Eleştirel teor i ve m illiyetçilik Alex Demirović E k o n o m i k v e k ü lt ü r e l sü r e ç le r in k ü r e se lle şm e si, çe v r e t a h r ib a t ı v e g ö ç g ib i k ü r e se l so r u n la r , u lu s ü st ü e k o n o m ik b lo k la r v e siy a sa l b ir lik le r , d e v le t so sy a liz m le r in in y ık ılışı - b ü t ü n b u o la n la r t o p lu m la r ı v e u lu s d e v le t le r in i d ö n ü şü m e u ğ r a t m a k t a d ır . So r u n la r ın v e b u n la r ın siy a sa l ç ö z ü m le r in in iç e ç iliğ i v e u lu sla r a r a sıla şm a sın a k a r şı- e ğ ilim o la r a k m illiy e t ç ilik v e o n a b e n z e r ır k ç ılık g ib i id e o lo jik m o d e lle r şa şır t ıc ı v e b e k le n m e d ik b ir şe k ild e o r t a y a çık ıy o r lar . T o p lu m sa l so r u n la r e t n ik le şt ir iliy o r , m illiy e t ç i d u y g u la r y a y ılıy o r v e h e r y e r d e g ö z le m le n e b ilir b ir h a le ge liy o r . A m a m illiy e t ç iliğ in o r t a y a ç ık ışı g e r ç e k t e n d e şaşır t ıc ı m ıd ır ? Y o k sa b u şa şk ın lığ a d a h a ç o k t o p lu m sa l v e siy a sa l g e lişim sü r e ç le r in e m o d e r n le şm e k u r a m ın ın b a k ış a ç ısı m ı k a y n a k lık e d iy o r ? B u y a z ıd a işt e b u so r u ir d e le n e c e k . B u r a d a şu sa v ile r i sü r ü lü y o r : m o d e r n le şm e k u r a m ın ın a ç ık la m a m o d e lle r i m illiy e t ç iliğ in h â lâ v a r lığ ın ı k o r u m a sı n a ilişk in d o y u r u c u b ir a ç ık la m a g e t ir m e z le r , ç ü n k ü b u m o d e lle r m illiy e t ç iliğ i, ç a ğ a u y g u n v e sü r e k li d a h a d a m o d e r n le şe n t o p lu m sa l g e lişm e n in iç in e sa n k i d ışa r d a n g ir e n , t ü m ü y le z a m a n a t e r s d ü şe n b ir şe y g ib i g ö r ü r le r . B u a n la y ışa a lt e r n a t if o la r a k , b u r a d a m illiy e t ç i id e o lo jiy i ile r i e n d ü st r iy e l- k a p it a list t o p lu m la r d a siy a se t in m e r k e z i v e z o r u n lu b ir g ö r ü n g ü sü o la r a k a n la şılır k ılm a y a ç a lışa n ilk d ö n e m E le şt ir e l T e o r in in y a k la şım ı a n a h a t la r ıy la se gile n e n e c e k t ir . I M illiy e t ç ilik v e ır k ç ılık g ib i id e o lo jik sü r e ç le r m o d e r n lik k u r a m la r ın d a ge n e llik le g e le n e k se l a n la m la n d ır m a k a lıp la r ın a d ö n ü ş o la r a k a n laşılır lar . B u k u r a m la r d a , m o d e r n le şm e n in ge le n e k se l y a şa m t a r z la r ın ın a n la m y a p ıla r ın ı y ık t ığ ı k a b u l ed ilir . B u sü r e c in a ç ık la n m a sın d a k a r a k t e r ist ik o la n t a b lo M a x W e b e r ’d e k ö k e n in i b u lu r : b u n a g ö r e g e le n e k t a r a fın d a n su n u la n a n la m k a y n a k la r ı fo sille r e d a y a lı e n e r ji k a y n a k la r ı g ib i t ü k e t ilir gid e r le r . B ö y le si [ge le n e k se l] a n la m k a y n a k la r ın ı d a y a n a k a la n k o le k t if y ö n e lim le r v e a n la m k a lıp la r ı g ib i siy a sa l k u r u m la r ın , k e n d ile r in i y e n ile y e m e y e c e k le r i v e b ö y le lik le k r iz e g ir e c e k le r i k a b u l ed ilir . E y le m le r in i y ö n le n d ir e n v e m o t iv e e d e n a n la m ın t u t t u r a m a y a c a k d u r u m a g e ld iğ i b u ç ö z ü lm e sü r e c in d e , b ir e y le r m o d e r n liğ in b o şlu ğ u v e so ğ u k lu ğ u k a r şısın d a t u t u n a b ile c e k le r i v a a d e d ile n , o n la r ın y e r in e g e ç e n ik a m e a n la m la r a [Sin n su r r o g a t e ] ge r i d ö n e r le r - d in e , u lu sa , ır k a . B ir e y le r in b u id e o lo jik y a p ıla r ı d a y a n a c a k la r ı y e n i b ir sa b it n o k t a o la r a k t a n ım la y a b ile c e k le r in e in a n d ık la r ı ö lç ü d e , b u n la r d a sö z k o n u su o la n şe y in fu n d a m e n t a liz m le r o ld u ğ u b e lir t ilir . B u r a d a b e lir le y ic i o la n şu so sy a l- p sik o lo jik / id e o lo jie le şt ir ise l k a b u ld ü r : u la şıla n m o d e r n lik d ü z e y i d o la y ısıy la - k e n d i si n i u ssa l a r g ü m a n la r , k a m u sa l t a r t ışm a , t e k n ik y e n ilik le r v e k a b u l e d ile b ilir [p e r m issiv ] y a şa m t ar z ı k a r şısın d a k a n ı t la m a sı g e r e k ir k e n , b u n u b a şa r a m a y a n - ç o k t a n a şılm ış o la n a n la m m e r c ii g ib i b ir şe y in v a r lığ ın a iz in v e r m e y e c e ğ i v a r sa y ıla n t o p lu m sa l g e lişm e sü r e c i k o n u su n d a b ir e y le r in y an ıld ık la r ıd ır . U lu s, ır k , e t n ik a id iy e t v e d in , y a n lış b ir b iç im d e a r g ü m a n a g e r e k d u y m a d ığ ı id d ia e d ile n b ir ilk v e so n o la r a k g ö r ü lü r le r ; h e r r a sy o n e lle şm e v e m o d e r n le şm e sü r e c in in t e m e lin d e y a t t ığ ın a v e in sa n la r a g ü v e n lik v e y a k ın lık d u y g u su sa ğ la d ığ ın a in a n ıla n ilk se l b ir b a ğ la m . B ö y le si b ir so n k a ç ış n o k t a sın a y ö n e lm e ist e m in d e k i in sa n la r , b ü y ü sü b o z u lm u ş b ir d ü n y a d a k e sin liğ i sa ğ la y a n a şk ın b ir ö lç ü t a r a y ışın d a d ır la r . O n l a r y a şa m d ü n y a la r ın ın r a sy o n e lle şt ir ilm e sin in a r d ın d a n g e le n , y a şa m k o şu lla r ın ın m o d e r n liğ in i, e y le m le r in i e r e k siz k ıla n a n la m y it im in i, k e n d ile r in i k u şa t a n so ğ u k lu ğ u k a ld ır a m a m a k t a d ır la r . İ k a m e a n la m la r o n la r a k ısa sü r e iç in şu n la r ın g e r i v e r ilişi g ib i g ö r ü n ü r le r : Sıc a k lık , m a h r e m iy e t , d a y a n ışm a , y a k ın lık , a n la m , y ü k ü m lü lü k le r . Bö y le c e , m illiy e t ç ile şe n b ir ey , k e n d i k e n d isin i k a n d ır a n , h ü k ü m sü r e n k o şu lla r ı k a ld ır a m a y a n , v e d e ğ işt ir ile m e y e c e ğ i a r t ık a p a ç ık o r t a d a o la n şe y i, b ü y ü sü b o z u lm u ş o la n d ü n y a y ı, z ih n e n k a t la n m a k z o r u n d a k a lm a m a k iç in b ir u y u şt u r u c u y a sa r ıla n b ir e y d ir . Bu k u r a m sa l m odel b ir d iz i so r u n a işa r e t eder. O k ö k e n - fe lse fe se l [u r sp r u n g sp h ilo so p h isc h ]1 v e fin a list e ğ ilim lid ir - D e r r i d a b u n a h e r h a ld e a r k e - t e le o lo jik d ü şü n c e m o d e li d e r d i - v e a şır ı şe m a sa llık la d ü n y a t a r ih se l g e lişim d e sa d e c e ik i a şa m a t an ır . G e le n e k a şa m a sı k ö k e n iç in işle v se l e şd e ğe r lilik t ir . F a r k lıla şm a a r a c ılığ ıy la b ir e y le r b u e şd e ğ e r lilik t e n ç ık a r la r v e m o d e r n liğ e g ir iş y a p a r la r . M o d e r n le şm e sü r e c in in so n u n d a , b ü t ü n in sa n la r m o d e r n b ir e y le r d ir . B u n d a n b ö y le in sa n la r a n la m b e k le n t isi o lm a k sız ın y a şa m a , sıc a k lık v e y a k ın lık o lm a k sız ın b a şla r ın ın ç a r e sin e b a k m a y e t isin e sa h ip o lu r lar . B u fin a l z a m a n n o k t a sın a - y i n e fo sil y a k ıt m a d d e si t a sv ir in i k u lla n ır sa k - b ü t ü n g e le n e k se l a n la m a r t ık la r ı t ü m ü y le y a k ıld ığ ın d a u la şılır . B u t a sv ir ilk b a k ışt a a slın d a g e lişm e y e d a ir b ir k ö t ü m se r liğ i v e t u t u c u lu ğ u im â e d e r , ç ü n k ü e n d ü st r iy e l k a p it a liz m in m i l y o n l a r a y ıld a o lu şa n e n e r ji b ir ik im in in b ir k a ç o n y ıl iç in d e ç a r ç u r e d işin e d a ir so r u n la r ı b iliy o r u z . A m a fo sil e n e r ji k a y n a k la r ın ın k u lla n ım ın d a n v e b u n u n la b a ğ ın t ılı e k o lo jik o lu m su z 1 K ö k e n -fe ls e fe s i (U rs p ru n g s p h ilo s o p h ie ): A d o r n o ’n u n d a m g a s ın ı ta ş ıy a n b u k a v ra m , m u tla k -ilk o la n ı te m e l a la n , d o la y ım la n m a y a n , h e rş e y i b u ilk o la n d a n tü re te n fe lse fi a n la y ış la rı b e lirtm e k için k u lla n ılm ış tır, ç. n. 80 so n u ç la r d a n fa r k lı o la r a k , g e le n e k se l a n la m k a y n a k la r ın ın t ü k e t ilişin in h iç b ir b iç im d e t u t u c u lu ğ a v e k a lıc ı k u lla n ım a g ö t ü r m e y e c e ğ i sö y le n ir . D ü n y a b ö y le si d u r u m d a d e r in b ir k r iz in iç in e d ü şm e z , o d a h a ç o k d a h a y ü k se k b ir ö z g ü r lü k d ü z e y in e , t a m a m la n m ış A y d ın la n m a o la r a k b e t im le n e b ile c e k b ir d ü z e y e gir e r . Y in e d e h a f i f b ir k ö t ü m se r t o n v a r d ır b u r a d a , ç ü n k ü in sa n la r m o d e r n lik t e a n la m b e k le n t ile r in in o lm a y a c a ğ ın ı v e [b u b o şlu ğ u ] ik a m e a n la m la r la d o ld u r a m a y a c a k la r ın ı k a b u lle n m e y i ö ğ r e n m e k z o r u n d a d ır la r . O n l a r r a sy o n e llik v e k a m u sa llık ö n c e si b ir a n la m a y ö n e lik g e r iy e d ö n ü k ih t iy a c a b o y u n e ğ m e m e le r i g e r e k t iğ in i a n la y a c a k la r d ır . B a şk a b ir d e y işle , m o d e r n lik t e h e r şe y ö n c e m o d e r n g ö r ü n ü r ; sa d e c e m o d e r n iç in d e y a şa y ıp h â lâ b ü y ü le n m e , a n la m v e sıc a k lık ih t iy a c ı d u y a n , z o r u n lu o la n ı k a v r a y a m a y a n , e n n ih a y e t in d e y a n lış b ilin c e - k i b u a n c a k b ö y le fo r m ü le e d ilm e k z o r u n d a d ı r - sa h ip o la n b ir e y le r m o d e r n d e ğille r d ir . M o d e r n lik b ir e y le r in m o d e r n o lm a la r ın a y ö n e lik sü r e k li b ir a h la k sa l ç a ğr ıd ır . B ir e y le r in ısr a r la m o d e r n o lm a m a la r ı v e h e p y e n id e n u ssa l a r g ü m a n la r la y a d a d u y g u sa l v e y a e st e t ik d o ğ a sı o la n , t a m o la r a k t e m e lle n d ir ilm e y e n ç e k in c e le r le k e n d ile r in i r a sy o n e lle şm e sü r e c in in d ı şı n d a t u t m a ist e m le r i, b u ç a ğ r ın ın ö t e k i y ü z ü d ü r . R a sy o n e lle şm e sü r e c i b ir e y le r in e şz a m a n sız lığ ın d a n [U n g le ic h z e it ig k e it ] d o la y ı b a şa r ısız lığ a u ğr ar . B u sü r e ç h e p y e n id e n m o d e r n o lm a y a n b ir e y le r le k a r şı k a r şıy a k alır . Y a n i r a sy o n e lle şm e v e m o d e r n le şm e sü r e c in d e b u sü r e c i sü r e k li o la r a k b a şa r ısız lığ a u ğ r a t a n b ir ö ğ e b u lu n u r . B u sü r e ç e r e k ç i v a a d in i, r a sy o n e lle şm e y i, t a m a n la m ıy la y e r in e g e t ir e m e z . Bir e y le r h e p d ı şa r d a k alır lar , o n la r b ir e şz a m a n sız lık t ır . M o d e r n le şm e k u r a m ın ın b a k ış a ç ısın d a n m o d e r n le şm e sü r e c in d e k i b u ö t e k i v e o n u n a m a ç la n , h e p y e n id e n o r t a y a ç ık a n e şz a m a n sız lık sk a n d a li t u t u c u , ge r ic i, fu n d a m e n t a list , t a şla şm ış, g e r iy e d ö n ü k , u s- d ışıd ır - k ısa c a sı m o d e r n d e ğild ir . B ö y le lik le m o d e r n le şm e k u r a m ı k e n d isin i t o t o lo jik o la r a k d o ğ r u la r . M o d e r n liğ in k e n d isin d e n k a y n a k la n a n b a şa r ısız lığ ı ve bu b a şa r ısız lığ ı a ç ık la m a k t a n sa d a h a ç o k g iz le m e a r a c ı o la n t o t o lo ji o lg u su , b u k u r a m sa l m o d e lin a n a liz t ü r ü n ü n k e n d isin in d o ğ r u o lu p o lm a d ığ ı k u şk u su n u d o ğ u r u r . Ç ü n k ü so n k e r t e d e b u r a d a sö z k o n u su o la n şey, t o p lu m sa l g e lişm e y i b ir e y le r in k a r şısın a k o y a n n o r m a t i f b ir m o d e ld ir . B u m o d e l in sa n la r ı k a r şısın d a d ir e n d ik le r i sü r e c e u y u m a , u y a r c ılığ a [K o n fo r m ism u s] y ö n le n d ir m e k ist e d iğ in d e n d o la y ı sa d e c e g e r ç e k ç i d e ğ il; b ir e y le r in n e y o lla ö z g ü r o la c a k la r ın ı b e lir le d iğ i ö lç ü d e o t o r it e r d ir d e : in sa n la r d a n , k e n d ile r i e le şt ir e l b ir b iç im d e k a r a r v e r m e k siz in , o ld u k la r ın d a n d a h a fa r k lı o lm a la r ı ist e n ir . İ d e o lo ji e le şt ir isin d e h e p o ld u ğ u g ib i, b u d u r u m d a d a b ir e y le r in k ö r le şt ik le r i, k e n d ile r in in b ilişse l v e a h la k i o la r a k z a m a n la u y u şm a d ık la r ı v e b u y ü z d e n y a n lış b ir y ö n e git t ik le r i su ç la m a sı y ap ılır . M o d e r nle şm e k u r a m ı, z a m a n a e n u y g u n , t a r ih se l g e lişm e n in t ü r d e ş ö lç ü t ü n ü b ile n a y r ıc a lık lı b ir k o n u şm a c ı k o n u m u n u a lır v e a slın d a g e r i k a lm ış o ld u k la r ın ı o n a y l a m a k iç in , b ir e y le r i b u ö lç ü t e t a b i t u t m a h a k k ın ı k e n d in d e g ö r ü r . M o d e r n le şm e k u r a m ı b ö y le lik le e le şt ir e l b ir t a r ih se l e r e k p e r sp e k t if o ld u ğ u id d ia sı n d a b u lu n u r . P a t o lo jile r v e ge r iy e d ö n ü şle r le h e p y e n id e n e n g e lle n e n b ir g e lişim in so n u n d a , b ir e y le r ç a ğ ın d o r u k n o k t a sın a u la şm a lı v e so sy a l sü r e c e u y u m g ö st e r e c e k b ir şe k ild e , y a n i t a m a n la m d a m o d e r n d a v r a n m a lıd ır la r . A m a b u a slın d a , m o d e r n t o p lu m la r d a k i m illiy e t ç iliğ in ç o k t a n a şılm ış b ir k ü lt ü r e l v e siy a sa l m o d e l o ld u ğ u a n la m ın a 81 ge lir . T o p lu m sa l sü r e c in ç e lişk ile r iy le g e r ç e k a n la m d a ilg ile n m e d iğ in d e n d o la y ı fe n o m e n in ö n e m i v e g ü n c e lliğ in i g ö r e m e y e n m o d e r n le şm e k u r a m ı iç in m illiy e t ç iliğ in h e p y e n id e n o r t a y a ç ık m a sı şa şır t ıc ı b ir şe y o la r a k k alır. B u o lg u k u r a m sa l o la r a k şö y le a ç ık la n a b ilir : M illiy e t ç ilik ö z it ib a r iy le m o d e r n b ir fe n o m e n d ir v e b u y ü z d e n d e h e p y e n id e n e t k ili o lu r . O m o d e r n liğ in ö n ü n d e salt b ir e n ge l, k a r şı- m o d e r n lik , a n a k r o n iz m d e ğild ir . A m a t a m t e r si id d ia e d ild iğ in d e b ile , m illiy e t ç ilik sü r e k li o la r a k m o d e r n - o lm a y ış v e m o d e r n k a r şıt ı o la r a k sa p t a n ır . Ö r n e ğ in H a b e r m a s t a r ih se l v e r ile r e u y g u n o l a r a k - m illiy e t ç iliğ in t a r ih y a z ım ı, d ü şü n ü m , k it le ile t işim i, o k u y a n k e sim v e se ç k in le r t a r a fın d a n o lu şt u r u la n k ü lt ü r e l b ü t ü n le şm e n in m o d e r n b ir fe n o m e n i o ld u ğ u sav ın ı iler i sü r e r (k a r ş. H a b e r m a s 1 9 8 7 , s. 1 6 5 ; 1 9 9 2 , s. 6 3 5 ; b u t e z le r in m illiy e t ç ilik a r a şt ır m a la r ı ç e r ç e v e sin d e k i y e r i iç in b k z . A n d e r so n 1 9 9 3 v e G e lln e r 1 9 9 2 ) . H a b e r m a s’a g ö r e , m illiy e t ç i k o lle k t iv k im liğ in n a sy o n a lso sy a list h e z e y a n ın ın a r d ın d a n ge le n t a r ih se l şo k , A lm a n y a ’d a u lu s t a r ih i sü r e k liliğ in d e b ir k o p u şa g ö t ü r m ü şt ü r . M iliy e t ç iliğ in z a m a n ı a r t ık k e sin lik le d o lm u şt u r . K o le k t ifle ö z d e şle şm e y e u y g u n o la n t e m e li sa d e c e d e m o k r a t ik a n a y a sa l d e v le t in n o r m la r ı sağlar . B a şk a b ir b iç im d e sö y le m e k ge r e k ir se , H a b e r m a s m illiy e t ç iliğ in a slın d a ilk o la r a k m o d e r n lik t e o r t a y a ç ık t ığ ı g ö r ü şü n ü sa v u n u r , a m a o n a g ö r e , m o d e r n liğ in k e n d i p a t o lo jile r in i d ü şü n ü m se l o la r a k e le a ld ığ ı b ir a şa m a sın d a , m illiy e t ç ilik z a m a n ı g e ç m iş v e a n a k r o n ist ik b ir şe y o lm u şt u r . U lr ic h B e c k ’in m o d e r n le şm e k u r a m ın d a d a - b i r a z d a h a t e m e lle n d ir ilm işb ö y le si b ir k u r a m sa l y a k la şım v ar d ır . B e c k ’e g ö r e m o d e r n lik k e n d isin i sa d e c e m u t la k b ir b iç im d e b e lir siz v e o lu m sa l o la r a k d e n e y im le d iğ i v e a r t ık ile r le y e n , ç iz g ise l m o d e r n le şm e p e r sp e k t ifin in b ile o lm a d ığ ı b ir a şa m a y a g ir m işt ir . E ğ e r h e r şe y b e lir siz ise , t o p lu m u n k e n d isi d e b e lir siz d ir ; siy a sa l k o şu lla r ç e r ç e v e si g ib i o d a k e n d isin i ç ö z e r gid e r . Sü r e k lilik iç in d e k i b ö y le si b ir b e lir siz lik sü r e c iy le , a n c a k d e ğ işik liğ e h a z ır v e [k o şu lla r a ] e n ü st d ü z e y d e u y u m y e t e n e ğ in e sa h ip k u r u m la r v e b ir e y le r b a şa ç ık a b ile c e k le r d ir . B u n a k a r şın m illiy e t ç ilik ise n e k u r u m sa l y a p ısı it ib a r iy le , n e d e m illiy e t ç ilik t a r a fın d a n d e st e k le n e n b ir e y se l e ğ ilim le r it ib a r iy le b u y e t e n e ğ i g ö st e r e m e z . M o d e r n lik t e m e lin d e ge lişe n , m o d e r n ö n c e si b ir d a v r a n ış k a lıb ın a g e r i d ö n ü şt ü r m illiy e t ç ilik . B u r a d a sö z k o n u su o la n şey, y e n i b ir b e lir siz lik b iç im in e ge r ic i b ir t e p k i k a lıb ıd ır . V e b ö y le c e b u r a d a d a k u r a m d a d a h a ö n c e sa p t a n a n so r u n la r k e n d in i t e k r a r d a n gö st e r ir . B ir e y le r i b ilişse l v e d a v r a n ışsa l e k sik lik le , so n u ç o la r a k g e lişim d ü z e y iy le b a şa ç ık m a d a b e c e r ik siz lik le su ç la y a n b ir id e o lo ji e le şt ir isid ir sö z k o n u su o la n . “M o d e r n liğ i sö k e n , o n u n m a sk e sin i d ü şü r e n , o n u m e şr u o lm a k t a n ç ık a r a n b ü t ü n [t e m e l] k a v r a m la r , a n t i- m o d e r n lik iç in k u tsald ır. e lb e t t e «g e le n e k »... K a r şı m o d e r n lik v e k u r a m c ı l a r ı ] ç e lişk ile r le y aşar . D ile g e t ir d ik le r in i h iç b ir z a m a n y e r in e g e t ir e m e z le r . M o d e r n liğ in k e n d i k e n d in e g e r ç e k le şe n d e v in im in i, g e ç m işin k o stü m lerin e el a t a r a k sın ır la n d ır a b ilir le r a n c a k (b u n d a b a şa r ılı o la b ilir le r se e ğ e r ).” ( B e c k 1 9 9 9 , s. 1 0 6 v e 1 0 7 ; b u n a k a r şı D e r r id a ’n ın h a y a le t se l o la n ın m a n t ığ ı ü z e r in e d ü şü n c e si iç in b k z ., D e r r id a 2 0 0 1 ) U lr ic h B e c k ’e g ö r e k a r şı- m o d e r n lik d u y g u la r a v e e y le m e d o ğ r u d a n b a ğ ın t ılı o la n e t k in v e b ilin ç li o la r a k ü r e t ile n so r g u su z - su a lsiz lik o la r a k a n la şılm a lıd ır . A m a m o d e r n lik a ç ısın d a n d ü şü n ü ld ü ğ ü n d e t a m d a b u n u n sa ç m a o ld u ğ u n u v e o n u ik iy e b ö l d ü ğ ü n ü b e lir t ir B e c k (k a r ş. a . y. 1 0 3 v e d e v a m ı). 82 A m a b u a r g ü m a n la m o d e r n liğ in t o p lu m b ilim se l k a t e g o r isin d e n , b ir d e n b ir e o n u n l a ilin t ili o la n t o p lu m b ilim se l fe n o m e n le r in b ir in i b a sit b ir b iç im d e g ö r m e z d e n g e le n v e b ir k e n a r a a t a n b ir n o r m o r t a y a çık ar . Ç ü n k ü m o d e r n lik k u r a m ı a ç ık lığ ın ın v e so r g u la m a sın ın k a r a k t e r in i v e b iç im in i a r t ık k e n d isin e k o n u e d in m e z . B ilin m e y e n u z a k b ir ge le c e ğ e b a k a n , z a m a n ın ö t e sin d e d u r a n b ir b ir e y in k a h r a m a n lık b iç im i t e lk in ed ilir . A m a b u k a h r a m a n lık , m o d e r n liğ in k e n d isin i g iz e m se lle şt ir m e sin in b ir p a r ç a sıd ır sa d e c e (k ar ş. W e h lin g 1 9 9 2 ) . İ n sa n la r ın b ir a r a d a y a şa m a la r ın ın ö n ü n ü n a ç ık o lu şu , t a r ih se l sü r e c in b e lir le n m e d iğ i, d a h a ç o k in sa n la r ın e y le m i a r a c ılığ ıy la - k u ş k u su z k e n d ile r in in se ç m e d ik le r i k o şu lla r a l t ı n d a - y a r a t ıld ığ ı a n la m ın a ge liy o r d u . B e lir siz lik o n t o lo jik b ir o lg u d e ğ il d e , d a h a ç o k t o p lu m sa l sü r e ç t e k i y o r u m t a r z la r ın ın sa d e c e b ir isid ir . B u b e lir siz lik e n n ih a y e t in d e t o p lu m sa l a k t ö r le r in e y le m p e r sp e k t ifi o la r a k , t o p lu m sa l a m a ç la r ı fo r m ü le e t m e k t e n k a ç ın a n v e k e n d isin i şe y le r in o lu r u n a b ır a k a n b ir d a v r a n ışa g ö t ü r ü r . [İ n sa n ın k e n d isin i] b e lir siz liğe b ır a k m a sı b ir ç o k a ç ıd a n - a t o m r e a k t ö r le r in in r iz ik o la r ı d ü ş ü n ü l d ü ğ ü n d e - in t ih a r t a v r ın a b e n z e r ; o so r u so r m a n ın m o d e r n b ir d a v r a n ış b iç im i d e ğ il d e , d a h a ç o k - H o r k h e i m e r v e A d o r n o g ib i k o n u şu r sa k - in t ib a k e t m e d ir [M im ik r y ], ç a r e siz liğ in v e k a d e r in b ir b iç im i o la r a k t o p lu m u n d e h şe t in e u y u m d u r . B u y ü z d e n , u lu sa l ö z e llik le r in m ü m k ü n o ld u ğ u n c a g ü ç le n d ir ilm e si ç a b a sın ın b ir p a r ç a sı o la n y a y g ın «St a n d o r t » t a r t ışm a la r ın ın 2 d a g ö st e r d iğ i g ib i, k ü r e se lle şe n p a z a r la r ın r e k a b e t ç a lk a la n m a la r ın a k e n d in i h a z ır la m a k , b e lir siz lik m a n t ığ ıy la v e h a t t a u lu sa l m a n t ık la d a ç e lişm e z (k ar ş. P o r t e r 1 9 9 3 ) . B u n u n ö t e sin d e , m o d e r n lik k e n d i e y le m u fk u n u d o la y sız b ir b iç im d e b e lir siz o la r a k k a v r a m a z , d a h a ç o k k e n d i so r g u su z - su a lsiz liğ in i [F r a g lo sig k e it ] k u lla n ır . O , sü r e k li o la r a k g e ç m işin k o st ü m le r in i a n a y a sa l y u r t se v e r lik m e t in le r in e , y az ılı a n a y a sa la r a g iy d ir ir v e g ü n c e l t o p lu m sa l m ü c a d e le le r i g e le n e k se l k o le k t if y o r u m t a r z la r ın ın v e e sk i y a z a r la r ın - İ n c ilin , A m e r ik a n A n a y a sa sın ın k u r u c u la r ın ın m e t in le r in in , L o c k e v e K a n t g ib i b ü y ü k filo z o fla r ın - e le ğ in d e n g e ç ir m e y e zo r lar . A lm a n A n a y a sa sın ın g ir işin d e şö y le d e n ilir : “T a n r ı v e in sa n la r ın ö n ü n d e k i so r u m lu lu k b ilin c iy le , A lm a n h a lk ı b u a n a y a sa y a k a r a r k ıld ı.” G ö r ü l d ü ğ ü g ib i m o d e r n le şm e k u r a m ın ın m illiy e t ç iliğ i v e ır k ç ılığı a ç ık la m a sın ın y e t e r siz liği k e n d isin i b ir ç o k a ç ıd a n o r t a y a k o y a r : a) G e n e ld e , m e v c u t sist e m ik b ir t o p lu m sa l g e lişim sü r e c i k a b u lü n d e n y o la çık ılır . B u sü r e c e b ir ö n c e lik ve r ilir , ö y le k i b ir e y le r e b u n a b a şa r ılı y a d a p a t o lo jik u y u m d a n b a şk a b ir se ç e n e k k a lm a z , b ) M o d e r n le şm e sü r e c in in g e lişim in d e k i b ir ö z e llik , y a n i b e lir siz lik - t o p lu m sa l- e le şt ir e l t a r ih fe lse fe sin e k ar şı— o lu m lu b ir a n la m sız lığ ın d a v r a n ış ö lç ü t ü o la r a k g ö r ü lü r . B u b a k ış a ç ısın d a n m illiy e t ç ilik t o p lu m sa l sü r e c e a şk ın b ir a n la m v e r d iğ in d e n d o la y ı, z a m a n a u y g u n o lm a y a n g e le n e k ç ilik g ö r ü n ü m ü n e b ü r ü n ü r . A m a b e lir siz lik ö lç ü t ü n ü n k e n d isi n e k u r a m sa l o la r a k a y r ın t ılı b iç im d e e le alın ır , n e d e ö z g ü l t o p lu m - k u r a m sa l a ç ık la m a n ın n e sn e si o lu r , b u y ü z d e n m o d e r n le şm e m a n t ığ ın ın v e b e lir siz lik b iç im le r in in k e n d isin in a ç ık la n m a sı g e r e k m e k t e d ir , c) B ir e y le r n o r m a t i f b iç im d e m o d e r n y a d a a n a k r o n ist o la r a k d e ğe r le n d ir ilir le r . A n a k r o n ist d u r u m d a o n la r ın y ö n e lim le r i id e o lo ji- e le şt ir isi [b a ğ la m ın d a ] b ilişse l o la r a k k ö r , d u y g u sa l, 2 S ta n d o rt-D e b a tte n : A lm a n y a ’d a ö z e llik le ş irk e tle rin ü re tim y e ri v e /v e y a y ö n e tim m e rk e z le rin in , A lm a n y a ’d a k a lm a s ın ın g e tire c e ğ i y a ra rla r (y a d a b a ş k a ü lk e le re g itm e s i d u ru m u n d a g e tire c e ğ i z a ra rla r) ü z e rin e y a p ıla n g ü n c e l ta rtış m a la r, ç. n. 83 p r a t ik ç i, t ü m ü y le p a t o lo jik o la r a k g ö r ü lü r . So sy a l k o le k t ifle r i v e b ir e y le r i h e p y e n id e n d in , u lu s, ır k v e c in siy e t k ö k lü id e o lo jik m o d e lle r i g e lişt ir m e y e g ö t ü r e n şe y in , - b u n u [ö ze llik le ] v u r g u la m a k i st e r i m - h a n g i so m u t t o p lu m sa l p r a t ik le r o ld u ğ u a ç ık la n m a z , d ) U l u s v e ır k g ib i fa k lı id e o lo jik k a lıp la r d o ğ a lla şt ır m a , y a n i so r u n u n t e r sin e çe v r ile r e k d o ğ a l b ir o la ğ a n lık lık h a lin e g e lm e si o la r a k a ç ık la n ır k e n , far k lı k a lıp la r ın n e d e n o r t a y a ç ık t ığ ın a d a ir d a h a b ir y a n ıt v e r ilm e z . II M illiy e t ç iliğ in b u g ü n c e l t o p lu m k u r a m sa l a ç ık la m a la r b a ğ la m ın d a , a n t i- se m it iz m , ır k ç ılık v e m illiy e t ç iliğ i d e iç e r e n g ö r ü ş t a r z la r ın a d a ir o la ğ a n ü st ü k a p sa m lı v e o n la r c a y ıl sü r e n b ir a r a şt ır m a la r y a p a n ilk d ö n e m E le şt ir e l T e o r i t e m silc ile r in in b ir d iz i ö n e m li n o k t a d a m o d e r n le şm e k u r a m ıy la k a r şıt lık h a lin d e k i d ü şü n c e le r in in ü st ü n d e d u r m a k b a n a a n la m lı b ir şe y o la r a k g ö r ü n ü y o r : a) S ı k sık k e n d isin e a t fe d ile n in a k sin e , E le şt ir e l T e o r i b ir e y se l d a v r a n ışla r ın d e ğ e r le n d ir ilm e sin d e sist e m e d a ir g e lişm e le r i n o r m o la r ak k u lla n m a y ı r e d d e d e r . E n k e sk in e le şt ir i sist e m se l g e lişm e le r in t a şıy ıc ı e d im i o la n u y a r c ılığ a y ap ılır , b ) B u n u a r d ın d a n , n e d e n in sa n la r ın t o p l u m u sa d e c e n e sn e lc i b ir t a v ır iç in d e g ö z le m le m e k le y e t in d ik le r i v e o n u k e n d i p r a k sisle r i t a r a fın d a n y a r a t ıla n b ir şe y o la r a k k a v r a m a d ık la r ı so r u su y ö n e lt ilir . B ir e y le r in id e o lo jik k ö r lü ğ ü n ü n k e n d isi t o p lu m - k u r a m sa l a ç ık la m a n ın n e sn e si o lu r , c) E le şt ir e l T e o r i b e lir siz liğ e h a z ır lık lı o lm a y a ç ağır ır , a m a o b u d a v r a n ış k a lıb ın ı t o p lu m - k u r a m sa l d e ğ e r le n d ir m e y e t a b i t u t ar . O n a g ö r e m illiy e t ç ilik v e ır k ç ılık t ü m ü y le m o d e r n , A y d ın la n m a sü r e c iy le b a ğ ın t ılı id e o lo jik k alıp la r d ır , d ) E le şt ir e l T e o r i d e ğ işik id e o lo jik k a lıp la r ı v e o n la r ın ilişk i b a ğ la m la r ın ı o r t a y a k o y m a k iç in y o ğ u n b ir d ik k a t gö st e r d i. B u k a lıp la r b ir b ir le r iy le g e v şe k b ir b a ğ k u r a b ilir , ü st ü st e g e le b ilir v e h a t t a iç içe gir e b ilir le r , k i b ö y le c e b ir k a lıp d iğ e r k a lıp la r ın e n e r jisin i a d e t a k e n d isin d e b ir le şt ir ir . İ şt e t a m d a b u d ü şü n c e , m illiy e t ç iliğ in a n a liz i iç in ö z e l b ir ö n e m e sah ip t ir . Ç ü n k ü b u m illiy e t ç ilik b e lir li d u r u m la r d a k a m u sa l o la r a k t e m sil e d ile b ile c e k v e d ile g e t ir ile b ile c e k b ir id e o lo ji o la r a k g ö r ü le b ilir , a m a o n u n d in a m iğ i iç in e a ld ığ ı d iğ e r id e o lo jik e ğilim le r c e b e lir le n ir . B ö y le b ir d u r u m , ö z e llik le a n t i- se m it ik v e ır k çı ifa d e le r in t a b u la şt ır ıld ığ ı, a m a m illiy e t ç i ifa d e le r in e n a z ın d a n k ısm e n h â lâ m e şr u o la r a k g ö r ü ld ü ğ ü n d e sö z k o n u su o lab ilir . T a h m in im c e , H o r k h e im e r işt e t a m d a b ö y le b ir g ö z le m d e n d o la y ı m illiy e t ç ilik so r u n u n a a r t a n b ir ilgiy le y ö n e ld i. B u u ğ r a ş t a m t e şe k k ü llü b ir k u r a m ı o r t a y a ç ık a r m a d ı. A m a a r k a sın d a b ır a k t ığ ı y az ılar ın b ir ç o ğ u n d a H o r k h e im e r ’ın b ir m illiy e t ç ilik k u r a m ı k a le m e a lm a p la n ın a ilişk in ib ar e le r b u lu n m a k t a d ır (k ar ş. ö z e llik lik le H o r k h e im e r 1 9 8 8 a , 4 2 9 ) . M illiy e t ç ilik 1 9 5 0 li y ılla r a k a d a r H o r k h e im e r iç in ö z e l b ir k u r a m sa l v e a m p ir ik ç a lışm a n ın n e sn e si d e ğ ild i. 1 9 3 0 ’lu y ılla r ın so n u n d a n it ib a r e n k e n d isi v e A d o r n o iç in b e lir le y ic i o la n a n t i- se m it iz m e , o n u n n e d e n le r in e v e y a y ılm a sın a ilişk in a m p ir ik a r a şt ır m a la r d ı. B u ç a lışm a la r d a a n t ise m it iz m in b ü t ü n d e m o k r a t ik t o p lu m la r d a g ö z le m le n e n b ir o lg u o ld u ğ u v e - A B D ’d e o ld u ğ u g i b i - A lm a n y a d a k in e g ö r e d a h a d a y a y g ın b iç im d e o r t a y a ç ık a b ile c e ğ i k a b u l e d iliy o r d u (k a r ş. A d o r n o 1 9 7 3 , 5 ). H o r k h e im e r ’ın b a şla t t ığ ı o la ğ a n ü st ü g e n işlik t e k i a m p ir ik a r a şt ır m a u z u n b ir d e m o k r a t ik g e le n e ğ e sa h ip , y a n i d e v le t se l y e t k e g e le n e ğ in in a z o ld u ğ u b ir t o p lu m o la r a k A B D ’d e h a lk ın h a n g i k o şu lla r d a 84 o t o r it e r b ir p o lit ik a p e şin d e n g it m e y e h a z ır o ld u ğ u so r u su ü z e r in d e y o ğ u n la şıy o r d u . T e k t e k b ir e y le r in b ö y le si b ir p o lit ik a y a n e k a d a r ç a b u k u y m a y a h a z ır o la b ile c e k le r in i, y a n i a n t id e m o k r a t ik p r o p a g a n d a y a “y a t k ın lığ ı” o r t a y a ç ık a r m a k t ı sö z k o n u su o la n . D a h a 1 9 3 0 ’lu y ılla r ın b a şla r ın d a n it ib a r e n ge lişt ir ile n so sy a l p sik o lo jik y a k la şım a u y g u n o la r a k , id e o lo jile r in se ç im in in d o la y sız o la r a k k işin in so sy o - e k o n o m ik d u r u m u t a r a fın d a n d e ğ il d e , ö n c e lik le d a h a ç o k o n u n k a r a kte r i t a r a fın d a n b e lir le n d iğ in d e n y o la ç ık ılıy o r d u . Bö y le lik le ç o k fa r k lı m a d d i y a şa m k o şu lla r ı iç in d e k i k işile r in a y n ı id e o lo jiy e sa h ip o la b ile c e k le r i, a y n ı b iç im d e t e r sin d e n d e , b e n z e r so sy o - e k o n o m ik k o şu lla r iç in d e d e ğ işik id e o lo jik e ğ ilim le r sa p t a n a b ile c e ğ i b e lir t iliy o r d u . So sy a lle şm e y le k a z a n ıla n k a r a k t e r b ir b ir le r iy le ç a t ışa n iç g ü d ü se l d ü r t ü le r in d e ğ işk e n b ir y a p ısı o la r a k g ö r ü lü r ; b ir y a n d a d u r a ğ a n k a la n v e b ir e y iç in k a r a k t e r ist ik o la n , a m a a y n ı z a m a n d a fa r k lı d u r u m la r a b e n z e r b ir b iç im d e t e p k i g ö st e r m e y e t e n e ğ i v e r e n y a p ıla şt ır ıc ı b ir y a p ı: “ K a r a k t e r d a v r a n ışın ark asın d a v e b ir e y in için d e y at ar . K a r a k t e r d e k i g ü ç le r t e p k ile r d e ğ il, d a h a ç o k tepk i g iz il gü cü d ü r'.' (A . y., 6 ) B u k a b u l siy a sa l b ir k a r a k t e r o lo ji g e lişt ir m e y i o la n a k lı k ılm a k t a y d ı. A n t ifa şist b ir k a r a k t e r o ld u ğ u g ib i, fa şist b ir k a r a k t e r d e v a r o lm a lıy d ı. A m a b u n u a m p ir ik o la r a k sa p t a m a k iç in , d e ğ işm iş b iç im iy le h â lâ ır k ç ılık v e a şır ı sa ğ c ılığ a ilişk in a r a şt ır m a la r d a g ü n c e l o la n , o ld u k ç a ö n e m li b ir y ö n t e m se l so r u n u n ü st e sin d e n g e lm e k g e r e k liy d i. F a şist k a r a k t e r in asıl o la r a k o t o r it e r sa ld ır g a n lık , e r k d ü şü n c e si v e k e n d i b e n liğ in i y a d sı m a [A n t iin t r a z e p t io n ] t a r a fın d a n b e lir le n d iğ i k a b u lü n d e n y o la çık ılır . İ st ik r a r lı b ir B e n i n y o k lu ğ u n d a , b u k a r a k t e r g ü v e n siz d ir v e d a h a y ü k se k m e r c iile r in t a lim a t la r ın a b a ğ ım lıd ır . Ö y le p a r a d o k st u r k i, b u k a r a k t e r e r k i t e m sil e t t iğ i ö lç ü d e d e m o k r a t ik siy a sa l sist e m e d e b o y u n eğe r. U y a r c ılık t a n [K o n fo r m it ä t ] d o la y ı, d e m o k r a siy e k a r şı v e o t o r it e r b ir r e jim d e n y a n a d o ğ r u d a n b ir t a v ır a lm a z . A m a o , m illiy e t ç i a jit a t ö r le r c e k o la y c a h a r e k e t e ge ç ir ile b ile c e k t ir (k a r ş. H o r k h e im e r 1 9 8 6 ,1 5 8 ) . O t o r it e r e ğ ilim le r b u t ü r b ir p sik o lo jik k ü m e le şm e d e n d o la y ı sa d e c e d o la y lı o la r a k sa p t a n a b ilir le r . A m a , d o la y lı a n k e t t e k n iğ i a n t i- se m it iz m v e e n t n o sa n t r iz m id e o lo jik e ğilim le r i a r a sın d a sık ı ilişk i o ld u ğ u g ö z le m in i k e n d isin e d a y a n a k o la r a k a la b iliy o r d u . B u d a , a n k e t e y a n ıt v e r e n le r in e n a z ın d a n b ir k ı sm ın d a b u ik i id e o lo jik k a lıb ın o r t a k b ir k a r a k t e r e - a n t i- d e m o k r a t ik - o t o r it e r k a r a k t e r e - işa r e t e t t iğ i k a b u lü n e iz in v e r iy o r d u . D e ğ i şi k a n la m a la n la r ın d a n id e o lo jik ifa d e le r b ir le şik b ir g ö r ü ş t a r z ın a ait tir . B u , b ir id e o lo jik t a sa r ım d a n b ir d iğ e r in e g e ç işi, y a d a b ir id e o lo jik t a sa r ım ın h a lih a z ır d a d iğ e r b ir id e o lo jik t a sa r ım ı iç e r m e si sü r e c in i a ç ık la r k i, b ö y le lik le , o n u n b a ğ la y ıc ı o la r a k a n la şılm a sı iç in illa d a a ç ık b ir b iç im d e fo r m ü le e d ilm e si g e r e k m e z . B u k a m u fla j, k e n d isin i z a r a r sız v e t o p lu m sa l o la r a k k a b u l e d ile n id e o lo jik t a sa r ım la r a r k a sın d a a d e t a sa k la y a b ile n o t o r it e r u y a r c ılığ ın st r a t e jik b ir a v a n t a jıd ır . A m a H o r k h e im e r v e A d o r n o ’n u n k a r a k t e r k u r a m ı, b ö y le si b ir o t o r it e r k a r a k t e r in g e lişm e sin i o ld u ğ u g ib i, k a p it a list t o p lu m u n o t o r it e r b iç im e d o ğ r u g e lişm e sin i d e a ç ık la m a a r a y ışın d a k i d a h a k a r m a şık b ir t o p lu m k u r a m ın ın sa d e c e b ir p a r ç a sıy d ı. B u r a d a a y r ın t ılı o la r a k o la r a k e le a lın a m a y a c a k b u o ld u k ç a k a r m a şı k a n a liz d e t e m e l sav , lib e r a l k a p it a liz m iç in b e lir le y ic i o la n t o p l u m y a p ısın ın k e n d isin i d e ğ işt ir d iğ id ir : d o la şı m a la n ın ın b e r t a r a f e d ild iğ i v e şim d i d o ğ r u d a n b ü y ü k t e k e lle r t a r a fın d a n k o n t r o l e d ilm e k t e o ld u ğ u sö y le n ir . 85 B ö y le si b ir d u r u m , b u a la n iç in k a r a k t e r ist ik o la n , m ü b a d e le v e sö z le şm e iç in z o r u n lu ö n k o şu l o la n e şit lik v e ö z g ü r lü k k a v r a m la r ın ın a n la m la r ın ı y it ir m iş o lm a sı d e m e k t ir . K a p it a list - d e m o k r a t ik t o p lu m la r ı b e lir le y e n g e n e l ile t ik e l ç e lişk isi t a h a k k ü m a r a c ılığ ıy la o r t a d a n k a ld ır ılm ışt ır . G e n e l o la n a r t ık t e k t e k in sa n la r ın ih t iy a ç la r ın ın v e k a r a r la r ın ın d o la y ım ın ın so n u c u d e ğ ild ir ; o n la r d o ğ r u d a n g e n e lin e t k i a la n ın a d a h il o lm u şla r d ır . G e n e l a r t ık k e n d isin i d o ğ r u d a n v e h iç b ir d o la y ım o lm a k sız ın o r t a y a k o y ar . A m a o , sa d e c e k ü ç ü k b ir g r u b u n ç ık a r la r ın a t e k a b ü l e t t iğ in d e n , h â lâ t ik e l o la r a k k alır . B u e g e m e n g r u p a r t ık 1 9 . y ü z y ılın b u r ju v a sın ıfı d e ğ ild ir , o d a h a ç o k b ü y ü k şir k e t m e r k e z le r in in , h ü k ü m e t le r in ve b ü r o k r a si k u r u lu şla r ın ın fo n k siy o n e r le r in in b ir gru b u d u r: R ack ets [m a fy a v a r i ö r g ü d e n m e le r ].3 O t o r it e r k a r a k t e r b u d o la y ım a şa m a la r ın ın o r t a d a n k a ld ır ılışın ın so n u c u o la r a k g ö r ü lü r . G e n e le ilişk in b ir g e r ilim i t a şıy a m a y a n , k e n d isi v e ç e v r e si a r a sın d a b ir a y r ım y a p a m a y a n , b u n u n y e r in e g e n e lin e r k iy le b ir liğ i a r a y a n v e d o la y sız b ir b iç im d e e r k sa h ip le r in in e m r in i iz le y e n , g e n e lin v e b ir e y se lin y a n lış b ir liğ in in t a şıy ıc ısı o la n k işise l b ir k im lik t ir b u r a d a sö z k o n u ş o la n . B u , n e d e n ö z e llik le y a h u d ile r in sa ld ır g a n ır k ç ılığ ın h e d e fi o ld u k la r ı so r u su n a y a n ıt v e r m e si ge r e k e n fa şist a n t i- se m it iz m in a n a liz in in k u r a m sa l ç e k ir d e ğid ir . Z u lm e t m e y e h a z ır o lm a n ın b a şt a n it ib a r e n b e lir li b ir g r u b a y ö n e lik o ld u ğ u y a d a h a t t a b u n a b u g r u b u n n e d e n o ld u ğ u v a r sa y ım ın d a n y o la ç ık ıla m a z . B ö y le b ir şey, b ir e y le r i a slın d a z u lü m e t m e y e y ö n le n d ir e n b e lli b ir d e n e y im in v e d e n e y im y e t e n e ğ in in o ld u ğ u a n la m ı n a ge lir d i. A m a H o r k h e im e r v e A d o r n o ’y a g ö r e b ö y le si b ir şe y y o k t u r , ç ü n k ü b e n - m e r c iin in v e ü st - b e n v e iç g ü d ü le r a r a sın d a k i e r k e se l d e n g e n in k e n d isi e n d ü st r iy e l y ö n e t im e t a b i k ılın m ışt ır . T e k t e k b ir e y le r in g ü d ü le n m e sin d e b e lir le y ic i o la n şe y şe m a v e b a sm a k a lıp lık t ır (k ar ş. H o r k h e im e r / A d o r n o 1 9 9 5 / 9 6 , c ilt I I, s. 1 0 2 ). B ö y le c e e r k e u y u m d a a r t ık ç e lişk ili v e b ir e y in k a r şı k o y u şu y la d o la y ım la n a n b ir sü r e ç d e ğ il d e , d a h a ç o k e n d ü st r i, k it le se l t ü k e t im v e b ü y ü k b ir lik le r t a r a fın d a n o r g a n iz e e d ile n b ir sü r e ç t ir . “ B ir e y le b e r a b e r o n u n p sik o lo jik b e lir le n im le r i, y a n i sa h t e t o p l u m u n m a n e v i a c e n t e le r i d e o r t a d a n k a lk m a m ışt ır . N e v a r k i, k a r a k t e r t ip le r i şim d i ik t id a r m e k a n iz m a sın ın ç a t la k la r ın d a n k e n d ile r in e u y g u n y e r le r b u lm a k t a d ır . B u n la r ın b a şa r ı v e a n la şm a z lık k a t sa y ıla r ı g ö z ö n ü n e a lın m ışt ır .” (A . y., s. 1 0 7 ) D ü şü n c e n in v e d e n e y im in , y a n i b ir e y le r in ö z k o r u m a a m a c ıy la k e n d i y a r g ıla r ın ı o lu şt u r d u k la r ı sü r e c in d e v r e d ışı b ır a k ılm a sı, t in se l- k ü lt ü r e l e d im le r i se r m a y e n in d e ğ e r k a z a n m a sın ın n e sn e si y a p a n , d ü şü n c e y i p r o fe sy o n e lle şm iş d e v a sa b ir a y g ıt ın işle v in e d ö n ü şt ü r e n g e lişk in t o p lu m sa l işb ö lü m ü n ü n b ir so n u c u d u r . D i ğ e r b ü t ü n t o p lu m sa l e d im le r e k a r şı b ir k a y ıt sız lığ a g ö t ü r e n b u işb ö lü m ü , t in se l y e t ile r i, y a n i y a r g ı o lu şt u r m a 3 H o rk h e im e r 1 9 4 0 ’la rd a d e v le t k a p ita liz m in in e g e m e n lik b iç im i o la ra k R a c k e t s k u ra m ın ı g e liştirir. T o p lu m d a k i b e lirli ç ık a r g ru p la rın ı, ö rg ü tlü k rim in a l y a p ıla rı d a iç e re n r a c k e t s , h e rş e y d e n ö n c e to p lu m s a l iliş k ile rd e k e n d i g ü c ü n ü k o ru m a v e g e liş tirm e k a y g ıs ıy la h a re k e t e d e rle r v e a şırı p a triy a rk a l ö rg ü tle n m e le re s a h ip le rd ir. T ü rk ç e d e de ç e ş itli to p lu m s a l a la n la rd a m a fy a la ş m a s ö z c ü ğ ü n ü n y a y g ın o lu ş u n d a n , r a c k e t sö z c ü ğ ü n ü ilk in g e n iş a n la m d a m a fy a la ş m a o la ra k ç e v rild i, a m a y a z ın ın d e v a m ın d a b u k e lim e y i, H o rk h e im e r v e A d o r n o ’n u n k u lla n d ığ ı g ib i, o rijin a l b iç im iy le b ıra k m a te rc ih e d ild i; A y d ı n l a n m a n ı n D i y a l e k t i ğ i 'n in T ü rk ç e ç e v iris in d e b u k e lim e „ d o la n d ırıc ıla r" o la ra k k a rş ıla n m ış tır, ç. n. 86 o r g a n ı o la r a k u su , d u m u r a u ğr a t ır . B a şk a b ir d e y işle : b u r ju v a t o p lu m u k e n d isin i k e n d i ö z - a n la y ışın a v e a n la m b a ğ la m ın a u y g u n o la r a k g e lişt ir m e d iğ in d e n , ge r iy e d o ğ r u e v r ilm e k z o r u n d a k alır . M o d e r n le şm e sü r e c in in iv m e sin e sa lt b ir u y u m u ssa l o la r a k g ö r ü l ü r - b u sü r e ç H o r k h e im e r v e A d o r n o t a r a fın d a n h e p a y n ı o la n ın d a h a y ü k se k b ir d ü z e y d e t e k e r r ü r ü o la r a k an laşılır . “ B ir b ir in i k o v a la y a n b ü t ü n d e ğ işim le r , k a lıc ı o la n ın k a y b o lu p g it t iğ i, b ü t ü n ilişk ile r in so n d e r e c e h ız lı d ö n ü şt ü r ü lm e si h iç d e g e r ç e k d e ğ işik lik le r d e ğild ir . O n l a r d a h a ç o k a d e t a b a sit b ir d e ğ işim in , sa lt d o ğ a l o la y la r ın b ir so n u c u d u r la r , ç ü n k ü g e r ç e k d e ğ işik lik , ö z g ü n a n la m d a t a r ih , b ilin e n in g ü c ü n e , so n su z t e k r a r la n a n a d a k a r şı k e n d isin i sa v u n a n in sa n la r ı k o şu l o la r a k g ö r ü r . ( H o r k h e im e r 1 9 8 5 a , s. 5 8 - 5 9 ). U y u m d ö n ü şt ü r m e a n la m ın d a b ir p r a k sis d e ğ ild ir , o d e fa c t o b ir y a ft a se ç im id ir . B u n u n la k a st e d ile n şey, b ir e y le r in a r t ık sa d e c e h e m e n h e m e n h iç d o la y ım la n m a y a n d a v r a n ış k u r a lla r ın ı, t a r a fg ir lik le r in i v e d ü şm a n im g e le r in i k a p sa y a n p a k e t le r a r a sın d a b ir e y se l o la r a k se ç im y a p a b ile c e k le r id ir . B u a n t ise m it iz m iç in d e g e ç e r lid ir : “A n t i- se m it iz m a r t ık b a ğ ım sız b ir h a r e k e t d e ğ il, b ir p la t fo r m t a h t a sıd ır : K i m fa şiz m e b ir şa n s t a n ır sa se n d ik a la r ın o r t a d a n k a ld ır ılm a sın d a n , B o lşe v iz m e k a r şı H a ç lı se fe r in d e n v e d e Y a h u d ile r in ö ld ü r ü lm e sin d e n o t o m a t i k şe k ild e so r u m lu o lu r .” (H o r k h e im e r / A d o r n o 1 9 9 5 / 9 6 , c ilt I I , s. 1 0 2 ) B ir y a ft a n ın se ç ilm e si içe r ik se l b ir k a r a r d e ğild ir , o d a h a ç o k sa d e c e ö z k o r u m a v e ik t id a r a u y a r lılık t a r a fın d a n b e lir le n m iş st r a t e jik b ir h e sa p t ır . V e y a ft a la r id a r i ö n le m le r , se m b o lik k o d la r a r a c ılığ ıy la k o v u şt u r a la c a k d ü şm a n ı y a r at ır la r : “ K u r b a n ı n ö ld ü r ü lm e sin e n e d e n o la n ö z e llik d e ç o k t a n silin m işt ir . K a r a r n a m e d e Y a h u d i o la r a k y e r a la n in sa n la r ın ... a y r ın t ılı so r u la r v a sıt a sıy la b u lu n u p m e y d a n a ç ık a r ılm a sı g e r e k m e k t e d ir ... F a şist a n t i- se m it iz m d e y im y e r in d e y se ö n c e n e sn e sin i b u lm a k z o r u n d a d ır .” (A . y., s. 1 0 8 ) Ö z g ü r lü k it k ile r in in b ile ö z g ü r lü ğ e k a r şı ç e v r ilm e si, t ar ih se l d ö n e m in ö z e l b ir a lç a k lığ ıd ır (ik iy ü z lü lü ğ ü d ü r ). T a m d a d o la şım a la n ın ın n e sn e l o la r a k [z a m a n sa l] a şılm ışlığ ı, sa d a k a t e h a z ır k işile r in e şit lik v e ö z g ü r lü ğ ü n g e r ç e k le şm e m e sin d e n k a y n a k la n a n ö fk e sin in , b u d o la şım a la n ı iç in ö n e m li o la n n o r m la r o la r a k Y a h u d ile r e k ar şı k u lla n ılm a sın a iz in v e r ir . Ç ü n k ü m it o s, «t ü c c a r », «b a k k a l» v e «t e fe c ile r » o la r a k o n la r d a d o la şım a la n ın ı se m b o lik k işile r e b ü r ü n d ü r m ü şt ü r . III [A y d ın lan m an ın D iy alek tiği n in b ir b ö lü m ü o la n ] “A n t i- Se m it iz m in Ö ğ e le r i” n d e k i, a r t ık a n t i- se m it le r in o lm a d ığ ı sa d e c e y a ft a la r ın o ld u ğ u v e k u r b a n la r a d e t a k e y fi o la r a k b e lir le n d iğ i ifa d e si, A v r u p a t a r ih in in v e b u r ju v a t o p lu m u n u n A u sc h w it z ile b ir lik t e b ir d ö n ü m n o k t a sın a u la şt ığ ı d ü şü n c e sin e d a y a n ır . So sy a liz m y a d a b a r b a r lık se ç e n e ğ i a r t ık g e le c e k t e k a r a r a b a ğ la n a c a k b ir şe y d e ğ ild ir , o k a r a r a b a ğ la n m ışt ır . Siy a sa l o la r a k a m a ç la n a n , b ilim se l b ir b iç im d e p la n la n a n , b ü r o k r a t ik o la r a k o r g a n iz e e d ile n v e t e k n ik r a n d ım a n lı v e so ğ u k k a n lı u y g u la n a n b a r b a r lık m ily o n la r c a in sa n ın y o k e d ilm e siy le ge r ç e k le şm işt ir . K e n d isin i o r t a y a k o y a n so r u sa d e c e c a n ın ı k u r t a r a n v e y a k ın la r ı iç in y a s t u t a n Y a h u d i sü r g ü n le r in d e n e y im in e ilişk in b ir so r u d e ğ ild i; asıl o la r a k b u so r u t a r ih se l d ö n e m e ilişk in b ir so r u y d u : in sa n la r b ö y le si o ld u k ç a m o d e r n , “ b ir b ir in d e n fa r k lı a lt - sist e m le r ” t a r a fın d a n o r g a n iz e e d ile n b a r b a r lık b iç im in e e n t e le k t ü e l, a h la k i, siy a sa l, e k o n o m ik o la r a k n a sıl b ir t u t u m a la c a k v e n a sıl o n u n l a y a şa m a y a d e v a m e d e c e k le r ? K e n d isin i k it le se l k a t lia m d a 87 eleştirel teori ve milliyetçilik • demirovic g e lişt ir e n t o p lu m sa l v e r im lilik n e a n la m a g e lir ; işk e n c e n in sü r m e sin e v e o la n a k lılığ ın a , im h a e t m e y e v e k o l e k t i f ö z y o k e d işe ilişk in b ilg i, t o p lu m sa lla şm a sü r e c in in d e v a m ı iç in h e r g ü n y in e d e n o r m a l o lm a k z o r u n d a o la n in sa n la r iç in n e a n la m a ge lir ? T a r ih se l o la r a k y a şa n ıla n la b a r ışıla m a z lığ a r a ğ m e n v e o n u n t o p lu m sa l k u r u c u e t k isin e k a r şın y a şa m a d e v a m e t m e d e h a n g i o la n a k la r v a r d ı (k a r ş. G r u p p e n e x p e r im e n t 1 9 5 5 , s. 2 8 5 ) . E le şt ir e l T e o r i t e m silc ile r in in y a n ıt ı g a y e t a ç ık t ı: Sa d e c e t o p lu m u n t e m e ld e n d ö n ü şt ü r ü lm e si g e ç m işle ilişk iy i d ü z e lt e b ilir d i (A d o r n o 1 9 9 9 , s. 1 3 3 ). A m a b u h â lâ g e r ç e k le şm e d iğ in d e n , ö z g ü r lü k it k ile r i d e v a r lık la r ın ı sü r d ü r m e k t e d ir le r , k i b u it k ile r t a h a k k ü m a lt ın a a lın a b ilm e k t e v e k u r t u lu şu n k e n d isin e k a r şı k u lla n ıla b ilm e k t e d ir le r . B ö y le lik le d ik k a t le r a r t ık ö n c e lik le a n t i- se m it iz m so r u n u n a d e ğ il d e , d a h a ç o k b u n u n t e m e lin d e y a t a n m illiy e t ç iliğ in p a t o lo jik b iç im in e y ö n e lm işt ir . B u k a lıp k e n d isin i A lm a n y a ’d a sa v a ş so n r a sı d ö n e m d e , y a n i ır k ç ı so y k ır ım p r o g r a m ın ın k ısm e n ic r a sı so n r a sın d a v e ır k ç ılığ ın d a d e v le t y a p t ır ım la r ıy la y a sa k la n m a sıy la , g ü n d e lik id e o lo jid e ö n p la n a ç ık ıy o r v e u lu sa l k o le k t ifin in c in m iş n a r siz m in in y a r ı a ç ık b ir b iç im d e - y a sa ğ ı k ır m a k sız ın y a d a so y k ır ım ın b ilin d iğ in i it ir a f e t m e k siz in - ifa d e e d ilm e sin e iz in v e r iy o r d u (k a r ş. G r u p p e n e x p e r im e n t 1 9 5 5 , s. 3 0 2 ) . M illiy e t ç ilik h a k lı g ö r ü le b ile c e k ih t iy a ç la r ı ö y le sin e b iç im le n d ir ir k i, b u n la r ö z g ü l b ir d in a m ik k a z a n ır v e n e fr e t in it k ise l b ir t e m e li o lu r la r - “ b ö y le si b ir n e fr e t in n e sn e le r i o la b ile c e k b ü t ü n h e r k e se k a r şı” ( H o r k h e im e r 1 9 8 8 a , s. 3 8 1 ) . M illiy e t ç iliğ in , o n u n r a sy o n e l u ğ r a k la r ın ın d a a n a liz i, m illiy e t ç iliğ in z u lm e t m e y e h a z ır o lm a d in a m iğ in i e m b r iy o n a l o la r a k iç e r d iğ i g ö r ü şü n d e n y o la çık ar . H o r k h e im e r ’ın b a k ış a ç ısın a g ö r e , m illiy e t ç ilik g e ç - k a p it a liz m le b ir lik t e t e k t e k b ir e y le r in d o la y sız o la r a k k o le k t ife t a b i o ld u k la r ı, ü lk e le r i, k ıt a la r ı v e g ü ç b lo k la r ın ı iç in e a la n b ir b iç im d ir . B u k o le k t if u lu s o la r a k b e lir le n m işt ir . A m a u lu s t ik e l ç ık a r la r a h iz m e t e d e n b ir ö r g ü t b iç im i o ld u ğ u n d a n , H o r k h e im e r ’a g ö r e , b u r a d a b ir g a sp sö z k o n u su d u r ; u lu s b ir ç o k g r u p t a n sa d e c e b ir id ir (k ar ş. H o r k h e im e r 1 9 8 5 b , s. 9 1 ) “ U lu s b u R ack ets le r in h iz m e t in d e o la n b ir ö r g ü t t ü r . B ü t ü n ü n u lu s o ld u ğ u s ı r f b ir id e o lo jid ir . B ü t ü n ü n e se n liğ in i k e n d i p a r o la sı o la r a k g ö st e r m e sin e r a ğ m e n , m illiy e t ç ilik t o p l u m u n e se n liğ in e z ıt b ir k o n u m alır .” (H o r k h e im e r 1 9 8 8 a , s. 3 3 4 ) H o r k h e im e r ’ı ik i so r u y u e le alır . B ir in c isi: T a h a k k ü m a r a c ılığ ıy la o r g a n iz e e d ile n k o le k t if o lu şu m , t ik e l b ir ç ık a r e r k i n e d e n m illiy e t ç ilik b iç im in i alır . N e d e n “ b u g ü n , y a b a n c ı ü lk e le r le r e k a b e t i o r t a d a n k a ld ır m a k ist e n d iğ i sö y le n e m iy o r d a , o n u n y e r in e u lu su n se la m e t in in sö z k o n u su o ld u ğ u id d ia e d ile b iliy o r ” , d iy e so r a r H o r k h e im e r . (A . y., s. 3 8 1 ) İk in c i so r u , H o r k h e im e r ’ın “R ack ets"le r in ç ık a r ı iç in m a n ip ü la sy o n a r a c ı” (a. y., s. 3 8 1 ) o la r a k g ö r d ü ğ ü m illiy e t ç ilik a n la y ışıy la ilin t ilid ir . Ö y le g ö r ü lü y o r k i, H o r k h e im e r b u ik t id a r so sy o lo jisi d ü şü n c e siy le t a m b ir m illiy e t ç ilik k a v r a y ışın a sa h ip o lu n d u ğ u g ö r ü şü n d e d e ğ ild ir , ç ü n k ü b u d ü şü n c e in sa n la r ın n e d e n k e n d ile r in i m illiy e t ç ilik v a sıt a sıy la m a n ip ü le e t t ir d ik le r in i a ç ık la m a z : “E ğ e r m illiy e t ç ilik t e b ir p a r ç a d o ğ r u lu k [W a h r h e it ] o lm a sa y d ı, in sa n la r o n u n t a r a fın d a n m a n ip ü l e e d ilm e z le r d i.” (A . y ., s. 3 3 7 ) B u d o ğ r u lu ğ u H o r k h e im e r , t o p lu m sa l v e t ik e l ç ık a r la r ın b ir liğ in in - b u b ir lik h e r n e k a d a r z a y ı f v e ç e lişk ili d e o l s a - p a r ç a la n m a sı o lg u su n d a g ö r ü r , in sa n la r t o p lu m sa l ilişk ile r e a r t ık b ir e y se l e y le m le r , y a r g ıla r v e k a r a r la r a r a c ılığ ıy la b iç im v e r e m e z le r , b ö y le b ir şe y lib e r a l k a p it a list a şa m a d a e n a z ın d a n t o p lu m u n k ü ç ü k b ir k e sim i, b u r ju v a z i iç in m ü m k ü n b ir şe y d i. H o r k h e im e r ’a g ö r e b ir e y le r d a h a ç o k “k a r iy e r le r in c e sü r ü k le n m iş y a d a a n la m sız b ir e y se lliği a ç ık b ir c o şk u y la b ir y a n a b ır a k a n ır k d a şla r a [V o lk sg e n o sse n ]4” d ö n ü şü r le r (H o r k h e im e r 1 9 8 8 b , s. 1 7 1 ). T o p lu m sa l y ü k ü m lü lü k le r in in o lm a y ışı, k e n d i t o p lu m sa l ilişk ile r in e b iç im v e r m e o la n a ğ ın ı y it ir m e le r i, a y n ı t o p lu m sa l ilişk ile r in d u r a ğ a n lığ ı v e t e k r a r ı d o la y ısıy la in sa n la r y a lıt ılır v e k it le y e d ö n ü şü r le r (a. y .). T o p lu l u ğ a ih t iy a ç m illiy e t ç iliğ in r a sy o n e l ö z ü o la r a k g ö r ü lü r - v e b u ih t iy a ç , “ b u r ju v a a n la m d a b ir e y n e k a d a r a z işle v e sa h ip o lu r sa ” (H o r k h e im e r 1 9 8 8 a , s. 3 8 1 ) o d e r e c e ar t ar . H o r k h e im e r ’ın b u d ü şü n c e le r i ilk b a k ışt a y u k a r ıd a b e t im le n e n m o d e r n le şm e k u r a m ın ın a ç ık la m a la r ıy la u y g u n lu k iç in d e d ir : b ir e y se lle şm e , ge le n e k se lliğ e v e t o p lu l u ğ a ge r i d ö n ü ş. K e n d in e sa d ı k v e k e n d i y a şa m ın ı b iç im le n d ir e n b ir k o le k t ife a id iy e t , t a r ih se l o la r a k b ir T a n r ıy a o r t a k in a n ç t a n y a d a h a t t a d in se l b ir in a n ç o lm a y a n m e siy a n ist b ir t o p lu m sa l k u r t u lu şt a n o lu şa b iliy o r d u . A m a : “ D i n i n v e o n u n se k ü le r b iç im in in , M a r k siz m in , y ık ıld ığ ı b ir ç a ğ d a in sa n la r k e n d ile r in i a c ın a sı b ir b ir e y se lliğe g e r i it ilm iş o la r a k b u lu r . B u n d a n d a a şk ın b e lir le y ic iliği o la n b ir k a v r a m a ö n ü n e g e ç ile m e z b ir a id iy e t ih t iy a c ı o lu şu r . B u ih t iy a ç b u g ü n ... sa d e c e u lu sa b a ğ lılık la g id e r ile b ilir . O r t a la m a b ir in sa n iç in b a şk a b ir se ç e n e k y o k t u r .” (H o r k h e im e r 1 9 8 8 a , s. 4 2 8 ) B u b a şk a y e r d e şö y le ifa d e e d ilir : “Y e n i p u t u lu sa l B İ Z d i r .” (H o r k h e im e r 1 9 8 5 c , s. 1 3 9 ) R e k a b e t v e k a r iy e r y ü z ü n d e n y a ln ız la şm ış v e y o ğ u n b ir a n la m sız lık d u y g u su y la sin d ir ilm iş in san lar , b u p u t a b a ğ lılık iç in y a p ıla n b a sk ıy a k ar şı k o y a c a k d u r u m d a d e ğild ir le r . B u n u n la d a H o r k h e im e r , u lu su n siy a sa l t e o lo jin in b ir b iç im i o ld u ğ u sa v ın ı ile r i sü r e r - k i b u d a m o d e r n le şm e k u r a m ın ın a r g ü m a n t a sy o n u n a k a r şı b ir ilk v u r g u fa r k ın a işa r e t e d e r . M o d e r n t o p lu m se k ü le r le şm e m işt ir , d a h a ç o k o k e n d i t e o lo jik m e t a fiz ik y o r u m p e r sp e k t ifin i h e p y e n id e n o lu şt u r u r , ç ü n k ü b u t o p lu m iç in k e n d isin i b iç im le n d ir m e y o lla r ı k a p a n m ışt ır . M illiy e t ç iliğ in r a sy o n e l y a n la r ın ın y a k ın d a n ir d e le n işiy le , H o r k h e im e r [m o d e r n le şm e k u r a m ıy la a y r ışan ] ik in c i b ir v u r g u fa r k lılığ ı o r t a y a k o y ar . B ir e y le r u lu sa l t o p lu l u ğ a u y u m b a sk ısın a k a r şı k o y a m a z la r , ç ü n k ü b u b a sk ı a d e t a k e n d ile r in d e n , b ir e y in b u r ju v a t o p l u m u n d a sist e m a t ik b ir b iç im d e ü r e t ile n b ir e y se l ö z - a n la y ışın d a n k a y n a k la n ır . M illiy e t ç ilik b ir e y c iliğ in h e p y e n id e n g ir işile n v e p e k â lâ r a sy o n e l o la n d ü z e lt isid ir . Ç ü n k ü b ir e y le r , b ir e y in k o le k t ife v e t o p lu lu ğ a g ö r e ö n c e liğ in e ilişk in ö lç ü t le r e sa h ip d e ğild ir le r . “ T e k il b ir e y m i, y o k sa b e lk i d e k o le k t if m i b ir in c il o l a n d ı r ... M a n t ık sa l o la r a k b a k ıld ığ ın d a m illiy e t ç ilik d e b ir e y c ilik g ib i d o ğ r u g ö r ü n ü r . M illiy e t ç ilik y a n d a şı b u n u b ö y le h isse d e r .” (H o r k h e im e r 1 9 8 8 a , s. 3 7 5 ) K o le k t ifin b ir in c il v e b ir e y se lc iliğ in b ir e y in in b ir so y u t la m a o ld u ğ u n u ö ğ r e t e n t a r ih se l d e n e y im e u y g u n d ü şm e d iğ in d e n , b ir e y se lc ilik se z gise llik k a r şıt ıd ır [k o n t r a in t u it iv ]. “ T a r ih in b ü t ü n d ö n e m le r in d e b ir e y t o p lu m u n y a r a t ısı o la r a k g ö r ü n ü r .” (A . y.) B u a ç ıd a n , m illiy e t ç ilik “ b ir e y se lin m u t la k la şt ır ılm a sın a h a k lı b ir t e p k i” o la r a k a n la şıla b ilir . B ir e y le r in b u t o p lu m sa llığ ı b a ğ la m ın d a n g ü c ü n ü a lır m illiy e t ç ilik . B a şk a b ir d e y işle , m o d e r n t o p l u m u n h e r b ir e y se lle şm e d a lg a sı z o r u n lu o la r a k m illiy e t ç ile şm e d a lg a sıy la b e r a b e r gid e r . B ö y le lik le H o r k h e im e r y e n id e n , t e k t e k in sa n la r ın ç ık a r ı ile ge n e lin 4 V o lk sg e n o ss e n : N a z i k ö k e n li b ir d e y im . Ö z e llik le N a z i re jim i s ıra s ın d a A lm a n k a n ın d a n o la n la rın A lm a n v a ta n d a ş ı o la b ile c e k le rin i (ö z e llik le Y a h u d ile re k a rş ı) v u r g u la m a k iç in k u lla n ılm ış tır, b u ö z e l a n la m ı g ö z ö n ü n e a lın a ra k h a lk d a ş o la ra k d a ç e v rile b ilir, ç. n. 89 ç ık a r ı a r a sın d a k i b ir liğ in y ık ıld ığ ı v e b ir e y le r in a r t ık d o ğ r u d a n t o p lu m sa l y ü k ü m lü lü k t a şım a d ık la r ı v e b ö y le c e d e o n la r ın r a sy o n e lliğ in in d u m u r a u ğ r a d ığ ın a d a ir d ü şü n c e le r in i o r t a y a k o y a r . M illiy e t ç ilik , in sa n la r a b ir “ü t o p y a h a y a li” su n u p , g e r ç e k t e o n la r ı “z u lm ü n b allı b a d e m i” ile b e sle y e r e k ( H o r k h e i m e r l 9 8 5 c , s. 1 2 7 ), t a r ih se l o la r a k b ir b ir in d e n k o p a n “ö z - k o r u m a ile t ü r ü k o r u m a ” d iy a le k t iğ in in ik i u ğ r a ğ ın ı b ir le şt ir ir (H o r k h e im e r 1 9 8 8 a , s. 3 7 5 ). H o r k h e im e r b ir e y le r in k e n d ile r in i b ir k o le k t ifin p a r ç a sı o la r a k g ö r m e le r in i e le şt ir m e d iğ in d e n , o n u n e le şt ir isi sa d e c e u lu sa l k o le k t if o lu şt u r m a n ı n ö z g ü l b ir id e o lo jik b iç im in i h e d e f alab ilir . B u e le şt ir i, u lu sa l o la n ı ö n e m se m e y e n y a d a o n u n k a r şısın a b a şk a b ir şe y k o y a r a k o n u n ö t ü r le şt ir m e k ist e y e n y ü z e y se l b a sit b ir t a k t ik ç a b a d a n ib a r e t o lm a y a n k u r t a r ıc ı b ir e le şt ir id ir . H o r k h e im e r ’e g ö r e y a p ılm a sı ge r e k e n şe y d a h a ç o k t o p lu m sa l y a şa m ın m illiy e t ç iliğ e işle m iş o lu m lu ö ğ e le r in in e le a lın m a sıd ır . “ F e lse fi g ö r e v m illiy e t ç iliğ i iy i b ir t o p lu m k u r a m ın d a n y o la ç ık a r a k a n la m a k v e o n a sın ır la r ın ı g ö st e r m e k t ir .” ( H o r k h e im e r 1 9 8 8 a , s. 4 2 8 ) M illiy e t ç ilik y a n d a şı b a sit b ir b iç im d e y a r g ıla n m a m a lıd ır , y o k sa o n d a “k e n d isin e h a k sız lık y a p t ığ ım ” (a. y., s. 3 7 5 ) iz le n im i o lu şa b ilir . B u a r g ü m a n H o r k h e im e r t a r a fın d a n b ir ç o k k e z ifa d e ed ilir . B u y ü z d e n o ld u k ç a ö n e m li p r a t ik so n u ç la r ı o la n k u r a m sa l gö r e v , “m illiy e t ç iliğ in k im i h a k lı ö ğ e le r in i - y a ş a m ı a n la m lı k ı lm a v e y a ln ız lık t a n k u r t u lm a ih t iy a c ı n ın - d o ğ r u y a şa m k a v r a m ın a k a n a liz e e t m e k t ir . B ir ç o k d e v r im c i k e n d ile r i t a r a fın d a n iy i o la r a k g ö r ü le n b ir t o p l u m u k u r m a k u ğ r a n a ö ld ü le r . T a r ih o n la r ın e r e ğin i d e ğ il, a m a o n la r ın b u e r e ğe d a ir so m u t t a sa v v u r u n u ç ü r ü t t ü . M u t la k o la n fo r m ü le e d ile m e z , o y o k t u r .” (A . y., s. 4 2 9 ) B ö y le c e H o r k h e im e r ’ın d ü şü n c e si b ir k e z d a h a a y n ı y ö n e y ö n e lir : b u r ju v a t o p lu m u n u n k e n d i g e lişim in d e k i b lo k a j v e b u n u n la b a ğ ın t ılı o la r a k b ir e y in b o y u n e ğ d iğ i e g e m e n lik b iç im le r i h e p d a h a y ü k se k v e h e p d a h a a z e t k ile n e b ile n b ir ö lç ü d e y ö n e t im i, t ü k e t im i v e işb ö lü m ü n ü o ld u ğ u g ib i, e n t e le k t ü e l d u r a ğ a n lığ ı v e g e r iy e d ö n ü şü d e b e r a b e r in d e ge t ir ir . H e r n e k a d a r m illiy e t ç ilik h a lk ile b ir e y a r a sın d a k i, g e n e l ile t e k il o la n a r a sın d a k i ç e lişk ile r i u z la şt ır m a sö z ü v e r se d e , o b u n u b a şa r a m a z ; b u m e siy a n ist m isy o n d a h a ç o k d ışa r ıy a k a r şı fe t ih b iç im in i a lır (k ar ş. a. y., s. 4 0 5 ) A n c a k m e siy a n ist t o p lu m u n g e r ç e k le şm e si t e k il b ir e y le r i b ü t ü n iç in d e asıl o la r a k k o r u r . S o n o la r a k H o r k h e im e r ’ın e le şt ir e l b ir m illiy e t ç ilik k u r a m ın a ilişk in d e ğ in m e le r in i t o p a r la m a k ge r e k ir se , o n u n m illiy e t ç iliğ i şe y le r in se y r i iç in d e r a sy o n e lle şt ir ilip o r t a d a n k a ld ır ıla c a k , m o d e r n lik t e k i ir r a sy o n e l ö t e k i, m o d e r n lik ö n c e si k a lın t ı o la r a k k a v r a m a d ığ ı k a y d e d ile b ilir . M o d e r n liğ in h e r a şa m a sın d a o y e n id e n ü r e t ilir . M illiy e t ç iliğ in v a r lığı o lg u su , b ir e y le r d e k i m o d e r n le şm e v e r a sy o n e lle şm e e k sik liğ in in b ir b e lir t isi d e ğ il, d a h a ç o k m o d e r n liğ in k e n d i e k sik liğ in in , e n d ü st r iy e l- k a p it a list t o p lu m sa l ilişk ile r in y e t e r siz se k ü le r le şm e sin in b e lir t isid ir . ( D e m ir o v ic 1 9 9 5 ) . U lu s T a n r ıy a in a n c ın d ü n y e v ilie şt ir ilm iş b iç im id ir - b ir e y se lle şm iş ö z n e n in B İ Z a lt ın d a h iy e r a r şik ç a ğ r ılm a m e r c isid ir . T a n r ıy a in a n ç b u t o p l u m d a a slın d a a şılm a m ışt ır , ç ü n k ü in sa n la r e y le m le r in d e o n la r t a r a fın d a n k o n t r o l e d ilm e y e n t o p lu m sa l sü r e ç le r le k a r şı k a r şıy a k a lm a y a d e v a m e d e r le r . Bö y le lik le b e lir siz lik v e b ir e y se lle şm e h iç b ir şe k ild e k e n d in d e o lu m lu o la r a k d e ğ e r le n d ir le b ile c e k t a r ih se l g e lişm e n in ö z e llik le r i v e m illiy e t ç ilik ise h iç b ir şe k ild e m o d e r n b ir y a şa m t a r z ın ın g e r e k le r iy le b a şa ç ık a m a y a n g e r i k a lm ış in sa n la r ın ü z ü n t ü v e r ic i t e p k isi o la r a k a n la şıla m a z . 90 felsefelogos •2012/2 M illiy e t ç ilik m o d e r n liğ in k e n d i y a n lış b ir g e lişim in e işa r e t ed e r. Bir e y le r in b ir e y se lle şm e si v e m illiy e t ç iliğ i z o r u n lu b ir b iç im d e b ir lik t e o r t a y a çık a r la r , b ir i o lm a d a n d iğ e r i o lm a z ; e n m o d e r n b ir e y b iç im i d e - y a d a t a m d a b u b i ç i m - m illiy e t ç ile şe n b ir e y in b iç im id ir (b u d u r u m g e n ç y e n i sa ğ c ıla r ın k e n d ile r in i t a n ıt m a la r ın d a a ç ık ç a o r t a y a çık ar , B u b i k 1 9 9 5 ). P a r a d o k s b ir b iç im d e fo r m ü le e d ilir se , m illiy e t ç iliğ in sü r e k liliğ i v e y e n ile n işi m o d e r n liğ in t ü m d e n m o d e r n o lm a d ı ğ ı n ı , d a h a sı t e o lo jin in g ö lg e sin d e k a ld ığ ın ı v e k e n d isin in y e n in in b ü t ü n ila n la r ın a r a ğ m e n - h â lâ g e le n e ğ e sa p la n ıp k a ld ığ ın ı gö st e r ir . K e n d i ilk e si o la n , t o p lu m sa l ilişk ile r in ö z - b iç im le n d ir ilm e si g e r ç e k le şm e d iğ i sü r e c e , m o d e r n lik k e n d i k e n d isin d e n d o la y ı b a şa r ısız lığ a u ğr a y a c a k t ır . Ç ev iri M u h arrem A çık göz Kaynaklar A d o rn o , T h e o d o r W . (1 9 7 3 ). S t u d ie n z u m a u t o r it ä r e n C h a r a k t e r , F ra n k fu rt a m M a in . A d o rn o , T h e o d o r W . (1 9 9 9 ). „G e ç m iş in iş le n m e s i N e D e m e k tir? “ , çev. T a rh a n O n ur, D e ft e r , K ış 1 9 9 9, Y ıl 12, S a yı 3 8 , s. 1 2 1 -1 3 7 . A n d e rs o n , B e n e d ic t ( 1 9 9 3 ) . H a y a li C e m a a tle r , çev. İs k e n d e r S a v a ş ır, İs ta n b u l. B e ck, U lric h (1 9 9 9 ). S iy a s a ll ığ ın İc a d ı, çev, N ih a t Ü ln e r, İs ta n b u l. B u b ik , R o la n d (1 9 9 5 ). W ir ‘8 9 e r. W e r w ir s in d u n d w a s w ir w o lle n , F ra n k fu rt/M - B e rlin . D e m iro v ic , A le x (1 9 9 5 ). „W a h rh e its p o litik . Zum P ro b le m der G e s c h ic h te der P h ilo s o p h ie “ , in: S ig rid W e ig e l (H g .): F la s c h e n p o s t u n d P o s tk a r t e , K ö ln . D e rrid a , J a c q u e s (2 0 0 1 ). M a r x ’m H a y a le t le r i, çev. A lp T ü m e rk in , İs ta n b u l. G e lln e r, E rn e s t (1 9 9 2 ). U lu s la r v e U lu s ç u lu k , çev. B ü ş ra E rs a n lı v e G . G ö k s u Ö z d o ğ a n , İs ta n b u l. G r u p p e n e x p e r im e n t (1 9 5 5 ). E in S tu d ie n b e ric h t, b e a rb e ite t v o n F rie d ric h P o llo c k , F ra n k fu rt a m M ain. H a b e rm a s , J ü rg e n (1 9 8 7 ). E in e A r t S c h a d e n s a b w ic k lu n g , F ra n k fu rt a m M a in . H a b e rm a s , J ü rg e n (1 9 9 2 ). „S ta a ts b ü rg e rs c h a ft u n d n a tio n a le Id e n titä t“, in: H a b e rm a s : F a k t iz it ä t u n d G e lt u n g , F ra n k fu rt a m M a in . H o rk h e im e r, M a x (1 9 8 5 a ). „In v a ria n z un d D y n a m ik in d e r L e h re v o n d e r G e s e lls c h a ft“ , in: H o rk h e im e r: G e s a m m e lt e S c h r ift e n , B d . 8 , F ra n k fu rt a m M a in . H o rk h e im e r, M ax (1 9 8 5 b ). „A n s p ra c h e an das Hohe H a u s “ , in: H o rk h e im e r: G e s a m m e lt e S c h r ift e n , B d . 8 , F ra n k fu rt a m M a in . H o rk h e im e r, M ax (1 9 8 5 c ). „D ie A k tu a litä t S c h o p e n h a u e rs “ , in: H o rk h e im e r: G e s a m m e lt e S c h r ift e n , B d . 7, F ra n k fu rt a m M a in . H o rk h e im e r, M a x (1 9 8 6 ). A k ı l T u tu lm a s ı, çev. O rh a n K o ç a k , İs ta n b u l. H o rk h e im e r, M a x (1 9 8 8 a ). „S p ä n e “ , in: H o rk h e im e r: G e s a m m e lt e S c h r if t e n , B d . 14, F ra n k fu rt a m M a in . H o rk h e im e r, M a x (1 9 8 8 b ). „N a c h g e la s s e n e N o tiz e n “ , in: H o rk h e im e r: G e s a m m e lt e 91 eleştirel teori ve milliyetçilik • demirovic S c h r if t e n , B d . 1 4 , F ra n k fu rt a m M ain. H o rk h e im e r, M a x (1 9 8 6 ). A k ı l T u tu lm a s ı, çev. O rh a n K o ç a k , İs ta n b u l. H o rk h e im e r, M a x /T h e o d o r W . A d o rn o (1 9 9 5 /9 6 ). A y d ı n la n m a n ı n D iy a le k t iğ i ı - ı ı , çev. O ğ u z Ö z ü g ü l, İs ta n b u l. P o rte r, M ic h a e l E. (1 9 9 3 ). N a t io n a le W e t t b e w e r b s v o r t e ile , W ie n . W e h lin g , P e te r (1 9 9 2 ). D ie M o d e r n e a ls S o z ia lm y t h o s , F ra n k fu rt - N e w Y o rk. 92