcL VI. 187, 206-207; Mavcrdi, el-Ahklil/lu's-sulldniyye, 235; Ebu Ya'la, e!Ahkall/ii ＧｳＭＯｬｴ｡ｮｾｶｃＬ＠ s. 225. Mavcrdi, a.g.t'., s. 235; EbCl Ya'liL a ..f!,.(' .. s. 225; Scrahsi. el-Mchsut, XXIII, 163: Ncvc\'1. eIMcclllu " XVI. 140: Zcllfull, el-Ell/viiI, 76-77. Bkz. Bllhflri, Cihlirl. lolG: .\/iisoktit, I I: Ebfl Da\'lld, lJarac, 39; Ahmcd b. HanbcL cI-Miisl1cd, IV, 38. 71. 73: ibn Aclbiin, cI-ihslin. X, 538-5ol0: Eb!1 Ubcyd, a.g.C' .. s. 386: D(\vfldL cl-Ell/viiI. s. 5ol: Ma\'crdi. a.g!' .. s. 233 \'d.: $c\'kiinL .1I,'cylii '!-cl'tnr, V, 346 vd. Aamu Mallarmm Hukukf Rcjimi' 108 belli ｫｩｾｬ･ｲｮ＠ ｾ･ｫｩｬ､＠ inhisari olarak tasarrufuna blrakllamayacagml net bir anlatmak- tadlr85 . 6- Hz. Peygamber'in bir klSlJ11 hadislerinde de halkm genel ve ortak bir kullandl£;l ｾ･ｹｬｲ＠ dikkat yekilerek, bunlann uygunsuz bazl tasarrutlara masl ongori.ilmektedir. Bir ornek vermek gerekirse, RasUlullah (s.a.) tur: "Lanete sebep o]acak ｩｾ＠ ｾｯｹｬ･＠ ｫ｡ｲｾｬ＠ ｾ･ｫｩｬ､＠ korun｢ｵｹｲｭｾﾭ §eyden sakmm: Su mecra]arma, yo] ortasma ve go]geye abdest bozmak.,,86 Hadis yol, meydan, pmar, yay, lrmak ye nehir gibi yerler ile herkesin dinlendigi golgeliklerin kirletilmemesi geregini dile getirmekten aym zamanda kamunun ｯｲｴ｡ｫｬｾ＠ yararlandlgl ｢｡ｾｨ｣＠ mallara da ｩｾ｡ｲ･ｴ＠ ｢｡ｾｫＬ＠ 87 etmektedir . Belirtmek gerekir ki, kamu mallanmn hukukl zeminini Kur'an ye sunnet naslan ile ｲｾｩ､＠ halifelerin uygulamalan ｴ･ｾｫｩｬ＠ etmekle birlikte, biltiin arazi meselelerinde 01- dugu gibi, bunlann da tarih iyesirindeki lenen ye zamanla ､･ｧｩｾｮ＠ ｧ･ｬｩｾｭｮ､＠ ihtiyay ve geleneklere gore om hukukun onemli bir roW ＰｉｭｵｾｴｲＸＮ＠ adete gore zaman zaman ｹｬｫ｡ｮｨｭｾ＠ Islam hukuku, ｾ･ｲｩ｡ｴｭ＠ diger sebeplerle devlet retiyle deylet sistem ye Bu hukuk orf ye birtaklm emirler, fermanlar ye kin olarak yerilen mahkeme kararlan ve fetvalardan ｯｬｵｾｭ｡ｫｴ､ｲＸＹＬ＠ ｾ･ｫｩｬﾭ ｹ･ｾｩｴｬ＠ olaylara ｩｬｾﾭ Bilindigi gibi, aylkya menetmedigi hususlarda kamu menfaatinin geregi ye ｢｡ｾｫｭｮ＠ ｴ･ｾｫｩｬ｡ｭ､Ｌ＠ olf ye adete uyarak ya da bizzat kural koymak suidari mekanizmada ､･ｧｩｾｫｬ＠ yapabilecegini kabul etmektedir90 . Nitekim toprak meselelerine ait fetvalarda sIkhkla rastlamlan "oo. §er'i mas]ahat degildir, bu hususta Ulu']-emre miiracaat etmek ]azlm gelir, nice memur ise oyle yaplhroo.,,91 yolundaki kaYltlar da esas itibariyle bunu anlatmaktadlr. 85 86 !r. 88 89 !XI 91 Bkz. ｾ｡ｭＬ＠ cl-Om. Ill, 265; Dmlld'L el-Elllval, s. 55; Maverdi, el-AhMmii 's-sultal1iyye, s. 247s. 235: ｾｩｲｬＮ＠ el-Miihezzeb, 1, 557; Nevevi, el248; Ebu Ya'lil. el-Ahkiimii ＧｳＭＯｬｉｩＱｾｶｹ･Ｌ＠ Mecmu'. XVI, 147: ibn Kudelme. el-J.:aji. n. 440. Aynca ｫｲｾＮ＠ Yunus, el-MilkZWe, s. 187: $afak, hliim Arazi Hukuku. s. 130: Zelli'ull, c1-EIIIViil, s. 78; Nebhan, el-hticahu 'l-cem6i, s. 246-247. EbfI Davud, Tahiiret, 14: ibn Melee, Toharet, 21; Bcnzcr bir rivayct ic;:in aynca bkz. Muslim, Tohiiret, 20. ｋｲｾＮ＠ SlIyi'Itl. cl-Hal'l. I. 183. ｋｲｾＮ＠ Barkan. "Tanzimat \'c Arazi KanunJlamcsi ... " s. 43. Cin. 0.\'/1101111 Toprak Diizcni. s. 1(1-17: Ulgcnalp. "Ewclki HlIkllklll11l1zda Gayrimcnkllle Tasarruf Bclgclcri'·. s. 3(,1). Bkz. Afcccl/c md. 58. Barkan. "Tlirkiyc' dc Toprak McsclcsiniJl Tarihi Esaslan". s. 131: Cin. Osmonfl Toprak Diizeni, s. 17. Kamu Afallarmm Hukuki Rejimi,' 109 n. KAMU MALI NiTELiGiNiN KAZANILMASI ve KAYBEDiLMESi islam hukuh:unda kamu mall niteliginin kazamlmasl ve kaybedilmesi bu mallann tiirlerine gore ､･ｧｩｾｫｬ＠ kIm hukuki veya idari ｩｾｬ･ｭｲｮ＠ gostermektedir. Bazl mallann kamu mall sayIlmasl ic;in birtavarlIgl gerekirken, bir klslm mallar boylesi bir ｩｾｬ･ｭ＠ gerek kalmakslzm dogal yapIlan geregi bu niteligi kazanmaJ...1:adIrlar. Aym durum kamu mall niteliginin kaybedilmesinde de gec;erli olmaktadIr. Bu itibarla kamu mall niteligini kazandIran ve kaybettiren belli ｢｡ｾｨ＠ yollann neler oldugunu ayn ayn incele- mekte yarar vardlr. A. KAMU MALI NiTELiGiNiN KAZANILMASI islam hukuku eserleri incelendiginde kamu mah niteliginin ｢｡ｾｨ｣＠ ｾｵ＠ yoIIardan biri ile kazamldlgl gortilmektedir: 1. MaIm Dogal Niteligi Geregi Kamu Mah SayIlmasI islam Hukuk sisteminde genel sular, tuz mahaIIeri, zahiri madenler, otlaklar gibi tabii servet ye kaynaklar dogrudan dogruya umumun kuIIamm ye yararlanmasma tahsis ･､ｩｬｭｾ＠ mallardandIr. Bunlann kamu mail sayIimasl ivin kanuni ya da idari bir ｩｾﾭ leme gerek yoktur. Daha once deginildigi gibi, bu gibi ｾ･ｹｬｲｩｮ＠ btitiin insanlar ivin or- tak oldugu yolunda birtakIm hadisler rivayet edilmektedir. Bu riyayetler goz ontine ahnarak bu mall ann kamu mah niteligini kanundan Ｈｾ･ｲＧＩ＠ aldlgmI soylemek ml1mkUn- dUL Fakat islam hukuku eserlerinde bu hadislerle birIikte bu maIIann tabii ozeIIikleri ve niteliklerine de dikkat vekilmektedir. Bu noktada, tabii servet ve kaynaklann dl1nyada Allah Teala'nm yarattIgl ｾ･ｫｩｬ､＠ ､ｉｾ＠ mevcut bulundugu ve bunlann ｯｬｵｾｭｮ､｡＠ insan emeginin herhangi bir katklsmm bulunmadlgl, dolaYlslyla btitiin insanlann ortak bir ｾ･ｫｩｬ､＠ yararlanma haklannll1 var oldugu belirtilmektedir 92 . Diger taraftan dogal yapIian ve nitelikleri geregi bu mallann mulkiyet rejimine girmelerine imkan olmadlgl 92 ａｦｩＯｫｾｉＮＧＱｻ＠ Bkz. SMii. dJ·III. Ill. 265: iLlIl KlIdiiIllc. l'/-MIlj!,lli, V, 157; Ncvcvl. ROI':n. IV. 36R: Abbi\dl, c/I. 24R. Kamu Afaflarmm Hllkllki Rejimi ! 110 ｩｾ｡ｲ･ｴ＠ edilen hususlardandlr. Bir ornek vermek gerekirse, buyiik nehirJer hakimiyeti altmda olan ｢｡ｾｫｳｭ＠ ｩｾｮ＠ "suyun hakimiyeti altma giremez" denilerek 93 ozellikle kay- nagl kesilmeyip devamh surette su akltan akarsulann dogal niteligi geregi ozel mtilkiyet rejimine tabi olamayacagl anlaulmak istenmektedir94 . Bilindigi gibi, suya ｩｬｾｫｮ＠ hukukI htikumler, ona klyasla ｰ･ｫｾｯ＠ tabii servet ve kaynak ｩｾｮ＠ de ｧ･ｾｲｊｩ＠ olmakta- dlr95. Su halde, tabii servet ve kaynaklann kamu mah niteligini kazanmasmda, ｾ･ｲＧｉ＠ naslar'dan ｢｡ｾｫＬ＠ onlann dogal yapdan ve ozelliklerinin de buyiik olc;ude belirleyici oldugunu soylemek mtimkUndtir. 2. Maim Gelenek Yolu ile Kamu Mall Saydmasl islam hukukunda bir ktslln mallann kamu mah niteliklerini "gelenek-gorenek" geregi kazandlgl kabul edilmektedir. Ornegin, belli bir yorede oturan insanlann oteden beri yararlandlklan mer'a, yaylak, ｫｬｾ｡Ｌ＠ harman yeri, baltahk gibi yerler ile kamunun eskiden beri yarariandlgl yollar, koprliler, namazgahlar, pazar yerieri, ｣［･ｾｭｬｲＬ＠ kuyu- lar, meydanlar, mesire yerieri, iskeleler, mezarhklar gibi metruk topraklar genellikle kamu mal! olma ozelliklerini gelenek ve gorenek geregi (kadimden beri bu amac;la kullamlmalan sonucu) ｫ｡ｺｮｬｉｾｲ､Ｎ＠ Tarihi ve sosyal zaruretlerin bir sonucu olarak ｫｩｾｬ･ｲｮ＠ yararlanmasma ｳｵｮｬｭｾ＠ olan bu mallann, aksine bir tasarrufla amlan nitelikleri kaldlfllmadlkc;a kamu mah sa96 ydmalan zorunludur . Zira islam hukukunun genel prensiplerine gore zarar sozkonusu oldugu durumlar ､ｬｾｭ｡＠ Ｂ｢ｾｬ｡ｮｧ｣ｉ＠ kadim haklann korunmasl esastIr97. Kadim, kimse tarafmdan bilinmeyecek kadar eski olan" demektir98 . Buna gore, oteden beri mevcut ve ｭ･ｾｲｵ＠ bir ｾ･ｫｩｬ､＠ kullamlan bir mal uzerinde ｫｩｾｬ･ｲｮ＠ sahip 01- dugu yararianma hakkmm, aksine bir delil olmadlgl surece oldugu gibi blrakIlmasl ve 93 ｾ＠ 95 % 97 Bkz. Serahsi. el-Afebsut, XXIII, 175: Aynl, e/-Binaye, XI, 346. ｋｲｾＮ＠ Kasani. Beda 'i, VI, 192. Bu noktada. Hz. Pcygambcr'in "hie,: kcsilmcdcn akan su gibi" oldugul1ul1 biIdirilmesi i.izerine Mc'rib tuzlugunll ikta ctmcktcn \'azgce,:tigi hatlrlanmaIldlr. ｋｲｾＮ＠ Onar. idare Hukllku. 1I. I3-l0: Giritli-Akgiincr, idare IJllkllku, s. 28. "Kadim kldcmi iizre tcrkolunur" (A/eeelle md. 6): "Zarar kadim olmaz" (AfcCC'lIe md. 7). ｋｲｾＮ＠ Mcrginanl. cl-I fidaye. IX. 17: Kadihan. el-Fetiivii. III. 206: Kadri ｐ｡ｾＬ＠ Miir§idrt 'I-hayriin, md. -l8. "Kadim odur ki c\'\'clini bilir killlSC olmaya.'· ,\I('cclle md. 166. III Kamu l\fallarmm Hukuki Rejimi esklden ben suregelen niteliginin ､･ｧｩｾｴｲｬｭｳ＠ kadim olmasl husnuzan geregi onun gerekmeh."1edir. (:unku bu hakkm ｭ･ｾｲｵ＠ yoldan etmektedir99 . Ebl1 Yusufun, "Devlet ｢｡ｾｫｮｭ＠ ｫ｡ｺｮｉｬｭｾ＠ ｴ･ｾｫｩｬ＠ olduguna delil bilinen sabit bir hak olmadlkya bir kimsenin elinde bulunan ｾ･ｹ＠ mudahale hakkl yoktur,,100 yolundaki ifadesi de esas lOl itibariyle bunu anlatmaktadlr . AK da metruk topraklar ile ilgili hukumleri ､･ｲｰｩｾ＠ ederken bunlann "kadimden beri terk ve tahsis olunma" keyfiyeti tizerine slkya vurgu lO2 yapmaktadlr . 3. Maim Hukuki Bir Tasarrufla Kamu Mah Niteligini Kazanmasl Bazen hukukl bir ｩｾｬ･ｭ＠ ｩｾｬ･ｭ＠ de bir mal kamu malt niteligini kazanabilmektedir. Bu genellikle devlet iradesi ile ｧ･ｲ｣［Ｚｫｬｾｴｩｭ､Ｎ＠ ｫｩｾｬ･ｲｮ＠ ozel Bununla birlikte kimi zaman tasanufu ile de bir mal kamu mah saydabilmektedir. Bu c;:eryevede maim hukukl bir tasarrufla kamu mal! olma ozelligi kazanmasml ｾｵ＠ ｾｬｫ｡ｲ＠ aYlrarak incele- mek mtimktindtir. a) Tahsis Guntimuz hukuk terminolojisinde tahsis, bir mall umumun faydalanmasma veya herhangi bir kamu hizmetine arzetmek, baglamak demektir. Bir ｢｡ｾｫ＠ anlatlmla tahsis, bir malt kamu emlaki kategorisine sokan idari bir tasarruftur 103 . isJam hukukunda tahsis ｩｾｬ･ｭｮ＠ sesi ｯｬｵｾｴｲｭ｡ｫ､Ｎ＠ hukukl zeminini btiytik olytide "hlma" mtiesse- Yerinde incelendigi tizere hlma, miibah bir araziyi kamu yara- rma olmak iizere koruma altma almak yani tahsis etmekten ibarettir. ｃ［｡ｧ､ｾ＠ lam hukukyulanndan bir klsml hlmanm ｫ｡ｭｵｬｾｴｦｮ＠ ｫ｡ｶｩ､［ＧＯＺｦｨｾｬｹ･Ｌ＠ Im 101 ｉｏｾ＠ 103 niteliginde bir ｩｾｬ･ｭ＠ isoldugunu Ali Haydar. Diircrii'l-hukkiilll. I. 45: Hanl7l1. cl-Fcriiidii'I-!Jehivve, s. 126: ZcrkiL Sl'rilll'ls. 39: Ncd\'l. el-J.:al'iiidii ＧＯｾｦｩｫｨｹｬＬ＠ s. 375: ｚ｣ｾｫ｡Ｌ＠ C/-Flkhu 'I-islflllll, n, 988; Ergiincy. AJccc//l' Kii/li Kaidcleri. 21-23. EbfJ Yusuf. l'l-llar(ic. s. (15-(1(). ｋｲｾＮ＠ Zcrka. a.,!!,. e. , 11. ()XX: Ncd\·i. a.J!. c .. s. 375. Bkz. AA' md. () I. 95. 96, ()7. ()8. (1). 10 I. 102. ｋｲｾＮ＠ Onar. idarc IllIkllkll. 13·.\0-1341: rin.Mer'a, J.:1}lak \'C' raylaklar. s.l7. I Aamu Mallarmm Hukuki Rejimi.· 112 iIeri ｳｵｲｭ･ｫＮＱＺｉｌｾ＠ ise de bu degerlendirmenin dogru oImadlgl aC;:lkttr. (unku biraz sonra aC;:lklanacagl UZere hukuki teknik bir terim oIarak ｫ｡ｭｵｉｾｴｬｲＬ＠ ozeI ｫｩｾｉ･ｲ＠ ait mallar ic;:in soz konusu oIan bir tasarruftur. HaIbuki kIasik kaynakIardaki tammIamaIara gore "hlma" kavraml esas itibariyIe sahipsiz araziIerin beili bir cihete tahsisi anIammda kuIｉ｡ｭｬｾｴｲＮ＠ Yani, h1111a devletin hukum ve tasarrufu aItmdaki mubah bir maIm devIet tarafindan kamu mall haline getiriImesidir. UyguIamanm da ｢｡ｾｴｮ＠ istikamette geIi;;tigi g6ri.iImektedir. Nitekim, kaynakIarda ozeI sahipIeri elinden aImarak him a yapIldlgma tadlr 105 ｩｬｾｫｮ＠ beri genellikIe bu ｫｩｾｉ･ｲ＠ ait topraklann herhangi bir biIgiye rastlamImamak-' . isIam hukuk.ll kaynakIannda devIete ait bir maIm gelirinin kamu menfaatine tahsi si anIamma geIen gayri sahih vaklflar (irsadi veya tahsisat kabilinden vakIflar) bir yana blrakIhrsa devIetin 6zel mallarmm kamunun yararIanmasma tahsisi konusu pek fazla ｩｾｬ･ｮｭｴｲＮ＠ Bu olgu uzerinde devletin ozeI malt, mtibah mal, kamu mah kav- ramlan arasmda dakik ve net aymmIann gerektir. Oysa beyruImaI tiizeI ｫｩｾｬｧｮ＠ ｹ｡ｰｉｬｭｾ＠ olmasmm onemli bir payl olsa muIkiyetinde bulunan bazl araziIer de tlpkI mubah araziler gibi idari bir tasarrufla kamu malt haline getirilebilir. Hatta eger kamunun ihtiyacl varsa idareciIerin bunu yapmasl zorunlu bir gorevdir. Mesela, devlete ait bir arsa, ihtiyaca gore yoI, c;:ocuk bahc;:esi veya park yeri olarak aynlabilir. Benzer ｾ･ﾭ kilde devlete ait bir arazi bir koy veya kasaba halkI ic;:in baItahk ya da mer' a olarak tahsis edilebilir 106 . Bu ｾ･ｫｩｬ､＠ halkm kullamm ve yararIanmasma tahsis edilen mallar da nitelikleri geregi kamu mallan kategorisine dahiI olacaktlr. b) Vaklf islamm hakim oIdugu b6IgeIerde gunumuzde devletin ifa etmekle yiikumlU 01dugu birc;:ok kamu hizmeti vaklf yoluyIa yerine ｧ･ｴｩｲｬｭｾｉＰＷＮ＠ 104 105 HKi 10; Mal ｣［Ｚ･ｾｩｴｬｲｮ＠ inceler- Sib,U, i§·tirakixvclii 'I-islam. s. 10 1-102: Zuhayli, "Tanzimii hakki' I-milkiyyeti' I-ferdiyye fi' 1islam", s. 33: van, el-i\fiJ.wil'al. s. 67-6X: Diircynl, el-Hak, s. 152: Ali Hafif. ･ｬＭｍｩｫｾｶｹＬ＠ s. 106; Karaman, islam !fukuku. H. X-l-X5. ｋｲｾＮ＠ Fcnceri. "cl-Milkiyyctii' I-miizdc\,icc ... ", s. 112: Ncbluln, c1-iUicahu'l-cell/ai, s. 244-246: Muhammcd, Flkhu'l-iklisiidi'l-amm, s. 346: Abb,ldi. ･ｬＭｍｩｫｾｽＢＬ＠ H, 372-375; Muslih, ｋｬｾＧｦ､ｩ＠ ＧｬＭｭｩｫｾＩﾷｃＮ＠ s. -l61-463. ｋｲｾＮ＠ Kahf. "cl-Klta'IJ'I-alllllli'l-iktisfldi ... ", s. 119: Vclfi. a.g.c" s. 6X. Akgiindiiz, I 'nk(t: s. 2. Kamu .\fallarmm Hukuki Rcjimi . 113 ken belirttigimiz gibi, islam hukukunda vaklf mallanndan bir klsml biinyelerinde kamu mallannm biitiin unsurlanm ta!?lInaktadlr. Dogrudan dogruya aynlyla intifa edilen vaklflar bu ozelliktedir. Bunlar mabetler, mektepler, darulfununlar, medreseler, kutiiphaneler, imaretler, hastaneler. yetimhaneler, dulhaneler. kopruler. yollar, kuyular. bendier, su yollan, goller, kabristanlar, karakollar (ribatlar) ve misafirhaneler gibi haYlr sahipleri tarafmdan ｩｮｾ｡＠ ve vakfedilen haYlr eserleri olup, vakIf i!?lemi ile kamu mal! niteligi kazanan mallardandlr lO8 . Birtaklm mallann bu !?ekilde kamu hizmetine sunulmasl isiam tarihinin ilk donemlerinden beri ｵｹｧｬ｡ｮ･ｭｩｾｴｲＮ＠ Nitekim sahabenin yaptlgl vaklflar ve Hz. Peygam- ber'in (s.a.) bunlan tasvipleriyle ilgili saglam nakiller mevcuttur. Hz. Peygamber Medine' ye geldiginde Neccarogullanndan bir evi satmalmak istemesi ve onlann sozkonusu yeri Allah iyin vakfetmeleri 109, Hz. Ali'nin Yenbu'da bir arazisini ve ｹ･ｾﾭ mesini fakirlere, miskinlere, yolda kalanlara ve Allah yolunda vakfetmesi" O; Hz. Peygamber Medine'ye gelip Rume kllYUSU ､ｬｾｭ｡＠ tath su bulamaymca 'Cennette ｫ｡ｲｾｬﾭ hk olmak iizere bu kuyuyu kim satm alacak' demesi Uzerine Hz. Osman'm hemen burasml satm ahp vakfetmesi lIl bu konudaki yok saYlda ornekten sadece birkay tanesidir. Islam hukukyulan Hz. Osman'm Rume kuyusuna ｩｬｾｫｮ＠ yolcular iyin ｫ｡ｺＡｬｭｾ＠ uygulamasl dolaYlslyla kuyularda herkesin yararlanma hakkInm bulundugunu ｢･ｬｩｲｴｭｾﾭ lerdir. Soz konusu kuyuyu kazanlar bundan istifade aylsmdan diger insanlardan farkslzdlr. <;UnkU RGme kuyusunu vakfettikten sonra Hz. Osman da diger insanlarla birlikte kova ile su yeker ve kuyuya bu !?ekilde ortak olurdu ll2 . Bir kimse sahipsiz arazide kendisi iyin aytlgl kuyudan, orada ikamet ettegi siirece oncelikle yararlanma hakkma sahiptir. Fakat bu bu kuyu ｢｡ｾｬｮｧｊＨ［＠ ｫｩｾ＠ bu yerden gOy ettigi takdirde ayllan kuyu yolcularmdlr. Boylece itibariyle ozei, sonuy itibariyle kamu mah niteligi kazanml!? olur. Kuyuyu kazanlar daha sonra geriye donseler bile, daha ewel sahip olduklan oncelikli J(t! 109 110 I11 11: Omcr Hilllli. ithafu ＧＨＭ｡ｨｬｾｴＺ＠ md. 1(,: Akgiindliz. J nklf 2(1). Buhari, l'c.wiya, 30: Ayni. {'/lII/ctii ·/-kliri. XIV. s. 67-69. Bcyhaki. cs-,'ifincnu '/-kIIlmj. VI. I(,O-I(>l. Buhari. AS/llihu ·n-lIchi. 7: Tirmizi. ,\/cl1Iij.:Jh, 18: Ayni. ('/Il1lclii ·/-kliri. XIV. 71. Ma\'crdi. c1-.·lhkril1lfi ·s-sulllimIYL'. s. 229: Ebil Ya'l:i. cl-Ahkrilllii ·.I'-.I'U/lrilliyyc. s. 217. Kamu Mallarmm Hukukf Rejimi 1114 yararlanma haklanm elde edemezler. Onlar da tlpkl diger insanlar gibi bu kuyudan ･ｾｩｴ＠ yararlanma hakkma sahip olurlar l J3. ｋ｡ｭｵｬｾｴＧ＠ c) ｫ｡ｭｵｬｾｴＱｲ､Ｎ＠ Kamu mallannm kazamlma yollanndan biri de ｫ｡ｭｵｬｾｴｲＬ＠ siyle d U.l 14 ｫｩｾｬ･ｲｮ＠ ｋ｡ｭｵｬｾｴＱｲＬ＠ . istegine balalmakslZln mallanna el konulmasl- kamu giiciiniin kullamlmasl sonucu ortaya ylktlgl ve ozel miilki- yete a!!;tr bir darbe ｯｬｵｾｴｲ､ｧ＠ slkya ｴ｡ｾｭｺ＠ En basit ifade- ｢ｾｶｵｲｬ｡ｮ＠ iyin 115 islam tarihinde kamu mallannm kazamlmasmda bir yontem ｯｬｭ｡ｾｴＱｲＮ＠ Bunun yerine kamu yaran iyin gerekli olan tesisler, hiikiimdarlar veya fertler tarafmdan haYlr gayesiyle gerekli arazi, bin a gibi ｾ･ｹｬｲ＠ ｹ｡ｰｩｬｭｾ＠ ve bu tesisler iyin genellikle sahiplerinin nzaslyla ve deger ve bahasl ｰ･ｾｩｮ＠ verilerek satm ahnma yoluna ｧｩ､ｬｭｾｴｲＱＶＮ＠ Durum boyle olmakla birlikte erken donemden itibaren ender de olsa bazl kamuｬ｡ｾｴＱｲｭ＠ orneklerine rastlamak miimkiindiir. Hz. Peygamber'in (s.a.) Medine'ye hicret ettiginde cami ｩｮｾ｡ｳｬ＠ iyin bazl kimselerin sahip oldugu araziyi kendi nzalanyla satm almak istedigi; sahipleri herhangi bir fiyat talep etmeyip sozkonusu araziyi ｢｡ｧｬｾｭｫ＠ istedikleri halde arsanm bedelini onlara cari fiyattan odedigi bilinmektedirll7 . Hz. Omer kendi zamanmda, Kabe mescidi insanlara dar geldigi ve etrafi da evlerle yevrili bulundugu iyin istimlak yoluyla mescidi ｧ･ｮｩｾｬｴｭ＠ sahiplerinden bir klsmml pazarhkla raZl ･ｴｭｩｾＬ＠ yoluna ｧｩｴｭｾＬ＠ ev razl olmayanlann evlerini ise cebren 113 Maverdi, el-Ahklilllu's-sultaniyye, s. 229: Ebil Ya'la, el-Ahklimu's-sultaniyye, s. 217; Remli, 114 Nihiiyetu'l-muhtac, V, 355. ｋｲｾＮ＠ Abbadi, el-Milkiyye, n, 370; Muslih, Kuyudu 'I-lIIilkiyye, 559; MIsr'i, UsulU'I-iktisad, s. 50; ｋｵ｢｡ｾＬ＠ Devlet Mallan, s. 63. 115 116 117 ilgili boliimde de belirtiJdigi iizere, isl;lll1 hukukunda ozel miilkiyet, titizlikle korunll1asl gereken saygldeger ve dokunulmaz bir hak olarak kabul edilmektedir. Bununla birlikte, bu sistemde ｾ｡ｲｴｬｮ＠ mevcut oJdugu takdirde miiJkiyet hakkIllln kayll altma almabilecegi de temel <;iinkii, islam'a gore miilkiyet, sosyal fonksiyonu olan bir hak bir ilke oJarak ｢･ｮｩｭｳ｣ｾｴｲＮ＠ ｋｩｾｮｬ＠ lIliilkiyet sahibi olmasl sadece kelldi olarak kabul edilmcktcdir. Bunun anJauu ｾｵ､ｲＺ＠ ｫｩｾｮ＠ i9inde bulundugu tabii gayrct ve cmcginin bir sonucu dcgiJdir. Bu hakkJll ｯｊｵｾｭ､｡＠ vc topJumsaJ gevrcnin dc oncmli bir payl vardlr. Bu ｡ｬｙｉｾ＠ ozcl miilkiyetin sllllrlandmlll1aSlllm (Giinay, "Miilkiyct Hakklllln Smulandmltemel dayanaklanndan birini ｯｬｵｾｴｲｭ｡ｫ､＠ masl. .. ", s. 168). Abbadi, "Ncz'lI'l-milkiyycti'l-hassa ... ", s. 33: Aktiirk, "islam HlIkukunda ｋ｡ｭｵｬｾｴｮ＠ ... ". s. 33. BlIhari. Mcnnkibii 'l-cl/snr. 45-46: Miislim. Mcsncid. I: ibn Kcsir. el-Bidaye, Ill. 254. Kamu Alallarmm Hukukf Rejimi /115 ｡ｬｭｾ＠ ye bedellerini, sahipleri istedikleri zaman alsmlar diye Kabe hazinesine ｫｯｹｭｵｾﾭ tur. Aym uygulama Hz. Osman zamamnda da ｹ｡ｰｬｭｾｴｲＱｉＸＮ＠ ｋ｡ｭｵｬｾｴｲｮ＠ caiz olup olmadlgl islam hukllkyulan tarafindan ｴ｡ｲｬｾｭｫ＠ de 1I9, baskm ｧｯｲｩＮｾＬ＠ nn ｫ｡ｭｵｬｾｴｊｲ＠ belli ｾ｡ｲｴｬ､＠ ｫ｡ｲｾｬｨｮｭ＠ ｰ･ｾｩｮ＠ odemek ｾ｡ｲｴｬｹ＠ ise yetkili makamla- yoluyla ozel mtilkiyete el koyabilecegi yoniindedir120. "Zarar-I amml def iyin zarar-I has ihtiyar olunur,,121; "Zarar-l ･ｾ､Ｌ＠ zarar-I ehaf ile izale olunur"I22; "Def-i mef'asid, celb-i menafi'den evladlr"l23; "Zaruretler memnu olan ｾ･ｹｬｲｩ＠ miibah kIlar,,124; "Zaruretler kendi miktarlannca takdir olunur,,125; "Raiyye yani tebe'a iizerine tasarruf maslahata mel1l1ttur,,126 gibi Mecelle'de de ifadesini bulan gene! kaideler ka- ｭｵｬ｡ｾｴｲｮ＠ islam hukukunda dayandlgl prensipleri ｡ｮｬｴｭｫ､ｾｲＱＲＷＮ＠ Mecelle'nin "ihtiyay halinde devlet eliyle bir kimsenin miilkii degeri odenerek altnabilir ve yola katllabilir. Fakat fiyatl odenmedikye ｫｩｾｮ＠ 129 dogru.dan ｫ｡ｭｵｬｾｴｉｲ＠ ile ilgilidir . ａｮｬ｡ｾｉＱ､ｧ＠ miilkii elinden almamaz,,128 maddesi de iizere islam hukukunda ｫ｡ｭｵｬｾｴｲＬ＠ kamu mallanmn kazamlmasl yontemi olarak zaruret ye kamu yaran gerekye!erine dayandmlan ve miimkiin oldugunca az 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 ｢ｾｶｵｲｬｭ｡ｳ＠ ongoriilen bir miiessese olarak ele almmaktadlr. "Deylet Tinnizi, Menakzb, 18; Belazuri, Fu/uhu'I-buldan, s. 62; Maverdi, el-Ahktimu's-sultaniyye, s. 205. islam hukukuna gore ｫ｡Ｑｬｵｾｴｦｮｉ＠ caiz olup olmadlgma ｩｉｾｫｮ＠ ｴ｡ｲｬｾｭＬ＠ lehte ve aleyteki deIiIler i'rill bkz. Kutb, Nizamu 'I-idare, s. 311-312; Muslih, Kuyudu'l-milkiyye, s. 454469; Sibai, h'/irakiyyeli1 'I-jsltim, s. 10 1 vd.; Abbadi, el-Milkiyye, 11, 366-398; a.mIf, "Nez'u'lmilkiyyetii'l-hassa ... ", s. 38. Aynntlh bilgi ｩｾｬ＠ bkz. EbU Zehra, el-Milkiyye, 148-149; Selebl, el-Medhal, s. 404-405; istimliiki'l-akar... ", s. Nebhan, el-hticfihu'I-celllfif, s. 218-219; Abdiilmiin'im, Ｂｍ･ｾｲｵｩｹｴｕ＠ 261; Kadri ｐ｡ｾＬ＠ Mur§idu'l-hayran, md. 165; AIi Haydar, DurerU'I-hukkfim, Ill, 489-490; Abbc1di, a.g.e., n, 397-398; a.mlf., a.g.m., s. 36 vd; Halil. Nez'u'l-milkiyye, s. 7-8, 31-32; Fencerl, "el-islc1m ve'l-milkiyyetii 'I-miizdevice ... ", s. Ill; Zeydall, el-Medhal, s. 245; AIi HafIf, el-Milkiyye, s. 106-107; Cill-AkgiindUz, TUrk Hukuk Tarihi, n, 255; Karaman, j,s-ltim Hukuku, . Ill, 84-86. Mecelle md. 26. Mecelle md. 27. Mecelle md. 30. Mecelle md. 21. Mecelle md. 22. Mecelle md. 58. Abbiid1. a.g.m .. s. 34; Aktiirk, "isIcIIl1 HlIkllkllnda ｋ｡ｬＱｵｾｴｦｮ＠ ... ", s. 34; Karaman, a.g.e., Ill, 85. 121l 129 ｢｡ｾＭ Afecelle md. 1216. ｋｲｾＮ＠ Kadri ｐ｡ｾＮ＠ Karaman. a.g.c., I11. S5. llKe. md. 165. Kallll1 A1allarmm Hllkllki Rejimi /116 kanmm bir ｾｩ､･ｴｉ＠ ｫｩｾｮ＠ ozeI miilkunu ancak butUn muslUmanlar iyin helak ･ｮ､ｩｾｳ＠ yeya zaruret hali bulundugu durumlarda ye bedelini yererek alma hakkt yardlf. Tlpkl yaresiz kalan ｫｩｾｮ＠ durumu gibi ... " diyen Serahsl bunu aylkya ifade etmekte- dir 130. Burada dikkat edilmesi gereken onemli noktalardan biri, kamu yaranm geryekｉ･ｾｴｩｲｭ＠ gayesine yoneIik ｾ･ｫｩｬ､＠ ｫ｡ｭｵｬｾｴｉｲ＠ olaymda ｫ｡ｭｵｬｾｴｦｮ＠ millkun degerinin adil sahibine odenmesi geregidir l3l . Zira az once zikredilen "Zaruretler kenqi mikdarlannca takdir olunur" ｾ･ｫｬｩｮ､＠ umumi kaide bunu ongormektedir132 . Osmanh hukukunda da yukandaki esaslar aynen ｢･ｮｩｭｳｾｴｲＮ＠ ｾ･ｹｨｩｬｳ｡ｭ＠ Ebussuut Efendi (0. 95111544) bir fetyasmda, kamunun ihtiyacl iyin su yollanmn ye suyun geyecegi yerlerin sahibinin izni olmasa bile deger ye bahasl yerilmek suretiyle ahnacagl hususuna icazet ｹ･ｲｭｩｾｴＱＳＮ＠ ｋ｡ｭｵｬｾｴｉｲ＠ ile ilgili Mecelle ､ｬｾｭ｡ｫｩ＠ ilk dUzenleme 1272/1855 tarihli Nizamnamedir. 129511876 tarihli Menatl-i Umumiye iyin istimlak Kararnamesi ise batl hukukundan istifade edilerek ｨ｡ｺｬｲｮｭｾＬ＠ hurumlere de ters ､ｩｬｾｭ･ｹ｣ｫ＠ bedelinin ｰ･ｾｩｮ＠ dir 134 ｾ･ｫｩｬ､＠ ､ｩｬｺ･ｮｭｾｴｲＮ＠ ｋ｡ｭｵｬｾｴｦ｣ｫ＠ ancak ｾ･ｲＧｬ＠ mallann rayiy odenmesini dilzenleyen ilyilncil maddesi bunun en onemli gostergesi- . B. KAMU MALI NiTELiGiNiN KA YBEDiLMESi Genel olarak bir mala kamu malt niteligi veren sebeplerin ortadan kalkmasl 0 ma- hn kamu mah niteligini kaybetmesine neden olmaktadlr. Bu yeryeyede kamu mah niteliginin kaybedilmesi ｢｡ｾｨ｣＠ ｾｵ＠ ｾ･ｫｩｬｲ､ｮ＠ biri ile ｧ･ｲｹｫｬｾｭｴ､ｩＺ＠ 1. Kamu Mahnm Dogal Niteligini Kaybetmesi Dogal nitelikleri geregi kamu mall sayIlan mallar, amlan niteliklerini kaybettikleri takdirde kamu malt olma ozelligini yitirirler. Gollerin kurumasl, nehirlerin mecra ye 130 131 ｋ｡ｭｵｬｾｦｮ＠ Serahsi, el-Mebsfil, XXIII, 203. bcdeli hakklllda ｧｃｬＱｩｾ＠ bilgi iC;il1 bkz. Abb,ldi, "Nez'u'l-milkiyyelii'l-hassa ... ", s. 39 vd. 132 133 134 ｋｲｾＮ＠ Karamal1, jslftl11 Hukuku. Ill. 86. A1.1i.irk. "isiam Hukllkunda ｋ｡ｭｵｬｾｦ＠ ... ". s. 33: Onar, "AlIlll1e Emlaki Tcorisi ... ", s. 509. Cin-Akgiindiiz, Tiirk f1l1kuk Tnrihi, 11. 255. Osmallh hllkukullda ｫ｡ｬｵｾｊＢｮｃ＠ ile ilgili diizcnlcmclcr ic;in aynca bkz. Aktiirk. n.g.III .. s. 34. Kamu Mallarmm Hukukf Re}imi / 117 seviye ､･ｧｩｾｴｮｳＬ＠ gol ve deniz klYllanmn dolmasl gibi. Nehir yataklanndaki su seviyesinin alvalmasl ile meydana gel en adaclklann hukuki avldan durumunun ne oldugu yok erken donemden itibaren islam hukukyulannm ｡ｬｭｾｴｲＮ＠ ilgilindikleri konular arasmda yer Ebfi Yusuf, el-Harac adh eserinde bu ko- nuyu "Dic1e ve Flrat Ozerindeki Adalar ve Su Dolaplan" ｾ･ｫｬｩｮ､＠ mustakil bir ｢｡ｾｨｫ＠ altmda tetkik etmektedir. Dicle, Flrat gibi kamu nehirleri uzerinde zaman zaman suyu yekilen adalan ｾ･ｨｩｲｬ＠ yakm veya ｢ｩｴｾｫ＠ olanlar ve ｾ･ｨｩｲｬ､ｮ＠ uzakta bulunanlar olmak uzere iki klsma aYlran Ebfi Yusuf, birinci klsma giren yerlerin hukukl niteligini, bunlar uzerindeki tasarruflann ｢｡ｾｫｳｭ＠ zarar verip vermeyecegi kriterine gore belir- lemektedir. Buna gore, bu ozellikteki adalan ihya edip ekip biymek veya bin a yapmak ｾ･ｫｬｩｮ､＠ birtakIm tasarruflarda bulunacak ｫｩｾｮ＠ bu tasarruflan meyecekse ada topraklan mevat hukmundedir. Eger ｢｡ｾｫｬｮ＠ ise bu takdirde ｢｡ｾｫｬｲｭ＠ zarar verbir zarar soz konusu 0 kimsenin, adadaki topraklan imar etmesine ve oralara bina ve saire yapmasma izin verilmez. Diger taraftan devlet ｢｡ｾｫｮｭ＠ da bu adalardan bir kimseye ikta olarak arazi verme veya bin a yapmasma miisade etme yetkisi yoktur. ｾ･ｨｩｲｉ､ｮ＠ uzak yerIerde bulunan adalara gelince, onlar mevat topraklar mesa- besindedir. ｋｩｾ＠ onu ihya eder ve devletin hakkmt da verirse, Bazt HanbeIIIerin ｧｯｲｩｾ＠ de ｢｡ｾｫｳｭ＠ edilebilecegi yoniindedir136. Buna ｫ｡ｲｾｉｬ＠ lugul38 bu ｾ･ｫｩｬ､＠ ｯｬｵｾ｡ｮ＠ 0 topraga sahip olur I35 . zarar vermedigi siirece bu adaclkIann ihya Safil hukukyular 137 ile HanbeIIIerin yogun- adaclklann mevat statiisiinde olmadlgml dolaytSlyla ihya ile ozeI mulkiyet konusu edilemeyecegini ileri siirmektedirler. Onlara gore bu adaclkIar nehir ya da nehrin harimi hiikmiinde olup buralardan halk ｹ･ｾｩｴｉ＠ ｾ･ｫｩｬｲ､＠ yararlan- maktadtr. Klasik islam hukuku eserlerinde nehirlerin su seviyesinin alyalmaSl ile maydana gelen adaclklardan 135 136 137 138 ｢｡ｾｫＬ＠ akarsulann yatak ､･ｧｩｾｴｲｭｳ＠ ya da suyunun yekilmesi so- EbG YUSllf. el-HaN1c, 9 I -92. BllhUti, ｋ･Ｚｪｾ｡ｦｯ＠ 'l-kll1a '. IV, 188: ibn Kudalllc. el-M/lgnf, V, 576. Scbramcllisi, Ha:jiye. V. 335. Ebft Ya'la. ･ｉＭａｨｫ｡ＯｬｩＱＧｳｾＺｖＨＬＮ＠ s. 212: ibn Kud;lmc. a.ge .. V. 576: ibn Miiflih. el-Miibdi', V. 252: BlIhftli. a.g.e .. IV. ISS. Kamu Mallarmm Hukukf Rejimi ,/ 118 nucu ｯｬｵｾ｡ｮ＠ toprak paryalannm hulldd statiisli de lizerinde onemle durulan hususlar- dandlr. Bu konu ｾｵ＠ ｾ･ｫｩｬ､＠ ｫ｡ｩ､･ｬｾｴｲｭＺ＠ Dicle, Flrat gibi bliylik nehirler bir daha aym yataga donmesi mlimklin olmayacak tarzda yatak len topraklar Ｍｹ･ｲｬｾｩｭ＠ ､･ｧｩｾｴｲｳＬ＠ meydana ge- merkezlerinin harimi degilse- mevat arazi saylhr ve ihya ile ozel mlilkiyete geryebilir. Bu ｾ･ｫｩｬ､＠ yatagml ､･ｧｩｾｴｲｮ＠ nehirlerin tekrar aym yataga don- mesi ihtimal dahilinde ise buralar ihya edilemez. <;unkti bunlar nehrin parryasl sayIldlgmdan kamunun hakkI taalluk etmekte dolaYlslyla mevat ｩｾｬ･ｭｮ＠ tadlr. Bir ｢｡ｾｫ＠ tabi tutulamamak- anlatlmla bu yerler uzerinde kamu mah niteligi hala slirmektedir. Su- yun ryekilmesi ile meydana gelen kara paryalannda da aym hliktimler geryerlidir 139. Yukandaki arylklamalanndan da ｡ｮｬｾ､ｧ＠ lizere, ｲｹ･ｾｩｴＱ＠ nedenlerden otiirli nehir yatagl oIma ozelligini kaybeden toprak parryalan bu halIeriyle islam hukukryulannm ryogunluguna gore kamu mah oImaktan rylkarak mevat yani mlibah arazi statiisline girmektedirler. Bu rur topraklar uzerinde ｢｡ｾｫｬｮ＠ zarar soz konusu oImadlgl tak- dirde ihya ile ozel mlilkiyet hakkI kurulabilmektedir. 2. Hukuki Bir Tasarrufla Kamu Mah NiteJiginin Kaldlrllmasl '. Hukukl bir tasarrufla kamu mah niteliginin kaldmlmasmdan maksat, kamu mallanndaki umuma tahsisin kaldmlmasldlf. Belirtmek gerekir ki, burada soz konusu edilen tahsis inceleme kolayhgl aylsmdan gelenek ve vakifyoluyla Zlmnen ｧ･ｲｹｫｬｾｮ＠ de iryine alacak ｾ･ｫｩｬ､＠ ｧ･ｮｩｾ＠ tahsisi bir anlamda kulIamlmaktadlr. Hlma oIarak tahsis edilen yerlerden bu tahsisin geri ahnmasl, kullamlmayan, harap oIan mescit yerlerinin, yoI fazlahklanmn durumu gibi hususlar bu ryerryevede ele aIm an konulardandlr. Klasik kaynaklarda bir yerin, bir kez hlma oIarak tahsis edildikten soma ikinci bir ｩｾｉ･ｭｬ＠ bu niteliginin kaldmhp kaldmlamayacagl ｴ｡ｲｬｾｭ＠ daki ｧｯｲｬｩｾ･＠ konusu ･､ｩｬｭｾｴｲＮ＠ Bu konu- hlma tahsisinde bulunan otoritelerin durumuna gore farkhhk gostermek- tedir: 139 Mcrgillani, e1-Hidaye, IX, 10; Zcylai, Tebyfn, VI, 38; Ayn1, el-Binclye, XI, 346; Mcydilnl. C'ILiibfib. 11, 222; ｾ｣｢ｲ｡ｮｬｩｳＮ＠ ｬｦ｣ｾｩｹＨＧＬ＠ V. 335-336. Kamu Mallanl1ll1 Hukukf Rejimi /119 1- Hz. Peygamber'in hlmalan: Hz. Peygamber tarafindan tahsis edilen hlmalara halen ihtiyay duyuluyorsa bunlann hlma niteIiklerinin kaldlfllamayacagl hususunda biitiin islam hukukyulan ｧｯｲｩＮｾ＠ birIigi iyindedirIer l40 . Bunlara haIihazlrda ihtiyay kalｭ｡ｬｾ＠ ise bu konuda iki ｧｯｲｩＮｾ＠ ortaya ｙｬｫｭｾｴｲＮ＠ Bir ｧｯｲｴｩｾ･＠ gore, buralardan hlma ni- teliginin kaldlfllmasl nassa dayaiJ bir hilkmiln ictihat ile nakzedilmesi anlamma geld iginden bunun caiz olmad@nt soylemektedir. ikinci ｧｯｲｴｩｾ＠ ise, hlma tahsisine gerekye olan sebebin ortadan kalmasl dolaYlslyla hlma niteliginin de kaldlfllabilecegini ileri silrmektedir 141 . 2- Hz. Peygamber'den sonraki yoneticilerin yaptlgl hlmaIar: islam hukukyulan Hz. Peygamber' den ｢｡ｾｫ＠ yoneticiler tarafindan tahsis edilen hlmaIann, ihtiyay ye kamu yaranntn gerektirmesi halinde bizzat tahsisi yapan ｫｩｾ＠ tarafindan ､･ｧｩｾｴｲｬ｢ﾭ cegini ve eski haline getirilebilecegini kabul etmektedirIer142 . Fakat bu ｩｾｬ･ｭｮ＠ tahsisinde bulunan yetkili degil de bir ｢ｾｫ｡ｳｬ＠ ne olacagI bazl ｧｯｲｩＮｾ＠ aynhklanna yol hIma tarafindan yaptlmasI durumunda hilkmiln ｡ｹｭｬｾｴｉｲＮ＠ <;ogunlugu ｯｬｵｾｴｲ｡ｮ＠ hukukyular bu- nun da caiz olmasl gerektigini savunmaktadlrlar. Onlara gore, bir yoneticinin hlma tahsisinde bulunmasI kendi donemi iyin geyerli olan bir ictihat olup kendisinden son- ' rakileri baglamaz l43 . Bazl ｾ｡ｦｩｬ･ｲ＠ ise, bir ictihadm ｢ｾｫ｡＠ bir ictihad tarafindan nakzedilmesi manasma geldiginden bu ｩｾｬ･ｭｮ＠ Kamuya ait bir yolun gilzergahmm ､･ｧｩｾｭｳ＠ bir ､･ｧｩｾｫｬ＠ caiz olmadlgml soylemektedirler l44 . yeya ｾ･ｨｩｲ＠ imar planlannda yapJlan eskiden cadde veya sokak olan bir yerin arsa haline gelmesi, eski yol, cadde veya sokaga artlk ihtiyay kalmamasl nedeniyle bunlann hazineye maledilmesi ya da ozel 140 141 142 143 1·1·1 ｾ｡ｨｬｳｲ＠ sattlmasl, ayntyla intifa edilen yaklflardan birinin hakh bir sebeple elMaverdl, el-Ahkdmu 's-sultiiniyye, s. 235; Ebfi Ya'la, el-Ahkdmu 's-sultiiniyye, s. 224; ｾｬｲ｡ｺＬ＠ Miihezzeb, I, 559; Nevevl, Ravza, IV, 357; fun Kudame, el-Mugni, V, 582, Remll, Niluiyetii'll11uhtiic, V, 342; fun Miillih, el-Miibdi', V, 265; Merdavl, el-jnsiif, VI, 387; BuhGt'i, ｋ･ＡｪｾｩｦｵＧｬﾭ kllu'i " IV, 201. Safil, el-Om, III, 271-272; ｾＧｩｲ｡ｺＱＬ＠ a.ge., I, 558-559; Nevevi, a.g.e., IV, 357; ibn Kudame, a.ge., V, 582; Hallab, Meviihibii 'I-cclil, VI, 10; Mcrdavl, a.ge., VI, 387; Buhflti, a.g.c., IV, Hii:jiye, II, 184. 201; ｾｩｲｧ｡ｶＬ＠ Ncvevi, a.g.c., IV, 357; ibn Kudamc, a.ge., V, 582; Buhflt1, a.gc., IV, 202; Rcmli, a.g.c., V, 342. Ncvcv'i, a.gc., IV, 357; ibn Kudamc, cl-AI/lglli. V, 582: a.I1I/f, eI-Kaj'i, It 445; Hatt{lb, a.g.c., VI, 10; BuhfJti. a.g.c., IV, 202; Rcmll, a.g.c., V, 342: ibn Miiflih, a.g.c., V, 265. Ncvcvl, a.g.c., IV, 357: Rcmli, a.g.c., V, 342. Ka11lu }'lallarmm Hukllki Rejimi;' 120 satJlmasl veya ､･ｧｩｾｴｲｬｭｳ＠ halinde de bu mallar iizerindeki kamu malt niteligi kalkmaktadlr l45 . islam hukul-ama gore, yol fazlahklannm hazine tarafindan ozel ｫｩｾｬ･ｲ＠ satilabilecegi kabul edilmektedir l46 . Kural olarak kamu mallannm temliki miimkiin degilse de ｹ･ｾｩｴｬ＠ sebeplerle kamu tarafindan kullamlmaz hale gel en yol fazlahklannm artlk yol hukmunden ylktp devletin ozel mallanna dahil oldugu ve bunlann oti.iril kamuya bir zarar gelmediginin hiikmi ｾ｡ｨｳｩｹ･ｴ＠ tarafindan ozel ｾ｡ｬｳｲ＠ ｡ｮｬｾｭｳ＠ halinde ｳ｡ｴｬｾｭ､ｮ＠ yol fazlaltklanm devletin l47 sattlabilecegi ifade edilmektedir . 0 Yine harap olan veya ihtiyay kalmadlgmdan kullamlmayan mescit yerleri hakkmda ne tur bir ｩｾｬ･ｭ＠ yapdacagl da bu konu ile ilgilidir. Bu hususta islam hukukyulan ｧｯｲｩＮｾ＠ aynhklan vardlr. Ahmed b. Hanbel' e gore, bu nitelikteki mescitler satlhr ve bedeli aym ozellikte ｢｡ｾｫ＠ bir mescide sarfedilir l48 . imam Malik ve arasmda birtaktm imam Safil bu yerlerin sattlamayacagml, aksine oldugu gibi blraktlmasl gerektigini l49 savunmaktadlrlar . Ebil Hanife ve EbG Yusufa gore de bu yerlerin mescit olma vasfi ebediyyen ､･ｧｩｾｴｲｬｭｺＮ＠ Ebfi Yusuftan gelen ikinci bir rivayet, harap olan mescit enkazmm hakimin izni ile en yaktn ｢｡ｾｫ＠ bir mescide nakledilecegini ifade etmektedir. imam Muhammed ise, bu gibi yerlerin artlk mescit olmaktan ylkacagml ve onu ｩｮｾ｡＠ l50 edenin veya varislerinin mulkiyetine geri donecegini ileri surmektedir . Burada eklemek gerekir ki, umuma ait ribat, kuyu, havuz gibi kamu mallanmn da harap olmasl veya kullamlmamasl halinde aynl hukumlere tabi olacagl belirtilmektedi r l5l. 145 146 147 148 1·19 150 ISI Zerka, el-Flkhu'l-h/iimi, Ill. 226-227; Demir, h,'/tim HlIkukunda Mulkiyet, s. 60-61. "Miirreye mazarratl ｯｬｭ｡､ｾ＠ haldc bir kimesne larikin fazla ol.1n yerini semen-i misli ile canibi Il1lriden ahp hanesine ilhak edebilir." (Mecel/e md. 1217). Mardin, Ahka/1/-1 Arazi, s. 195; On.1r, "All1mc Emlaki Teorisi. .. ", s. 513. ｄｬｉＱ｡ｾｫＡＬ＠ Rnhmetii 'l-uII//1/e. I. 192; Merdavi, cl-insof, VII, Ill. ｄｬｉｮ｡ｾｫＱＬ＠ n.g. c., I, 192; Nc\"c\i, Rnvzn, IV, 420; Siiv!, Biilgntii's-sfilik, IJ, 308; ibn Ciizcy, clKavonin, s. 244. Serahs1, e/-Mcbsf'tt, XlI, 42: Kasani, Bcdn'i, VI, 221; ibnii ')-Hiimall1, FcI/7u'l-kndir, V, 64; ibn Niiccym, cl-Rnhr, Y. 271-273; Haskefi, ed-Durrii'I-I1IIl17(or, IJI, 371; ibn Abidin. Het/dii'lmull/fir, Ill. 371-372. Nc\"cd, n.g.C'., IV, 420; Haskcfi. n.g.c., Ill. 371: ibn Abidln, n.g.c., Ill, :171-:172. Kamu Alallarmm Hukllki Re}imi /121 3. ihya De Kamu Mala Niteliginin KaldIrllmasl Kural olarak kamu mallan tizerinde -bu niteiikllerini ｴ｡ｾｬ､ｫｮ＠ stirece- ihya ile ozel mtilkiyet kurulmasl miimktin degildir. Bununla birIikte islam hukuku eserIerinde bazl kamu mallannm ihya ｩｾｬ･ｭｮ＠ konu olup olmadlgl ｴ｡ｲｬｾｉｭｫ､Ｎ＠ Bu vervevede ele ahnan hususlardan birisi hlma olarak tahsis edilen yerlerin ihya edilip edilemeyecegidir. Bu konudaki ｧｯｲｴｩｾｬ･＠ de ihyanm yetkili mercilerin iznine da- yamp dayanmamasma gore farkhhk gostermektedir. ihyanm yetkili ｫｩｾｬ･ｲｮ＠ ｧ･ｲｶｫｬｾｴｩｭｳ＠ izni ile durumunda kamu mallannm hukukl bir tasarrufla kaldmlmasl soz konusu oldugu ivin biraz once aylklanan htikUmler geverIi olmaktadlf. Zira hlma nitelikli yerIerin ihyasma izin verilmesi Zlmnen hlma tahsisinin kaldmlmasllll anlamma gelmektedir. izinsiz ｧ･ｲｶｫｬｾｴｩｮ＠ ihyalara geiince, ihya edilen yerler Hz. Peygam- ber'in (s.a.) tahsis ett@ hlmalardan ise yapdan ｩｾｬ･ｭ＠ geversiz ｳ｡ｹ､ｭｬｾｴｲｉＵＲＮ＠ Yok eger bu yerler diger yetkililerin hlmalan ise bu takdirde ihya htikmtintin ne olduguna ｩｬｾｫｮ＠ iki ayn ｧｯｲｴｩｾｮ＠ varhgmdan soz edilmektedir. Bir ｧｯｲｴｩｾ･＠ gore, yapllan ihya geverIi olup ihya edilen hIm a ozel mtilkiyet konusu olmaktadlr. Zira yetkili ｫｩｾｬ･ｲｮ＠ hlma tah-, sis etmesi bir ictihattlr; oysa mevat arazinin ihyasl nasla sabit bir htiktimdtir. Nassa dayah bir htikmtin ictihat tirtinti bir htikme gore onceligi bulunmaktadlr. ikinci ｧｯｲｴｩｾ＠ ise yapdan ｩｾｬ･ｭｮ＠ geversiz oldugu yontindedir. Bu ｧｯｲｴｩｾ＠ rak, hIma karanmn yetkili ｫｩｾｬ･ｲ＠ taraftarlan da gerekve ola- tarafindan usultine uygun olarak ytirtirltige bir htikilm oldugunu; dolaylSlyla bun a ｫ｡ｲｾＱ＠ ｫｯｮｭｵｾ＠ geimenin caiz olmadlgml one stirmektedir- ler l53. Genel olarak hlma ､ｬｾｭ｡ｫｩ＠ kamu mallanmn ihya ile ozel millkiyete gevirileme- yecegi kabul edilmektedir. Su var ki, Hanbell mezhebine mensup hukukvular buralan ihya eden ｫｩｾｬ･ｲｮ＠ ler 152 153 ＱＵｾ＠ 154 oncelikli yararlanma hakkma sahip bulundugunu belirtmektedir- . ｾ｡ｦｩｬＬ＠ el-Om, Ill, 271-272; Mavcrd'i, el-Ahkfl/lIu ＧｳＭｵｬｴＶＱｾｶｹ･Ｌ＠ s. 235; Ebu Ya'la,el-Ahknmii 'ssultfll1iyye, s. 224; Ncvcvi. Rav::a, IV, 357-358; ibn Klldamc, cl-Mugll/, V, 582. Mavcrd'i, a.ge., 235: Ebu Ya'Ui, a.g.c., s. 224; ｾｩｲＬ＠ el-Afiihc::::ch, I, 559: Ncvcd. a.gC' .• IV, 357; BllhfIti. KqJafii 'l-k/11a', IV, 202: ibn Kudamc. n.g.c., V. 587. Buhflti. a.ge .. IV. 187. Kal1ll1 Afallarmm Hllkllkf Reji",i In nI. KAMU MALLARININ HUKUKi 6ZELLiKLERi Genel olarak kamu mallanm diger mal ｣［Ｚ･ｾｩｴＱｲｮ､＠ aYlran ozellikleri ｾｵ＠ ｾ･ｫｩｬ､＠ slralamak mumkundur: A. KAMU MALLARI DEViR VE FERAG EDiLEMEZ Bugunkii telakkiye gore kamu mallan genel olarak mulkiyet duzenine bagh degildir. Mi.ilkiyet duzenine bagh olmayan nesnelerde, mulkiyetin devri de soz konusu olamaz l55 . Bu yUzden, kamu mallan uzerinde ozel mulkiyete konu olma anlamma gelecek ve hukuki alanda devir ve ferag sonucunu doguracak ｳ｡ｴｬｾＬ＠ kira, teminat gosl56 terme, ipotek, rehin etme gibi ｩｾｬ･ｭｲ＠ yapIlamaz . C;unkti boyle yerlerde ferdi tasarrufa izin verilmesi diger hak sahiplerinin intifa haklanm kullanmaktan men edilmeleri anlamma gelmektedir. Bu ise kamu mallannm terk ve tahsis amacma tamamen aykm ､ｵｾｭ･ｫｴＬ＠ onlar uzerinde kamuya ｴ｡ｮｭｬｾ＠ olan yetkilerle ｢｡ｧ､ｾｭｫｴｬｲＱＵＷＮ＠ Kamu mallannm bu ozelligi islam'm ilk donemlerinden itibaren vurgulanmaya ｢｡ｾｬｮｭｴｉｲＮ＠ Nitekim, kamu mallannm hukukl dayanagl dolaYlslyla daha once zikredildigi uzere, Hz. Peygamber'in birtakIm kimselere bazl yerleri ikta ettigi, ancak bunlann kamu mah oldugunun bildirilmesi uzerine ｹ｡ｰｭｬｾ＠ oldugu iktalardan vazgec;:tigi bilinmektedir. Klasik islam hukuku eserlerinde de halkm genel ve ortak olarak yararlandlgl mallar uzerinde ihya ile ozel mulkiyet hakkI kurulamayacagl ve yoneticiler tarafmdan ozel ｫｩｾｬ･ｲ＠ ikta ve temlik edilemeyecegi; aksi takdirde bunlardan yararla- ｫ｡ｲｾｬｹ＠ kalacagl aC;:lk bir ｾ･ｫｩｬ､＠ dile getirilmektenanlann zorluk ve slkmtl ile ｫ｡ｲｾＱ＠ l58 dir . AK da kadimden beri baltahk, meydan, namazgah, pazar, panaYlr, harman yeri olmak uzere terk ve tahsis klhnan yerlerin ahmp satllamayacagml, bir kimseye mustakil 155 15r. 157 ＱＵｾ＠ Giiran. "Anayasa Ma Ilkcmcsi'nin Kamu Malma ｂ｡ｫｬｾＢＮ＠ s. 68. ｋｲｾＮ＠ Giritli-Akgiincr. idare ffukllku. s. 20: Onar. "Ammc Emlaki Tcorisi ... ". s. 493: Giiran. a.glll .. s. 85. Halis ｅｾｲ｣ｦＮ＠ '.>'erh-i Kal1ul1-i ａｲ｡ｾｩＮ＠ s. 518-519; Kutb. ｎｩｾ｡ｭ＠ 'I-idare. s. 219. 248. 340-341: Cin. Mcr 'a, faylak I'e K IJlaklar. s. :13. Eb!, Yusuf. cl-flarae. 92-93: ibn Hazm. cl-.\llIhal/a, V. 73: Mavcrdi. cl-/lltkiimii's-slIlfr/l/iI'I'c. 247-248: EbfI Ya·I;1. cl-Altk(illlii'.\·-SlIlliill(IYC. s. 235-236; Kasani. nee/ft'i. VI. 1<J·L·lllll Kud;)lIlc, cl-MII,p.ni. V, 576-580: a.mlf.. cl-ANi, 11, 436: Suyflt1. £'I-f1ft I' i. I. 180. Kamu Afallarmm Hllkllki Rejimi /123 olarak tasanuf etmek uzere senet yerilemeyecegini, tasarruf eden olursa men olunacagml hukme ｢｡ｧｬｭｾｴｲｉＵＹＮ＠ B. KAMU MALLARI HACZEDiLEl\IEZ Kamu mallan hacze ye cebri icraya konu olamamaktadlr. Bu kural, kamu yarannm ustiinltigu ye kamu hizmetlerinin surekliligi prensiplerine dayanmaktadlr. Zira haciz ye cebri icranm, soz konusu maldan kamunun yararIanmasma yeya maIm kamu hizmetinde kullaOllmasma engeI oIacagl kesindir l60 . C. KAMU MALLARINDA ZAMANASIMI CEREYAN ETMEZ islam hukukunda "maIm terki ile uzerindeki mulkiyet hakkmm kaybolmayacagl,,161 kurah geyerIi oIdugu iyin kazandmcl ｺ｡ｭｮｾｬ＠ mtilkiyet kazanma sebebi olarak kabul edilmemektedir. Bununla birlikte hukuk duzenini korumak ve yIllann geymesinden soma ispat gUylugtinden dogacak mahzurIan onlemek amaclyla dayaYl engelleyici bir sebep olarak -sureleri farkh mal kategorilerine gore ､･ｧｩｾｫＱ＠ Ien 162_ iskati Ｈ､ｵｾｲｴｩ｣Ｉ＠ ｺ｡ｭｮｾｬ＠ itibar edilmektedir163 . Ancak iskatl Ｈ､ｵｾｲｴｩ｣Ｉ＠ zaman ｡ｾｬｭ＠ gosterebi- kamu mallan iyin geyerIi olmamaktadlr. Bu ozellik, kamu mallanndan herkesin yararlanma hakkmm bulunmasl dolaYlslyla bunlar uzerinde inhisari olarak mulkiyet hakkl tesisinin imkanslz olmasmdan ileri gelmektedir l64 . Gerek Mecelle'de 165 gerekse AK'da 166 kamunun eskiden beri ortak bir ｾ･ｫｩｬ､＠ yararIandlgl arazilere ｩｬｾｫｮ＠ 159 160 161 162 163 164 165 1(" davalarda ｺ｡ｭｮｾｬ＠ itibar olunamayacagl aylk bir AK md. 92, 94, 95, 96,97, 101. Kutb, Nizlilllu '1-idlire, s. 248. "Tekadiim-i zaman ile hak SakI! olmaz." (Mecelle md. 1674) ｚ｡ｭｮｾｬ＠ siireleri i<;in bkz. Ali Haydar, Darcrii'l-hukkiil11, IV, 364-365; Kadri ｐ｡ｾＬ＠ ｍｵｲｾｩ､＠ 'I-hayrlin, md. 257-261; Mardin, Toprak Hukuku, s. 80; K6priilti, Toprak Hukllku, s. 82. Zerka, cl-Ftkhii'l-hllimi, I, 243; $cIcbi, c1-Mcdhal, s. 379-380; Karaman, jsliim HII/mkll, III, 50-51. Ali Haydar, a.g.c., IV, 364: Cin, Mer 'a, Yay/ak vc Kt.}·laklar, s. 34: a.mlf., OSlllanlt Toprak Dii::cni, s. 40. 'Tarik-i ,1111111 vc nchir VC mcr'a gibi I11cmHii l1111Uma aid olan ycrIcrin da'vaslIIda llliirur-i zamana i'tibar olunlllaz." (Mcccllc md. 1675) "Koru vc onn(ln \'c tari k-i iimlll vc p(ln(l),lr vc ｰＨｬＷｾＱｲ＠ vc h(lrm(ln ycrIcri vc Illcr'a vc ｫｬｾ｡＠ \·c yaylak misiillii minc'l-kadim (Ihaliyc tahsis \'c tcrk ｯｬＱｮｾ＠ olan (Irazi-i mctrllkcyc llliitcallIk da'valarda llIiirllr-i 7lllnana i'tibar olunlllaz." (ilK md. )02) Kamu A1allarmm Hukllki Rejimi .' 124 diIle ifade edilmektedir167 . Buna gore bir kamu malI, uzun zaman atd blrakIimasl nedeniyle bir ozel ｫｩｾ＠ tarafindan kuIlamlsa, bu kuIlamm ne kadar uzun sureIi olursa 01- sun, kamu maII ozel ｫｩｾ＠ tarafindan iktisap edilememekte ve aleyhine dava ayma yetkisi her zaman iyin mevcut bulunmaktadlr 168 . D. KAMU MALLARINA iLiSKiN DA VALARDA SULH ve mRA CAiz DEGiLDiR Kamu mallan uzerinde ozel mulkiyet mevcut 0lmadlgmdan 169 ve bunlardan kuyuk, buytik, akdh, mecnun ehliyet farkl gozetmeksizin herkesin istifadesi mUmkun oldugundan hak sahiplerinden herhangi bir kimsenin veya yararIananlar adma dava ayan kimsenin sulh ve ibrasl digerIerinin hakkmt ortadan kaldtrmaktadtr. Bundan dolayt, kamu mallanna ｩｬｾｫｮ＠ davalarda sulh ve ibra ehliyetsiz bir kimsenin sulh ve ibrasl hukmunde saydmakta ve Mecelle'nin 1541 ve 1573 maddeleri geregince geyersiz kabul edilmektedir170. Bu kurala gore, 6rnegin bir mer'a ihtilafmda muhtar veya k6y ihtiyar kurulu ya da k6y halkmdan biri, diger taratla ihtilaf konusu mer' a hususunda sulh olamaz. <;unkti sulh akdinde veya ｩｾｬ･ｭｮ､＠ taratlar belirli oranda ｫ｡ｲｾｬｨ＠ olarak haklanmn bir klsmmdan vazgeyip, tavizde bulunurIar. Oysa toplumun ortak yaranna tahsis olunan nesnelerin bir Iasmmdan vazgeymek mUmkUn degildir. E. KAMU MALLARINDA TEBERRU HUKUMLERi CEREYAN ETMEZ Bir kimse kendi arazisinden bir yeri yol haline getirse veya varolan yola kattlmak Uzere terk etse 0 yer yoldan bir cuz kabul edilmez. <;unku yukanda deginildigi uzere isHl.m hukukunda mulkiyet hakkt terk ile saklt olmadlgmdan yer sahibi bu teberrudan 167 168 169 170 Bununla birlikle. kamu mallanndan hakslz yararlanmalara ｩｬｾｫｮ＠ yIlhk iskali ｺ｡ｭｮｾｬｉ＠ siiresi 6ng61iilmekledir (Bkz. Halis ｅｾｲ･ｦＬ＠ lazminat davalannda on ｢･ｾ＠ ,)'er17-i Kiinfll1-i Ara::/, s. 560). ｇ｣ｮｩｾ＠ bilgi i<;:in bkz. Halis ｅｾｲ･ｦＬ＠ a.g.e., s. 560; AIi Haydar, Diireril '/-/wkMm, IV, 364-365; Mm·din, Toprak Hukuku, s. 80-81: Cin. OSlIIanlt Toprak DOzen;. s. 375 vd.; K6priilii, Toprak cari fJ"kuku, s. 81-84. Mcnfaali umuma ait olan miicsscsat-I hayriyyc davalannda da ｚＺＱｉ｡ｬｾ＠ olmaz (Omcr Hilmi, ithafii ＧＯＭ｡ｨｾＨＮ＠ s. 123). Kasani, Bcr/ii 'i. VI, 49. ｇｃｬｩｾ＠ bilgi i<;:in bkz. Halis ｅｾｲ｣ｦＮ＠ a.g.l' .. s. 521-523: Ali Haydar. a.g.l' .. Ill. 486: Mardill. a.g.c., s. 34. 81; K6priilii. a.p,.c., 84: lill, McI' 'a, ray/ak \'c ｋＯｾ｡ｫｲＮ＠ Aamu kfallarmm Hukuki Rejimi / 125 har zaman vazgegebilirl7l. Ancak burada belirtmek gerekir ki, ｫｩｾ＠ kendi mtilktinii ka- muya vakfetmek suretiyle yol ve saire haline getirse ya da yola katIimak iizere blraksa elbette bu, aym ile intifa olunan vaklfniteliginde kamu mal! sayIiacaktlf. . F. KAMU MALLARINDA SINIR DEGiSiKLiGi GE(ERLi DEGiLDiR AK kadimden beri ne miktar belirii arazi mer' a olmak iizere terk ve tahsis ise 0 miktar belirii araziye mer' a denilecegini, sonradan yapIlan Slmr ｫｉｩｮｭｬｾ＠ ､･ｧｩｾｫｬｲｮ＠ itibar olunmayacagInI belirtmektedir172 . Buna gore, bir koy veya kasabaya ya da birden fazla koy ve kasabalara belli SInlriar gergevesinde terk ve tahsis kthnan sozgelimi iki donum mer' amn bir ktsml mesela ti9yUz donumiinun ifraz edilerek ormana blrakdmaSI, buna ｫ｡ｲｾｴｬ＠ ｾ･ｫｬｩｮ､＠ edilmesi ｾ･ｫｩｬ､＠ ormamn diger tarafindan ii9yUz doniim mikdannm mer' aya tahsis meydana getirilen Slmr ､･ｧｩｾｫｬｲｮ＠ gegerliligi yoktur. Benzer soz konusu mer' aya ormandan ya da diger topraklardan bir miktar arazi katllmasl suretiyle meydana gelen ilave ve fazlahklarda da metruk arazi (kamu mal!) htiyerier de metruk arazi kiimleri uygulanmaz 173 . Bunun gibi, metruk araziden ｧｾｳ｢･､ｩｬｮ＠ l74 niteligini kaybetmez . islam hukukunda "kadlm kldemi iizere terk olunur,,175 ｾ･ｫＭＬ＠ l76 linde formule edilen genel kaide de esas itibariyle bu htikmti gerektirmektedir . G. KAMU MALLARINDAN YARARLANMA ｋａｒｾｉｌｓｚｄ＠ Kural olarak kamu mallanndan istifade edenlerden herhangi bir iicret veya resim almmaz 177 . Fakat bu kural!n bazl istisnalan vardlr ki, kamu mallanndan yararianma konusu 171 172 173 174 175 176 17: ｩｾｬ･ｮｲｫ＠ bu husus uzerinde daha aynntlh olarak durulacaktlf. Mardin, Toprak Hukuku, s. 82; Kopriilii, Toprak Hu/wku, s. 85; Cin, Mer 'a, Yay/ak vc AI§'/ak/ar, s. 34. AK md. 98. Fakat cski mcr'anll1 ahali i<;in yctcrsiz kalmasl ncdcniylc yctkili ｫｩｾｬ｣ｲｮ＠ ycnidcn tahsis yapmasl halindc mcydana gctirilen ilavc vc fazlahklann rnctruk arazi hiikiimlcrinc labi olabilcccgi bclirtilmcktcdir (Bkz. Atlf Bcy, Ara::i Kanllnniillle-i HiilllaYlInu ,)'crhi, s. 319). Halis ｅｾｲ｣ｦＮ＠ 5jerh-i Aiiniill-; Arii::f, s. 547: AlIf Bcy, a.g.c., s. 318-319; Ali Haydar. ,)'('rl1-; Ka11l111-i /1rii::f, s. 354-355: Mardin, a.g.e., 81-82; Cin, a.g.e., s. 34. Mccc/le md. 6. Ali Haydar, a.ge., s. 355. Halis ｅｾｲ｣ｦＬ＠ ,)'crll-i J,:iinll11-; Ara::f, s. 35: Mardin, a.gc., s. 79-RO; KopriiliL a.p.. c., s. 81; Cin. a.!!..c., s. 33. Kamu Alallarmm Hllkllki Rejimi,. 126 H. KAMU MALLARINDA HAKSIZ iNSAA T HUKUMLERi UYGULANMAZ islam hukukunda genel olarak, bir kimsenin ｢｡ｾｫｳｭ＠ arazisi iizerine hiisniini- yetle bina yapmasl yeya agay dikmesi halinde, bina ye agaylar araziden Klymetli ise, arazi bina yeya agaylara tabi olarak gasbedenin elinde blrakIlmaktadlr (siibjektif hiisnuniyetle cebri iktisap)178. Fakat kamu mallannda boyle siibjektif hiisniiniyetle bina ｩｮｾ｡＠ ･､ｩｬｭｾ＠ bulunmasl halinde aZI yoga tabi tutma yolundaki cebri iktisap ｾ･ｫｬｩ＠ tatbik edilmez. Tarn tersi, kamu mallanndan bir yere bir bina yapIlmasl veya agay dikilmesi 179 halinde bina ye agaylar klymetleri ne olursa olsun mutlaka Ylktmhr yeya kaldmhr . Bunun nedeni, umuma ｹ｡ｰｴｬｭｾ＠ olan tahsis durumunun bundan etkilenmesidir. Zira kamu mallannda astl olan umuma tahsis halinin deyaml ye bunlardan felilerin tahsis 180 esaslan yeryeyesinde stirekli bir ｾ･ｫｩｬ､＠ yararlanmalandlr . i. KAMU MALLARlNDA MUSTEREK TASARRUF DELiLi MUSTAKiL TASARRUF DELiLiNE TERCiH EDiLm islam yargtlama hukukununca benimsenen gene! kurala gore, menkuI ye gayrimenkuI bir mala zilyet olan iki kimseden biri mtistakil, digeri ｭｴｩｾ･ｲｫ＠ mtilkiyet iddia- smda bulunsa, mustakil mulkiyet iddiasmda bulunan kimsenin de!illeri, ｭｵｾｴ･ｲｫ＠ mtill81 kiyet iddiasmda olan zilyedin delillerine tercih edilir . Oysa kimi hukukyulara gore, kamu mallannda durum tamamen tersi olup ornegin iki koy arasmda ｭｴｩｾ･ｲｫ＠ olan baltahklarda herhangi bir ihtilaf ortaya ylktlgl ye her ikisi de baltahga aynt zamanda zilyet bulundugu takdirde, gene! ispat kaidesinin aksine ｭｴｩｾ･ｲｫｮ＠ zilyet bulunma 182 delili, miistakil tasarruf deliline tisttin tutulmaktadlr . Bununla birlikte bazl eserlerde 178 179 IRO IKI IR2 Bkz. Mecel/e md. 906; Ali Haydar, Diireru '/-hukkalll, 11, 850 vd.; Karaman, jslnlll Hllkllkll, JI, 462; Ill, 62-63. AK md. 97; AIi Haydar, Diirerii '/-hukkam, n, 862; Mardin, Toprak lfllkllkll, s. 88; Kbpliilii, Toprak I1ukuku, s. 85-86; Cin, Mer 'a, ray/ak ve ｋｬｾＧＯ｡ｫｮＬ＠ s. 35. Ali Haydar, n.g.e., n. 862: Kbpliilii. n.g.e., s. 86. !Heeel/e md. 1756. Mardin. n.,g.c., s. 89: KbpliHii. n.f!,.e., s. 86: Cin. n.gc., s. 35. Kamu A1allarmm HlIkllki Rejimi: 127 kamu mallannda da genel kuralm uygulanacagl, yani miistakil tasarruf delilinin rek tasarruf deliline tercih olunacagl yolunda aylklamalar vardlr l83 . ｭｩｾｴ･ﾭ IV. KAMU MALLARI UZERiNDEKi HAKKIN NiTELiGi Kamu mallan uzerinde iki ttir yetkiden s6z edilebilir. Bunlardan biri, kamu mallan uzerinde idarenin (devletin) haiz oldugu yetkiler, digeri ise yararlanan ｫｩｾｬ･ｲｮ＠ yetki- leridir. Bu nedenle konuyu iki ayldan ele almakta yarar vardlr. A. IDARE YONUNDEN ｋｵｾｫｳｺＬ＠ devlet kamu malIan uzerinde birtaklm yetkilere sahiptir. Fakat bu yetkilerin ne llir haklan ihtiva ettigi aylklanmaya muhtaytlr. inceleme kolayltgt baklmmdan meseleyi ｾｵ＠ ｾ･ｫｩｬ､＠ ortaya koymak da mumkundiir: Devletin kamu mallan uzerindeki yetkisi bir mulkiyet hakkl mldlr; yoksa bu hak bir denetim ye g6zetim (zablta ye nezaret) yetkisinden mi ibarettir? Bu noktanm aydmlattlmasl iyin her ewel idarenin kamu malIanna ｩｬｾｫｮ＠ ｾ･ｹ､ｮ＠ ne gibi tasarruflarda bulunabileceginin tespit edilmesi gerekmektedir. Bu konu ile ilgili klasik kaynaklarda bol malzeme bulma imkam yardlr. ｂ｡ｾｴ＠ Maverdi' ve Ebfi Ya'la olmak uzere islam hukukc;ulan bu konuyu eserlerinde ｧ･ｮｩｾ＠ ｾ･ｫｩｬ､＠ bir ele almaktadlrlar. Burada bazl 6rnekler uzerinde durmak faydah olacaktlr. HatIrlanacagl iizere bir ktslm kamu mallan hanlar, konak yerleri ve su kaynaklan gibi ｾ･ｨｩｲｬ｡ｳ＠ ｹ･ｲｬｾｩｭ＠ uzun yollar, bu yollardaki mektedir. Bu yerlerle ilgili bazl hukumler klsaca ｾＶｹｬ･､ｩｲＺ＠ merkezlerinin uzagmda bulunabilY ･ｲｬｾｩｭ＠ yerlerinin uzagmda bulunan konak yerleri, su yolIan gibi kamu mallanndan genellikle iki ttirlu yararlanma s6z konusudur. Birincisi, buralardan yolculann gelip geymesi, dinlenmek uzere konaklamasldlr. Uzakta olmasl 183 184 184 ve yolcular iyin zaruri bulunmasl nedeniyle bu yerler devlet Bkz. Ali Haydar. Dii!"('!"ii 'I-hllkkfilll, IV, 600. ｕｬ｡ｾｉｮ＠ arac;lanndaki ｭｩｬｨｾ＠ ｧ｣ｉｩｾｭｲ＠ dolaylslyla mcsafclcrin arllk c;ok ｹ｡ｫｉｬｾｧ＠ hcsaba kaltlarak "lIzakltk" lInsllrunllll bll gUn ic;in artlk ollcm ｬ｡ｾＱｮ､ｧ＠ soylcllcbilir. BlIllllnla birliklc bll gibi kamu mallan ilc dogrlldan dc\"lcl ｢｡ｾｫｬ＠ yani I11crkczi hiikiimclin dcgil dc mahalli idarcIcrin ilgilcnmcsi bu giin ic;in de cn gcc;crli )'01 olma o/clligini korumakladlr ＨｋｲｾＮ＠ Klltb, Si::nmii 'I-ida!"!'. s. 215). Kal1lu Afallanmn HlIkllkf Rejimi ' 128 ｢｡ｾｫｮｭ＠ (idari merciin) dogrudan yetki alanma girmez diren ｾ･ｹＬ＠ ｫｩｾ＠ . Devlet ｢｡ｾｫｮｭｬ＠ ilgilen- buralann Ylktk yerlerini tamir etmek, sulanm korumak, insanlann oraya inip konaklamalanm len l85 ｫｯｬ｡ｹｾｴｊｦｃ＠ tedbirleri almaktlf. Bu gibi kamu mallanna ilk once geｫｩｾｬ･ｲ＠ oncelikle yararlanma hakkma sahip olup, idarenin arasmda yararlanma Slrasml belirleme yetkisi yoktur. Fakat buralara aym anda gelip yararlanma Slrasl konusunda ihtilafa ､ｵｾ･ｮｬｲ＠ olursa, bu nok1:ada devlet ｢｡ｾｫｮｬ＠ (idari merciler) soz konusu ihtilaft gidermek uzere gerekli mudahalelerde bulunabilir 186 . ikincisi, bu yerlerin ikamet etmek ve vatan edinmek iyin ､ｵｾｮｩｬｭ･ｳｦＮ＠ nuda devlet ｢｡ｾｫｭｮ＠ Bu ko- en uygun olam gozetecegi takdir yetkisi (nazar) bulunmak- tadlr. Soyle ki, eger buralara ikamet etmek uzere konaklama esas hak sahibi olan yolculara bir zarar veriyorsa, devlet ｢｡ｾｫｭ＠ bu ｩｾｴ･ｮ＠ hem konaklamadan once hem de soma onlan menetme yetkisine sahiptir. Yolculara herhangi bir zarar soz konusu degilse bu takdirde, devlet ｢ｾｫ｡ｭｬｮ＠ yine ｹ･ｲｬｾｭｫ＠ menetme ya da buraya onlan degil de iizere onlara izin verme veya bundan ｢｡ｾｫ＠ insanlan hakkl bulunmaktadlr 187 . Bu hak, devlet ｢｡ｾｫｮｭ＠ iyin izin verme yetkisine benzetilmektedir ｹ･ｲｬｾｴｩｭ＠ konusunda "takdir" mevat araziyi ikta etme veya ihyasl 188 . Goriildiigii gibi konak yerlerinden oncelikli yararlanma hakkl yolculanndlf. Bu noktada idarenin fonksiyonu bu mall ann tahsis cihetine uygun kuIlalllmml saglamak ve esas hak sahibi olanlann haklanlll garanti aItma almaktIr. idarenin bu yerlerin kul185 186 187 IXX Maverdi ve Ebll Ya'lii tarafmdan dile getirilen "yetki (nazar) alanma girmez" ifadesinin "bu onceden ｡ｬＱｮｾ＠ bir izne ya da ruhsata gerek yerlerden yararlanmak ic;:in devlet ｢｡ｾｫｬＱｮ､＠ yoktur" ｾ･ｫｬｩｮ､＠ ｡ｮｬｾｭｳ＠ kanaatimizce daha dogmdur. Bu hukme gcrckc;:e olarak "uzak olmasl ve yolcular ic;:in kaC;:II11lmaz bulunmasl"nm gosterilmcsi savllndll!,'umllz fikri gerektiginde kamu giicunu dc kllllanarak ｢｡ｮｾｬＬ＠ kuvvetlendirmekledir. Yoksa devlet ｢｡ｾｫｮｬ＠ guvenligi ve adaleti saglamak lizere gereken tcdbirleri all11aya yctkili blllllnmasl kadar tabii bir ｾ｣ｹ＠ 0lal11az. Nitekim ami an l11liclliflerin de l11Uteakip sallrlarda dile gctirdikleri gibi, bll yerlerden yararlananlar araslllda herhangi bir ihtilaf vc ｣［Ｚ･ｫｩｾｭ＠ C;:lkmasl halindc dcvletin yctkili organlan olaya mtidahale edcrek ihtilaf scbeplcrini ortadan kaldlflllaya ve taraflann araSl1ll bulmaya yctkilidirier ＨｋｲｾＮ＠ KlItb, Ni::al1lii 'I-idare, s. 214-215). Maverdi. el-Ahkiil1lii 's-slIltiiniyye, s. ＲＳＵＭＶｾ＠ EbG Ya'lll, el-AlIkiimii 's-slIltiiniyl'c, s. 225. Nitekim Hz. blller. Basra ve Ktifc ｾ｣ｨｩｲｬ･ｮ＠ kurarken. ｣［Ｚｾｩｴｬ＠ kcsimlcrdcn yoIcular toplanarak Iitncye vc kan dokiilmesine scbep olmasllllar diye bll iki ｾ｣ｨｲＬ＠ lIyglln gordiigii insanlan ｹ｣ｲｬｾｴｩＮ＠ Yinc bir klslJIl insanlar Hz. bmcr'c gclcrek Mckkc vc Medine araslllcIaki )'01 iizerinde Sll kaynaklanrlln blllundugu yerlcrcIe evlcr yapmak istediklcrini ｢ｩｬ､ｲｭｾＬ＠ Hz. bmer dc buna izin \'ermeklc birlikte yoIculann suya vc golgcye oncclikle hak sahibi olacaklafllll ｾ｡ｲｴ＠ ｫｯｾｭｬｴｵｲ＠ (Bk7_ Ma\'erdi. a.g('., s. 2:16: Eb!1 Ya'i;i, a.f.!..C' .. s. 225). Ma\'crdi, a.gc .. s. 236: Eb!1 Ya'lfl, n.g('., s. 225. Kamu l\/allarmm Hukuki Rejimi / 129 lamml ile iIgili takdir hakkl ise, asIl hak sahiplerinin haklanm elde etmesinden soma devreye girmektedir. ikinci ornek cadde ve sokaklann ｡ｨｾＭｶ･ｲｩ＠ mak gibi tahsis ciheti ､ｬｾｭ｡＠ yapmak, bir ｾ･ｹ＠ koymak, ｩｮｾ｡ｴ＠ yap- kuIlanmll ile ilgilidir. EbG Ya'Hi, bu tarz kuIlammlarm - yolun dar oImasl sebebiyle- gelip gegenlere zarar vermesi halinde buna engel oIunmasl gerektigini, devlet ｧ･ｮｩｾ＠ ｢｡ｾｫｮｭ＠ dahi buna izin verme yetkisinin bulunmadlglm; yol olup yolculara bir zarar soz konusu olmadlgl durumda ise mevcut iki rivayetten l89 birine gore, yine engeIlenmesinin ｾ｡ｲｴ＠ oldugunu kaydetmektedir . Maverdl ise bu tGr yararlanmalann devlet lirtmekte l90 ; ｡ｮｬｙｾ＠ aralanndaki ihtilatlan 90zume ｫ｡ｶｵｾｴｲｭｬ＠ ｫｩｾｬ･ｲ＠ iki farkh ｡ｮｬｙｾｭ＠ varhgmdan gore, bu yetki amlan yerlerden yararlanan yapmalanm onlemek, herhangi bir Oturan takdirine bagh olugunu be- fakat takdir yetkisinin muhtevasma ｩｬｾｫｮ＠ soz etmektedir. Birinci ｴｾｫｭｨ＠ ｢｡ｾｫｮｭ＠ ｾ･ｫｩｬ､＠ ｫｩｾｬ･ｲｮ＠ zarar vermelerine engel olmak ve slmrhdlr. DolaYlslyla devlet ｢｡ｾｫｭｮ＠ kaldlrmak, geride olam ileri almak Ｈｫｩｾｬ･ｲｮ＠ yerlerini ､･ｧｩｾｴｲｭｫＩ＠ gibi miidahalelere yetkisi yoktur. Bu gibi yerlerin herhangi bir kesimine kim once ｧ･ｬｭｩｾｳ＠ oradan oncelikli yararlanma hakkl onundur. ikinci ｡ｮｬｙｾ＠ gore, devlet ｢｡ｾｫｮｭ＠ takdir yetkisi, tJpkl beytiilmal maIlannm idaresi ve mevat arazinin iktiisl konusunda oldugu gibi, cadde ve sokaklardan tahsis ciheti ､ｬｾｭ｡＠ yararlanmak isteyen ｫｩｾｬ･ｲｮ＠ yararlanma onceligini ､･ｧｩｾｴｲｭＬ＠ duruma gore oturma yerlerini belirleme, hatta kimi insanlann bu yerlerden yararlanmasml yasaklamaya varacak ol9iide insiyatif kuIlanma (i9tihat) yetkisini igermektedir. Bu ｡ｮｬｙｾ＠ gore, "bir yere kim once gelirse oncelikle yararlanma hakkl onundur" kuralt burada gegerli degildir191. 189 19') Ebfl Ya'la, el-Ahkiima ＧｳＭＯｬｯｮｾｶｹ･Ｌ＠ s. 226. Ma\'crdi burada ｺｩｫｲ｣ｴｭｾ＠ olsa da dc\'lct ｢｡ｾｫｮｬ＠ takdir yctkisi, bu Hir kullalUmlann yoldan gclip gc<;cnlcrc bir zarar \'crmcdigi dunllnlar i<;in soz kOllusudur. Yoksa, aSll hak sahiplcri olan yolculara zarar vcrcn kullanllnlara dc\'lct yctkililcrinill dahi izin \'crmc ),ctkisillin ycrdcki ｾｵ＠ ifadcsindcll a<;lk<;a ｡ｮｬｾｫｴ､ｲＺ＠ "Hisbc olmadlgl Mavcrdl' nin bir ｢｡ｾｫ＠ SOTllmlllSlI, pazar kllntlan ycrlcrill yolclllara /;trar vcrip \'crlllcdigini gozctlcmcsi \·c yolculal'lll yasaklamasl gcrckir... .. (Mavcrdi. cI-Ahknlllii 's-slIlfolliyl'<', s. :n I). l.arar gordiigii ｾ｣ｹｬｲｩ＠ Ma\·crdi. a.g.c., s. 2lG-237. '. Kamu Afallarmm Hukukf Rejimi i 130 yararlanmalar ｾ｡ｹ･ｴ＠ l92 buradan gelip geyenlere zarar veriyorsa buna kesin olarak engel olmak gerekir . Bu Demek oluyor ki, cadde ve sokaklardan tahsis ciheti ､ｬｾｭ｡ｫｩ＠ konuda idarenin de aksine bir karar'verme yetkisi yoktur. Yolculara zarar vermeyen kulIammlarda idarenin fonksiyonunu iki ttirlu gore, "bir yere kim once ｧ･ｬｭｩｾｳ＠ vardlr ve idarenin fonksiyonu ｡ｮｬｙｾ＠ belirlemektedir. Birinci oncelikli hak onundur" ｴ｡ｾｫｭｨｬｮ＠ ｾ･ｫｬｩｮ､＠ ｡ｮｬｙｾ＠ genel bir kaide ve zararlan onlemek suretiyle herkesin bu kaideye riayet etmesini saglamaktlr. ikinci ｡ｮｬｙｾ＠ gore ise amlan kaide geyerli olma- ylp idare bu konuda bu yerlerden yararlanmaya izin verme, bunu yasaklama, yararyetkilerle ､ｯｮ｡ｴｉｬｭｾｲＹＴＮ＠ lanma biyimini ve Slrasml belirleme gibi l93 daha ｧ･ｮｩｾ＠ Cami ve mescitlerden yararlanmada idarenin ne tur bir fonksiyonunun oldugu da uc;:uncu bir ornek olarak incelenebilir. ilk olarak cami ve mescitIerin avlusundan (hariminden) namaz kIlanlar ､ｬｾｭ｡ｫｩ＠ kimselerin ｣［Ｚ･ｾｩｴｬ＠ ｾ･ｫｩｬｲ､＠ yararlanmasl uze- rinde dunnak gerekir. Bu ttir yararlanmalar cami ve mescit halkma zarar veriyorsa bunun yasaklanmasl gerektigi buttin islam hukukc;:ulanmn ortak ｧｯｲｩＮｾｵ､＠ yararlanmalara devlet ｢｡ｾｫｭｮ＠ Bu tarz da izin vermesi caiz degildir. <;unku cami ve mescit- lerin avlusundan oncelikli yararlanma hakkl namaz kIlan ｫｩｾｬ･ｲｮ､Ｎ＠ Cami ehline zarar vermeyen yararIanmalar genel olarak caiz kabul edilmektedir. Bu noktada yine devlet ｢ｾｫ｡ｮｭ＠ bu tarz yararlanmaya izin verip veremeyecegi meselesi gundeme gelmekte ve bu konuda biri olumlu digeri olumsuz iki ayn l95 dir . ｧｯｲｩＮｾｵｮ＠ varhgmdan soz edilmekte- Bu c;:erc;:evede uzerinde durmakta yarar umulan ikinci husus cami ve mescit iyerisindeki yararIanmalar ve idarenin bu konudaki fonksiyonudur. Cami ve mescitlerde ilim adamlanmn halkalar ｯｉｵｾｴｲ｡ｫ＠ 192 ders ve fetva ｩｾ＠ ile ｭ･ｾｧｵｉ＠ olmalan birtaknn usuI Ali Haydar Efcndi de "kamu ｩｾｬ･ｲｮ＠ goriilmesi dcvlct ｢｡ｾｫｮｬ＠ aitlir. Ancak amll1cyc zarar dcylet ｢｡ｾｫｬＱｮｭ＠ izin vcrmesi uygun dcgildir, bunllnla birliktc izin vcrmckte bir \'cren ｾ･ｹｬｲ＠ olan maslahat bulunup da izin vcrse caiz olur"; "fakat boyle tarik-i amm lizcrine ｹ｡ｰｉｬＱｾ＠ koprlUerde ve ｾ｣ｨｮｩｬｲ､＠ hakk-l karar olmaz, Ylktmhr vc YlkIldlktan sonra tckrar bina cdilmck istcnirse ycniden mcn olllnur" dClllcktcdir (Ali Haydar, Diirerii '/-hllkkiilll, 1lI, 486487). 193 diizcnlcmck CIlnaclyla bazl trafik kurallan koymak ve bll kuraIlara YoIlardaki trafik ｡ｫｬｾ＠ llyulmasllll saglamak iizcrc gcrckcll tcdbirlcri almak dcvlctin sahip oldugu "takdir \'c diizcnlcmc" yctkisi c;crc;c\'csindc dcgcrlcndirilmcIidir. ｋｲｾＮ＠ Kutb, :\'i:iimii '/-idiire, s. 221. Ma\·crdi. c/-:1hkiimii ＧｓＭｉｬＯｴＱｊｾ｜ｹ｣Ｌ＠ s. 236; Eb!1 Ya'l;l, c/-/lhkiilllii 's-slI/tliniYI'c, s. 226. Kallllll\fal/arm/n Hukllkf Rejillli ve kaidelere ｮｬＱｾｴｲＮ＠ ｢｡ﾣｬｮｭｾ＠ ve bu konuda devlet ｢｡ｾｫｮｭ＠ i 131 (idareye) bazl yetkiler tanm- idarenin yetki ve sorumlulu£unun boyutu aC;:lsmdan bu mekanlar genel olarak iki klsma aynlmaktadlr. Birincisi buyuk ve cemaati kalabahk olup bizzat sultanlann gozetim ve idaresi altmdaki sultan cami ve mescitleri; ikincisi de boyle olmayan mahalle mescitleridir l%. Gene! olarak imaml devlet tarafindan tayin edilmeyen mahalle mescitlerinde ne imamhk yapmak ne de ders ve fetva vermek ic;:in idareden izin almaya gerek yoktur. imamlan bizzat devlet ｢｡ｾｫｭ＠ tarafindan tayin edilen camiler ve bUyiik mescitlerde ise ｩｾｉ･ｭ＠ o boIgedeki emsaI mekanlann orf ve adetine gore bir cami veya mescitte bu rur ｩｾｬ･ｲ＠ devlet ｢｡ｾｫｭｮ＠ yaplhr. Soyle ki, benzer takdir ve karanna gore icl'a edili- yorsa burada da hem imamhk gorevi hem de ders ve fetva verme almmasl gerekir. Tam tersi benzer mekanlal'da bu ｾ｡ｹ･ｴ＠ ｩｾｬ･Ｇ＠ ｩｾ＠ iyin idareden izin iyin otedenberi devlet ｢｡ｾｫｭﾭ mn insiyatif kullanmasl soz konusu degiIse burada da aym faaliyetIer iyin idarenin izni ｾ｡ｲｴ＠ degildil' 197 . Su kadar var ki, buralarda dile getirilen bozuk ve bid'at fikirler konu- sunda idarenin gerekIi mudahaIelerde bulunma hakkl her ｾ｡ｭｮ＠ iyin sakhdlr 198 . idarenin kamu mallan uzerindeki hakkmm niteligini belil'lemede yukanda zikl'ediIen orneklerden ｢｡ｾｫ＠ ｾｵ＠ hususlan da hatlrlamakta fayda vardll'. Biraz once belli 01- yude deginildigi uzel'e, kamu mallannm idare tal'afindan ozel ｫｩｾｬ･ｲ＠ ve temlik edilmesi mumkiin degildir. Klasik kaynaklar, devlet duydugu ve ortak bir ｾ･ｫｩｬ､＠ yararlandl£l mallan ozel ｫｩｾｬ･ｲ＠ yasl iyin izin verme ve inhisari olal'ak belli ｫｩｾｬ･ｲｮ＠ 1% 197 198 satIimasl, devil' ｢｡ｾｫｮｭ＠ halkm ihtiyay temliken ikta etme, ih- kullammma sunma 199 selahiyetinin Mavcrd'i, el-AhMlI1ii 's-slIlfaniyve, s. 127: Ebfl Ya' W, cl-AhMII1i1 ＧｳＭｬｦ｡ｮｾｶｹ｣Ｌ＠ s. 94. Mavcrdl,' a.g.c., s. 237: Ebfl Ya'l;l, a.g.e .. s. 227. ｇ｣ｮｩｾ＠ bilgi ic;:in bkz. Mavcrdi. a.g..e., s. 238: Eb!1 Ya'lii, a.gc., s. 227: HcytclIIl. cl-Fcfa\'a, Ill. 186-187. 199 ilcrdc aC;:lklanacagl iizere deylet ｢｡ｾｫｮｴ＠ belli ｾ｡ｲｴｬ､＠ kalllll maIIanndan bzcI yararlandlrlna hakkll\a sahiptir ki. buna il<ta-i irfHl{ denilmektedir. Fakat bu yararlandmnalar k11llluya /;Jrar verlllelllek ｾ｡ｲｬ＠ ｢｡ｧｬｮｾｊｲ＠ (Bkz. Serahs!, cl-Mchsitf. XXIII. 183: ibn Klldiillle, cl-MII.f!.IIi. V, 577-578: a.mlC. ｣ｬＭｊＮＺｩｾ＠ 11. H3). Kalllu Alallarmm Hukuki Rejillli ( 132 bulunmadlgml; c;:ilnkU bunun halkl darhk ye slkmtlya ､ｵｾｲ･｣ｧｩｮ＠ ｾ･ｫｩｬ､＠ net bir aC;:lk- lamaktadlrlar200 . Bu ornekler toplu olarak degerlendirildiginde genel olarak C;:lkmaktadlr: Devlet ｢｡ｾｫｏｬ＠ ｾｯｹｬ･＠ umumi yelayeti dolaYlslyla kamu mallanna tasarruflarda bulunma yetkisine sahiptir ki bu "takdir (nazar) ve rak nitelendirilmektedir kanaatimizce ｹ｡ｮｨｾ＠ bir sonuc;: ortaya 20l . bazl yetkisi ola- Buna, kamu hurriyetJerini duzenleme yetkisi demek de 202 olmaz ｩｾｴｨ｡､Ｂ＠ ｩｬｾｫｮ＠ . idare haiz oldugu bu yetkiye dayanarak kamu maIlann- dan yararlanmaYI duzenleyen ye ｫｯｬ｡ｹｾｴｲｮ＠ birtaklm kurallar koyabilir ye bazl ko- ruma tedbirleri alabilir. Fakat bu tasarruflar hic;:bir zaman kamuya zarar yerecek noktaya gelemez. Ebfi Yusufun da belirttigi gibi, halifenin kamu mallan uzerinde halkm 203 zararma olacak tasarruflarda bulunmast caiz degildir . Cunku deylet ｢｡ｾｫｮｭ＠ hal- km c;:tkanOl "gozetme" yetkisi yardtr. Bu yetki, kamuya zarar verme ye insanlann ･､ｩｮｬｭｾ＠ haklanm iptal ya da birbirine tercih etme selahiyetini ic;:ermez 204 Biitiin bunlar goz oniinde bulunduruldugunda, bazt hukukc;:ulann ｧｯｲｩｾｵｮ＠ . ak- sine deyletin kamu mall an uzerinde bir rakabe (kuru miilkiyet) hakkmm bulunmadtgmt rahathkla soylemek mumkiindur 205 . Zira deylet kamu mallannm rakabesine sahip olsa, bu mallan fertlere tefviz edebilmesi ye bunlar uzerinde fiili ye hukukl tasarruflarda bulunabilmesi gerekirdi. Oysa yukanda da ifade edildigi gibi, deyletin boyle bir hakkt yoktur. 200 201 202 ｾＰＳ＠ 2[.1 :m Ebt1 Yusuf. el-Harae, s. 92-93; ibn Hazm, el-Mllhalla, V, 73; Maverdi, e1-Ahkalllii's-slIltan(vye, s. 247-248; Ebt1 Ya'la, el-Ahkli/llil ＧｳＭｵｬｴ｡ｮｾＺｶ･Ｌ＠ s. ＲＳＵＭＶｾ＠ Kasan'i, Beda'i, VI, 194; ibn Kudame, el-.\flli!,ni. V, 576; a.mlr., el-Kaji, n, 436; SlIyfltl, el-/Jal'i, J, 180. Serahsi. cl-Afcbsut. XXIII, 183; Mavcrdi. a.g.c .. s. ＲＳＶＭＷｾ＠ Ebt1 Ya'la, a.g.e .. s. 225-227: ibn Kudame. cl-.\fui!,ni. V, 578; a.mlr., el-Klifl. n, 443. ｋｲｾＮ＠ Kutb, ./I,'i::alllii 'f-idlire. s. 226. Ebfl YUSllf. a.g.c., s. 92-93. Scrahsi. a.p,.c., XXIII, 178, 183, 203. BaZl hukukC;lIlar rnctmk arazinill rakabcsillill (kuru lIIiilkiyctillin) dc"lctc ait oldugunu onc siirlllcktcdirlcr (Bkz. Bcrki. Topmk I fllkllkll. s. 88: AkgiiJl. MC'r '0 flllkll/ill. s. 48: Kuball. "Eski MC\'i'.Uatlllllz \'C Madcn Miilkiycti'·. s. 807 \·d.). Aamll Mallarmm Hukuki Rcjimi . 133 Su halde bizim de taraftar oldugumuz ｧｯｲｩｾ･＠ gore, kamu mallan devletin miilki- yetillde degil, hiikiim ve tasarrufu altmdadlr. Devletin bu yerler uzerindeki hakkI da bir "denetim ve gozetim" yetkisinden ibarettir 206 . B. YARARLANANLAR YONUNDEN (KiSiLER YONUNDEN) Kamu mallan kamunun yararlanmasma aylk mallardlr. Toplum bu mallardan tahsis amacma uygun olarak farkl1 ｾ･ｫｩｬｲ､＠ yararlanmaktadlr. ｄ･ｧｩｾｫ＠ vesilelerle birkay kez zikredildigi uzere Hz. Peygamber'in hadislerinde insanlann su, ot, ｡ｴ･ｾＬ＠ malIarda "ortak" oldugu ｢ｩｬ､ｲｭｾ＠ insanlar bu u y ｾ･ｹ､＠ ｧ･ｮｩｾ＠ tuz, gibi ve bu Mecelle tarafmdan "Su ot ve ｡ｴ･ｾ＠ ortaktJrlar" ｾ･ｫｬｩｮ､＠ ｫ｡ｮｵｬｾｴｭｊｲＲＰＷＮ＠ mubahtJr. Buttin bunlar ｫｩｾｬ･ｲｮ＠ anlamda- mubah nesneler uzerinde birtaklm yetkilere sahip - oldugunu gostermektedir. Bununla birlikte bu yetkinin hukukl niteliginin ne oldugu incelenmesi gereken bir konu olarak ｫ｡ｲｾｬｭｺ､＠ Yararlanan ｫｩｾｬ･ｲｮ＠ durmaktadlr. kamu malIan uzerinde bir millkiyet ve Ｍｫｩｾｬ･ｲ＠ miri arazide oldugu gibi- bir tasarruf hakkmm olmad@ kesindir tefviz edilen 208 . Cunku yeri gel- dikye deginildigi uzere hiykimsenin bu yerlerde fiili ya da hukuki bir tasarrufta bulunma hakkt yoktur. Sozgelimi, yollara mtilk olarak agay dikilip, bina yapIlamaz. Mer'a, harman yeri ekilip biyilemez veya ｢｡ｾｫ＠ tasanuflann yanmda ｳ｡ｴｬｾＬ＠ amaylarla kulIamlamaz. Bu gibi fiili kira vb. gibi hukuki tasarruflar da kamu mallannda milm- kun degildir. Diger taraftan kamu malIanndan istifade edenlerin ortak iradeleri de bunlann tahsis cihetini ､･ｧｩｾｴｲｭ＠ ve onda ferdi haklar kurmaya kafi gelmemektedir. Muaslr muelIiflerden bazllan, ｫｩｾｬ･ｲｮ＠ sinin bir tur irtifak hakkl 206 207 20R 2W ｋｲｾＮ＠ 209 kamu mallan uzerindeki yararlanma yetki- niteliginde oldugunu ileri silrmektedirler. Bu hukukyulara Halil, "Nez'u'l-milkiyye li'l-mcnfaati'l-amme... ", s. 50; Sfivi, "cl-EmvaJii'l-iimmc ... ", s. 169; Linant de Bcllcfonds, "Les tcrres 'communcs' cn pays d'IsIam ... ", s. 128 vd.; CiIl, 1I1er'o, Yay/ok I'C KI§/ok/ar. s. 32: a.mlf., Osmol/I! Toprak Dii::cni, s. 39-40; Onar, Mare Hukukll, 11, 1292, 1327, 1328; a.mlf.. "Ammc Emlaki Tcorisi ... ", s. 506-507; FCIldoglu. 7'c/l/c/ Hok/or. s. 175. Mecel/e md. 123.J.. Bkz. Scrahsi. eI-.\fcbsiil. XXIII. 16.J.. 165; Ayni, c/-Binol'e, XI, 374. islam hukukunda ｣ｾｹ｡＠ iizcrindcki YClkilcr. b;, yclkinin ,;itclik vc giiciinc gorc gCllcl olarak mill;., ihiiha vc hukuk olmak iizcrc ｩｾ＠ gmba aynllllaktadlf. irtifak haklan milkill bir ｲ［｣ｾｩ､＠ olaIl Illcnfaat llliilkiyCli (milkii·I-lllcllfaa bila aYII) kapsamlllda olup aylla bagll (aYIII) haklardalldlr. '. Kamu klallarmm Hukuki Rejimi' 134 gare, sazgelimi, bUyiik bir nehire biti;;ik arazilerin buradan su alma yetkisi, bir sulama irtifakl niteligindedir ye bu hak nehir uzerindeki umumi ortakhktan dogmu;;tur 2IO . Fa- kat bu fikre a;;agldaki gereks;elerden arurii katIlmak mumkun degildir. Klasik kaynaklar dikkatlice incelendiginde gariilecektir ki, isliim hukukyulan azel mulkiyete konu olan akarlar ile kamu mallanm biribirinden aYlrarak, ikincisinin kural olarak irtifak hakkma konu olmayacagml belirtmi;;lerdir. Ornegin Kasani (a. 587/1191), umumi yoldaki ges;i;; hakkmm milk nitelikli (ayni) bir hak olmaYlp, bir yetki ye ruhsattan ibaret olduguna ;;u ;;ekilde as;lklamaktadlr: "Umumi yol, muslumanlardan (fertlerden) hiS; kimsenin mulkiyetinde degildir. Onlann sadece haklan Yardlr. Bu hak, yolun rakabesinde kurulu bir hak olmaYlp, tam tersine bir ｧ･ｳ［ｩｾ＠ ｧ･ｳ［ｩｾ＠ yetkisinden ibarettir.,,211 Kasani, kamunun ortak olarak yararIandlgl bUyiik nehirIer uzerinde kurulu ｾｩｲ｢＠ hakkmm niteligi ye bunlann azel mulkiyet konusu mallar Uzerin- deki haklardan farkl hususunda da ｾｵｮｬ｡＠ kaydetmektedir: "Seyhun, Dicle ye Flrat gibi buyiik nehirler uzerinde kimsenin milk (ayni) nitelikli bir hakkl olmadlgl gibi nehrin rakabesine de kimse malik degildir. Keza bu nehirIerin ne rakabesinde ne de ｾｩｲ｢ｮ､･＠ hiS; bir ferdin azel bir hakkl yoktur. Bunlar butun muslumanlann (fertlerin) hakkl olup herkesin yararIanmasma as;lktlr ... ,,212 ｾｵ＠ halde ｫｩｾｬ･ｲｮ＠ umuma ait mallar uzerindeki haklan bir milk ortakhgl (ayni hak) olmaylp, ibahe ortakhg/ 13 niteligindedir214. Ozel mulkiyete konu olmayan bu 210 211 212 213 ｅｾＧ｡＠ iizerindeki en zaYlf hakimiyet "ibaha" kavranuyla ifade edilmektedir. ibahanlll kazandlrdlgl yetki teknik anlamda bir hak degildir. ibaha da iki temel gruba aynlabilir: 1) Ozel miilkiyet konusu nesne iizerinde malikinin izni ile kurulan yetkiler. 2) Kamu mall an ile yatagl vc kaynagmdaki su, ot vc av hayvanlan gibi aslen miibah mallar lizerindeki haklar. Nitelik olarak milkten farkh ve zaYlf yetkiler vercn bazl haklar daha vardlr ki, bunlar "hulmk" kavraulI ile ifadc edilmekte ve sahibine sagladlgl yetkinin glicii baku11IIldan milk ile ibc1ha arasll1da yer almaktadlf. Bu ka\Tamlann ｧｃｬｩｾ＠ vc dcrinlemesine tahliIIcri ic;:in bkz. ibn s. 417 vd.: Ali Hafif. el-MilkiXIJe. s. 66-75: Reccb, el-Kaviiid, s. 181 vd.: ibn Niiceym, ･ｬＭｅｾｨ｡Ｌ＠ Ebtl Zehra, cI-Milkiyve. s. 68 vd.: Sayis. "MilkiyyetU'l-cfrad ... ", s. 125 vd.; Abbildl. ｣ｬＭＧ｜ｉｩｫｾＩＺ･Ｌ＠ I. 231-343; Senhurl, Mesadiru 'I-hakk. L 26 vd.; Hacak, irtifak lIaklan, s. 11-22. Ali Hafif, a,g,e., s. 14!: EbG Zehra. a.g.e .. s. 79: Sayis, "MilkiyyctU'l-cfr,\d ... ". s. 129: Karaman, isllim Hukuku. HI. 123. KasanL BC'dii 'i, VI, 49. Kasanl. n.g.c .. VI, 192. Mcccl/c ib;lhc ortakhgllll ｾｵ＠ ｾ｣ｫｩｬ､＠ lanlllllalllakladlr: "Sirkcl-i ibaha ...... llliibah olan ya'ni su gibi fil'asIl killlcsncnin rniilkii ollllayan ｾ｣ｹｬｲｩ＠ ahz vc ihraz ilc IClllclliikc sclahiycld\: <lIllIllCllin ｬｉＱｩ｣ｾ｡ｲｫ＠ ollllasldlr." (md. 1(45). '. Kamu Afallarmm Hllkuki Rcjimi.· 135 yerler uzerinde her fert ibaha niteliginde bir izne sahiptir. Grnegin, her ferdin kendi arazisine ｵｬ｡ｾｭｫ＠ iyin kamuya ait yolu kullanma yetkisi vardlr:!15. Bu, bzel millkiyete ｫｩｾｮ＠ konu olan bir arazideki yolda geyit irtifakma sahip olan yetkisinden farkhdlf. Birincisi dogrudan kanunun tamdlgl bir izin ve ibaha, ikincisi ise milk niteliginde bir irtifak hakkldlr:!'G. Gzel mulkiyet konusu akarsular ile kamu nehirleri ilzerinde kurulu bulunan ｾｩｲ｢＠ hakkIIlll1 farkh oldugu Mecelle 'de de aylk bir ｾ･ｫｩｬ､＠ hilkme ｢｡ｧｬｭｾｴｲＲＱＷＮ＠ Burada konu iIe ilgili oIarak belirtilmesi gereken bir rin kamu maIlan ilzerinde kurulu haklanna ｩｬｾｫｮ＠ ｢｡ｾｫ＠ husus da ｾｵ､ｲＺ＠ ｋｩｾｬ･ﾭ olarak aylklanan hilkumIer amlan mallardan genel yararlanmalar iyin geyerIidir. ilerde incelenecegi uzere kamu mallanndan mesela, devlet tarafindan umuma ait yoI vb. bir yerde ticaret yapabilmesi iyin bir ｾ｡ｨｳ＠ ikta yoIuyla imtiyaz verilmesinde oldugu gibi bzeI ve yogun yararlanmaIar sbz konusu oIabilmektedir ki, bu tip yararlanma yetkisini kazanan ｫｩｾｬ･ｲｮ＠ Ian uzerinde ibahedan daha gUyIu yetkiIeri haiz oldugu ｫｵｾｳｺ､ｲＮ＠ yetkiyi miIkin dbrt ｹ･ｾｩ､ｮ＠ kamu maIibn Receb, bu biri olarak saydlgl miicerret intifa miilkiyetinin. 218 (milkii'l-intifaI'l-milcerred) brnekleri arasmda zikretmektedir Su kadar var ki, . milku'l-intifa, ibahadan aynhp milk niteIigi ve seviyesinde bir hak olarak takdim edilse de, bu pek yok hukukyu tarafindan teknik anlamda ayn'i nitelikte bir hak olarak kabul edilmeyip yine ibaha ozelligi ｴ｡ｾｬｹｮ＠ 214 ｾＱＵ＠ ｾＱＶ＠ ::17 219 bir yetkiye benzetilmektedir . Serahsl, Hz. Peygamber'in SU, ot gibi bazl nesnelerde biiWn insanlar ic;:in 6ng6rdiif,rU "oI1ak"hgII1, bu gibi nesnelerin miibahhgII11 ve yararlanma aC;:lsII1dan biitiin insanlann ･ｾｩｴ＠ haklara sahip bulundugunu ifade ettigini; bunull bir mlilkiyet orlakhgl ｾ･ｫｬｩｮ､＠ ｡ｬｾｭｳ＠ gerektigini; zira bu gibi nesnelerde kimsenin ayni bir hakkllun (milk) soz konusu olmadlgII11 belirtmektedir (cl-Mcbsut, XXIII, 164, 165, 169, 175). Kasanl de umumi ortakhgII1, ancak ibiihe nitelikli bir yetki dogurdugunu aC;:lk bir ｾ｣ｫｩｬ､･＠ ifade ctmektedir: "Umumi ortakhk Ｈ･ｾＭｩｲｫｴＧｬｭ｣Ｉ＠ miibahhgl gcrcktinncktcdir." (Beda'i, V, 146; VI, 189: ｫｲｾＮ＠ Hacak, jrlijnk Hnklol'l, s. 98). Mcce/lc'yc gore "hcrkcsin tarik-i ammda hakk-I miirllru vardlr. Fakat ｢ｩｾ｡ｲｴＧｳＭ｣ｬ［ｭ､Ｂ＠ (md. 926). Hacak, n.g.c., s. 21-22. Aiccc/lc 'nin 955. maddcsi ｾｯＩＧｬ｣､ｩｲＺ＠ "Sirb-i hass ｣ｾｨ｡ｳＭｉ＠ ma'dfldeye mahsus olan mii-i ciiridcki AIIIma umUlllUIl miintcfi oldugu nchirIcrdcn su almak ｾｩｲ｢Ｍ＠ hass kabilindcn hakk-I ｾｩｲ｢､Ｎ＠ dcgildir." ibn Rcccb. cl-f.:m'aid. s. 189. Karafi. cl-FiirM.:. I. 187: Muhammcd Ali. Tch::i/Jii'I-Fiiruk. Ill. 213: Zcrkii. I'/-Flkhii 'I-lslrillli. I. 285. Ill. 34: Hacak. ｮＮｾＨＧＬ＠ s. 16-17. Ka11l1l Afa lIarm m HlIkllki Rejimi / 136 F ertlerin kamu mallan uzerinde kurulu ibaha nitelikli haklan onlara bu malIara ｩｬｾｫｮ＠ birtaklm yetkiler konunun daha iyi ｢｡ｨｾ･ｴｭｫ､ｩｲＮ＠ Bu yetkilerin neler oIdugunu klsaca a<;:Iklamak ｡ｮｬｾｭｳ＠ yardlm edecektir. 1. intifa Hakkl Fertlerin kamu malIanndan usulune uygun oIarak yararlanma haklan bulunmaktadlr ki, kamu mal1anndan yararlanma bic;;imleri ve prensipleri biraz soma ayn bir ｢｡ｾﾭ hk altmda tetkik edilecektir. 2. Dava Hakkl Kamu mallanna herhangi bir tecaviiz soz konusu oldugunda oradan istifade edenｩｬｾｫｮ＠ ler dava ac;;abilirJer. Kamu mallanna bu mall ann ｣［･ｾｩ､ｮ＠ gore ､･ｧｩｾｫｬ＠ kimlerin dava ac;;ma yetkisine sahip oldugu gostermektedir: a) Gene! yol, btiyiik nehir, meydan gibi menfaati umuma ait olup kamu mallannm birinci kategorisini ｯｬｵｾｴｲ｡ｮ＠ yerJerde her ferdin dava ac;;ma hakkl bulunmaktadlr Hatta dava ac;;mak ic;;in 0 yerde ikamet etmek de ｾ｡ｲｴ＠ 220 . degildir. Sozgelimi izmir'de ika- met eden bir ｾ｡ｨｬｳ＠ istanbul'da umuma ait bir yola vaki olan teceviizlere ｫ｡ｲｾＱ＠ 22l ac;;abilmektedir . Sikayette bulunma ve dava ac;;ma konusunda cinsiyet, ｵｹｾｫ＠ dava ve din farkllllll da bir rolti ve etkisinin olmadlgl, hatta mtikatep kolelerin bile bu haklara sahip 222 oldugu belirtilmektedir . b) Kamu mallannlll ikinci klsmml ｯｬｵｾｴｲ｡ｮ＠ mer' a, baltahk gibi belirli kby ve ka- saba halklllm yararlandlgl kamu mallanna ｩｬｾｫｮ＠ ranlara ve 0 yerden yararlananlara ｴ｡ｮｭｬｾｲＮ＠ kadm, akIlh-mecnun toplam yiiz ｫｩｾ､･ｮ＠ ｾｯ＠ ｾｊ＠ dava ac;;ma hakkl, ancak 0 yerde otu- Burada da halkl buyuk-kuc;;uk, erkekfazla olan (kavm-i gayri mahsur) bir kby veya Scrahsi. e/-Mehslil. XXIII. 178. 200: tlfecelle md. 1644; Halis ｅｾｲ｣ｃ＠ ,yerh-i Klinlin-i /Irli:i, s. 520; Ali Haydar. Diircrii '/-llIIkklilll. IV. 292-293; Mardin. Toprnk Hukuku., 75; K6priilii. Toprnk Ilukllkll, s. 75. Mcnfaati umulI\a ait olan miicsscsat-I hayriyycyi davada halktan hcrhangi biri da\'acl olabilir (Omcr Hilmi. hhalifii '/-ah!t7/. s. 127). Mardin. a.g.£' .. s. 75; Kopriilii. a.gc .. s. 75. Scrahsl. a.g. c.. XXIII. 200; Mardin. Toprnk 111I1\1Ikll. s. 75; a.mlf.. ,·ll1ka11l-1 .. lra:i. s. 1<)<); K.6priilii. n.g.c .. s. 75. Kamu Mallarmm Hukllki Rejimi I 137 kasaba soz konusu ise, ir;lerinden bir klsml, hatta bir tadlr. Koy halk! yuz ｫｩｾ､･ｮ＠ ｫｩｾｮ＠ dava ar;masl yeterli olmak- az ise (kavm-i mahsur) bunlann hepsinin ya da vekillerinin veya vasilerinin birlik1:e dava ar;masl gerekmekte olup ir;lerinden biri veya bir klsmmm ar;tlgl dava sonucu verilecek hukum digerlerini baglamamaktadlr223 . Bu farkm nedeni olarak yUz ｫｩｾ､･ｮ＠ lunmamasma ｫｩｾｬ･ｲｮ＠ az olan ｫ｡ｲｾｬｨＬ＠ yUz ｫｩｾ､･ｮ＠ doguracagl; dolaYlslyla ｭ･ｾ｡ｫｴｩｮ＠ tumunun hazlr bulunmalannda bir fazla olan ｫｩｾｬ･ｲｮ＠ ｭ･ｾ｡ｫｴ＠ bu- bir araya gelmesinin ｫｯｬ｡ｹｾｴｲｭｙｉ＠ ｭ･ｾ｡ｫｴ＠ gerektirdigi zikredilmektedir 224 . 3. Tazmin Hakl{) Her fert, kamu mallanndan tahsis cihetine uygun olarak yararlanma hakkma sahiptir. Fakat bu hak, az soma ar;lklanacagl uzere ｳｬｭｲ｡ｮ､ｾｴＮ＠ ｢｡ｾｫｬｮ＠ zarar vermeme DolaYlslyla, kamu mallannda bir fiil ｩｾｬ･ｮｲ＠ ｾ｡ｲｴｬ＠ ile ve bu istifade edenleri zarara sokarsa madur taraf failden zaranm isteyebilir. EbG Yusuf, nehirler uzerinde kurulan dolap ve su r;ekme istasyonlan yUzunden -geminin dolaba bindirmesi veya suyun tazyikine maruz kalmasl sebebiyle- kmlan ve zarara ugrayan gemilerin zaranm dolap sahiplerinin tazmin edecegini belirttikten soma, devlet tlrma ve yecek ｾ･ｫｩｬ､＠ ｳｯｲｵｾｴｭ｡ｬｮ＠ ｢｡ｾｫｮｭ＠ gerekli ｡ｲｾﾭ yaptlktan soma bu dolaplann derhal Ylktlmasl ve zarar vermekenara r;ekilmesi hususunda talimat vermesini ogutlemekte, ardmda da bu konuda uyulmasl gereken genel kaideye ｩｾ｡ｲ･ｴ＠ etmektedir: "Dicle ve Flrat mOslOmanlar ar;lsmdan umumi yollar mesabesindedir. Bu itibarla, hir;kimsenin boyle umuma ait yerlere bir ｾ･ｹ＠ yapma hakk! yoktur. Her kim oraya bir ｾ･ｹ＠ yapar da ｢｡ｾｫﾭ sma zarar verirse odetilir.,,225 Klasik isHim hukuku eserlerinin hemen hepsinde de ozellikle genel yollarda (tarik-i amm) yapIlan ｾ･ｹｬｲ＠ tazmini konusu mOstakil olarak ｩｾｬ･ｮｭｫｴ､ｲＮ＠ ve meydana getirilen zararlann Mecelle de bu konuya bir fasIl ｡ｹｬｦｔｉＱｾﾭ tlr (md.926-928)226. 223 ｾＲＴ＠ 225 ｾｲＮ＠ Mecelle md. ＱＶＴＵＭｾ＠ Halis ｅｾｲ｣ｦＬ＠ ,),erh-i Kfinfil1-i /1rfi:;[, s. ＵＲＰｾ＠ Ali Haydar. Diircrii '/11IIkkfim. IV. ＱＹＳＭＲＴｾ＠ Mardin. Ahkmll-I /1m:;i, s. ＱＹＭＲＰｾ＠ a.mlr., Tnpmk !!ukuku, s. 77-78; Kopriilii. Toprak Hllkuku. s. 76. Ali Haydar, Diirerii '/-llIIkkfim. IV. 294. EbfI )'usu[ ＨＧＯＭｉｻ｡ｬｮ｣ｾ＠ s. 93. i\!ccc//c'nin bu konu ilc ilgili macldclcrindcn birisi ｾＶｹｬ｣､ｩｲＺ＠ "jZIl-i \'c1iyyiilcmr olmacllkc;a kimsc tarik-i ;iIllmdc bcy' \·c ｾｩｲ｡＠ ic;in oluramaz. Vc bila izin bir ｾ｣ｹ＠ \,az' \'c ihclas cdcnlCz. Vc Kamu Afallarmm Hllkllki Rcjimi ' 138 Demek ki. bir ｫｩｾｮ＠ gene! o!arak kamu mallan uzerindeki hakslz bir hareket tarzl digerinin haklanm ihlal ettigi takdirde madur olan taraf hukuk kurallan yeryeveｾｵ＠ sin de failden tazminat isteyebilmeJ...Ledir. Fakat SOJU bilgileri hatlrladlktan soma akla bir gelmek."1edir: Hatlrlanacagl uzere kamu mallanndan bir klsml belli bir kby veya kasaba halkmm yararlanmasma tahsis ･､ｩｬｭｾ＠ olup bun!ardan yararlanmada bir baklma inhisarilik sbz konusudur. Grnegin, bir baltahk veya mer'a hangi kby veya kasaba halkma tahsis ･､ｩｬｭｾｳＬ＠ oradan yararlanma hakkI, yalmz kimselere aittir. Kural o!arak maz. Faydalanmaya ｴ･ｾ｢ｵｳ＠ ｢｡ｾｫ＠ 0 kby veya kasabada oturan bir kby halla diger kbyun mer' asmdan faydalanaeden kimse, hak sahibi kby veya kasaba sakinlerince her zaman iyin bundan menedilebilir 227 . Simdi bir kbytin mer'asmda mevcut otlan veya baltahgmdaki agay!an, oradan faydalanma hakkI olmayan bir kimsenin ahp gbtiirmesi halinde tazminat gerekecek midir? Bilebildigimiz kadanyla, klasik kaynaklarda hIma ve mubah meralardan yararlanan ｫｩｾｬ･ｲ､ｮ＠ devlet ｢｡ｾｫｮｭ＠ deginildigi halde yararlanan olmadIgl uzerinde fazla ､ｵｲｬｭ｡ｾｴＮ＠ ｫｩｾｬ･ｲｮ＠ ucret veya tazminat ahp alamayacagI meselesine haksIz istifadelere ｫ｡ｲｾｉ＠ tazmin haklanmn olup Bununla birlikte bazl eserlerde mubah ve hIm a olarak tahsis edilen yerlerden hakslz olarak yararlananlara -otun aslen mubah olmasI 228 gerekyesiyle- bunun tazmin ettirilemeyecegi yolunda ifadelere rastlamlmaktadlr . Yine 127411 858 tarihli AK'da bu hususta bir hukum yoktur. Fakat konu Osmanh hukukc;ulan tarafindan doktrin duzeyinde ele ｡ｨｭｾｴｉｲＮ＠ Buna gore, bir kbye veya ka- sabaya tahsis edilen baltalIktan odun elde etme ve yararlanma hakkl olmayan ｫｩｾＱ･ｲｮ＠ buradan hakslZ yere kestikleri agac;lann, ilgili ｫｩｾｬ･ｲ＠ tazmin ettirilecegi hukmu maslz kabul edilmektedir229 . Mer'a konusunda ise genel olarak iki ｧ｢ｲｩｬｾｵｮ＠ L27 22S ｾＺＡＹ＠ ｴ｡ｲｬｾﾭ varhgmdan ederse andan teyelliid edcn zarar ye ziyaIll zamin olur." (md. 927) ｇ･ｮｩｾ＠ aC;:lklamalar ic;:in bkz. Ali Haydar. Diircrii '/-lIukklim, n, 917 vd. Bkz. AK Old. 91. 97. Bkz. ｾ｡ｦｩＮ＠ cl-Cm. Ill, 266: NevcyI. Rav:a, IV, 358: Mu!l'i, Tekmi/ctii '/-AJcclllfi', XVI, 154; RcmIl. Xillfr,l'clIA 'I-mulllac, V, 342: Buhfl!i, ｋｃｾＧＨｩ＠ 'I-kuul', IV. 202: Ha!!ab. Afcl'allihii 'I-cclil. VI. 8. Halis ｅｾｲ･ｦＮ＠ Scri:-i Kanlll1-i lira:!, s. 529. ilK 91. maddesine 3 Mar! 1292 !arihinde eklcncn bir flkra ile baltalItlardan hakslz olarak odun kesilmcsi halindc nasll bir !azmina! alJn<lcagl ｡＼［ｬｫｮｉｾＱｲＮ＠ Buna gore, kcsilcll ya da sokiilcn agac;:lann ayakta olclugu haldcki kl),lllctlcri ilgili ｾ｡ｬｉｳｲ､Ｌ＠ tahsil edilip bal!alIk!a hakkl olan koy ahalisinin !alllanlllla ･ｾｩＡ＠ olarak !aksilll olunacaktlr (Bb: Halis ｅｾｲ･Ｎ＠ n.,!!..c .. s. 529: Mardin. TOflmk 11111.'11/..'11, s.77-7X). Kamll A1alfarllll1l Hllkllki Rejimi :' 139 soz edilmektedir. Bir ｧｯｉｩｾ･＠ gore, bir koye tahsis ･､ｩｬｭｾ＠ ｫｯｭｾｵ＠ olan mar'anll1 otu koy halkll1dan bir kimse tarafindan biyilip gotilIiilurse, bu kimseden biytigi ota ｫ｡ｲｾｉｬ＠ tazminat istenemez. <;unkii ot aslen mubahtlr. Bu nedenle mer' aYl sulamak yeya hendek ya da yitle yeyirmek suretiyle otun ihraz edildigi yani ozel mulkiyete geyirildigi gosterilmedikye, hakkl olmadan otu biyen ya da mer'ada hayyanlanna yediren kimse230 den tazminat istenemez . ikinci ｧｯｉｩｾＬ＠ mer'adan yararlanma hakkl olmayan kimsenin, mer'ada hayyanlanOl otlatmasl yeya ot biymesi halinde tazminatIa ylikiim]u oIacagl yoniindedir. Bu ｧｯｉｩｾ･＠ gore ot ashnda mubah ise de, mer' anm belli bir koy yeya kasabaya tahsis edilmesiyle miibah oImaktan ylklP ihraz ･､ｩｬｭｾ＠ sayJlmaktadlr. ihraz, yalmz mer'aYl sulamak yeya etrafim yevirmekle oImaYlp bizzat tahsis durumu yeya mer'aYl korumak iyin bekyi ｴｵｬｭｾ＠ olmasl gibi haIler de hiikmen ihraz sebebi kabul edilmelidir. Zira "bir ｩｾｴ･ｮ＠ maksat ne ise hukum ona gore 0Iur,,231 ｾ･ｫｬｩｮ､＠ umumi kaide bunu gerektirmekte- dir. DolaYlSlyla koy, yararlanma hakkma e\ atJldlgl ye ondan yararlanamadtgl nispette 232 tazminat isteme hakkll1a sahip 0Imaltdlr . Bu arada, mer' alar iizerinde tazmin hakkll1a ｩｬｾｫｮ＠ ileri suIiilen bu 233 belirtilmektedir . Bu ikinci ｹ｡ｫｬｾｭ＠ ｧｯｉｩｾｬ･ｲｮ＠ yaylak ye ｫｬｾ｡ｲ＠ iyin de aynen geyerli oldugu daha isabetIi goziikmektedir. <;iinkii, aksi takdirde mer' a ye baltahk gibi yerlerin sadece tahsis ･､ｩｬｭｾ＠ oldugu koy yeya kasaba halkll1a ait olmasl- nm bir anlaml kalmamaktadlr. bte yandan binlerce doniimden ｯｬｵｾ｡ｮ＠ mer' ayl sulamak ya da etrafim yeyirmek oldukya zor hatta uygulamada yogu zaman miimkiin degildir. Bu gibi yerlerden hakslz istifadeler ayOl zamanda koyler arasmda yok ciddi ｹ｡ｴｊｾｭｬｲ＠ 234 da sebebiyet verebilir ve vermektedir . :elf) m ｾｊＳ＠ Halis ｅｾｲ｣ｦＮ＠ .)'erh-i Kaniill-i ..Ira:!, s. 544; Cill. Aler 'a, ray/ak I'£, ｋＯｾ｜ＭＡ｡ｫｲＮ＠ s. 69. Alecelfe md. 2. Halis ｅｾｲ｣ｦＮ＠ a.g.e .. s. 544; Mardin. :lhkml/-/ ,1m:i. s. 201-202: a.mlf. Topmk Illltil/kll. s. 77-78: K6priilii. T()prak IJllkllkll. s. 76; Cill. a.g.c .. s. 69. Bkz. Halis ｅｾｲ｣ｦＮ＠ a.ge .. s. 558. ｋｲｾＮ＠ Halis ｅｾｲ｣Ｎ＠ a.g.c .. s. 544-545: Cill. a..ｾＮ｣＠ .. s. 70. Kamu Afallarmm Hukuki Rejimi ./ I-lO IV. KAMU MALL-\RINDAN YARARLANMA Fertlerin kamu mallanndan yararlanmalan duruma gore farkh ｾ･ｫｩｬ＠ ye derecelerde olabilir. Fertler bu mallardan kimi zaman kamu hurriyetleri yeryeyesinde bir ｾ･ｫｩｬ､＠ ･ｾｩｴ＠ ye genel yararlamrken. kimi zaman da idari bir tasarruf sonucunda daha ｧ･ｮｩｾ＠ ye imtiyazh olarak yararlanma hakkl elde edebilirler. DolaYlslyla bu yararlanmalan genel ｾ･ｫｬｩｮ､＠ yararlanmalar, ozel yararlanmalar iki klSlma aYlrarak incelemek mumkun- d ur235. A. KAMU MALLARlNDAN GENEL YARARLANMALAR Genel yararlanma ile anlatIimak istenen kamu mallannm, tahsis amacma uygun bir biyimde herkes tarafindan kullamlmasldlr. ｋｩｾｬ･ｲｮ＠ yollardan, meydanlardan, deniz klyIlanndan, nehirlerden yararlanmasl kamu mallanndan genel yararlanmalara ornek olarak gosterilebilir. isHim hukukunda kamu mallanndan yararlanma konusunda ｫｩｾｬ･ｲ＠ serbestiyet ｴ｡ｮｭｬｾＬ＠ ancak bu yararlanmalar iyin belli birtaklm ilkeler de fur. Bu ilkeleri ｡ｾｧｬ､ｫｩ＠ ｧ･ｮｩｾ＠ bir ｯｮｧｲｕｬｭｩｾﾭ biyimde slralamak mumkundur: 1. Genellik iIkesi Kamu mallannm en belirgin ozelliklerinden birisi, bunlann kural olarak herkesin 236 yararlanmasma aylk olmasldlr . Bazl kamu mallan belli bir koy yeya kasaba gibi bir klSlm halkm inhisari olarak yararlanmasma tahsis edilebilmekte ise de bu durum kamu mallanndan yararlanmadaki genellik ilkesine ters bir olgu degildir. C;unku, her ne kadar bu tUr kamu mallanndan yararlanacak ｫｩｾｬ･ｲ＠ ise de, bunlardan lehine tahsis yapllan ｫｩｾｬ･ｲｮ＠ kategorik bir slmrlama getirilmekte yararlanma biyimi soz konusu edildi- ginde yine genellik ilkesinin korundugu dikkat yekmektedir. Sozgelimi, belli bir koy veya kasaba ahalisinin yararlanmasma tahsis ･､ｩｬｭｾ＠ olarak sadece orada ikamet eden 2...l5 ::.1(, ｫｩｾｬ･ｲ＠ bir baltahk ya da mer'adan kural yararlanabilirler. Elbette ki bu tarz bir tahsis, ｋｲｾＮ＠ Kutb . .\'bimii '{-ir!/irc, s. 223. Scrahs!. "biiyiik nchirlcr YC "adilcr tlpkl ｧｩｮ｣ｾ＠ gibidir. Hcrkcsin buralardan ｢｡ｾｫｳｬ｜＠ ycrmclllck kaydlyla yararlanma hakkl yardlr" dClllcklcdir (I'/-Mc/lsfil. XXIII. 175). 1;1I'ar Kalllll Afa/larmm HlIkukf Rejil1li' 141 ｢｡ｾｫｬｮｭ＠ amlan baltahk ya da mer'adan yararlanmaslnl bnleyici bir nitelik tadlr. Fakat burada dikkatten kayIrllmamasl gereken nokta bu ｾ･ｫｩｬ､＠ ｴ｡ｾｬｭｫﾭ bir tahsisin, belli bir yer ahalisinin tek tek fertlerine degil ahalinin umumuna ｹ｡ｰｉｬｭｾ＠ olmasldlr 237 . Buna gbre, brnegin bir baltahk ya da mer'adan lehine tahsis yapJlan kby veya kasaba fertlerinin milk niteliginde degil yine umumi ortakhktan dogan ibahe karakterli yararlanma haklan vardlr. Geryi ilgili ｫｩｾｬ･ｲ＠ bu nitelikteki mallar iizerinde tazmin hakkl gibi bazl hususlarda genel kamu mallanna oranla daha giiylii yetkiler ｴ｡ｭｬＱｾｲＮ＠ aylklandlgl iizere bu yetkiler hiybir zaman mulkiyet hakkl seviyesine Fakat ｵｬ｡ｾｭｫｴ［＠ yararlananlar aylsmdan bu mallar uzerindeki umumi ortakhk niteligi asla ､･ｧｩｾｭｫﾭ tedir238 . Yine kamu mallanndan musliimanlar gibi gayri muslimlerin de yararlanma haklannm varhgl sbzu edilen genellik ilkesinin bir sonucudur. Nitekim islam hukuku eserlerinde yol, meydan, akarsu, zahirl maden gibi kamu mallanndan yararlanma konusunda prensip olarak musluman ile gayri muslim arasmada bir farkm olmadlgl belirtil239 mektedir . Su kadar var ki mescitier, Mina, Arafat, Muzdelife gibi bazl kamu malla- nndan bu mallann niteligi dolaYlslyla gayri muslimlerin yararlanma haklannm bulun240 mayacagl a Ylktlr . Diger taraftan bu mallardan yararlanma ｾ･ｫｬｩ＠ ve bnceligi aylsmdan gayri muslimler iyin bzel bazl kurallar konulup konulmayacagma ｩｬｾｫｮ＠ farkh ｧ｢ｲｩｾｬ･＠ 237 238 2.,9 ｾﾷＱＨＩ＠ vardlr 241 doktrinde . AK kamu maUclflIlln bu ｣［･ｾｩ､ｮ＠ lannularken "Bir karye .... nin umum ahalisine lcrk \'c lahsis olunan" ifadesini ku\lanmaktadlr (md. 5) ｋｲｾＮ＠ Berki, Toprak HlIkllkll, S. 107, Ill; Cin, Mer 'a, J'ay/ak ve KIJ/ak/ar, s. 47. SerahsL e/-AJebsut, XXIII, 164; RemIi, Ni/ulyeta '/-/IIlIhtiic, V, 343, Sebramc\lisi, ｈｩｾＨｹ･Ｌ＠ V, 343; 349; Onar, "Amme Emlaki Teorisi. .. ", s. 505. Daha bncc ｣［ｾｩｴｬ＠ vcsilclcrlc zikrcdilcn vc kamu mallanndan yararlaI1Illa konusulllln da lcmclini ｴ｣ｾｫｩｬ＠ cdcn bir hadis-i ｾ｣ｲｪｦｩｮ＠ belZl ri\'aycllcrinde "l\Hisliimanlar ｩｾ＠ ｾ｣ｹ､＠ ol'takhl'lar ... " dcnill1lcktcdir. BlIradaki "mlisliimllnlar" dcyimi. isl,lm hllkuku kurallan ilc miisliimClnlann muhalap olmasI scbcbiylc ｫｬ｡ｉＱｾｲＺ＠ yoksa gayri miislil1llcri ､ｬｾ｡ｦｊ＠ blrakll1ak gibi bir gayc ｬ｡ｾｉＱｵｭｫｴ､ｲ＠ (Ali Haydar, Dii/'c/'ii '/-/1IIkkiilll, Ill, 512). Nitckim. aym hadisin bazl ri\'ayctlcrindc "miisliimanlar" ycrinc "insanhu'" dcyiminin ycr aldIgl gbriilmcktcdir ki. i\fccc/lc bu ri\'aycti ｫ｡ｬＱｮｾｴＧｉｲ＠ (md. I D4). Bkz. ScbramcllisJ. axe., V, 343. Bkz. Nc\'c\'J. ROI':a. IV, 359; Sirgihi ｉｮｾＨｶＧＮ＠ 11. IX2. Kamu Afallarmm Hukuki Rejimi , 142 2. ｅｾｩｴｬｫ＠ i1kesi Hz. Peygamber bir taraftan "Heniiz kimsenin ｧ･ｾｩｲｳ＠ ｾ･ｹ＠ 0 bir onun olur,,2.t2 demek suretiyle ｫｩｾｬ･ｲｮ＠ yararlanmadaki ｾｯｫ･ｲｴ｣ｧｩ＠ ｯｬｭ｡Ｎｾ＠ ･ｾｩｴｬｧｮ＠ ｾ･ｹｩ＠ kim ilk once ele her ttirli.i mtibah mallard an dile getirirken, diger taraftan, "Mina, once gelenin devesini ye."dir,,243 buyurarak ozel olarak kamu mallanndan yararlanmadaki ･ｾｩｴｬｫ＠ ilkesine bir ｩｾ｡ｲ･ｴ＠ etmektedir. Buna gore, potansiyel olarak herkes kamu mallanndan ｾ･ｫｩｬ､＠ ･ｾｩｴ＠ yararlanma hakkma sahiptir. Bu hak esasen insanm haklar ve odevler kar- ｾｬｳｭ､｡ｫｩ＠ ･ｾｩｴＱｧ＠ prensibinin bir sonucu olarak ortaya ｾｬｫｭ｡ｴ､ｲＲＴＮ＠ ｫｩｾｮ＠ Bir kamu mahndan, ornegin bir akarsudan aym anda birden fazla ･ｾｩｴ＠ lanmasl imkan dahilinde ise her fert bu kamu malmdan ihtiyacml bir yararｾ･ｫｩｬ､＠ ｫ｡ｲｾｬﾭ layabilir. Fakat, suyun kifayetsiz olmasl, su yatagmm veya kaynagmm dar olmasl ya da yolun iki ｫｩｾｮ＠ ｧ･ｾｭｹ｣ｩ＠ birden fazla ｫｩｾｬ･ｲｮ＠ kadar dar olmasl orneklerinde oldugu gibi kamu malt aym anda yararlanmasma sinde fertlerin kamu mallanndan yararlanma konulmasl ｫ｡ｾｭｴｬｺ＠ ｢ｩｾｭｮ＠ ･ｬｶｲｩｾ＠ degilse, ･ｾｩｴＱｫ＠ ｾ･ｲｶﾭ ilkesi dtizenleyici belli bazl kurallann hale gelmektedir, Klasik kaynaklarda kamu mallanndan yarar- lanma konusunda izdiham meydana gelmesi halinde ne gibi tedbirlerin almacagl tartlｾｬｴｭｲＮ＠ Bu tedbirler kamu mahmn durumuna ye ozelligine gore ､･ｧｩｾｫｬ＠ gosterm ektedir. Kamu malt, herkesin ihtiyacml ｫ｡ｲｾｬｹ｣＠ yeterlilikte oldugu halde, ornegin su yatagmm yeya kaynagmm dar olmasl gibi birden fazla sma ｧ･ｬｩｾ＠ ･ｬｹｲｩｾ＠ ｫｩｾｮ＠ aym anda yararlanma- degilse, fertler bu maldan slraslyla yararlamrlar; oncelik SlraSI da oraya zamanma gore belirlenir. Tam tersine kamu mah gelen herkesin ihtiyacml :·1: :·13 :1·1 ｫ｡ｲｾｬＭ Eb(1 Davud, ill/ore, 36. Tirmizl. Hnc, 51: Ebil Da\'ud, Afcnosik, 89: ibn Mace, Menosik, 52: D<1rillll. A/cnosik, 87: Ahmed b, HanbeI. VI. 187, 206-207: Maverdl,c/-Allkamii 's-sll/tiiniXI'C', s. 235: Ebi1 Ya'I£1. c//lllkall/ii ＧｓＭｉｬＯｴｏＱｩＮｾｊ･Ｌ＠ s. 225, Kutb,I\'i:Olllii '/-ir/are, s. 232: Kahf. "c1-Klta'u'I-{lIl1mi'l-iktis{ldi .. .", s. D9. 1\amll Mallarmm HlIkllki Rejimi ' 143 layacak yeterlilikte degilse, yine buraya ilk once gelen ihtiyacl kadar istifade eder; geri kalanlar rnurnkunse daha soma istifade ederler245 . Diger taraftan karnu rnahndan yararlanmak uzere birden fazla ｧ･ｬｲｮｩｾ＠ ｫｩｾｮ＠ aylll anda ｢｡ｾｶｵﾭ olrnasl da ihtirnal dahilindedir. Bu dururnda yine bazl tercih kriterlerine rulur. Ornegin, karnuya ait bir nehre biri arazi sularnak, digeri su iyrnek uzere iki ｫｩｾ＠ 246 aylll anda ｧ･ｬｲｮｩｾ＠ ise, iyrnek iyin gelene oncelik verilir . Yine insanlann hayvanlara 247 gore onceligi vardlr . Bu ｾ･ｫｩｬ､＠ ｹ･ｾｩｴｬ＠ yollarla birini digerine tercih etrne irnkalll yoksa bu dururnda yapllacak ｩｾｬ･ｲｮ＠ lanrna onceligini belirlernek iyin ｾ｡ｹｮ＠ ｧｯｲｕｾｵｮ＠ ｫｩｾｬ･ｲ＠ hakkmda iki ｧｯｲｩｾ＠ vardlr. Bir gore, yarar- arasmda kur' a yekilrnesi gerekir ki, tercihe bu oldugu ileri surUlmektedir. Diger ｧｯｲｕｾ＠ duzenlerneleri devlet ｢ｾｫ｡ｬＱｮ＠ ｧｯｲｕｾ･＠ ise, bu konuda yaptlacak takdirine blrakrna egilirnindedir248. Diger taraftan kamu rnallanndan yararlanrna SlraSl ken din de olan ｫｩｾｬ･ｲｮ＠ bu hakktl1l ne kadar sure ile kullanacaklan ve hangi dururnda bu haklanl1l kaybedecekleri de ｴ｡ｲｬｾｮ＠ 249 arasmdadlr Kanaatirnizce idarenin karnu rnallanndan yararlanrnaya leri yaprnasl ve gerekli denetim ve rnueyyidelerle ｫｩｾｬ･ｲｮ＠ ｩｬｾｫｮ＠ konular gerekli duzenlerne- bu rnallardan ･ｾｩｴ＠ ve usulune uygun olarak yararlanmalanl1l saglarnasl en dogru yoldur. Nitekirn, yerinde incelendigi uzere, idarenin bu mallardan istifadeyi duzenleyen birtaklrn kaideler koyma yetkisi mevcuttur. Sozgelimi bugiin yollardan istifadeyi ｫｯｬ｡ｹｾｴｉｲｮ＠ fik kurallan ve trafik denetirnleri bu kabil duzenlernelerin ｶ｡ｧ､ｾ＠ rnaktadlr 245 2.:t6 247 ｾﾷＱＸ＠ ｾﾷＱＧｊ＠ ::<;0 250 . Hatta az soma ｩｾｬ･ｮ｣ｧ＠ arnaclyla konulan trabir ornegini ｯｬｵｾｴｲﾭ uzere idare gerekli gordugu takdirde ruhsat, I, 557; Ne\'evI, Ravza, IV, 368; Remll, Nihfrye/ii'I-lIIuhtac, V, 352; ibn S'irazi, ･ＱＭＮ｜ｩｨｺｾ｢Ｌ＠ Miiflih, el-Miibdi', V, 266; fun Kudame, el-Mugnf, V, 575; a.ml£., el-1\a./f, n, 441; Sirgav'i, ｈ｡ｾｺｹ･Ｌ＠ II, 182. NcvevI, a.g.e., IV, 368; Rcmli, a.g.e., V, 352; Sirg,lvI, a.g.c., H, 182. Remli. a.g.c., V, 352. ,.,..... . Slfazl, a.g.c., I, 556, 557; Ncvcd, a.g.e., VI, 365, 368; Ibn Kud,lme, el-Muif,nf, V, 575, 577; a.mlr.. el-Kn./i, n, 441: Buhllti. ｋｃＧｩｾｮｦｬ＠ 'I-kllln '. IV, 196- I 97; Rcmli, a.g.C'., V, 344-345, 352: Sirgavl. a.,f!.. e., It 182. Bkz. SiriiA a.g. C., I, 556-557; Ncvcvi. a.g.c .. IV, 360, 361. 364, 365; ibn Kud,lme, C'I-M/I[!.nf. V, 575, 577; a. 1II1r. , ｃＯＭｋｾｦｩＬ＠ H, HI: Bulnl!\. a.gc'., IV, 196: RC1l11i. a.,f!..c., V, 344-345, 348. 352: ibn r-.HWih, a.g.c., V, 266. ｋｲｾＮ＠ Muti'i. 'J'ckllli/I'fii 'I-Mccmil', XVI. 140; Kutb, ＮＱｉＬＧｩｾｮｬ＠ 'I-idn/'C', s. 226, 232-234. 1/1"""f Rcjimi! 144 Kamll Alallarll1l11 imtiyaz gibi idari tasarruflarla kamu mallanndan ozel nitelikli yararlandlrmalar yap abilme yetkisine de sahiptir. 3. Serbestlik llkesi islam hukukc;:ulan yol, meydan, hlma, cami avlusu, maden ve salre gibi kamu mallanndan yararlanmak ic;:in devlet yetkilisinden onceden ｡ｬｭｾ＠ 25l madlgml aC;:lk bir ｾ･ｫｩｬ､＠ belirtmektedirler . Gerc;:ekten de ｩｾｬ･ｲｮ＠ｫ bir izne ihtiyac;: 01kamu mallan uze- rinde kurulu yararlanma haklan dogrudan kanundan dogdugu ic;:in, bu hakkm kullamml idarenin iznine bagh degildir. ｋｩｾｉ･ｲ＠ kamu mallanndan, maIm tahsis amacma uygun olarak kamu hurriyetIeri c;:erc;:evesinde serbestc;:e istifade ederler. $u kadar var ki, idarenin gelenek ve ihtiyac;:Iara gore dtizenIeme, denetim ve muhafaza yetkisi burada da gec;:erliligini korumaktadlr. 4. Zarar Vermeme llkesi Kamu mallanndan, onlann tahsis amacma uygun' olarak herkesin yararlanma hakkI vardlr. Ancak halkm bu mallardan yararlanmasl ile ｾＬ＠ , ｳｭｬｲ｡ｮ､ｴｉｾＮ＠ ｢｡ｾｫｳｭ＠ zarar vermeme ｫｩｾｉ･ｲＬ＠ Buna gore, kamu mallanndan yararlanan diger ｾ｡ｲｴｬ＠ ｫｩｾｉ･ｲｮ＠ .: yararlanmaslm engelleyecek veya onIara zarar verecek tutum ve ､｡ｶｲｭｾｉｮ＠ ka- c;:mmak zorundadlrlar. Aynca daha once belirtildigi tizere idarenin de bu maIlara ｩｉｾｫｮ＠ 252 kamuya zarar verir nitelikte tasarruflarda buIunma yetkisi yoktur . Kamu mallanndan yararlanmaya ｩｬｾｫｮ＠ zarar vermeme iIkesi, isIam hukukc;:uIan tarafindan ozellikIe vur253 "zarar ve zaguIanmakta ve isIam hukukunda aym zamanda ktilli bir kaide oIan rara kar§lhk zarar yoktur" hadisinin 251 252 254 bunu gerektirdigi beIirtiImektedir2'i5. Gerc;:ek- Nevevl, Ravza, IV, 359. 367; ibn Miiflih, el-Mubdi " V, 260; BuhGti, ｋ･ｾＺｪｉＧｩｦｬ＠ 'l-kll1a " IV, 196; Rcmli, Nihayetil 'I-/III/Mac, V, 343. Ebu Yusuf" ... hiy kimscnin, zarar vcrecck ｾ｣ｫｩｬ､･＠ miisliimanlann yoluna bina vc saire yapma hakkI yoktur. Miisliimanlara zaran dokunacak ｾ｣ｫｩｬ､Ｎ＠ miisliimanlara ait yollardan halifcnin dc ｢｡ｾｫｬｮ＠ bir parya ycr tahsis cOnc (ikta) hak ve sclahiycti yoktur" dClllcktcdir (cl-lIarac, s, 93). 253 254 ｾＵ＠ Afccclle md. 19. Malik b. Encs, cl-All/mtta " Akdiyc, 26; ibn MfICC, Ahknlll 44; Ahmcd b. HanbcI. I. 3 L'l: V. 327; Darckutni, ａｫ､ｾｶ･Ｎ＠ 83-85 (IV. 228): Zcylai, Nashl/ 'r-rayc, IV. 384-386. Ebll Yusuf. a.g.e .. s. 93.94: Ma\'crdi. c/-Ahkiilllii ＧｳＭｬＯｴｮＱｾｉｊ･Ｎ＠ s. 121: Eb(1 Ya'W. ('/-:Ihkalllii 'sｳｬＯ｡Ｑｾｉｖ｣Ｎ＠ s. 306; Scrahsi. c/-Mchsfil. XXIII. 175. 178; ｾｩｲ｡ＧＮ＠ C'/-JlliihC'::::ch. I. 557: Mcrginani. c1-lIidnyl'. IX. 12; Nc\'c\'i. axC'., IV. 361; ibn KudfllllC. cl-AlIl[i.l1f. V. 57(). 577: Zcylai. TC'/J.I'ill. Kamu A1allarmm Hukuki Rcjimi ' 145 ten de ｫｩｾｬ･ｲ＠ ｭｵｾｴ･ｲｫ＠ bu maIlardan yararlamrken bir mulkte hissedar gibi hareket etmekte ve bir ayldan kendi mulktinde, bir ayldan da ･ｴｭｩｾ＠ ｢｡ｾｫｳｭ＠ mulkilnde tasarruf saYllmaktadlr; bunun iyin de her iki tarafm hakkml gbzetmek mecburiyetindedirler256. Mecelle "herkesin umumi yolda ｾ｡ｲｴｊｹｬ､ＬＲＵＷ＠ ｧ･ｹｩｾ＠ hakki (hakk-l murur) vardlr. Fakat selamet demek suretiyle amlan ilkeyi net bir ｾ･ｫｩｬ､＠ ｫ｡ｮｵｬｾｴｊｲｭ＠ bulunmakta- dlr258. 5. Ucretsizlik ilkesi Klasik isliim hukuku doktrininde kamu otoritelerinin mevat arazi, hllnii, umuml yol, nehir gibi mubah nesnelerden yararlanma ｫ｡ｲｾｬｨｧｭ､＠ talep edemeyecegi ｧ｢ｲｴｩｾｵ＠ tarafindan ｢･ｬｩｲｮｭｾ＠ ｫｩｾｬ･ｲ､ｮ＠ herhangi bir ucret kabul ･､ｩｬｭｾｴｦＮ＠ <;unku herkesin bu nesnelerden kanun umumi ortakhk niteliginde yararlanma haklan mevcuttur259 . Gerc;ekten de kamu mallanndan genel yararlanmalar kamu hurriyetlerinin bir sonucu oldugu iyin bu yerlerden istifade prensip olarak ｫ｡ｲｾｬｨｳｚ＠ kadanyla klasik kaynaklarda bunun aksini savunan bir ｧ｢ｲｴｩｾ＠ Bununla birlikte bu ilkenin gunumuz ｾ｡ｲｴｬｮ＠ 260 olmahdlr 257 258 2...')9 :11 , '. aylsmdan yeniden gbzden gec;irilme- ahnmamasmm bu mallarla ilgili giderek ｧ･ｬｩｾｮ＠ 256 Bildigimiz yoktur. sinde fayda Vardlf. Zira kamu mallanndan yararlanma ｫ｡ｲｾｬｨｧｭ､＠ ｫ｡ｲｾｬｨ＠ . mutlak anlamda bir ve ｹ･ｾｩｴｬｮ＠ modern kamu VI, 39, 142; RemIi, Nihayetil 'I-muhtiic, V, 343; Haskefi, ed-Diirrii'l-muhtiir, V, 282, 380; ibn Abidln, Reddii 'I-muhtiir, V, 282, 380; Ali Haydar, Diirerii 'I-hukkiim, n, 907 vd. Ali Haydar, a.g.e., 1I, 908. A1ecelle md. 926. Mecelle ilgili maddenin devamll1da, "Yani ka<;lIlIlmaSI miilllkUn olan durumlarda ｢｡ｾｫｳｬｉＱ＠ zarar vermemek ｾ｡ｲｴｬ＠ ile baghdn. DolaYlslyla umumi yolda bir hamahn arkaslI1daki yiikii ､ｩｾｰ＠ de birinin lllaiIm lelcf clse hammal lazmin eder. Nilckilll demirci diikkanll1da demir doverkcn kivIiclIll sl<;raylp da ul11ul11i yoldan gc<;cn bir kimscnin clbiscsini yaksa dcmirci lazmin cdcr" a<;lklamaSIIlI yapmakladlr. Mecelle 'nin bir sonraki maddcsi (md. 927) ise ｾｵ＠ ｾ｣ｫｩｬ､ｲＺ＠ "Yctkili kal11u gorcvlisinin izni oilnadlk9a kimsc ul11umi yolda ｡ｩｬｾＭｶ｣ｲ＠ yapmak i<;in oluramaz. Ve izinsiz bir ｾ｣ｹ＠ koyamaz vc ihdas CdClllCZ. Ve edcrsc ondan dogacak zarar vc ziyall1 lazmin cdcr. DolaYlslyla bir kil11sC lImllmi yol iizcrinc kcrcsle yahlll ｬ｡ｾ＠ YIglp da iizcrinc ｢｡ｾｫｳｬｮ＠ hayvam baslp siir9crck lclcf olsa 0 kimsc lazmin cdcr. Kcza, bir kimsc umllmi yola yag gibi bir hay\'anl kaYlp Iclef olsa 0 kimsc lazmin cdcr." kaygan ncsnc dokiip ｢｡ｾｫｳｬ＠ Bkz. Ebll YlISUf. cl-Harae. s. 9R: Ma\'crdi, c!-/Ihka/llii 's-slIl(aniyl'c, s. 215: 237: Ebll Ya'If!. 1'1/Jhknl/lii ＧＬ｜ﾷＭｳｬｉ｡ｮｾＺＨＮ＠ s. 224. 226: Nc\'cd. Ral':a. IV. 360: Rcmli. a.g.£' .. V. 342 ｋｲｾＮ＠ KlIlb, Yi:amii ·I-ida/'c. s. 210. 224. 227. Ka1l111 Mal/armm Hukukf Rejimi ' 1-l6 hizmetleri olgusu ile ｢｡ｧ､ｾｬｰ＠ ｢｡ｧ､ｾｭｹ｣＠ ｴ｡ｾｭｬｫﾭ ortaya konulmasl onem dlr. Nitekim, eskiden genel olarak ｫｩｾｬ･ｲ＠ kamu mallanndan masrafIm kendisi ｫ｡ｲｾｉＱﾭ mak suretiyle bizzat ye dogrudan dogruya yararlanma imkanma sahip iken gunumilzde artlk bu mallardan yararlanmalar bir yandan bilyilk ye masrafll yatmmlan, kimi zaman da bilyuk olyekli tori.in ｧ･ｲｹｫＱｾｴｩ､＠ ｩｾｬ･ｴｭｲ＠ gerektirmektedir. Su halde deyletin ya da ozel sek- bu yatmm ye ｩｾｬ･ｴｭｲ､ｮ＠ istifade ｫ｡ｲｾｬｨｧｭ､＠ ilgili ｫｩｾｬ･ｲ､ｮ＠ hiybir bedel almmayacak mldlr? Bize gore, ilcretsizlik ilkesini mutlak olarak kabul etmemek gerekir. Elbette, fel1lerinkamu malIanndan en kolay ｾ･ｫｩｬ､＠ yararlanabilmesi iyin tedbirler almak, gerekli yatmm ye harcamalarda bulunmak birinci olarak deyletin goreyidir. Hazinede yeterli kaynagm bulunmasl durumunda bu hizmetler ｫ｡ｲｾｬｨｧｭ､＠ deyletin fertlerden bir bedel talep etmesi de uygun degildir. Ancak deyletin yeterli finansmana sahip olmamasl halinde, fertlerin de imkan olyusunde bu hizmetlere katklda bulunmasmm islamm genel kurallan aylsmdan bir sakmca dogurmayacagl kanaatindeyiz. Nitekim, klasik kaynaklarda da bizi destekleyen bazI hukUm ye uygulamalara rastlamlmaktadlr 261 . Bir ornek yermek gerekirse, isHim hukukyulan, Dic1e, FIrat, Nil gibi butUn insanlann istifadesine aylk kamu nehirlerinin korunmasI, Islalu ye bunlara kural olarak deylet ｢ｾｫ｡ｮｭ＠ lan odenegin beyrulmalden ｩｬｾｫｮ＠ yatmmlann yapIlmasmm ｫ｡ｲｾｉｬｮｭｳ＠ sorumlulugunda oldugunu ye bu gerektigini hukme ｩｾｬ･ｲ＠ iyin ihtiyay duyu- ｢｡ｧｬｭｾｲ､Ｎ＠ <;tinku bu hizmetler dogrudan kamuyu ilgilendirmektedir ye beyttilmahn esas tesis amaCl kamu hizmetlerinin yerine getirilmesidir262 . Fakat amlan hukukyular, bu ｩｾｬ･ｲ＠ 261 iyin beytul- Mavercli, kamu yaran ve kamu hizmetleri ie;:in gerekli Odenegin beytiilmalin harcama belirttikten soara bu harcamalann beyttihnal ie;:in bir bore;: kalemlerinden birini ｯｬｵｾｴｲ､ｧｮ＠ olarak sabit olmaslIllll orada yeterli kaynaglll bulunmaslIla baglt oldllgllnu ilave clmektedir. Ona gore. beytiilmalde bu ｩｾｬ･ｲ＠ ie;:in yetecck mebJag blllllnllyorsa. bunun harcanmasl gcrckli olllp bu konllda miislilmanlann tizerindcki mecburiyct ､ｩｾｬＱ･ｫｲＮ＠ Fakat yClcrli kaynag\ll bulllnmamasl dummunda bcyttilmalin Cidcl11e zonmlulugll ortadan kalkmaktadlf. Sayct bll ｩｾｬ･ｲｮ＠ yerinc getirilmcmcsindcn dogan zarar kal11l1Yll ilgiJcndiriyorsa bll takdirde bunlann yapdmasl biiliin miisliil11alllar ie;:in farz-I kifaye htikmiindedir. Yok cgcr l11cydana gclcn zarar allcrnatif c;oziimlcrlc tcJafi cdilcrck kamuya dokllllmayacak hale gctirilcbiliyorsa blllllann yapllmasl rniisliimanlar ie;:in farz-I kifaye olmaktan da e;:lkmaktadlr (Mavcrdi, el-:lhkalllii'.\'ｳＯｬｴｲｩＱｾ｜ｹ･Ｎ＠ s. 267: ｫｲｾＮ＠ EbG Ya'la. c1-Ahkalllii 's-slIllaniyye, s. 252-253). Ebfl Yusuf. el-Harae. s. 97: Semhsl. cl-.\IC'bsfil. XXIII. 175. 203: Kasanl, Het/a 'i. VI, 192: Merginfllli. cl-lIidriyc. IX. l-l: Nc\'c\'1. Ral'::a, IV. no: Kud{lIl1e b. Ca' fer. ('/-llanlc. s, HR: Zcyla1. 1'('''yill. VI. -lO. Kamll Alallarmm Hukuki Rcjimi " 147 malde yeterli kaynagm olmamast halinde kamu menfaatini koruma gerekyesine bagh olarak yoneticilerin kamu otoritesini kullanarak bu gibi nehirlerin tslah ye tamirini bunlardan menfaati olan ｫｩｾｬ･ｲ＠ zorla yaptlrma yetkilerinin bulundugunu belirtmekte- dirler263 . Bu hususta herkes gilcDne ye durumuna gore katklda bulunacakttr. Buna ｹ｡ｨｾｲｫＬ＠ gore, yeterli bedeni gDce sahip olanlar fiilen buna imkam olmaYlp da hali yakti yerinde olanlar da maddi ayldan katklda bulunarak masratlara ortak olacaklardtr264 . Demek ki, deylet bu kabil mallara ｩｬｾｫｮ＠ olarak ozel ye istisnai de olsa birtaktm menfaatler temin edebilmektedir. Ancak burada hatlrda tutulmast gerekli bir nokta yardtr ki, 0 da ｾｵ､ｲＺ＠ Kamu mallanndan ｫｩｾｬ･ｲｮ＠ en gDzel ｾ･ｫｩｬ､＠ lamak Dzere gerekli tedbirleri almak ye bu ｩｾ＠ yararlanmasmt sag- iyin ihtiyay duyulan finansmam temin etmek esas itibariyle deyletin yazifesidir. Kamu hizmeti denilen boylesi faaliyetler, eger o faaliyetin m aliyeti , kan, yeni yatmmlarla Ｂ･ｾｩｴ＠ hesaplanarak fiyatlandmhrsa "genel" ye ｧ･ｮｩｾｬｴｭｳ＠ iyin gerekli harcamalar olarak yararlanma imkam biryok iyin ortadan kalkacakttr. Su halde kamu mallanndan istifade niteliginin ne oldugu 6nem ｴ｡ｾｬｭｫ､ｲＮ＠ amortisman, kar gibi ekonomik ｫ｡ｲｾｬｨｧｭ､＠ ahnan ilcretin ｾ｡ｲｴｬ＠ Belirtilen gerekyelerden 6ti.irti bunun maliyet, ' uyannca ye hizmetin tam ｫ｡ｲｾｬｨｧ＠ olarak ahnan bir fiyat olamayacagl aYlktlr. Kanaatimizce bu ilcret, klsmen yararlanan ettigi faydamn ｫ｡ｲｾｬｨｧＬ＠ ｫｩｾ＠ fakat bDyilk klSlTIlyla bir ｹ･ｾｩｴ＠ kattlma payl ｾ･ｫｬｩｮ､＠ ｫｩｾｮ＠ elde belirlene- cek bir hary (yergi) niteligindedir. Ornegin bugDn plajlardan, bazl yollardan (otoyollardan) ye 6zellikle k6prtilerden gelip geyme sebebiyle alman Dcretl er, b6yle degerlendirilmelidir265. AK da metruk araziden istifadenin ｴｩｲｭｾＮ＠ ｫ｡ｲｾｴＱｳｬｺ＠ olmasl ilkesine bazl istisnalar ge- Ornegin, pazar, panaYlr ye iskele gibi yerlerden Defterhanede kaYltll olan 263 2f>.1 ｸＬｾ＠ Hz. Omcr'in bu kOlluya ｩｬｾｫｮ＠ "siz kcndi halinizc blrakIlsalllz c;:ocuklannlZl salarsllllz" dcdigi ri\"aycl cdilmcklcdir ki bu, idarcnin bir zorlamasl olmakslZln halklll kcndiligindcn bu ｩｾｬ｣ｲ＠ yapmaya ｹ｡ｬｾ｣ｧＱ＠ ｩｾ｡ｲ｣ｬ＠ Cllllcklcdir (Bkz. Scrahs/. e/-i\1c/Jsfil, XXIII, 175; McrgIllflllI, c/-flidayc, IX, l.t; Zcylai. Tebyill, VI, 40). MaycrdI, c/-,·Ihknmii ＧｳＭｬＯｉ｡ｾｶｹ｣Ｌ＠ s. 305-307: Eb!l Ya'la, eI-Ahknmii ＧｳＭｬＯｉ｡ｾＺｶ｣Ｌ＠ s. 289: Scrahsl, a.,g,c' .. XXII/. 175; Mcrgillani, a.,g,c .. IX, l.t: Zcylai. a.g.c .. VI. .to. Aynca ｫｲｾＮ＠ Kulb, .\'i::alllii '/-ida/lc s. 2.t9 \·d. ｋｲｾＮ＠ Kahf. "cI-Klla'u'l-iilllmi"l-iklisadi...", s. 117: KUlb. a.g.e., s. 210,225. Kamu Mallarllllll Hllkllki Rejimi' 1-l8 reSlm ahnrr:!66. Yaylak ve ｫｬｾ｡ｲ､ｮ＠ yaylak ve ｫｉｾｬ｡＠ istifade edenlerden de, tahammullerine gore resmi ahmr267 . Bunlara aynca, baltahklardan ticari amayla yapIlan kesimlerden alman ｯｾｲｕ＠ 268 de eklemek gerekir . B. KAMU MALLARINDAN QZEL Y ARARLANMALAR Ozel yararlanma, bir kamu mahndan belli ｫｩｾｬ･ｲ＠ rarlanmadlr. Bu halde ｫｩｾｬ･ｲｮ＠ inhisari bir ｾ･ｫｩｬ､＠ kamu malmdan yararlanmalan ｴ｡ｮｭｬｾ＠ ya- ｢｡ｾｫｬｮｭ＠ yararlan- masml onleyici nite1iktedir. Diger taraftan oze1 yararlanmalar yogunlukla kamu mahmn tahsis amacma aykmdlr. Bu nedenle ozel yararlanma iyin idareden bir ruhsat veya imtiyaz ahnmasl gerekmektedir. isHim hukuk doktrininde yogunlugu ｴ･ｾｫｩｬ＠ eden hu- kukyular tarafindan269 kural olarak idare tarafmdan kamu mallanna ｩｬｾｫｮ＠ sat ve imtiyazlann verilebilecegi kabul ･､ｩｬｭｾｴｲＮ＠ KIsaca ikta-i irfak ｫｩｾｬ･ｲ＠ ･､ｩｬｭｾ＠ ve bu "ikta-i irfak" kavraml ile ifade yararlanma hakkmm temliki, bir inhisari yararlanma ruhsatI verilmesi demektir. bu tOr ruh- ＼［｡ｲｾｬＭｰｺ､＠ ｢｡ｾｫ＠ sergi ve tezgah me- kanlannm tahsis edilmesi; yollarda, meydanlarda, cami avlulannda oturup mak Ｈｩｾｰｯｲｴ｡ｬ＠ anlatlmla ｳ｡ｴｉｾ＠ yap- ､ｩｲｬｭｾｴＲＷＰＮ＠ kurmak) iyin ruhsat verilmesi hep ikta-i irfak yeryevesinde degerlenMadenlerin ｩｾｬ･ｴｭ＠ imtiyazmm ozel ｫｩｾｬ･ｲ＠ verilmesini caiz gorenlerin bir klsmma gore bu tur imtiyazlar da ikta-i irfilk kavramma girmektedir271 . Bugun, dukkan sahiplerinin dukkan onunde mal portalann, :Yi6 267 268 YJ9 ｾｯ＠ ｳ｡ｴｬｾ＠ ｴ･ｾｨｩｲ＠ etmeleri, kaldmmlarda ｩｾﾭ klubelerinin kurulmasl, sokak uzerindeki kahvelerin yaya kaldmmla- AK md. 95; Halis ｅｾｲ･ｦＬ＠ ,5'erl1-i KnnulI-i Arazf, s. 537 vd.; Mardin, Toprak Hukuku, s. 79; Kopriilii, Toprak Hukuku, s. 74; Cin, Mer'a,raylak vc Kl§-Jaklar, s. 33; a.mlf., Osman!J Toprak Duzen, s. 40. AK md. 101; Halis ｅｾｲ･ｦＬ＠ a.g.e., s. 557 vd.; Mardin, a.g.e., s. 80; KopriilU, a.g.e., s. 74; Cin, A/er 'a, raylak vc ｋｬｾＯ｡ｫｲＬ＠ s. 33; a.mlC. Osmanh Toprak Diizcni, s. 40. Mardin. a.g.e .. s. 80; Kopriilii, a.g.e., s. 7-l; Cin, Osmanh Toprak Diizeni, s. 40. ｾ＠ Icr. yonclicilcrin kamu mallaruu bu ｾ｣ｫｩｬ､＠ Bazl yam ozcl ye inhisari iSlifadeIcrc lahsis clmc (Bkz. Mavcrdi,el-Ahkalllu 's-sul/aniyve. s. 237; Ncvcvl, yctkisinin bulunmadlgl ｧｯｲｩｾｮ､｣ｬ＠ Rav::a. IV. 359). ｇ｣ｮｩｾ＠ bilgi ic;:in bkz. Safii, c1-01ll, Ill. 266; Sin!z!, el-Miihe::::cb, I, 558; Ncvcvl, a,g,c. IV. 359; Buhilli. Kc.y,ynfii '1-/i/l1a', IV, 195; ibn KudAmc, cl-MlIgni, V. 577-578; a.mlf., cl-KaJ'i, ll, -l-l3; Zcylai. Tcbyil1. VI. 142; Mcrdavl. cl-illsaj: VI, 377-378: ibn Rcccb. cl-Kavaid. s. 193-19-l; Rcmli. Xillfr.l'ctii'I-IIIIIII/ac. V, 3H: ibn Miinih. cl-Muh(fj'. V. 260: SlIYlIlt. cl-I/al'i. I. 172 yd. Ma\crdi. II)!..C.. s. HR. Kamu Mallarmm Hukuki Rejimi /149 nna gelip geyenlere rnani olrnayacak ｾ･ｫｩｬ､＠ iskernle ve rnasa koyrnalan, deniz, gol, nehir klyIlannda plaj veya iskele kurrnak da aym nitelikte yararlanrnalardlr islarn hukukyulan bu ｾ･ｫｩｬ､＠ 272 . ozel yararlanmalann, ilgili kamu rnahndan tahsis cihetine uygun genel yararlanma hakkl olan kimselere bir zarar vermemesi gerektigini; ｢｡ｾｫｮｭ＠ esas hak sahiplerine zarar verecek tarzda kullammlara devlet verme yetkisinin bulunmadlgml ｢･ｬｩｲｴｭｾ､ＲＷＳＮ＠ dahi ruhsat Bu nedenle idarenin ozel yararlan- malara izin ve ruhsat verip vermemekte bir takdir yetkisine sahip oldugu kabul edilmektedir. Buna gore idare ozel yararlanmalann kamuyu rahatslz edip etmeyecegini ｡ｲｾｴｉ｣ｫ＠ ve vardlgl sonuca gore ruhsat karanm verecektir274 . ikta-i irfiikm sonuylanna gelince, ruhsat sahibinin, diger bir anlatImla kamu mallanndan ozel yararlanma izni alan ｫｩｾｮＬ＠ kamu malt iizerinde bir miilkiyet hakkl 01- maYlp yalmzca oncelikli yararlanma hakkI bulunmaktadlr. Aynca kendisine tahsis edilen yere ｢｡ｾｫｬｮｭ＠ miidahalesini engelleme yetkisi de mevcuttur. Meseleyi ｾｵ＠ ｾ･ｫｩｬ､＠ izah etmek de miimkUndiir: Kamu mallanndan genel yararlanmalarda. herkes rumdadlr ve buraya ilk once kim ｧ･ｬｭｩｾｳ＠ ･ｾｩｴ＠ du- oncelikli yararlanma hakkI onundur. Ozel yararlanmalarda ise oncelikli yararlanma hakkl dogrudan idare tarafmdan verilmektedir. Diger bir fark ise yararlanma hakkmm bir kamu mahndan yararlanmakta olan ｫｩｾＬ＠ ､ｩｾｭ･ｳｮ＠ ｩｬｾｫｮ､ｲＮ＠ 0 Genel yararlanmalarda yerden aynldlgl ya da ･ｾｹ｡ｳｭｬ＠ naklettigi takdirde yararlanma hakkml kaybetmektedir. Halbuki, ozel yararlanma hakkml elde ･ｴｭｩｾ＠ ｫｩｾＬ＠ dir 275 ilgili yerden ･ｾｹ｡ｳｭｬ＠ ｮ｡ｫｬ･ｴｭｩｾ＠ bile olsa mevcut hakkml kaybetmemekte- . Kamu mallanndan genel ve ozel yararlanmalara ｩｬｾｫｮ＠ bu aylklamalardan soma burada konu ile ilgili bir hususun daha tahlil edilmesi yerinde olacaktlr. 0 da ｂ｡ｾｨ｣＠ kamu mallanndan birini 272 273 27-1 275 ｴ･ｾｫｩｬ＠ ｾｵ､ｲＺ＠ eden umumi yollann, bunlann asIl tahsis ciheti ｋｲｾＮ＠ Muti'i. Tekmilelii 'I-Mecmlt', XVI, 149. Ebfl Yusuf. el-Hanlc, s. 93: Safii, el-Om, Ill, 266; Buhfltl. Ke/pjn.!ii 'l-kll1n " IV, 195: ibn Mi.inih, el-Miihdi', V, 260: Suyuti, el-fMl'f, I, 177-178, 180, 184, 190. Safil, a.g.e., III, 266; Sirazi, eI-Miihc::::eb, I, 558: Nc\"cvi, Ral'::a, IV, 359; ibn Kudamc. clMugni, V. 578; a.ml£.. e/-Kn./i, H, 443: Rcmli. Nihflycfij'l-ml/hlnc, V, 344', Buhfltl, a.g.e., IV, 195; ｓｕｾｩｬｴＮ＠ a.g. c., I, 173. Safii, axe., III, 266; Sinlzi, "tI .•ttc.;-1, 558: ibn Kudiimc, cl-All/li,lIf, V, 578: a.mlr., ｣ｬＭｽＧＺｾｦｩＬ＠ 11, H3: Buhini. a.g.e., IV, 1%: ibn Miinih, n.g,.c., V, 2C>O. Kamu Alallarmm Hukllkf Rcjimi' ISO olan gelip geyme ､ｬｾｭ｡＠ omegin, ｡ｨｾＭｹ･ｲｩ＠ yapmak iizere oturmak ya da ｩｾｰｯｲｴ｡ｬ＠ kurmak gibi maksatlarla k.llllamhp kullamlamayacagl islam hukuku doktrininde tartlｾｬｭ｡ｫｴ､ｲＮ＠ ｧ･ｲｹｫｬｾｭｳｩ＠ Bu tiir kullammlann idarenin izni ya da ruhsatl ile halinde kamu mallanndan ozel yararIanma durumu soz konusu olmaktadlr ki, buna az once ､･ｧｩｮｬｭｾｴｲＮ＠ Bu nitelikteki yararlanmalann idareden herhangi bir izin ya da ruhsat almmadan yapIlmasl halinde hiikmiin ne olacagma ｩｬｾｫｮ＠ ｧｯｲｩｾ＠ ortaya ｙｬｫｭｾｴｲＮ＠ Hanbell mezhebine mensup hukukyulardan bir kismma gore, yollann tahsis ciheti ､ｬｾｭ｡＠ ｴ･ｾｫｩｬ＠ islam hukukyulannm iki ayn kullamlmasl caiz degildir276 . Buna ｫ｡ｲｾｬｨ＠ eden hukukyulann ｧｯｲｩｾＬ＠ ｢｡ｾｫｳｭ＠ yogunlugu zarar yermedigi takdirde bu ｾ･ｫｩｬ､＠ ya- rarlanmalann caiz ye miibah olmasl gerektigi dogrultusundadlr. Onlara gore, yollar otedenberi boylesi ｩｾｬ･ｲ＠ iyin kullamlmakta olup ｢｡ｾｴｮ＠ beri buna itiraz eden kimse bu- lunmamaktadlr. DolaYlslyla bu konuda miictehitlerin ittifakl hasil mezhebinde sahih kabul edilen ｧｯｲｩｾｮ＠ Y ollarm tahsis ciheti caiz kabul edenlerin ｧｯｲｩｾ＠ ､ｬｾｭ｡＠ ｯｬｭｵｾｴｲＮ＠ Hanbell de bu yonde oldugu bildirilmektedir277 . idareden izinsiz olarak amlan esas almarak ､ｩｾｮｵｬｧ･＠ ｾｵ＠ ｩｾｬ･ｲ＠ iyin kullamlmasml soru hatlra gelmektedir: Boylesi kullammlar kamu mallanndan gene! yararlanma niteliginde mi, yoksa oze! yararlanma niteliginde mi sayilacaktlr? Bu, ilk ｢｡ｫｬｾｴ＠ yollardan ozel yararlanma gibi gOziikmektedir. <:;unkii, yollann tahsis ciheti gelip geymedir ye bunlardan asH olarak yararlanma hakki yolculanndrr. Bu nedenledir ki, gelip geyme aSll hak sahibi yolculara bir zarar Yermemesi ｾ｡ｲｴ＠ ｫｯｾｵｬｭｴｲＮ＠ ､ｬｾｭ｡ｫｩ＠ kullammlann Fakat, bu tiir kullal11m- lar iyin idareden bir izin yeya ruhsat aranmamaSl ye yararlanma ｫ｡ｲｾｬｨｧｭ､＠ kural ola- rak bir iicret odenmemesi bunun kamu malmdan genel nitelikli bir yararlanma ｹ･ｾｩ､＠ oldugu sonucuna gotiirmektedir ki, bizde de bu kanaat daha aglr basmaktadlr. Zira, yollann bu vaslftaki ｫｩｾｬ･ｲ＠ ｾＷｇ＠ ｾ･ｫｩｬ､＠ ･ｾｩｴ＠ kullal11lmasl da kamu hurriyetlerinin bir sonucu olup bundan aym bir ｾ･ｫｩｬ､＠ istifade etmektedirler278 . Bununla birlikte, amlan tiirdeki ｾＷ＠ Ebfl Ya '1,l,el-Ahkiimu ＧｳＭｬ｡Ｑｾｖｙ｣Ｌ＠ s. 226; ibn Reccb, e1-Kal'aid, 195; Mcrdavi, el-insaf, VI, 378. GcncI yollar konusu gcIdiginde tckrar dcginileccgi iizcre Mecellc'nin diizcnlcmcsi dc bu yondedir (bkz. md. 927). . ｾｩｮｬｺＬ＠ cl-Afiihc::::eb, I, 557: Ibn Rcccb. a.g.c., 194-195; ibn Kudiime, el-Alugnl. V. 576: a.mlr.. cl-Ka.fi. JI, 442: Mcrda\'i. a.g..c., VI. 378: Zeylai, TcbYln, VI. 142: Haskcfi. cd-J)iirrii'I-/IIl/hlar, V.380. ｾＷｋ＠ ｋｲｾＮ＠ KUlu. Ni::amii 'I-it/clre, s. 22-l-225. Kamu Mallarmm Hukukf Rejimi .. 151 yararlanmalan ifade etmek ilzere "yogun genel yararlanma" deyimini kullanmak, sanmz bunlann normal genel yararlanmalardan farkml ortaya koymasl aylsmdan yerinde bir ifade biyimi olacaktIr. · " HUKUKUNDA ISLAM KAMU MALLARININ ｾｅｩｔｌｒ＠ is LAM HUKUKUNDA KAMU MALLARININ <;ESiTLERi Bu boliimde islam hukukuna gore kamu maIIan kategorisinde yer alan ､･ｧ［ｩｾｫ＠ mal tiirIeri incelenecektir. Ancak hemen belirtmek gerekir ki, burada kamu malt saYllan tek tek butiin maIlann tetkiki amaylanmamakta; bunun yerine, ozeIIik arzeden ye belli olcyiide temsil niteIigi olan bazl maIIar Ozerinde durulmak istenmektedir. Diger tarafian, eIe alman maIIar eIbette ki pek cyok aCYldan inceleme konusu edilebilir. Fakat burada amlan maIIar bOtiin yanleriyle uzun uzadlya anlatIlmayacak, bunlar hakkmda kamu malIan ile ｩｬｾｫｳ＠ oramnda ye bu azelligi vurgulayacak tarzda ktsa ye azlii bilgi- ler yerme yoluna gidilecektir. ｋｵｾｫｳｺ＠ burada yerilecek bilgilerden bir kIsml, daha onceki boliimlerde yesilelerle dile getirildigi icyin bir bakIma tekrar niteligi ｴｾｬｹ｡｣ｫｉｲＮ＠ ､･ｧｩｾｫ＠ Bununla birIikte, her bir kamu malt ile ilgili derIi toplu bilgi yermek ye bunlann ne olcyiide kamu malt saYlldlgml daha net bir ｾ･ｫｩｬ､＠ edecektir ､ｏｾｮ｣･ｳｩｹｬ＠ boyle bir tekrar gaze almmaktadlr. ortaya koymak konunun daha iyi ｾ･ｫｬｩｮ､＠ Bu cyercyeyede kamu malIan sahipsiz malIar ye orta mallan ｡ｮｬｾｴｭｳ＠ yardnTI iki ana gruba aynlarak tetkik edilmeye ｣ｹ｡ｬｴｾｫｲＮ＠ I. SAHipsiz MALLAR ｹ･ｲ｡ｨｭｾ＠ Belirtmek gerekir ki, "sahipsiz maIIar" deyimi, klasik isHlm hukuku kaynaklannda bir deyim degildir. Bu, modern hukuk literattiriinde Ｍ｢｡ｾｫ＠ bazl anI amI aria '. Kamu Afallarmm (:e§it/eri / 154 birlikte 1- dogal yapIlan geregi kamu malt sayIlan mallan ifade etmek iizere kullamlan bir deyimdir. inceleme kolayhgl saglamasl, giiniimiiz hukukunda ｹ･ｲｬｾｭｩ＠ ye islam hukukunun ｾ･ｫｬｩｮ＠ ve ruhuna aykm bir ozeIIik ｴ｡ｾｭｬｳ＠ ｧｯｲｩｬｭｾｴＮ＠ da aym deyimin kuIIamlmasl uygun sinde ｡ｾｧｬ､ｫｩ＠ mal bulunmasl ｹ･ｾｩｴｉｲ＠ sebebiyle burada Buna gore sahipsiz maIIar kategori- ele almacaktlr. A.GENELSULAR Miibah (serbest) mallar konusu ｩｾｬ･ｮｲｫ＠ sular konusuna da yerine gore miibah mal, serb est mal ye kamu malt olabilecegi miibahltk aylsmdan durumu tetkik kamu mallan ile ｩｬｾｫｳ＠ ･､ｩｬｭｾｴＮ＠ ､･ｧｩｮｬｭｾ＠ ｢･ｬｩｲｴｭｾ＠ sulann ye ozellikle Burada ise sular konusu, aglrllkh olarak aylsmdan ele almacakttr. Genel sular, su kiide ye birikintilerinin dogal olarak ylktlgl ye yeryiiztinii kapladlgl bi9im ye gOriiniimlerdir. Bu do gal goriiniimler genellikle yeryiiztinde deniz, gol, akarsu bi9iminde ｫ｡ｲｾｬｭｺ＠ Ylkmaktadlr2 . Bunun iyin sulan denizler ye goller, nehirler, kuyular ye kaynaklar olmak iizere dart grub a aYlrarak incelemek miimkiindiir: 1. Denizler ve Biiyiik Goller Kur'an-l Kerim'de, denizin Allah Teala'nm nimetIerinden biri olarak insanoglunun kontroliine ye ｹ･ｾｩｴｬ＠ ｾ･ｫｩｬｲ､＠ istifadesine amade kthndlgml bildiren biryok ayet yer almaktadll Bu ayetlerden denizin gerek suyundan gerekse diger deniz iiriinlerinden istifade etmenin miibah oldugu hiikmiinO ylkarmak mOmkiindOr. 2 3 ilk bolUmde de ｩｾ｡ｲ･ｴ＠ edildigi Uzere, gerek modern hukukta gerekse isliim hukukunda bir ｾ･ｹｩｮ＠ sahipsiz ｯｬｵｾ＠ dogal yaplslmn egemenlik aItma almmaya ･ｬｶｲｩｾｳｺ＠ ohnasmdan veya dogal yapIslmn ･ｬＢｲｩｾｧｮ＠ ragmen hukuk dUzeninin bu egemenligi ｢･ｮｩｭｳｉｬｾ＠ olmasIl1dan ileri gelebilecegi gibi, hukuk diizenince ozel miilkiyete ･ｬｶｲｩｾ＠ kabul edildigi Imide heniiz kiIllse tarafIl1dan iktisap ･､ｩｬｭｾ＠ ya da Uzerindcki mUlkiyet hakkl ｴ･ｲｫ､ｩｬｭｾ＠ bulunmasllldan da kaynaklanabilir. Burada s6zii edilcn "sahipsiz mallar" deyimi ile yallllzca dogal yaptlan vcya hukuk diizeni gcregi miilkiyete konu olmayan ｾ｣ｹｬ･ｲ＠ kastedilmcktedir. Yazman, Kaynaklarm Tabi Oldugu Hukuki Rejim, s. 21; ｋｉｲ｢｡ｾＬ＠ Del'let Mal/an, s. 20; DUrcn, Mare Hukuku, s. 88. ｋｲｾＮ＠ Akgiin, Sular Hukuku, s. 13; Balta, "Kamu Mallanndan Yararlanma ... ", s.124. Bu ayctlcrdcn baztlan Illciilcn ｾＶｹｬ｣､ｩｲＺ＠ "..l/Ial1 () (vace) l'arlIkllr ki, CIIIl'i [.',£'rcif,incc ir;inde [.',elllil('I'in ya:l1Icsi vc /ill/edip vcrd(iS,i n:kl aralllalll: ir;in. bir de :jak/'cdesini: diyc deni:i si:e IW:1r hal£' [.',(,/il'I1I;,I·/il'. .. (C;lsiyc 45112) Ka11/u Afallarmm ｩｬｾｫｮ＠ Bununla birlikte deniz ve biiytik gollerin hukuki statiisiine ＨＧ｣ｾｩｬＯｲ＠ 155 ne Kur'an'da, ne de hadisler de aC;lk bir hiikme rastlamlmamaktadlr. Klasik isHim hukuku eserlerinde de 4 bu konuya c;ok az yer verildigi gOrillmektedir . Bu kaynaklarda deniz ve biiyiik gollere ｩｬｾｫｮ＠ genel olarak ｾｵ＠ hiikilmler zikredilmektedir: Deniz ve biiyiik goller Hz. Peygam- ber'in (s.a.) hadislerinde insanlann ortak oldugu belirtilen iiC; girmektedir. Bu itibarla denizler ve biiyiik gollerden, engellememek tIpkl hava, ｧｩｮ･ｾ＠ ｾ｡ｲｴｬｹ＠ ｾ･ｹ､ｮ＠ ilkinin kapsamma ｢｡ｾｫｬｮｭ＠ kullamm haklanm her ferdin yararlanma hakkI vardlr. Bunlardan yararlanmak ve aydan yararlanmak gibidir. Dogal yapIlannm smlrlanmaya ve e- gemenlik altma ahnmaya ･ｬｶｲｩｾ＠ olmamasmdan otiiril bunlar iizerinde bzel miilkiyet kurulmasl da miimkiin degildir 5 . YapIlan izahlara gore deniz ve biiyiik goller ilzerinde ferdi miilkiyetin kurulmamaSl, hem hukuk diizeninin bu nesneleri herkesin yararlanmasma ｳｵｮｭｾ＠ olmasmdan, hem de bunlann dogal yapIlanndan kaynaklanmaktadlr. Biitiin bu ozellikler, deniz ve biiyiik gbllerin miibah mallar kategorisinde degerlendirifmesini gerekli kIlmaktadlf. Bununla birlikte isHim hukukc;ulanmn meseleye daha c;ok su aC;lsmdan ｹ｡ｫｬｾｴﾭ lan da bir gerc;ektir. Deniz ve bilytik gollere, ｴ｡ｾｬ､ｫｮ＠ sudan ｢｡ｾｫ＠ bir de su ile birlik- te kapladIldan saha, yani zemin aC;lsmdan baktldlgl takdirde, konunun farkll yonlerinin olacagl aC;lktlr. Biiytik golleri, ｴ｡ｾｬ､ｧ＠ ｩｾｧ｡ｬ＠ su aC;lsmdan miibah mallardan, su ile birlikte kapladlgl ve ettigi zemin baktmmdan ､ｩｾｮｬｧ･＠ ise kamu mallanndan saymak ｹ｡ｮｨｾ＠ degerlendirme olmasa gerektir. (:ilnkil bunlar, hem ｫｩｾｬ･ｲｮ＠ bir kendilerinden yararlanma yetki ve bic;imi, hem de sahip olduklan koruma ayncahklan baklmmdan biinyelerinde kamu mallannm biltiln ozelliklerini banndlrmaktadlrlar. irinden faze el (bahk) yC11/cniz ve lakacagll1lz hir siis rlkarlllal1lZ irin denizi clllrinize vercn Gelllilerin denizde (sulal'l) yam yam giltiklerini de g6ruyorsun. (Bulun hunlm) 0 'nun liitjunu aramal7lz ve nimelillC :jlikretmcniz irindir. "(Nahl 16/14) o 'duI'. 4 5 Son d6nem islam hukuku eserlcrinde de denizler konusuna daha c;ok dcvlctler umumi hukuku aC;lslndan deginilmcktcdir (Bkz. Hamidullah, islamda Dcvlel Maresi, s. 75-78). Merginani, cl-Hidaye, IX, 12: Ncvc\'i, Ravza, IV, 368; Haraznli, el-Kifa.ve, IX, 12; Ayn'i. clBina.ve, XI, 355; Afece/lc md. 1237, 1264; Ali Haydar, DilreriJ'l-hukkt'iIll, Ill, 535. Jlfccc/lc'nin aIlllan madclclcri ｾＶｹｬ｣ｩｲＺ＠ "Dcnizlcr YC biiyiik g611cr miibahlIr." (md. 1237): "I Icrkcs hava vc l.iya ilc intifa cylcdigi gibi dcnizlcr yc biiyiik g611cr ilc dahi intifa cdcbilir." (md. 126-l) Kamu Alallarmm ｾＧ･ﾧｩｴｬｲＡ＠ 156 Denizlere gelince, bilindigi gibi gunumuzde -klasik islam hukukc;ulannca tanmmayan- "aC;lk deniz,,6 ve "karasulan,,7 kavramlan ｧ･ｬｩｾｴｲｭＮ＠ Denizin her iki bolu- mu hukuld aC;ldan farkh statiilere tabidir. AC;lk denizlerde serbestlik ilkesi gec;erlidir8. AyIk deniz, oylesine uysuz bucakslzdlr ki, butiin milletler (ister su almak, ister bahk tutmak, isterse gemi yUzdurmek bakImmdan) nasII yararlanmak isterlerse istesinler, herkese yeter9 . Bu bakImdan aC;Ik denizlerin, islam hukukunun genel mal tasnifi iyinde mubah nesneler kategorisinde degerlendirilmesi yerindedirlO. Buna ｫ｡ｲｾｉｨ＠ karasulan iyin mutlak olarak aym hukUmden soz etmek kanaatimizce mumkun degildir. Soyle ki, karasulannm, sahildar devletin tilkesinin bir paryaSI, dolaYIsIyla onun mill etl eraraSI kurallarla slmrh egemenligi, bir ｢｡ｾｫ＠ anlatImla hukum ve tasarrufu altmda oldugu kabul edilmektedir. Denizin sImrlamaya ･ｬｶｲｩｾ＠ ranna ｳｵｮｬｭｾ＠ olmayan yaplSl ve herkesin ortak ya- olma ozelligi gozonunde tutularak bunlar uzerinde ozel miilkiyetin geyerli olmayacagl aYlktlr. Diger taraftan su aylsmdan baktldlgmda karasulannm da miibah ｾ･ｹｬｲ＠ kapsammda degerlendirilmesi gerektiginde ｫｵｾ＠ yoktur. Fakat, karasu- lan smlrlan iyerisinde deniz zemini ile bunun altmm kamu mallanndan saytlmasl bize gore daha uygundur. CunkU bunlardan tilke ｶ｡ｴｮ､ｾｬ＠ halihazlrda bilfiil ve dogru- dan dogruya yararlanmakta olup bunlann menfaati umuma aittir. Bu ｹ｡ｫｬｾｭ＠ klasik doktrindeki "harlm" kavraml ile izah etmek de miimkiindur. Klasik kaynaklar Hz. Peygamber'in her toprak paryaSI iyin bir harlm takdir ettigini belirtmektedirll . Kuyulara, su kanallanna, pmarlara ve evlere tatbik edilmek iizere ｧ･ｬｩｾｴｲｮ＠ bu kaide l2 karasulan iyin de ｩｾｬ･ｮｰ＠ aylklanacagl uzere, kamu mallannm bir ｹ･ｾｩ､＠ 6 8 9 10 11 12 13 ａｾｬｫ＠ tatbik edilebilir 13 . Diger taraftan ilerde olan "klytlar" bu niteliklerini umumi deniz iIe kastedilen "denizlerin karasulan snnrlan ､ｬｾｉＱ｡＠ kalan klSlll1laruun tiillliidiir." (Kuntalp, Deniz Klydarmm Hukuksal Duzeni, s. 63) Karasulan, "bir devletin kara tilkesini ｾ･ｶｲｹｬｮ＠ ve a<;ak denize kadar uzanall deniz ｫｵｾ｡ｧＱｬＢ＠ belirtmek ｩｾｮ＠ kullamlan bir terimdir (Kuntalp, a.g.e., s. 63). 1958 Cellcvre ａｾｬｫ＠ Dcniz Sozlc§mcsinin 2. maddcsi serbcstlik ilkesini ｡ｹｬｫｮｾｴｉｲ＠ (Kunlalp, a.g.e., s. 63). Kunlalp, a.g.e., s. 63. ｋｲｾＮ＠ Mlsri, Usfl/u'l-iktisftd, s. 46-47. Bkz. Kasani, Beda'i, VI, 195. Bkz. Ebfi Yusuf, eI-Harae, s. 100-102; Serahsi, el-Mebsf1t, XXIII, 161-162; Kasanl, Beda'i, vr, 195; Mcrginiinl, el-Ifidaye, IX, 6-12; Ncvevi, Rav::a, IV; 348-350; ibn Ciizcy, el-AaVal1ln. s. 222; Buhflli, ｋ｣ﾧｾＧ｡ｦｩｊ＠ 'l-kll1a '. IV, 192-193; ｈ｡ｲｾｩＬ＠ Jfa§iye, VII, 68; Zcylai. TcbYln, VI. 36-3(}. ｋｲｾＮ＠ HamiduIlah. jslamda Del'let jdarcsi, s. 76. Kamu Alallarmm Ｈ･ｾｩｴｬｲ＠ ' 157 sulann haIimi olmalan dolaYlslyla kazanmak.'tadlrlar. Karasulan da tersinden bakIldlgmda kara paryalannm haIimini ｯｬｵｾｴｲｭ｡ｫ､Ｎ＠ 2. NehirIer Nehirler, ozellikle tan m arazilerinin sulanmasmda ｴ｡ｾｬ､ｫｮ＠ onem dolaYlslyla is- Him hukukyulannca yok erken donemden itibaren tetkik konusu ･､ｩｬｭｾｴｲＮ＠ ｂ｡ｾｴ＠ EbG Yusuf'un Kitiibii'I-Hariic'l olmak iizere klasik islam hukuku eserlerinin hemen hepsinde ye yogun olarak ｩｬｾｫｮ＠ hassa nehirlere nehirler ｹ･ｾｩｴｬ＠ Ｂｋｩｴ｡｢ＧｾＭｲ＠ boliimii altmda diger su ｹ･ｾｩｴｬｲ＠ birlikte, biJ- meselelere ozel bir onem yerildigi gOliilmektedir. Bu eserlerde ｾ･ｫｩｬｲ､＠ tasnif edilerek ｩｮ｣･ｬｭｾｴｲＮ＠ Bununla birlikte bu nehir tasnifｾ･ｫｩｬｮｰ＠ lerinin genel olarak iki belirgin tarzda ｧ･ｬｩｾｴｮ＠ soylemek miimkiindiir. Bunlardan birincisi Mayerdi, EbG Ya'la ye genel olarak Hanefiler ､ｉｾｭ｡ｫｩ＠ dig er islam hukukyulannm eserlerinde; ikincisi ise Hanefi eserlerinde benimsenen tasnif biyimidir. Burada nehirlerin kamu mallan aylsmdan durumu, diger nehir tasniflerine klsaca deginildikten soma, daha fazla inceltilip ､･ｴ｡ｹｊｮｬｦｭｉｾ＠ bulunan Hanefi mezhebi hu- kukyulannm tasnifi iizerinden yiiriimek suretiyle tetkik edilecektir. bu nehir tasnifleri ye bu tasniflere esas olan kriterler ｮ｡ｾｉｲｬ＠ ｯｬｵｾｴｧ＠ meycut ｧｯｲｩｾｉ･＠ yapJlan sabit oImaYIp daha yok islam hukukyulanmn iytihatlanyla ortaya ｫｯｮｵｬｭｾｴｲＮ＠ bunlar iizerinde ｋｵｾｫｳｺ＠ Fakat islam hukuku doktrini iyin tarafImlzdan yapIlacak degerlendirmelerde ister istemez esas aimacaktJr. Mayerdi ye EbG Ya'la nehirleri, meydana gelmelerinde insan emeginin bulunup bulunmamasma gore tasnif etmekte ye bu ayldan onlan iiy klsma aYIrmaktadlr I4 : 1- Dicle, FIrat gibi insanoglunun kazlp meydana getirmedigi, Allah Teala'nm aklttlgl biiyiik nehirIer. Bunlar biitiin insanlara yetecek kadar biiyiik olup bunlardan herkes istedigi kadar yararlanabilir. 2- Vine insan emeginin bulunmadlgl, Allah Teiila'nm aklttlgl kiiyuk nehirIer. Bunlar da kendi iyinde iki klsma aynlmaktadlr: Aynntlh bilgi ｳｬＯｉｩｾＺＧｃＮ＠ ｩｾｮ＠ bb.. Mavcrdi. cl-Ahkamii 's-slIl/alliXI'C, s. 213-216. S 22(,-229: Ebti Ya' hi. cl-.lhkal/lii 'S- Ｈ･ｾｩｴＯｲ＠ Kamu Alallarmm / 158 a) Onune set gekerek tutulmaya gerek olmadan biltun arazilere yetecek kadar suyu bol olan ki.i9ilk nehirlerdir ki, bundan her arazi sahibi ihtiyacl kadar alabilir. Eskiden beri bu nehirlerde ｾｩｲ｢＠ hakla olmayan arazi sahipleri de kadim haklan ihlal etme- mek kaydlyla bu nehirlerden yararlanabilirler. b) Ancak bir silre tutulduktan sonra suyu ytikselen ye sulamaya ･ｬｹｲｩｾ＠ hale gel en ki.i9uk nehirlerdir ki, bu nehirlerden yararlanmak ondeki arazinin ilk once yararlanmasl esasma gore Slra ile ｧ･ｲｹｫｬｾ｣ｴｩＮ＠ Buna gore, suyun kaynagma gore ondeki arazi suyu ilk once tutacak, ihtiyacl kadar yararlandiktan sonra bir sonraki araziye sahyerecektir. ｋｩｾｬ･ｲｮ＠ suyu kendi arazilerinde ne kadar tutacagl konusunda farkh dlr. Bir ｧｯｲｩＮｾ＠ ｧｯｲｩＮｾｬ･＠ Yar- Hz. Peygamber'den (s.a.) gelen riyayetleri15 dikkate alarak topuk hiza- sma kadar tutulabilecegini soylemektedir. Diger ｧｯｲｩＮｾ･＠ gore bu, arazinin yaplsma, ekimi ye dikimi yaprJan nesneye, meYsime, ekim zamamna, suyun durumuna gore ､･ｧｩｾｫｬ＠ gostermekte ye geyerli orf ye teammullere gore belirIenmesi gerekmektedir. 3) Arazi ihya etmek uzere insanlann kazlp akittIgl nehirlerdir ki, bunlar tlpkl ozel sokaklar gibi emegi gegenlerin ortak mulkiyeti aItmdadlr 16 . Hanefi mezhebine ait eserlerde ise nehirler, genel olarak memluk nehirIer ye memluk olmayan nehirler olmak ilzere iki klsma aynlarak ｩｾｬ･ｮｭｫｴ､ｲＺ＠ 1- Memluk nehirler: Ozel ｫｩｾｬ･ｲｮ＠ arazilerindeki ark ye kanallara taksim olan nehirlerdir ki, bu da kendi iyinde iki klsma aynlmaktadlr: 15 16 ＯＱｫ､ｾｽＩ･Ｌ＠ Bu rivaycllcr ic;:in bkz. Malik b. EllCS, e/-MlIl'afln', Akdiye, 25: Buhar'i, .)'irh, 7-8; Ebfl Davud, 31: ibll Macc, Ruhfin, 20; Ahmcd b. Hallbcl, e/-Miisned, V, 327. ｋｾｲＮ＠ Sirii7j, c/-Miihe;:::ch, I. 559-560: ibll Kud,lmc, eI-Muff-ni, V, 583 \'d.: a.mlf.. cl-Kn.ji, H, 445-447; Mcrdiivl. cl-hIs/if. Vl. 384-386; Ncvc\"i, Rm';:a, 368-372: Rcmli. Ni/u7yclii'I-/IIlIlIlnc, V, 351 yd.: Buhflti. Kq·,\·n.!ii 'I-kl//(/'. IV. 198-199; ibll Ciizcy. cl-I,:m·nnill. s. 222; ibll Miinih. cl-,\liihdi '. V. 262-264. Kamu Alallarmm (,qitleri': 159 a) Hususi nehirler (enhar-i hassa): Sahipli bir araziden ylkan ya da buyilk nehirlerden ahmp ark ve kanallar yolu ile koIlara aynlarak oze1 kaybolan ve deniz gibi bir sona ｵｬ｡ｾｰ＠ ｫｩｾｬ･ｲｮ＠ arazilerinde tiikenip dokiilmeyen akarsulardlr ki, bu tiir nehirler, ark ve kanallarda akan su ayISlndan bazl ｴ｡ｲｬｾｭ＠ ｡ｹｭｬｾ＠ yol bulunsa da suyun iyinde aktlgl ark ve kanallar bakImmdan genel olarak ozel miilkiyet kapsammda degerlendirildigi iyin kamu mallan ile ｩｬｾｫｳ＠ yoktur 17. b) Umumi nehirler (enhar-i amme): Kollara aynlarak oze1 mulkiyet konusu arazilere daglldlgl halde, bu arazilerde tamamen yok olmaYlp kalan kISlm kamuya mubah olan aylk arazilere yani klrlara akan nehirlere de umumi nehirler (enhar-i ammei ､･ｮｩｬｭｾｴｲＱＹ＠ 8 . . Hususi nehirler ile umumi nehirleri birbirinden aYlran genel bir kriter olarak bu nehirlerdeki ortakhgm ｾｵｦ｡＠ nanlann ortakhgl ｾｵｦ｡＠ sebebi ise hususi nehir, degilse umumi nehirdir20 . Hemen ｡ｮｬｾｉ｣ｧ＠ mall karakteri ｴ｡ｾｬｭｫ､ｲＲＱＮ＠ sebebi olup olmadlgma ｢｡ｫｉｬｭｾｴｲＮ＠ Buna gore, yararla- uzere umumi nehirler bir ayldan miilk, bir ayldan da kamu Nitekim bunlar kaynaklarda "enhar-i amme" deyimi ile amldlgl halde memluk nehirlerin bir ｹ･ｾｩ､＠ olarak ele ahnmaktadlr. Su halde bu nehir- lerin hukuld niteliginin ne oldugunu, yani bunlann hangi mal kategorisine girdigini ｮ･ｴｬｾｩｲｭｫ＠ konumuz aylsmdan onem arzetmektedir. 17 18 19 20 ｾｉ＠ Bu nehirler hakklllda ｧ･ｮｩｾ＠ biIgi iyin bkz. Bkz. Zeyla'i, Tebyfn, VI, 39-41; ibn NiiceYll1, el-Bahr, VIII, 242-244; Ayni, el-Binaye, XI, 354-361, 367-368; Damad, Mecma'u 'I-enhur, n, 440-44 I; ibn Abidin, Reddu 'I-muhtar., V, 384; Mece/le md. 1239. Buradaki "ull1umi nehirIer" kavrauuum az soma ｩｾｬ･ｮ｣ｫ＠ olan "memIuk oImayan geneI nchirler"den farkh oIduguna dikkat edilmeIidir. ZeyIai, a.g.e., VI, 39-41; ibn Niiceym, a.g.e., VIII, 242-244; Ayni, a.g.e., XI, 354-361, 367368; Damad, a.g.e., II, 440-441; ibn Abidin, a.g.e., V, 384; Mecelle md. 1239. ｾｵｦ｡＠ sebcbi olan nehirler konusunda da ｹ｣ｾｩ｛｜＠ ｧｯｲｩｾｬ｣＠ nakledilll1ektedir. EbfI Hanife vc imam scbebi dcgiIdir. Bunun tcrsi Muhammcd'c gore, iyindc gcmilcrin scyrcdcbildigi nchirlcr ｾｵｲ｡＠ ｾｬｉｲ｡＠ scbcbidir. Bir ｢｡ｾｫ＠ ｧｯｲｩＮｾ｣＠ gore, kcndisindcn 10 ya da daha az ｫｩｾｮ＠ vcya tck bir koy halkulln yararIandlgl nchirIcr hususi olllp ｾｵｲ｡＠ scbcbidir. Daha fazla ｫｩｾｮ＠ YCIrarlandlgl nchirlcr isc umumidir. Bu saylyl, 40, 100. 1000 olarak bclirlcycn ｧｯｲｩｾｬ｣＠ dc lllcvcut oldllgu gibi. bllnu bclirlcl11c ),clkisini ),oncticilcrin takdirillC blrakanlara da rastlanIlmaktadlr (Bkz. Zcyla1. axe., VI. -l0-41; Ayni. a.g.c., XL 367-368; ｾ｣ｬ｢ｩＮ＠ ｦｻｲｩｾＧｬｃＬ＠ VI, 40; Ofllnfld. a.g.t" 11. H2; ion Abidin. a.g.c .. V. 28-l). D;imiid. a.f.!,.c .. 11. -l42; .\Iccc/lc md. 1239. Kamu A1allarmm ('qitleri /160 isHim hukuku eserlerinde memluk nehirler ile memluk olmayan nehirler arasmda en belirgin fark olarak memluk olmayan nehirlerde herkesin hem suyu hakkl) hem de ｾｩｲ｢＠ ｾｩｲ｢＠ 22 . hakkl (iyme hakkmm (tanm arazisini sulama hakkl) bulunmasma ｫｩｾｬ･ｲ＠ memluk nehirlerde arazi sahibi gosterilmektedir ｾ･ｦ＠ ､ｬｾｭ｡ｫｩ･ｲｮ＠ ｾ･ｦ＠ yalmzca Bu ayldan umumi nehirlerde de belirli ｫｩｾｬ･ｲｮ＠ hakla yoktur. Bu nokta ､ｬｾｭ｡＠ ｫ｡ｲｾｬｨ＠ hakkmm varhgl ､ｬｾｭ｡ｫｩ＠ insanlann gorebildigimiz kadanyla umumi nehirlerin memluk olmayan kamu nehirlerinden onemli bir farkl yoktur. Hatta dikkatli bir inceleme ile bunlann kamu nehirlerine olan benzerIik yonlerinin daha fazla oldugu gOIiilebilir. Soyle ki, bir kez bu nehirler ozel olup bu nehirIerde herkesin ｾ･ｦ＠ den itibaren de kamunun ｾ･ｦ＠ ｫｩｾｬ･ｲｮ＠ ihtiyacmdan fazla su ｴ｡ｾｬｹｮ＠ biiyilk nehirler hakkl bulunmaktadlr. bzel arazilerin sona erdigi yerhakkl ile birIikte ｾｩｲ｢＠ hakla da dogmaktadlr. ikincisi, isHim hukukyulan umumi nehirIerdeki ortakhgm ｾｵＧｦ｡＠ sebebi olmadlgml belirtmekte- dirIer. Oysa, irtifak haklanndaki ortakhgm Hanefi hukukyulara gore ｾｵｦ｡＠ Ylldlgl bilinen bir husustur. Umumi nehirlerde ｾｵｦ｡＠ nehirIerdeki ortakhgl ｾｩｲ｢＠ hakkl olan arazi sahiplerinin bu sebebi sayIlmadlgma gore demek ki, arazi sahiplerinin bu nehirlerdeki haklan teknik anlamda (ayni nitelikli) bir kaynaklar yararlanan ｫｩｾｬ･ｲｮ＠ sebebi sa- ｾｩｲ｢＠ hakkl degildir. Zaten bazl '. bu nehirler iizerindeki hakkmm "umumi ortakhk" nite23 liginde oldugunu aylkya belirtmektedirler . Onlann bu nehirler iizerindeki haklanm ibiiheden biraz daha giiylii "ihtisas hakkl" olarak nitelendirmek kanaatimizce ｹ｡ｮｨｾ＠ olmaz. Amlan ihtisas hakla dolaYlslyladlr ki, buradan yararlanmada arazi sahipleri iyin inhisarilik soz konusudur. Su halde, bu nehirleri kaynagmdaki ve yatagmdaki su aylsmdan miibah mallardan, suyun aktlgl ark, kanal ve yataklar aylsmdan da kamu mallarmdan saymak bize gore daha uygun bir ｹ｡ｫｬｾｭ＠ goziikmektedir. Bu nehirIerdeki ｾｩｲ｢＠ hakkmm belli arazi sa- hiplerinin tekelinde olmasl olgusunu g6z oniinde tuturak da bunlann tlpkl mer' alar, otlaklar ve yaylaklarda gibi bir kIslm insanlann yararlanmasma ｳｵｮｬｭｾ＠ kamu maIlan statiisiinde degerlendirilmesi miimkiindiir. Zcylai. Tebyin, VI, 39; ibn Niiccym, cl-Rnhr, VIII, 242: Dam:ld, A/ccllln '/I 'I-m/mr. 11. 441: ibn Abidin, Rcddii'l-m/lhlar. V, 282: A/cccl/c md. 1265-12()7: Ali Haydar. f)iirC'l'ii'l-hukkalll. Ill. 517. 535 vd. AYIli. cI-ninaye. XI. 368: Sclcbi. ｉｬ｡Ｌ｜ﾷｾ｣Ｎ＠ VI. .to. Kamu Alallarmm <'qitlcri 161 2- Memluk olmayan nehirler: Dic1e, Flrat , Nil, Tuna, Tunca gibi belirli ortaklar arasmda taksime konu olmayan ye ozel ｫｩｾｬ･ｲｮ＠ mi.ilku olan mecralarda akmayan buyl1k nehirler memluk olmayan nehirlerdir. Bu nehirler her bakImdan kamu mah ozelligi gostermektedir. Bunlann ne suyunda ne de rakabesinde kimsenin ozel bir hakkl olmadlgl gibi, bu gibi nehirlerden yararlanmada da hie;; kimse ie;;in bir inhisarilik soz konusu degildir. Kamu nehirlerinin bu niteligi hem "insanlann ue;; ｾ･ｹ､＠ ortak oldugunu" bildiren hadis dolaYlslyla kanun- dan, hem de bunlann dogal niteliginden ileri gelmektedir. Nitekim klasik kaynaklarda bu nehirIere ｩｬｾｫｮ＠ "suyun hakimiyeti altmda olan ｢ｾｫ｡ｳｭ＠ hakimiyetine giremez" ifadesi kuUamlmaktadlr24 . islam hukuke;;ulan bu nehirlerden yararIanmaYl bir taraftan haya ye ｧｵｮ･ｾｴ＠ 25 rarIanmaya benzeterek bunlann su ae;;lsmdan mubahltgma ｩｾ｡ｲ･ｴ＠ tan da cadde ye umumi yollardan yararlanmaya benzeterek ya- ederken, diger taraf26 genel olarak kamu malt ozelligini vurgulamaktadlrIar. Nitekim, cadde ye umumi yollardan yararlanmak isteyen hie;;kimseye engel olunamadlgl gibi bu nehirlerden yararIanmaya da kimse engel ola27 maz. Diger taraftan, bu nehirlerin ne yatagma ne de klYlsma (harlmine) bin a yapmak caiz degildir. <;unkU bunlara kamunun hakkt taalluk etmektedir28 . Herkes bu nehirlerden su almak, bahk tutmak ye gemi yI1zdurmek gibi istedigi bie;;imde yararlanma hak24 25 26 27 Serahsl, e1-Mebsflt, XXIII, 175; Merginiinl, el-Hidtiye, IX, 12; Zeylal, Tebyin, VI, 39; Aynl. elBiniiye, XI, 346, 356; Darniid, Mecma 'u 'I-enhur, 11, 441; Haskefi, ed-Diirrii'I-llIuhtGr, V, 282; Mecelle md. 1238; ｫｲｾＮ＠ EbfI Zehra, el-Milkiyye, s. 80; Zerka, el-Flkhii 'I-hliimf, Ill, 224. Serahsl. a.ge., XXIII, 164, 175; Zeylai, a.ge., VI, 39; Diirnad, a.ge., 11, 44l. EbfI Yusuf, e1-Harlic, s. 93; Serahs!. a.g.e., XXIII, 164,175; Kasani, Bedli'i, VI, 192; Heytcm1. el-Fetlil'li, III, 189; SuyutJ, el-Hlil'f. 1. 181, 182, 188. Suyuti, Takiyiiddin es-Subkl'nin ｾｵ＠ soziinii nakletmekledir: " ... Halk arasmda nehir arazisinin beytiilmalin miilkiyelinde oldugu yolunda yaygm bir inan9 vardlr. Oysa bunun hi9bir delili yoktur. Tarn tersi 0 zahir'i madenler gibi olup devlet ｢｡ｾｫｬ＠ onu ikta ve temlik edcmcz.... Su yoIlaruun ikta edilemeyecegi konusunda miisliimanlann icmal vardlr. Bunlann salIlmasl haydi haydi caiz olmaz. Bu kapllun a911masl dUlUlIlunda ｩｾＬ＠ mcmlckctin biitiin nehcrlcrinin b,1ZI kimseler tarafllldan salllmasll1a ve diger insanlann yararlanmasllla cngel olunmasll1a kadar vanr. ... Bu nchirler lIpkl mcval arazi gibi miibah olup hcrkcsin bunlarda ortakligl vardlr. Bununla birlikte ihyii ile ozel miilk cdinilemcmcsi, salilamamasl ve ikla cdilemcl1lcsi yonlerindcn mevat arazidcn aynlmaktadlr. Bunlar iizcrindc sultanlll dahi bir lasarlU[ ),Clkisi yoktur. Bu konuda 0 da hcrkcslc ｣ｾｩｴ＠ dUlUmdadlf ... '· (Suyul!. a.g.e., I, 180). Hcytcmi, a.g.£'., Ill, 189; SU)llll. a.gf' .. I, 181, 182-183. Kamu maIlafllllll kaybcdilmcsi kOllUSU ｩｾｬ･ｮｲｫ｣＠ dc bcIirlildigi gibi. ycnidcn dOllmcsi muhlcmcl olacak larl.da biiyiik nchirlerin SII sc\'iycsinin al9alinasl ya da yatak ､｣ｧｩｾｴｮｳ＠ ile Il1cydana gclcn topraklafln ihY,1 ile ol.c1 Illiilkiyctc gC9clllcIl1csi dc bll akarsularda kallllI Illcnfaalinin blllullll1aslIldan ileri gclmcklcdir. Kal1lu Afa/larmm (qitleri /162 kma sahiptir. Bundan ｢ｾｫ｡＠ kanallar as:arak, dolaplar kurarak veya pompa \'e benzeri yollarla arazisini sulama veya tesisini besleme vb. haklara sahiptir. Fakat bu nehirlerden yararlanmalar buWn mubah mallarda oldugu gibi zarar vermeme kaydma bagｬ｡ｮｭｾｴｲＮ＠ DolaYlslyla, suyu ｴ｡ｾｬｦｉｰ＠ da halka zarar verir veya nehrin suyu burun butun 29 kesilir ya da kaYlklann seyrine mani olursa bu tarz yararlanmalara en gel olunur nel nehirlere ｩｬｾｫｮ＠ zararh bir ｩｾ＠ yap an kimseye herkesin mudahale hakkl vardlr 30 . Ge- . Kamu mal! nite!igindeki buyiik nehirlerle ilgili yukanda zikredilen huklimlerlerde buWn islam hukuks:ulan arasmda hemen hemen ｧｯｲｩＮｾ＠ birligi meydana ｧ･ｬｭｩｾｴｲＳＱＮ＠ Mecelle de, "Tarik-i amm ve nehir ve mer'a gibi menafii umuma aid olan yerlerin da'vasmda murur-i zamana j'tibar edilmez" demek suretiyle nehirlerin kamu mal! niteligini as:1ks:a ortaya ｫｯｹｭｵｾｴｲＳＲＮ＠ 3. Kuyular Kaynaklann verdigi bilgilere gore, hukuld ozellikleri as:lsmdan kuyular gene! olarak dort ayn durumda olabilir: 29 30 31 .ｬＮｾ＠ Ebil Yusuf bu konu iIe ilgiIi ｾｯｹｬ･＠ demektedir: "Dicle'de gemilerin gec;:tigi yerlerde ｫｵｲｬｭｾ＠ olan su c;:ekme kuyu ve dolaplan Dicle'den gec;:en gemilere zarar veriyorsa, sahibine emir verileｩｮｾ｡ｳｬ＠ ic;:in once den gerekli emir rek kenara c;:ektirilir. Gec;:en gemilere zarar vermeyecek ｾ･ｫｩｬ､＠ ve bilgi verilmelidir. Kuyu ve doIap sahiplerinin gemilerin gec;:mesine zarar verecek yerlere dokontrol altmda tutuImahdlr. lap koymalanna mtisaade edilmemelL bunIar devamh bir ｾ･ｫｩｉ､＠ Eger yapIlan tesisler gemiIere bir zarar vermiyorsa ｣［Ｚ｡ｨｾｭｳ＠ izin verilir." (el-Hariic, s. 93) bir mesele nakletmektedir: "Btiytik bir nehir olan Mer\' nehri iIe Kasani de EbfI Yusuftan ｾｯｹｬ･＠ iIgiIi oIarak EbfI Yusufa soruldu: 'Bir kimse Merv'in yukan kesiminde kimseye ait olmayan bir yer ihya et se ve Merv nehrinden arazisine kanal ac;:arak arazisini suIasa bu caiz olur mu?' EbfI Yusuf da: 'Eger Merv halkl bundan zarar gormeyeceklerse olabilir; zarar gormedikleri verdi." (Kasani, Bedai, VI, 192) takdirde buna engel olma haklan yoktur' ｫ｡ｲｾｬｨｧ＠ Kasanl, a.g. e., VI, 192: Suyuti, el-Hiil'/, I, 188. Kamu nchirleri ile ilgili ｧ･ｮｩｾ＠ bilgi ic;:in bkz. EbfI Yusuf, a.g.e., s. 93, 97; Kudame b. Ca'fcr, elHank, s. 246; Maverdi. el-Ahkiimii ＧｳＭｬｴ｡ｮｾｹｙ･Ｌ＠ s. 226; EbfI Ya'l<1, el-Ahkiil11ii ＧｳＭｬｩＱｾｶｹ･Ｌ＠ s. 213-214; Scrahs!, el-Mcbsut. XXIII, 164,175; Kasani, a.g.e., VI, 192: ibn Kudame. cl-Mugn/, V, 583; a.mlr., cl-Kaf/, 11. H6; Nc\'cvi, Ravza, IV, 368; Zcylai, Tcbyin, VI, 39; Rcmli. kll1a', IV, 199; Mcrdavi, cl-h/S(if. VI, 385; Nihayclii'I-l1ll/htiic, V. 351-352; Buhflli, ｋ｣ｾ｡ｦｩｻＬＱ＠ Ayni, cl-Biniiye, XI, 355-356; SU),lIli, a.g.e., I, 179-180 Kadri ｐ｡ｾＬ＠ Miir§'idii 'I-hayriin md. 39: Diimfld, Mccma 'u 'I-cnhl/r. H. -l41: Haskcfi, ed-Diirrii'I-l11l1l1lar, V, 282; ibn Abidin. Rcddii'lI1lllhllir, V. 282: Mccc/lc f1ld 1238, 1265', Ali Haydar. Diircrii'l-hlllikal1l. lll, 515: Ebfl Zchra. ｣ｬＭＺ｜ｉｩｫｾｶ･Ｎ＠ s. 80: Zcrk;1. cl-Flkhii 'I-isllilllf, 111. 224 . Mcccllc md. 1675. Kamu Afallarmm ｾｱｩｴｬ･ｲ＠ i 163 1- Kuyu fi:ok eski olup kimin kazdlgl bilinmezse bu, biittin insanlar ifi:in ortak kabul ･､ｩｬｭｾｴｲＮ＠ Bu kuyuya ugrayan herkes ondan ･ｾｩｴ＠ bir ｾ･ｫｩｬ､＠ yararlanma hakkma sahiptir. Hifi:kimse bu kuyulan kendi inhisanna alamaz ve bunlardan yararlanmak isteyen kimselere engel olamaz. islam hukukyulan bu ｦｩＺ･ｾｴ＠ 33 zetmektedirler . Hemen ｡ｮｬｾｉ｣ｧ＠ kuyulan zahiri madenlere ben- gibi bu nitelikteki kuyular kamu mallannm ozel- liklerini yansltmaktadlr. 2- Bir ｫｩｾｮ＠ kazlp yolculara, yani kamu menfaatine terkettigi veya vakfettigi ku- yuda da herkesin ･ｾｩｴ＠ ve ortak bir ｾ･ｫｩｬ､＠ yararlanma hakkl bulunmaktadlr. Soz konu- su kuyuyu kazanlar bundan istifade afi:lsmdan diger insanlardan farkslzdlr 34 . Nitekim kaynaklar Rume kuyusunu vakfeden Hz. Osman'm, diger insanlarla birlikte bu kuyudan kova ile su fi:ektigini ve onun suyuna bu ｾ･ｫｩｬ､＠ ｋｵｾｫｳｺ＠ 35 ortak oldugunu bildirmektedir . bu nitelikteki kuyular da kamu mallanndandlr. 3- Bir ｫｩｾｮＬ＠ miibah bir arazide kendi istifadesi ifi:in, ornegin gOfi:ebe hayatl ｹ｡ｾﾭ yanlardan birinin bir araziye konakladlktan sonra kendisi ve hayvanlannm su ihtiyacml ｫ｡ｲｾ､ｭ＠ ivin kazdlgl kuyudan bu ｫｩｾＬ＠ orada ikamet ettigi siirece oncelikli yararlan- ma hakkma sahiptir. Ancak kuyunun ihtiyafi:tan fazla olan suyunda ｢｡ｾｫｬｮｭ＠ (su ifi:me) hakkl mevcuttur. Kuyuyu kazan ｫｩｾｮ＠ da ｾ･ｦ＠ orad an aynlarak ｢｡ｾｫ＠ bir yere gOfi:mesi halinde bu kuyu artlk yo1culann yani kamunun mah olur. Boylece soz konusu kuyu ｢ｾｬ｡ｮｧ｣＠ itibariyle ozel mal, so nu itibariyle de kamu mal! niteligi ｫ｡ｺｭｬｾ＠ maktadlr. Bu konuda isHim hukukfi:ulan arasmda bir ｧｯｲｩｾ＠ Bununla birlikte belirtilen ｾ･ｫｩｬ､＠ aynl!gl yoktur36. kamu menfaatine terkedilen kuyuya, eski sahi- binin tekrar donmesi halinde hiikmiin ne olacagl hususunda iki ｧｯｲｩｾ＠ 37 Safiller 33 35 36 . 1. - ile Hanbelllerden 38 01- ileri ｳｩｬｲｭｾｴＮ＠ bir klSlmna gore, sonu itibariyle kamu mah niteligi ka- fun Kudamc, el-Mugnl, V, 595: a.mlr., e1-Kafl, n, 440; Meccllc md. 1236; Ali Haydar, Durcrii'l-hukkiil11, Ill, 514. Ma\'crdl, cl-Ahkflll/u ＧｳＭｬｴｩｮｾｹ｣Ｎ＠ s. 229; Ebii Ya 'la,cl-Ahkiil11u ＧｳＭｬ｡ｮｾｹ｣Ｌ＠ s. 217; Ncvevi, Rm':a, V, 372; Buhllti. ｋｱｾ｡ｦｩ＠ 'l-kll1l7 '. IV, 190; ibn Kud;lmc, cl-Mugnf. V, 595: a.mlr., elKiifi, 11. 440; Rcml1. Nihayc/ii 'I-I/lllhlac. V, 354-355; Mcrdavi. cl-jnsa.!. VI, 366-367. Ma\'crdL a.g.c .. s. 229; Ebii Ya·la. a.g.c .. s. 217. ibn Hazm. e1-Mllhallli. VIII, 243: Mavcrdl, a.g.e .. s. 229; Ebfl Ya'la. n.g.e., s. 217: Nc\'c\'l. n.g.c., IV, :'72: ibn KlIdamc, el-,\fIli!,lIi. V, 595: a.mlr.. c1-KIifi. H, 440: BlIhflti. a.p.. r .. IV. 190: ibn Ciizcy. el-Knl'linill, s. 222: Rcmli. a.g.c .. V. 354: Mcrdavi, a.[!,.c .. VI. 367. Ma\'crd1. a.g.c., 229: Nc\'c\'l. n.J!..c., IV. 372: RemIt. a.f!,.c .. V. 354 . '. Kamu J\lal/armm ('qitleri ｺ｡ｮｭｬｾ＠ bulunan bu l:uyudan yararlanma arasmda bir fark olmaYlp 0 ｡ｾｬｳｭ､ｮ＠ i 16-l onun ilk sahibi ile diger insanlar da herkes gibi bu kuyudan ortak ye ･ｾｩｴ＠ bir ｾ･ｫｩｬ､＠ yarar- lanma hakkma sahip olur. Hanbeli mezhebinde tercih edilen gori.i$e gore ise, kuyuyu kazan ki$inin buraya tekrar donmesi durumunda soz konusu kuyudan yararlanma 011celigi de yeniden onun olur39 . Bu ｨｵｫｾｬ｡ｲ＠ kazan ｧｯｾｵｰ＠ ｫｩｾｮ＠ da ｧｯｲｩＮｾｬ･ｮ＠ ｧ･ｲｫｾ＠ olarak, kuyuyu kuyu kazmaktaki amaCl11111 bundan faydalanmak oldugunu, bir yerden sonra oraya tekrar donmenin de, hayat tarzl olarak ｧｯｾ･｢ｬｩ＠ ｳ･ｹｭｩｾ＠ olanlann genel adeti oldugunu, dolaYlslyla oncelik haklannm zail olmamasl gerektigini ileri 40 sunnektedirler 4- Bir ｫｩｾｮ＠ . mtilk edinmek uzere kazdlgl kuyu, ister ozel arazide isterse mubah (mevat) arazide kazIlsl11, kazan ｫ｡ｺｬｭｾ＠ ｫｩｾｮ＠ ozel mulku olur. Bu kuyunun -mesafesi farkb ｧｯｲｩＮｾｬ･＠ aynca mubah arazide ､･ｧｩｾｫｬ＠ gore (ciyanna) de malik olur. Bu hususta islam ｨｵｫｾｬ｡ｮ＠ gosteren- harimine ittifak halindedirler41 . Fakat kuyadaki suyun mtilk mu, yoksa mubah ml olduguna yardlr ki, konumuzla dogrudan alakah olmayan bu ｫｩｾ＠ ｧｯｲｩＮｾｬ･＠ ｩｬｾｫｮ＠ birtaklm ｧｯｲｩＮｾ＠ aynlIklan burada serdetmeyi gerekli gonnuyoruz42 . " 4. Kaynaldar islam hukuku eserlerinde kaynak kayraml genellikle "ayn Ｈｾｯｧｵｬ＠ uyGn)" kelimesi ile ifade edilmekte, fakat hukukl bir terim olarak tarn bir tarifi yapIlmamaktadlf. Arapｾ｡＠ sozluklerde bu kelimeye farkh 38 39 40 41 42 ｢ｩｲｾｯｫ＠ manalarla birlikte bir de "suyun yer altmdan Ebu Ya'la, el-Ahkiimu 's-sultiiniyye, s. 217; Merdavi, el-jnslif, VI, 367. Buhiiti, Kq:jlifu 'l-kl11li '. IV, 190; Merdavi, a.g.e., VI,367-368. Buhuti, a.g.e., IV, 190. Maverdi, el-Ahklimii's-slIltliniyye, s. 229; EbfJ Ya'la. a.g.e., s. 217; Bad, e/-Miinlekii, VI, 33; IX, 6; Nevc\"i, Ral'za, V, 373; Rcml'i, NiMyelii '/-lIIuhllic. V. 355: Mcrg'inalli, ･ｬＭＱｊｩ､ＨｾｶＮ＠ Merdavi, a.g.e., VI. 368; Bllhflt'i, a.g.e .. IV. 190, 192; Babcrli. e/-hlliye. IX, 7; Ali Haydar. Durerii '/-hukkiilll. 1II. 514; Mecel/e md. 1268. 1281. 1286. Bad. a.g.e., VI. 33: Mavcrdi, a.ge., s. 230-231: Ebfl Ya'lii. a.g.e., s. 218-219: Mcrgln;lnl. a.g.e .. IX, 13: Kasani. /3cdli 'i, VI. 188-189; ibn KlIdamc. C/-MII/!,I1/, V. 589-590. ;ulllr.. ('/-"'Ni, H. 4-l5; Ncvc\"J. a.g.c .. IV, 373; Zcylai. TchyIII. VI, 39; ibn Miil1ih. c/-Aliihdi '. V. 253: BlIhfll'i. ny.!.c,. IV. 189: ibn Cii7.cy. ('/-Aal'lil1ll1. s. 222; Rcmli, ng(' .. V. ｾＵＺ＠ Mc cc 'Ill' md. 1251; Ali Haydar. a.,!!..£'" Ill. 514. 527. Kamu A1a/larmlfl (c§illcri /165 kaynaYlp rylktlgl yer, menba, su gozesi" ｫ｡ｲｾｉｬ｀＠ rindeki ｫｵｉ｡ｭｨｾｮ＠ yerilmektidir 43 . islam hukuku eserle- goz ontine ahnarak kaynak iryin modern hukuk biIimine ait ｾｵ＠ ta- rifin benimsenmesi mtimktindtir: "Kaynak, yer altmdaki su damarIan ye tabakalannda meydana gelip menba denilen yerden topragm ytiztine rylkan sulardlr.,,44 islam hukukryulan kaynaklan ozellikleri aylsmdan gene! olarak dort kIsma aylrmaktadlrIar. Bu aymm kuyulann aymml ile btiytik olytide benzerIik gostermektedir. 1- Kimsenin mi.ilkiyetinde olmayan, bir yerden insan emeginin bir rolti olmakslzm (Allah Teala'nm ylkarmasl ile) kendiliginden kaynaYIP satha ylkan kaynaklar. Bunlar hukukl olarak btiytik nehirler gibi olup herkesin yararIanmasma aYlktIrIar. DolaYlslyla kamu mah starustindedirIer. Menbamm dar olmasl ya da suyunun kifayetsiz kalmasl nedeniyle bu kaynaklardan yararIanma hususunda birden fazla ｫｩｾ＠ ｹ･ｫｩｾｭｮ＠ arasmda niza ye ylkmasl durumunda soz konusu kaynagm suyu ile ihya edilen arazi dikkate ahnarak mesele ryoztiltir. Buna gore, arazi ihya etmek iyin ilk olarak kim ｢ｵｬｮｭｾｳ｡＠ kaynaktan ilk olarak yararIanma hakkma ｫ｡ｲｾｴｬ､ｮ＠ 0 sahiptir. Bu ｫｩｾ＠ ｴ･ｾ｢ｩｳ＠ ihtiyacml soma bundan aym slraya gore diger arazi sahipleri yararIanacaktIr. Aym anda ihya ｴ･ｾ｢ｩｳｮ､＠ ｮｯ｢･ｴｉｾ＠ bulunanlar ise ya kaynagm suyunu taksim edecekler ya da 45 (muhaye' e yoluyla) kuUanacaklardlr . 2- insan emegi ile ylkartlltp kamu menfaatine terkedilen ya da yakfedilen kaynak46 lann da yine herkesin yararIanmasma aylk kamu mallarmdan saytlmasl gerekir . 3- Mtibah bir arazide mtilk edinmek tizere ylkartllan kaynaklar. Bu ozellikteki kaynaklann menba havuzu, ｡ｫｬｾ＠ nagl ylkaran ｫｩｾｹ･＠ kuki niteligine ｩｬｾｫｮ＠ 43 aittir ｧｯｲｩＮｾ＠ 47 . kanah ye belli mesafedeki harlminin mi.ilkiyeti kay- Kaynaktaki suya gilince, ayl1l nitelikteki kuyu sulannm huaynhklan burada da geyerIiligini korumaktadlr. ibn Manzflr, Lislinil 'I-amb. XIII, 303-304; Riiglb, el-Mi{fi·cdlit. s. 355; Asml Efcndi. Kalllus Tcrcillllcsi, IV, 702. Akgiin. ,<"'ular Hukllkll. s. 76. Mavcrdi. cI-Ahklilllii's-slIltlini.l'Yc, s. 231; Ebll Ya 'lel, cI-lIltklilllii ＧｳＭｬｴｩｮｾｶｹ｣Ｌ＠ s. 221; ibn Ciizcy, cI-Km'linin, s. 222; ibn TC)"llIiyyc, Fetliwl, XXIX, 220; Babcrll. rI-inliye, IX, 12. Klasik isliim hukuku cscrlcrindc yapIlan kaynak tasnillcrincIc bu nitcliktcki kaynaklara ycr \'crillllcdigi gbriillllcktcdir. MCI\'crdi. (I.g.c., s. 231-232: Ebl1 Ya'lfl, a.g.c., s. 222; :\/cccl/c md. 12X2. 12X(J. Kamu Ala/larmm ＨＧ･ｾｩｴｉＢＬ＠ 166 4- Ozel arazilerden v1kan veya fertlerin kendi arazilerinden vlkardlgl kaynagm suyunun hukuki' niteligi konusunda da ozel arazide kazllan kuyunun suyuna ｩｬｾｫｮ＠ ｧ｢ｉｩｾ＠ aynhklan sbz konusudur48 . Hemen ｡ｮｬｾｉＱ｣ｧ＠ uzere son iki ｶ･ｾｩｴ＠ kaynagm kamu mallan ile dogrudan ｩｬｾｫｳ＠ yoktur. B.KNILAR Klasik islam hukuku eserlerinde kIyl kavraml, konu olarak ele alindlgl ve kendisiyle ilgili hukumler serdedildigi halde bu kaynaklarda kIyIlann hukukl smm, yani nerede ｢｡ｾｬｙｰ＠ nerede bittigine ｩｬｾｫｮ＠ bir avlkhk yoktur. Gunumuz hukuk terminoloji- sinde deniz, gol ve akarsulann kara parvasma degdigi noktalan vizgisi" denilmektedir. ｾｵ＠ veya su yonunde var ki, bu kIYl vizgisi oldukva ､･ｧｩｾｫｮ＠ ､･ｧｩｾ｢ｬｭｫｴｲＮ＠ ｢ｩｲｉ･ｾｴｮ＠ vizgiye "klYl olup zamanla kara Bu yilzden suyun en yilksek oldugu anda karaya degdigi noktalann ｢ｩｲｬ･ｾｭ＠ ile en a1vak oldugu anda degdigi noktalan ｢ｩｲｉ･ｾｴｮ＠ arasmda bir kara parvasl yer almaktadlr ki, buna "ktyt ｾ･ｲｩ､Ｂ＠ cak ktYl, klYl ｾ･ｲｩ､ｮ＠ daha ｧ･ｮｩｾ＠ deniz ve gbllerde ｴ｡ｾｫｉｮ＠ durumlan ､ｬｾｭ｡＠ adl verilmektedir vizgi 49 . An- bir kavramdlr. "Klyt deniz, gol ve nehirlerin ktYl 51 vizgisi50 boyunca uzanan kara paryasl" ｾ･ｫｬｩｮ､＠ tantmlanmaktadlr . Bu kara paryaSl, kara yonunden en yok ilerledigi anda sula- nn belirIedigi ktYl vizgisi ile bu yizgiden sonra da devam eden, klYl. hareketlerinin ｯｬｵｾﾭ turdugu kumluk, vakIlhk, ｴ｡ｾｨｫＬ＠ kayalik, sazhk, batakhk alantnm kara yonundeki dogal 52 smlr yizgisi arasmda kalan alandlr . Anllan tarif ve kapsamdaki ktyt kavraml ile klasik islam hukuku eserlerindeki byt kavrammm hemen hemen ｢ｲｴｩＮｾｕｧｵｮ＠ kaybedilmesi konusu ｩｾｬ･ｮｲｫ＠ 49 50 51 soylemek mumkundur. Kamu malt niteliginin ktsmen deginildigi uzere, islam hukukyulan ozellikle Bkz. Mavcrdi, eI-Ahkalllii ＧｳＭｵｬｴ｡ｾｹ･Ｌ＠ s. 231-232; Ebu Ya'lft, el-Ahkalllii's-sultdniyye, s. 222; KasanL Beda 'i, VI. 188-189; Ncvcvl. Ravza, IV, 373; BuhfIt'i, ｋｱｾｗＷｦｯ＠ '1-/([110', IV. 189. Diircn, "KlyJlann Hukukl DiizClli", s. SI; Kuntalp, "KlyJlann Hukuksal Diizcni", s. 77. Dcniz. gol vc akarsulaflll kara ｰ｡ｲｾｳｬ＠ dcgdigi Iloktalan ｢ｩｲｬ｣ｾｴｮ＠ ｾｩｺｧｹ｣＠ kl)'1 ｾｩｺｧｳ＠ dcnir (Diircn, a.g.III., s. 8 I: Kuntalp, a.g.IIl., s. 77). KIYlllIn farkh ｡ｾｴＱｲ､ｮ＠ tanlllllan ｩｾｮ＠ bkz. Kuntalp, [)CII;:: Klydarll1l11 IIl1kllksal J)ii::c/li, s. :11 HI.; a.lI1lf, , s. 76-77; Diircn. CI.g.IIl., s. 81. Diircn. a.p.. IIl .. S. RI: 1\.\Illtalp, a.gC' .. s. .t5: <1.lIIlf.. a.glll .. S. 76. Aamu .\fallanl1l11 (q'illcri 167 bihiik nehirlerde su seviyesinin alc;:almasl sonucu meydana gelen toprak pan;alannm hUk.llkl aC;:ldan durumunu tetkik ･ｴｭｩｾｬｲ＠ ye neticede suyun tekrar geri donmesi ihtimal dahilinde ise bu yerlerin nehrin bir parc;:asl olarak kamu maiI ozelligini korudugunu dolaYlslyla ihya ile ozel mulkiyete konu olamayacagml ｳｯｹｬ･ｭｩｾｲ､ＵＺ［Ｎ＠ gidip geldigi bu kara parc;:asl tam olarak bugun "klYI Su cey\1erinin ｾ･ｲｩ､Ｂ＠ deyimi ile al1lian sahil ke54 simini ifade etmektedir. AYI1l kavraml deniz ve goliere de uygulamak mumkundur . KIYI ｾ･ｲｩ､ｮ＠ -esas itibariyle deniz, gol ve nehirin bir parc;:asl sayIldlgmdan- kamu mal! oldugunda ｾｵｰｨ･＠ Klyl yoktur. ｾ･ｲｩ､ｮ＠ soma devam eden klYI ｫｵｾ｡ｧｭ＠ gelince bu, bazl kaynaklarda dog- rudan dogruya "sahil,,55 deyimi ve Turkc;:e sahil anlamma gelen diger deyimlerle56 ifade edilirken, bundan gorulmektedir 57 ｢｡ｾｫ＠ ozellikle nehir klyIlannm "harlm" kavramlyla da anlatIldlgl . Hangi deyimlerle ifade edilirse edilsin butUn islam hukukc;:ulan klYllann kamu mal! oldugunda ｢ｩｲｬ･ｾｭｫｴ､Ｎ＠ Onlara gore, kIymm bu niteligi sudan yararlanmanm bir aracI olma ozelliginden ileri gelmektedir. Zira klydar sudan tam manaslyla yararlanmak ve gerekli temizlik ve baklml yapmak ic;:in onsuz olmaz olc;:ude ihtiyac;: duyulan yerlerdir 58 . Genel sulardan herkesin yararIanma hakkl bulunduguna gore, klyIlarda da tlpkI umumi yollar gibi herkesin hakla vardlL Bu yUzden genel sulann gerek yatagmda gerekse kIyllannda kamunun istifadesini onleyici tasarruflarda bulunulamaz 59 . Bunlar ihya ile mulkiyet altma almamaz, satIlamaz, ikta edilemez. Kopru vb. gibi istifadeyi )3 54 55 57 Merginan'i. el-Hidaye. IX, 10: Zeylai, Tehyfn, VI, 38; Aynl, el-Binaye, XI, 346: RClllll . .Vihayelii 'l-lIIulllac. V, 336: ｾ｣｢ｲ｡ｬｕｩｳｌ＠ ｊ｡ｾｶ･Ｌ＠ｦ V, 335-336: Meydani, el-LuMh. Il, 222. Maliki l11czhebine mensup hukukryulardan bir klSllll. dcniz suyullun ryckilmesi ilc Illcydana gelen arazilcrin. ｢ｩｴｾｫ＠ ya da aYIII hizada olall arazi sahiplcrinin miilkiyctinc gcrymcdigini. tJpkl delliz gibi biitiin miisliimanlar iryin fcy hiikmiindc oldugunu ilcri siinncktcdir (Bkz. S,lYi'. Balgalii's-salik. II, 29-+). Bkz. EbfJ YlISllf. cl-!!arac, S. 70: ｾ｡ｦｩｌ＠ cl-Om, Ill, 266. Bkz. Scrahsl. el-;\fehslif, XXIIJ, 191: Hatt;lb. MCl'ahihii'l-cclf/. VI. 12. SlIynli'nin klyJiann hllkllki nilc\igi ni \'C klYllardaki yapl yasagllll ｩｾｬ｣､ｧ＠ "c\-Cchr bi mcn' i'l-bUr(lz aliI ｾ［ｬｩＧ＠ 0ochr" ｢｡ｾｬｲｫ＠ miislakil bir risalcsi blllllnlllaktadlr ki. bll risalcdc kl),"<l1'I ifadc cdcn kcIimc\cr(Bh. SIIYllli, ('1-/ !th'f, I. 178-19X). dcn birryogll ｺｩｫｲ｣､ｬＱｾ＠ SUYllli. a.p.. l' .. I. 1X6: Rcmli . .｜ＬｩｬｾＩＧ｣ﾷｉＭＯｊｻ｡Ｎ＠ V, ))5. Rcmli. a ..I!.. c. V. :n 5: SUYlll1. a.g. c .. I. IXI. Scrahsl. ｡ＮＬｾ｣＠ .. .'\.'\111. I ()\: Hcylcllli. !'I-Vdli)'a, Ill. I XI): SUYllti. lI.gc .. I. 179. Aal/l/l ;\/al/arlllll1 (qitlcri ｫｯｬ｡ｹｾｴｭｮ＠ amaclyla yapdanlar ､ｬｾｭ｡＠ klYllara ｩｮｾ｡ｴ＠ yapmak da caiz degildir Uo 168 Bu yerlerdeki mevcut binalarm da Ylktmlmasl gerekir. Hatta yapllan bina mescit dahi olsa 61 Ylktmlacagl, bu hususta dort mezheb imammm icma'mm bulundugu belirtilmektedir ･ｾｩｴＬ＠ Diger taraftan, klydardan herkesin serbest ve ortak bir saglamak ve bunu onleyen engelleri kaldlrmak devlet ｢｡ｾｫｮｭ＠ ｾ･ｫｩｬ､＠ . yararlanmasml (idareye) ｶ･ｲｩｬｭｾ＠ bir u2 gorev olarak kabul edilmek"1edir . Nitekim kaynaklar Hz. Omer'in, Yahya b. 63 Umeyye'yi deniz kIyIlanna amir tayin ettigini bildirmektedir ki bu, amlan gorevin bir geregi olarak degerlendirilmelidir. C.MADENLER Madenlerin hukukl niteligi ve statiisii, islam hukukunda otedenberi bnemle iizerinde durulan konulardan biridir. Klasik kaynaklarda madenlerle ilgili bol malzeme bulma imkam vardlr. Konu bin;ok ＼［｡ｧ､ｾ＠ miiellif tarafmdan da ele gerek klasik donem islam hukukyulannm gerekse ｹ｡ｧ､ｾ＠ yok zekat ve vergi hukuku aylSlndan ｹ｡ｫｬｾｴｮ＠ ｡ｨｭｔｉＱｾｴｬｲＮ＠ Ancak miielliflerin konuya daha da bir geryektir. 1. Madenlerin Tarifi ve SmIflandlrllmasl Klasik kaynaklarda biryok maden tarifine rastlallllmaktadlr. Tariflerden bir klsml, ic;inde maden olan arazi kesimini 64, bir kIsml dogrudan kaynagmdaki cevheri (rezerv)65 bir klsml da kaynaktan istihsal edilen maden iiriiniinii 66 esas almaktadlr. Fakat biitiin tariflerin ｢ｩｲｬ･ｾｴｧ＠ ana tema, maden kavrammm "Allah Teala'nm arzm iyinde yarattlgl cevherler"i ifade ettigidir. G] 62 63 li5 It, SerahSl, eI-Mehsul, XXIII, 191: Hatlab, Mel'ahiba 'I-ce/f/, VI. 12; Rcmll, Nihiiycfii 'I-/Illlhlac, v. 335; Hcytcm'i. el-Fefava, Ill, 189: SU)1Itl. el-/fav/, L 179. 180, 181. 182-183. 's-satik, n. 294: Suyutl, a.g.e., I, 179. Remli, a.g.e .. V. 335: Sa\''i. ｂｩｬＮｾ｡＠ Rcmlt a.g Co, V. 338. Ebfl Yusuf. cl-//arac. s. 70. Bkz. Ma\'crd'i, el-:/hkalllii's-SlIlfan(I:I'e, s. 247: Ebfl Ya'la, cl-/llIklilllii ＧＬ｜ＭｳｬｉｦＨｩＯＱｾＺ･＠ s. 235: Nc\'c\'i, Rm':a, IV. IV, 36 I: Rcml'i. a.g.c., V, 349: Buhtlti. I.:c.}'.}'a/fi 'I-lillul', H. 222. Kasan'i. Heda 'i, 11. 65: Buhtl!i. a.p,.c., H. 222: ibnO'I-Hiim{lIl1, Fl'Il/II'l-kadir, L 538: ibn A.biclin. Rcddii'l-IIII1I1/(II', 11. -l·t Scrahsi. n,!.!.c .. 11. 21/: Ibn Cii/.cy. cl-A..lII'IIJ1/n. s. 7(). I-:amll .\Ia/larllllll C,'qil/cri Diger taraftan islam hukukll eserlerinde madenlerin farkh yonlerden ｣［Ｚ･ｾｩｴｬ＠ 67 lerde sImflandmldlgl gorulmektedir . 169 bic;:im- Maverdi ve Ebti Ya'lii tarafindan yapllan ve daha sonraki Safil ve Hanbeli Illezhebi hukukc;:ulannea buyuk olc;:ude benilllsenen G8 bir tasnife gore Illadenler aC;:lk ma- denier ve gizli Illadenler olmak uzere iki klsma aynlmaktadlr ki, bu tasnif konull1uz aC;:Ismdan da onem ｴｾｬｭ｡ｫ､ｲＮ＠ a) A":lk madenler (el-Me'adillu'z-zahire) AC;:Ik madenler genellikle satlhta veya satha yakIl1 olup herhangi bir ameliye ve masrafa ihtiyay olmadan eevheri gorunen, herkesin dogrudan dogruya yararlandIgl surme ｴ｡ｾｬＬ＠ zift, tuz, neft, kibrit, beram, alyI ran, mumya, degirmen ｬ｡ｾｉｭｴｲＶＹＮ＠ ｴ｡ｾｉＬ＠ ｴ｡ｾｉＬ＠ kirey, balylk (yomlek c;:amuru), kat- yakut, zumrut, mermer, zernik gibi nesneler Bu tamma gore, ｴ｡ｾ＠ oeaklan, tugla harmanlan, ｾｩｦ｡ｨ＠ ｾ･ｫｬｩｮ､＠ an- sIeak ve soguk ma- den sulanm da aC;:lk madenler kategorisine sokmak milmkilndur. Muaslr muelliflerden bazllan ise aylk madenleri, satha yakm olan madenler ra gore aylk rnadenler, yapIsl itibariyle ｴ｡ｾ＠ ｾ･ｫｬｩｮ､＠ ve toprakla ｫ｡ｮｾｬｭ＠ anlamamaktadlr. Onla- kendisinden faydalanmak iyin aynea eritme ve tasfiye gibi halinde bulunmayan, ｩｾｬ･ｭ＠ gerek duyulmayan madenlerdir. Amlan milellifler, madenl' karakteri aC;:lk olan biltUn madenleri ister yerin altmda isterse yerin usrunde olsunlar bu gruba dahil etmektedirler7o . b) Gizli madelller (el-Me'adillu'l-batma) Gizli madenler, eevheri aneak emek sarfederek, bir ameliye ile e1de edilebilen madenier diye tarif edilmektedir. Yani istihsal edilen maden ister eritme ve tasfiyeye ihtiyac;: gostersin, isterse gostermesin yerin derinliklerinde bulunuyor ve C;:lkartIlmasl hafri- ｄ｣ｩｍｾｫ＠ madcn tariOcrini YC madcn1crin farkIJ yonlcrdcn klSlllllanlll toplllca gonnck ir,:in bb.. Kardiivi, Ftkhu ':-:ckal. 1. 433: Abbiidl, C/-AlilkZl'ye. 1,347 vd: Scmih. Afi/kZI;l'cfii '/-ard. s. 1461·l7: Aktan. Madell/crill ,\'fafiisii, s. 25 Yd. BlI tabiri baZl Hancli cscrlcrindc dc gonnck miimkiindiir (Bh.. Haskcli. cd-J)iirrii '/-mllllltir. V. m 278). Safii. cl-('m. Ill. 265-266: Ma\"crdi, cl-.-lhknmii's-.I·II/lnIlZI:!'c, s. 247: Ebfl YaTl. c/-.lhklimii ',1s. 2:15: SirilZi. c!-.\[ii!lc::eh. I. 55(): Nc\·c\,1. Rm':n. IV. 3(,5-3()(): ibn Kucl:"III1C. d.1!II,filll. V, 571: Rcmli . .\'Ihtiyclii '1-/IIlIhtlic. V, 349: Haskcli. cd-/liirrii '/-/IIlIltlnr. V. 27X-279. cs-Sadr. ikli,wldill1n. s. 4()X. ｳｬｮｊＱｾｉＺＧＨＬ＠ hnm/l .I In IIn r/l1 111 (,'qil/cri yat gerektiriyorsa gizli maden adml almaktadlr. Altm, ｧｵｭｾＮ＠ demir, baklr ve 170 ｫｵｲｾｮ＠ gibi madenler bu rur madenlerin ornekleri olarak zikredilmektedir 71 . Diger maden tasniflerinde c;ogu zaman vergilendirme problemi etkili ｯｬｭｵｾｴｲＷＲＮ＠ Su var ki. madenlerin \'ergi hukuku bakIl11Indan durumu konumuz aC;lsmdan fazla onem ｴ｡ｾｬｭｫ､ｲＮ＠ Burada esas itibariyle ortaya konulmasl gereken ｩｬｾｫ＠ rin kamu mallanyla ne oranda ｾ･ｹＬ＠ madenle- oldugudur. 2. Madenlerin Hukuki Durumu Her ｾ･ｹ､ｮ＠ once belirtmek gerekir ki, kaynaktaki maden ceyheri (filiz) ile istihsal edilen maden birbirinden farkb ｾ･ｹｬｲ＠ genellikle milbah muamelesi ｧｯｲｭｵｾｴｕＮ＠ olup staruleri de farkhdlr. istihsal ･､ｩｬｭｾ＠ maden Fakat bizi ilgilendiren istihsal edilen maden degil kaynagmdaki madenin yani maden ocagmm hukukl niteligidir. Bu balamdan maden bulunmasl muhtemel farkb arazi nevilerini dikkate alarak ye madenleri millkiyet ve tasarruf hukuku aylsmdan daha aylk bir ｾ･ｫｩｬ､＠ ortaya koyan aylk maden-gizli maden aymmmdan yilrilyerek meseleyi tahlil etmek yararb olacaktIr. islam hukukunda maden millkiyetine ｩｬｾｫｮ＠ hukilmler arazi ＼［･ｾｩ､ｮ＠ gore ､･ｧｩｾｫﾭ lik gostermektedir. Ancak bilebildigimiz kadanyla arazilerin bu ayldan tam bir smlflamaSI ｹ｡ｰ､ｭｬｾ＠ degildir. Bununla birlikte yakm donem Hanefi hukukyulanndan ibn Abldin'in yaptlgl tasnif meycutlar i<;erisinde en kapsamhsl olarak gozukmektedir. Ona gore madenin bulunabilecegi arazi dort klsma aynlmaktadlr: a) Mubah araziler, b) 71 72 Mavcrdi, el-Ahkiil1lii ＧｳＭＯｬｦＱｾＩｹ･Ｌ＠ s. 248; Ebfl Ya 'Ut. e/-/lhkiilllii ＧｓＭＯｬｦｩＱｾＩＺ･Ｌ＠ s. 236: $'irazL el-'liihezzeb, I. 556: Ncvc\'1. Rnv::n, IV. 361: ibn Kudame. el-M/lgni, V, 572: Rcmli. A'iflfiyelii'llIIuhlfic, V. ＳｾＹＮ＠ Orncgin Hancfilcrdcn Scrahsl. istihsal cdilcn madeni once katl vc SIV! madcnlcr diye ikiyc aymnakta sonra da kall madcnlcri dc. crililip dbkUmii yapllabilen vc crililip dokiimii yapJlalllayan :;;eklinde lekrar gmplandmnakladlf. BlInlar ic;:erisinde sadece erililip dokiimii yapJlabilen madenlcri yergiyc tabi kJlmakla diger tiirlcri vergiden 11111af tlllmaktadlr (Seralls'i. cl-;lfI'hsfll, IJ. 211-212). Sonraki Hand'i eserlcrinde de gcncJ olarak bll lasnifin benimsendigi goriilmekledir (Bkz. Kasanl. Jirclti'i. I\. 67: ibnii'I-Hiimfllll. {-'('IIIII·I-IIne/ir. I. 537: Baberll. cl-inn.!'('. J. 537: HarazllIi. cl-};!(6.\·c. I. 537: ibn NiiceYllI, ('/-/IlIh,., 11. 252). BlInllIl ､Ａｾｬｉ｡＠ JIladeIllcri ba:;;ka ar;J1ardan omegin. ｣ｮ･ｾｩｬ＠ kaynClgl olllp ollllaclJidanna gore lasIlifedelllllllCl5lf llliiellinere de rastlarllllllaktadlr (Aklan, .I/nc!{'///C'/'ill Slaliisii. S. :\:\). hal11l1 .\/a/lal'/Il/fl ﾫ｜ｾｩｬ｣ｲ＠ 171 Butiln rnuslurnanlara rnillk araziler, C) Muayyen kimselerin mulku olanlar, d) Vaklf araziler 73 . ｹ･ｾｩ､＠ Dikkat edilirse burada kamu arazileri milstakil bir arazi ｭｬｾｴｲＮ＠ Bu nitelikteki araziler muhtemelen milbah arazi kapsammda olarak ele almma､･ｧｲｬｮｩｭｾｴＮ＠ Halbuki, bu tasnifi aynen benimseyen 1858 (1274) tarihli AK'da kamu arazileri "metruk arazi" adl altmda mustakil bir ｹ･ｾｩｴ＠ adl geyen ｢･ｾ＠ arazi ｹ･ｾｩ､ｮ＠ olarak slmflamaya dahil ･､ｩｬｭｾｴｲＷＴＮ＠ Simdi gore aylk ye gizli madenlerin hukukl durumullu incele- yebiliriz: 1- Aylk madenler: Aylk madenler; ister satlhta yeya satha yakm madenler olarak, isterse madenl karakteri aylk olan madenler olarak kabul edilsin, hukukyulann ekserisine gore ozel mulkiyete konu olmazlar. Bunlann bulundugu araziler, su mecralan ye umumi yollar mesabesinde o[up ihya ye iktasl mumktin degildir75. Deylet ｢｡ｾｫｭ＠ bir ｫｩｾｹ･＠ ikta ･ｴｭｩｾ＠ bu tOr madenleri 76 olsa bile, bu ikta hukukI baklmdan geyersizdir . DolaYlslyla ｫｩｾ＠ boyle bir iktaya dayanarak soz konusu madenden ｢｡ｾｫｳｭ＠ 77 yemez . Hatta deylet dahi bunlann ｩｾｬ･ｴｭｳｮ＠ yararJanmasml engelle78 tekeli altma alamaz . Sadece dagltl- mmm adilane yapllmasml saglayabilir79. <;unku bu tur madenler herkesin ihtiyay duydugu ye dogrudan dogruya yararJandlgl su ye ot gibi toplumun ortak mah olup ozel 73 ibn Abidin, Reddu '1-lIluhtar, It 44. Bazl eksikliklerle birlikte benzer aymmlar ie;;in bkz. KasanJ. n, 67-68: Merglnani. el-Hidaye, I, 537 vd.: ibnii'I-Hiilllalll, Fe/hu 'I-kadil', I. 538-539: Babert'i. el-j,ulye. I, 537-539: Halcbi. Miil/eM. I, 174. Malikilerden ibn Ciizey (0.741/1340) ise llladen e;;lkartIlan arazileri iie;; kIsl11a aymnaktadlr: I) Sahipsiz arazi, 2) Muayyen kil11selcrin miilkii olan arazi, 3) Zorla (anvcten) vc slIlh yoluyla (sulhcn) cle gee;;irilen arazilcr gibi l11uayyen olmayan kimselcrin miilkii olan arazi (Bkz. ibn Ciizcy, el-Kavanin, s. 70: ｫｲｾＮ＠ Bad. cl-Miin/eM, JI, 101; DlIsuki, ｈｉｩｾＧｹ･Ｌ＠ I, 487). Bkz. AK md. J07. Davudl. el-Elllvlil. s. 52: Yiavcrd'i. ｣ｬＭａｨｍｩＱＢ｜Ｇｳｵｦｊｾｉ･Ｌ＠ s. 247; EbfI Ya'la, cl-Al1klilllii'sｳｵｬｦｩｮｾＧ･Ｌ＠ s. 235: Siriiz'i. cl-;\/iihc::c/J. I. 557: Ncvcvl. Ral':a. IV, 365: a.mlC cI-JlIcclllu '. XVI. 147: ibn Kudiimc. cl-;\/lIgni. V, 57 L a.mlC cl-f..'Ii,{t. 11. 440. $afi'i. cl-Olll. Ill. 265: Ma\'crdi, a)!.. c., s. 247: Eb!1 Ya'lil. a.gc., 236: Kasani, a)!..c .. VI. 1')4: Haskcfi, cd-Diirrii '1-lIlullfar. V. 279. Ma\'crdi. a.g.c .. s. 247-248: EbfJ Ya'W, a.g.c., s. 236: ibn KlIdiimc. cl-JlII1[!.1I1. V. 571-572: Mcrdfl\·1. ＨＧＯＭｨｬｓｾｲＮ＠ VI. :l62: Haskcfi. a.g.c., V, 279. Bkz. ｾ｡ｬｩＮ＠ ('/-(111. Ill. 266: -Nc\'c\'i. Ral':a. IV, :l(>5: SldclIki. jslnlll /)('I'I('fillr/c' .lfali rnlN, s. In: Aktan. ,1/ar/(,IIIC'rill ,\·lafiisii. S. :lX. Beda'i, 74 75 ｾＧＩ＠ AI\lan. n.g.c., s. :IX. A.-alllll ;\lallal"ll1ll1 (qitleri ｫｩｾｬ･ｲｮ＠ 172 inhisanna terkedilmeleri halinde toplum fertleri buyilk olyude darhk ve slkmtlya maruz kalacaktlf. Bu nedenle amlan madenlerden faydalanmada herkesin ･､ｩｬｭｾｴｦＮ＠ hakka sahip oldugu kabul su. ot. ｡ｴ･ｾ＠ Kaynaklarda bu ｧｏｲｕｾｵｮ＠ ･ｾｩｴ＠ delili olarak. "insanlann ye tuzda ortak oldugunu" bildiren ye daha once biryok kez zikredilen hadis ile Hz. Peygamber'in Ma'rib arazisini Ebyad b. Hammal'e ikta ettikten sonra. soz konusu arazinin, deyamh yenilenen bir tuz madenini banndlrdlgl itirazl uzerine yaptlgl 80 iktadan rUcu etmesi gosterilmektedir Bununla birlikte bir konusunda bazl bazl $afiiler 81 , ｧｯｲｏｾ＠ ｫｩｾｮ＠ . ozel mulkiinde ylkan aylk madenlerin hukuki niteligi aynhklan meydana Malikilerden Sahnun 82 ｧ･ｬｭｩｾｴｲＮ＠ Biraz sonra deginilecegi uzere, 83 bir riyayete gore Hanbelller , ye Zahiriler 84 ozel arazideki her ttirlO madenin, arazinin bir ciizti olarak arazi Malikine ait oldugunu kabul ederken, bazl $afii hukukyularca da ｰ｡ｹｬｾ､ｮ＠ razideki SIYI Hanbeli'lerin zahir ｧｯｲｴｩｾＬ＠ ozel a- madenlerin arazinin bir ctizti olarak ozel mtilkiyetin bir paryasl olmadlgl; aksine su gibi herkese ortak mubah nesnelerden oldugu yolunda kanaat ｳ･ｲｧｩｬｭｾﾭ dir 85 . Klasik Hanefi eserlerinde de mtilk arazilerde bulunan madenlerin mutlak olarak arazi sahibine ait oldugu belirtilmektedir. Bu htikme gore rnOlk arazilerdeki aylk madenlerin de ozel mtilk niteliginde oldugu ｡ｮｬｾ､ｭｫｴｲＮ＠ KatI madenleri arazinin bir ci.izti saymak mtimktin oldugu ic;:in katI aC;:Ik madenler iyin bu htikmu uygulamak tabiidir. Ancak SIYI aC;:lk madenler konusunda biraz kapahhk yardlr. Hanefiler petrol, zift, tuz gibi aylk madenleri suya klyas ederek yergiden muaf tutmakta ye gerekc;:e olarak da 80 ｇ｣ｮｩｾ＠ bilgi icrin bkz. Safi'i, 1.'1-0111, Ill. 265-266; EbG Ubcyd. el-EIIIl'lll. s. 350-351: MaycrdL 1.'1Ahklilllu ＧｳＭＯｬｦＨｩｮｾｹ･Ｌ＠ s. 247-248; Ebfl Ya . Hi. ･ｬＭａｨｫｴｩＱＯｵＧｳｮｾｶｹＬ＠ s. 235-236: Sirclzl. clｍｦｴｨ･ｾ｢Ｌ＠ L 556; Scrahs), el-Mebsii/. 11, 212; n, 216: ibll Kudamc. el-'\fllgni. V. 571-572; NC\'cvi, Ral';:a. IV. 365-366: Kasanl. Bedli'i. VI. 194; BlIhflll. ｋ･ｾ｜ｽｩＮＨ＠ 'I-kllu!'. 11. 224: Rcmli. Nihiiye/il'I-//IlIh/lie. V, 349: Haskcfi. cd-Diirrii'I-IIIl1hlnr. V. 278-279; YUllllS. cl-MilJ..)l:llC. s. 255. RI 8:' H3 Ma\'crdi, a.g.e., s. 248: Slrazl. axe .. I. 555: Rcmli. a.g.e .. V. 350. ibn ｒｩｾ､Ｎ＠ cl-A1l1kaddcllllil. I. 225. Eb!1 Ya Ti. a.g. C., s. 236: ibn KlIdamc. cl-A1ugnf. V. 573: a.mlr.. cl-Kii.fi, 11. ·08: BlIhilti. a.g.c .. IV. 189: Mcrd;lvi. cl-J/lsii.f. VI. 363. ibn Hazm. cl-,I/III1alld. V. XI-83. ｾｪｲ［ｩｺＮ＠ a.,!'.. c. I. 555: ibn KlId£lI11C. C'1-.IfuRlli. V. 573; a.mlf.. cl-KiiJi. 11. ·nx: Buhl'llI. a.g.c .. IV. IX!). Mcrd;id. ＱＮＬｾＨＧ＠ .• VI. 3().f. Aam/l .\lallar//1//1 (q"itlcri 173 bunlann hadisten otiirti (kanun geregi) herkese ortak mubah nesnelerden oldugunu belirtmektedirler 86 . Nitekim, mubah mallar konusu incelenirken aCYlklandlgl uzere Hanefiler ozel mulkteki sulan su aC;lsll1dan herkes i<;:in mubah kabul etmektedirler. Buna gore ozel mulkteki SIYl a<;:lk madenlerin de kaynagll1daki ye filizindeki maden a<;:ISll1dan Hanefilere gore ozel mulk kapsaml ､ｬｾｉＱ｡＠ tutulmasl gerekir. Ancak madenin yeri yani maden ocagl arazi Malikine ait oldugu iyin malik suda oldugu gibi ｢｡ｾｫｊｮｭ＠ kendi mulkune girmesine engel olabilir. 2- Gizli Madenler: a) Miilk arazilerde bulunan madenlerin, hukukc;ulann yogunluguna gore araZI sahibine ait oldugu kabul edilmektedir. Hanefiler lerden ｓ｡ｨｭｬｮＧｾ＠ 87 , Safiller 88 , Hanbelller 89 ye Maliki- gore, bir ferdin eyinde, bahc;:esinde, diikkanmda yeya ozel arazisin- de medfun bulunan kat! madenler, arazinin miitemmim ciizii (tamamlaYlcl paryasl) sayrlmakta ye araziye malik olan ｫｩｾｮ＠ ona tabi olarak madene de malik oldugu kabul edilmektedir91 . Miilk arazideki SIYl madenler konusundaki meycut ｧｯｲｴｩｾ＠ aynhgl yuka- nda ｺｩｫｲ･､ｬｭｾｴＹＲＮ＠ 86 R7 88 89 9) 91 Bkz. Serahsi, el-Mebsut, I1, 212, 216. Kasani, Bedii'i 11, 67-68; fun Nticeym, el-Bahr, Il, 253; Halebi, Maltekfi, J, 174; Haskefi, edDiin'ii'l-muhtiir, Il, 46; fun Abidin, Reddii 'I-!Iluhllir, Il, 46. s. 248; ｾｩｦＨｬｺＬ＠ el-Miihezzeb, J, 431; Remn, Nihiiyetii'lMaverdi, e/-Ahkamii ＧｳＭｵｬｴｩＯＱｾｶｹ･Ｌ＠ muhliic, V, 351. EbG Ya'la, el-Ahkfimii's-sulfiiniyye, s. 236; ibn Kudame, el-Mugnl, V, 572-573; Buhuti, ｋ･ｾｩｦｵ＠ 'l-kll1ii " n. 223; Merdavi, el-hn'iif, VI, 363. ibn ｒｩｾ､Ｌ＠ el-Mukaddemfrf, J, 225; ibn Ciizey, el-Kaviinln, s. 70; DllSflki, ｈｉｩｾｹ･Ｌ＠ I, 487; Ali Hafif, ･ＱＭａｩｬｫｾＺｶＬ＠ s. 292. Fahri Dcmir, "hie;:bir miictehid, kaynaklaki (filizindeki) cevher tizcrinde ne yer sahibi nc de bulan ie;:in miilkiyet hakklIldan soz etmcmcktedir" dcdikten sonra ･［Ｚ｣ｾｩｴｉ＠ mezheplcre mcnsllp biI1akull escrlere atIfta blllunarak. "bll eserJerin hepsinin, madenlcrin rakabe miilkiycli oJarak hie;: kimseye iktii edilcmeyeccginL bunJann. biitiin insanlann ortak olduklan miibah mallar 01dugunu bildirdigini" ifade etmektcdir (Dcmir. jsllim Hukukul1da ａＱｩ､ｫｾｶ･ｬＬ＠ s. 22 J). Ancak bize gore kaynaklar adl gce;:cn miicIlifin ｧｯｲｩｾｴｮ＠ teyit cdcr mahiyctte goziikmcmcktcdir. Nitckim, I11clindc mlltcbcr kaynakJara dayanarak ae;:lkJandlgl iizcrc, Malikilcr ､ｬｾＱｉ｡ｫｩ＠ 111czhcplcr gcncl olarak ozc\ Illiilktcki gizli madcnJcri. bagll blllllndllgu arazinin miitcmmim ciizii olarak mOlk sahibinin miilkiyetindc dcgcrlcndinncktcdirlcr. Hatta Malikilcrdcn bir ｧｯｲｩｾ＠ dc bu fikrc katlll11aktadlr. Gcre;:i. miicIlifin bll ｧＶｲｩｾ＠ ae;:lk 11ladcnlcr ic;:in bir dcrcccyc kadar gce;:crlidir. ama yukanda da bclirtildigi gibi bllnda ozc\ l11iilktcki ae;:lk madcnlcrin hiikmii konusunda yinc dc miictchillcr aras\1lda ｧｯｲｩｾ＠ aynllgJ lllC\,cuttur. Digcr taraftan ycrindc gOliilcccgi iizcrc madcnIcrin iktfll JIlcsclcsi ozcl llliilktcki dcgil daha e;:ok Illiibah arazi vc dc\'lct arazilcrindc bullln:lnlar ic;:in giindclllc ｧ｣ｴｩｲｬＱｾＮ＠ Kaldl ki. bu konucla cia Illaclcnlcrin tCllllikcn ikl:lllll cai/. gOflIlCYCIlIer ｾＧ｡ｮｬＱ､＠ bUllu kabul cclcn hllkuJ...r;lIlar da IIlC\·cut1ur. Islihsal cclilcn madcnin \'crgilclldirillllcsi \·c bu huslIstllki ihtilanar ayn bir kOlllldllr. Ka/1/11 ,\Jallar/ll//1 <'£':fit/cri 17-l AK bu esasl kabul ettigi gibt' Mecelle de "kirn ki bir yere malik olursa mafevkine ve rnatahtma dahi rnalik olur"9.l demek suretiyle rnUtemmim cUz lehinde genel ve mutlak bir hUkUm sevketmektedir, ｍ･ｾｨｵｲ＠ ｧｯｲｴｩｾ･＠ gore Malikiler, beytUlmale ait oldugu esaSllll rnadenler bulunduklan ＼［･ｾｩ､＠ ve ylktlgl yer neresi olursa olsun madenlerin ｢･ｮｩｲｳｾｬ､Ｎ＠ arzm Bu ekole mensup hukukyulara gore, mUlkiyetine bagb olrnaYlp tarn tersine, btitiin rnUslUmanlara ait fey hUkmUndedir. DolaYlslyla devletin hUkUm ve tasarrufu altmdadlr. Devlet ｢｡ｾｫｭ＠ bunlar Uzerinde kamu rnenfaatine en uygun ｾ･ｫｩｬ､＠ tasarrufta bulunma hakkma sahipti r95, b) Devletin ozel arazisinde (miri arazide)96 ylkan gizli madenlerin devlete ait 01dugu konusunda islam hukukyulanmn hemen hernen ｧｯｲｩＮｾ＠ Malikilerin ｭ･ｾｨｵｲ＠ ｧｯｲｴｩｾｕ＠ birligi vardlr 97 , Soyle ki, 98 zaten bUttin madenleri beytUlmale ait kIlmaktadlr Diger , rnezhepler de genel olarak madenler konusunda mUtemmim cUzU kaidesini uygulamaktadlrlar. Devlete ait arazilerin rakabesi beyttilrnale ait olduguna gore, buralarda medfun bulunan madenler de yine devletin olacaktlr. Devlet bunlan uygun ｩｾｬ･ｴｲｫ＠ karnu yaranna kullanacaktlr 99 ｾ･ｫｩｬ､Ｇ＠ , AK da mirl arazide maden ylkmasl hadisesini tasarruf hakkmm zayi olmaSI sebeplerinden biri ｳ｡ｹｭｬｾｴｲｉｏＬ＠ 93 9-1 95 97 AK md, 107, Mecelle md. 119-l ｇ｣ｮｩｾ＠ bilgi ic;:in bkz. Malik b. Encs, e/-Miide1'l'ene. I. 247, 249: ibn ｒｩｾ､Ｎ＠ e/-Mllkadde/llnl, 1. 225; Bad, e/-MUII/eka, n, 101-102; ibn Ciizcy, e/-Knviinln, s. 70; DusflkL ｈｮｾ｜ﾷｬＧ･Ｎ＠ 1, -lSG--l87; Ebft Zehra, e/-Ali/kiwe, s. 127-128; Ali Hafif, e/-Mi/kiwe, s. 292. miilkii olan arazi" dcyilllini kulibn Abidin bu nitcl'iktcki arazilcr ic;:ill "biitiin ｭｩｳｬｮｾ｣ｦ＠ lanlllakla vc buradaki madcnlcrill hiikl1liinc rastlamadlglI1I. faka! kcndi kanaatinin bunlarJlI tal1lanllI1In bC)iiillllalc ait klllIll1laSI gcrcktigi yolunda oldugunu bclirtmcktcdir. (Bkz. ibn Abidin. Redda '/-JIIuhtnr, H, 44). AYIlI tabiri kullanan ibn Ciizcy isc bu arazilcrin zorla (anvctcn) vc sulh bll ycrlcrdcki l1ladcnlcrin bir ｧｯｲｩｾ｣＠ gorc fctyoluyla (sulhcn) fcthcdilcn ycrlcrdcn ｯｬｵｾｴｧｮＬ＠ hcdcnlcrc, bir ｧｯｲｩｾ｣＠ gorc dc ,oc"lct ｢｡ｾｫｬＱｮ＠ (dcvlctc) ait oldugullu bildirmcktcdir (ibn Clizcy. £'/-l\a\'(111 Ill. s. 70). Ebfl Zchra. a.p,.c .. s. 128; Abbfldi. c/-Mi/kiyyc. I. J48: Yunus, ｣ＯＭａｉｩｫｾＺＧｃＮ＠ s. 25J. ibn ｒｩｾ､Ｎ＠ n.g.c., I. 22-l-225: Biici. n.g.!' .. 11. IOL Dusilk1. a.g.£' .. I. -l86--lX7. Salii. ('/-('/1/. Ill. 268; ibn Abidin. n.g.c., 11. 4.1: Ali Haydar, ,Ycrh-i j.:nllrl/l-i ,·INi:[. s. J(,l); Atlf Bc.\'. ,·lrn::i I\alllllllln/l/c-i ＯｉｩｬＨｾＧＬｹ｣ｲｨＮ＠ S. )41; Ali Halif. a.,I!..c .. s. 29J. Bb.:IA" md. 107. Yonllll ic;in bb.. Ali Haydar. n.g.c .. s. :no. /.:al1lll lIlallannlll (,c:fil/cri 175 c) Mevat arazideki madenlere gelince, bilindigi uzere mevat arazi hukuk<;ulann c;:ogunluguna gore mubah yani sahipsiz arazidir. Maliki'ler sahipsiz arazideki madenlerin mutIak olarak devlete ait oldugunu kablll etmektedirler me\'at arizdeki madenler mubahtlr lO kurulmayacagl konusunda birtakIl1l ::. ｹｯｧｵｮｬ｡ｾＱｫｴ､ｲＮ＠ . Diger mezheplere gore Ancak bunlar uzerinde ozel l1lulkiyetin kllrulup ｧｯｲｵｾ＠ ｧ･ｨｮｩｾｴｲＮ＠ aynhklan l1leydana me\'at arazideki gizli madenlerin ihya ve ikta gibi selesi uzerinde lO1 ｩｾｬ･Ｑｲ＠ ｔ｡ｲｴｬｾＱＬ＠ konu olup oll1layacagl l1le- Bu yUzden konunun aydmlatJll1laSl ic;:in mevat arazi- deki madenlerin ihya ve iktasmm l1li.imkun olup ohnadlgml incelel1lekte yarar vardlr. i03 Malildler, sahih kabul edilen ｧｯｲｵｾ･＠ gore $afiiler , iki ｧｯｲｵｾｴ･ｮ＠ daha zahir olal11i04 na gore Ranbelller gizli madenler uzerinde aC;:lk madenlerde oldugu gibi ihya ile ozel mUlkiyet kurulmasml kabul etmemektedirler. Yukarda bin;ok kez belirtildigi uzere ｭ･ｾｨｵｲ＠ ｧｯｲｵｾ･＠ gore Malikiler, butUn madenler ic;:in devlet mulkiyeti kuralul1 tedirler. Madenlerin ihyasml kabul etmeyen $afii ve Hanbell hukukc;:ular ise ｾＶｹｬ･＠ ｩｾｬ･ｴｭｫﾭ ｧｯｲｵｾｬ･ｩｮ＠ bir gerekc;:eye dayandlrmaktadlrlar: Mulkiyetin sebebi olan ihya, bir yerin yapIlan ｩｾｬ･ｭｮ＠ tekranna ihtiyac;: duyull1layacak ｾ･ｫｩｬ､＠ imar edilerek istifadeye ･ｬｶｲｩｾ＠ getirilmesi demektir. Gizli madenlerin C;:lkanlmasmda yapJlan ｩｾｬ･ｭＬ＠ etmek olup, madenlerden her ne zaman yararlamlmak istense bu hale kazmak ve tahrip ｩｾｬ･ｭｮ＠ tekrar edil- l1lesi gerekmektedir. DolaYlslyla yapllan ｩｾ＠ ihya manaSl ｴ｡ｾｬｭｫ､ｲｩＰＵＮ＠ $afii ve Ranbeli mezheplerine mensup hukukc;ulann bir klsml tarafmdan ileri surulen ikinci ｧｯｲｴｩｾ･＠ gore ise, mevat arazideki gizli madenler uzerinde ihya ile ozel l1lulki- yet hakkl kurmak mUl1lkundur. Bu ｧｯｲｵｾ＠ taraftarlanna gore, sahipsiz yerlerdeki gizli madenler mevat arazi hukmundedir. Bunlardan istifade de tlpkJ mevat arazinin ihyasmda oldugu gibi ancak bir emek ve ｭ｡ｳｲｦｫｾｬｨｧ＠ 101 ｉｾ＠ ｧ･ｲ｣［ｫｬｾｭｴ､ｩｊＰＶＮ＠ Bad, c/-Miil1fckii, 11, lO1: ibn ｒｩｾ､Ｎ＠ cl-Mllkaddcmiif. I, 224-125; ibn Ciizcy, cl-/.:al'(//lII1. s. 70: Dus(iki. ｬｊｩＺｾﾷｉＧ｣Ｎ＠ I, .t.87: ｈ｡ｲｾｩＮ＠ ｛ＡｩＺｾﾷｉｃＮ＠ 11. 208: Ebtl Zchra. el-Milkiyvc. s. 129. . Sirazi. cl-Mahe::::ch, I. 556: Scrahsi. cl-Akhsiif, 11. 212. 217: Ibn Kudamc. CI-;\/IIf!.II1. V. 572573; ibn Abidin. Rcddii'I-lIlllhf(/I', 11. H: EbfJ Zchra. a.J.!..c .. s. 129. 135: Ali Hafif. cl-:\/ilkil'l'C'. s.293. ](>1 I"'> I'" Sirazi. a.gc .. I. 556: Nc\'c\-J. Ral'::a. IV. 366: Rcmli. ,h,'ihiiyC'fii 'I-mullfiic. V. 351. ibn Klld,ill1c. cl-Mul',ni. V. 572: Buhtl!i. j':q}n./Ii 'I-kllla '. IV, 188. Safii. cl-(III. Ill, 266-267: Sir{d. a.g.c .. I, 55(>: ibn Kudamc. a.p,.c.. V. 572. Sir;lI.i. a.g.c .. I. 55(>: ibn Kud;IIIlC. a.,!.!.l'., V. 572: Remli. a.g.l' .. V. 351. Knmu .\/n/lnrmm ('q'itlcri Gizli madenlerin ihyasml calZ gorenler bunlann deylet . ｫｩｾｬ･ｲ＠ ik1:a edilmesini de ｭ･ｾｲｵ＠ saymaktadlrlar lO7 ｢｡ｾｫｮｉ＠ tarafmdan ozel Buna ｫ｡ｲｾｬｉ＠ , ｧｯｲｩｾ＠ ihyasml caiz gormeyenler bunlann ik1:aSl konusunda 176 amlan madenlerin aynhgma ､ｩｬｾｭ･ｲＺ＠ Safil ye Hanbel'i mezhebine mensup bazl hukukyular gizli madenlerin iktasll1l da ｭ･ｾｲｵ＠ gormemektedirler. Onlara gore, gizli madenlere biltiln insanlann ihtiyacl yardlf. DolaYlslyla bunlar herkes iyin ortaktlr Malikller 109 , sahih ｧｯｲｩｾ･＠ ｾｩｬｮ･Ｑ＠ 108 , gore Safiller llO ye Hanbe1l1erin zahir kabul edilen gorii- gore ise, milbah arazideki gizli madenlerin deYlet ｢｡ｾｫｭ＠ ｧ｢ｲｩｬｾ＠ izdiL Bu birtaklm ｩｾｬ･ｭｲ＠ denleri ozeI ｩｾｬ･ｴｭｳｮＬ＠ taraftarlan, bu tilr madenlerin tarafindan iktasl caherkesin ｢｡ｾｲｭｹ｣ｧｬ＠ ｫｩｾｬ･ｲｮ＠ ye bilyilk sermayeye ihtiyay gbsterdigini; bu yilzden de bu tilr maｩｾｉ･ｴｭｳｮ＠ terketmenin diger fertlerin aleyhine oImayacagml ileri silrmektedirIer. Onlara gore, Hz, Peygaber'in (s.a.) Bilal b. Haris eI-Milzeni'ye (La.) Kabeliyye madenini ikHi etmesi ll2 kendi ｧ｢ｲｩｬｾｉ･ｮ＠ deIiI ｴ･ｾｫｩｬ＠ Diger taraftan maden iktallll caiz gbrenler de deylet ifade edip etmedigi hususunda fikir aynhgma oldugunu; lehine ikta edilen ｫｩｾｮ＠ ､ｩｬｾｭ･ｲＮ＠ ｢｡ｾｫｮｭ＠ etmektediL bu iktamm temlik Bir klsml bu iktam temlikI madenin rakabesine malik oldugunu ye bunlar ilzerinde diger mallanndaki gibi mulkiyet hakkmm ｢｡ｨｾ･ｴｩｧ＠ biltiln tasarrufyetkilerine sahip bulundugunu, bldilkten sonra da yarislerine intikal ettigini savunurken; diger bir kIsml yapllan iktam irfiikI oldugunu, yani temlik ifade etmeyip madenden belli silre bncelikle ｩｾｉ･ｴｭ＠ 10; lOll 1(1) 110 I11 112 11, ye yararlanma hakkl ihtiya ettigini ileri ｳｩｬｲｭｾ･､ＳＮ＠ Bkz. Sin'izi, el-Milhe::::eb, I, 558; NcycyJ. Rnv::a, IV, 367. Mavcrdl, el-Ahknmii ＧｳＭｵｬｮｾｉＺＩ･Ｌ＠ s. 248: Ebfl Ya'la, el-Ahkamil's-slIlInniyye, s. 236: Sirazi. n.g. e., I, 558; NcvcvI, a.g.e., IV, 367: ibn Kudamc, el-MlIgl1f, V, 572; BuhfIll. ａ･ｾｈｬｩＬ＠ 'I-klna '. IV, 188. ibn ｒｩｾ､Ｎ＠ el-Mllkaddemal. I, 224-225: Bad, el-;\liinleka, I, 101: Dusflk'i. IJn:ji,l'e, I. 487: ｈ｡ｲｾｬＮ＠ ｉｊｮｽｾｬＧ･Ｌ＠ IJ, 208. M avcrdl. " a.g.c., s. 248: ｾ｜ｲ｡ｚｬＮ＠ " n.gc .. I. 557-558: NcvcvI. Ral'::a. IV. 367: a.mlr.. cl-;\/ecmft '. XVI,147. ibn Kudamc. a.g. e.. V. 572: Buhflll. a.gc .. IV. 188. Malik b. Encs . .1/al'alla '. Zcknl 3: Ebfl Da\'lld. imarc. 36: Eb!l Ubcyd. cl-HIIIl'nl. s. 348: Yahya b. Adcl11. el-Ilarnc. s. 29..,: DaYlldl. cl-Ell/I'M. 52. 56. ｾ｡ｦｩｊＮ＠ dJ·III. Ill. 26(): Ma\·crdl. n.g.c., s. 248: ibn ｒｩｾ､Ｎ＠ a.g.e .. I. 225: B;kL a.g.('" 11. 101: Dllsllki. a.,I.!.('., I. ..,87: ｈ｡ｲｾｩＮ＠ a.g.C'" 11. 208: Halis ｅｾｲ｣Ｎ＠ ＬｾＧ｣ｲｨＭｩ＠ Kalliill-i :Irn::i s. IX. I-:amll .\/allarll1l11 ('c,'it/cri 177 Klasik Hanefi doktrininde dogrudan dogruya madenlerin ihyasl ve iktasmm bir konu olarak ｩｾｬ･ｮ､ｧ＠ rastlamlmamaktadlr. Ancak kullamlan ifadelerden, onlann da gizli madenlerin ihyasl ve iktasma kural olarak ｫ｡ｲｾＱ＠ olmadtklan ｡ｮｬｾｴＡｭｫ､ｲｉＱＴＮ＠ Nitekim Hanefi kaynaklarda su, tuz. petroL zift gibi aC;lk madenlerin bulundugu arazilerin iktasl11l1l kesin olarak caiz olmadlgl belirtildigi halde ll5 gizli l11adenler ic;in boyle yasaklaYlcl bir hukum yer almamaktadlr. Diger taraftan biraz once aC;lklandlgl uzere Hanefiler ozel arazideki madenleri kural olarak arazi sahibinin kabul etmektedirler. Buna gore ihya ve ikta yolu ile ozel mUlkiyete gec;en yerlerdeki l11adenlerin de mutemmim cuz kaidesine gore 0 yerin malikine ait olmasl gerekir. Bununla birlikte Ha- nefi l11ezhebine l11ensup bazl hukuk<;:ulann, madenlerin iktasl11l11 caiz olmadlgll11 ima eden bazl ifadelerine rastlamlmaktadlr ki, bunlan mezhep lann ｾ｡ｨｳｩ＠ ｧｯｲｕｾｵ＠ degil de bu hUk.llkc;u- kanaati olarak degerlendirmek daha dogrudur ll6 . d) Metruk araziye gelince, klasik kaynaklar madenlerin mulkiyeti aC;lsllldan metruk araziyi ayn bir arazi ｹ･ｾｩ､＠ olarak zikretmeyip muhtel11elen mubah arazi kapsamlll- da degeriendirmektedir. AK ise metruk araziyi mustakil bir arazi ＼［Ｚ･ｾｩ､＠ olarak sayarak, buradaki madenlerin de mevat arazidekinde oldugu gibi -vergisi odenmek bulan ｫｩｾｹ･＠ ait oldugunu ll7 ､･ｲｰｩｾ＠ ｾ｡ｲｴｬｹＭ . etmektedir 1l8 . Bu a<;:ldan AK'na gore madenler a<;:l- smdan l11evat arazi ile metruk arazi arasmda bir fark yoktur. 114 115 Bkz. Kasani. Bedii 'i, VI, 194; Halis ｅｾｲ･ｦＬ＠ ,5'erh-i Kiin£m-i Ar6zf, s. 18. Bkz. Kasanl. a.g.e .. VI, 194; Haskefi, ed-Dtirrti '!-llIuhtar, V, 278-279; ｫｲｾＮ＠ Abbiidi, e/-Mi!kiyye, I, 357. 116 117 Serahsi ｾｯｹｬ･＠ bir ornek vermektedir: "Bir ｫｩｾＬ＠ devlet ｢｡ｾｫｮｬ､＠ bir madeni (iktii olarak) alsa ve bu maden oeaglllda iieret ｫ｡ｲｾｬｨｧ＠ ｩｾｹ＠ ｹ｡ｨｾｬｦｓＬ＠ ｩｾｹｮ＠ iierelini yiiklendigi ｩｾｮ＠ iSlihsal ediolur. <;iinkii ｩｾｹｬ･ｲｮ＠ yapllgl ｩｾ＠ ｩｾｶ･ｲｮ＠ kendisi ｹ｡ｰｮｬｾ＠ len maden -yergisi hariy- ｩｾｶ･ｲｮ＠ saYlhr. Fakat ｩｾｹｬ･ｲｮ＠ aylll madende ｩｾ｜Ｇ｣ｲ･ｮ＠ lalimatl olmakslZln gidip ｹ｡ｨｾｭｬｮ＠ durumunda elde edilen madcn -vergisi ､ｩｾｬｫｴ｣ｮ＠ sonra- ｩｾｬ･ｲｮ､Ｎ＠ Zira madeni ele ｧ･ｾｩｲｮ＠ onlardlr. <;iinkii yatagllldaki maden kaynak niteliginde ortak miibahlardan olup bu gibi ｾ｣ｹｬｲｩ＠ dc"'el ｢｡ｾｫｬＱｮ､＠ (iklii olarak) kabul ctmek sahih dcgildir (Bkz. e/-Mebslil, II, 217). Hiiseyin 1\ail Kubah. AI-: ilc bu kanunun kaynagl saytJan e!-Ma!lC'kri'da, madanlcr konusunda csas ilibariyle l1liitcmmim eiiz sislcmi bcnimscndigi haldc I1lcval vc I1lclruk arazidcki madcnolarak dcgcrIcrdc "sahipsiz mal" sislcl1linin uygulandlgllll bclirlcrck bll durlllllll bir ｹ｣ｬｩｾｫ＠ lIliilkiyCli (rakabcsi) dc\'IcIC Icndinncktcdir. Zira ona gorc. mcval vc I1lclmk arazilcrin ｾｉｰｬ｡ｫ＠ aillir \'C miitcll1lllim eiiz sislcminc gorc bu arazilcrdcki madcnlcrin dc ylplak miilkiyclc lI1alik olan dC\'lclc ail ollllasl gcrckir (8kz. Kubalt. "Eski Mc\,zlIallllllz vc Madcn Miilkiycli". s. S07 \·d.). Fahri DClllir dc bll fikrc ｩｾｬｲ｡ｫ＠ clll1cklcdir (8kz. DCll1ir. is!rim IflllilllilllU/17 Miilkiycf, s. 222). Aneak bizc gorc daha ｢｡ｾｬｮ＠ halah bir \'arsaylll1 iizcrinc kurlllan bll dcgcrlcndirmc isabClli dcgildir. Soylc ki. bclirtildigi H/crc Kllbalt bll yarglya. mc\'al \'C mclrllk arazinin ｾｉ｝Ｉｬ｡ｫ＠ lIliilkiyclinin Icmcldc dc\'lclc ail oldllgll \,arsaYll11lndan yiiriiycrck \·arnlakladtr. Oysa ycrindc 1\.0111/1 Ancak biz bu iki arazi ｣［･ｾｩ､ｮｫ＠ uzere, mevat arazideki madenler ＭａＮｾｮ｡＠ ｴ｡ｾｬｉｮｫｹｺＮ＠ ｾｯｹｬ･＠ esas kural olarak mubahtlr ve ihya ve ikta gibi ｧ･ｮｩｾ＠ ｩｾｬ･ｭｲ＠ ｴ･ｾｫｩｬ＠ ki, az once aC;lklandlgl eden Hanefi mezhebine gore deozel mulkiyete gec;ebilir. Buna anlamda mubah mallar kapsammda sayIian metruk arazi ise esas itibariy- le kamu mahdlr ve kamu mallanmn mubahhfp, herkesin bunlardan serbestye ve ｾ･ｫｩｬ､＠ 178 madenlerin hukuki niteligi konusunda bazl nok"talarda farkhhklar bulundugu kanaatini ｫ｡ｲｾｬｴ＠ J\!nl/nrm/IJ ('c:fit/cri ･ｾｩｴ＠ yararlanma hakkmm varhgml ifade etmektedir. Y oksa, mevat arazinin aksine prensip olarak bu mallar uzerinde herhangi bir bic;imde ozel mulkiyet kurulmasl imkanslzdlr. Metruk arazideki madenlere de bu aC;ldan bakmak gerekir. Yani, bu mad enlerden herkes serb est ve ･ｾｩｴ＠ mesi ya da ｢｡ｾｫｬｮｭ＠ ｾ･ｫｩｬ､＠ yararlanabilir ancak bunlann ozel mulkiyete gec;- yararlanmasml onleyici tarzda·tekelci kullammlara tahsis edil- mesi kanaatimizce dogru degildir. Metruk arazideki madenleri arama ve ｩｾｬ･ｴｭ＠ kmm silreli olarak ozel ｧｩｲｾｭ･＠ hak- verilmesi meselesi de, kamu malIannda gec;erli olan ikta-i irfak (ozel yararlanma) muessesesinin genel kurallan c;erc;evesinde c;ozumlenmelidir. e) VakIf arazide ylkan madenlerin de -mutemmim cilz kaidesi kabul edildigi takdirde- araziye tabi olarak vakIf niteliginde olmasl gerekir ll9 . Her ne kadar ibn Abidi'n'in eserinde, sahipsiz ve ihrazl milmkiin olmasl dolaYlslyla vakIf arazideki madenlerin onu bulan ｫｩｾｹ･＠ ait olmasl gerehigi kanaati belirtilmekte ise de dogrusu bu madenlerin vakfa ait olmasldlr. Zira vaklf arazileri sahipsiz degil, vakIf hukmi ｾ｡ｨｳｩｹ･ﾭ tinin mulkiyeti altmdadlr l20 . Kitekim AK da sahih vakIf niteligindeki arazide zuhur eden madenlerin vakfa ait oldugunu aylk bir ｾ･ｫｩｬ､＠ IIX \19 1211 ince!cndigi iizere aksi kanaallcr bulunmakla birlikte baskm olan vc bizil11 dc tcrcih cttigimiz ｧｯｲｩｾＬ＠ gcrek mcvat gcrekse I1Ictmk arazinin dcylctin miilld)'ctindc dcgil hiildim vc hlsarl"Ufu altIIlda oldugudur. DolaYlslyla hcr iki arazinin dc <;:Iplak l11iilkiyclinin dcdctc ait oldugu ｧｯｲｩｾ＠ cn azmdan ittifakla kabul cdilcn bir ｧｯｲｩｾ＠ dcgildir. Bu ncdcnlc kanaatil11izce, gcrck /IK gcrcksc onun kaynagllll ｴ｣ｾｫｩｬ＠ cdcn l'/-.'.!ii/(ckn kcndi sistcmi vc l1lantlgIIla gorc tutarltdlr. Bkz. AK md. 107. Ali HafiC ｣ＱＭｍｩＯｫｾｉＺＧＨＬ＠ s. 293. Al i Hayda r. .)'l'rh-i Knll[/II-i A I"(i:i, s. ｾ＠ 7()- ｾ＠ 71: Allf Bcy, ,·1 m:i ;:n/11l/lIlnll/c-i Iliillln.l'lIl1l1 .yaM. s. ｾＭｬＮ＠ I cl hukme ｢｡ｧｬＱｾｴｲＲＮ＠ ,.If.: md. 107. A-a/1//ll\jallarll1l11 (c!fit/cri Buraya kadar madenlerin klasik doktrinde nasIl ele almdlgl tetkik bu aC;:lklamalar Ｑｾｬｧｭ､｡＠ ･､ｩｬｮｾｴｲＮ＠ 179 Simdi konu ile ilgili bazl degerlendirmeler yapmak faydah olacaktlr. Klasik kaynaklardaki tariflere gore aC;:lk madenler, halihazlrda kamunun dogrudan dogruya yararlanmakta bulundllgu, ozel ｫｩｾｬ･ｲｮ＠ inhisanna terkedildigi takdirde ondan faydalanmakta olan fertlerin slkmtlya ､ｵｾ･｣ｫｬｲｩ＠ herkese aC;:lk madenlerdir. AllIlan tarifi ye ozellikleri dolaYlslyla aC;:lk madenlerin bizim sistemimize ye kriterlerimize gore kamu mallanndan saytlmasl gerekmektedir. Ancak burada bir husus a<;:lklanmaya ihtiya<;: gostermektedir. Tabii ozelligi itibariyle a<;:lk madenler talllmmm kapsamma girdigi halde ｹ･ｲｬｾｩｭ＠ merkezlerinden uzak olmasl ya da kolay ｩｾｬ･ｴｭｳ＠ nedeniyle halkm halihaZlrda dogrudan dogruya istifade etmedigi madenler de yine kamu mall niteligin-de ozel miilkiyet yasagma dahil midir? Kanaatimizce bu nitelikteki madenlerin diger a<;:lk madenlerin hukmiine tabi tlltulup mutlak olarak ihya ye ikta kapsaml tulmasl yerinde degildir. imam Safil'nin ｧＶｲｩｾｵ＠ ､ｬｾｭ｡＠ tu- de bu konuda bizi desteklemektedir. Ona gore, a<;:lk madenler sllllfina girdigi halde, ｩｾｬ･ｴｭｳ＠ ozel emek isteyen, herkesin kolayhkla istifade edemeyecegi madenler, ozel miilkiyet konusu olabilirler. Ornegin tuz madeni a<;:lk madenler statlisiinde oldugu halde, elde edilmesi ye mamul hale getirilmesi i<;:in hafriyat ye tasfiye gibi ikta edilmek suretiyle ｩｾｬ･ｴｲ｢｜ＲＮ＠ ｩｾｬ･ｭ＠ ihtiya<;: gosteren tuz yataklan, ozel Safil hllkuk<;:ular bu nitelikteki madenleri a<;:lk madenler ile gizli madenler arasmda ayn bir statude degerlendirmektedirler ekolune ait eserlerde de bu konuya aylll tarzda ｹ｡ｫｬｾｉ､ｧ＠ Esasen bu ｹ｡ｫｬｾｭＬ＠ goriilmektedir S6zgelimi, klasik kaynaklarda slYlhk ye arkasmm ｫ･ｳｩｬｭｾ＠ ＼［Ｚ･ｾｩ､ｮ＠ 12·1 ｉｾＧｩ＠ 124 . Hanbell . uygulamak mi.imkiindur. olmasl ozelliginden do- laYI suya klyas edilerek aC;:lk madenler arasmda zikredilen petrol ＱｾＳ＠ 123 klasik kaynaklarda a<;:lk maden niteliginde kabul edilerek onlara ozgii hukumlere tabi tutulan pek<;:ok maden manada petrol istihsaline ｫｩｾｬ･ｲ＠ ･ｬｶｲｩｾ＠ 125 -ki, bunlan modern olmayan SIZlIltl halindeki asfalt yataklan olarak an- $;ilil, cl-Om, Ill, 266: Ncvc\"1. Rav::a, IV. 366: Rcmll. Nilu7yctn '/-mllhlflc. V. 350. $cbrcllllcll isi. /l ｲｩＺｪｾｶ･Ｎ＠ V. 350. Bkz. ibn KlIdfllllc. c/-.\fllf,l1i. V. 57-l: Mcrd;hi ｣ＱＭｪｬｳｾｲＮ＠ VI. 363. Bb.. $alii. ｡ＮＬｾ｣＠ .. Ill. 266: Mavcrdi. c/-,·Ihkflmii ＧｳＭｬＯｉｲｩｮｾｶＨＬ＠ s. 2-+7: Ebfl Ya'lfl. c/-//likrimii'sｓｉＯｬｦｾＧＨＬ＠ s. 235: $Ir{lli c/-:\fii!Jc:;;:ch. I. 556: Scrahsi. c/-;\!chsul. 11. 211: Kas:tnl. /kt/rI'i. 11. (l7: VI. 19-1: ibn KlIdflmc. ｡ＮＬｾ｣＠ V. 571: Nc\·cyi. a.f.!,.c .. IV. 365: Haskcli. ct/-/hil'l'ii '/-lIll1hlrll'. 11. H: V. 27X. Aamll .\Jal/arlllln ﾫＨＧｾｩｴｉｲ＠ 180 lamak daha isabetlidir126 - esas itibariyle yerin derinliklerinde birikmekte ve sondajla Ylkanlmaktadlr. istihsali iyin de buytik yaplt emek ye sermaye gerektirmektedir. DolaYlslyla imam Safii'nin tuz misalini buna da uygulayarak bunlann ozel ｫｩｾｬ･ｲ＠ ikta l27 Bu ｹ｡ｫｬｾｭＬ＠ ozellikle bugun iyin a91k mad enedilebilcegini soylemek mlimk[lI1dur cs problemine buytik ol9ude yozum getirecektir . lerin ｩｾｬ･ｴｭ＠ Aynca hatlrda tutmak gerekir ki, kimi hukukr;ular kamu malt hlikmlinu yall1lzca ozel araziler ､ｬｾｭ｡ｫｩ＠ ar;lk madenler ir;in uygulamaktadlrIar. Zira yerinde deginildigi lizere, bazl hukukyulara gore, ozel arazide r;lkan ar;lk katl -kimine gore SIYI da dahilmadenler araziye tabi olarak arazi Malikinin mlilkti saytlmaktadlr. Gizli madenlere gelince, birtakIm farklt egilimler gozardl edildigi takdirde mezheplerin bu konuya ｩｬｾｫｮ＠ ｧｯｲｴｩｾｬ･＠ genel olarak ｾｵ＠ ｾ･ｫｩｬ､＠ ozetlenebilir: Hanet!, Safil ye Hanbell mezhebine gore gizli madenler yaplsl itibariyle arazinin bir ctiztidtir ye bundan ottirti mtilkiyet rejimleri itibariyle de bulunduklan arazinin htikmtine tabidirIer. Yani bunlar duruma gore, ozel mal, deylet malt, mtibah mal, kamu malt, ya da yaklf malt olabilirIer. DolaYlslyla gizli madenler tizerinde kural olarak ozel mulkiyet kurulmaSI mtimkilndtir. Malikller ise bu konuda farklt ､ｴｩｾｮｭ･ｫｲｬＮ＠ Onlara gore, ma- denIer bulunduklan arazinin mtilkiyetine baglt degildir. Tam tersine, ylktlgl yer neresi olursa olsun her tine en uygun ｾ･ｫｩｬ､＠ ｲ［･ｾｩｴ＠ maden beytillmale ait olup idare bunlar tizerinde kamu menfaatasarrufta bulunma yetkisine sahiptir. Anla!?llacagl tizere ｫｩｾｬ･ｲｮ＠ gizli madenlerden ferdi olarak ye re'sen yararIanmalan oldukr;a zordur. Bu nedenle de dar ye teknik anlamda kamu mallan kategorisinde yer almalan imkanslz gozukmektedir. Zaten isHim hukukr;ulannm yogunluguna gore bunlann ihyalikta gibi ｩｾｬ･ｭｲ＠ konu olmasl ye tizerIerinde ozel mtilkiyet kurulabil- mesi de bunlann kamu mail stattisilnde degerlendirilmedigini gostermektedir. ｉｾ＾＠ I :s \lutj'i, Tc/.;mi/clii 'I-.\/ccmlt', XVI. 148: Aktan, Afadclllcril1 Slaliisii, s, 32, Aktan, a.g.c., s. 32, Pclrolii. bir cncrji kaynagl olmasl dolaylslyla "atc(c klyas cdcrck ozc\ Illiilkiyct slIurlan ､ｬｾｉ｡＠ tutan ＼［｡ｧ､ｾ＠ ｹ｡ｫｬｾｉＱｲ＠ da rastJallllmaktadlr (BkI.. Aktan, a. c., s. ,1:\-44). ｋｲｾＮ＠ AktaIl, a.c., s. 40. Aamu Jlallar/lllll Bununla birlikte bugiin karadan ye denizden ylkanlan her ｹ･ｾｩｴ＠ ﾫＨ｜ｾｩｴＯ｣ｲ＠ 181 maden sanayide, askeri savunmada ye diger biitun sahalarda kulIamlmakta; adeta zenginligin, yenilenmenin gostergesi saYllmaktadlr. Bu durum aralannda istisna blrakmayacak ｾ･ｫｩｬ､＠ hepsinin stratejik maddeler arasma girmesini gerekli kJlmaktadlr129 Bu yiizden giinlimiizde madenlere ｩｬｾｫｮ＠ duzenlemelerde genelIikle "deYletyilik" sisteminin egemen oldugu gOri.ilmektedir 130 . isHim hukuku aylsmdan da ozeIlikle gizli madenlerin hukuki statiisiinii -klasik doktrindeki ｧｯｲｩＮｾｬ･＠ ｬｾｧｭ､｡Ｍ yeniden gozden geyirmekte fayda vardlr. Bize gore, ister teknik anlamda kamu mal! sayIlsm ister sayIlmasm butiin madenler, bugunku sosyal, ekonomik ye stratejik onemleri nedeniyle medeni hukuk hukumlerine bagh ozel mi.ilkiyet duzeninin ､ｬｾｭ｡＠ blraklhp, kamu mallannm sahip oldugu koruma ayncahk- lanna sahip kIimarak, onlara deyletin deylet olmak niteligi ile eli altmda tuttugu mallar diizeni iyinde yer yerilmelidir ｬ｡ｾｴｦｭｳ＠ l3l . Bu amayla ozel miilk niteligindeki madenlerin kamu- da gundeme gelebilir 132. Bununla birlikte ｾ｡ｲｴｬ＠ gore, arama ye ｩｾｬ･ｴｭ＠ hakkI -her tiirlu gozetim ye denetim yetkisi deylete ait olmak kaydlyla- belli bir sure iyin geryek ye tiizel ｫｩｾｬ･ｲ＠ deyredilebilir. Nitekim ｹ｡ｧ､ｾ＠ islam hukukyularmm yogu da madenler konusunda "deyletyilik" ilkesinin benimsenmesi temayiiliindedirler 129 130 131 132 133 . Bu Adah, "Tiirkiye'nin Petrol ve Madencilik Kesiminde Zekat Potansiyeli", Turkiye'de Zekat Potansiyeli, s. 69. 1982 Anayasasl, 168. maddesi iIe tabii servet ve kaynaklann devletin hukiim ve tasarrufu altm4.6.1965 tarihli ve 3213 SIYlh "Maden Kanunu"nun 4. madda oldugunu hiikme ｢｡ｧｬｭｾｴｲＮ＠ desinde de. "madenler devletin hiikiim vc tasarrufu altmda olup i<;:inde bulunduklan arZlll miilkiyetine tabi ､･ｧｩｬｲｾＧ＠ hiikmii yer almaktadlr Ｈｇ･ｮｩｾ＠ bilgi i<;:in bkz. Gnar, Mare Hukuku, 11, 1372 vd.: Kubah, "Eski Me\"Zuat1l11lZ vc Maden Mtilkiyeti", s. 806-807; Duren. Mare Hllkuku, s. 95-96: ｋｬｦ｢｡ｾＬ＠ Dev/et Mallan. s. 24-25: GiritIi-Akgiiner, Mare Hukuku, s. 37-38). Slddlki vc Aktan'lIl da hakh olarak dikkat <;:cktikleri gibL tcknik imkanlann sagladlgl ｩｾＱ｣ｴｭ･＠ kolayhklan sayesinde madenIerin kazandlrdlgl milli zcnginligin bazl fcrtIerin tckclindc topmilli ekonomiye zararh 0lanmasl miilllkiindiir. Diger taraftan planslz ve hlldlltSllz bir ｩｾｬ･ｴ｜Ｑ＠ labilir. Hatla bazen bir llladenin belli bir donemde ｩｾｉ･ｴｬｭｳ＠ milli menfaatlere daha lIyglln ､ｩｾ･｢ｬｲ＠ (Slddlki, Del'/£'/indc Ala/i rapl, s. 132-133: Aktan, Afadcn/crin ,c;,'tatiisii.-s. 58). ｋｲｾＮ＠ Slbiii. i\/clililll. s. 356-357: Slddlki, a.g.e., s. 133: Aktan, a.g.e., s. 61. Ozel mUlkteki madenin deylet eliylc ｩｾｬ･ｴｨｮ｣ｳ＠ soz kOllllSlI degilsc, ｾ｡ｲｴｬｮ＠ haiz olmak kaydlyla ｩｾｬ･ｴｭ｣＠ teklili oncclikIc arazi sahibine yapd mahdlr (Aktan, a.g.e., s. (1). es-Sadr, ikti.\"(ldllllli, s. 479 \'d.: Nebhan, ('/-illiclihll'/-C(,I/Ilif, s. 250-25 I: Kahr. "cl-Kitflll'l,immi 'l-iklisiid1... ", s. 117-118: Slddlki. a.!!,- (' .. s. 132-134: Fencer!, "cl-isl;'im yc 'I-Illilkiyyctii '1miil.dc\'icc ... ", s. 110: Af/;lllIrrahlllan, Ecol/olllic /)octril/('s (!( is/alii, 11. 1()5: Aktan, n.g.('., S. 5() ,d .., HatcllIi, ishllll :lpslI/dnll Ｌ｜ＧｯｾＨ､ｩＺｉ＠ s. 194. Kamu .\fallarl1ll1l (qitleri ｹ｡ｫｬｾｴｭＬ＠ 182 butUn madenlerin teker teker fertlerin degil kamunun (devletin) olmasl gerektigini savunan Malikl ｧ｢ｲｩｾｵ＠ ile buylik blc;:ude paralellik gbstermektedir 134 . D.ORMANLAR Ormanlar da madenler gibi son derece bnemli tabii servet ve kaynaklardandtr. Hz. Peygamber'den dogrudan bu konu ile ilgili herhangi bir rivayete rastlamlmamaktadlr. Su, ot, ｡ｴ･ｾＬ＠ tuz gibi bazl mallann butun insanlara ortak oldugunu bildiren hadisin metninde de ormanlar apkc;:a zikredilmemektedir. Hatta islam hukukc;:ular, ormandaki agac;:lann amlan hadiste gec;:en "ot" kapsammma girmedigi 135 , otlak ile orman arasmda statu baktmmdan farkhhk oldugu ｧ｢ｲｕｾｵｮ､･ｩｬＮ＠ Gerc;:ekten de, mubah mallar konu- sunda deginildigi uzere kimi hukukc;:ulara gbre bzel mulkteki otlar mubah sayIld@ halde, bu yerlerdeki agac;:lar ister sahibinin emegiyle, isterse kendiliginden ｹ･ｴｩｾｭ＠ ｢｡ｾｫｳｬ＠ olsun mubah degildir ve bu agac;:lann uriinlerinden sahibinin izni olmadlkc;:a yararlanamaz. izinsiz yararlanmalar tazmin konusu 0IurI36. Bununla birlikte, orman ic;:indeki yabani hayvanlar ye ay hayyanlan bzel mulkiyet kapsammda sayllmadlgl ic;:in mubah mallar olarak kalmaya devam ederler 137 . Otlaklann aksine ormanlann hukuki ｩｾｬ･ｭｲ＠ ･ｬｶｲｩｾ＠ kaynaklar bazl ormanhk bblgelerin maktu bir bedel olmasmdan dolaYldlr ki, ｫ｡ｲｾｬｨｧｭ､＠ bzel ｫｩｾｬ･ｲｮ＠ ｩｾｬ･ｴｭﾭ sine terkedildigini bildirmektedir. Nitekim Hz. Ali "Burs Ormam"mI38 ytlhk 4000 dirhem bdemeleri kaydlyla eski sahiplerinin elinde 135 136 137 ｢ｬｲ｡ｫｭｾ＠ ve bu ｡ｮｬｾｭｹ＠ bir deri par- bulunan Osmanh Devlcti meyzuatJl1Hukuki konularda genellikle Hanefi doktrinini esas ｯｨＱｊｾ＠ da da kural olarak ozel rniilkteki madcnler arazi maliklerine ait kabul ･､ｩｬｭｾｴｲＮ＠ Ancak, Osmanh Dedetinde arazinin ｢ｩｾｫ＠ <;:ogunlugu miri nitcligindc sayJldlgl iyin sonUyla madcnlerin de onemli bir kISI11J de\"letin tasarmfunda ｯｬｭｵｾｴｲＮ＠ Bu nedenle Osmanll devletindc bllgUn re\"ayta ohm "dcvletyilik" ilkesinin llygulamada biiyiik olyiidc ｧ｣ｲ＼［Ｚ･ｫｬｾｭｩ＠ bulundllgunu soylcmek miimkiindiir ＨｋｲｾＮ＠ Kubah. "Eski Mevzual1mlZ ve Maden Miilkiycti", s. 806). Mecelle "Ot siikl olmayan nebatat olup ｣ｾ｡ｲ＠ ｾ｡ｭｩｬ＠ olmaz ... " demcktcdir (md. 1242). Ebu Yusuf. el-Hank. s. 103-104: Scrahs!, el-MebsuI, XXIII, 165: Kasanl, Bedii'i, VI, 194: ibn Abidin. Reddii 'I-muhtar. V. 283: .lIecelle md. 1244: Ali Haydar. Diireril '/-hukkiim. Ill, 519. Ebu Yllsuf ｾｯｹｬ｣＠ dcmcktcdir: "Ormanlar hiiklim aylSllldan <;:aylrlar gibi dcgildir. Hic;:kimscnin ｢｡ｾｫｳｬ＠ ait ormandan izinsiz olarak odun almaya hakkl yoktur. Egcr izinsiz olarak ｡ｬｮｾｳ＠ tazmin cdcr. Egcr bir kimse ormandan bll Ofmanda bahk vcya ｢｡ｾｫ＠ bir av haFal11 avlarsa 0 ;l\·layal11ndlr. (:iinkii onnan sahibi ormandaki (l\' hayvanlanna malik dcgildir ... " (l'/-f1nrac, s. IOn Burs Orm;tlll, Babil yakllllannda bir bolgcdir (Yahya b. Adclll, l'I-lInrrlc. s. 32, dipnot 2). J.:.amu .\1al/al'/lIln (c:jillcri c;asmm iizerine ｹ｡ｺｮｬＱｾｴｲＳＹＮ＠ 183 Biitiin bunlar kural olarak ozel miilkiyet konusu ormanla- nn mevcut olabilecegini gostermektedirl-lO. Burada devletin ozel arazisi (mirJ' arazi) ve yakIf arazideki ormanlann da ｩｾｬ･ｴｭ＠ ve tasarruf hukuku aC;lsmdan ozel miilkiyet kap- sammdaki ormanlar statiisiinde degerlendirmenin bir mahzuru olmasa gerektirl-ll. Ote yandan, belli bir kbyiin veya ybrenin insanlannm yararlanmasl ic;in tahsis e､ｩｬｭｾ＠ ya da kadimden beri 0 ｾ･ｫｩｬ､＠ ｹ｡ｲｬＱｧ･ｭｩｾ＠ agac;hk alanlar baltahk adl ile allllmaktadlr. Baltahklar bir klSlm insanlann yararland@ kamu mallannm bir ｣［･ｾｩ､＠ olarak ilerde miistakil olarak incelenecektir. Burada ilzerinde asIl durulmasl gereken kahir c;ogunlugunu ｯｬｵｾｴｲ｡ｮ＠ ｾ･ｹＬ＠ bir memleketteki orman miktanllln ve klasik kaynaklanmlzda cibali miibaha adl ile allllan ormanlann hukuki ayldan ne gibi bir nitelik arzettikleridir. Yani bu nevi koru ve ormanlar, hiykimsenin millkiyetinde olmayan milbah (mevat) arazi kategorisinde mi, devlet millkiyetindeki (miri) arazi niteliginde mi, yoksa kamu arazisi hilkmilnde midir? ａｲ｡ｾｴｬ｢ｩ､ｧｭｺ＠ kadanyla, bu nitelikteki ormanlann hukuki statiisi.i ve genel ola- rak orman politikasmm ne oldugu hususu klasik kaynaklarda fazla ｩｾｬ･ｮｭｴｲＮ＠ Bu muhtemelen islam'm ilk defa zuhur edip yaylldlgl bolgelerde ormanhk alanlann az olmasma baglanabilir. Geryi, milbah mallar konusu dolaYlslyla klsaca deginildigi gibi islam hukuku eserlerinde miibah ormanlar, milbah daglar deyimleri zikredilmekte ve buralarda kendiliginden ｹ･ｴｩｾｭ＠ agaylann biltiln insanlar iyin milbah oldugu belirtil- mektedir. Fakat amlan eserlerde biltiln insanlar iyin ortak oldugu belirtilen milbah ormanlar, milbah daglar deyimlerinden de agaylann ｹ･ｴｩｾｧ＠ zemin degil, intifa konusu agaylann kastedildigi ｡ｮｬｾｉｭｫｴ､ｲＮ＠ Osmanh uygulamasmda konunun nispeten daha aylk ve detayh oldugu gorulmektedir. AK bu konuda bazl hi.iki.imler ihtiva etmektedir. Kanunun 104. maddesine gore 139 Ebfl YlISlIC cl-Harlie. s. 103: Yahya b. Adcm, ('1-llarlie. s. 32; Bclflziiri, Fiilfi/III '/-/Joldlin. s. 382. 1·1(1 1·11 Gcrck .. lA: gcrcksc 0,11,' tizcl ｫｩｾｬ｣ｲ＠ ait koru \'c ormanl;]nn mcvcudiyctini kabul cdcrck blllllara ｩｬｾｫｮ＠ hiikiimlcri diizcnlcmcktcdir (Bkz. IIJ.: md. 29-30, 106: ON md. I) Onar. jdarc 1/11/.;11/.;11. [I. D()8. J.:oml/ .\/ollonl1lll (qil/eri cibal-i miibaha 142 denilen koru ye ormanlann ozellikleri ye bunlara ｩｬｾｫｮ＠ 184 hiiklimler Klsaca ｾｯｹｬ･､ｩｲｉＴＳＺ＠ 1- Bunlar kadimden beri ahaliye terk \,e tahsis 2- Yer itibariyle ｳｭｬｲ｡ｮ､ｦｾｴＮ＠ ｫｉｩｭ｡ｮｬＱｾｲ､Ｎ＠ Bu nitelikteki ormanlar daglar ye balkanlann ziryelerinde bulunmaktadlr. Bu slmrlandlrma bunlardan yararlanmaYl belli olC;:iide ｧｩ｣［Ｚｬ･ｾｴｲｭｫ､Ｔ＠ . 3- Kural olarak cibal-i mubaha ormanlanndan intifa tamamen serb est olup her tilrlil madahaleye ｫ｡ｲｾｬ＠ ｫｯｲｵｮｭｾｴＱＴＵＮ＠ Bunlardan her ferdin qit 146 ye Ｍ｢｡ｾｫｳｭ＠ za- rar yermedigi surece- smlrSlZ bir ｾ･ｫｩｬ､ＱＴＷ＠ yararlanma hakkl bulunmaktadlr. 4- Cibal-i mubahadaki koru ye ormanlardan yararlanmak likteki yerlerden istifade edenler herhangi bir bedel ｾﾷｉ､＠ lrI er 148 . degl Ｈｯｾｵｲ＠ ｫ｡ｲｾｴｬｳｺ＠ olup bu nite- ye rUsum) yermekle yilkiimlU 5- Cibal-i miibahadaki ormanlar kural olarak ozel mUlkiyete konu olamazlar149 . 142 143 144 145 146 147 14H 1<1'1 Cibal-i miibahadan ｡ｮｬｾｭｳ＠ laZlm gelen daglardaki hiidayi nabit ormanlar, bUgUn muhafaza (koru) ormanlan adllll almaktadlr (Kopriilii, "Ormanlarla Baltahklann Durumlan ... ", 704). ｇ･ｮｩｾ＠ bilgi ic;:in bkz. Kopriilii, a.g.III., s. 703 vd. Kopriilii, a.g.m., s. 704. ｋｲｾＮ＠ Mecelle md. 1255. Mecelle de, ''Cibal-i miibahede ya'ni kimsenin yed-i temelliikiine ｧ･｣［Ｚｭｩｾ＠ olan daglardaki hiidayi nabit agac;:lar miibahdlr" (md. 1243); "Cibal-i miibahada hiidayi nabit olan agac;:lan kim olursa olsun ihtitab edebilir..." (md. 1253) "Miibah ile herkes intifa edebilir. Fakat saire zarar (md. 1254), diycrek AK'nun bu hiikmiinii teyil etmekledir. vermcmekle ｭ･ｾｲｵｴＢ＠ Gerck AK'nun allllan maddcsi, gcrckse Afecelle'nin bir onceki dipnotta zikredilen maddelcri cibal-i miibaha ormanlanndan herkesin kaYllslz vc ｾ｡ｲｴｳｬｺ＠ yararlanma hakkuun var oldugunu hiikme baglarken 11 Sewal H. 1286 larihli ON'nin 15. maddesi, ahalinin bu ormanlardan isti(Bkz. Ali Haydar, ,)'erl1-i KOl1fm-i Arid, s. 366). fadcsinc birtakull sllllflamalar ｧ･ｬｩｲｭｾｴ＠ AlIf Bcy bu hususu aC;:lklarken '"<;'iinkii bunlar ahalinin zaruri ihliyac;:lanndandlr" demcklcdir (Allf Bey. Am::i KOl1lllll1lime-i Hii/l/(lYUI111 $erl1i .. s. 332). Bununla birlikle 1286 larihli ON bu hiikmii ladil ederck bazl iSlifadclcr ｫ｡ｲｾｬｨｧ､＠ bir para ahnmasllll kabul ｣ｬｭｩｾｲ＠ (ON md. 5; ｫｲｾＮ＠ Onar. Mnre HlIkllkll, II. 1368). AJ.: Il1d. 104 son flkra "bu ll1akfllc cibal-i ll1iibahadan bir mikdan bilifraz miislakIllcn vcya ｭｩｾｬ｣ｲｫｮ＠ koru illihaz olunll1ak iizcrc mc'mum laraflndan kimscyc bil lapu lasarruf cttirilIIlCZ" dCll1ck surctiylc all1lall nitcIiktcki ormanlanll ozcI miilkiyClc ｣Ｑｶｲｩｾｳｺ＠ ｯｬｵｾｮ＠ aC;:lk bir ｾ｣ｫｩｬ､＠ hiikmc baglamakladlr ki. bu lIokta c;:ok oncll1lidir. AlI1lan ll1addcyi ｾ｣ｲｨ､ｮ＠ Atlf Bcy. "zira bu ｾ｣ｫｩｬ､＠ tapu ilc tasarruf cttirilse. orlllanlIk halindcn C;:lkarak II1cll1lckct ic;:in lal.llll olan orll1:1nlar lI1ah\"olur" dClllcktcdir (AtlfBcy. n.g.c .. s. 33:;) ...•. J.:amu ,\/allann/ll omlanlan miri ormanlar diye ｶ｡ｳｬｦｮ､ｭｾ＠ 186 Ｈ｣ｾｩＯｲ＠ ise de 155 bu, miri arazi niteligindeki ya da miri arazi uzerindeki ormanlar demek degildir. (unku miri arazide uygulanan birc;:ok hukum bunlarda cereyan etmemektedir. Gerc;:ekten de mid arazide kendiliginden ｬｵｾｭ＠ 0- omlanlar, mir'i arazinin hukmune tabi olarak C;:lplak mulkiyetleri (rakabeleri) Devlete ve tasarruflan mutasarnfa ait kabul edildigi halde, miri arazi uzerinde mutasarnfin ｹ･ｴｩｾｲ､ｧ＠ agar;lar -agar; dikme fiili mulkiyetin kazantlma sebeplerinden oldugu iyin- onlan ､ｩｫｭｾ＠ olan arazi mutasarnfmm mulkiyetine girer. Yani zemin mid, uze- rindeki agaylar ise mulk niteliginde olup ayn ayn hukumlere tabidirler tan mid topraklann bir baktma rakabesiz iktisap cibal-i mubahadaki orman ve korular iyin kabul ｾ･ｫｬｩ＠ . Diger taraf- olan hakk-l karar muessesesi ｯｬｵｮｭ｡ｾｴｉｲＮ＠ Buna bagh olarak da cibal-i mObaha ormanlannda tazminat davalan ､ｬｾｭ｡＠ ｭｬｾｴｲｉＵＷＮ＠ 156 ｺ｡ｭｮｾｬ＠ muteber saydma- Bunlar ve diger sebeplerden oturO cibal-i mubahadaki ormanlar ile miri arazi uzerindeki ormanlan birbirinden aYlrmak gerekir l58 . Cibal-i mubaha ormanlannm kamu mall an ar;lsmdan durumuna gelince, bazl muellifler bu tOr ormanlan orta mall niteliginde kamu mallan kategorisinde degerlenl59 tahlil edilmesi gerekir. Klasik doktrindeki mObah agaydirmektedirIer . Bu ｧｯｲｏｾｵｮ＠ lar/ormanlara ｩｬｾｫｮ＠ dlgmda ｡ｮｬｾ､ｭｫｴｲ＠ hukOmler ve AK'nun bu konudaki dOzenlemeleri ｬｾｧｭ､｡＠ bakll- ki, cibal-i mubaha ormanlan, orman urOnleri aylsmdan herke- sin dogrudan dogruya ve serbestye yararland@ mubah nesneler kapsammda ele alm155 156 ＱｾＷ＠ ｉｾｋ＠ ｉｾＧｊ＠ ON md. 1. AK esas itibariyleMecelle'nin "kim ki bir yere malik olursa mafevkine ve mataht1l1a dahi malik miitemmim ciiz sisteminini benimseyerck, bir olur" (md. ]] 94) hiikmiine paralel bir ｾ･ｫｩｬ､＠ toprak iizerindeki agaylann topraglll tiiIiine tabi olacagll11 ve bu sebeple miilk ormanlar, vaklr ormanlar. min ormanlar bulunabilecegini; metruk arazi iizerindeki agaylann ve korulann da bu tiirden saYllacagllll kabul ctmekle birlikte, bazl hususlarda miitcmmim ciiz kurahndan aynlarak toprak iizerindeki ciizlerin toprak miilkiyetine dahil olmasll1l1l zaruri olmadlgllll ｧｴｩｳ･ｲｬＱｾＮ＠ Bundan dolayldlr ki, kil1li zaman miri topraklar iizerindc miilk agaylar, koru ve ormalllar; vakIf arazide yine l1liilk ormanlar olabilmektcdir. Miri arazi stiz konusll oldllgunda da .ilK miitemmim ciiz prensibini sadece arazi iizcrinde kendiliginden bitcn agaylara uygulayarak miri topraklar iizcrinde lIlutasarnf tarafll1dan dc\'lctin izniyle ､ｩｫｬｭｾ＠ agaylann l1liri dcgil miilk nctiligindc 01dllgunu hiikmc ｢｡ｧｬｭｾＱｲ＠ (Bkz. AK md. 25-30, 83, 106; ｫｲｾＮ＠ Ali Haydar, ,>'cl'h-i j,:an/tl1-i Arazf, 122-141, 327-328: Atlf Bcy, Arazi Kal1unnamc-i HumaYlll111 ,>'crhi, 103-] 21: 338-339: Onar, Marc HII/wku, 11, 1367: Cin, Osmal1f1 Toprak Diizcl1i, s. 125-] 29). Cibal-i miibaha dcnilcn klSllll bunlann ､ｬｾｉ｡ｲＮ＠ Bunlar daglarda ｹ｣ｴｩｾｭ＠ tabi ormanlar vc korulardlr (Onar, a.J!..c., It 1367). ｇ｣ｮｩｾ＠ bilgi iyin bkz. Halis ｅｾｲ｣Ｎ＠ ,ycrh-i J.;an/tn-i Arazi, s. 564-565: KtipriiliL a.glll .. s. 714-715. ｋｲｾＮ＠ Onar, a.Kc.,I!. ｌｾｍｃ＠ KbpliiliL "Ormanlarla BaltalJklann DlIrllllllan ... ". s. 714-7J(). Onar. a.gl' .. 11, )3()8. 'od Kall/u .\/allarl/l/l1 mahadlr. Esasen herkesin dogrudan dogruya ･ｾｩｴ＠ ye serbest bir ｾ･ｫｩｬ､＠ Ｈ｣ｾｩｬｲ＠ 187 istifadesine aC;:lk olma ozelligi kamu mallan ic;:in de soz konusudur. Nitekim daha once de ｣［Ｚ･ｾｩｴｉ＠ vesilelerle dile getirildigi gibi klasik doktrinde milbah deyimi, hem mevat arazi hem de ｾ･ｫｩｬ､＠ kamu mallanm ifade edecek ayn kategori ｴ･ｾｫｩｬ＠ ｧ･ｮｩｾ＠ manada kullamlmakta ve esas itibariyle iki eden dar ve teknik anlamda mubah (serb est) mallar ile kamu mal- lann1l1 araSl dakik bir ｾ･ｫｩｬ､＠ aynlmamaktadlr. Adl gec;:en ormanlar zeminleri ile birlik- te ihyalikta, deyir/temlik gibi fiili ve hukuki ｩｾｬ･ｭｲ＠ ･ｬｹｲｩｾ＠ olmadlg1l1a gore bunlar- daki kamu mal! ozelligi daha da barizdir. Ancak burada bir farka ｩｾ｡ｲ･ｴ＠ etmek gerekmektedir. 0 da ｾｵ､ｲＮ＠ Yerinde belirtil- digi ilzere kamu mallann1l1, dogrudan dogruya yararlandma ozelliginden ｢｡ｾｫ＠ bir diger ozelligi de kamunun istifadesine tahsis edilmeleri sebebiyle bunlar ilzerinde ka- mu hakkl/yararmm mevcut olmasldlr. Ortada boylesi bir tahsis durumu olmadlgl ve herhangi bir kamu hakkma atlfia bulunulmadlgl ic;:in klasik kaynaklarda ye AK'nda cibal-i milbaha ormanlan omegin yollar, meydanlar gibi umuma ya da baltahklar gibi belli bir kesime tahsis ･､ｩｬｭｾ＠ mallard an farkh muamele ｧｯｲｭｩｬｾＬ＠ bunun sonucu olarak da kamu mallarm1l1 sahip oldugu koruma ayncahklannm bir klsml bunlara tamnmaｭｬｾｴｲＮ＠ Gerc;:ekten bize gore de klasik doktin ve AK'nun ｢｡ｫｬｾ｣［Ｚｉｲｭ＠ gore cibal-i milbaha ormanlanmn -birc;:ok bakImdan benzerlik gostermesine ragmen- teknik anlamda kamu mah kabul edilmesi milmkiln gorunmemektedir. Bununla birlikte, bugiln ic;:in ormanlann bir illkenin ekonomisi, genel sagiIgl ye dogal zenginligi aC;:llanndan kazandlgl onem dikkate almdlgmda artlk kamu yaran ile yakmdan ilgili bulundugunda ｾｵｰｨ･＠ yoktur. Ne yar ki, bugunku telakkiler ve uygula- malara gore bu kez de dogrudan dogruya yararlamlma ozelliginin zedelendigi gorulmektedir. Zira gunumilzde fertlerin -bazl istisnalar ､ｬｾＱ｡Ｍ ormanlardan re'sen ye serbestc;:e yararlanmasma musade edilmemektedir. Su halde cibal-i mubaha ormanlan bir yonden ｭｵ｢｡ｾ＠ lanna (hazine arazisine) ye bir ｢｡ｾｫ＠ mallara, deyletin bzel mal- yonden de kamu mallanna benzerlik gosterse de gerc;ekte ac;:tklanan gerekc;:elerden bturu bunlartn hic;:birine dahil edilememektedir. Eu Kamll .\Ja/larIl11!1 nitelikteki koru ye om1anlan baZl muaSlr hukukc;:ulann kendine ozgu bir arazi ｣［･ｾｩ､＠ Meseleye bugunkii ｧｯｲｵｾｮ･＠ ｃＺ｣ｾｩｴｬｲ＠ 188 paralel bir ｾ･ｫｩｬ､＠ ｾ｡ｲｴｬ＠ olarak degerlendirmek kanaatimizce daha dogrudurl60. c;:erc;:eyesinde bakIldlgmda denebilir ki, ami an ormanlar, giderek artan onemleri dolaYISlyla herkesin serbestc;:e ye diledigi gibi. yararlandl£1 mubah mallardan ye diger gayrimenkullerden farkh hukukt duzenlemelere tabi tutulmal! ye kamu mallanna benzer koruma onlemlerine nun ｢｡ｾｨ｣＠ ｫ｡ｶｵｾｴｲｬｭｨ､Ｎ＠ Bize gore bu- yolu da bu ormanlann deyletin hukum ye tasarrufu altmdaki mallar kiime- sinde kabul edilmesi ye bunlann korunmasl, denetlenmesi, ｧ･ｮｩｾｬｴｭｳ＠ l61 hususunda deylet tekelinin benimsenmesidir . <;unku ozel ｧｩｲｾｭＬ＠ ye ｩｾｬ･ｴｭｳ＠ kural olarak kiir amaclyla hareket ettiginden ormandan, gucu otesinde fazla urun almak ye ormanlara gerekli yatmml yapmamak gibi sonuc;:lar doguracak tutum ye ､｡ｹｲｭｾ＠ ic;:inde olabilir. Bu nedenle ormanlar uzerinde modern telakkilere de uygun olan deylet ｩｾｬ･ｴｭ｣ｧ＠ ilkesinin kabul edilmesi yerinde olur. Sonuc;: olarak diyebiliriz ki, cibal-i mubaha ormanlanm hukuki bazl incelikler ihmal edilmek suretiyle kamu mallan smlfmda degerlendirmek ye kamu mallannm sahip oldugu koruma ayncahk ye onlemlerini bunlara da ｴ･ｾｭｩｬ＠ etmek islam hukuku genel hukumleri aC;:lsmdan mumkUn, hatta gereklidir. I(JJ 161 Toprak rejimini diizcnleycn AK'nda saYllan ｢｣ｾ＠ ｣［Ｚｾｩｴ＠ arazi arasmda ormanlar yoktur. Bununla birliktc Ebu'I-Ula Mardin, Biilent Kopriilii, S.S. Onar gibi gibi muaSlf hukukc;:ular AK'nin yaptIgI bu taksimin akli vc hakikj (tiimdcngclim) olmaYlp itibari vc istikrai (tiimcvanm) oldugl.lnu, yani gozlem vc tecriibeye dayanan bir mctodla ｹ｡ｰｉｊｭｬｾ＠ bulundugunu ilcri siirmcktcdirler. Buna tiirdcn ｢｡ｾｫ＠ arazi yoktur dcncmcz. Bu tiirlcr ､ｬｾｉＱ｡＠ gore AK'undaki taksime gore, sayIJan ｢｣ｾ＠ ozel niteliklere sahip topraklar da bulunabilir. Orncgin AK'nun cibal-i miibaha dcdigi ki11lscnin ll1i.ilkiycline dahil olrnayan Ofll1anlar, dcnizdcn bir klSl1l1 doldumlarak cldc ｣､ｩｬｭｾ＠ arazi. IlChirlerin Il1cydana gClirdigi dcllalar bu kabildcndir (Mardin, Ahkmll-l Ara:i, s. 5; Kopriilii, s. 33; "Ormanlarla Baltahklann Dummlan. s. 716: a.mlf, Tark Hllkllkllnda Orlllan ｍｩｬｫｾｶ･ｴＮ＠ Onar. Mare Hllkuku, I1, 1367). AC;:lklandlgl iizcrc klasik doklrinc vc AK'na gorc cibal-i miibaha onnanlanndan inlifa tamamcn miibah sayIldlgl; bu dUnI11l isc bllnlann ｧ｣ｬｩｾｴｺ＠ tahrip cdilmclcri sonucullu dogurdugu ic;:in Dc\·lcl. artlk bunlann bu ｾ｣ｫｩｬ､＠ tahriplerinc clIgcl ol1l1ak ic;:in kcsin onlemlcf al1l1ak Ｑｾｬｭｲ｣ｴｩｮ＠ ,·c O."I'ndc cibal-i lI1iibaha orlllanlartnl, lIIiri ortnan katcgorisinc dahil ｣ｴＱｬｩｾｲ＠ ､ｕｙＱｬｵｾ＠ (KopriiliL "Ol'lll;\n Nil.allln;11I1csinin Gctirdigi Ycnilikler ... ". s. 87-88). Ka",,, Mallarmm (c§it/cri 189 n. ORTA MALLARI Klasik eserlerde modern hukuk literatlirtinde ｹ･ｲｬｾｭｩ＠ deyilllini tek ｮｩｾ＠ bir ｢｡ｾｭ＠ ｾ･ｫｩｬ､＠ ｫ｡ｲｾｬｹｮ＠ bulunan "orta bir terime rastlamak gU9tUr. Kavrallllar bblumunde ge- a91klandlgl uzere bugun orta mallannm muhtevasml mallan klasik kaynaklarda "irffik/erffik", "hlma", "harim" vb. ･､ｩｬｭｾｴｲＮ＠ III all an" ｧ･ｾｩｴＱ＠ ｯｬｵｾｴｲ｡ｮ＠ kalllu kavramlarla ifade Su kadar ki, AK'nda yer alan "metruk arazi" deyimi neredeyse bugun kulｫ｡ｲｾｬｨ＠ lamlan "orta mallan" deyimine gelmektedir. islam hukukunda orta mallan kapsammda degerlendirilen mallar tahsis cihetleri bakImmdan iki kategoriye aynlmaktadlr. Birincisi herkesin yararlandlgl orta mallan; ikincisi de bir klslm halkm yararlandlgl orta mallandlr. Bu iki klslm orta mallanm ayn ayn incelemekte yarar vardlr. A. HERKESiN YARARLANDIGI ORTA MALLARI Bu kategoriye geren m all an teker teker slralamak gUytur. Vine de burada belli ｢｡ｾｨｬｮ＠ deginmek faydah olacakttr. 1. Genel Y ollar Hz. Peygamber (s.a.) genel olarak yollara buylik onem ｶ･ｲｭｩｾｴＮ＠ ＼［･ｾｩｴＱ＠ hadisler- de yollann daraltIlmamasl gerektigi, yollan ｧ･ｹｩｾ＠ ｺｯｲｬ｡ｾｴ｣ｫ＠ ｾ･ｫｩｬ､＠ kesen ｫｩｾｮ＠ 162 cihadmm olmadlgl ve yollara abdest bozmanm lanete sebep oldugu beyan edilmekl63 tedir . Diger taraftan yollarda gelip geyenlere eziyet verecek ｾ･ｹｬｲｩｮ＠ kaldmlmasmm l64 l66 imanm bir ｾｵ｢･ｳｩｮ＠ ｴ･ｾｫｩｬ＠ ettigi , sadaka yerine geytigi l65 ve magfirete sebep oldugu belirtilmektedir. Y ollann ｧ･ｮｩｾｬ＠ ｮ｡ｫｬ･､ｩｭｾｴｲＮ＠ Bunlardan birisi ｾｵ＠ yolun ｧ･ｮｩｾｬ＠ IG2 IG3 16-1 1(,5 ｉＨｾ＠ Ill] yedi ｡ｬＧｾｭ＠ ' ｾ･ｫｩｬ､ｲＺ＠ ile ilgili de Hz. Peygamber'den bazl haberler "Vol hakkmda ihtilafa ､ｩｾ･ｬＧｳｮｺＬ＠ (zidi) blrakdll'.,,167 Kaynaklann bildirdigine gore, Hz. .. Bkz. Ebu Davud, Ciluld, 88; Kellelni. cl-Tcriilihu 'I-idiiriyyc (O::e/). IJ. 49. Miislim, Ta/Jiircl, 20; Ebfl Da\'ud, Tahiircl. 14: ibn Melee. Tahiircl. 21. Miislim, j,l1an, 12: Nesai. j,l1an. 16: ibn Mace. Afllkaddi",e, 9. l ' ,I!e::iililll. 1 BUlan. 24: Tinnizi. Birr I'C St/a. 36: Ebfl Da\'ud. !'aJal'l'lI. 12. Buhari. Mc::iilil/l. 28: Tirmi7j. Rirr I'e ''-It/a. 38. 3 I: Tirmizi. ,·1hkiilll, 20. Buhan." Me::iililll. 29: MUslim. ;\/ii.mkiil. 31: Ebfl Da\'ud. Ｏｊｫ､ｾｉＨＧＮ＠ A-alll/l J/a/larmm (q-il/cri Omer dbneminde sahabe Basra ｾ･ｨｲｩｮ＠ desinin enini 60 ｡ｲｾｭ＠ ｡ｲｾｭ＠ ｩｮｾ｡＠ 190 ettiginde merkezde yer alan en buyDk cad- (zirii), diger caddelerin enini 20 ｡ｲｾｭＬ＠ her bir sokagm enini de 7 olarak ｢･ｬｩｲｭｾｴｉＶＸＮ＠ Bu klsa ｧｩｲｾｴ･ｮ＠ soma yoUar konusunun isliim hukuk doktrininde nasIl incelendi- gine bakmak yerinde olacaktlr. isliim hukuku eserlerinde yollar genel olarak iki klsma aynlarak ele almmaktadlr: 1- Ozel yollar: Bunlar, bzel ｫｩｾｬ･ｲｮ＠ disinde ｧ･｣［Ｚｩｾ＠ mulkiyetinde olan yollardlr 170 . 0 yolda bir ｾ･ｹ＠ ihdas Bunlardan ｧ･｣［Ｚｩｾ＠ hakkI esas itibariyle sahiplerine aittir. DolaYlslyla yolun ｢｡ｾｫｳＱｬ＠ gec;:mesini engelleyebilirler. Bununla birlikte -kamu yolla- sahipleri buradan r1l1da ｡ｾｭ＠ . Ozel yol ken- hakkI olanlann ortak mtilkti gibidir. DolaYlslyla bzel yol sahiplerinden birisi digerlerinin izni olmadlkc;:a ister zarar versin ister vermesin edemez l69 izdiham olmasl gibi- zorunluluk hallerinde ｧ･｣［Ｚｩｾ＠ labilecegi kabul ･､ｩｬｭｾｴｲＮ＠ Bu nedenle Hanef! mezhebinde ic;:in 6zel yollann kullam17l bzel yol sahiplerinin ara- lannda ittifak ederek ozel yolu satmalanna, taksim etmelerine ve agz1l11 kapatmalanna cevaz ｶ･ｲｩｬｭｾｴ＠ Hemen ｡ｮｬｾ､｣ｧ＠ 172. tizere 6zel yollar genel olarak bzel hukuk hukumlerine tabi- dir. DolaYlslyla kamu mallan alam 168 169 170 171 172 ､ｬｾＱｉ｡＠ kalmaktadlr. Maverdi, el-Ahkamu's-sult(lI1iyye, s. 226; Ebt1 Ya'la, el-Ahkamu 's-sulttiniyye, s. 212-213; ｫｲｾＮ＠ Kettani, et-Teratfbu 'I-Mtiriyye, Il, 42. -"vi Haydar, DUre/'u'l-hukkiilll, Ill. 23. Mecelle ozel yolu, "tarik-i hass, <;:lkmaz sokak demeklir" (md. 956) ｾ･ｫｬｩｮ､＠ larif etmekte ise de, Ali Haydar Efendi bu tarifin efradllll cami agyanm mani olmadlgllll soylemektedir ki, bize gore de bu degerlendirme dogrudur. Zira onun da pck hakh olarak belirttigi gibi her <;:lkmaz sokak tarik-i hass olamayacagl gibi her <;:lkar sokak da ki, kimi zaman tarik-i anllTIln ＼［ＺｬｫｾＱ＠ kapatilabildigi halde yine larik-i tarik-i amm olamaz. ｾｯｹｬ･＠ am11l olarak kalacagl gibi, tarik-i hass sahipleri soz konusu yolu bir menfez Ｈ＼［ＺｬｫｾＩ＠ a<;:mak surebile 0, larik-i amm nileligi ｫ｡ｺｮｬｾ＠ 01111az (Bkz. Ali Haydar, tiyle tarik-i amma ｵｬ｡ｾｴＱｲｳ＠ a.g.e., Ill, 23. Benzer bir degerlendirme i<;:in bkz. Merglnanl, el-lIidliye, a.g.e., V, 380-38]). Bkz. ｾｬｮｺＬ＠ el-.\luhe::::::eb, I. 343; Merglniin1. a.g.e., a.g.e., V, 381; Nevcvl, Ral':::a, 1II, 44] -442, H6: Zeylal, Tehyfn, VI, 143; Buhfill, ｋ･ｾｬｩｦ＠ 'l-kll1li', 1II, 407-408; ibn Ciizey, el-Kal'linin. s. 224; ibn Miiflih. el-Miibdi '. IV. 296; Mecelle md. 1220; Ali Haydar, a.g.e .. III, 495-496; Kadri ｐ｡ｾＮ＠ ｍｵｲｾＭｩ､＠ 'I-hayrlin md. 56. Hukuk<;:ulann 90gun1uguna (cumhur) gore ozcI yol sahipleri ｯｲｴ｡ｫｬｾ＠ bir karar alarak ozcI yolun agzllll kapallrlarsa bUlla clIgcl olunamaz. BlI ｧｯｲｩｾ＠ taraftarlanna gore ozcI yolun ortaklar araslIlda taksillli dc prclIsip olarak caizdir (Bkz. Nc\'c\'1. a ..ｾＮﾣＧ＠ .. 1lI. 442-441). .1[c('ell1' md. 122:l: Ali Haydar, a.g.£' .. Ill. 498. Kamu Alallarmm 2- Genel Y ollar: Bunlar belirli ｫｩｾｬ･ｲｮ＠ ｲ［･ｾｩｴｉ＠ i 191 inhisannda olmaYlp herkesin yararIanma- sma aylk yoUardlr. KIasik literarurde "umumi yollar (turuk-i amme)" yeya benzer deyimlerle ifade edilen l73 ye uzerinde etrafilca durulan genel yolIar kamu malIarmm 0nemli bir ｹ･ｾｩ､ｮ＠ ｯｬｵｾｴｲｭ｡ｫ､Ｎ＠ Mecelle'nin ､･ｧｩｾｫ＠ ayIlardan iki ayn fasIl aYlrdl- gl174 bu yollann huh.LJki durumu, metruk arazinin bir ｹ･ｾｩ､＠ d uzen 1･ｮｭｩｾｴｲ＠ olarak AK tarafindan da 175 . Genel yolIar da diger kamu mallanndan farkh degildir. Bunlann kamu mah saYll76 labilmesi iyin bir tahsis ya da kadimden beri kullamlma durumu olmahdlr . Kamu mallanndan genel, oze! ve yogun yararIanma esaslan ile butiln kamu mallan iyin on･ｾｩｴｬｫＬ＠ gOrillen genellik, serbestIik, zarar yermeme, ucretsizlik gibi yararlanma ilke!el1 gene! yollar iyin de aynen geyerIidir 177 . Daha once uzun uzadlya ｩｾｬ･ｮ＠ bu konulann burada genel yollar aylsmdan yeniden ele ahnmasl kanaatimizce abes bir tekrardan ibaret olacakttr. Bununla birIikte ｾｵ＠ hususlann yeniden hatlrlanmasl da faydadan uzak degildir. Gene! yollann asd tahsis amaCI gelip geymektir. (:unku bunlar esas itibariyle insanlann kendileri, hayvanlan ye ･ｾｹ｡ｬｮｭ＠ menfaati ､ｬｾｭ｡＠ de ｴ｡ｲｬｾｭ＠ ｢｡ｾｫ＠ gelip geymesi iyin yapdmaktadlr 178 . Bu yollann asli maksatIarla kullamhp kullamlmayacagl islam hukuk doktrinin- ye bu konuda birbirine Zlt iki egilim ｢･ｬｩｲｭｾｴＮ＠ sup hukukyulardan bir kIsmma gore, yollann tahsis ciheti 173 174 175 176 177 17H Hanbell mezhebine men､ｬｾｭ｡＠ kulIamlmasl caiz Bkz. Ebft Yusuf, el-Hanic, s. 93; Safi!, el-Om, III, 266; Serahs!, el-Mebsut, XXIII, 164; Kasanl, Beda 'i, VI, 192; Nevevl, Ravza, Ill, 438: fun Cuzey, el-Kavanln, s. 224; Suyftt'i, el-Hiivi, I, 170, 172, 182, 188; fun Abidln, Reddii'I-l1Il1htiir, V, 380 vd.; Mecelle md. 926-927, 1213-1223: Miir§idu 'I-hayran md. 56. Kadri ｐ｡ｾＬ＠ Bunlardan birisi "tarik-i amde ihdas olunan ｾ･ｹｬｲ＠ dairdir" (md. 926-928). ikincisi ise gcnel olarak "tarikler hakkllldadlr" (md. 1213-1223). Konu aynca "cinayet-i hayvan" fashnda da ycr yer ｩｾｬ･ｮｲｫｴ､＠ (md.932-935). AK'un konuyla ilgili 93. Illaddcsi ｾｯｹｬ･､ｩｲＺ＠ "Tarik-i allll11 uzcrine bir killlse ebniye ihdas veya agac; gars cdcmez. Edecck olur isc hedlll ye kal'olllnur. VclhasIl tarik-i al11l11da bir vec;hile kimsc tasarruf edcl11cz. Tasarruf cdcn olur isc mcn olunur." N C\'CVI, ' a.g.e., III, 440-441; Cm. . McI' 'a, raylak vc ｋｬｾＧ｡ｫｲＬ＠ s. 113, Burada Mecclle'nin daha oncc zikredilcn "hcrkcsin u1l1111l1i yolda hakk-I l11iimrll Ｈｧ｣ｃ［ｩｾ＠ hakkl) vardlr, Fakal scJalllct ｾ｡ｉｩｬｹ､ｲＢ＠ (md. 926) yolundaki hiikmiinii hatlrlallllakta yarar vardlr. Nc\'c\'I.' a.g.e., Ill. 473; IV, 359: Rcmli. Nihiiyelii '/-lIllllttiic. V, 242: Zcylai. Tc/Jyfll, VI, 142: KUlb. Ni::iilllil '/-idftre, s. 221: ,I/('('cl/e "hcrkcsin larik-i {Jmllldc hayvallI ilc dahi lIliinlr hakkl \'ardlr ... " dClIlcklcdir (md. 932). Kamu Afallarmm ('c§itlcri, 192 degildir 179. <;ogunlugu ｴ･ｾｫｩｬ＠ eden hukukyular (cumhur) ise genel yollardan -asJl hak sahibi yolculara zarar vermemek kaydlyla- gelip geymek ､ｬｾｭ｡＠ etmek l80 ilzere duraklamak l8l , otumlak, ｡ｨｾＭｶ･ｲｩ＠ yapmak, bir ｾ･ｹ＠ farkh ｾ･ｫｩｬｲ､＠ koymak vb. gibi istifade1erin caiz ve milbah oldugu ｧｯｲｩｬｾｮ､･ｉＸＮ＠ yollar otedenberi bu tilr ｢ｵｬｮｭ｡ｾＬ＠ ｩｾｬ･ｲ＠ iyin ｫｵｬ｡Ｑｧ･ｭｩｾＬ＠ ｢｡ｾｴｮ＠ dolaYlslyla bu konuda milctehitlerin Onlara gore, beri buna itiraz eden kimse ｧｯｲｩｬｾ＠ Genel yollar ilzerinde bin a ve agay gibi bir de burada ilzerinde durulmasl gereken bir ｢｡ｾｫ＠ ｾ･ｹ＠ birligi ｯｬｵｾｭｴｲＮ＠ Hanbeli l83 de bu dogrultuda oldugu belirtilmektedir . ekolilnde sahih kabul edilen ｧｯｲｩｬｾｮ＠ ｾ･ｹｬｲｩｮ＠ dinlenmek, sohbet ihdas edilip edilemeyecegi meselesi husustur. Bu konuda ihdas edilen ozel menfatler iyin olmasl ile kamu menfaati iyin oImasl arasmda hilkilm baklmmdan farkhhk vardlr. Genel yollar ilzerinde ozeI kullammlar iyin yapIlan durumuna gore ､･ｧｩｾｫｬ＠ ｾ･ｹｬｲｩｮ＠ ｾ･ｹｬｲｩｮ＠ hilkmil, bu gostermektedir. Bu konuda yapIlan ｾ･ｹｬｲｩｮ＠ "kahcI" oIup oImamasl ile kamuya "zarar" verip vermemesi onemli kriterIerdir. Soyle ki, eger genel yollar ilzerinde ihdas edilen ｾ･ｹｬｲ＠ kahcI degiIse ve sonuy itibariyle millkiyet ifade et- miyorsa, aynca kamuya zarar vermiyorsa bunlara -gerektiginde kaldmlmak cevaz verilmektedir. Buna gore ornegin, yolda oturup bir 179 180 181 182 183 ｾ･ｹｬ＠ ｭ･ｾｧｵｬ＠ ｾ｡ｲｴｬｹﾭ oIanlar gelip Ebfi Ya'lii, el-Ahkiimil's-sultaniyye, s. 226; ibn Receb, el-Kavaid, 195; Merdiivl, el-jnsaf, VI, 378. Rivayete gore, Hz. Peygamber (s.a.) prensip olarak yoIIarda oturup sohbet etmekten sakmduｮｬｾＬ＠ iIIe de yapIlacaksa haramlara bakmaktan sakmmak, eza vennekten kaymmak, selaml almak, iyiligi emredip kotiiliikten sakmdlrmak ... suretiyle yolun hakkml vermek gerektigini soyｬ･ｭｩｾｴｲ＠ (Buharl, Mezalim, 22; jsti 'zan, 2; MUslim, Liblis, 32; Ebii Davud, Edeb, 12; Tirmiz'i, hti 'zGn, 30). Cadde ve sokaklarda yolcu indirip bindirmek, aray parketmek de bu kabil yararlanmalardalldu. Alecelle "izn-i veliyyiiJemr olmadlkya kimse tarik-i ammda bey' ve ｾｩｲ＠ iyill oturamaz. Ve bila izill bir ｾ･ｹ＠ vaz ve ihdas edemez... " (md. 927) demck suretiylc umumi yollanll tahsis cihcti dlｾｬＱ､｡＠ kuIIammull mutlak olarak yasaklamaktadlr. Allllan maddcyi aylklayan Ali Haydar Efcndi de genel olarak bu hiikme ｩｾｬｲ｡ｫ＠ etmektedir. Bununla birlikte 0, klasik fIkIh eserlerinde umumi yolda ｡ｬｉｾＭｶ･ｲｩ＠ yapmak iizere oturmakta kimscyc bir zarar yoksa bunun caiz oldugu hiikmiiniin zikrcdildigini ilave etmektcdir. Fakat kendisi bu hiikmiin "vcliyyiilcmr tarafmdan yasaklanmadlgl takdirde" kayd1l1a baglI oldugunu, Mccelle'nin bu maddcsi ile vcliniiIcmr tarafmdan 0turrnal1ln yasak edildigini, dolaYlslyla artlk bUllull caiz olmadlgll1J soyIcmcktcdir (Ali Haydar, Diirerii 'I-hl/kkall/, IJ, 910-9 I I). ｾｩｲ｡ｺＬ＠ eI-Miihc;;;;eb, I, 557: Ncvcvl, Rav::a, IV, 359: ibn Kudamc. cl-Ail/gill, V, 576: a.mlC, cIf.:n,fr, 442: Rcmll, Nilu1yclij'f-lI/l/hlac. V. 242-243: ibn Rcccb. cl-J\al'fiid. 194-195: Mcrdiivl. '1-/;,11/(1', IV, 196: Haskcfi, cclcI-hlsn,(. VI, 378; Zcylai, TcbYIII, VI, 142; Buhflli. ａＧＨＢｾ｜ｦｩ＠ n. Dilrrii '1-l1IlIlIlnr, V, 3RO: $cykani. N(:I'liil'l-cl·lar. V. 154. Kamu Afallarmzn geyenlere bir zarar verrnernek kaydlyla l84 kurarak golgelenebilirler . Buna ｫ｡ｲｾｬｨ＠ ihdas edilen "rnulk" ihtirnali ｴ｡ｾｬｹｯｲｳ＠ tedirler: YapIlan bu ｾ･ｹｬｲ＠ ｫｵｲｮ｡ｾＬ＠ tente, branda gibi ｾ･ｹｬｲ､ｮ＠ ｲ［･ｾｩｴｬｪ＠ / 193 ｾ･ｲｮｳｩｹｬ＠ bina ve agay gibi "kahclhk" ifade ediyor ve bu takdirde isliirn hukukyulan ｾｵ＠ ｾ･ｫｩｬ､＠ ｧｯｲｩＮｾ＠ beyan etmek- ｾ･ｹｬｲ＠ yoldan gelip geyenlere "zarar" veriyorsa ""zarar ve zarara ｫ｡ｲｾｬｨ＠ zarar yoktur" hadisi l85 geregince buna kesin olarak izin verilernez. Bu hukurnde butiin hukukyulann ittifakl rnevcuttur l86 . Herhangi bir zarar soz konusu olrnadlgl takdirde yapllan oldugu hususunda geneI oIarak uy ayn ｧｯｲｩＮｾ＠ lerden Muharnrned b. Hasan l88 , bir ｯｲｩＮｾ･＠ｧ ｾ･ｹｬｲｩｮ＠ hukrnunun ne 187 nakIedilrnektedir: Malilciler , Hane±igore Safiiler l89 ister idareden izin allllslll, ister ahnrnaslll bunun rnutlak oIarak caiz oIdugu ｧｯｲｩＮｾｵｮ､･ｬ＠ Hanbeliler l90 ile sahih kabul edilen diger ｧｯｲｩＮｾ･＠ gore Safiiler 191 de bunun tarn zlddllll yani rnutlak olarak caiz olrnadlgllll ileri surrnektedirler. Onlara gore yollara yapdan binalar ve dikilen agaylar halihazlrda zararSlZ bile oIsa gelecekte zararh olrnalan rnuhterneldir. Diger taraftan bu gibi ｾ･ｹｬｲ＠ devarnhhk ifade ettigi iyin bunlara uzun zarnan zilyet olanlar sonradan bu yerlerde rnulkiyet iddiaslllda bulunabilirIer. Bu da karnuya ait bir hakklll kesilrnesi anlarnllla gelecektir. 184 ｋｃｯｊｾ､ｦｩＱ＠ 185 186 IX7 IR8 189 190 1"1 S'irazl, e1-Muhezzeb, I, 557; NevevI, Ravza, IV, 359; ibn Kudame, el-Mugnf, V, 577; Buhfiti, 'l-kll1d " IV, 196; Sirvanl, ｈｩｾｹ･Ｌ＠ VI, 218. Malik b. Enes, el-Muvatta', Akdiye, 26; ibn Mace, Ahkiilll, 44; Ahmed b. Hanbel, el-Miisned. I, 313; V, 327; Darekulnl, Akdiye, 83-85 (IV, 228); Zeyla'i, Nasbu 'r-rdye, IV, 384-386. Bad, el-Mun/eM, VI, 43; S'irazi, a.g.e., I, 557; Merginanl, el-Hidiiye, IX, 240; Nevevi, Ravza, Ill, 439-440; Zeylai, Tebyfn, VI, 142-143; Hatlab, Mevahibu 'I-eelfl, V, 158; Buhfili, a.g.e., IV, 196; fun Receb, el-Kavdid, s. 193; Harazmi, el-K!ftiye, IX, 239; Haskefi, ed-Diirrii'l-mllh/ar, V, 380; ｋｵｲ･ｾｬＬ＠ Metilimu 'l-kUl'be, s. 78; Meeelle md. 927, 1214; Ali Haydar, Diireru'l-hukkGlII, lIl, 487; Kadri ｐ｡ｾＬ＠ ｍｩＢｾ､｡＠ 'I-hayrtin, md. 56. EbfI YIISllf, devlel ｢｡ｾｫｮｬＱ＠ bile miisliimanlara ikl,lcn vcnne hak ve ail ana yollardan bir k1Sm1l11, iizerine bina yapmak iizcre bir ｫｩｾｹ･＠ sclahiyelinin bulunmadlglllI ifade elmeklcdir (Bkz. EbfI Yusllf, el-Hariie, s. 93). Bad, el-Miintckii. VI. 43; Haltclb. Mel'iihihii 'I-eelil, V, 158. Zcylai, a.g.e., VI. 143; Babcrli, el-hlG.ve, IX, 239; Harazmi, a.g.e .. IX, 240. Rafii, Fet/m 'I-a::/::. X. 308-309; Ncvcvi, a.g.c., Ill, 439. Eb!1 Ya'la. e1-Ahkiilllii ＧｳＭｬＯｉｴｩｮｾｶｹ･Ｌ＠ s. 306; ibn Klldamc, cl-/IIl/gIII. V, 577: Buhflli, Kq"!jn./ii '//\lnii', IV, 196; ibn Rcccb, e/-Kal'(lid, 193. Ma\'crdi, a.g.c .. s. 321; Ram. Fctllll 'I-a::/::. X. 308-309; Nc\'c\"i.l?m'::a. Ill. 439. Kall/It Afallarmln C;e§itIeri / 194 Ebfi Hanife ve Ebfi Yusufise bunlann idareden ｡ｨｮｭｬｾ＠ bir izin dahilinde yapllmasl halinde caiz oldugunu aksi takdirde caiz olmadlglnt kabul etmektedirler 192 . Bu muctehitler de ｧｯｲｩｾｬ･ｮ＠ ｾｵ＠ ｾ･ｫｩｬ､＠ ｩｬｾｫｮ＠ sin hakkJ vardlr. Buralara mumkun degildir. Devlet yapmaktadlr. Bu itibarla gerekyelendirmektedirler: Genel yollarda herketasarruflarda tek tek butun fertlerin nzasml almak ｢｡ｾｫｮｴ＠ hepsinin temsilcisi olup kamu ｫ｡ｮｾｬｨ＠ onlar adma ve duzensizligin onune geymek ir;:in bu konudaki insiyatifin ona blrakIlmasl en dogru yoldur. Bu ｾ･ｫｩｬ､＠ ｩｾｬ･ｲｮ＠ ｧｯｲｩｾ＠ taraftarlanna gore belirtildigi idareden izin almmakslzm genel yollara bina yapmak ya da agay dikmek iste- yen olursa buna her ferdin engel olma yetkisi bulunmaktadlr 193 . Su kadar var ki, Ebfi Hanife ile Ebfi Yusuf gene! yollar uzerinde ihdas olunacak ｾ･ｹｬｲ＠ hususunda idareden izin almmak gerektigi, aksi takdirde bunun yasak oldugu noktasmda hemfikir olmakla birlikte, bir ｾ･ｫｩｬ､＠ izinsiz olarak ihdas ｯｬｵｮｭｾ＠ ｾ･ｹｬｲｩｮ＠ bir kez ihdas olunduktan sonra kaldmhp kaldmlmayacagl hususunda ihtilaf ･ｴｭｩｾｬｲ､Ｎ＠ Ebu Hanife idarenin yetki alantna tecavDz soz konusu oldugu gerekr;:esiyle bunu da yasak kapsammda degerlendirirken, Ebfi Yusuf, halihazlrda kaldmlmamasl gerektigini, zira yolda bir ｾ･ｹ＠ ihdas eden ｫｩｾｮ＠ ｹ｡ｰｬｭｾ＠ bulunan ｾ･ｹｬｲｩｮ＠ burada oncelik hakkl elde ettigini ve -kamuya zarar vermek gibi- bu hakkm iptalini gerektiren bir durumun da soz konusu olmadlgml savunmaktadlr dan Ebfi Hanife'nin ｧｯｲｩｾｏｮ＠ 194 . Fakat kamu mallarmm korunmasl aylsm- daha isabetli oldugu aYlktlr. Zira, kamuya ait yollara idareden izinsiz olarak ihdas edilen ｾ･ｹｬｲ＠ mOsamaha gosterilmesi, kayak ｹ｡ｰｴｬｾｭｙ＠ ozendirerek, zamanla herkesin ortak bir ｾ･ｫｩｬ､＠ yararlandlgl kamu mallannm ozel ｫｩｾﾭ lerce sahiplenilmesi gibi olumsuz sonuylar dogurabilir. Mecelle de Ebfi Yusufun ｧｯｲｩｾｏ＠ dogrultusunda dOzenleme yaparak, bir yolun iki tarafmda hanesi olan kimsenin birinden digerine koprO ｩｮｾ｡＠ men olunacagml, fakat ｩｮｾ｡＠ ettikten sonra eger gelip geyenlere zaran yoksa Ylktmlma- yacagml hOkme baglamaktadlr. Fakat bu ｾ･ｫｩｬ､＠ 192 193 1"1 edecek olmasl halinde genel yol Ozerine ｹ｡ｰｴｬｭｾ＠ olan kbp- Be\Zl Hanbcli cscrlcrindc de bu ｧｯｲｩｾ＠ dogrultusunda a<;:lklamalara rastlallllmaktadlr (Bkz. BuhGtl, ｋｱｾＧＨｩｦ＠ 'l-kll1li " Ill. 406). Mcrglnelni. cI-lIidaye, IX, 239-2-l0; Zcylal, Tc by ill , VI, 142-143; Babcrt!, cl-hlli)'e, IX. 239; Harazmi. cl-Ki/aye, IX. 239; Ali Haydar. Diircril 'I-hllkkalll. III. -l8(). Zcylai. a.g.c .. VI. 142-1-l3; Harazmi. a.gc., IX. 239-240; Babcrti. a.p.. c .. IX. 239. Kaml/ Afallarmm ('qitleri.' 195 rtilerde ve ｾ･ｨｮｩｬｲ､＠ hakk-I karar olmadlgl, dolaYlslyla genel yol iizerine ｩｮｾ｡＠ olu- nan koprti Ylkddlktan sonra sahibi bina edecek olsa yine men olunacagml aynca ilave ederek EbG Hanife'nin ｧｯｲｴｩｾｮ･＠ de biraz ｹ｡ｫｬｾｭｴ､ｲＱＹＵＮ＠ Genel yollar iizerine mescit, koprti, dinlenme, yagmurdan ve ｧｩｮ･ｾｴ＠ korunma yerleri -giiniimiizde kentlerin ihtiyac; ve estetigi ic;in yapIlan durak, istasyon, alt ve iist gec;itler, agay, elektrik, telefon vb. direkleri- gibi kamu yaran ic;in yapJlan ｾ･ｹｬｲｩｮ＠ l 197 hiikmii konusunda da ｢｡ｾｨ｣＠ iiC; ｧｯｲｴｩｾ＠ zikredilmektedir. Hanefiler %, Malikller , kimi l99 Safiller l98 ve bir rivayete gore Hanbelllerin ｧｯｲｴｩｾ＠ bunlan yapmanm idareden izinli 202 200 201 ya da izinsiz olsun mutlak olarak caiz oldugu yoniindedir . Safil ve HanbeH mezhebinde daha zahir kabul edilen ikinci ｧｯｲｴｩｾ･＠ gore ise bunlar ancak idarenin bilgisi 203 ve izni dahilinde caizdir Maverdi ve Ebft Ya'lit ise idareden izin konusuna deginmeksizin genel yollar iizerine bin a yapIlamayacagml ve yapIlanlann mescit bile olsa 204 Ylktmlmasl gerektigini ifade etmektedirIer . Ancak hemen ｡ｮｬｾｉ｣ｧ＠ iizere, bu iki muellifin yasak saydlgl yapdar, kamu menfaatine bile olsa, genel yollan daraItan ve yolculann gelip geymesini ｺｯｲｬ｡ｾｴｉｮ＠ binalar olup yoldan istifadeyi ｫｯｬ｡ｹｾｴｲ｣＠ nitelikteki yapIlar kastedilmemektedir. Belirtmek gerekir ki, AK'nun 93. maddesi genel yollar uzerinde bina yaptlmaSlnI ve agac; dikilmesini mutlak olarak yasaklamaktadlr205 . Bununla birlikte adl geyen mad- 195 1% 197 198 199 200 201 202 203 204 205 .A1ecelle md. 1213. Merg'inan'i, el-Hidtiye, V, 380; Zeylal, Tebyfn, VI, 142; Harazml, el-Kifiiye, IX, 240; Haskefi, ed-Dilrril'l-muhMr, V, 370. Bad, el-Miintekli, VI, 43; Hattab, Mel'iihibu 'l-celfl, V, 157. Biiceyrim'i, Hti§iye, Ill, 8. fun Receb, el-Kavtiid, s. 193-194. Genel yoIlar iizerinde ozel kulIanllular i<;:in bir ｾ･ｹ＠ ihdas etmenin caiz oldugu ｧｯｲｩｾｮ､･＠ olan- lar. bunun kamu mellfaati i<;:in yapllmasllll haydi haydi kabul Ram, Fethu 'l-a:zfz, X, 308. fun Receb, el-Kaviiid, 193-194. Bu ｧ｢ｲｩｾｮ＠ ozellikle modern ｾ･ｨｩｲ｣ｬｫ＠ ･ｴｭｩｾ＠ olmalan gerekir. ｡ｮｬｙｾＱ＠ a<;:lsIIIdan daha fazla kabule dcger oldugu a<;:lktlr. Ma\'erdi, el-AhkiimU ＧｳＭｵｬｴｩｮｾｹ･Ｌ＠ s. 321; Ebu Ya'la, cl-Ahklimii 's-sulttiniJYe, s. 306. Genel yoIlar Osmallh donemindc ccza kanunlan ile de ｫｯｲｵｮｭｾｴＮ＠ Nitckim Ccza KanunU"IIun 264. maddcsindc gcnel )'ollar. mcydan vc seyir ycrlcri gibi kamu menfaati i<;:in tcrk vc tahsis ｫｬｭｾ＠ olan ycrlcri tahrip edcIl vc),a topragllll <;:alan kimscnin, bozdugu ycrin tamir masraflan ahndlktan sonra ii<; giilldcn bir haftaya kadar ha pis vc ｯｮ｢｣ｾ＠ hqliktcn yinni ｢｣ｾｬｩｧ＠ kadar nakit para CCI:ISI ile cczalandlfllacagl hiikmii ycr almaktadlr (11<11 is ｅｾｲ｣Ｎ＠ ＬｾＧＨｊｨＭｩ＠ A(iniill-i Ani;[. s. 535). ＨＧ｣ｾ＠ Kamu Mal/armm deyi ｾ･ｲｨ､ｮ＠ ..itIc"i ' 196 hukuk9ular genel yollar tizerine kamunun gelip ge9mesini ihlal etme- mek ve menfaati kamuya ait olmak uzere -zamammlzda bUyiik caddelerin etrafina dikilenler gibi- aga9 dikilebilecegi, yine kamuya zarar vermemek lecegi, zira bu maddedeki yasaglO bir mak uzere aga9 dikmesine ｩｬｾｫｮ＠ ｫｩｾｮ＠ ｾ｡ｲｴｬｹ＠ bin a yapIlabi- kendi mulku ve menfaati kendine ait 01- oldugu ｾ･ｫｬｩｮ､＠ a91klama ｹ｡ｰｭｫｴ､ｬｲｾＶＮ＠ Genel yollann, kamunun istifadesi i9in kuyu vb. a9mak uzere kazlhp kazIlamayacagl da bu gergevede de aynca ele altnan konulardandlf. isHim hukuk9ulan kamuya y6nelik a91k bir zarar s6z konusu olmadlgl takdirde bunun caiz oldugu hususunda ittifak halindedirler. ｾｵ＠ kadar var ki, bunun i9in idareden izin gerekip gerekmedigi noktasmda yine birbirine Zlt iki ｧＶｲｩｾ＠ 208 Hanbemer zahir ｧＶｲｩｾ･＠ ortaya ＹｉｫｭｬｾｴｲＮ＠ bu konuda idarenin iznini ｡ｲｴ＠ｾ 211 g6r Hanbelller b6yle bir ｡ｲｴ＠ｾ su, elektrik ｾ･｢ｫｬｲｩ＠ ｫｯｾ｡ｲｬ･ｮＬ＠ 207 Hanefiler ve bazl Malikller209, ｾ｡ｦｩＱｬ･ｲＲｏ＠ ve aramamaktadlrlar. GunOmOzde yollann ve kanalizasyon i9in kazIlmaslOl da buna klyas etmek mOmkUn- dOr. Klasik kaynaklarda yoIlann ｧ･ｮｩｾｬ＠ rivayetler ve bunlara ｩｬｾｫｮ＠ ｧ･ｾｩｴｬ＠ ile ilgili yukanda atdta bulundugumuz bazl ｧＶｲｩｾｬ･＠ de bulunmaktadlr ki, bu konuyu aynntlh 212 olarak ele almak yerine dipnotta baZl kaynaklara ｩｾ｡ｲ･ｴ＠ etmekle yetiniyoruz . 2. Meydanlar islam hukuku eserlerinde meydanlar, gene! yol1arla birlikte amlmakta ve genel yollara ｩｬｾｫｮ＠ 206 ?JJ7 208 209 210 211 212 hOkOmler meydanlara da ｴ･ｾｭｩｬ＠ Bkz. Ali Haydar, .,)crh-i Kanun-i Arozi, s. 346-347; AtIf Bey, Arazi KanunnoJ1lc-i Hiillloyunu ,5crhi, s. 312; Ttirkzade, ,5erh-i Kaniil1-i Ani::i, s. 374. Zeylai, Tebyin, VI, 145; Baberti, el-inoye. IX, 145-246. ibn Receb, el-Kavoid. 193. Hatliib, Mevohibu 'I-cem, V, 173. KalYllbi. HO:jiye, 11, 3 11: Bticeyrimi. ｈｇｾｩｹ｣Ｌ＠ III, 8. . . Ibn Kudiime, el-Afl/gni, IV, 553; Buhflli, ｋｃｾＧ｡ｦｩ＠ 'l-k/l1G', Ill, 407; Ibn Rcceb, a.g. e., 193. Yahya b. Adcm, el-lfariic, s. 97; Ma\'erdi, el-Ahkdlllu's-sultoniyye, s. 226; Ebfl Ya 'Ia, clAhkaJ1lii's-sultiiniyye, s. 2 I 2-213; Serahsi. el-Mebsii/, XV, 55-56; Nc\'e\'i, Rav::a. Ill, 441; ibn Miiflih. c/-Miihdi', V, 25 I: Buhflt'i, a.g.e., IV, J88; Askalani, Fe/flu'l-harl, V, 141-142; Ayni. Ullldclil'l-knri. XIII, 23-2-l. ｾＳ＠ edilmektedir213 . Ote yandan, dinlenme . Bkz. ｾｩｲ｣ｬｺＮ＠ cl-Afilhc::::eh. I. 557-558; Ibn Kudiimc, a.g.e., V, 576; a.mlf.. cI-Kop. 11. 442; lfo§·iye. V. 343; MlIli'i. Tl'k/llilctil 'I-.\/(,(,II/il', Rcmli. .1I,'iMyc/ii'I-/III//1loc. V. 343; ｾ｣｢ｲ｡ＱｬｩｳＮ＠ XVI. 1-l0. Kamll Alallarmm ('e§it/eri /197 ye eglenme yerleri olarak kurulan park, bahc;e, toplantt ye oyun sahast, mesirelik gibi kamuya ac;tk alanlann da kamu mallan kategorisinde yer aldtgt ye bunlardan insanlara ye c;evreye zarar yermemek 214 mehedir ｾ｡ｲｴｹｬ＠ herkesin yararlanma hakkmm bulundugu belirtil- . AK da koy yeya kasabalann ic;inde yeya ､ｴｾｭ｡＠ araba c;ekmek yeya hayvanlan toplamak ic;in tahsis edilen yeya kadimden beri bu amac;la kullantlagelen yerlerin umumi yollann hukukl rejimine tabi oldugunu belirtmektedir. Buna gore meydanlann da ahntp satIlmalan, ｺ｡ｭｮｾｴ＠ ile kazamlmalan, uzerlerine agac; dikilip bin a yaptlma- lan imkanstzdtr. Bunlar ozel mUlkiyete ye tasarrufa ･ｬｹｲｩｾ＠ kendi aralannda ｡ｮｬｾｳｲ＠ degildir 215. Yore halkI bile bu gibi tasarruflar gec;erli olmaz. <;unku, bu mallar uzerinde kiic;uk, ergin, miimeyyiz ye gayri miimeyyiz herkesin haklan oldugundan bu konuda ittifak hukuki aytdan hukilmsuzdur216 . ｾ･ｲｨ､ｮ＠ AK'nun ilgili maddesini 217 oldugunu belirtmektedirler hukukc;ular mesire yerlerinin de aym nitelikte . 3. Pazar ve PanaYlr YerIeri Pazar ye panaYlr yerleri, pazar ye panaYlr kurulmast iyin bir koy veya kasaba halkInm yararlanmasma tahsis ･､ｩｬｭｾ＠ olan yeya kadimden beri bu amac;la kullantlmakta olan yerlerdir. Bunlar da hukukl ac;tdan herkesin yararlanmasma aC;lk genel yollar gibidirler 218 . Pazar ye panaYlr yerleri ile ilgili uygulama ornekleri Hz. Peygamber donemine kadar uzanmaktadtr. Hz. Peygamber'in Medine'ye hicret ettikten sonra yapttgt ilk ｩｾｬ･ｲ､ｮ＠ biri, ｭｵｾｲｩｫ＠ 214 ｾＵ＠ ｾＱＶ＠ 217 ｾｉＡ＠ ye yahudi pazarlanna alternatif olarak muslumanlann hakim ye Serahs'i, el-MebsuI, XXIII, 164; Kasan'i, Bedo'i, VII, 272; Nevev'i, Ravza, IV, 348; BlIhfll'i, Ke§§oja 'l-kmG', IV, 187, 196. . AK III d. 94; Halis ｅｾｲ･ｦＬ＠ ＬｾＧ･ｲｨＭｩ＠ Kon(il1-i Arozf, s. 536-537; AIi Haydar, $crh-i Kalliil1-i Arozi, s. 347-348; AlIf Bey, Arazi Kanlll1no/l/c-i HtiI110YIlI111 ,)'crhi, s. 313: Cin, Aiel' 'a, Yaylok vc K9'laklar, s. J 12. A).I Haydar, a.g.c., s. 347-348; AlIfBey, a.g.e., s. 313; Cin. a.g.c., s. 112. Ha ).IS ｅｾｲ｣Ｎ＠ a.J!..c., s. 536-537. Bkz. Safii, cl-('III. Ill. 266: S'iriizL c/-Mii/7c::cb. T. 554; ibn KlIdfullC. cl-AlII,?!'lIf. V. 577-578: a.mlf.. c1-KnJf. H. 4·D. Nc\'cvl, a.gC' .. 361. Kal1ll1 j\lallarmm ('qilleri . 198 ｾ･ｲＧｩ＠ hukumlerin yUrUrhikte bulundugu mustakil bir pazar kurmak ｯｬｭｵｾｴｲＲＱＹＮ＠ Kay- naklar, Hz. Peygamber'in somadan Medine Pazan adInI alacak olan bu yerin etrafml ､ｯｬ｡ｾｴｊｫｮ＠ soma ＢＨｩｾｴ･Ｉ＠ sizin pazanmz budur; bu pazar daraltllmayacak ve bu- rada vergi ahnmayacaktlr." bu)urdugunu bildirmektedir220 . Yine, Hz. Peygamber'in (s.a.) tiiccann bu pazarda yadlrlar ve binalar kurma ｴ･ｾ｢ｵｳｬｲｩｮ＠ engelledigi ve koy- dugu yasaga ragmen pazar yerinde kurulan yadlfl Ylktlrmak suretiyle bu konudaki kararhhgml gosterdigi kaynaklarda zikredilmektedir22l . Hz. Peygamber, Medine Pazanlll kurarken burada sabit sini ｹ｡ｳｫｬｭｾＲ＠ ｫｯｾ･ｬｲＬ＠ yerler edinilme- boylece sabah erken gelen herkesin diledigi yere ｹ･ｲｉｾｭｳｩ＠ ｶ｡ｺ･ｴｭｩｾｲＲＳＮ＠ ｒｾｩ､＠ halifeler doneminde de gene! olarak bu kurala riayet edildigi go- rulmektedir. Nitekim, Esbag b. Hz. Ali ile ｹ｡ｲｾｬ＠ kurahl1l Ylktlk. ｃ｡ｲｾｬ＠ ｎ･｢ｾｨＧｮｩ＠ ｾｯｹｬ･＠ dedigi rivayet edilmektedir: Halife halkmm belli yerIeri mekan edindiklerin gordu ve 'Bu nedir?' diye sordu. Cevap olarak: ｃ｡ｲｾｬ＠ halkl belli yerIeri mekan edindi, dediler. Bu- nun uzerine Halife: 'Buna haklan yok. Zira muslumanlann ｹ｡ｲｾｴＱｮ＠ ttpkt namazgalan gibidir; bir yere kim once gelip konarsa bu yer oradan aynlmcaya kadar gun boyunca onundur' dedi.,,224 Diger taraftan Abdurrahman b. Ubeyd, Mugire b. Su'be zamanmda225 sabahleyin pazara gidip bir yere ｹ･ｲｉｾｮ＠ ｫｩｾｮＬ＠ ettigini; fakat Ziyad ｩｾ｢ｭ｡＠ geldikten soma, "Her kim, pazarda bir yere ｹ･ｲｉｾｩｳＬ＠ orada kaldlgI surece 219 220 221 222 ｾＳ＠ Ｚｾ＠ 0 0 gun ｡ｫｾｭ＠ kadar orad a kalmak hakkml elde yerde oncelikli oturma hakkma sahip olur" kurahlll getirdigi- Kallek, Devlet vc Piyasa, s. 31. . . Ibn Mike, Tic(irlit 40; Ibn ｾ･｢Ｌ＠ Tliril1l1 '/-Medilleti '/-lIIiillevvere, I, 304; Bclilziir'i, Fi'ltftllll '/ba/drill, I, 24; Semhudi, I'clliii '/-l'£jli " I, 540. Mcdine Paz<lnnm ozellikleri hakklIlda ｧ･ｮｩｾ＠ bilgi i<;:in aynca bkz. Kallek. a.g.e., s. 30-36. Semhudi, a.g.e .. I, 540. SemhfIdi, a.g.e., 1,540. Kallek, a.g.e., s. 33, 36. Pazar ycrindc once gclenin rli<;:han hakkl olduguna ｩｬｾｫｮ＠ rivayc\lcr hakklllda bkz. Eb!1 Ubeyd. C/-£I/I\'(7/, s. 110-111. Eb!1 Ubeyd. a.Po·c .. s. 110: Rcyhaki. cs-Siil/('/lii ·/-kiilm7. VI, 150-15 J: Bcliiziiri. a.g.c .. s. 420421. Hl.. Omcr larafllldan layin cdildigi Kllfc \'aliligi csnaslllda (Eb!1 Ubcyd. a.g.c .. s. 111. c1ipnol I). Kamu A1allarmm C;:e§itleri;' 199 ni 226 rivayet etmektedir227 . Daha sonraki uygulamalar da genel olarak bu kural dogrultusunda ｧ･ｬｩｾｭｴｲＮ＠ AK pazar ve panayu yerIerininin hukuki durumunu, metruk arazi dellilen kamu l11al- lan ile ilgili bbliim iyinde duzelllemektedir. Kallullull 95. maddesi Deftcrhallcde kaYlth olup kadimdell beri pazar ve pallayu iyin terk ve tahsis ｫｉｨｭｬＱｾ＠ olan yerIerin alulIp sat1la- mayacagllll ve bir kimseye mustakil olarak tasarruf etmek iizere senet verilemeyecegini; tasarruf eden olur ise men olunacaglm; fakat bu tur mahaller iyin ｢･ｬｩｲｉｮｭｾ＠ olan resim (vergi) ne ise hazine tarafmdan tahsil edilecegini hiikme baglamaktadu228 . Amlan maddeyi aylklayan hukukyular, Defterhalle'de kayIth olma hususunun ihtirazi (slllulaYlcl) bir kaYlt olmadlgllll, Defterhanede kaYlth olsa da olmasa da kadimden beri pazar, panayu yeri olarak kullamlan her yerin aym hiikme tabi oldugunu belirtmektedirler229. Ancak bu ｨｵｫｾｬ｡ｲＬ＠ Defterhanede kaYlth olmayan pazar ve panaylr yerIerinin vergiye tabi olmadlgl ｧ｢ｲｩｾｮ､･ｬＲＳＰＮ＠ 4, Konak Y cdcl'i Konak yerleri ｾ･ｨｩｲ＠ ､ｬｾｭ｡＠ yolculann ve geyici olarak ikamet etmek isteyen kim- selerin yararlanmasma tahsis edilen yerlerdir. Konak yerIerini iki klsma aYlrmak mUmkUndiir. 226 227 228 22'.1 Yani, Mugire b. ｾｵＧ｢･＠ zamamnda pazar yerlerinden yararlanmada hergiin ilk gelen ｫｩｾｹ･＠ rii<;:han hakkl tarundlgl halde, Ziyad zaman kaydulI kaldlrarak sadece ziIyct olma kurahm geｴｩｲｭｾＬ＠ boylece bir bakuna pazarcllara belli bir yerden uzun stireli yararlanma imtiyazl saglaＱｬｾｴｉｲ＠ ＨｋｲｾＮ＠ ｾ｡ｦｫＬ＠ js/tim Arazi Hukuku, s. 253). Ebii Ubeyd, e/-Emviil, s. Ill; BeHiztiri, Fiitflhu '/-bii/diin, s. 421. AK'da pazar ve panayu yerlerinin vergiye tabi kIlmmasl, bu yerlerin hukukl niteligi konusunda birbirine Zlt iki ayn ｧｯｲｩｾｮ＠ meydana gelll1esine yol ｡＼［ＺｬＱｾｴｵＮ＠ Bir ｧｯｲｩｾ･＠ gore pazar ve panaYlr yerleri esas itibariyle ll1etruk araziden olll1aYlp, "gelir elde etmek iizere ｨ｡ｺｬｲｮｭｾＢ＠ mir) arazi statlisiindedir. DolaYlslyla bunlara kall1u hakkl taalluk etmemektedir. ｾｵ＠ var ki, bunlar kadill1den beri pazar ve panaYlr olmak tizere terk ve tahsis edilip Defterhaneye muayyen bir resill1 (vergi) ile kaydoldugundan bunlar da kadill1ligi iizere mctmk arazi htikmiinde olarak terk olunup, bir kill1senin miistakil olarak tasarrufuna izin vcrilmez. Tasarruf eden olursa mir'i arazi yetkilileri tarafmdan men olunur. ikinci ｧｯｲｩｾ･＠ gore ise, pazar panaYlr yerleri ger<;:cktcn mctruk arazidcndir. Bunlar lizcrinde kamunun yararlanma hakkl vardlr. Bunlar kadimden beri rcsmc tabi ｯｬｭｵｾ｡ｲ､Ｎ＠ Fakat tck baｾＱｬ｡＠ rcsme tabi olmak, pazar ve panaYlr ycrlerinin mctruk arazidcn olmamasl i<;:in yctcrli bir scbcp dcgildir. DolaYlslyla pa7. ar vc pana)'lr ycrlerinde dava hakkl sadccc mir) arazi yctkililerinc miinhaSlf olmaYlp gcncl yolJarda oldugu gibi ahalidcn yalruz bir ｫｩｾ＠ bile bunlara ｩｬｾｫｮ＠ davalarda tararolabilir (Bkz. Halis ｅｾｲ｣ｦＬ＠ ,5crh-i Kt'infin-i Art'i::f, s. 538-539). Halis ｅｾｲ｣Ｎ＠ a.g.c., s. 538; Ali Haydar, ,)crh-i Kanfill-i Art'i::f, s. 348; Cill. Afer 'a, ray/ak ve KI}/ak/ar, s. 112. HaJis ｅｾｲ｣Ｎ＠ a.f!,.c., s. 538. '. Kamu A1allarmm ('c§itleri /200 Birincisi, yolculann ge1ip geyerken mola verip istirahat ettigi han, kervansaray gibi yerIerdir231 . Klasik doktrinde, Ｂ｡ｬｵｾ＠ amaCl ve tahsis ciheti farkh olmakla birlikte yararIanma rejimi baktmmdan ribatlar, tekke ve zaviyeler ve hatta medreseler de amlan nitelikteki konak yerIeri gibi ､･ｧｲｉｮｩｬｭｾｴＲＳＮ＠ Diger kamu maIlannda oldugu gibi konak yerIerinde de -zarar vermemek ilk once geIen ｫｩｾ＠ onceIikle yararIanma hakkma sahiptir. yiyecek vb. almak iyin blrakmasl da ｾ｡ｲｴ＠ ､ｬｾ｡ｮ＠ C;:lkmasl halinde bu hak ｫｯｾｵｉｭ｡ｬｴｲＮ＠ <;unkii ･ｾｹ｡ｳｭｬ＠ ｋｩｾｮ＠ ｾ｡ｲｴｬｹﾭ tekrar donmek uzere ､ｵｾｭ･ｺＮ＠ Hatta, ･ｾｹ｡ｳｭｬ＠ orada emanet edebiIecek emin bir ｫｩｾ＠ her zaman bulunamayabilir233 . Ancak kesin olarak aynlmak uzere oraYI terkeden ya da donmek uzere aynIdlgl halde uzun sure geri donmeyen ｫｩｾｮ＠ onceIik hakkmm ､ｵｾ･ﾭ cegi beIirtiImektedir. Surenin uzun olup olmadlgmm takdiri ise orfe ｾ･ｫｩｬ､＠ onceIik hakktm yitiren diger insanIarIa ･ｾｩｴ＠ ｫｩｾ＠ ｢ｬｲ｡ｫｭｾｴｉＮ＠ Bu konak yerine tekrar geIirse, bu takdirde her konuda muamele gorecektir234 . Birinci boIumde aC;:lklandlgl uzere han, kervansaray, rib at, tekke gibi yerler vaklf yoIuyla da tesis edilebilmekte ve bunlar, aym iIe intifa edilen vakIflar ya da muessesat-I hayriye adlyla amImaktadlr. Y olcuIann hanlardan, ribatIardan; ､･ｲｶｩｾｮ＠ tekkeden; og- rencinin medreseden istifade ｾ･ｫｬｩＬ＠ gore duzenle- buraIar vaklf ise vaktf ｾ｡ｲｴｮｭ･ｳｩ＠ nir235 . Konak yerIerinin ikinci ｣［Ｚ･ｾｩ､＠ de goc;:ebe hayatl ｹ｡ｾｮ＠ insanlann hayvanlanm otIatmak uzere belli bir sure konakladlklan yerierdir. Bu insanlar, konaklaYlp goc;:tOkleri yerIerde yolcu hukumlerine tabidirIer. DolaYlslyla hanlara, kervansaraylara ilk on231 232 233 234 2.15 Kamu mall an iizerindeki hakklIl niteligi konusu ｩｾｬ･ｮｲｫ＠ de deginildigi iizere Maverdi ve Ebu Ya'Hi, bu yerlerin devlet ｢｡ｾｫｬｮ＠ (idarenin) dogrudan "gozetim (nazar)" alanlIla girmcdigini savunmaktadlrlar. Devlet ｢｡ｾｫｬｮ＠ bu yerlcre ｩｬｾｫｮ＠ yetki ve sorumlulugu, buralann Ylklk yerlerini tamir etmek, SUlafllll korumak, insanlann oraya inip konaklamalanm ｫｯｬ｡ｹｾｴｦ｣＠ tedbirleri almakla snurhdlr (Maverdi, el-Ahkiilllii's-sultGniyye, s. 235-236; Ebu Ya'la,elAhkdlllil 's-sllltliniyye, s. 225). Nevevi, Ral'::a, IV, 359, 363-364; ibn Miiflih, el-Miibdi " V, 266; Merd,lv'i, el-instil, VI, 380; Rcrnn, NihliyeW '1-lIIuh/ac, V, 345, 348; Hcytem'i, cl-Fellil'ti, Ill, 165-166; el-Fe/al'a 'I-hindiyye, 11,464 vd. Mavcrd'i, a.g.e., s. 235; Ebu Ya'la. a.g.e., s. 225; Ncvcv'i, a.g.e., IV, 263; Buhftt'i, Kq:jafo'lkma', IV, 196; ibn Miiflih, a.g.e., V, 266. • • Nc\'c\'1. a.g.e., V, 299; Buhuli, a.g.e., IV, 196; Rcrnn, a.g.c, , V, 348. Nc\'c\'l, a.g.e., IV, 364; RcmIi, a.g.c., V, 348; cl-Fc/am ﾷＱＭｬｊｩＯ､ｾｉＺｖｃＧＮ＠ IL 464 vd. Kamll Alallarmm ('qit/eri / 201 ce gelenIer gibi onIar da konakIadlklan yerIerde ihtiyayIan kadar onceIikIe yararIanma hakkma sahiptirIer. Bu nedenIe onIann hayvanIanm saIdlgl otIak sahasma -herkesin ihtiyacma ceyap yerecek yeterIiIihe degiIse- ｢｡ｾｫｉｮ＠ ortak oImaya ｢｡ｾｫ＠ bir yerde geyici bir sure konakIayan gOyebeIer, oradaki oncelikli yararIanma haklanm yitirirIer 236 ｫ｡ｉｾｭｺＮ＠ Fakat bir ye re gOy ettikIeri takdirde . 5. Mabedler Burada kamu mallannm bir ｹ･ｾｩ､＠ oIarak eIe aIman mabed kayramt, ibadet gore- vinin yerine getiriIdigi kutsal mekanIann tiimunu ifade edecek kullamlmaktadtr. DoIaYlslyla bu ｢｡ｾｨｫＬ＠ cami ye mescitIerden ｢｡ｾｫＬ＠ ｾ･ｫｩｬ､＠ ｧ･ｮｩｾ＠ anlamda hem Arafat, Mina, Muzdelife, Muhassab gibi muslumanlara ait; hem de manastlr, kilise ye havra gibi ｢｡ｾﾭ ka din mensuplanna ait ibadet mekanlannm hepsini iyine almaktadlr. 237 Mabedler, iyinde Allah TeaIa'nm ismi amlan ye O'na ibadet edilen yerlerdir Kur' an-t Kerim' de mescitlerin Allah' a ait oIdugu 238 ye Allah' m mescitlerini ancak 239 birtaktm yaslflara sahip kimselerin imar edebiIecegi ifade edilmektedir ｋｵｾｫｳｺ＠ . . islam'da en biiyiik mabed Mescid-i Haram'dtf. islam'dan once de A- rabistan'da bilinen ilk yakIfmanasmdaki maIm, Ka'be-i Muazzama oldugu belirtilmektedir240 . Kur'an-l Kerim'in ifadesiyle, alemlere bereket ye hidayet kaynagl olarak in42 sanlar iyin kurulan ilk ey (mabed) Mekke'deki Kabe'dir241 . Nuh Tufanmdan sonrl 243 Hz. ibrahim'in Hz. ismail ile beraber temellerini yiikseItip ｩｮｾ｡＠ ettigi Kabe, Allah Teiila tarafindan insanlara toplanma mahalli ye giiyenli bir yer ｫｬｨｮｭｾｴｲＲＴＮ＠ 236 237 238 ＲＳｾ＠ 240 241 2"2 2·13 ｾﾷＱｪ＠ Maverdi, e/-Ahklimii ＧｳＭｬｴｩｮｾｹｙ･Ｌ＠ s. 236; Ebu Ya'1l1, el-Ahklil1lii's-sultiiniyye, s. 225; Nc\'cv'i, Ravza, IV, 364. Nur 24/36-37; Hac 22/40; Bakara 2170. Cin 72/18. Tc\"be 9/18-19. Omcr Hilmi, j{hafli 'I-ahlaf s. 9; AkgiindUz, Vaktf, s. 10. AI-i imran 3/96. Ma\"crdi, a.g..c., s. 202. Bakara 2/127. Bakara 2/125. L.-\',. Kamu kfallarmm ('e:jitleri / 202 islam hukuktyulan, Arafat, Mina ye MOzdelife gibi hac ibadetinin bir partyasm ｴ･ｾＱ＠ eden ye bundan t)torO de kamunun hakkl bulunan yerlerin ihya olamayacagl hususunda hemen hemen rin ihyasl hac ibadetinin edasml ｧｯｲｏｾ＠ ｩｾｬ･ｭｮ＠ konu birligi ityindedirler. <::OnkO bu gibi yerJe- ｧｏｴｹｬ･ｾｩｲＬ＠ insanlan slkmtlya sokar ye buradaki kamu hakkmm yok olmasma yol atyar. Aym gerektyeden oti.irO bunlar Ozerinde yapl yasagmm da varhgmdan soz edilmektedir. Amlan mekanlar, mescitIer, yollar, ribatIar ye namazgahlar mesabesinde degerlendirilerek, buralarda herkesin ･ｾｩｴ＠ rarlanma hakkmm mevcut oldugu ifade ･､ｩｬｭｾｴｲＮ＠ ye ortak bir ｾ･ｫｩｬ､＠ ya- ｾｵ＠ hadis bu Daha once de zikredilen hi.ikmOn en onemli delilIerinden birini ｯｬｵｾｴｲｭ｡ｫ､ＲＴＵＺ＠ ａｩｾ･＠ (r.a.) anlatIyor: Dedik ki, "Ey A1lah'm RasfilO! sana, Mina'da seni golgelen- direcek bir bina yapalIm ml?" Allah RasfilO; "HaYlr! Mina, once geJenin devesini ｾｯｫ･ｲｴｩｧ＠ yerdir,,246 buyurdu. Diger tarafian, aksi kanaatlerle birlikte 247 Muhassab, Nemire gibi yerlerin de Ara248 fat ve Mina hOkmOnde degerlendirilmesi gerektigini soyleyen hukuktyular da vardlr . Sozii edilen mekanlardan ｢｡ｾｫ＠ harem slmrlan ityinde kalan diger topraklann ihya edi- lip edilemeyecegi ve genel olarak Mekke eylerinin altm-satIm ve kira akdine konu olup olamayacagl hususunda hukuk ekoIleri arasmda bir hayli ｧｯｲｏｾ＠ 249 tur . Mabedler kamu malt oldugu ityin, mescit yapmak ｫ｡ｭｵｬｾｴｉｲｮ＠ tyeIerinden biri ｳ｡ｹｉｬｭｾｴｲＮ＠ ｫ｡ｭｵｬｾｴｉｲＬ＠ aynltgl mevcut- onemli gerek- Nitekim, yerinde atylklandlgl Ozere mescit namma yapIlan bu mtiessesenin en erken ve en bariz orneklerini ｯｉｵｾｴｲｭ｡ｫ､ｬＮ＠ 245 246 248 249 ｇ･ｬｩｾ＠ bilgi i<;:ill bkz. Nevevi, Ravza, IV, 351-352; Buhfttl, ｋ･ｾ､ｦｬｩ＠ 'l-kll1ii " IV, 176- I 77; Rcmli, ."'ihiiyetu'I-llIuh/iie, V, 337-338. Tirmizi, Hac, 5 I; EbU Davud, Meniisik, 89; Diirimi, Meniisik, 87; ibn Mike, Meniisik, 52; Ahmed b. Hallbel, el-MUsned, VI, 187, 206-207; Mavcrdi, el-Ahkiilllii ＧｳＭｬＯｩｮｾｹ･Ｌ＠ 235; Ebft Ya'la, el-AhkiimU's-sultiiniyye, s. 225. Bkz. Rcmli. a.g.e., V, 338. Scbramcllisl. ｬｦｩｾｹ･Ｌ＠ V, 338. 1'.laverdi, n.g.e., s. 207-208; Ebfl Ya'la, n.g.e., s. 189-191: NC\'CVI, n.g.e., IV, 351; Kasani, Beda'i. V. 1-l6; ibll Kudiimc, cI-A1/1gni, IV, 288-290; ibn Kayyim, liidn 'I-Ill£' 'ad, Ill. 1 J 7; Rcmli. n.g.e.. V, 338; Kurlubi, cl-Ciimi', XII, 33-3-l: Zcylai. 'l'C'/J.l'ill, VI, 29. '. Kamu Afallarmm ('qitleri 1203 Mescitler vaktfyoluyla kamu mah niteligini kazanan mallardandlr. Mescit ve cami vaklflan, islam vaktf hukukunda ayn ve imtiyazh bir yer ｩｾｧ｡ｬ＠ etmektedir. Ornegin, bu tOr vaklflann kurulmasl i<;in tescile veya vasiyete gerek yoktur250. ｚ｡ｭｮｾｬ＠ ile iktisap edilemezler25l . Mescit vaklflannm baglaYlclhk kazanmasl konusunda hukuk<;ulann farkh ｧｯｲｩＮｾｬ･＠ vardlr. Bir klsmma gore bun un i<;in mutlaka sozlil irade beyam gerek- mektedir. Bir ktsml bir yerin mescit olarak ifraz edilip namaz ktlmak i<;in insanlara izin verilmesini yeterli gori.irken, diger bir klsml ise i<;inde bir vakit de olsa namaz kllmmasl ｾ｡ｲｴｬｭ＠ ilave etmektedir. Bu arada miltevelliye teslim ｾ｡ｲｴｭｬ＠ ｫｯｾ｡ｮｬｲ＠ da rastlamlmak252 hisseli olmamasl Iazlmdlr253 . Mescitlerin satadlr . Mescit ve cami oIacak yerin ｾ｡ｹｩ＠ ttlmasl ve harap olmasl halindeki muameleler ozellik ､･ｧｩｾｫｬ＠ gostermektedir254 . Bu a<;lklamalardan sonra mescit ve camilerden ｉｩｾｫｮ＠ ｴ｡ｾｬｭｫ＠ ve mezheplere gore ＼［･ｾｩｴｬ＠ ｾ･ｫｩｬｲ､＠ yararlanmalara i- bazl hilkilmler iizerinde -konumuzu iIgilendirdigi nispette- klsaca durmak faydah olacaktlr. 1- MescitIerde oturmak: Mescitlerde oturan haklan orada oturma amacma gore ､･ｧｩｾｫｬ＠ Mescitte namaz ktlmak iizere oturan ｫｩｾｬ･ｲｮ＠ bulunduklan yerdeki oncelik ｫｩｾＬ＠ gostermektedir. Soyle ki: oturdugu yerde 0 anki namazml ktlmca- ya kadar oncelik hakkma sahiptir. ihtiya<; gidermek, abdest tazelemek, burnunun kanamasl, bir davete icabet etmek gibi sebeplerden otilrii ge<;ici olarak bu yerden aynlmaSl halinde de oncelik hakkl ､ｩｬｾｭ･ｫｴｲＮ＠ Bu hilkmiln delili olarak Hz. Peygam- ber'in (s.a.): "Bir kimse oturdugu yerden kalkar da, sonra oraya donerse o yerde oncelikli hak sahibidir.,,255 anlammdaki hadis-i ｾ･ｲｩｦ＠ 0 kimse, ileri silriilmektedir Fa- el-Fetliva'l-hindiyye, n, 455; bmer Hilmi, hhafu 'I-ahlaf s. 34; Akgiindiiz, Jlokif, s. 210. Omer Hilmi, a.g.e., s. 123. 252 Eu ｧｴｩｾｬ･ｲ＠ hakklllda ｧ･ｮｩｾ＠ biIgi ic;:in bkz. Kasani, Bedc'i'i, VI, 219-220; Nevcvi, Ravza, IV, 387-488; fun Kudame, el-Mugni, V, 603; Hattab, Mevc'ihibu'l-celil, VI, 27; ibn Niiceym, elBohr, V, 268; ibn Ctizcy, el-Kavlinin, s. 243; e{-Fetal'a ＧｬＭｨｩＱ､ｾＩｹ･Ｌ＠ II, 454-455; Haskcfi, edDiin'a '{-lIIuhtiir, IJI, 369; ibn Abidln, Reddu '{-lI/lIhtar, III, 369; bmcr Hilmi, o.g.e.. s. 34. 253, .. Mcrginalll, cI-Hidc'iye, III, )() I, 364, 373; Omcr Hilmi, o.g.e.. s. 23; Akgiindiiz, G.!!.. C'., s. 210. ＲＮＧ＾ｾ＠ !\'fczhcplcrin bu husustaki ｧｴｩｲｾｬ｣＠ kamu Illallannlll kaybcdillllcsi konusu incclcnirkcn zikrcdi ＱｉｩｾｴｲＮ＠ Bkz. tcz Illctni, s. 120. 2.'>5 Miislim Sellill/. 12: Tirmizl, Er/cb. 10; Ahmcd b. Hanbcl. e{-Miis/1ed. 11. 283. 250 251 Ka1l111 .Ilal/ant/m (c:;itleri 20-+ kat diger namazlar iyin b6yle bir hak s6z konusu degildir. Mescitte hadis ye yaaz dinlemek iyin oturan ｫｩｾｬ･ｲ＠ de bu hiikiimlere tabidir36 . Mescidin belirli bir yerine, Kur'an, hadis, fIklh gibi rini okutmak yeya fetYa yermek iizere oturan ｫｩｾｮＲＮＧＷ＠ ilimleri ya da alet ilimle- sonraki ｯｴｵｭｾｬ｡ｲ＠ ｴ｡ｲｬｾｭｨ＠ oncelik hakkmm deyam edip etmedigi hususu ｾ･ｲＧｬ＠ iyin ise de baskm ｧｯｲｩｾ＠ 0 yerde bu hakkm deyam ettigi y6niindedir. C;iinkii, onun deyamh olmak iizere belli bir yeri seymesinin 6ze1 bir gayesi yardlr ki, 0 da insanlann ona ｡ｨｾｭｳｬ＠ ye her aradlgmda rahathkla bu- labilmesidir. Hocadan ders alan 6grenci iyin de aym hilkmiln geyerli oldugu belirtilmektedir258 . isHim hukukyulan aynca cami ye mescitIerdeki ders halkalanm yararak geymek isteyenlere engel olunmasl gerektigini soylemektedirler259 . Bir mescitte itikafa giren ve belli bir yeri mekan edinen yerde oncelik hakkma sahiptir. Bir 6ziir dolaYlslyla oturan ｫｩｾ､･＠ de itikaf silresince 0 ylkmasl halinde namaz iyin oldugu gibi bu hakkl ､ｩｬｾｭ･ｫｴｲＲＶＰＮ＠ 2- Mescitte maSI ｨｯｾ＠ ､ｬｾ｡ｮ＠ ｫｩｾ＠ ｫ｡ｲｾｉｬｮｭｴＮ＠ ｾｩｲ＠ okumak, kaYlp aramak: MescitIerde ｾｩｲ＠ okunmasl ye kaYlp aran- Bu hususta biryok hadis riyayet edilmektedir261 . Bu hadis- lerden otiiril bazl ilim adamlan, amI an fiillerin mutIak olarak yasak olduguna hilkｭ･ｴｩｾｬｲｳ＠ de genel olarak kabul edilen ｹ｡ｫｬｾｭ＠ g6re yasakhk hilkrnil, islam'm gilzelliklerini, 6gilt ye hikmetIeri, Allah'm nimetlerine lann slfatIanm, gilzel ahlakl konu edinmeyen ｾｩｲｬ･＠ 256 257 258 2-'9 cOl 2til ｾｩｬｫｲ･ｴｭｹＬ＠ iyi ve faziletIi insan- iyin s6z konusudur262. Bu ｧＶｲｩｾｬｮ＠ Nevevl, Ravza, IV, 362; Buhfit1. ｋ･ＺｪｾＧｦｩ＠ 'l-kIl1G " n, 372-374; ibn Miiflih, e/-Mahdi '. V, 266; Remli, Ni/ujyetu 'I-I11Ul1ll1c, V, 347. . izin allllak gcreCam I vc Illescitlerin amlan Illaksatlar ic;in kullamllllasl ic;in yelkili ｫｩｾｬ｣ｲ､ｮ＠ kip gereklllcdigi ve idarenin bu konudaki yelkisinin nc oldugu cami ve mescitlcrin durumuna gore farkhhk gostermektcdir ki, bu hususa kamu mallan iizerindcki hakklll nitcligi konusu illBkz. tez metni, s. 130-131. celcnirkcn ､･ｧｩｮｬｭｾｴｲＮ＠ Farkh ｧｏｬｩｾ･ｲ＠ iC;ill bkz. Mavcrdi, e/-Ahkti1l1u's-sulttin(yye, s. 238; Ebfi Ya'lil. e/-AI11a1111ii'sslI/liiniyye, s. 227; NCVCVI, a.g.e., IV, 361, 363: Rcmli, Ni/u7yelii '/-l11l1l1ll1c. V, 345 vd.: ibn MiiOih, a.g.e., V. 266: ｚ｣ｲｫｾＱＮ＠ j '1ti1l1ii 's-siicid, 391-393. Ma\'crdi. a.g.e., s. 238; Eb!1 Ya'IiL a.g.e., s. 227; NcvcvI. a.ge .. IV. 363; Buhtlt!. axe .. 11. 372. • a.g.e., s. 393. Nc\'cVl. a.g. e .. IV. 362; ｚ｣ｲｫｾｩＮ＠ Bb.. Miislim. ;\!cslicid, 18: Tinnizi. Sa/lil, 123: lhiyfi', 76: Ebn Da\·ud. ,)'alr;l. 2 I: Ncs;ll. ;\/cslicid, 22-23-. 25: ibn M'kc. ;\!c,w1cid 5. 11. Hall;lb. AJc"lihihii '/-('clil. VI. 15: ｚ｣ｲｫｾｩＮ＠ a.gC'" s. 322. Kallllll\/allal'mm r;qitleri / 205 gerekr;:esi olarak, Hassan b. Sabit ile Ka'b b. Ziibeyr'in meseitte Hz. Peygamber'i bviieii mahiyette ｾｩｲｬ･＠ okudugu gbsterilmektedir 263. ｡ｨｾ＠ 3- Meseidde nm hiikmiine meseitlerde ｡ｨｾ＠ ｩｬｾｫｮ＠ ｶ･ｲｩｾ＠ yapmak: Klasik kaynaklarda meseitlerde ｲ［Ｚ･ｾｩｴｬ＠ ｶ･ｲｩｾ＠ ｧ｢ｲｩｾｬ･＠ ｡ｨｾ＠ ｶ･ｲｩｾ＠ yapma- zikredilmektedir. Hanbeliler, Hz. Peygamber'in yapIlmasml yasakladlgl veya yerdigi 264 yolundaki hadislere daya- narak bunun mutlak olarak haram oldugunu ileri siirmektedirler265 . Malikller meseide mal getirilip ｡ｨｾ＠ ｬ･ｾｭ＠ ｶ･ｲｩｾ＠ yapmaYl mekruh saymakla birlikte, mal olmakslz1l1 sadeee sbz- yapmanm eaiz oIdugunu kabul etmektedirler r;:ok olursa mekruhtur; zira r;:ok fazla ｡ｨｾ＠ ｶ･ｲｩｾ＠ 266 . Bir klslm Safiiler az oIursa eaiz, meseitIeri diikkana r;:evirir demektedir- ler267 . Diger bir klslm Safiiler de bunu, itikafta olup yiyeeek satm almaya ihtiyael olan ｫｩｾ＠ ir;:in miibah, ｢｡ｾｫｬｮ＠ ｫｩｾｮ＠ yalmzea ｡ｨｾ＠ 268 ir;:in mekruh saymaktadlrlar ｶ･ｲｩｾ＠ ｳｯｺｬ･ｾｭｩ＠ . Hanefiler ise, itikafta olan yapmasma eevaz vermekte, bu ｫｩｾ＠ ir;:in meseide mal getirilmesini mekruh kabul etmektedirler. itikafta olmayanlar ir;:in meseitte ｡ｨｾ＠ ｶ･ｲｩｾ＠ yapmaYI ise meseidin tiearethane haline ､ｯｮｩｾ･ｧ＠ 269 mekruh saymaktadlrIar gerekr;:esiyle mutlak oIarak . Bu arada, meseit dahilinde terzilik vb. gibi sanatlan iera etmenin de ｡ｨｾ＠ ｶ･ｲｩｾ＠ yapmak gibi degerIendirildigini ilave etmek gerekirdi270 . Meseid kaplsmda veya avlusunda ｡ｨｾ＠ ｶ･ｲｩｾ＠ yapmak ise yolu daraltmadlgl ve insan- lara zarar vermedigi takdirde eaiz gOriilmektedir. 4- Meseidde yemek, ir;:mek ve uyumak: Meseidde yemek, ir;:mek ve uyumak genellikle miibah kabuI edilmektedir. Hz. Peygamber devrinde bazl kimselerin Meseid-i 263 264 205 266 '207 ＲｴＭｫｾ＠ 2W :70 Buhari, Sallit, 68; NesaI, Mesiicid, 24; Ahmed b. HanbeI, el-Miisned, V, 222. Bkz. Tirmizi, Salal, 123; Biiyfi', 76; Nesai, Mesacid, 22; ibn Mike, Mesiicid, 5. BuhfJli, ｋｃﾧＧｾｩｦ＠ 'l-k1l1ii " II, 366. Hatlilb,a.g.e., VI, ＱＴ［ｍ･ｶｾｬｫＬ｣ＭｔｩＧＯｦ＠ VI, ＱＴＺｈ｡ｲｾｩＬｊｦｬｹ｣＠ VlJ, 72. ｾＧｩｦＨｬｚｌ＠ el-Aliihe=::eh, L 20 I. ｚ｣ｲｫｾＱＮ＠ a.g..c .. s. 325. s. -I·W: Kasanl. !1cdli'i. IJ, 116-117: Mcrg'in<1nl. cl-1!idliyc, 11, 312: ibn Niiccym. ｣ｬＭｅｾﾷｨｩＮ＠ BabcrI'i. el-j,/(lJ'c. 11, 312. . Nc\·c\"J. /?al'::a. IV. 362; 8\1hllll. a.g.e., 11. 367: Halt£Jb. a.g.e., VI. 13. 15: Ibn CiilCY. 1'/;:m'lilllll. 37-38: Rcmll. ｎｩＧｉｾｬ｣＠ '1-/IIl/hllie. V. 3-18; ｈ｡ｲｾＱＮ＠ a.g.!'., VII. 72: $cbraJllcl\isl. Ihi.)·i."c'. V. 3-18: ibn Niiccym. a.g..c .. s. -1-10: ｚ｣ｲｫｾｩＬ＠ a.p,.c .. s. 325-32(1. hamll Mallarmm (qitleri,. 206 N ebevl' de uyuduguna ｩｬｾｫｮ＠ hadisler mevcuttur271 . Fakat, mescitlerin gece1eme yeri veya yemekhane haline getirilmemesi ve yiyecek artlklan ile kirletilmemesi gerekir. Bazl hukukyular mescitte uyumaYl evsiz barkslz ｫｩｾｬ･ｲ＠ ile itikafta olanlar iyin m(ibah, diger insanlar iyin mekruh saymaktadlrlar:!72. 5- Mescidde nikah laymak ve davalara bakmak: Mescidde nikah akdi yap111ak islam hukukyulannm ittifala ile caiz hatta mustehaptlr273 . Hz. Peygamber'in "Bu nikalll ilan ediniz, onu mescidlerde klymlz ve onun ｩｾｉｬ＠ def ｾ｡ｨｬｺＮＢ＠ buyurdugu rivayet edil111ektedir274 . Mescitte davalara bakma mese1esine gelince, bunun 111ekruh oldugunu ileri suren27S ler bulun111akla birlikte genellikle benimsenen kanaate gore, na111az kIlanlara eziyet venne111ek ve yliksek sesle baglrmak vb. suretiyle 111escidin hurmetine hale! getirmemek ｾ｡ｲｴｬｹ＠ bu caizdir. ＼［･ｾｩｴｬ＠ rivayetler Hz. Peygamber'in ve ondan sonraki halife ve kadIlann mescidlerde davalara baktIgml bildirmektedir276 . Fakat mescitlerde had cezalannm uygulanmasl caiz gorulmemektedir. Mescidde yargIlamp hakkmda had cezaSl verilen hukumlulerin, bu cezamn infazl iyin mescidin dir 277 ､ｬｾｭ｡＠ ylkanl111asl gerekmekte- . Cami ve mescitleIin harimleri yani avlulan da kamu mall stattisundedir. Bunlardan yararlanma hakkl oncelikle cami ve 111escit ce111aatine aittir. Fakat cemaatin ihtiyacmdan arta kalan yerlerde hakkl vardlr. 278 ､ｬｾ｡ｲｮ＠ Bununla birlikte ､ｬｾ｡ｲｮ＠ insanlann da ･ｾｩｴ＠ ve ortak bir ｾ･ｫｩｬ､＠ yararlan111alarm asIl hak sahibi olan ce111aate herhangi bir zarar ver111e111esi gerekir. Zarar verici tasanuflara devlet ｢｡ｾｫｮｬＱｭ＠ 271 272 273 274 275 c7G 277 yararlanma dahi Buhar'i, Sallit, 58; Miislim, Fe:ail, 4; Nesai, Mesacid, 29; Tinnizl, S'alat, 122; ibn Mike, Mesacid,6. 'I-klllli " ibni.i'I-Hi.imam, Fetllll'l-kadlr, J, 369; ibn Niiccym, el-E:jbah, s. 440; Buhutl, ｋ･ｾＧﾧ｡ｪｕ＠ II, 368-369; Mevak, et- Tac ve 'I-iklil, VI, 12-13; ibn Ciizcy, el-Kal'anln, s. 37-38. ibn Niiccym, n.g.e., s.440; ｈ｡ｲｾＧｩＬ＠ ｈ｡ｾ｜Ｇｩｹ･Ｌ＠ VII, 71; Zcrkqi, j '1Iilllii 's-sacid, s. 360; BuhGti, a.g.e., 11,368; Mcv;1k, a.g.e., VI, 12. Tirmiz'i, Niklih, 6. ｚ｣ｲｫｾＧｩＬ＠ n.g.e., s. 370. Buhari, Snllit, 40+; .·llIklilll, 18-19; Kasani, Beda'i, VII, 11; ｚ｣ｲｫｾＧｩＬ＠ a.g. e., s. 3 '/0; Pcdcrscn, "Mcscid", jA, VIII. 46-47; Alar, is/aJII .:J d/iyc ｔ･ｾ｜ｫｩｬＨＯｴＬ＠ s. 152-156. Bkz. Bllhar'i, /Ihklim, 19; EbG Oa\'lld. !furlrul, 37. isl;im hllkukc;:ulan cami \'c mcscil a\"ll1sl1ncIaki c;:ql1lc YC flskiyclcrdcn zi11llllilcrin dc yararlanabilcccgini bclirll11cklcdirIcr (I3kz. RCI11Ii, .\'iM.l·C'lii '1-lIIlIlIlac, V, 34))). Aamu Afallarmm ｃ［･ｾｩｴｉｲ＠ / 207 izin yerme yetkisinin bulunmadlgl belirtilmektedir. Cami ye mescid cemaatine zarar yermeyen tasarruflar ic;:in idareden izin almanm gerekip gerekmedigi hususunda ise meskun mahallerin harimi konusunda oldugu gibi birbirine Zlt iki ayn mektedir 279 ｧｯｲｕｾ＠ nakledil- . Burada cami ye mescitlerin yonetimi konusuna da deginmek gerekir. Fakat kamu m all an uzerindeki hakkm niteligi incelenirken bu nokta uzerinde belli olc;:ude duruldugu ic;:in burada yeniden ele almaya gerek yoktur. AK da namazgahlann genel yollar hukmunde olarak ahmp satliamayacagml, uzerine bina ye agac;: dikilemeyecegini, bir kimseye mustakil olarak tasarruf ettirilemeye280 cegini, tasanuf eden olursa ahalinin men edebilecegini hukme baglamaktadlr . Cami ye mescitIer gibi islam'm fethettigi topraklarda ｹ｡ｾｮ＠ ye isHlm'm yaYlldlgl yerlerde bulunan diger din mensuplanna ait manastlr, hayra, kilise gibi mabetIer de kamu mallannm haiz oldugu koruma ayncahklanna sahiptir. Kur'an-I Kerim'de "Eger Allah, bir klSlJl1 insanlal'l diger bir klsml ile 6nlemeseydi, mutlak surette, i9lerinde Allah 'm ismi bol bol amlan manastlrlar, kiliseler, havralar ve mescitler YlkTllr giderdi. ,,281 buyurulmaktadlr. Hz. Peygamber (s.a.) de hayatta iken hlristiyanlarla yaptlgl ｡ｮｬｾｭｲ､Ｌ＠ mabetlerin oldugu gibi korunmasl, Ylktl1'limamasl ye buralarda hizmet veren din adamlanna dokunulmamasl hususunda teminatIar ｶ･ｲｭｩｾｴＮＲＸ＠ O'nun yefa- tmdan sonra da Hz. EbG Bekir, Hz. Omer, Hz. Osman, Hz. Ali ye ｢｡ｾｫ＠ yoneticilerin de bu konuda hlristiyanlara garanti verdigini bildirir c;:ok saYlda yesika kaynaklarda yer 283 almaktadlr . Aynca, Halife Omer b. Abdi.ilaziz'in (1011719) de emrindeki yoneticilere kiliselerin, havralann ye digi bildiriimektedir284 . 279 :'Xo :'XI :'X2 :'X) :'X.! Mavcrdl.cl-./1hkc1l11ii ＧｳＭｬＯｦ｡ｾｶｹ･Ｌ＠ ｡ｴ･ｾ＠ tapmaklannm tahrip edilmemesi yolunda taiimat Yer- s. 236; Ebfl Ya 'la, cl-Ahkrilllii 's-slI/f(iniyye, s. 226. /1 K md. ＹｾＮ＠ Hac ＲＯｾｏＮ＠ Bkz. Hamidllllah. c/-l·csliik. s. 175-179, \'csika ＹｾＭＵＮ＠ Bkz. Hamidllllah. a.e. s. 191-199,387-388, \'csika ＹＸＭＱｏｾＺ＠ Ebfl Ubcyd, cl-FIIII·al. s. 123-124. 21)8-300. Anl/IU "/nllnrll1l11 (qitlcri l08 6. Meza.·hklar islam hukuk<;:ulan mezarhklan da yoBar, mescitler. harm an yerleri gibi kamu mallan arasmda ele almakta ve uzerlerinde kamu hakkmm bulunmasl sebebiyle bunlann mevat arazi kavrammm ､ｬｾｭ｡＠ kaldlgml, dolaYlslyla ihya suretiyle mlilk edinileme- yecegini hukme baglamaktadlrlar285 . AYI11 bzellikten btUru bunlar uzerinde zamanaｾｬＱｭｮ＠ da asla ｩｾｬ･ｭｹ｣ｧ＠ belirtilmektedir286 Mezarhklar, metruk arazi ya da sahih vakIf niteliginde olabilirler287 . Klasik kaynaklarda daha yok vakIf mezarhklar uzerinde durulmaktadlf. Mezarhk vakIflan da mescit ve camiler gibi ayncahkh birtakIm bzellikler ｴ｡ｾｬＱｮｫ､ｦＮ＠ Mulk bir yer Ｍｧ｢ｲｵｾ＠ aynhklanl11 da gbzbnilnde bulundurarak- sbzlil irade beyal11 ile, mezarhk olarak ifraz edilip iyinde blu defnine izin verilmekle, defne izin verildikten sonra bir tane blil defnedilmekle, miltevelliye teslim edilmekle ya da hakim tarafindan onaylanmak suretiyle vakIfhukmilnil alarak baglaYlclhk kazal11r288 . BaglaYlclhk kazanmasl iyin aynca tescile veya vasiyete gerek yoktur289 . Bir kez vakIf olduktan sonra artlk bundan rucu edilemez290. Mezarhk olmak ilzere bir millkiln ｾ｡ｹｩ＠ hissesini vakfetmek caiz degildir291. Mezarhklann eski halinin korunmasl gerekir. Kabirlere herhangi bir vilz edilmesi caiz degildir. Tecavilz eden olursa, ｾｩ､･ｴｉ＠ ｾ･ｫｩｬ､＠ teca- ta'zir cezaSl uygulamr292. B. Bm KISIM HALKIN YARARLANDIGI ORTA MALLARI HatIrlanacagl ilzere bir veya birden fazla koy ve kasabalann umum ahalisine terk ve tahsis olunan harman yeri, baltahk, mer' a, yaylak ve lannm bir bblilmilnu 285 :!XG :10 :'.Xx ye) ＺＢｾｉ＠ ＺＧｾ＠ ｾｉｬ＠ ｯｬｵｾｴｲ､ｧ＠ ve bu ｹ･ｾｩｴ＠ ｫｬｾ｡＠ gibi yerlerin kamu mal- arazilerin ozellikle Osmanh donemi hu- Ebu Yusuf, cl-Hnrac, s. 63; Ncvcyi, Rnl'zn, IV. 359; Buhfltl, ｋ･＾｜ｽｾｦｩ＠ 'l-kll1a " IV. 187; ibn Klldiimc, e/-MII[!,n/. V, 566-567; Hattiib. Mel'ahihii'l-crlf/, VI, 18. Mcscidlcr vc mczarhklar miicsscsal-I hayriyycdcndir (Oll1cr HiImi, n.g.e., s. 15). .. Omcr I-liImi, n.g.c., s. 123; Akgiindiiz, l'nktf, s. 211. KopriiliL Toprnk /fllkukll, s. 97. BII ｧｯｲｩｾｉ｣＠ iyin bkz. Ncvc\"l. !?nl'zn. IV. 387-388; ibn Kuc!;1mc. ｲｉＭａｦｬＬｾＷＯ＠ V, G03; Kasani. H('t/a 'i. VI. 219; cl-Fetnm '1-lIilld(I:I'('. IJ, -165: Olllcr HiIIlli, ｮＮＬｾ｣＠ s. 3-1. Glner Hihni. n.J.!..e" s. ＳｾＮ＠ ibn KucIfllllc. cl-.I/II,i!.ni. V. 603. l\1ergillflnJ. ('/-ffit/n.l·c. Ill. 36-1. 373: Oilier Ililllli. n.g.I'., s. 21. !\kgiincIiiz. J 'lIk!!: s. 211. I-:amu Mal/arlnlfl Ｈ｣ｾｩｴｉｲ＠ 209 kukyulan tarafindan "hlma" ya da "arazi-i mahmiyye" tabirleriyle amldlgl daha once ｡ｙｬｫｭｾｴＲＹＳＮ＠ Su yar ki, buradaki luma yeya arazi-i mahmiyye kayramlanyla klasik literaturdeki hlma muessesesinin tam olarak ｯｲｴｩｾｵｰ＠ ｯｲｴｩｾｭ･､ｧ＠ hususu bize gore biraz kapahdlr. Bu nokta uzerinde bir miktar durmak gerekir. Onceki boltimlerde ayLklandlgl uzere, klasik kaynaklarda etraflIca ｩｾｬ･ｮ＠ ot ye otlaklar, genel olarak butUn insanlar iyin ortak (mubah) nesneler duzeninde yer tlr. Hllna muessesesi ise bir iaslln otlaklann belli cihetlere ye sl11lrh ｫｩｾＱ･ｲ＠ mesini ifade etmektedir. Bir ｢｡ｾｫ＠ ｡ｨｭｾﾭ tahsis edil- anlatunla hIma, umumi ortakhk hukmunden bir istisna ya da bu hukme getirilen bir smIrlama niteligindedir. Ote yandan bu kaynaklarda mer'alar, harm an yerleri, baltahklar, esas itibariyle meskun mahallerin harimini ｴ･ｾｫｩｬ＠ eden ye yore sakinlerinin istifadesi iyin tahsis ･､ｩｬｭｾ＠ saYIlan herkese 011ak mal- lar arasmda zikredilmekte, bu yUzden de ihy§., ikta gibi ozel mulkiyet sebeplerinin bu 294 mallar iyin geyerli olmadlgl belirtilmektedir . Buna gore konu ile ilgili mubah otlak- lar, hIma ye harim olmak uzere uy ayn kayram ortaya yIkmakta ye mer' a, yaylak ye ｨｾｬ｡ｫ＠ gibi bir klSlm insanlann inhisari olarak yararlandlgl kamu mallannm hukukl zeminini bu kawamIardan hangisinin ｯｉｵｾｴｲ､ｧ＠ aylklanmaya ihtiyay gostermektedir. Kanaatimizce teknik anlamda mer'a, yaylak ye ｨｾｉ｡ｫｬｲＬ＠ geneI anlamda otlakIar- dan farkhdIr. Zira mubah otIaklardan· herkesin yararlanma hakh yardlr. Bunun iyin otlagm sl11lrIan iyinde buIundugu koyden izin aImak mecburiyeti olmadlgl gibi, onIann boyIe bir yararlanmaya engeI olma haklan da yoktur295. <;unku mubah otIaklar, Sll1lr- lan iyinde bulundugu koye veya kasabaya tahsisIi degiIdir296. Oysa dar ye teknik anIamda mer'a, yayIak ye ｭｩｾｴｲ＠ ｫｬｾ｡ｲ＠ ise belli bir koy yeya ｾ･ｨｩｲ＠ ahalisi lehine tahsis ediI- ye yararlanmada inhisarilik soz konusudur. 295 296 Bkz. tcz metni, s. 95-97. Bkz. !cz metni, s. 86. ｋｲｾＮ＠ Cin, J\!cr 'a, Yay/ak "f I:I}/ak/ar, s. 103. Nitckim AI-: cia otlaklan Illctmk arazi kIsnllncla dcgil, mcval arazi klsmlllda ｣ｬｩｺｮｉＱｾ＠ \'C bunlan Illcr'a. yaylak "C ｫｉｾｬ｡ｲ､ｮ＠ ayn hiikiimlcrc tabi ｴｬＱｉｕｾｵｲＮ＠ Kanunun 105. madclcsi bir kby sllmlan ic;:indc kby Ye kasabalann ahalisinc tahsis ｣､ｩｬＱｾ＠ olan mcr'alarclan ｢｡ｾｫ＠ otlak lIlahalIcri ",usa. kby ahalisinin bu otlakta scrbcstc;:c "C hic;:bir rcsim bdclllcksizin haj'\'anlannl otiatlp otunclan YC su)'undan in!ifa cdcbiIcccgini, ｢｡ｾｫ＠ kbyIcrin ahalisindcn olan insanlann <la bu otlak!an yararlanabilccc;ini. ancak ci\'ar kby halkInclan olupta otlakta hay\'anlannl ollat,ln ｫｩｾｬ｣ｲｮ＠ Dc\'lctc uygun lllii:t;hda bir rcsilll OclClllcsi gcrcktigini: kby ahalisinin onlara cngcl ()lamayacaklanlll ,·c ollak ｜Ｇｃｾｩｳｮ､｣＠ bit pay alalllayacaklannl hiiklllC ｢［ｬｧｉＱｾｴｲＮ＠ Kalllll .1/allal'/l1/11 (qit/cri Yine bir ｢｡ｾｫ＠ ｡ｾｬ､ｮ＠ yeri. mer'a, yaylak ve meskun mahallerin harimini ｫｉｾｬ｡ｮ＠ ｴ･ｾｫｩｬ＠ 2 \0 eden baltahk. harman ise gene! olarak smlrlan i<;:inde bulunduklan koy veya kasabaya mahsus oldugu ve yore halkmm bu yerler lizerinde inhisari yararlanma hakkm1l1 bulundugu kabul edilmektedir. Ornegin EbD Yusuf ｾｯｹｬ･＠ demektedir: "Muhakkak ova ve dag koylerinin hayvanlanna ait gezek ve otlak yeri olmah ve ellerinde bir baltahk bulunmahdlr. Bu yerler kendilerine nispet edilir. Bliyiik ve kuc;uk hayvanlan orada otlar, yakacaklanm oradan temin ederler. Onlar lanl1l otlatmak, baltahktan odun toplamak lizere ｢｡ｾｫｬｮ＠ 0 ｢｡ｾ＠ c;aYlrlarda hayvan- izin verdikleri vakit bu hem kendilerine hem de hayvanlanna zarar verirse, bu takdirde orada hayvan otlatmak ve odun toplamak isteyen herkesi men etme haklan vardlr. Eger onlann civannda mer'a ve baltahk varsa, 0 zaman insanlan oradan men etmeleri uygun degildir ve heHU de olmaz." 297. ｫｩｾｬ･ｲｮ＠ Fakat bu gibi ortak kullamma aC;lk mallar bu niteliklerini dogrudan dogruya yetkili hlmaSI, yani tahsisi yoluyla alabilecekleri gibi, kadimden beri bu ｾ･ｫｩｬ､＠ kul- lal1llmalanndan oturii de bu niteligi alabilirler. DolaYlslyla klasik Iiteraturdeki teknik tarifiyle bunlara him a arazisi adl vermek eksik bir ｫ｡ｶｲｭｬｾｴｦｮ＠ olur. Bununla birlik- te Osmanh hukukc;ulan muhtemelen huna ve har'im kavramlannm ifade ettigi OItak temaYI yani "himaye altmda bulunan, ｫｯｲｵｮｭｾＬ＠ dokunulmaz" manalanl1l ve herkese degil sll1lrh bir topluluga tahsisli bulunmalanl1l dikkate alarak bu araziler ic;in "arazi-i mahmiyye ya da l11ma adl dirde bu tarz bir ｶ･ｲｭｩｾｬ､＠ ｫ｡ｶｲｭｬｾｴＱｮ＠ ki, yapllan izahlar c;erc;evesinde ｡ｮｬｾｉ､ｧ＠ tak- yerinde oldugu soylenebilir. Bu degerlendirmeden soma bir klslm halkm yararlandlgl orta mallannm hakkmda kIsa bilgiler vermek uygun olacaktlr. Konular ｩｾｬ･ｮｲｫ＠ ｢｡ｾｨ｣ｬｮ＠ genellikle AK'nun dtizenlemeleri esas ahnacaktlr. Zira klasik kaynaklarda her ne kadar isim ve konu olarak atlfta bulunulmakta ise de ornegin mer'a, yaylak ve ｫｬｾ｡ｲＬ＠ yerleri hakklI1da detayh bilgi bulmak neredeyse imkanslz gibidir. Ehll Y\lS\lf. c1-l/ol"lic. s. Ill.'-I ()-/ baltahklar, harman Aalllll .\/a/la/'IIII/I <, 'q'lf/cn 211 ｋｉｾｬ｡ｫｲ＠ 1. Mer'a, Yaylak ye AA metruk arazi klsmmda mer' a, yaylak ve ｫｉｾｬ｡ｮ＠ ayn ayn var ki, hukuki rejimleri aylsmdan mer' alarla yaylak ve ｫｬｾ｡ｲ＠ Su ､ｵｺ･ｮｬｊｩｾｴｲＮ＠ arasmda pek az bir fark yardlL Bu yuzden, once AK nun mer' alarla ilgili hukumlerini inceleyip sonra yaylak ve ｫｉｾｬ｡ｮＬ＠ mer'alardan farkh yonlerine deginmek daha faydah olacaktlL a) Mer'alar AK'nun 97, 99, 100. maddeleri mer'alann hukukl rejimini duzenlemektediL Ne var Ici, kanun mer' ayl tarif etmemekte, sadece mer' anm birtaklm ozelliklerini ve mer'adan yararlananlann hak ve odevlerini aYlklamaktadlr. Bununla birlikte AK'nun ilgili hukOmleri ve hukukyulann yaptlklan tarifler esas almarak mer' ayl ｾｵ＠ ｾ･ｫｩｬ､＠ ta- mmlamak mumkilndur: "Mer' a, bir veya bird en fazla koy veya kasabaya mustakillen veya ｭｵｾｴ･ｲｫｮ＠ hayvanlanm otlatmalan, otundan ve suyundan yararlanmalan iyin yetkili makam tarafindan tahsis edilen veya kadimden beri bu amayla kullamlagelen arazidir.,,298 AK'nun bu konu ile ilgili maddeleri merkez almarak mer'alarla ilgili hukumler kIsaca ｾｵ＠ ｾ･ｫｩｬ､＠ slralanabilir: 1- Bir yerin mer' a saYllabilmesi iyin bu amayla bir koy veya kasabaya tahsis edilmesi gerekir299 , 2- Bir tahsis bulunmadlgl takdirde, kadimden beri ｫｵｬ｡ｭｧ･ｩｾ＠ 0 yenn mer'a olarak olmasl gerekir300 3- Mer'a hangi koy veya kasabaya tahsis dimden beri 0 ･､ｩｬｭｾ＠ veya hangi koy veya kasaba ka- yeri mer'a olarak kullamyorsa, yalmz mer' adan yararlanabilir: ｢｡ｾｫｬｮ＠ Cin . .Iler 'a, Jay/al' I'C ｊＺｉＬｾＧｬ｡ｫｲ＠ 0 k6y veya kasabalann ahalisi 30l mer' aya hayvan suremez . 0 s :, 7: DiirclI. jdarc flukukll. s. Ien: Ercll. 'I II/WO/, I/II!.-II/\II. s f.:alllll '\fa/larlllltl (c!fit/cri 4- iki wya ｩＮｾ＠ ya da daha fazla kby ahalisi arasmda kadimden beri ｭ･ｾｴｲｫ＠ mer'a hangi kbyun slmrIan ｭｵｾｴ･ｲｫ＠ ｩｾｮ､･＠ bulunursa bulunsun, 0 ･､ｩｬｭｾ＠ olan kby ahalisi hayvanlanm olarak otlatJr, birbirIerinin otlatmasma engel olamazlar 5- Mer'a olarak tahsis 212 302 . olan veya kadimden beri mer'a olarak kullamlagelen yerIer ahmp satliamaz303 . Mer' a kendilerine ait olan kby ve kasaba ahalisi, mer'aYI kendi aralannda bir ahm satlm konusu yapamayacaklan gibi, butun ahali ittifakla bir uc;uncu ｾ｡ｨｳ＠ satmaya karar verse, bu ｳ｡ｴｬｾ＠ yine gec;erIi olmaz. Devlet de 04 mer' ayl bir veya birden fazla kimseye satamaz ve tefviz edemei 6- Mer'a yerleri tizerine mandlra, agIl, bina yapIlamaz, ｡ｧｾ＠ . dikilerek koru, bag ve bahc;e tesis edilemez. Herhangi bir kimse bu yasak tasarruflarda ｢ｵｬｮｭｾＬ＠ ｡ｧｾ＠ ､ｩｫｭｾ＠ veya bina YlkIhr ve ｡ｧｾｬｲ＠ ｹ｡ｰｮｵｾｳ＠ aradan ne kadar zaman gec;erse gec;sin binaIar soktiltir. Hak sahiplerinin nzasmm veya devIetin izninin bulun- maSI ya da mer' anm ｩｨｴｹｾ｡ｮ＠ fazIa oImasl bu hukmti ､･ｧｩｾｴｲｭｺＳＰＵＮ＠ 7- Mer'a tarla haline getiriI emez. $oyIe ki, mer'a yerleri hak sahibi koy veya kasaba ahalisi tarafmdan birkac; ｫｩｾｹ･＠ ｭｴｩｾ･ｲｫ＠ olarak ekilemeyecegi gibi, ic;Ierinden bir veya mer' ayl sokmesi ve tarIa haline getirmesi ic;in izin de veremezIer. DevIet dahi buna yetkiIi degiIdir. Mer'aYI ekip bic;en kimse her zaman men edi306 lebilir . 8- Kural oIarak ahaliye mahsus mer' alann daraItIhp - 'ld'If307 . degl 301 ＳＨＩｾ＠ .,03 ｧ･ｮｩｾｬｴｉｭｳ＠ Af.: md. 97: Halis ｅｾｲ･ｦＮ＠ §erh-i A(lI1im-i Arazf, s. 543: Ali Haydar. ＮｾＧ･ｲｨＭｩ＠ Akgiin . .I fer 'a lJukuku. s. 45: Cin. Mer ·a. ray/ak vc Al.y/ak/ar. s. 36. Af.: md. 97: Halis ｅｾｲ｣ｦＮ＠ a.f!,.e oo s. 543: Ali Haydar. a.f!,.coo s. 351 . mumktin Aanul1-i Arazf. s. 350: AA md. 97. Halis ｅｾｲ･ｦＮ＠ a.g.eoo s. 533-534: Ali Haydar, a.g.eoo s. 352: Atlf Bcy. Arazi Aanunnall/C'-i Halllas. 317: Akgiin. a.g.c., s. 24 vd.: Cin. a.g.e., s. 50. AA' mer'anllJ kiralanmasl konusunda bir hOkiim ihti\'a ctmcmektcdir. Bununla birliktc doktrindc mcr'adan yararlanan kby \'cya kasaba halklllln ittifakl ik kiraya \'crilcbilcccgi ilcri sOnilmcktcdir (Halis ｅｾｲ｣ｦＮ＠ a.g ('00 s. 54(): Cin. axeoo s. 51-52l. a.p-.coo s. 543: Ali Haydar. a.f!,.c oo s 352: AtlfBcy. a.p-.coo s. 317. Halis ｅｾｲ｣ｦＮ＠ Ali Haydar. a.g.coo s 353-354: Auf Bcy. axC'oo S ｾ＠ IR: Cin. axcoo s. ()3 .. I""null l)X rnaddcsl "MillCI kadirn IIC miktin aral.l-i ｲｮｬ｡ｾＧ｜｣＠ rncr'a oll1lal-; iil.crc tcrk \'c i'dad ｉＭ［ｬｮｊｾ＠ isc 01 ll11f;[;lr 'JT(\7.I-i Ｑ｡ｹｾＧ｣ｮｃ＠ Illcr'a dcnillp Illllahharcn ta\'in yco ｩｨ､｡ｾ＠ olllllalt YUI1U ＮｾＧ･ｲｨｩ＠ Am1l11 .IJallarl/1lf1 (qil/cri 2 \3 9- Mer' alar uzerinde, kazandmct ｺ｡ｭｮｾｴ＠ 10- Mer' anm tahsis ･､ｩｬｭｾ＠ ile bzel mulkiyet kurulamaz 308 . oldugu kby veya kasaba ahalisinden olan kimselerin mer' adan faydalanmalan da birtaktm bzellikler gbstermektedir. Ornegin, ahaliden bir kimse, bteden beri ne kadar hayvant mer'ada ｯｴｬ｡ｧ･ｭｩｾｳＮ＠ sonradan bu hayvanlarｫｩｾｮＬ＠ dan ureyen ya\Tulan da otlatmak hakkma sahiptir. Fakat bu nn ､ｬｾｭ｡＠ ahalinin hayvanlannt darhga ､ｵｾｲ･｣ｫ＠ otlatmasma izin ｹ･ｲｬｾｭｩ＠ ｶ･ｲｩｬｭｾｴＮ＠ ｾ･ｫｩｬ､＠ mevcut hayvanla､ｬｾ｡ｲｮ＠ hayvan getirip Diger taraftan, bir kbye sonradan gelerek ev olan bir kimse, ahalinin hayvanlanna darhk vermemek ｾ｡ｲｴｬｹ＠ miktar hayvan getirip 0 ｹ｡ｰｭｬｾ＠ ､ｬｾ｡ｲｮ＠ ve bir kbyUn mer'asmda otlatma hakkma sahiptir. Aynca kbyden bir kimse, kbyUn mer' asmda ne miktar hayvan yurdunu satm alan kimse de 0 ｯｴｬ｡ｧ･ｭｩｾｳＬ＠ sonradan 0 kimsenin evini, miktar hayvan otlatma hakkma sahip olur 309 . 11- Mer'alardan yararlanmak kural olarak iicret ve vergiye tabi degildir 31O. b) YayJak ve ｋｉｾｊ｡ｫｬｲ＠ AK' nun 101. maddesi yaylak ye ｫｬｾ｡ｮ＠ lan maddede tarif edilmeyen yaylak ye ｫｴｾｬ｡ｲ＠ hukukl rejimini duzenlemektedir. Amdoktrinde ｾｵ＠ ｾ･ｫｩＱ､＠ tammlanmakta- dlr: Yaylak, "bir yeya birkay kay yeya kasabaya miistakillen yeya ｭｩＮｾｴ･ｲｫｮ＠ hayvan- lanyla birlikte yaz meysimini geyirmeleri ye otundan, suyundan yararlanmalan iyin hudud ye SlIllfa itibar kIiullllaz." demcktcdir. AC;:lklama ic;:in bkz. Halis ｅｾｲ｣ｦＮ＠ Serh-i Aii11li/1-i .:1ra::i. s. 5OoP: Ali Haydar. ＬｾＧＨｲｨＭｩ＠ Aa/1u/1-i Ara::f, s. 354-355: Auf Bcy. /Jra::i 1....a/1u/1/1al/le-i Hiil/layU/1/1 Ｌｾ･ｲｬＮ＠ s. :; IX-:'l9: Akglin. Mcr 'a Hukuku. s. 42: Cin. Mer 'a, ray/ak I'C I .... /}/ak/ar. s. ()566. ＳＱＮｬｾ＠ 309 3111 ｇ･ｬｩｾ＠ bilgi ic;:in bkz. AA md. 102: MCCl'IIe md. 1675; Halis ｅｾｲ｣ｦＮ＠ a.g.c .. s. 560: Ali Haydar. a.ge., s. 361: AtlfBcy, a.[!,.e., s. 325-326: Akgiin. a.g.e., s. 31-32: Cin. a.!!..c., s. 53-54. Al.' md. ((lO. ｇ｣ｮｩｾ＠ aC;:lklamalar ic;:in aynea bkz. Halis ｅｾｲ｣ｦＮ＠ a.[!,.C' .. s. 552-556: AIi Haydar. axe .. s. ＳＵＷＭＺｾＹ＠ AufBcy. a.[!,.l'., s. 322: Cin. a.ge., s. 70-71. M cr'alan dlizcnlcycn AA'llun 97. maddcsi. mcr'adan yararlananlardan bir iicrct alIlllp alllllllilyacagl kOllusunda bir hiikiim ihtiya ctl1lclllcklc birliktc Illcsclcyi doktrindc clc alan lIlilellincr. ｡ｾＧｔＱ＠ kanllllun. ahahnin 7.aruri ihtiyac;:lanlldan oldllgll ｧ｣ｲ･ｫ［ＺｳｩｾＧＱ＠ baltalIklardall iicret '"c \'crgi alllllll,l\acagllll hildlrir IJl maddcsini mcr'alara da ｬｉｾＧｧ｡ｹｲｫ＠ hllnlarlJl d" ,"ergl \'C ilCrctc tabl OIIll:lIl1a<,1 ｧ｣ｲｫｬｾＱｉ＠ hcl1T11l1cklcdnlcr (Hahs ｅｾｲ｣Ｎ＠ a ..!!.!' .. S. 54:'\. (ill. (If'/' ｾ＠ "S. )\4) Aall/l/ .\jallarl/lIl1 ｾ＠ 'q'ir!cn 214 tahsis edilen yeya bte-.den beri (kadimden beri) bu amayla kullamlagelen araziye" de- ｋｉｾｬ｡ｫ＠ ｭｩｾｴ･ｲｫｮ＠ ise. --bir veya birkay kby \'eya kasabaya miistakillen veya vanlanm ｫｬｾ＠ hay- me\'siminde banndlrmalan ye otundan, suyundan yararlanmalan iyin tah- sis edilen yeya oteden beri (kadimden beri) bu amayla kullamlagelen araziye" ､･ｮｩｲＺ｜ｬｾＮ＠ Bu tariflerden de ｡ｮｬｾｉｩ｣ｧ＠ iizere yaylaklar genellikle daglar iizerinde bulunan, su ye bitkisinden insan ye hayvanlann yaz aylannda yararlandlklan yiiksek ye serin yerlerdir. Daglar iizerindeki bu yerlere giiniibirlik gidip gelmek yollarm ye mesafenin uzakhg. gibi sebeplerden btOm mumkUn degildir. lerinin ｫｴｾｭ＠ ｫｴｾｬ｡ｲＬ＠ hukukl rejimleri itibariyle biryok ybnden mer'alara benze- mektedir. Bu nedenle yukanda mer'alara yaylak ye ｫｴｾｬ｡ｉｲ＠ ｩｬｾｫｮ＠ yapdan aylklamalar bazl noktalar dl- iyin de geyerlidir. Nitekim yaylak ye yeya kadimden biri laIllanIlma ｾ｡ｲｴｬ＠ ｫｴｾｬ｡ｲ､＠ aranmaktadlr. Yaylak ye milkiyete konu olamaz. Bundan dolaYl yaylak ye ｭ｡ｮｾｬ＠ ise dag kby- hayvanlanru otlatmak ye sulamak iyin kullandlklan alyak yerlerdir313 . Yaylak ye ｾｭ､｡＠ ｋｬｾ｡ｫｲ＠ ･ｬｹｲｩｾｳｺｧ＠ ｫｬｾ｡ｲ＠ da tahsis ｫｬｾ｡ｲ＠ satIiamaz; kazandmCl za- ile iktisap olunamaz; tapu ile tasarruf edilemez. Yaylak ye kby yeya kasabaya tahsis ･､ｩｬｭｾｳＬ＠ yalmz 0 da bzel ｫｬｾ｡ｲ＠ hangi kby yeya kasaba ahalisi oradan faydalan- ma hakkma sahiptir. Diger kby yeya kasaba ahalisinin oraya girerek istifade etme 314 haklan yoktur Yaylak ye ｫＺｴｾｬ｡ｮ＠ . mer' alardan farklt olan ybnleri ise ｾｵｮｬ｡ｲ､Ｚ＠ 1- Defterhanede ka\"ltlt olma hali: 311 31: .111 31·1 ｋｲｾＮ＠ Akgtin . .\jer·a Hllkllkll. S 49: Bcrki. Toprnk Hukuku, s. Ill: (in. lifer ·a. ray!a!.- 1'1' ａＯｾＧＡ｡ｫﾭ !ar, s. 77-78: Diiren. /dare Hllkuku. s. 103: Ercn. Toprnk Hukukll. s. 2X7. Akgtin. a.g.c.. s. 50: Berki. af!..c. s. Ill: (in. a.f!,.c .. s. 77-7'11.: Diircll. a.f.!..(' .. s. ｉＨＩｾＺ＠ ErCIl. a).!.. c .. s. 287 . Ak·gun. a.f!..(' .. s. -ll)-5(' ( in. (;.f.!..l' s 78. :IA" md 101-102: Hah, ｅｾｲ｣Ｚ＠ .)"crh-: A"fmufI-i :1rii:i. s. 557-5()() . .'I.k!,-illl (1.('.1".. ｾ＠ )(1-)1. C111 a.p.c .. s 7!\-SO J.:all/lI.1fal/arlllll1 Ｈｻ｜ｾｩｴｬ｣ｲ＠ 215 AKnun 101. maddesinde "Defterhane-i Amirede mukayyet olup .. '· bir kbye mustakillen veya u\, ｢･ｾ＠ kbye ｭｵｾｴ･ｲｫｮ＠ tahsis ･､ｩｬｭｾ＠ olan yaylak ve ｫｬｾ｡ｲ､ｮ＠ sbz edilme"-ledir. A11Ilan maddedeki "Defterhane-i Amire'de mukayyet olup" ifadesi- nin ihtirazi (kesin. SInlrlaYlcl) bir kaYlt olup olmadlgl hususunda birtakIm lan bulunmakla birlikte baskm y6nundedif. Bu de degildir; 0 ｧ｢ｲｕｾ＠ aynhk- bunun ihtirazi degil, belirtici bir kaYlt oldugu taraftarlanna gbre defterhane-i amire kaYltlan bir tapu niteligin- gtinkU fiili durumu yani meycut yaylak ye tespit eden ve yaylak ye ｫｉｾｬ｡ｮ＠ ｧ｢ｲｕｾ＠ ｧ｢ｲｕｾ＠ ｫｬｾ｡＠ ｫｬｾ｡ｮ＠ saYIsl ile yerlerini resmine esas olan bir defterdir. Nitekim, her yaylak ye Defterhanede kaydl yoktur ye Defterhanede kaylth olmamasl metruk araziden olmadlgl anlamma gelmemektedir. Bu av1dan yaylak ye ister olmasm ay11l hukme tabi tutmak gerekir ｫｉｾｬ｡Ｑｲ＠ 2- Yaylak ye 315 ｫｬｾ｡ｮ＠ ister kaYlth olsun, . ahalinin nzaSl ile ziraat edilebilir: Yukanda deginildigi ilzere AK'nun 97. maddesi mer'alann hiv kimse tarafindan sbkilliip tarla haline getirilemeyecegi hilkmilnil ｴ｡ｾｬｭｫ､ｲＮ＠ ｫｉｾｬ｡ｮ＠ Buna ｫ｡ｲｾｴＱ＠ yaylak ye duzenleyen 101.maddesinde " ... ye ahaIinin nzast oImakslzm ziraat ye hlraset dahi oIunamaz." ifadesi yer almaktadtf. Ahalinin nzast oImakslzm ziraat edilemeyecegi hukmil, dolayb oIarak ahalinin nzaSl oIdugu takdirde ziraat edilebiIecegi anlamma 316 gelmektedir . F akat ｾｵｮ＠ hemen ifade etmek gerekir ki, AK'nu ｾ･ｲｨ､ｮ＠ hukukvular, ahaIinin nzaSl deyimini, bilrun ahaIinin nzaSl oIarak kabul etmektedirIer. DolaYlslyla, ahaIiden biT ｫＮｩｾ＠ dahi raZl olmasa, yaylak ye hak sahiplerinin ｭｵｾｴ･ｔｫ＠ ｫｬｾ｡＠ ziraat olunamaz. <;ilnkil bu takdirde, diger maldan yararlanmalanna imkan ｫ｡ｬｭｺｾＱＷ＠ ahalmin nzaSl lie. isteT nzasl olmadan ziraat edilsin, bu durum Dte yandan, ister 0 yerin yaylak niteligini ortadan kaldlrmaz·m . 31' ｇ｣ｭｾ＠ bilgi i.;in bkz Halis ｅｾｲ｣Ｎ＠ .ycrh-i J.:nl1ul1-i And s. 558: Akgiin. Aler 'a IIl1kll/;lI. s. 5 J -55: (in . .',/cr·a laylai: I'C "·I.}·laklar, s. 81-S4: Bcrki. Tnl'rak lIukuku. s. J J 1-112. Halls ｅｾｲ｣Ｎ＠ a.,r..c. s Ｕ＼Ｉｾ＠ Ali Haydar. Scrh-i J.:nn[m-I .'Irii:::i, s. 160: (in. axc .. s. S5. Halls ｅｾｲ｣Ｎ＠ a.g.( ｾ＠ 559-5W: Ali Hayd;lf. n.f.!..c .. s. ｬｃｊｏｾ＠ Allf ｂ｣ｾＮ＠ :lra:::1 f:al//ll/l1nIl/C-1 11/111/6.1·Wl/. SI'I'III. S ＳＲｾＮ＠ (Ill. G,r..c s X5 AkguII. a.f!..c .. s. 5(,-57: (ill. n.f!..c .. S xc) f.:amu .\/allarll1l11 (c!jll/crl 3- Yaylak ye ｫｬｾ｡ｲ､ｮ＠ 216 yararlanma ucrete tabidir: Al:' nun 10 I. maddesi. " ... ve bu makule yaylak ye ｫｬｾ｡ｧｭ＠ otundan ve suyundan intifa eden ahaliden tahammuIlerine gore canibi mid iyin rusumat-l yaylakiye \,e ｫｬｾ｡ｩｹ･＠ ahmr" hukmunti dan yaylakiye ye ｴ｡ｾｬｭｫ､ｲＮ＠ ｉ｡ｾｬｫｹ･＠ Buna gore, yaylak ye ｫｬｾ｡ｴｮ＠ yararlananlar- adl aItmda bir resim almmasl ongorulmektedir. F akat bu resim maktu olmaYlp nisbidir; yani herkesin mali gtictine gore odeyecegi bir ytiktimltiｉ｡ｾｬｫ＠ ltikttir. Aynca yaylak ye resminin almabilmesi iyin resmin miktanmn 319 Defterhanede kaYlth olmasl gerekir . Hukukyular, mer'alardan yararlananlardan bir ticret ye yergi ahnmadlgl halde ｉ｡ｾｬｫｲ､ｮ＠ yaylak ye yararlanmanm yergiye tabi tutulmasml, yaylak ye 32o ye zarur1 ihtiyaylardan olmadlgl gerekyesine baglamaktadlrlar ｉ｡ｾｧｭ＠ asH . 2. Baltahklar BaItahklar AK'nun, metruk arazi htikiimlerinin yer aldlgl 3. babmda ､ｵｺ･ｮｬｭｩｾﾭ tir. "Kadimden beri bir koy yeya kasabaya odun kesmek yeya diger Ianmak tizere terk ye tahsis ｉ｡ｬｭｾ＠ ｾ･ｫｩｬｉｲ､＠ yarar- oIan koru ye ormanlara" baItahk adl yerilmekte- dir 321. BaItahklar, kimi zaman yalmz bir koy yeya kasaba ahalisine mtistakiI, kimi zaman da birden fazla koy yeya kasaba ahaIisi arasmda ｭ･ｾｴｲｫ＠ Tariften ｡ｮｬｾｴ｣ｧ＠ oIurlar 322 . tizere bir koru ye ormanm baltahk saYllabilmesi iyin fiili ve hukuki iki unsura ihtiyay Yardlr. Bir yerin baltahk saYllabilmesi iyin odun olarak kul･ｬｹｲｩｾ＠ lamlmaya agaylar ihtiya etmesi gerekir ki, bu fiili unsuru na gore, hentiz yeni ｹ･ｴｩｾｭｫ＠ koru baltahk olamaz ｯｬｵｾｴｲｭ｡ｫ､Ｎ＠ Bu- olan agay yeya bitki orttisi.inden ibaret bir orman veya 323 . Hukuki' unsur ise, koru yeya ormanm koy veya kasaba halk] tarafmdan kadimden beri baltahk olarak kuIlamlmasl ya da yetkili idari makam tarafm- 31') ＳｾＱ＠ ｅｾｲ･ｦＮ＠ .)'('f·h-i f.:(lI1ill1-i A 1'0:/, s. 559: Cin. Mer 'a. ray/ak 1'(' ｋｉＮｾﾷＯｮｫ｡ｲ＠ s. X5. I f.:nnfin-i /11'0:/, s. 360: Atlf Bey . ..1m:i Kanlll1l1om('-i Iliilllt1.I'11I111 AI'I Haydar, .)·cl"I-i Halis 32-l. ,=: BkI.. :11,' md. Halis [Ill. ｅｾｲ｣ｦＮ＠ n ..!: <) I: 0.\' md. 21. HaIis ｅｾｲ｣Ｎ＠ ar.(' .. S. 1" .. S )(15. 52l'. n.f!..c .. s 52X. ＬｾＧＨＯｉＮ＠ s. J.:.a/1/1/ ;\/allarmm ({\,il/cri dan kby ve kasaba lehine bu ama<;la tahsis ･､ｩｬｭｾ＠ bulunmasmdan ｩ｢｡ｲ･ｴＺ［ｾＭＱＮ＠ 217 Bu arada kby ve kasaba ahalisinin ihtiyacmdan fazla ormanlann baltahk sayIlmadlgml da aynca belirtmek gerekir325 . Baltahklardan yararlanma inhisari bir nitelik ｴ｡ｾｬｭｫ､ｲＮ＠ AK' nun 91. maddesi, kadimden beri bir kby veya kasabaya baltahk olarak terk ve tahsis ･､ｩｬｭｾ＠ ormanm agacylanm, ancak 0 olan koru ve kby veya kasaba ahalisinin kesebilecegini; ｢｡ｾｫ＠ kby veya kasaba sakinlerinin kesme selahiyetinin bulunmadlgml ve yine birden fazla kby veya kasaba lehine ｭｵｾｴ･ｲｫｮ＠ tahsis edilen koru ve ormanlardan da yalmz saba sakinlerinin yararlanabilecegini aC;:lkcya belirtilmektedir 326 . 0 kby veya ka- Diger taraftan amlan kanun maddesi uyannca baltahklardan zaruri ihtiyacylar icyin kesilen agacylardan herhangi bir ticret veya vergi almak da sbz konusu degildir327. Btittin kamu mallan gibi, baltahklar da, tizerinde ferdi tasarruf ve bzel mtilkiyet kurulmasma ･ｬｶｲｩｾ＠ olmayan mallardandlr. Bundan bttirti, baltahklann bzel koru ha- line getirilmesi veya ziraat icyin kullamlmak tizere ｫｩｾｬ･ｲ＠ ｾ･ｫｩｬ､＠ ｭ･ｾｲｵ＠ 325 326 32/\ ･､ｩｬｭｾｴｲＮ＠ Bu olmayan tasarruflarda bulunanlar, hak sahibi kby veya kasaba halkI ta- rafmdan her zaman men edilebilirler328 . Bu konuda ｺ｡ｭｮｾｬ＠ 324 tefvizi kabul da muteber degildir 329 . AK md. 91; ON md. 21; Cin, Mer 'a, Yay/ak ve Kl§"iak/ar, s. 105-106. bilgi ic;:in bkz. Halis ｅｾｲ･ｦＮ＠ /"jerh-i KGnlll1-i Arid, s. 533; AtIf Bey, Arazi KanunnGDaha ｧ･ｮｩｾ＠ me-i Humiiyunu $erhi, s. 308: Kbpriilti. "Ormanlarla Baltahklann Durumlan ... ", s. 721. AK'nun amlan maddesi, hak sahibi olmayan kimselerin kby veya kasabaya tahsis ･､ｩｨｮｾ＠ olan baltahklardan yararlanmaya ｴ･ｾ｢ｩｳ＠ etmesi halinde ne yapdacagl konusunda bir htiktim ｴ｡ｾｬﾭ mamaktadlf. BlI durumll aC;:lkhga ｫ｡Ｂｵｾｴｲｭ＠ ic;:in AK'nun 91. maddesine 10 Rebiylilevvel 1293 (3 Mart 1292) tarihli bir ek flkra ilave ･､ｩｬｭｾｴｦＮ＠ BlI flkra uyannca bir kbye tahsis ･､ｩｬｭｾ＠ olan baltahga. hakkl olmayan diger kby ahalisi tecavtiz cderek agac;: kestigi takdirde. hakslz olarak kesilen agac;:lann klymeti mahkcme yoluyla baltahga tecaviizc cden kbyltilcrc tazmin cttirilir ye ahnan tazminat hak sahibi k6y ahalisi araslIlda taksim edilir. BlI konuda biiyiik. kiic;:tik. erkek kadlll hcrkes ･ｾｩｴｲ＠ (Bkz. Halis ｅｾｲ｣ｦＮ＠ a.g.c., s. 529-530: Ali Haydar. ,)'crh-i J.:anltl1-i Arid. s. 344-345: AtIfBcy. n.g.c., s. 309: Kbprtilti. n.[!..III., S. 722: Cin. a.[!..c., s. JOR). Bununla birlikte 01\ ｾｮｩ＠ 25. maddcsi. baltahklardan lchine tahsis edilcn kby vc kasaba halkl1l1n ticarct ic;:in kestigi kerestenin ｢ｾｴｩｲ＠ vc resmc tabi oldllgllnll ｢ｬｧｲｭｴｩｾ＠ (Aynn111ar ic;:in bkz. Halis ｅｾｲ･ｦＮ＠ n.g.e., s. 532). "Ahali-i kuriiya IllUhSllS kOTII vc ormanlardan bir miktiin. ifral. AA'nun 92. maddesi ｾ｢ｹｬ｣､ｩｲＺ＠ birlc koru ittihaz olllllmak vc yahlll ziraat ic;:ill ac;:mak iizcrc bir ｫｩｬｳ･ｾＧ｣＠ Icfvil. ilc bcllapu miistakillcn vcya ｭｩｾｴ･ｲ｣ｫｮ＠ tasarruf cttirilmcz. Tasarruf cdcll olur isc ccmi zamanda ahalinin mcn cylcmcgc salahiycti \';ndlr" Ｈｋｲｾ＠ OY md D. AC;:lklamalar ic;:in aynca bkz. llalis ｅｾｲ｣Ｎ＠ {/.J!..c.. s. 5:n-534: Ali Haydar. {/.,1:I'. , :;4'i-:;,UI: f\lJf ｂ｣ｾＮ＠ a.J!..(' .. s lICl-lII. Kbpriilii. {/.}.!../I/ .. s -:'20-722J. ,·If.. md. 102. Kal/1/1 .Hnllarmlll ｾ＠ 'qillcri 21 X Lehine tahsis edilen koy ye kasaba ahalisi ile muhtarlar ye zablta memurlan baltahklann korunmasl iyin gerekli tedbirleri almakla yukumlildurler. Baltahklann korunmasl bu konuda yapJ\acak ozel talimat hilkumlerine gore cereyan edecektir 330. 3. Barman Yerleri Koy halkmm harman yapmasl iyin ahalinin geneline tahsis ･､ｩｬｭｾ＠ olan yeya ka- dimden beri bu amayla kullamlagelen yerlere harman yeri denilmektedir33l . Barman yerlerinin hUk..llld rejimi AK'nun 96. maddesinde ､ｵｺ･ｮｬｭｩｾｴｲＮ＠ Buna gore, bir yerin kamu mah niteliginde harman yeri sayIiabilmesi iyin; ya ahalinin geneli iyin bu amayla tahsis ･､ｩｬｭｾ＠ olmasl ya da ahalinin bu amayla kadimden beri kullanmasl gerekir. Bar- man yerleri yalmzca harman dokmek uzere kullamlabilir. Bunun maz; sokUlup ziraat olunamaz; uzerine hiybir ｭｵｾｴ･ｲｫｮ＠ ｾ･ｫｩｬ､＠ ､ｬｾｭ｡＠ ahmp satIia- bina yapdamaz, agay dikilemez; yeya miistakillen tapu senediyle tasarruf edilemez. Bu ｾ･ｫｩｬ､＠ tasarruf e- den olursa, hak sahibi ahali tarafindan menedilir. Bu nitelikteki harman yerlerine ｢｡ｾｫ＠ koy halkl ekinlerini nakledip dokemez; doken olursa lehine tahsis edilen ahali tarafm332 dan men edilir bir ｫｩｾｮ＠ . Ahaliye mahsus harman yerlerinde her sene hak sahiplerinden yalmz harman dokmesi de kabul edilmemektedir. <;iinkil bu gibi harmanlar ahali- nin geneline terk ye tahsis ･､ｩｬｭｾｴｲＮ＠ Barman yerinden koy halkmm istifade ｾ･ｫｬｩ＠ ye duzenini belirleme yetkisinin de halkm geneline ya da onlann yekili durumundaki koy ihtiyar meclisine ait olmasl gerekir333 . Ahaliye terk ye tahsis ･､ｩｬｭｾ＠ harman yerlerinin yergisi de yoktur. Geryi AK'nun ilgili maddesi bu hususta bir hiikum ihtiya etmemektedir. Fakat kanunu ｾ･ｲｨ､ｮ＠ hu- kuk<;ular, harman yerlerinin de baltahk ye mer'a gibi halkm asll ye zaruri ihtiya<;lanndan saYlldlglm; dolaYlslyla kanunda kendilerinden resim ahnamayacagl a<;lk<;a belirtilen baItahk ye mer' aya klyas edilerek harman yerlerinden de resim ahnmamasl gerektigini ifade etmektedirler f. ,'jerh-i Kiinfm-i Arii::f, s. 532. Cin. McI' 'a, ravlali vc AI!flaklar. s. 110. Halis ｅｾｲ｣ｦＮ＠ a.g.c .. s. 5.to Halis ｅｾｲ｣Ｎ＠ a .r:.C'. s 5.t I Halis ｅｾｲ｣Ｎ＠ ag.e.. s 5.t2 330), ( ;\' ,,,:, '" 334 md. 26: Ha ).IS ｅｾｲ｣＠ SONU(: SONUC ａｲ｡ｾｴｬｭｺ＠ boyunca ｵｬ｡ｾｴｧｭｺ＠ sonuylan • Roma hukukunda oldukya ｧ･ｬｩｾｭ＠ ｾｵ＠ ｾ･ｫｩｬ､＠ ozetlemek mumkiindur: bir kamu mallan teorisi mevcut olmasma ragmen batlh hukuk sistemlerinde XVIII. yiizyIl sonlanna kadar kamu mallan cesi ortaya ｹｬｫ｡ｭｾＬ＠ lakine dahil kamu ihtiyaylanna tahsis edilen ｳ｡ｹ､ｭｬｾｴｉｲＮ＠ ･ｾｹ｡＠ ､ｵｾｮﾭ bile hukiimdann ozel em- Modem hukuk sistemleri iyerisinde bu teori bazl farkhhklarla Franslz, Alman ve isvivre hukuklannda yer ･､ｩｮｭｾｴｲ＠ ve gunden gUne de ｧ･ｬｩｾｭ＠ kaydetmektedir. Kamu mallan konusunda genellikle Franslz hukukundan ve klsmen de Alman ve isviyre hukukundan ･ｳｩｮｬｭｾ＠ olan Turk hukuk doktrini, idarenin elinde bulunan mallan genel olarak ozel mallar ve kamu malIart olmak uzere ikiye aylrmakta; kamu mallanm da sahipsiz mallar, orta mall an ve hizmet mallan ｾ･ｫｬｩｮ､＠ uy kategoride ele almaktadlr. • islam hukukunda ise maIlar ､･ｧｩｾｫ＠ ayIlardan tasnif edilmektedir. Sahiplerine gore yaptIglmlz gruplandlrma, tez konusu edindigimiz kamu mallannm diger mallar arasmdaki yerini en belirgin ｾ･ｫｩｬ､＠ ortaya koyan tasnif biyimidir. Buna gore mallar, uzerindeki hakkm niteligi ve aidiyeti aylsmdan mubah (serbest) mallar, bzel mallar, vaklf maIlan, devletin ozel mallan (hazine maIlan) ve kamu mallan olmak uzere ｢･ｾ＠ gruba aynlmaktadlr. • Islam hukukunda niteligi geregi bzel mulkiyete konu olabilecegi halde, uzerinde henuz mulkiyet hakkl ｫｵｲｬｭ｡ｾ＠ olan ･ｾｹ｡＠ miibah (serbest) mallar denmek- 5'-on/u;· 221 tedir. Mtibah mallar inceleme kolayhgl baklmmdan bu lar ve gayri menkul mtibah mallar ｾ･ｫｬｩｮ､＠ ｣［Ｚ｡ｨｾｭ､＠ menkul mtibah mal- ､･ｧｲｬｮｩｭｾｴＺ＠ iki klslmda 1- Av hayvanlan, kaynak ve yatagmdaki su, sahipsiz yerlerde kendiliginden biten otlar. daglarda kendiliginden yet ｫｵｲｬｭ｡ｾ＠ ｹ･ｴｩｾｮ＠ yabani agac;:lar ve meyveler gibi tizerinde mulki- ve herkesin istifadesine aC;:lk mallar menkul miibah maIIarl ｯｬｵｾｴｲﾭ maktadlr. Kural olarak bu mailar insan emegi ile ozel mtilkiyete gec;:ebilir. Menkul milbah mallar ic;:erisinde degeriendirilen su, ot, ｡ｴ･ｾ＠ (s.a.) hadisleri nedeniyle birtaktm ozel hukumler ve tuz hakkmda Hz. Peygamber'in ｯｮｧｲｴｩｬｭｾＮ＠ 2- Genel olarak mevat arazi ile temsil edilen gayrimenkul miibah mallar teknik anlamda ozel ya da genel herhangi bir hakkm konusu degildir. Bu mallar devletin millkiyetinde degil, hilktim ve tasarrufu altmdadlr. Devlet ilstiln kamu yetkisine dayanarak ve kamu menfaatini g5zeterek bu mallara ｩｬｾｫｮ＠ birtaktm tasarruflarda bulunma hakktna sahiptir. 6rnegin duruma gore bunlan kamu mah olarak tahsis edebilir, bedelli veya bedelsiz olarak ｫｩｾｬ･ｲ＠ dag.tabilir ya da ｶ｡ｴｮ､ｾｬｲ＠ tarafindan ihya suretiyle ozel mUlk haline getirilmesine izin verebilir. • ｋｩｾｬ･ｲｮ＠ tek ｢｡ｾｭ＠ veya ｭｩｬｾｴ･ｲｫ＠ millkiyeti altmda olup, rakabesinde (C;lplak mtilkiyetinde) veya menfaatinde kamunun ortakhgl bulunmayan mallara ozel maIIar adl verilmektedir. islam hukuku ｫｩｾｬ･ｲｮ＠ onu koruma altma ｡ｬｭｾｴｉｲＮ＠ ozel mulkiyet hak ve ozgtirli.igilnil ｴ｡ｬＱｭｾ＠ ve Arazi ilzerinde de ozel millkiyet kurulabilir. Tarihi silrec; ic;:inde farkh yollaria ｫ｡ｺｭｬｾ＠ ｣［Ｚ･ｾｩｴｬ＠ millk arazi tilrieri meydana ｧ･ｬｭｩｾｴｲＮ＠ kul isterse gayrimenkul olsun kural olarak herkes millktinde istedigi bulunabilir. Bununla birlikte islam hukuku, istisnai de olsa, ｾ｡ｲｴｬｮ＠ ｾ･ｫｩｬ､＠ ister mentasurrufta mevcut oldugu takdirde mtilkiyet hakkmll1 kayJt altma alll1abilecegini geneJ bir ilke oJarak kabul etmektedir. • Vaklf mallar da hukuki bir kategori olarak turmaktadlr. ＨＺ･ｾｩｴｬ＠ ｢｡ｾｨｭ＠ bir maJ grubunu ｯｬｵｾﾭ baklmlardan taksime konu edilen vaklf mallan ic;:erisinde aym ile intifa edilenler dar ve teknik anlamda kamu malmll1 hemen biltiln ozelliklerini maktadlr. Ztirri vakltlar ､ｬｾｉＱ｡｢＠ ｴ｡ｾｬﾭ diger vaklf mallannda geneJ olarak kamu yaran ha- !. ＢｴＧＺＴｾ＠ _• .ｾｩＺｰＮｲ＠ . Sonll y ,/ 222 kim oldugu iyin bunlan da dar ve teknik anlamda olmasa bile ｧ･ｮｩｾ＠ anIamda kamu mallarmdan saymak mumklindur. • islam hukukunda devlet hazinesine beytiilmal denmektedir. Devlete ait menkul-gayrimenkul mall ann bUtUnilnil ve bunlann idaresiyle ilgili hul.--uki hlrumu ifade eden beyti.ilmaJ hilkmi bir ｾ｡ｨｳｩｹ･ｴ＠ olarak ｹ･ｾｩｴｬ＠ mallara sahip olabilmektedir. Bu tezde beytillmaJin sahip oldugu mallann genel olarak dort ｫｕｭ･ｹｾ＠ aynldlgl tespit ･､ｩｬｭｾｴｲＺ＠ 1- Modern hukuk bilimindeki yaygm kullamma uygun olarak mall mamelek adml yerdigimiz para,klymetli evrak ye diger menkul mallar devletin mali yarhgl111 ifade etmekte ye bu mallard a nitelikleri ye amaylan geregi tedavill milmkUn olmaktadlr. ... -_. ｧ･ｾｩｴｬｹｯ｡ｲ＠ •. :iIBeyrulmalin sahip oldugu arsa, arazi gibi gayrimenkuller deyle- tin ozel')nallannHlikinci kategorisini ｯｬｵｾｴｲｭ｡ｫ､Ｎ＠ .. ........... - - . Bunlann rakabesi deylete aittir. ;,-'; ve ｴ｡ｳｾｦ･ｫｩｬｲ＠ de tarihi ｾ｡ｲｴｬ＠ ye kamu yaranna en uygun ｾ･ｫｩｬ､＠ zenlenir. Klasik kaynaklardaki teorik izahlarda ye ｫ｡ｶｲｭｬｾｴ､ｩ＠ devletye dilfarkhhklara ragmen beytillmale ait araziler arasmda pratikte hemenhiybir aynhk s6z konusu degildir. islam hukukyulanmn buyiik c;ogunlugu hazine arazilerinin ozel ｫｩｾｬ･ｲ＠ ｳ｡ｴｉｾｭｬ＠ veya temlik edilmesini uygun bulmamakla birIikte zaruret ye kamu yaranmn gerektirmesi halinde bunun caiz oldugunu kabul 3- Beytillmal mallannm bir ｹ･ｾｩ､＠ ･ｴｭｩｾｬｲ､Ｎ＠ de kamu sektoril slfatJyla ekonomik faaliyetIere kattlan deyletin, bazl ilretim ye hizmet alanlannda faaliyet gostermek iizere kuracagl sanayi tesisle.d veJi,cari ..• - Ｎｾ＠ ｾﾧｉ･ｴｭｬｲ､ｮ＠ meydana gelebilir . .... 4- Devlet kallJ.y"hizmetlerini yiiriltLirken, bu hizmetin vasltasl olarak birtaknn mallara ihtiyay duymaktadlr. Hizmet mallan deyimiyle ifade ettigimiz bu mallar da beytulmalin sahip oldugu farklt bir mal kategorisini ｯｬｵｾｴｲｭ｡ｫ､Ｎ＠ Beytulmalin sahip oldugu mallar ｓｏｾｵｹ＠ beytulmal uzerinde ｾ｡ｨｳｩ＠ olarak kamuya aittir. Devlet yetkililerinin bir hakkl olmaYlp, onlann bu mallar uzerindeki tasarruflan kamu yaran ile slmrhdlr. Kamiiy-a-bakan bu yonunden dolaYI beytulmal mallannm tomunu geni§ manada kam_lI mallarmdan saymak mumkiln ise de bu mallar bazl (lyl- 223 SOllUf lard an dar ve teknik anlamda kamu mallanndan farklIdlf. Su kadar var ki, kimi hallerde kamu hizmetinin onemli bir unsurunu ｴ･ｾｫｩｬ＠ eden bazl hizmet mallannlO kamu mallannlO rejimine tabi killOmasmm Islam hukukunun genel prensiplerine aykm olmayacagl ､ｬｩｾｮｭ･ｫｴｲＬ＠ • Islam hukukunda kamu mallan da mahiyeti ve ken dine ozgli hukuki rejimi iｾ＠ tibariyle ｢ｾｨ｡ｭ＠ bir mal kategorisine tekabi.il etmektedir. -.. - • Islam hukuku eserIerinde kamu maIlan kapSamlrla"giren mallar "erfaklirfak", "harim", "hlma", "menafi-i ｭｩｾｴ･ｲｫＢ＠ ｾｩｴｬ＠ "a'yan-l ｭｬｩｾｴ･ｲｫＢＬ＠ > "metruk arazi" gibi ye- kavmmlarIa ifade edilmektedir. Fakat bu kavramlardan hiybiri tek ｢｡ｾｭ＠ kamu '. maUannm tiimiinii bird en temsiI edecek kapsam ve nitelikte degildir, GUniimiiz pozitif . . .. Ｎｾ＠ . hukuk biliminde bir terim oIarak ｹ･ｲｉｾｭｩ＠ bulunan "kamu mallan" deyimi Islam hu- kuk eserlerinde genellikle kamu yaranna olan blitiin mallan anlatmak iizere ｧ･ｮｩｾ＠ manada kulla1l1Imaktadlr. Bununla birlikte bu deyimi dar ve teknik anlamda kamu mallan1l1 ifade edecek ｾ･ｫｩｬ､＠ kullanan nunun Islam hukuku eserIerinde ｩｾｬ･ｮ＠ ｲ｡ｭｬｾｴｮ＠ ｹ｡ｧ､ｾ＠ miieIliflere de rastlanI1maktadlr ki, ko- biyimi gozoniinde tutularak bu ｾ･ｫｩｬ､＠ bir kav- yerinde oldugu sonucuna vanlmaktadlr. • Kamu maIlan1l1 diger mal tiirlerinden aYlrmak iyin kIsaca dogrudan dogruya yararlanma ve kamu yaran ｾ･ｫｬｩｮ､＠ formi.ile ed.hm,- iki kriterin ongori.ilebilecegi ｡ｮｬｾｭｫｴ､ｲＬ＠ • Islam hukukunda kamu mallannm hukuki-dayanagml bazl Kur'an ayetIeri ve , birtakIm hadisler ile ｲ｡ｾｩ､＠ halifelerin uygulamalan ｴ･ｾｫｩｬ＠ teorisinin zaman iyindeki ｧ･ｬｩｾｭｳｮ､＠ tarihi ｾ｡ｉＱｬｮ＠ etmekle birIikte, kamu mallan islam ｨｵｫｾｬ｡ｮｭ＠ genel nitelikli naslan ve dikkate alarak yaptlklan ictihatlar ile ihtiya\> ve geleneklere gore ｾ･ｫｩｬﾭ nen ve zamanla ､･ｧｩｾｮ＠ orfi hukukun yok onemli rolU ｯｬｭｵｾｴｲＬ＠ • islam hukukunda bir mal dogal niteligi geregi veya ｧ･ｬｮｾ＠ sis, vaklf, ｫ｡ｭｵｬｾｴｲ＠ yolu ile ya da tah- gibi hukuki bir tasarrufla kamu mCl.1I niteligini kazanabilmek- . .," SOnllf / tedir. islam hukuk tarihinde tahsis ｩｾｬ･ｭｮ＠ essesesi 224 hukuki zeminini buyilk 61c;:lide hlma mli- ｯｬｵｾｴｲｭＮ＠ Aym ｾ･ｫｩｬ､＠ bir kamu mah da, dogal niteligini kaybetmek suretiyle veya hukuki bir tasarrutla ya da istisnai bazl hallerde ihya yoluyla bu niteligini kaybedebilmektedir. • Kamu mallanm diger mal ｹ･ｾｩｴｬｲｮ､＠ aYlran birtakIm 6zellikler vardlr. Kural olarak kamu mallan devir ve ferag edilemez; hacze ve cebri icraya konu olamaz. Kamu mallannda ｺ｡ｭｮｾｬ＠ cereyan etmez. Kamu mallanna ｩｬｾｫｮ＠ davalarda sulh ve ibra caiz degildir. Kamu mallan iizerinde tebenu hukiimleri cereyan etmez. Kamu malIannda smlr ､･ｧｩｾｫｬ＠ gec;:erli degildir. Kamu mallanndan yararlanma ｫ｡ｲｾｬｨｳｚﾭ dlr, Kamu mallannda hakslZ ｩｮｾ｡ｴｨｫｭｬ･ｲ＠ ｾＮ＠ ＮＺｾ＠ ./t,:,:{.-- ;.-, , l "::. ", . , '., • Kamu mallan iizeitnde yetkiden soz ･､ｩｬｾｲＮｳ｡ｭ＠ uygulanmaz . ｾ＠ '. ｩ､｡ｦ･ｶｾ＠ .': yararlanan kiiiier hukukunda kamu ｭ｡ｬｨｲｾ＠ ｾｙ［ｬｮ､｡Ｇ＠ ､･ｾｬｴｩ＠ olmak uzere iki tiir'" mulkiyetinde ､ｾｧｩｬＬ＠ hiikiim ve tasarrufu altmdadlr. idarenin bu yerler uzerindeki hakkt da bir denetim ve gozetim yetkisinden ibarettir. . Kamu mallanndan yararlanan tur. Onlann bu mallara ｩｬｾｫｮ＠ ｫｩｾｬ･ｲ＠ ｫｩｾｬ･ｲｮ＠ de bu mallar iizerinde aynl bir hakkI yok- haklan umumi ortakhk niteligindedir ki, bu ortakllk ibahe karakterli bir yetki kazandlrmaktadlr. ｋｩｾＱ･ｲ＠ . mallanndan usuliine uygun olarak ｹ｡ｲｬＡＱｾ｢ｩ･Ｌ＠ bu yetkiye dayanarak kamu kamu mallanna tecavOz soz konu- su oldugu takdirde dava ac;:abilirler ve kamu' maIlan iizerinde hakslz olarak meydana getirilen zararlan tazmin ettirebilirler. • Kamu mallanndan genel ve ozel olmak. tizere iki tiir yararlanma s6z konusu olabilmektedir. Kamu mallannm, tahsis amacma uygun olarak herkes tarafindan ･ｾｩｴ＠ bir ｾ･ｫｩｬ､＠ lllllamlmasl genel yararlanmaYI ifade etmektedir. Genel yararlanmalar iyin birtaklm ＮＬｾ｟Ｚ＠ ilkeler ｯｮｧｲｕｬｭｵｾｴｩＮ＠ of ," Bunlar genellik ilkesi, ･ｾｩｦｬｫ＠ meme ilkesi ve ucretsizlik ilkesidir. ilkesi, serbestlik ilkesi, zarar ver- Ozel yararlanma ise bir kamu mahndan belli ｫｩｾｬ･ｲｮ＠ da ruhsata dayanarak inhisarl bir ｾ･ｫｩｬ､＠ idareden ｡ｨｮｭｴｾ＠ yararlanmastdtr. islam hukuk doktrininde genel olarak bu tDr yararlanmalar "ikHi-i irflik" kavramt ile ifade ･､ｩｬｭｾｴｲＮ＠ lanma yetkisine sahip ｫｩｾｬ･ｲ＠ mektedirler. Bu ｫｩｾｬ･ｲｮ＠ bir izin ya Ozel yarar- ilgili kamu malmdan oncelikli yararlanma hakkt elde etkamu malt uzerinde bir 111lilkiyet haklan yoktur. • islam hukllkunda kamu mallannm pek yok ｹ･ｾｩ､＠ vardlr. Bunlar inceleme ko- layltgt bakullll1dan sahipsiz malIar ve orta malIarl ｾ･ｫｬｩｮ､＠ iki ana gtupta toplanarak tetkik ･､ｩｬｭｾｴｲＮ＠ Sahipsiz mallar kategorisinde genel sular, bytlar, madenler ve orman- lar ele alll1maktadlr. • Genel sulardan denizler ve biiyiik golIer, ｴ｡ｾ､ｬｫｮ＠ su as;Isll1dan mubah mal- lardandlr. Bunlara, su ile birlikte kapladlklan saha ve zemin as;lsll1dan baktldlgll1da, buytik goller ile karasulanl11 kamu mallanndan saymak mumkundur. AS;lk denizler ise mubah htikmtindedir. Dicle, FIrat gibi memluk olmayan biiyiik nehirIer kamu mallarll1dandlr. .Memluk umumi nehirIeri ise kaynagll1daki ve yatagmdaki su as;lsI11dan mtibah mal, suyun --aktrgl ark, kanal ve yataklar as;lsmdan da bir bSlln halkm yararlanmaslI1a ｳｵｮｬｭｾ＠ kamu malt Kabul etmek mtimktindtir. Ozelliklerine gore kuyulann ve kaynaklarl11 bir bS1111 da kamu malt stattisunde olabilmektedir. • Klyl, bYI ｾ･ｲｩ､＠ ve bYI ｫｵｾ｡ｧｬＱ､ｮ＠ nehirlerin bir paryaSI saytlan ktyt ｾ･ｲｩ､Ｌ＠ meydana gelmektedir. Gerek deniz, gol ve gerekse ktYI ｾ･ｲｩ｣ｬｮ､＠ sudan yararlanmamll bir araCI niteliginde olan ktyt ｫｵｾ｡ｧｴ＠ sonra devam eden ve islam hukuks;ulannca kamu malt statDslinde degerlendirilmektedir. G Madcnlcrin hukuki durumu cia madenin ｹ･ｾｩ｣ｬｮ＠ zinin niteligine gore ､･ｧｩｾｫｬ＠ gostcrmektedir. ve Illcdfun bulunclllgu ara- 5;O/lllr 226 ｫｩｾｬ･ｲｮ＠ HalihaZlrda kamunun dogrudan dogruya yararlanmakta bulundugu, ozel inhisanna terkedildigi takdirde ondan faydalanmakta olan fertlerin slkmtlya aylk ｮｾｧ･ｬｲ＠ ､ｩｾ･｣ｧ＠ islam hukukC;ulannm bi.iyilk <;:ogunlugu tarafmdan kamu mal! hilkumle- rine tabi kllmmak1adrr. Bununla birlik1e ozel arazideki a<;:lk madenlerin arazi sahibine ait oldugu yolunda birtakJm ｧｯｲｩｬｾ･＠ de rastlamlmaktadlr. Diger taraftan bazl hukukｩｾｬ･ｴｭｳ＠ yulara gore tabii ozelligi itibariyle aylk madenler sImfina girdigi halde ozel emek isteyen, herkesin h)layhkla istifade edemedigi madenler de kural olarak ozel millkiyet konusu olabilirler. Bu olmasl ve kolay ｩｾｬ･ｴｭｳ＠ ｧｯｲｩｬｾ＠ temel ahnarak, ｹ･ｲｬｾｩｭ＠ merkezlerinden uzak gibi nedenlerden otUril halkm halihazIrda dogrudan dogruya istifade etmedigi ayIk madenlet:.i.n karrtumalI ｳ｡ｹｉｬｭ､ｧＮｖｾ＠ buniar uzerinde ozel mulkiyet tesis etmenin mlimkDn oldugu sonucuna vanlabilir. Gizli madenler konusunda ise klasik ｾｯｫｴｲｩ＠ ｾｵ＠ ｾ･ｫｩｬ､＠ ｯｬｵｾｭｴｲＺ＠ Genel olarak Hanefi, Safii ve Hanbell ekollerine gore gizli madenler yapIsI itibariyle arazinin bir clizi.idur ve mlilkiyet rejiooleri itibariyle bulunduklan arazinin hilkmune tabidirler. DolaYlSlyla bunlar duruma gore ozel mal, devlet malI, mubah mal, kamu malI ya da vakIf mah olabilirler. Malikilere gore ise yIktlgI yer neresi olursa olsun her ｹ･ｾｩｴ＠ maden beyttilmale ait olup devlet ne uygun ｾ･ｫｩｬ､＠ ｢｡ｾｫｭ＠ (idare) bunlar uzerinde kamu menfaati- tasarrufta bulunma yetkisine sahiptir. Gizli madenlerden ｫｩｾｬ･ｲｮ＠ ferdI olarak ve dogrudan dogruya yararlanmalan 01- duk<;:a zordur. Bu nedenle dar ye teknik anlamda kamu maIlan kategorisinde yer almalan imkanslz gibidir. Bununla birlikte bugiln eskiye oranla yok daha fazla onem kazanan madenler konusunda yeni degerlendirmeler yapmak kaymJlmazdlr. Su an i<;:in yapllabilecek en saghkll degerlendirme ｾｵ､ｲＺ＠ bter teknik anlamda kamu mall sayIlsm, ister sayJlmasm biitiin madenler, bugilnkii sosyal, ekonomik ye stratejik onemleri nedeniyle medeni hukuk hiikilmlerine bagIJ ozel miilkiyet diizeninin kamu mallannm sahip oldugu koruma ayncahklanna ｫ｡ｶｵｾｴｲｬｭＡ＠ ､ｬｾｭ｡＠ blrakllIp, ve onlara deyletin devlet olmak niteligi ile e1i altInda tuttugu mallar dilzeni i<;:inde yer verilmelidir. Bu arna<;:la gerekirse ozel millk nlteligindeki rnadenlerin getIrilebilir Sar11ara gore bu rnadenlerin arama ve Ｑｾｬ･ｴｭ＠ ｫ｡ｭｵｬｾｴｦｲｮｳ＠ da giindcrne hakkllllll -her tilrlii gozetim ."'011/1 r; ye denerim yetkisi deylete ait olmak kaydlyla- belli bir sCIre i<;:in ger<;:ek Ye ti.izel 22 7 ｫｩｾｬ･ｲ＠ de\Tedilmesi de mCImhindCIr. Madenler konusunda genel olarak "deylet\=ilik" i1kesini ｢･ｮｩｭｳｾ＠ bulunan Maliki ｧ｢ｲｩＮｾｃｉ＠ bu konunun hukuki zeminini • islam hukuk doktrininde kural olarak bzel ｫｩｾｬ･ｲ＠ labilecegi kabul ･､ｩｬｭｾｴｦＮ＠ ｴ･ｾｫｩｬ＠ edebilir. ait OI·manlarm meycut 0- Klasik" kaynaklarda miibah ormanlar, miibah daglar de- yimleri ile ifade edilen ormanlIk bblgeler ise bazl ybnlerden mCIbah mallara, deyletin bzel mallanna ye kamu mallanna benzerlik gbsterse de geryekte bu slmfiann hiybirine dahil degildir. Bu ormanlan kendine 6zgLi bir arazi ｹ･ｾｩ､＠ olarak degerlendirmek daha dogrudur. Diger taraftan gLiniimiizde ormanlann, bir iilkenin ekonomisi, gene! saghgl ye dogal zenginligi ayIlanndan gittikye artan bnemleri dolaYlslyla, herkesin ｳ･ｲ｢ｴｹｾＢＧ＠ ye diledigi gibi yararlandlgl mallardan farkh hukuki diizenlemelere tabi kthnmasl geregi ortaya yIlanaktadlr. Bunun iyin bu ormanlan hukuki bazl incelikler ihmal edilmek suretiyle kamu mallan kategorisinde degerlendirmek ye kamu mallannm sahip oldugu koruma ayncahk ve onlemlerini bunlara da ｴ･ｾｭｩｬ＠ etmek islam hukukunun genel ilke- leri aylSlndan miimkiin, hatta gereklidir. islam hukuk doktrininde "orta mallan"nm muhteyasmJ ｯｬｵｾｴｲ｡ｮ＠ mallar da tahsis cihetleri baktmmdan iki kiimeye aynlmaktadlr. Birincisi gene! yollar, meydanlar, pazar ye pana)'lr yerleri, konak yerleri, mabetler, mezarhklar gibi herkesin yararIandlgl orta mallan; ikincisi de bir veya birden fazla kby ye tahsis edilen mer' alar, yaylak ye ｫｬｾ｡ｲＬ＠ ｾ･ｨｩｲｬｮ＠ umum ahalisine terk ye baltahklar, harman yerleri 'gibi hir klslm halkm yararlandlgl orta mallandlr. • Son olarak ｾｵｮ＠ ifade etmek uygun olacaktJf. Muaslr idare hukuku otoritele- rinden S. S. Onar'm da hakh olarak tespit edip"sergiledigi iizere XVIII. aSlr sonlarma kadar batl hukukunda kamu mallan mefhumunun dogamamasma ｫ｡ｲｾｬｩＬ＠ kunda ｧ･ｬｭｩｾｴｲＮ＠ ｢｡ｾｴｮ＠ 'islam huku- ｧ･ｬｩｾｭ＠ bir kamu mallan teorisi meycut ola- Kanaatimizce kamu mallanna ｩｬｾｫｮ＠ islam hukuk tarihi boyunca belirlenen beri yok esash ye oldukya ilke ve hiikiimler, yeni lanna da en giizel ｾ･ｫｩｬ､＠ ｹ｡ｨｾｭｬｲ＠ giincellenmesi kaydlyla. modern toplumun ihtiyaycevap verebilecek yeterliliktedir ｾ＠ ｾ＠ ... - .... . ... :.,. • • BIBLIYOGRAFYA ＬＭｾＮ＠ BiB LiYOGRAFYA Kur' an-l Ker'im ｾＢＬＭＧ＠ . Abbadi, AbdusseHim Davud, el-Milkiyye ji'§-§erfati'l-islamiyye, I-HI, Amman 1974 (el-Milkiyye) _ _ _., "Nez'u'l-milkiyyeti'I-hassa li'l-menfa'ati'I-.amme", Fi, Lubnan 3 Receb 1408-11art 1988, s. 20-45 ("Nez'u'l-milkiyyeti'l-hassa... ") Abdiilkadir, Ali, «Land Property and Land Tenure in islam", IQ, c. V, sy. 1-2, s. 411, London 1959 ("Land Property... ") Abdiilmiin'im, Abdulaziz b. Muhammed, Ｂｍ･ｾｲｕｩｹｴｵ＠ istimlaki'I-akar li'Imenfa'ati'l-amme", MBi, Riyad 1403, sy. 7, s. 259-267 Ｈｍ･ｾｲｦｩｹｴ＠ istimlaki'l-akir... ") . . Adah, Sacid, "Turkiye'nin Petrol ve Madencilik Kesiminde Zekat Potansiyeli", ilml ToplantIlar Dizisi: 8, Turkiye'de Zekdt Potansiyeli, iSA V ｔ｡ｲｴｬｾｭｨ＠ istanbul 1987 Adevi, Ali es-Saldi (1189 ＷｾＩＬ＠Ｑ ｂ､ｾｺｶ･ｴｩｪ＠ 'I-Adev! ala ｾＧ･ｲｨｩ＠ Ehi'l-Basall Ii risaleti ihn EM Zeyd. I-H. Daru'l-fikr, Beyrut ts. (Hii!jiye) Afzalurrahman, M. A., Economic Doctrines of lskim, I-IV, Lahor ] 975 Ahmed b ... JIa.nbel (241/855), .Hiisnedii Ahmed h. Hanhel, I-VI, Istanbul ]41311992 Ｈ･ｦＭｾｬｩｳｮ､Ｉ＠ •. Akgiin, M. Zerrin, .Her 'a HlIkuku ve A1er 'alar ile ilgili Am:1 ve Tapulama J)CIl'alan, Ankara J 968 a.ler'a HlIkllkll) Sula,. Hukllkll \'(' Sula,. ill! ilgili Am:i !Javalan, Ankara 1077 (.\'II/ar Hllkllku) Akgiindiiz, Ahmet, L'iliim HlIkllkllnda ve Osmanh Tatbikatlllda Tok!! Aliiessesesi, Ankara 1988 (Vakif) Akipek, 1., Tiirk ｅｾｹ｡＠ Hukuku (.4)'ni Haklm) 1. Kitap: ｚｩｾｬＧｃｴｫ＠ Hukuku) Ankara 1959 Ｈｅｾｹ｡＠ t'e Tap/( Sicili, Aktan, Hamza, jslamda Madenlerin HlIkuki Statiisii, Erzurum 1986 (Aladenlerin StatUsu) Aktiirk, Rebii, "islam Rukuk'lmda Mtilk Edinme ye Kullanma Hakkmm NB, sy. 2, s. 30-37 ("islam DokunulmaziIgl ye ｋ｡ｭｵｬｾｴｉｲＢＬ＠ Hukukunda ｋ｡ｭｵｬｾｴｲ＠ ... ") AIi Hafif, el-MilkiYYf! ｦｩＧｾＭ･ｲ｡ｴｬｨｭｹＬ＠ Beyrut 1990 (el-Alilkiyye) AIi Haydar ｅｦ･ｮｾｩＬ＠ Mecelleti'l-ahkam, I-IV, istanbul 1330 Dureru'l-hukkam ｾ･ｲｨｵ＠ (Diireru'l-hukkam) _ _-" Serh-i Cedid li Kanuni 'l-Arazf, istanbul1311 ($erh-i Kanun-i Arazi) Anayasa 1982 Arazi Kanunnamesi (AK) ASlm Efendi, KqJ?:us,Tercumesi, I-IV, istanbul ts. Askalfmi, ibn Racer-Ahmed h. Ali (85211448), Fethu 'I-bari bi ｾ･ｲｨｩ＠ I-XIII, Kahire 1409/1988 (Fethu'l-bari) Ｍ｟ｾＬ＠ el-jsabe fi temyizi 's-sahabe ＨｮｾｲＮ＠ 1-:390-9211970-72 (el-isabe) Sahihi 'I-Buhari, Ali Muhammed el-BidiYl), I-VIII, Kahire Atlf Bey, Arazi Kanllnname-i HiimaYllllu Serhi, istanbul 1319 Atar, Fahreddin, jslam Adliye ｔ･ｾｫｩｬ｡ｴＬ＠ ａｴ･ｾＬ＠ Ankara ts. SUleyman, "Toprak ye islam" A [HFD, y. 1969, c. XVII, s. 201-237, Ankara 1971 Aydm, M. Akif, "Arazi Kanunnamesi", DjA, Ill, 346-347, istanbul ] 991 Ayni, Bedreddin (85511451), Umdem'l-kari .yerhu Sahihi'l-BlIhari, I-XXV, Beyrut ts. (Umdetii'l-kart) __ｾＮ＠ Bfiti el-Binayefi ｾﾷ･ｲｨｩ＠ \1uhammed '1-Hidaye, I-X, Beyrut 141111990 (el-Binaye) Said Ramazan, 1401/1981 (Muhadar(lt) Aluhr:idarr:il fi 'I-flkhi '1-l1Il1kdrell, ｄｬｭ｡ｾｫ＠ ｂｩｨｬｾｶｯｧｲ｡ｦＮｮ＠ n 1 Biiceyrimi, Suleyman (1221/1806), ｈ｡ＮｾﾷｩＩＧ･ｴ＠ 'I-Biice)'rimi ala Serhi Menheci 't-tlll/db '1-isHimiyye, Diyarbaklr ts. (et- Tecrid Ii nef'i'l-ahid), -･ｩｾｍｫｴ｢ｕ＠ ＨｈｩｾｬＧ･Ｉ＠ Baberti, Ekmeleddin IvIuhammed b. Mahmud (786/1384), Ser/m'I-j,/dye ale '1Hidaye (ibnli'I-Humam, Fethu'l-kadir'in kenannda), I-IX, Beyrut ts. (el-iniiye) Baci, Ebu'I-Velid Suleyrnan b. Halef (494/1100), el-Miintekii VIII, Beyrut ts. (el-Muntekii) ｾ･ｲｨｵＧｉＭｍｶ｡ｴＬ＠ l- Balta, Tahsin Bekir, "Kamu 11allanndan Ozellikle GeneI Mallardan YararIanmanm Tabi OIdugu Rejim", Su K,aynaklarl11l11 Kullal1llmaSl Hakkl11daki Kanun Tasarzsl ile i/gili Bilimsel Hq/ta, s. 117-127, Ankara 1972 ("Kamu Mallarmdan Yararlanma ... ") Barkan, Omer Lutfi, "islam-Turk Mulkiyet Hukuku Tatbikatmm Osmanh imparatorIugunda AIdlgl Sekiller 11: Mtilk Topraklar ve SuItanlann Temlik Hakkt", jHFM, eVIl, sy. 1, s. 157-176, istanbul 1941'den ayn basl ("Miilk Topraklar ve Sultanlarm Temlik Hakkl •..") _ _ _:, "Turk Toprak Hukuku Tarihinoe Tcinzimat ve 1274'(1858) TarihIi Arazi Kanunnamesi", Tanzfmat, s. 1-101, istanbuI 1940 ("Tanzimat ve Arazi Kanunnamesi...") _ _ _ , "Turk-islam Toprak Hukuku Tatbikatmm Osmanh imparatorIuguRda AIdlgl SekiIler: imparatorluk Devrinde Toprak Mulk ve Vaktflannm Hususiyetleri (1)", Tiirkiye'de Toprak Meselesi (Toplu ｅｳ･ｲｬｾＬ＠ s. 249268, istanbul 1980 ("Toprak Miilk ve Vakdlarmm Hususiyetleri ... ") BeHitunusI; Takiyilddin Muhammed b. Muhammed (936/1529), Tahrfru'l-makal fima yehzllii ve yahrimu min beyti 'I-mat ＨｮｾｲＮ＠ Fethullah Muhammed Gazi es-Sabbag), Mansure 140911989 (Tahr'iru'l-makiil) Belaziiri, Ahmed b. Yahya (284/897), Futithu 'I-hiildan ＨｮｾｲＮ＠ Tabba'-Omer Enis et-Tabba'), Beyrut 1407-1987 --_0... · :' Abdullah Enis et- Berki, Sakir, Toprak Hukuku, Ankara 1967 Berki, Ali Himmet, ｖ｡ｫｾｦｬｲＬ＠ Berki, istanbul 1946 Sakir-Hamidi, HayruIJah, h-Iam HuslIsi Hukllkul1lm Ana Prensipleri "Kur 'anda HlIkuk ", Ankara 1962 (Kur'anda Hukuk) Beyhaki, Ahmed b Huseyin (458'1065 ), es-Siillenii'l-kiihra, I-X, Haydarabad 1925 Bczzazi. IbnLI' I-Bezzaz el-Kerder! (827!J 424), eI-Cclll1i 'Il '1-I'C:ci= (e1-Fe/dm'lIUlld,.!:\'{' icinde), IV-VI. Beyrut 1406/1986 (el-Fetlil'to Bihliyogrnfi.'(/ 232 Bilmen. Omer ｾ｡ｳｵｨｩＬ＠ Hukllkl r'lkimZl'ye ve /sllldhall FlkhZl:},1! Kamllsll, J- VIII. istanbul 1988 (Kamus) Buhuti. !vlansur b. Yunus (05111641), ｋｱｾｷｩｦＧＭｫｬＯ､＠ Beyrut 140311983 (KCHii[ii 'l-kmii ') all I11I!111i'f-jklld'. I-VI. Buhari. Ebu Abdullah Muhammed b. ism ail (256/869), Sahihll'l-Buhdri, I-VIII, istan bul 141311992 (Buhiiri) Cevheri, ismail b. Hammad (40011009), es-Slhdh: Tacii'l-fuga ve slhahu'l-arabiyye, I-VII, Kahire1376-7711956-57 (es-Slltah) Challaye, Felliclen, Mulkiyetin Tarihi (yev. T. Aytug), istanbul1944 Cin, HaW-Akgtinduz, Ahmet, Turk Hukuk Tarihi, I-Il, Kenya 1989 Cin, HaW, Osmanlz Toprak Duzeni ve Bu Duzenin Bozulmasl, Kenya 1992 (Osmanll Toprak Diizeni) _ _-,' Turk Hukukunda Mer'a, Yaylak ve Kl§laklar, Ankara 1980 (Mer'a, Yaylak ve ｋＬｾｬ｡ｫｲＩ＠ Damad, Abdurrahman b. Seyh Muhammed b. Stileyman (I07811667), Mecma 'u '1enhur fi ｾ･ｲｨｩ＠ Multeka'l-ebhur, I-Il, Dersaadet 1310 (Mecma'u'lenhur) Darekutni, Ali b. amer (385/995), Sunenu 'd-Darekutni ＨｮｾｲＮ＠ Abdullah ｈ｡ｾｩｭ＠ Yemani el-Medenl), I-IV, Medine 1386/1966 (Diirekutni) ｄｬｭ｡ｾｫｩＬ＠ Ebu Abdullah Muhammed b. Abdurrahman (8. aSlr), RahmetU 'l-umme fi ihtilafi'l-eimme, Beyrut 1987 (Rahmetii'l-iimme) Darimi. Ebli Muhammed Abdullah b. Abdurrahman (255/868), Siinenu'd-Ddrimi, Ill. istanbul 141311992 (Darimi) Davudi. Ebli Ca 'fer Ahmed b. Nasr el-Esedi (40211 011), ef-Emvdf ＨｮｾｲＮ＠ Muhammed), Rabat 1988 Davud. Abdulaziz b. Muhammed, "el-Vakf ｾｵｲｴＱｨ＠ sy. 1 L s. 103-145 ("el-Vakf... ") Sehade-Rlza ve hasaisuhu", A..,'\', Riyad 1400, Debbusi. Ebu Zeyd (43011 03 8),Te'sisii'n-na.:ar, istanbul 1990 Demir. Fahri. hkim Hukukllnda Miilkzvef Hakkl ve Serve! J)af!.lImll, Ankara 1988 dsliim Hukukunda ｍｩｬｫｾＩＧ･ｴ＠ Derbil. Suheyl. Idarl! HlIkllkll, Ankara 1959 Bibl(\·og.rafi·a 233 Derdir, Ebii'I-Berekat Ahmed b. Muhammed (120111786), q'-$erhll's-sagir aId AATabi'l-mesdlik I-IV. Daru 'I-Ma 'rife, yy. 139811 978 (e$-Serllll's- sagfr) _ _ _ , ･ｾＢＭｓｲｨｬＧｫ｢ｩ＠ aid Muhfasari 'I-jmdm Halil (Dusllkl, ｈ､ｾＧｩｹ･＠ kebir iyinde), I-IV, Daru'l-fikr, yy. ts. Ｈ･ｾＭｓｲＢｵ＠ 'l-kebfr) ale ＧｾＭＤ･ｲｨｩ＠ '1- Di Marzo, Salvatore, Roma Hllkuku (yev. Z. Umur), istanbul 1954 ｄｩｶｴｾｯｧｬｵＬ＠ S., A.sya Uretim Tarzl ve Osmanlz Toplumll, istanbul 1967 Duran, Liitfi, "Kamusal Mallann Olytitii", AjD, Eyltil 986, c.19, sy. 3-52, s. 43-52 Dusfiki, Muhammed b. Ahmed (123011814), ｈ､ｾｩｹ･ｴｵ＠ I-IV, Daru'l-fikr, yy. ts. (Hii§iye) 'd-Dusiikf ale '§-Serhi '1-kebfr, Diiren, Akm, jdare Hukukll Dersleri, Ankara 1979 (idare Hukuku) _ _-" "Ktydann Hukuki Dtizeni", Mimarlzk, y. 14, sy. 147, s. 80-83, 197612 Diireyni, Fethi, el-Hak ve medd sultani 'd-devle fi takyfdihf, Beyrut 140411984 (el- . Ｆｾ＠ Diistzlr, Birinci tertip, jstanbul1289 Ebfi Davud, Stileyman b. ･ｬＭｅｾＧ｡ｳ＠ es-Sicistani (275/888), Sunenu Ebf Davud, I-V, istanbul 141311992 (Ebu Davud) Ebfi Ubeyd, Kaslm b. Sellam (224/837), Kitabii 'l-Emval ＨｮｾｲＮ＠ Herras), Beyrut 1408/1988 (el-Emviil) Muhammed Halil Ebfi Yfisuf, Yakllb b. ibrahim (182/798), Kitabii'l-Harac, Daru'I-Ma'rife, Beyrut ts. (el-Hariic) Ebfi Ya'la, Muhammed b. el-Htiseyin e1-Ferra (458/1065), el-Ahkami/s-sultalliyye ＨｮｾｲＮ＠ Muhammed Hamid el-Flki), Beyrut 1403/] 983 Ebfi Zehra, Muhammed, el-1I1ilkiyye vc na:ariyyetii'l-akd ｦｩＧｾＭ･ｲ｡ｴｬｨｭｹＬ＠ Kahire 1977 (el-Milkiyye) Ergiiney, Hilmi, l:ahlL vc MlIkayeseli A1ecelle Kii/If Kaideleri, istanbul ] 965 (Mece/le KiWi Kaideleri) Erkal. Mehmet, "Beyttilmal", DiA, VI, 90, istanbul 1992 _ _ _ , is/am Vergi HlIkuku (Hu/efa-i ｒ｡Ｎｾﾷｩ､ｬＱ＠ Doktora Tezi). AOiiF, ve Emeviler Devri) Ｈｂ｡ｳｉｬｭｾ＠ Erzurum 1981 risliim Vergi Hukuku) ｂｩ｢ｬｾ｜ＧｏｧＯｻｪ＠ '(/ 23-l Ezheri. Salih Abdussemi' el-Abi, C'evdhim'l-iklil \'Ierhll A1l1htasari 'I-AI/dme ＧＬｾＭｓ･Ｉｨ＠ Halil. 1-11, Beyrut ts, (Cel'ahiru'l-iklfl) Fayda. !\1ustafa. "Fey", DiA. XII. 511-513, istanbul 1995 Fenceri. Muhammed Seyki. "el-islam ye' l-milkiyyetU 'l-muzdeyiceti 'I-hassa ye' 1amme", ed-Ddrra. y, 7, sy. 3, s. 92-123, 140211982 ("el-islilm ve'lmilkiyyetii'l-miizdevice ... ") Fendoglu, Hasan Tahsin, HlIkllk Tarihimizde Temel Haklar, Konya 1994 (Temel Haklar) Feyyfimi, Ahmed b. Muhammed b. Ali, el-Misbdhii '/-miinir, Beyrut 1987 Giinay, H. Mehmet, "islfun Hukukunda Mulkiyet Hakkmm Sllllrlandmlmasl", <;ergeve, y. 5, sy. 16, Ocak-Nisan 1996, s. 168-171 ("MiiIkiyet Hakkmm SImrlandlrrlmasl... ") Giiran, Sait, "Anayasa Mahkemesi'nin Kamu Maim a ｂ｡ｫｉｾＢＬ＠ 63-86, Istanbul 1984 jHjD, y. 5, sy. 1-3, s. Giritli, lsmet - Akguner, Tayfun, jdare HlIkuku Ders/eri, Istanbul 1987 (idare Hukuku) Hacak, Hasan, js/am Hukllkunda jrtijak Hak/an ve j/gili Kavramlarll1 ･ｬｩｾｭ＠ｇ Ｈｂ｡ｳｉｬｭｾ＠ Yuksek Lisans Tezi), MOSBE, Istanbul 1993 (irtifak Haklart) HakkI, ibrahim, Hukiik-u Mare. istanbul 1308 Halebi, ibrahim b. Muhammed b. lbrahim (95611 543), Miilteka 'I-ebhur ＨｮｾｲＮ＠ Suleyman Gaved el-Elbfml), I-II, Beyrut 140911989 Vehbi Halil Cemaleddin. Te/his-i Ahkamii 'l-Arazf, istanbul 13] 5 Halil, Sa'd Muhammed. _Ye= 'If 'I-milkiy)!e /i 'l-nwl?faati 'l-aml17e heyne ＧＬ＾ＢＭＮｾﾷ･ｲｩ｡ｴ［＠ kaniin, Kahire 1993 (.Ne;,'u'l-milki):v e) Halis ｅｾｲ･ｦＮ＠ ve'l- J.:ii/lZvdt-t Serh-i Kcmtm-i Ardzf, Dersaadet ] 306 (,,\'erh-i Kli11lln-i Arazi) Hamidullah. Muhammed. e1-T'esdikll's-siydsiXve /i 'I-ahdi 'II-Ilehel'i ve 'l-hiMfeti 'rrd\\'ide. Beyrut 1405/1985 (el- Vesaik) _ _ _ . is/{rm Feygamheri (tre Salih Tug-Said Mutlu), 1-11. istanbul ]969 - - - . Isldmda J>tT/et JJare,\," (tre J\.emal ｊ｜Ｎｵｾ＼［ｬｉＩＬ＠ istanbul ＱＹＶｾ＠ Hamza. Mahmud. l'I-Feraidii'l-hehZl}'e ii 'I-km'aidi 'l-flkhiJ:I'e. ｄｬｭ｡ｾｫ＠ (el-Feraidu ｈ｡ｲｾｩＮ＠ 14061986 ＧｬＭ｢･ｴｾＺｶＩ＠ Ebu Abdullah Muhammed b Abdullah (1101,1689). Ha,"i),e ala .\1uhlason Seydf Half!, I-VIII, Beyrut ts. Ｈｈ｡ｾｩｊＧ･Ｉ＠ Harazmi, i\levlana Celaleddin, el-K[faye ale'l-Hida)'C! (ibnu'I-Humam, Fefhu '1-kadfr ile birlik.-te), Beyrut ts. (el-Kifiiye) Haskefi, :rvIuhammed b. Ali b. Muhammed (108811677), ed-Diirrii'l-l11uhfar (ibn Abidin, Reddil'l-l11uhfar'm kenannda), I-VI, Beyrut ] 40711987 (ed- Diirru'l-multtar) Hatemi, Huseyin, islam Ac;zsllldan S05yalizm, istanbul 1988 _ _ _:, lvfedeni Hukuk Tilzel Ki§ileri, istanbul 1979 Hattab, Abdullah Muhammed b. Muhammed el-Magribi (95411547), Mevahibil'l-celil li §erhi Muhtasan Halil, I-VI, Beyrut 139811978 (Mevfihihu'l-celil) Ebil Heyet, el-Fetava'l-hindiyye, I-V, Beyrut 140611986 Heysemi, Ebu'l-Hasan Nilreddin b. Ebu Bekr (80711404), Mecma'u'z-::evaid ve menba '11 'I-fevaid, I-X, Beyrut 141411994 (Mecma'u'z-zel'iiid) Heytemi, Thn Hacer Ebu'l-Abbas Sihabeddin Ahmed (97411566), el-Fetava'lkilbra '/:fzkhiyye, I-IV, Kahire 1933 (el-Fetfil'ii) _ _-" Tuhfetii'l-muhtac hi §erhi 'I-Minhac Ｈｈ｡ｶｾＧｩ＠ ala Tuhfeti'l-muhlac'm kenannda), I-X, Daru'l-fikr, yy. ts. (Tulifetu'l-muhtiic) Hussaml, S. A. Q.. Arap Administration, Madras 1948 ibll Abidin. Muhammed Emin (12521] 836), Reddii'l-muhtar ale'd-Diirri'I-l17uhtar, IVI. Beyrut 1407/1987 (Reddii'l-muhtiir) - - -,Afecmit 'alii resaili jhn Ahidin, istanbul ] 325 (Alecl1lu '([tU 'r-resail) ibll Abdiilber. en :\'emeri el-Kul1ubi (46311 07 J), eI-Katf ff tikhi ehli l17edil1eti'/maliki Ｈｮｾｲ＠ M. Muhammed Uhayd el-Moritfmi), 1-11, 2. baskT, Riyad J 400 1980 (el-Kafi) iLm AbdisseHim. lzzuddin Abdulazlz es-Sulemi (660' 12(1), ",'(1l'aidlf '/-ahkam ｂ･ｾｬｮｴ＠ t5. rel-Kal'iiidJ mesalihi '/-ClIam. 1-11. Daru ＧＱＭｫＮｩｴｬ｢ｾ｜･＠ ibn Brlhan. el-Emir Alaeddin Ali el-Farisl ＨＷＳＹＧＱｾｬＮ＠ HI/Jhjll Ｈｮｾｬ＠ ｓｵ｡ｾＧｨ＠ el-Arna(itl.I-XVII If ['i-Ih\,fllf, lilkrihi Sa/dill Ihll 8t'\TU' :.-; 12 I{){)i !cl-i/tsfrIlJ ｂｩｨＯｾ｜Ｇｏｧｲ｡ｦＮｻ＠ ibn Ciizey, 2:;6 Ebu'I-Kasun Muhammed b. Ahmed el-Glrnati (74111340), e/Km'dllinii 'l-f1khiXl'l!. Beyrut 1988 (e/-Kal'iinln) ibn Hazm, EbG Muhammed Ali b. Ahmed (456; 1063), e!-1I1uhalld ＨｮｾｲＮ＠ Suleyman el-Bendarl), I-XII, Beyrut 140511984 AbdulgafIar ibn Kayyim el-CeYziyye, Ebu Abdullah Muhammed (75111350), et-Turuku'lhiikmiyye fi 's-si),dseti ＧｾＭﾷ･ＬＮ＠ 'iyye ＨｮｾｲＮ＠ Muhammed Hamid el-Fakl), Beyrut 137211953 (et-TlIrllku'I-ltukmiyye) _ _ _ , Zddii 'I-me 'dd fi hedyi hayri 'l-ibdd ＨｮｾｲＮ＠ Suayb el-ArnaGt-Abdillkadir elArnaQt), I-V, Beyrut 140111981 (Ziidii'l-me'iid) ibn Kesir, ism ail b. Dmer (774/1372), el-Biddye ve 'n-nihaye Abdtilyahhab Fetih), I-XIV, Kahire 141311992 (el-Bidaye) ＨｮｾｲＮ＠ Ahmed ibn Kudame, Muvaffakuddin Abdullah b. Ahmed (62011223), el-Mugni, I-IX, Mektebetil'I-Cumhuriyeti'I-Arabiyye, Kahire ts. - - - " el-Kafififikhi'l-imami 'l-miibeccel Ahmed b. Hanbel ＨｮｾｲＮ＠ IV, Beyrut 140211982 (el-Kiifi) Zilheyr ｓ｡ｶｩｾＩＬ＠ 1- ibn Kudame, Semseddin EbQ Dmer (682/1283), e§-$erhu 'l-kebir ala metlli 'l-Mukni' (Muvaffakuddin ibn Kudame, el-1I111gni ile beraber), I-XIV, Beyrut 140311983 (e!j-Serltll'l-kebir) ibn Mace, EbQ Abdullah Muhammed b. Yezld (273/886), Siinenii jbn Mace, 1-11, istanbul 1413/1992 ibn Manzfir, Muhammed b. Mukerrem (71111311), Lisanii'l-arab, I-XV, Daru Sadlr, Beyrut ts. ibn Miiflih, EbQ ishak ibrahim b. Muhammed (88411479), el-Miihdi' 1I1ukni', I-XI, Beyrut ts. (el-Muhdi') fi .yahi'l- ibn Niiceym, Zeynuddin b. ibrahim (97011562), el-Bahru'r-rdik .yerhu Ke/d'ddekdik, I-VIII, Beyrut 1993 (el-Baltr) , el-E.yhdh ve 'll-Jle::ciir ＨｮｾｲＮ＠ E.>·hiiltj Muhammed Mutl' el-Hafiz), ｄｬｉｮ｡ｾｫ＠ 1986 (e1- - - - ' "Beyanil'l-iktaat ye mahallilha ve men yestehikkuha" Hesdilii ihll Niice.l'm ＨｮｾｲＮ＠ Halil el-Meyyis), Beyrut 1400'1980 ("Beyanii'l-iktaat...") itHl Recrb. Ebu'I-Ferec Abdurrahman el-Hanbell (795/1392). el-I\m'didfi 'I-fikhi '/_ /s/c7mi. Bevrut 141:; 11 9(C re/-A'milid) eI-htihrac Ii ahkdmi 'l-harac ＨｮｾｲＮ＠ Ma·rife. Beyrut t5. (el-istiltrac) Seyyid Abdullah es-Slddik). Daru'l- ibll ｒｩｾ､Ｌ＠ Ebu'l-Yelid Muhammed b. Ahmed (52011 126), e/-A1ukaddel11c7fii '/miimehhedad, I-Il. Beyrut 1973 (el-ftlukaddemat) ibn ｒｩｾ､Ｌ＠ Muhammed b. A,.hmed b. Muhammed el-Hafid (59511198). Bidayelii '/miictehid re lIihayetii'l-muktesld, I-Il, istanbul 1985 (Bidayetii'l- miicteltid) ibn Sebbe, EbG Zeyd amer (262/876), Tarfhu 'l-medfneti 'l-miinevvere ＨｮｾｲＮ＠ Muhammed $elttlt), I-IV, Cidde 139911979 Fehim ibn Teymiyye, Taktyiiddin Ahmed b. Ahdtilhalim (72811327), Mecmu 'u fetava ＨｮｾｲＮ＠ Abdurrahman h. Muhammed), I-XXXVII, Riyad 1412/1991 (Fetava) _ _ _:, el-Emvalii ＧｬＭｭｩｾｴ･ｲｫ＠ ＨｮｾｲＮ＠ Dayfullah h. Yahya ez-Zehdl.nj), Mekketii'l- Mtikerreme 140611986 _ _-" el-jhtiyaratii'l-ilmiyye, Mlslr 1329 ibn Zenceveyh, Hamjd (251/865), Kitabii 'l-Emval ＨｮｾｲＮ＠ Riyad 140611986 (el-Emval) Sakir Zjh Feyyaz), I-Ill, ibnii'I-Esir, Mtiharek h. Muhammed (60611209), en-Nihaye fi garfbi'l-hadfs ve'1eser, I-V, Beyrut !S. (en-Nihaye) ibnii'I-Esir, Ali h. Muhammed (63011232), el-Kamil fi 't-farm, Daru Sadlr, I-XII, Beyrut ts. (el-Kamil) ibnii'I-Hiimam, Kemaleddin ｾＡｵｨ｡ｭ･､＠ 1- IX, Beyrut ts. h. Ahdulvahid (86111457), Fethu'l-kadir, inalclk, HaliL "isHim Arazi \'e Vergi Sisteminin ｔ･ｾｫｴｩｬ＠ ve Osmanh Devrindeki $ekillerle Mukayesesi'·. iiED, sy. 1, s. 29-46, istanhul 1959 ("islam Arazi ye Yergi Sisteminin ｔ･ｾｫｩｬ＠ ... ") Kadihfm. Fahreddin Hasan b \lansur el-azcendi' el-Fergani' (592/1195). e/-Felc71'a '/ｨ｡ｬｚｾｊ･＠ (e/-FehI\'(1 'l-hmdZl:Jle kenannda) (el-Fetiil'a) Kadlzade, $emseddin Ahmed t Bedreddin Mahmud (988/1580). Netaicii '/-(jkar fi kq(i'r-mmiidi \'e'l-esrar (ibnti'I-Htimam, Fel/11I'I-kadir ile birlikte), Beyrut ts. (.Yetaicu'l-elkar) ｋｾｬ､ｲＧｩ＠ ｐ｡ｾＮ＠ :\1uhammed. :\!i,rsidii'J-hayrall ila ma'r{(eti a/lI,ali'/-iIlSal/. (.Hiir!fidii'I-lwyran) ｄｬｉＱ｡ｾｫ＠ ts Kahf. Milnzir, "el-KItii'u'l-ammi'l-iktisadi' ve devruhu fi tevli'di'I-i'radati'l-amme fi nizami 'I-iktisadi '1-islami''', A1ewjridu 'd-del'/efi 'I-maIiYI'e fi '/-miicfema 'i 'I-hadis mill l'icheti '11-l1a=ari 'I-is/amZl:w) [12-19 Nisan 1986 'da Kahire'de islam Bankasma bagh el-Ma'hedii'l-islami tarafmdan organize Cidde 1988edilen bilimsel kongreye sunulan tebligler ve ｴ｡ｲＧｾｭｬｮ｝Ｎ＠ 1989 ("el-Kltii'u'l-f1l11Illi'l-iktisfuli... 'J KaIlek, Cengiz, H=. Peygamber Donemil1de Devlet ve Piyasa, istanbul 1992 (Delllet ve Piyasa) Kalyfibi, Sihabeddin Ahmed b. Ahmed (106911658), HaJiyetii 'I-Kalyiibi ala Serhi'lMinhaci 't-talibin (HaJiyetani aid Minhaci 't-talibin iyinde) I-IV, Dii.ru'lfikr, yy. ts Ｈｈｩｾｹ･Ｉ＠ Kal'afi, Sihabeddin Ebu'l-Abbas Ahmed b. idris (68411285), Envaru'l-bllrlik envai'l-Furuk, I-IV, Daru'l-Ma'rife, Beyrut ts. (el-Fiiruk) fi Karaman, Hayreddin, Mukayeseli islam Hukuku, I-Ill, istanbul 1986-1987 (isliim Hukuku) Kardavi, Yusuf, Fzkhu 'z-zekat, I-Il, Beyrut 140011980 Kasani, EbQ Bekir b. Mes'Qd (587/1191), Beda'iu's-sana'i' fi tertibi'J-Jera'i', lVII, Beyrut 140611986 (Bedii'i) KaZICI, Ziya, islami ve Sosyal Apdan Vakif/ar, istanbul 1985 Kefravi, Of Mahmud, SiyasetU 'I-infaki 'I-am m fi'l-isldm ve fila-i 'I-malt 'l-hadfs, isken deriye 1982 (Siyiisetii' I-infiiki' I-iimm) Kettani, Muhammed Abdillhay b. Abdillkebir (1962), et- Teratfbll 'I-iddriyye (Ni=dmi1 'l-hukumeti '17-nebeviyye), I-Il, Beyrut ts. (et-Teriitibii'lidiiriyye) _ _ _ , eT-Terdtfhu'l-idarZl'ye: H::. Peygamher'ill Yonetiminde Smya/ Hayat ve KlIrumlar (tre. Ahmet bzel), I-Ill, istanbul 1991-93 (et-Terfttfbii'lｩ､ｦｴｲｾｊｶ･＠ (thel)) Kettani, Muharnmed Muntaslr, "el-Ard: Milkiyyetilha ve kidiilha fi 'l-islam ", e/A1iislil1llfJ1, $ubat 1377/1958, c. VI, sy. I ("el-Ard, .. ") ｋｬｲ｢｡ｾＬ＠ Sad,k, ])ell/et A1allan, Ankara 1988 Koschaker, P., A10dem Hltsusi HlIkllka ｇｩｲＮｾﾷ＠ olarak ROl11a HII.\·IISI Hukukwl/{lI Alia Hatlan (<(e\'. h Ayiter), Ankara 1971 (ROI11{f l/uslIsi Hllkllkunlln Ana 1/atlan) Kiipriilii. B(Jienl. /()/mik /-fllkllkll /)ers/cri, Istanbul I ｃＩＺ［ｾ＠ rTol'rali lIuli 11 liII i Bibl(vografi.·a' 239 - - -, Tiirk HlIkllkllnda Orman J1iilkiyeti, istanbul 1949 - - -, "Cibal-i Miibaha ve Sahih Vaklflara Ait Ormanlarla Baltahklann H.1274 Tarihli Arazi Kanunmimesine Nazaran Durumlan", iOHFA1, c, XV, sy, 2-3, s. 703-726, istanbul 1949 ("Ormanlarla Baltahklarm Durumlan ... ") _ _ _, "11 Sevval H. 1286 Tarihli Orman Nizamnamesinin Getirdigi Yenilikler", iUHFM, c. XVI, sy. 1-2'den ayn basl ("Orman Nizamnamesinin Getirdigi Yenilikler... ") Kubah, "Eski Mevzuatlmlz ve Maden Millkiyeti", Ebu 'I-Ula Mardin 'e Armagan, s. 795-825, istanbul 1944 Kudame b. Ca 'fer, el-Bagdadi (337/948), el-Harae ve sana'atU'l-kitabe Muhammed Hilseyin ez-Zebidl), Bagdad 1981 (el-Harac) ＨｮｾｲＮ＠ Kuntalp, Erdem, Deniz Kzyzlarznm Hukuksal Duzeni, Ankara 1981 _ _-----', "KtydannHukuksalDilzeni",Mimarlzk, y. 14, sy. 147, s. 76-79,1976/2 ｋｵｲ｡ｾｩＬ＠ Muhammed b. Muhamrned b. Ahmed (ibnil'l-Uhuvve) (729/1329), Mealimu'l-kurbe fi ahkdmi 'I-hisbe ＨｮｾｲＮ＠ Reuben Levy), Kahire ts. (Mealimu'l-kurbe) Kurtubi, Ebil Abdullah Muhammed el-Ensart (63111233), el-Cami' li ahkdmi '/Kur 'an, I-XX, yy ts. (el-CamiJ Kutb, ibrahim Muhammed, en-Nu::unlu 'l-maliyyefi 'I-islam, Kahire 140011980 Kutb, Muhammed el-Kutb Tabliyye, Nizamu '/-idare fi'l-istal11, Kahire 1978 (Niziimu'l-idiire) Linant de Bellefonds, Y, "Un probleme de Sociologie jurudique. Les terres 'communes' en pays d'lslam", 51, c. X, sy. 10, s. 111-136, Paris 1959 ("Les terres 'communes' en pays d'lslam ... ") Lokkegaard, Frede, Islamic Taxation, Copenhagen 1950 Mahmasani, Subhi, en-Na::ariJ:wtii'l-amme li'l-mucehat ve'l-ukiid fi jslamixve, Beyrut 1972 (en-Nazariyyetii'l-iimme) Malik b. Enes (1791795), el-A{uvatfa' Beyrut ts. ＨｮｾｲＮ＠ ＧＮｾﾷＭ･ｲｩ｡ｴ＠ Muhammed Fuad Abdlilbaki), '1- ]-11, _ _ _ , el-!l{iidcl'l'cnetii'l-kiihra (Rivayeti.i Sahnun), I-IV, Daru'l-fikr, yy, ts. (e/Miidcl'I'CI1C) ｂｩ｢Ｏｾ｜Ｇｏｧｲｮｦｹ｡＠ 2·W Mardin, Ebu'l-Ula, Ahkam-l Ara=i, istanbul 1338-1339 ｊＧｾ＠ _ _ _ , Toprak HlIkllku Dersleri, istanbul 1947 (Toprak Hllkllku) Maverdi, Ebil'\-Hasan Ali b. Muhammed (450/l058), el-Ahkdmii's-slIltdlliyye ve'lvekiyeti'd-diniyye, Daru'l-kilrubi'l-ilmiyye, Beyrut ts. (el-Ahkamu'ssllltiiniJJ'e) _ _ _, el-Havi'l-kebir fi ftkhi mezhebi 'l-imam ･ｾＭｓ｡ｦｩ＠ ＨｮｾｲＮ＠ Ali Muhammed MuaVVlZ v.dgr.), I-XVIII, Beyrut 1414/1994 (el-Hal'i) Mecelle-i Ahkam-l Ad/iyye (Mecelle), Merdavi, Ebu'l-Hasan Ali b. Silleyman (885/1480), el-insaj fi ma 'ri/eti 'r-racih ｭｩｮ･ＧｬＭｨ｡ｦＨｾｲＮ＠ Hamid el-PaId), I-XII, Beyrut 1986 (el-insiifJ Merginani, Burhaneddin Ebu'l-Hasan Ali b. EbQ Bekr (593/1197), el-Hidaye ｾ･ｲｨｵ＠ Bidayeti'l-mubtedi (ibnil'l-Humiim, Fethu'l-kadir ile birlikte), I-IX, Beyrut ts. (el-Hidiiye) Metz, Adam, el-Hadaretu'l-islamiyye fi 'I-karni 'r-rabi'i 'I-hicrf (trc. Muhammed Abdtilhiidi Ebil RIde), I-lI, Beyrut 1387/1967 (el-Hadtlretil'listamiyye)) Mevak, Ebfi Abdullah Muhammed b. Yusuf el-Abderl (89711491), et-Tac ve'l-iklilli Muhtasarz Half! (Hattab, Mevahibu'l-celf! kenannda), I-VI, Beyrut 139811978 (et-Ttlc ve'l-iklil) Mevdfidi, Ebu'!-A'la, Mes 'eletu milkiyyeti'l-ard fi'l-islam (trc. Aslm Haddad), Kuveyt 138911969 Meydani, AbdUlgani (129811880), el-Liibab fi ｾＧ･ｲｨｩ＠ 'I-Kitab Nevavl), I-IV, Beyrut 1405/1985. (el-Lubtlb) ＨｮｾｲＮ＠ Mahmud Emin en- Mlsri, Abdtissemi". Adaletii tev=ii 's-sel1!e fi 'I-Islam, Kahire ] 986 Mlsri, Refik Yunus. Usiilii 'I-ikfisadi 'I-lslami, ｄｬｭ｡ｾｫ＠ ] 989 (Usfilii'l-iktisad) Molla Hiisrev. \1uhammed b. Feramuz (885/l480), Diirerii'l-hllkkdm GlIreri'l-ahkam, 1-11, istanbul ] 3] 9 (Dureru'l-hllkklim) M uhammed fi .>·erhi ａｬｩｾ＠ (1299/] 881), ,.yerI11l Minehll'l-celil aId 1I11(hla.\'ari 'l-A /ldme Halil, Mek:teberu 'n-nedih, Tarablus ts. (Mine/m'l-celil) Muhammed Ali b. Htiseyin, Tehdbii'I../urfik ve 'l-kGl'didi ＧｓＭ･ｊｬｾＩＺｶ＠ fi '/.. esrdri '/flkhi.\ye, Daru'I-Ma'rife. Beyrut ts. (Karafi. d-Fiinik'la birlikte) (Teh:.ibii'I-Furuk) . Bibliyografya HI Muhammed, YusufKemal, Flkhii 'I-iktisadi 'I-amm, Kahire 1990 Muslih, Abdullah b. Abdulaziz, Kuyiidii 'I-milkiyyeti 'I-hassa, Beyrut 140811988 (f(llyudii'l-milkiyye) Muti'i, Muhammed Neclb, Tekmilefii 'I-Mecmii' (Nevevi, Kitabu 'I-Mecmii' ic;:inde), XII-XXIII, Cidde 1980 Mutarnzi, Ebu'l-Feth Naslruddin (61011213), el-Mugrib fi tertibi 'I-Mu 'rib ｮｾｲＮ＠Ｈ Mahmud Fahurt-Abdulhamld Muhtar), 1-I1, Halep 1399/1979 (elMllgrib) Miislim, Ebu'l-Huseyn Muslim b. Haccac ･ｬＭｋｵｾｹｲｴ＠ istanbul 1413/1992 (Muslim) (2611874), Sahihu Muslim, I-Ill, Nebhan, Muhammed Faruk, el-jtticahu'l-cemaz fi't-tqri'i'l-iktisadi'l-jslami, Beyrut 1408/1988 (el-itticlihll 'l-cemlii) Nedvi, Ali Ahmed, el-Kaw.iidu 'I-jikhiyye, ｄｬｭ｡ｾｫ＠ 140611986 Nesai, Ebu Abdurrahman Ahmed b. $uayb (303/915), Sunenu'n-Nesai, I-VIII, istanbul 141311992 (Neslii) Nevevi, Muhyiddin Yahya b. ｾ･ｲｦ＠ (67611277), Ravzatu't-talibin ve umdetu'l-muftin, I-VIII, Beyrut 1992 (Ravza) _ _ _, Kitabu 'I-Mecmu' ｾ･ｲｨｵ＠ 'l-Muhezzeb ＨｮｾｲＮ＠ XXIII, Cidde 1980 (el-Mecmu J Muhammed Neclb ei-Mut1'1), l- Oguzman, M. Kemal - Seiic;:i, Ozer, Turk E§ya Hukuku, istanbul 1978 Onar, Slddlk Sami, jdare Hukukunun Umumi Esaslan, I-Ill, istanbul ts. (idare Hllkukll) _ _ _ , "Turk Hukukunda Amme Emlaki Teorisi (Mukayeseli Tetkik)", Ebu'l-Ula Mardin'e Armagan, s. 477-535, istanbul 1944 ("Amme Emlaki ..,,) T eonSl ... Orman Ni:::amllamesi (ON) Omer Hilmi Efendi, hhafii 'I-ahlaffi ahkami 'I-evkaf, VGMY, Ankara ts. (ithafii'l｡ｬｺｾｦＩ＠ Oztiirk, Nazif, ａＱ･ｬｾ＠ 'i ve Tarihi ｇ･ｬｩｾＧｭ＠ (Vakiflar) Ac;zsmdan Vak!f!ar, VGMY, Ankara 1983 Pede.·sen, lons., "Mescid", iA. VIII, I, istanbul 1979. ｂｩ｢Ｏｾｶｯｧｲ｡ｦＧ＠ H2 Poliak, A. N., "Classification of Lands in the IsHimic Law and its Technical Terms", AJSLL, y. 1940, sy. 57, s. 50-62 Rafii, Ebu'l-Kaslm Abdulkerim b. Muhammed (62311226), Fethl( 'I-a=i= ｾＧ･ｲｬ＠ 'I-/"eei= (Nevevl, el-1I1eemii' ile birIikte), I-XX, Daru'l-fikr, yy. ts. (Fethll'l-aZ1Z) Raglb el-isfahanl, (50211108), e1-Miifreddt fi garibi 'I-Kw' 'dn ＨｮｾｲＮ＠ Seyyid Kllanl), Daru'l-Ma'rife, Beyrut ts. (el-Miifrediit) Muhammed Rahbi, Abdulaziz b. Muhammed (1184/1770), Flkhu'l-miilitk ve miftdhu 'r-Ritdei '1mw'sad aid hlzdneti Kitdbi 'I-Harde ＨｮｾｲＮ＠ Ahmed Ubeyd el-Kubeysl), Ill, Bagdad 1973 (er-Ritiic) Razi, Muhammed b. Ebfi Bekir (666/1267), Muhtdru's-slhdh, Beyrut 140511985 Remli, ｾ･ｭｳ､ｩｮ＠ Muhammed b. Ebu'l-Abbas (1004/1595), Nihdyetu'l-muhtde itd §erhi'l-Minhdc, I-VIII, Beyrut 1404/1984 (Nihiiyetii'l-muhtiic) Rukbi, Muhammed b. Ahmed (633/1235), en-Nuzumu 'l-musta 'zeb fi §erhi gaJ'ibi'lMuhezzeb (el-Muhezzeb kenannda), yy. 139611976, J-I1 (en-Nuzumu'lmiista'zeb) es-Sadr, Muhammed Bakrr, iktisddund, 20. baskr, Beyrut 1987 SaY), Ahmed b. Muhammed (124111825), Bulgatu's-sdlik li akrabi'l-mesdlik ild 's-sagir li'd-Derdir, Daru'l-Ma'rife, mezhebi'l-imam Malik ｡ｬＧﾧｾｓ･ｲｨｩ＠ yy. 1398/1978 (Biilgatii's-siilik) SaY), Ahmed Mahmud, "el-Emvalu'l-amme ｦｩＧｾＭ･ｲｬ｡ｴｳｭｹ＠ ｶ･ＧｾＭｲ｡ｩｬｵｨＬ＠ ME, 3 Rebiyilssanl1362, s. 168-170 ("el-Emvalii'l-amme... ") Sayis, Muhammed Ali, "Milkiyyetil'l-efrad Ii'l-ard ve menafiuha fi'I-islam ", Kahire 1391-1971, s. 121-157 ("Milkiyyetii'l-efrad ... ") rn, Seharenffiri, HaIiI Ahmed (134611927), Bezlii 'I-mechi'jd fi haW EM Daviid, I-XX, Riyad ts. (Bezlii'l-mechfid) Sem)h, Muhammed b. Ali, lI/filkiJyetii'l-ard (Milkiyyetu'l-ard) fi ＧｾＭ･ｲｩ｡ｴ＠ 'I-islamiyye, yy. 1983 Semhudi, Ali b. AbduIlah (l 01111602), Vefaii 'l-vefa' hi ahhari dari'I-MlIstafa, 1-11, Kahire 1326/1908 (VefiiU'l-vefii) Senhuri, Abdurrezzak, Masadiru 'I-hakfi '1:fikhi 'I-islami, I-I1, yy. 1967 (Alm-{ulirll '/hak) Scrahsi. EbG Bekr Muhammed b. Ebl Sehl (48311 090), el-A1ehsilf, I-XXX. Bevrut 141411993 Bibl(vografoa i 243 Serkiz, Karakoc;, Tahfjiye/i Kavanin, istanbul 1339 Sevig, V. R., Toprak Hllkllku Dersleri, I-II, Ankara 1953 (Toprak Hllkllkll) SlddIlu, S. A, jslam Devletillde Mali Yapl (trc. Rasim Qzden6ren), istanbul 1980 Sibai, Mustafa, ｪｾｴｩｲ｡ｫｹ･＠ Subhi es-Salih, Mealimu ＧｾＭ･ｲｩ｡ｴ＠ 'I-jslam, 2. baskl, ｄｬｭ｡ｾｫ＠ 1960 'I-jslamiyye, Beyrut1978 (Mealim) Suyfiti, Cela.1eddin Abdurrahman b. Ebl' Bekr (91111505), el-Havi li'l-jetava, I-Ill, Beyrut ts. (el-Havl) SiiIeyman eI-CemeI (1204/1789), ｈ｡ｾｩｹ･ｴＧｬＭｃｭ＠ Mektebetii't-ticariyye, 1357 yy, ts (Hafiiye) ｾ｡ｦｫＬ＠ ala Serhi'l-Menhec, el- Ali, jslam Arazi Hukuku ve Tatbikatz mk Devirler), istanbul 1977 (islam Arazi Hukuku) ｾ｡ｦｩＬ＠ Muhammed h. idrts (204/820), el-Um, I-VII, Beyrut 138811968 ｾ･｢ｲ｡ｭｉｩｳＬ＠ Ebu'z-Ziya Nureddin b. Ali (108711676), ｈ｡ｾｩｹ･＠ aid Nihayeti 'l-muhtac (Remll, Nihayetii'l-muhtac'm kenannda), I-VIII, Beyrut 140411984 (Hafiiye) ｾ･ｬ｢ｩＬ＠ Muhammed Mustafa, el-Medhal 140511985 (el-Medhal) ｾ･ｶｫ｡ｮｩＬ＠ fi 't-ta 'rifi Muhammed b. Ali (1250/1834), Neylii'l-evtar VIII, Kahire ts. (NeylU'l-evtar) ｾ･ｲｨｵ＠ bi 'I-fikhi 'I-islami, Beyrut Miinteka'l-ahbar, l- Ebu ishak ibrahim b. Ali (47611 083), el-Miihezzeb fi fzkhi 'l-jmam ･ｾＭｓ｡ｦｩＬ＠ ll, yy. 139611976 (el-Muhezzeb) ｾｩｲ｡ｺＬ＠ ｾｩｲ｢ｮＬ＠ I- Semseddin el-Hatl'b Muhammed b. Ahmed (97711570), Mugni'I-J11uhtac ila ma'rifeti meani eljazi'I-Minhac, I-IV, Daru'l-fikr, yy. ts. (Mugni'lmuhtae) ｾｩｲｧＳｶＬ＠ Abdullah b. Hicazl' (1226/] 8]]), Ha!jiye ala TlIl?feti't-tll11ab (En sari, Tuhfetii't-tullab ilebirlikte), I-II, Kahire ]94] (Hafiiye) Sin'3Ili, AbdOlhamld, ｈ｡ｾﾷｩｹ･＠ aId Tuhfeti'l-mllhtac bi ｾ･ｲｨｩ＠ 'I-A1inhac (Hava,>'j ala Tuhfeti '1-muhtdc ic;inde), Daru'l-fikr, I-X, Beyrut. ts. Ｈｈ｡ｾｩｹ･Ｉ＠ Suayb, Ahmed, Hukiik-u idare, istanbul ]327 ｔｩｭｵｲｴＳｾＬ＠ Semseddin Muhammed b. AbduIlah (10041159:'), Tenvim'l-ehsar (ibn Abidin. Rcddii 'I-muhlar ic;inde). J- VI. Beyrut 1407/]987 Bihliyogra./5·a 2H Tirmizl. Ebl1 isa Muhammed b. isa (279/892), Siillellii 'f-Tirmi=i, I-V, istallbul 1413/1992 (Tirmizi) Tug, Salih, L'Ilam l'ergi HukukullIlIl Onaya ＨＧｬｫｾＬ＠ istanbul 1984 Turan, Osman, "iha", iA, VIII, 949-959 Tiirk Medeni Kal11l1lu (Borr;:lar Kamlllu) (MK) Tiirkmani, Adnan Halid, Davabitu 'I-milkiyye fi 'I-ftkhi 'I-jslami, Cidde 1404-1984 (DUl'iibitu'T-milkiyye) Usftl-i Muhakeme-i Hukiikiyye Kanunu (1879) (UMHK) c. - Mumcu, A, ｕｾｯｫＬ＠ Turk Hukuk Tarihi Del's Kitabl, Ankara 1976 (Turk Hukuk TariTzi) UIgenalp, N., "Ewelki Hukukumuzda Gayrimenkule TasarrufBelgeleri", AD, 1949 vati, Ali Abdiilvahid, el-MiisavCitfi 'I-jslam, Kahire ts. (eT-Musiiviit) Yahya b. Adem (203/818), Kitabii 'I-Harac Ma'rife, Beyrut ts. (eT-Hariic) ＨｮｾｲＮ＠ Ahmed Muhammed Sakir), Daru'l- Yazman, irfan, Kaynaklann Tiirk Medeni Hukukunda Tabi Oldugu Hukuki Rejim, Ankara 1970 (KaynakTann Tabi Oldugu Hukuki Rejim) ｙ･ｮｩｾｲＬ＠ Celal, jslam 'da Devlet Biitr;:esi, istanbul 1984 Yunus, Abdullah Muhtar, el-A1ilkiyye fi ＧｾＭ･ｲｩ｡ｴ＠ '1-jslamiyye ve devruha fi'liktisadi 'I-islam i, iskenderiye 140711987 (eT-Milkiyye) • t.-i:At· Yusuf Musa, el-Emval ve nazariJyefii '1-akd fi 'I-flkhi 'I-Islamf, Daru'l-fikr, yY. 1987 (el-EmviiT ve nazariyyetii 'T-akd) - - -, el-Flkhu'l-jslamf, Kahire 1957 Zavi, et-Tahir Ahmed, Ter!ihft 'I-Kamilsi 'I-muM! ala larikati 'I-Mishahi 'I-miillir ve Esasi '1-helaga, I-IV, Kahire 1971 (Tertibii'T-Kiimusi'T-muhit) ZelIum, Abdillkadi'm, el-EmvalfJ de1'leti 'I-hilale, Beyrut 1983 (eT-Eml'liT) Zerka, Ahmed b. Muhammed b. ibrahim, . ｾＧ･ｲｨｩ＠ . 'I-kal'aidi 'I-fi/chzvye, Beyrut 1983 Zel'ka. M ustafa Ahmed, el-Fikhii'l-islami fJ sel'hihi'l-cedfd (el-Medhalll 'I-.fikhi '/amm), I-III, ｄｬｭ｡ｾｫ＠ 1967-1968 (el-Flkhii'T-i.\'TiimiJ ｚ･ＬﾷｫｾｩＮ＠ ｂｩ｢ｬｾ｜＠ 'Ografi'(/ 2-l5 Muhammed b. Abdullah (79411391), j 'lamii 's-sacid bi ahkami'l-mcsacid ＨｮｾｲＮ＠ Ebu'I-Vern Mustafa el-Meragl), Kahire 140311982 (i'!iimii'ssiichl) Zeydan, Abdulkerim, el-1I1edhal Ii dirdseti ＧＮｾﾷＭ･ｲｩ｡ｴ＠ (el-t.ledltal) 'I-hlamiyye, Beyrut 140711986 Zeylai, Ebu Muhammed Cemaleddin Abdullah b. Yusuf (76211360), Nasbii'r-raye li e/1adisi'l-Hidaye, I-IV, Beyrut 140711987 (Nasbu'r-riiye) Ze)'lai. Fahruddin Osman b. Ali (743/1342), Tebyinii'l-hakdik ｾ･ｲｬ＠ 1-VI, Daru'l-Ma'rife, Beyrut 1315 (TebYln) Ken=i'd-dekdik, Zlaul Haque, Landlord and Peasant in Early Islam (A Study of the Legal Doctrine of Muzdra 'a or Sharecropping), isiamabad 1984 (Landlord and Peasant) Ziyauddin, H. M., $erh-i Kdnfm-i Ardzi, Dersaadet 1311 fi 'l-flkhi 'l-jshimf, ｄｬｭ｡ｾｫ＠ 140711987 (el- _ _ _ , el-Fzkhii'l-jsldmf (el-Milkiyye ve tevdbiuhd), ｄｬｭ｡ｾｫ＠ Flkhii'l-islamf) 130911989 (el- Zuhayli, Vehbe, el-Vesdyd ve'l-vakf Vesiiyli ve'l-vakj) _ _ _ , "Tanzl'mu hakki'i-miikiyyeti'i-ferdiyye fi'i-islam", Vj, Sa'ban 138611966, sy. 20, s. 28-33 ("Tanzimu hakki'l-milkiyye ... ")