XIX. YÜZYILIN SONLARINDA KIRŞEHİR SANCAĞI'NIN DEMOGRAFİK YAPISI

GAZ ÜN VERS TES KIR EH R E T M FAKÜLTES Cilt 7, Sayı 1, (2006), 21-33 21 XIX. YÜZYILIN SONLARINDA KIR EH R SANCA I’NIN DEMOGRAF K YAPISI Nejla GÜNAY Gazi Üniversitesi, Ankara/TÜRK YE Geli Tarihi: 28.11.2005 Yayına Kabul Tarihi: 02.03.2006 ÖZET Bu makalede günümüzde vilayet olan Kır ehir’in Osmanlı Devleti dönemindeki konumu üzerinde durulmu tur. Çalı mada Kır ehir’in XIX. Yüzyıl sonlarındaki idari durumu belirtilerek demografik yapısı çe itli kaynaklara dayanılarak ortaya konmu tur. Anahtar Kelimeler: Kır ehir, Kır ehir nüfusu, Osmanlı dönemi Kır ehir. DEMOGRAPHIC SITUATION OF KIR EH R AT THE END OF XIX CENTURY ABSTRACT In this study it was studied that administrative of Kır ehir in the period of the Ottoman Empire.It was investigated that administrative of Kır ehir in the XIX. Century also population of Kır ehir. Key Words: Kır ehir, The population of Kır ehir, Kır ehir in the Ottoman period. XIX. Yüzyılın Sonlarında Kır ehir Sanca ı’nın Demografik ... / N. Günay 22 1. XIX. YÜZYILIN SONLARINDA KIR EH R SANCA I’NIN DEMOGRAF K YAPISI Karaman sanca ın eyaletine ba ta ba landı. Kır ehir 1584’te olmak üzere Hacıbekta , Süleymanlı, Konur, Günyüzü, Kır ehir Anadolu Selçuklu Devleti döneminde önemli bir idarî merkez iken Osmanlı idaresinin ilk yıllarında 1485’te Kır ehir vilayeti adı altında Rum eyaletine ba lı bulunuyordu. 1526’da Kır ehir, Rum eyaletinin sancakları arasında yer alan Bozok’a ba lı bir kaza durumundaydı. Muhtemelen bu yıllarda Bozok sanca ı Dinek, Keskin ve Çiçekda ı adlarıyla bilinen sekiz nahiyesi vardı. 1647’de sanca ın Kır ehir merkez kazasından ba ka Dinekkeskin, Süleymanlı, Yüzdeciyan ile birlikte Hacıbekta ve Konur kazaları mevcuttu. Buradaki Dinekkeskin kazası, daha önce zikredilen Dinek ve Keskin nahiyesinin birle mesiyle te kil edilmi ti. Kır ehir merkezi Kır ehir’di. Aynı tarihte kazada 1867 Vilayet vergi mükellefi ve vergiden muaf olan Nizamnamesi’nden sonra sancak haline erkek nüfusu toplam 9222 ki i idi. Köylerin getirildi. Sancak sayısı ise 10’du. Buna kar ılık konar ba landı. 1877’de göçerler tarafından te kil edilen 115 adet Kır ehir ile birlikte Avanos, Keskin ve cemaat ve 27 adet bölük grubu vardı. Mecidiye (Çiçekda ı) adlı dört kazası vardı. Bunun yanında pek ço u konar–göçerler 1892 yılında Kır ehir sanca ı bu dört tarafından kullanılan ve sonradan onların kazadan yerle tikleri yerler haline gelecek olan Vilayetine sanca ın Hacıbekta Merkez ve Mucur 2 nahiyelerine sahipti . kı lak sayısı 64 konar–göçerlerin ziraat yaptı ı mezra sayısı 714’tür1. ba ka Ankara Kır ehir ve çevresi, Türkler’in Anadolu’ya geldi i erken dönemlerden Kır ehir’in idari bakımdan bir sancak itibaren yo un bir Türk iskanına sahne haline gelmesi 1554 yılında oldu. Bu tarihte oldu. Bozok Kır ehir nüfusuna dair kesin bir bilgi mevcut müstakil bir sancak haline getirilerek de ildir. Hacı Bekta Veli Velayetnamesi, sanca ından ayrılan Ancak ehrin bu dönemlerdeki XIII.Yüzyılın ortalarından sonra Kır ehir 1 lhan AH N, “Kır ehir”, D A, C-25, s. 484.; Konu ile ilgili olarak Kır ehir’deki yer isimleri ile a iret isimleri arasındaki ili ki ve bölgedeki toplam 63 a iretin tesbiti ile ilgili olarak Bkz. Ahmet GÜNDÜZ, Türkmen Yurdu Kır ehir, Kır ehir, 2003 (Basılmamı Çalı ma).; Kır ehir’de bulunan a iretler ile ilgili olarak ayrıca Bkz. Ahmet GÜN EN, Anadolu’nun Türkle mesi sürecinde Türk Soy, Boy, Oymak ve cemaatleri ile Kır ehir, stanbul 1997. (Burada 52 boy ve a iret tesbit edilebilmi tir.) emiri Cacao lu Nurettin döneminde ehirde 18.000 hane halkının oldu u belirtir. Bu 2 AH N, a.g.m., s.484. Ayrıca bkz. Yusuf Turan GÜNAYDIN, “1311 (1893) Ankara Vilayet Salnamesinde Kır ehir Sanca ı”, 1. Kır ehir Kültür Ara tırmaları Bilgi öleni, Kır ehir 2004, s.218. GAZ ÜN VERS TES KIR EH R E 23 T M FAKÜLTES Cilt 7, Sayı 1, (2006) rakam dönem için abartılı olsa da ehirde 486’sı Rum, 279 Ermeni olmak üzere önemli oranda nüfus oldu una i aret eder. toplam 75.416 ki i oldu u ifade edilmi ti4. Osmanlı 1485’te idaresinin ilk yıllarında, ehrin 1000 civarında tamamı Tablo 1. ngiliz Verilerine Göre 1882’de Kır ehir’de (Keskin ve Mecidiye dahil) Nüfusun Dinî Gruplara Göre Da ılımı. Türkler’den olu an nüfusu vardı1. Bu sayı Gruplar Erkek 1544’de Müslüman 74.651 Rum 486 Ermeni 279 Toplam 75.416 yakla ık 5000’e yükselmi ti. Toplam nüfusun 550 haneye yakınını konar–göçer Yüzdepare ve Hoca Yörükleri ile Esbke an (Atçeken) oymakları te kil etmekteydi. Nüfusun 250’ye yakın hanesi Bu durumda daha sa lıklı sonuç elde ise muhtemelen Dulkadirli ümerasından Osman Mirza’ya mensuptu. Bu durum edebilmek nüfus artı ında daha ziyade dı ardan ehre yıllarda yapılmı olan Osmanlı kayıtları ile gelip yerle melerin önemli rol oynadı ının kar ıla tırmamız i areti XVIII. Devleti’nde ilk nüfus sayımı 18315 yılında hakkında yapılmı sa da bu sayımda yalnızca erkek olmalıdır. Yüzyıllardaki XVII. nüfus ve durumu için ngiliz verilerini gereklidir. aynı Osmanlı ehrin nüfus sayıldı ından dolayı bundan daha 1834’te 4000 civarında nüfusu vardı. gerçekçi ve daha sa lıklı olan sayım 1881– 1840’daki nüfus ise 5000’e yakla mı tı. 82’de Bunun XVI yüzyıl sonlarındaki durumla Sadrazam paralellik göstermesi aradan geçen 250 Abdülhamid’e sunulanıdır. Bu sayımda yıllık zaman dilimi hesaba katıldı ında Osmanlı halkı Ermeni, Rum, Yahudi, Türk durgun bir süreci i aret eder. XIX.yüzyıl v.s. eklinde ayrı ayrı sayılmı tır. Ayrıca, sonlarında vilayetler, kazalar hatta nahiyelerdeki nüfus herhangi bir bilgi bulunmayan ise ehrin nüfusu 8500’e yapılan Cevat ve sonuçları Pa a 1893’te tarafından II. ayrı ayrı gösterilmi tir.6 ula mı tı3. sonlarındaki Kemal Karpat7 tarafından yayınlanan nüfusunu farklı kaynaklardan tesbit etmek söz konusu nüfus cetvelinde Kır ehir ehrin mümkündür. XIX.yüzyıl ngilizler’in Anadolu genel konsolosu C.W.Wilson’un 8 Mart 1882’de gönderdi i raporda; Ankara Vilayetinin Kır ehir Sanca ı (Keskin ve Mecidiye dahil) erkek nüfusunun 74651’i Müslüman, 3 AH N, a.g.m., s.483. 4 Bilal M R, British Documents on Ottoman Armenians, Volume II, Ankara 1989, S.419 5 Enver Ziya KARAL, Osmanlı mparatorlu u’nda lk Nüfus Sayımı 1831, Ankara 1943. 6 Nejat GÖYÜNÇ. Türkler ve Ermeniler, Ankara 2005, s. 63. 7 KARPAT, “Ottoman Population Records And The Census of 1881/82 – 1893” IJMES, S.9 (1978), s.261. XIX. Yüzyılın Sonlarında Kır ehir Sanca ı’nın Demografik ... / N. Günay 24 Sanca ı’nın nüfusu hakkındaki bilgiler u ekildedir; Tablo 2. 1881–1882’de Osmanlı Devleti Tarafından Yapılan Nüfus Sayımına Göre Kır ehir’in Nüfus Yapısı. Müslümanlar Rumlar Ermeniler Toplam Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kır ehir (Merkez kaza) 25.002 27.907 15 23 318 390 53.655 Keskin 19.405 20014 302 410 161 161 40.453 Çiçekda ı (Mecidiye) 5055 5745 - - - - 10.800 Avanos 8357 9613 - - 241 151 18.362 Toplam 57.819 63.279 317 433 720 702 123.270 farkın sebebinin Hemen hemen aynı yıl yapılan ngiliz bin ki ilik bir bu ve Osmanlı kayıtları arasında yakla ık olabilece i dü ünülürse ngiliz verilerinin olarak 23 bin ki ilik bir fark vardır. Bu gerçe e yakın oldu u kabul edilebilir. farkın ngiliz kayıtlarının 18.362 ki ilik bir nüfusa sahip olan Avanos kazasını dahil etmemesinden kaynaklandı ı dü ünülebilir. Bunun yanı sıra ngiliz kayıtlarında sadece erkek nüfus ele alındı ı için toplam nüfus tahmin edilen rakamdır. Bu da ngiliz ve Osmanlı kayıtlarının tam olarak örtü memesine sebep olabilir. Yakla ık 7 1889–1890 yıllarına ait olan Ankara Vilayet Salnamesinde nüfusa ili kin olarak ayrıntılı bilgiler vardır. Buna göre Kır ehir’de 126.971 Müslüman, 1578 gayri müslim olmak üzere 128.549 ki ilik bir nüfus vardır. Bunun dinî ayrıntıları ekildedir: u GAZ ÜN VERS TES KIR EH R E T M FAKÜLTES Cilt 7, Sayı 1, (2006) 25 Tablo 3. 1889–1890 Tarihli Ankara Vilayeti Salnamesi’ne Göre Kır ehir ve Kazalarının Nüfusun Dînî Gruplara Göre Da ılımı Müslümanlar Gayr-ı Müslimler Toplam Erkek Kadın Erkek Kadın Kır ehir 27.897 25.976 285 187 54.3458 Keskin 19.663 19.181 591 515 39.9509 Mecidiye 5.886 5.093 - - 10.97910 Avanos 12.462 10.813 - - 23.72511 Toplam 65.908 61.063 876 702 128.549 (Çiçekda ı) 8 1889-1890 Tarihli Ankara Vilayeti Salnamesi, s.292. 1889-1890 Tarihli A.V.S., s.295. 10 1889-1890 Tarihli A.V.S., s.296 11 1889-1890 Tarihli A.V.S., s.297. 9 XIX. Yüzyılın Sonlarında Kır ehir Sanca ı’nın Demografik ... / N. Günay 26 1882 – 1890 yılları arasında Kır ehir dü tü ü yani % 27 azaldı ı anla ılmaktadır. Sanca ının toplam nüfusun 5279 ki i artı ı 1889–1890 tarihli salnamede etnik yapıya görülür ki bu da % 4’lük bir artı tır. Ancak, ili kin ayrıntı verilmedi i için bunun ne burada daha önceki sayımda toplam 2172 kadarının Ermeni ya da Rum oldu unu ki i olan gayr-ı müslim nüfusun 1578’e tespit etme imkanına sahip de iliz. 1893 yılına ait nüfus sayımları da u ekildedir; Tablo 4. 1893 Tarihli Ankara Vilayeti Salnamesi’ne Göre Kır ehir ve Kazalarının Nüfusunun Dînî ve Etnik Gruplara Göre Da ılımı Müslümanlar Ermeniler Rumlar Protestanlar Toplam Erkek Kır ehir Ahi Nahiyesi Keskin (Merkez) 4328 Kadın 4083 Erkek Kadın 238 140 Erkek Kadın Erkek Kadın 52.50712 22.406 21.218 - - 47 47 612 618 289 283 396 400 36 30 26.18113 Keskin (Köyleri) Mecidiye (Merkez) 11.200 12.325 - - 226 197 4 4 14.44714 Mecidiye (Köyleri) Avanos (Merkez) 7.278 6.738 - - 1781 1940 - 20.54815 Avanos (Köyleri) Toplam 12 8.859 7968 - - 56.690 55.087 523 427 1893 Tarihli A.V.S., s.293. A.V.S., s.295 - 296 14 A.V.S., s. 297. 15 A.V.S., s. 298. 13 443 447 36 30 113.683 GAZ ÜN VERS TES KIR EH R E 1890–1893 yılları arasındaki Kır ehir Sanca ı’nın nüfusun 14.866 ki i azaldı ı Tablo 5. Vital Cuinet’e Göre 1890’lı Yıllarda Kır ehir’in Nüfusu. görülmektedir ki bu da yakla ık % 10’luk bir orandır. Müslüman nüfus yakla ık olarak % 15 oranında azalırken gayr-ı müslim nüfus % 2 nispetinde artmı tır. Elimizdeki belgelerde 1890–1893 arasında Kır ehir de nüfusun bu denli azalmasına sebep olabilecek bir salgın hastalık, deprem, ya da ba ka bir do al afet kaydı yoktur. Bu durum nüfusun dı arıya yapılan göçler nedeni ile azaldı ı 27 T M FAKÜLTES Cilt 7, Sayı 1, (2006) izlenimini vermektedir. Zira yine Ankara vilayeti Müslümanlar 116.999 Gregoryen Ermeniler 346 Ortodoks Rumlar 1.794 Toplam 119.139 Burada Müslüman ve Ermeni nüfus açısından Osmanlı kayıtları ile çok büyük bir fark gözlenmemekle beraber bilhassa Ortodoks Rumlar’ın Osmanlı kayıtlarından iki kat daha fazla oldu u görülmektedir ki bu sayı biraz abartılıdır. dahilinde bulunan Yozgat Sanca ı’nda aynı Bu dönemde Kıptîler’in de ehrin etnik yıllarda büyük bir nüfus artı ı oldu u gözlemlenmektedir16. Öte yandan ilk defa Protestan nüfusun kayıtlarda yer aldı ı görülmektedir ki faaliyetlerinin bir bu da sonucu misyonerlik olmalıdır. Misyonerlerin daha çok Ermenileri hedef kitle olarak belirlemelerinden dolayı Ermenilerden bir kısmının bu mezhebi ve dinî yapısında yer alması yeni bir hadisedir. Bir önceki sayıma göre ehrin nüfusundaki artı ı da dikkate alacak olursak ehrin etnik ve dînî yapısının dı ardan alınan göçten dolayı çe itlilik göstermeye ba ladı ı dü ünülebilir. 18 Amerikan , ngiliz misyonerlerinin kabul etti i ihtimali kuvvetlidir. Bu ve arada Alman Kır ehir’deki çalı malarının sonuç verdi i Protestanlar’ın Kır ehir Sanca ı’nın 1890’lı yıllara ait nüfusu Vital Cuinet tarafından, etnik ve dînî yapı göz önüne alınarak u sayısının neredeyse iki kat artmasından dolayı anla ılmaktadır19. ekilde 17 belirlenmi tir : 18 16 Taha Niyazi KARACA, Ermeni Sorununun Geli im Sürecinde Yozgat’ta Türk-Ermeni li kileri, Ankara 2005, s.21-22. 17 Ahmet KOLBA I, Merzifon, Yozgat ve Kayseri Ermeni Olayları, Kayseri 2005, S.105. Osmanlı-Amerikan ili kileri ve Amerikan misyonerlerinin Osmanlı Devleti’ndeki faaliyetleri için Bkz. Yavuz GÜLER, “Osmanlı Devleti Dönemi Türk-Amerikan li kileri (1795-1914)”, Kır ehir E itim Fak. Der., Haziran 2005, Kır ehir, s.227-240. 19 Bu konu ile ilgili olarak bkz. Uygur KOCABA O LU, Anadolu’daki Amerika, Ankara 2000, amil Mutlu, Osmanlı Devleti’nde Misyoner okulları, stanbul 2005 XIX. Yüzyılın Sonlarında Kır ehir Sanca ı’nın Demografik ... / N. Günay 28 1899 yılında yine Ankara vilayeti Salnamesi’ne göre nüfus ve dinî da ılım u ekildedir: Tablo 6. 1899 Tarihli Ankara Vilayeti Salnamesi’ne göre Kır ehir ve Kazalarının Nüfusunun Dinî ve Etnik Gruplara Göre Da ılımı Müslümanlar Erkek Ermeniler Kadın Erkek Rumlar Kadın Erkek Protestanlar Kadın Kır ehir 4328 4083 238 140 - - Ahi Nahiyesi- ç 22.406 21.218 - - 47 47 Keskin Merkez 1060 1045 285 299 530 285 Erkek - Kıptiler Kadın - Erkek - Toplam Kadın 52.50720 51 64 - 41.40021 Keskin (Köyleri) 18.489 19.292 - - Mecidiye (Merkez) 235 282 4 3 1798722 Mecidiye (Köyleri) 8926 8497 - - Avanos (Merkez) 2226 1916 7 - Avanos (Köyleri) 9603 8559 - - Toplam 67.273 64.892 527 442 20 20 2230423 20 1899 Tarihli A.V.S., s.239. 1899 Tarihli A.V.S., s.244 22 1899 Tarihli A.V.S., s.250 - 251 23 1899 Tarihli A.V.S., s.247 – 248. 21 577 332 51 64 20 20 134.198 GAZ ÜN VERS TES KIR EH R E 29 T M FAKÜLTES Cilt 7, Sayı 1, (2006) Tablo 7. 1902 Tarihli Ankara Vilayet Salnamesi’ne Göre Kır ehir ve Kazalarının Nüfusunun Dînî Gruplara Göre Da ılımı Müslümanlar Kır ehir Keskin Ermeniler Rumlar Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın 28.470 27.133 406 229 141 711 730 286 299 535 Protestanlar Kıptiler Erkek Kadın Erkek Kadın 119 - - - - 499 51 64 - - (Merkez) Keskin Toplam 56.49824 38.82525 17.750 17.900 - - - - - - - - 235 282 4 3 - - - - 20 20 (Köyleri) Mecidiye (Merkez) Mecidiye 17.98726 8926 8497 - - - - - - - - 2.240 1932 - - - - - - - - (Köyleri) Avanos (Merkez) Avanos 22.30727 9.370 8666 - - - - - - - - 67.702 65.140 696 531 676 618 51 64 20 20 (Köyleri) Toplam 24 1902 Tarihli A.V.S., s.233. 1902 Tarihli A.V.S., s.238. 26 1902 Tarihli A.V.S., s.241. 27 1902 Tarihli A.V.S., s.241. 25 135.518 XIX. Yüzyılın Sonlarında Kır ehir Sanca ı’nın Demografik ... / N. Günay 30 1899 yılından sonra Kır ehir’de gayr-i Bu tespite göre 1885 yılında 54.305 müslim nüfusun önemli miktarda arttı ı olan görülmektedir. yükselmi tir. Bu durumda yapılmı Nitekim 1902 yılında nüfus 1914 yılında 73.788’e ehrin genel olan sayımda Ermeniler 969 nüfusu % 36 civarında bir artı göstermi tir. ki iden 1227’ye yükselmi lerdir ki burada Gayr-i müslim nüfusun dikkat çeken bir % 26’lık bir artı söz konusudur. Aynı ekilde Rum nüfusunda 909 ki iden 1294’e ekilde arttı ı Müslümanların görülmektedir. toplam nüfus oranları yükselerek % 42 arttı ı tespit edilmektedir. 1885’te %98.6 iken 1914 yılında %97’ye Gayr-i dü mü tür. müslim nüfusun artmasında Ortodoks Rumlar’ın oranı Kır ehir’in sakin ve huzurlu ortamı etkili %0.06’dan %0.5’e yükselmi tir. Gregoryan olmu tur. Öte yandan Anadolu’nun dört bir Ermeniler ise 1885 yılında %1-3 iken yanında Ermeni isyanları var iken Kır ehir %2.3’e yükselmi tir. Bu nüfus da ılımında halkı ile burada ya ayan Ermeniler arasında Müslümanların azaldı ı, gayr-i müslimlerin ciddi bir problem ortaya çıkmamı tır. Bu 3 arttı ı görülmektedir. Özellikle Gregoryan yıllık süre içerisinde Protestan nüfusta bir Ermeniler’in daha fazla arttıkları tespit de i iklik yoktur. edilmektedir. 1885–1914 yılları arasında Osmanlı Amerika Birle ik Devletleri Dı i leri ehirlerindeki nüfusu ele alan ve özellikle Bakanlı ı tarafından 1918 yılında David Osmanlı ar ivlerinden Stanford Show yararlanılarak tarafından yapılan çalı mada Kır ehir’in etnik ve dînî yapısı u ekildedir28: Tablo 8. Stanford Shaw’a Göre Kır ehir’in Nüfusunun Dînî ve Etnik Da ılımı Müslümanlar 1885 53559 Ortodoks Gregoryen Rumlar Ermeniler 1914 1885 1914 1885 1914 71647 38 412 708 1729 Magie’ye hazırlatılan rapora göre29 aynı yıl Kır ehir’in nüfus yapısı öyledir: Tablo 9. David Magie Tarafından 1918 Yılında Hazırlanan Rapora Göre Kır ehir’in Nüfus Yapısı Müslümanlar Ermeniler 168.000 4000 Di er Hristiyanlar 3800 Toplam 175.800 28 Stanford J. SHaw, “Ottoman Population Movements During The Last Years of The Empire 1885 – 1914 Some Preliminary Remarks”, Osmanlı Ara tırmaları I, The Journal of the Ottoman Studies, stanbul 1980, s.201. 29 Aynı zamanda Osmanlı Devleti’nin genel ve di er bölgelerindeki ayrıntılı nüfus için Bkz. Komisyon Ermeniler Sürgün ve Göç, T.T.K. Yay., Ankara 2004, s.33 GAZ ÜN VERS TES KIR EH R E 31 T M FAKÜLTES Cilt 7, Sayı 1, (2006) Tablo 10. 1923 Yılında Dr. brahim smail Tarafından Yapılan Çalı maya Göre Kır ehir’in Nüfus Yapısı lçeler Müslüman Erkek Kır ehir Ermeni Kadın Di er Milletler Toplam Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın 314.265 35491 467 359 55 55 31787 35905 Mucur 7001 7697 - - - - 7001 7697 Mecidiye 10.308 10958 5 4 - - 10313 10962 Avanos 12.473 12675 - - - - 12473 12675 Genel Toplam 61047 66821 472 363 55 55 61574 67239 (Merkez) (Çiçekda ı) l Geneli 128.813 Bu rakamlar daha önce bahsetti imiz Magie’nin çalı masını yaptı ı 1918 yılı Osmanlı, Fransız ve ngiliz kaynaklarından tehcirden çok memleketlerine daha fazladır. Magie’nın di er sonra tekrar Ermeniler’in döndükleri bir kaynaklara göre bir miktar daha fazla döneme rastlamaktadır. Kır ehir kuzey– gösterdi i do u–batı Müslüman nüfusa kar ılık istikametinde yol üzerinde Hıristiyan nüfusu çok abartılı olarak verdi i oldu undan memleketlerine gitmek üzere görülmektedir. Cumhuriyet’in burada Ermeni nüfus olabilece i akla gelse ilanından hemen sonra vazifeli olarak de di er Hıristiyanlar bölümünde kastedilen Kır ehir’de inceleme ve ara tırmalarda Rumlar’ın sayısı da abartılıdır. 1915 yılında bulunan Dr. yapılan nüfus Zira brahim yapısını u smail vilayetteki ekilde tespit etmektedir30: tehcir uygulamalarında Kır ehir’den 747 Ermeni sevk edilmi tir31. 1923 yılında Dr. brahim smail vilayette 835 Ermeni nüfus oldu unu ifade etmektedir. Bu geri dönü emrinden sonra 30 Sebahattin YA AR, Kır ehir ve Geycekli Niyazi SAPMAZ, Ankara, 2003, S.37’den naklen Dr. brahim SMA L 1341 (1925) Türkiye’nin Sıhhî çtimaî Co rafyası–Kır ehir Vilayeti–T.C. Sıhhiye ve Muavenet–i çtimaiye Vekaleti Ne riyatından, Ka ıtçılık ve Matbaacılık T.A. . stanbul 1341 (1925),s. .28. daha önce Kır ehir’de ya ayan Ermeniler’e 31 BOA. Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umum Müdürlü ü, , 2. b. 68/66, 8.Za.1333 (17 Eylül 1915) XIX. Yüzyılın Sonlarında Kır ehir Sanca ı’nın Demografik ... / N. Günay 32 tekrar döndükleri eklinde nüfusa yer verilmesidir. Keskin’de ya ayan de erlendirilebilir. 88 ki ilik farkın da Protestanların sayısı 1899 yılında yakla ık 2 Protestan kat artmı tır. Ermeniler’e uygulanmamasından Kır ehir’de 32 tehcir kararının dolayı onların zaten kaldıkları eklinde izah edilebilir. 1899 yılında Kır ehir nüfus yapısı içerisinde 40 ki ilik Kıpti nüfusu tespit edebildi imiz Sonuç olarak: Kır ehir XIX. yüzyılın di er Ermeni artan bir anla ılmaktadır. Müslüman nüfusta ciddi bir azalma söz husustur. Cumhuriyet’in ilk yıllarında Kır ehir’de sonlarında her geçen yıl nüfusu biraz daha ehirdir. Sadece 1893 yılında bir nüfusun varlı ını korudu u 2. KAYNAKLAR konusu olsa da daha sonraki yıllarda nüfusun önemli görülmektedir. miktarda Kır ehir’in arttı ı demografik yapısında göze çarpan en önemli unsur Müslüman nüfusun % 98,5 oran ile ço unlu u te kil etmesidir33. ehirde Müslümanların yanı sıra Rum ve Ermeni 1- Ar iv Belgeleri Ba bakanlık Osmanlı Nezareti, Ar ivi Dahiliye Emniyet-i Umum Müdürlü ü, 2. ube, 68/66, 8- Za.1333 (17 Eylül 1915). Ba bakanlık Osmanlı Ar ivi halk ta ya amaktadır. Rum ve Ermeni Nezareti, nüfusun 4.L.1333 (15 A ustos 1915). önemli bir kısmının Keskin kazasında ya adı ı tespit edilmektedir. Kır ehir merkezinde Ermeni nüfusun oranı %1.1 olmakla beraber bu oran Rumlar için ifre Dahiliye Kalemi, 55/20, 1889–90 Tarihli Ankara Vilayeti Salnamesi 1893 Tarihli Ankara Vilayeti Salnamesi %0.4 tür. Keskin kazasında Ermeniler 1899 Tarihli Ankara Vilayeti Salnamesi nüfusun %1.5’lik kısmını olu tururken 1902 Tarihli Ankara Vilayeti Salnamesi Rumlar %2.6’lık bir orana sahipti. 2- Telif ve Tetkik Eserler Bu çalı mada vardı ımız sonuçlardan biri de çalı malarının Kır ehir’de yo un misyonerlik olarak yapıldı ı yönündedir. Bunun en güzel kanıtı ilk kez 1893 yılında yapılan sayımlarda Protestan Güler, Y., “Osmanlı Devleti Dönemi TürkAmerikan li kileri (1795-1914)”, Kır ehir E itim Fak. Der., Haziran 2005, Kır ehir. Günaydın, Y. T., “1911 (1893) Ankara 32 BOA, Dahiliye Nezareti, ifre Kalemi, .nr. 55/20, 4.L.1333 (15 A ustos 1915) 33 Bu hesaplamalar gayr-i müslim nüfusun en kalabalık oldu u 1902 Tarihli Ankara Vilayeti Salnamesi’ne göre yapılmı tır. Vilayeti Sanca ı”, Salnamesi’nde 1. Kır ehir Kır ehir Kültür GAZ ÜN VERS TES KIR EH R E T M FAKÜLTES Cilt 7, Sayı 1, (2006) Ara tırmaları Bilgi öleni, Kır ehir, 2004. Gündüz, Sapmaz, Ankara, 2003. A. (2003). Türkmen Yurdu Kır ehir, Kır ehir (Basılmamı ). Gün en, A. (1997). Anadolu’nun Türkle mesi Sürecinde Türk Soy, Boy, Oymak ve Cemaatleri ile Kır ehir, stanbul. Göyünç, N. (2005). Türkler ve Ermeniler, Ankara. Karal, E. Z. (1943). mparatorlu u’nda Osmanlı lk Nüfus Sayımı 1831. Karpat, K. H., Records “Ottoman And 1881/82–1893” The Population Census IJMES, of (1978) Komisyon, 2004, Ermeniler Sürgün ve Göç, T.T.K. Yay. Ankara. Mutlu, . (2005). Osmanlı Devletinde Misyoner Okulları, stanbul. Shaw, S. Ya ar, S., Kır ehir ve Geycekli Niyazi J., “Ottoman Population Movements During The Last Years of The Empire 1885 / 1914: Some Preliminary Remarks” Osmanlı Ara tırmaları I, The Journal of the Ottoman Studies, stanbul 1980. ahin, ., “Kır ehir”, D A, C.25, s.484. im ir, B. (1989). Britesh Documents On Ottoman Armenians, Volume:II, Ankara. 33