Alina Barczyk Katedra Historii Sztuki Uniwersytet Łódzki Architektura kościoła pobernardyńskiego w Świętej Annie koło Przyrowa. Kompozycja brył i struktura wnętrza Kościół w Świętej Annie stanowi przykład rozwoju ośrodka pielgrzymkowego o średniowiecznej proweniencji1. Architektura sanktuarium położonego na pograniczu Małopolski Wielkopolski wpisuje się w tendencje, które można dostrzec w obu regionach. Wpływ na wybór zastosowanych form – poza tradycją lokalną i odniesieniem do roli kultowej – miały nurty obecne w sztuce europejskiej, przede wszystkim w architekturze włoskiej2. Pomimo wysokiego poziomu artystycznego, świątynia była dotychczas rozpatrywana wyłącznie w kontekście układu przestrzennego łączącego longitudinalność z tendencją do centralizacji oraz zależności form od roli związanej z prezentacją rzeźby patronki3. Pominięte zostały zagadnienia dotyczące programu ideowego wnętrza – w tym roli światła w recepcji przestrzeni4. 1 APBK, S-przy-1, s. 175-176; Klasztory bernardyńskie 1985, s. 366-367; Confer: BARCZYK 2015, s. 104-105. 2 KMIECIK 1980, s. 46. 3 O kulcie i znaczeniu verae efigiei św. Anny Samotrzeciej pod Przyrowem: BARCZYK 2015, s. 103-107. 4 Kościół w Świętej Annie był dotąd dostrzegany przez nielicznych badaczy architektury. Jedyną próbę monograicznego ujęcia stanowiła niepublikowana praca Barbary Kmiecik. Przedmiotem analizy była geneza planu łączącego longitudinalność z tendencją do centralizacji (KMIECIK 1980). Na orientalne konotacje wschodniej partii kościoła klasztornego wskazywał Adam Miłobędzki, który podkreślał unikatowe rozwiązanie planu obiektu wykraczającego poza wiodące – określone mianem jałowych – nurty w architekturze małopolskiej. Badacz sugerował, że kościół w Świętej Annie był początkowo budowlą jednonawową, pozbawioną kaplic bocznych, które miały zostać dostawione w późniejszym okresie. Jak zostało już wielokrotnie dostrzeżone, takiej interpretacji przeczą zachowane dokumenty archiwalne (APBK, S-przy-1, s. 92; GRYGLEWSKI 2010, s. 74). Mylne uznanie architektury za kilkufazową nie wpływa jednak na przedstawioną w dziele analizę obecnego układu przestrzennego (MIŁOBĘDZKI 1980, s. 248). Wieloaspektowy charakter sanktuarium został najpełniej zaprezentowanych w tekstach Piotra Gryglewskiego, poświęconych kultowi cudownych wizerunków oraz centralizującej architekturze obiektu. Kościół został zestawiony m. in. z układem przestrzennym świątyni w Złoczewie (GRYGLEWSKI 2008; GRYGLEWSKI 2010). Równie istotny kontekst wyznacza sepulkralna rola kaplic transeptowych. Problematyka genezy i funkcjonowania nowożytnych mauzoleów szlacheckich od lat znajduje się w kręgu zainteresowań badaczy architektury. Odmiany typologiczne i zależność fundacji architektonicznych w postaci rodowych kaplic grobowych od ambicji opartych na próbie nawiązania do elit na przykładzie ziem łęczyckiej i sieradzkiej prezentuje rozprawa P. Gryglewskiego (GRYGLEWSKI 2002). Aktualność zachowuje również praca J. Łozińskiego, dotycząca mauzoleów kopułowych z lat 1590-1620, w których powstał kościół bernardynów w Świętej Annie (ŁOZIŃSKI 1973). Tematem licznych opracowań stały się także kościoły na planie krzyża, wznoszone około roku 1600, rozpatrywane w kontekście tradycji lokalnych oraz hipotetycznych źródeł inspiracji – zarówno kojarzonych z architekrurą włoską (KMIECIK 1980, s. 46), oddziaływaniem spuścizny Bizancjum (Confer: JURCZENKO 1995, s. 292; MIŁOBĘDZKI 1980, Alina Barczyk Budowę obecnej świątyni i sprowadzenie z Poznania bernardynów zainicjował w 1609 roku kasztelan sądecki i starosta olsztyński Joachim Ocieski5. Donacja została dokonana przy współudziale księcia Janusza Ostrogskiego, który przeznaczył na ten cel znaczną kwotę6. W pierwszym etapie powstawania świątyni wymurowano fundamenty oraz kaplicę północną, która w 1609 roku została już przesklepiona7. Kościół został konsekrowany przez biskupa krakowskiego Tomasza Oborskiego 27 sierpnia 1617 roku8. Struktura i geneza planu Longitudinalność rzutu kościoła w Świętej Annie od początku zestawiona była z jednoczesną tendencją do centralizacji. Można przypuszczać, że pierwotnie wschodnia partia budowli zamknięta była trelowo9, a chór bernardyński dostawiono do prezbiterium w trakcie przebudowy uwarunkowanej względami funkcjonalnymi. Świątynię wzniesiono na planie krzyża łacińskiego z prezbiterium szerokości nawy, poprzedzonym przestrzenią centralną i zamkniętymi półkoliście kaplicami transeptowymi. Od strony zachodniej do jednonawowego korpusu dostawiono wieżę. Proporcje kompozycji zostały zmodyikowane w chwili wzniesienia półkolistego i nieznacznie węższego od prezbiterium chórku zakonnego, a następnie oktogonalnej kruchty, przez co silniej zaakcentowana została oś podłużna. Regularność układu10 zaburzyła również czworokątna kaplica Matki Bożej Pocieszenia (obecnie Serca Pana Jezusa), którą w 1770 roku wkomponowano w naroże chóru oraz kaplicy północnej11. Uzyskana w XVIII stuleciu dyspozycja rzutu pozostała niezmieniona do chwili obecnej. Wprowadzenie kaplic transeptowych i umieszczenie w jednej z nich słynącej łaskami igury uwarunkowały najprawdopodobniej potrzeba stałego kultu oraz ambicje fundatorów, którzy dążyli do prywatyzacji miejsca dewocji. Tym ważniejszy wydaje się więc fakt pochówków dokonywanych w kaplicy północnej12. Trelowe zamknięcie wschodniej partii budowli przywodzi na myśl dyspozycję rzutów pobliskich świątyń w Dąbrowie Zielonej oraz w Złoczewie, w którym w pełni zrealizowano koncepcję planu centralnego13. W tym okresie plany centralne były rzadko stosowane – zjawiskiem marginalnym pozostawała również między s. 248), jak i z postgotykiem (BLASCHKE 2010, s. 31-33). Wpływ tradycji architektonicznej na kształtowanie się wzorców nowożytnych obiektów sakralnych zarysowano w pracy: GRYGLEWSKI 2012; oraz w artykułach: OSTROWSKI 1996, s. 154-162; CZYŻEWSKI/WALCZAK 1999, s. 32-33. 5 APBK, M-26, s. 33; APBK, M-25, s. 118. 6 APBK, S-przy-1, s.102-103. 7 GRYGLEWSKI 2010, s. 73. 8 APBK, M-26, s. 34; APBK, S-przy-1, s. 96. W tym samym roku wydane zostały dokumenty mające świadczyć o autentyczności relikwii świętych oraz fragmentu Krzyża Świętego: APBK, S-przy-2, s. 28. 9 Obecny plan także można określić mianem trelowego, lecz jego charakter czytelny jest niemal wyłącznie w bryle obiektu. 10 Rzut uwidacznia zachwianie osiowości poprzez przybudówkę mieszczącą schody oraz pomieszczenie gospodarcze w południowej partii przyziemia, lecz części te – przez wzgląd na usytuowanie zabudowań klasztornych – nie niwelują regularności planu. 11 APBK, S-przy-2, s. 106; STEFANIAK 2010, s. 24. 12 Przekazy dotyczące sepulkralnej funkcji kaplicy św. Anny zawiera między innymi: APBK, S-przy-2, s. 144, 150-153, 280-287. 13 MIŁOBĘDZKI 1980, s. 167-169; GRYGLEWSKI 2010, s. 78; APBK, W-71, s. 24. Funkcje sepulkralne w połączeniu z ekspozycją cudownego wizerunku zyskały wymiar symboliczny jako ideowe nawiązanie do tradycji wywodzącej się od grobowca Matki Boskiej w Jerozolimie (confer: KMIECIK 1980, s. 25). 80 Architektura kościoła pobernardyńskiego w Świętej Annie koło Przyrowa. Kompozycja... Il.1. Święta Anna. Rzut kościoła, oprac. autor na podstawie.: (WOJTAS 2009) innymi forma rotundy, którą wprowadzono w latach 1639-1641 w świątyni bernardyńskiej w Stoczku Warmińskim14. Ideą łączącą pozornie niezależne donacje była kultowa rola obiektów, stanowiąca także jeden z czynników, które mogły zadecydować o wyborze zgromadzenia zakonnego15. Włoska proweniencja planu świątyni znajduje ponadto wyjaśnienie w faktach biograicznych dotyczących donatora. Podczas podróży do Italii Ocieski odwiedził między innymi Rzym i Padwę, co mogło wpłynąć na chęć nawiązania do dyspozycji kościoła św. Antoniego na rodzimym gruncie16. W Świętej Annie widoczna pozostaje zależność od tradycji wywodzącej się ze średniowiecznych układów z kaplicami transeptowymi in modum crucis oraz rzutów trelowych, które na terenie Polski reprezentowała katedra płocka17. Obecność tendencji centralizujących w pobliskich świątyniach w Dąbrowie Zielonej oraz w Złoczewie wskazuje na zakorzenienie omawianej budowli w kontekście historycznego rozwoju budownictwa lokalnego, jednocześnie niepozbawionego wpływów zachodnioeuropejskich18.Wybór kompilacji formy longitudinalnej z tetrakonchosem uwarunkowany był najprawdopodobniej względami funkcjonalnymi, które wykluczały posłużenie się wyłącznie planem centralnym. Czynnikiem determinującym ostateczny kształt 14 ŁOZIŃSKI 1973, s. 107. 15 O funkcjonowaniu zakonu i jego związku z sanktuariami: Klasztory bernardyńskie 1985, s. 259, 620-621. 16 O wspólnych cechach świątyń w Świętej Annie oraz w Padwie: KMIECIK 1980, s. 35-36; ŻMUDZIŃSKI 2010, s. 39. 17 CHRZANOWSKI 1998a, s. 243-252. 18 Region, w którym znajdują się wymienione świątynie – położony na pograniczu Polski Środkowej i Wielkopolski – został określonych przez B. Kmiecik mianem „enklawy kościołów centralizujących z architektury włoskiej” (KMIECIK 1980, s. 46). 81 Alina Barczyk kościoła pozostał fakt kreowania przestrzeni wokół cudownego wizerunku, któremu podporządkowano układ całego sanktuarium19. Kompozycja brył i elewacji Silnie zautonomizowane części kościoła w Świętej Annie odznaczają się stosunkowo prostą formą architektoniczną. Zwartość brył przełamują jedynie oktogonalny tambur, rozbudowane zwieńczenia kopuł oraz sygnaturki. Il.2. Przekrój poprzeczny, oprac. autor na podstawie.: Kubiczne formy pozbawione (WOJTAS 2009) zostały artykulacji, a opracowanie murów sprowadzono jedynie do gzymsów i horyzontalnego pasa o przekroju półwałka. Brak uniikacji poszczególnych brył nadaje im większą czytelność, pozwalając na jednoznaczną identyikację przestrzeni przynależnej wieży, nawie, prezbiterium z wyraźnie wyodrębnionym chórem zakonnym, kaplicom oraz kopule poprzedzającej prezbiterium20. Odrębność zachowują również dobudowane w późniejszym okresie kruchta i kaplica Serca Pana Jezusa. Wielopłaszczyznowość elewacji dostępnych obserwatorowi od północy oraz od zachodu nadaje obiektowi wyraz malowniczości. Pierwotny odbiór kościoła widzianego przez wiernych – przechodzących przez bramę, która jest usytuowana na wprost wejścia do świątyni – zmieniła kruchta z 1762 roku. Ażurowa, dekoracyjna struktura dwukondygnacyjnego „babieńca”21 koresponduje ze skromnym opracowaniem gładkich murów, których optyczny ciężar równoważą otwory okienne, skarpy, jak i wspomniane wyżej zwieńczenia dachów. Bryła wykazuje wyraźną tendencję do centralizacji, czytelną zarówno we wnętrzu, jak i od zewnątrz – w sposób szczególny przy obserwacji od strony wschodniej22. Wybór form architektonicznych uwarunkowany był funkcją ideową i względami praktycznymi23. Obecny kształt kościoła stanowi syntezę kilku dążeń, a ich analiza pozwala na wyszczególnienie wiodących cech rozwiązania przestrzennego24. Układ podłużny jest sankcjonowany przez wymiary budowli o długości całkowitej sięgającej prawie 50 m oraz szerokości 11,5 m w korpusie i 31 m w przekroju poprzecznym, w miejscu największej rozpiętości – na wysoko19 GRYGLEWSKI 2012, s. 353. 20 Autonomicznym charakterem odznaczają się również dachy i kopuły wieńczące poszczególne jednostki przestrzenne. 21 APBK, S-przy-2, s. 102-103. 22 GRYGLEWSKI 2008, s. 341. 23 Dominującą funkcją kościoła od początku była rola nie tyle świątyni konwentualnej, co ośrodka kultu i miejsca ekspozycji słynącej łaskami igury św. Anny Samotrzeciej: GRYGLEWSKI 2012, s. 353. 24 Unikatowość obiektu podkreślali w swych badaniach miedzy innymi: MIŁOBĘDZKI 1980, s. 248; GRYGLEWSKI 2008, s. 341; KMIECIK 1980, s. 46. 82 Architektura kościoła pobernardyńskiego w Świętej Annie koło Przyrowa. Kompozycja... ści kaplic. Czytelna na rzucie longitudinalność jako cecha dominująca już przed dostawieniem kruchty została zestawiona z tendencją do centralizacji, którą wprowadzono za pośrednictwem trelowego ukształtowania partii wschodniej25. W efekcie kolejne części kościoła zostały rozmieszczone wzdłuż osi podłużnej, wobec której opozycje stanowią półkoliście zamknięte kaplice in modum crucis26. W bryle widzianej z dziedzińca odpustowego akcent wysokościowy stanowi wieża, której masywność przełamuje kruchta o ażurowej strukturze. Stosunkowo proste, pozbawione artykulacji formy architektoniczne dynamizują również dekoracyjne zwieńczenia hełmów wraz z latarniami i sygnaturką umieszczoną nad chórem. Widok świątyni od strony wschodniej tworzy sugestię planu centralnego, na który wskazuje Il. 3. Elewacja zachodnia, (fot. autor, 2014) układ trzech kopuł: środkowej – o przekroju oktogonalnym – i otaczających ją niższych przesklepień kaplic bocznych. Czwarty akcent stanowić może sygnaturka nad chórem. Kompozycja brył stwarza ponadto wrażenie występowania piątej kopuły, hipotetycznie przysłoniętej przez środkową dominantę27. W konsekwencji następuje optyczna niwelacja wieży28. Jakkolwiek nie w pełni rozstrzygalna jest kwestia percepcji form budowli w XVII wieku, należy założyć, że tetrakonchos mógł wywoływać skojarzenia z grobowcem Matki Boskiej w Jerozolimie29 oraz z centralizującymi świątyniami maryjnymi z terenu Włoch30. Wznoszenie budowli sakralnych na rzucie krzyża greckiego mogło być uzasadnione w przypadku sanktuariów, których rola sprowadzała się przede wszystkim do ekspozycji 25 Ibidem, s. 25-27; GRYGLEWSKI 2008, s. 341. 26 Studium na temat występowania na ziemiach polskich od XV do XVII wieku symetrycznych kaplic poprzedzających prezbiterium i tworzących sugestię transeptu zawiera opracowanie: CZYŻEWSKI/WALCZAK 1999, s. 25-37. Geneza wyszczególnionych w artykule typów kościołów jednonawowych, wznoszonych na planie trelowym, pozostaje niejednoznaczna ze względu na powszechność ich występowania. Można przyjąć, że duże znaczenie w popularyzacji rozwiązań in modum crucis posiadała lokalna tradycja budowlana, usankcjonowana regułami potrydenckimi. W kontekście planów krzyżowych należy również przywołać: CHRZANOWSKI 1998a, s. 243-252; GRZYBKOWSKI 1997, s. 7-27. 27 GRYGLEWSKI 2008, s. 341. 28 KMIECIK 1980, s. 25. 29 Ibidem, s. 27-28. 30 Do licznych obiektów sakralnych poświęconych Matce Boskiej, które wznoszono na rzutach centralnych, należały: Santa Maria della Croce w Cremie (RONHA 1824, s. 325-327), Santa Maria in Piazza w Busto Arizio (MAGINI 1997) oraz Santa Maria in Canepanowa w Pawii (KLEINBAUER 1971, s. 174). Odrębnym zagadnieniem, które może tu zostać wyłącznie zasygnalizowane, pozostaje wizualne podobieństwo przekryć dachowych w Świętej Annie do kopuł występujących m. in. w architekturze weneckiej. 83 Alina Barczyk świętego wizerunku31. Analogiczną koncepcję zastosowano w pobliskim Złoczewie32 oraz w Dąbrowie Zielonej33. Struktura i analiza wnętrza Równie interesującym zagadnieniem pozostaje sposób postrzegania przestrzeni wewnętrznej. Relatywny odbiór brył zależny jest od miejsca obserwacji i tym samym ulega zmianie wraz ze zbliżaniem się do głównego ołtarza. Wierni wchodzący do świątyni dostrzegają silnie zaakcentowaną w planie oś podłużną, a wrażenie jakie wywiera potęgowane jest przez konieczność przekraczania sfer przynależnych kolejno kruchcie i narteksowi. W środku efekt ten ulega niwelacji. Nawa zbliżona do sześcianu34 otwiera się arkadą na następne wnętrze, będące centralnym punktem kościoła. Widoczne na dalszym planie prezbiterium z teologicznego punktu widzenia pozostaje dominantą, Il.4. Kaplica północna. jednak altarocentryzm po części zniwelowa- Widok od strony zachodniej, (fot. autor, 2014) no za pośrednictwem oktogonalnej kopuły, która poprzedza chór. Ekspozycja przestrzeni pod ośmiopołaciowym sklepieniem została podkreślona przez układ okalających ją arkad o rozpiętości mniejszej od szerokości korpusu oraz od średnicy kaplic. Zastosowanie łuków o większej skali na osi wschodnio-zachodniej przyczyniło się do uczytelnienia podłużnego rzutu świątyni. Miejsce przecięcia osi longitudinalnej z poprzecznym układem kaplic zostało w konsekwencji równocześnie połączone z przylegającymi do niego częściami świątyni, jak i od nich wyraźnie odalienowane. Przeniesienie akcentu z chóru na przestrzeń centralną stanowi również efekt wprowadzenia w tamburze dużych okien. Dzięki nim wnętrze stanowi najjaśniejszy punkt kościoła, kontrastujący ze słabo doświetlonym prezbiterium35. Podwójne stopnie oraz metalowe kraty z drewnianymi zwieńczeniami przyczyniają się do wyraźnego wyodrębnienia z osi podłużnej kaplic transeptowych36. O ich znacze31 GRYGLEWSKI 2008, s. 344-346. 32 Ibidem, s. 344-346; Klasztory bernardyńskie 1985, s. 460-464. 33 CHRZANOWSKI 1998b, s. 58. 34 CZAPIŃSKI 1978, s. 5. 35 Pierwotnie – przed wzniesieniem drugiej kondygnacji zabudowań klasztornych – światło mogło być doprowadzane do wnętrza chóru z obu stron. Obecny wygląd wnętrza wyraźnie sugeruje zniekształcenie pierwotnej koncepcji. Nieuzasadnione byłoby bowiem wznoszenie ciemnego prezbiterium, w którym ołtarz staje się słabo widoczny. Tym samym można przypuszczać, że promienie słoneczne przedostawały się do chóru przez okno usytuowane pierwotnie na osi wejścia, a zlikwidowane w chwili rozbudowy partii wschodniej, w wyniku której utworzono przestrzeń dla zakonników objętych klauzurą. 36 WĄCHALSKA-KONIK 2003, s. 2-3. 84 Architektura kościoła pobernardyńskiego w Świętej Annie koło Przyrowa. Kompozycja... Il.5. Latarnia nad kaplicą południową, (fot. autor, 2015) niu świadczą widoczne dopiero we wnętrzach, bogato zdobione kopuły z latarniami, a w przypadku kaplicy północnej usytuowany na wprost wejścia ołtarz ze słynącą łaskami igurą. Miejsce przechowywania wizerunku pozostaje głównym punktem sanktuarium. Jego rangę może podkreślać akcentowanie przestrzeni środkowej, dzięki któremu kaplice transeptowe zostały niemal zrównane z prezbiterium. Opisane wrażenie staje się odczuwalne dopiero pod oktogonalną kopułą. Kulisowe traktowanie architektury prowadzi do jej teatralizacji, opartej na relatywnym przesłanianiu i uwidacznianiu kolejnych stref. Segmentyzacja przestrzeni stanowi w pewnym zakresie opozycję wobec dyspozycji widocznej na rzucie kościoła. Interpretacja układu centralnopodłużnego w oparciu o kult św. Anny Samotrzeciej pozostaje jedną z prób wyjaśnienia wprowadzonej formy architektonicznej. Zagadnienie światła Światło jest czynnikiem determinującym wybór rozwiązań konstrukcyjnych wraz z rozmieszczeniem otworów okiennych, pozwalającym na modelunek wnętrza oraz ekspozycję wybranych części budowli. Sposób rozpraszania promieni słonecznych w kościele w Świętej Annie tworzy sugestię reżyserii przestrzeni, która wpisuje się w konwencję barokową. We wnętrzu posłużono się dwoma rodzajami źródeł światła, bocznym i górnym. Droga pokonywana przez wiernych wchodzących do sanktuarium wiedzie w pierwszej kolejności przez pozbawioną okien kruchtę i niski przedsionek w przyziemiu wieży, w którym również panuje półmrok. Równomierne doświetlenie nawy zapewniają cztery rozgliione otwory okienne, usytuowane na znacznej wysokości37 i sięgające sklepienia. Jasne wnętrze korpusu kontrastuje z widocznym na osi, ciemnym prezbiterium. Wąska arkada prowadząca do partii centralnej sprawia, że kopuła staje się widoczna dopiero w miarę zbliżania się w kierunku chóru. W wysokim tamburze znajduje się osiem okien, spośród których dwa – usytuowane na osi wschodnio-zachodniej – charakteryzują się mniejszym rozmiarem. Pomimo braku latarni strefa podkopułowa pozostaje jasna. Jakkolwiek nie jest możliwe ustalenie intencji twórców, godnym uwagi efektem luministycznym pozostaje układ promieni słonecznych padających na obrazy znajdujące się w ołtarzach umiejscowionych po obu stronach łuku tęczowego. W zależności od pory dnia światło sączące się przez okna w tamburze pada na wizerunek po stronie północnej lub południowej. Rozwiązanie to – nawet jeśli nie było w pełni zamie37 W efekcie światło nie przedostaje się między innymi do narteksu. 85 Alina Barczyk Il. 6. Widok z nawy na przestrzeń centralną, (fot. autor, 2014) rzone – stwarza wrażenie celowej, świadomej reżyserii przestrzeni i wpływa na jej recepcję. Kolejne części łączące się arkadami ze strefą podkopułową zdają się być w mniejszym stopniu doświetlone. Czytelność kaplic osłabiają również kraty stające się przyczyną dodatkowego zacienienia. W skrytym w niemal zupełnym mroku prezbiterium znajduje się tylko jedno okno doprowadzające światło dzienne z zewnątrz, usytuowane w ścianie północnej. Otwory okienne widoczne po przeciwległej stronie prowadzą do pomieszczeń klasztornych, przez co zatraciły właściwą funkcję. Okna znajdujące się w chórku zakonnym zostały z kolei w pełni zasłonięte nastawą ołtarza z około 1740 roku38. Według pierwotnego zamysłu, przed wzniesieniem murowanych zabudowań klasztornych w obecnej postaci po stronie południowej, prezbiterium było najprawdopodobniej znacznie jaśniejsze. Na osi kościoła mogło znajdować się dodatkowe okno – niewykluczone, że ołtarz główny ustawiony był wówczas bezpośrednio pod łukiem tęczowym39. Wnętrza kaplic rozjaśniają boczne otwory okienne oraz latarnie o przekroju sześciokątnym, które wieńczą paraboliczne kopuły. Światło padające z góry podkreśla strefy przynależne czaszom oddzielonym od partii przyziemia za pośrednictwem wydatnych gzymsów. Dzięki rozproszeniu promieni sztukaterie zdobiące kaplicę św. Anny zyskały bogate walory światłocieniowe. Zwierciadlany ołtarz z cudownym wizerunkiem odbija promienie zarówno dzięki licznym złoceniom, jak i bezpośrednio przez tale szkła, które prowadzą do zwielokrotnienia efektów luministycznych40. Prawdopodobnie jeszcze około 1700 roku na osi wejścia do kaplicy północnej znajdował się okulus. 38 STEFANIAK 2010, s. 23. Właściwa ekspozycja ołtarza głównego – adekwatna do teologicznego wymiaru miejsca – możliwa jest obecnie jedynie za pośrednictwem sztucznego źródła światła. 39 Dzisiejsze prezbiterium pełniłoby w tym przypadku rolę chóru zakonnego. 40 Ołtarz wykonany w warsztacie Georgiusa Larasa w 1773 roku stanowi równie interesującą egzempliikację wykorzystania efektów luministycznych we wnętrzu sakralnym. Informację o fundacji obiektu podaje: APBK, S-przy-2, s. 158-159. 86 Architektura kościoła pobernardyńskiego w Świętej Annie koło Przyrowa. Kompozycja... Gradacja przestrzeni kościoła uzyskana została nie tylko poprzez kulisowe traktowanie konstrukcji murów, lecz i za sprawą różnicowania ilości i rodzaju światła doprowadzanego do wnętrza. Ciemną strefą pomieszczeń wejściowych poprzedzono jasną nawę, w której równomierny rozkład walorów światłocieniowych potęguje brak podziałów architektonicznych ścian. Kolejne części świątyni wprowadzają urozmaicenie źródeł i kierunków padania promieni oraz równoczesną komplikację walorów światłocieniowych. Różnicowanie stopnia jasności poszczególnych stref przyczyniło się do zdeiniowania hierarchii poszczególnych przestrzeni oraz wzbogacenia ekspresji architektury. Il. 7. Kopuła nad przestrzenią centralną, (fot. autor, 2013) Kaplica transeptowa jako przykład typu mauzoleum W odróżnieniu od większości założeń in modum crucis41 rzut krzyża uzyskanego za pośrednictwem symetrycznych kaplic transeptowych został wprowadzony w pierwotnej koncepcji, nie stanowiąc efektu rozbudowy42. W zestawieniu z realizacjami powstałymi w tym samym okresie na ziemiach Polski Środkowej, kościół pobernardyński cechuje się znacznie bardziej nowatorskim sposobem kształtowania addytywnych brył, co skłaniało badaczy do releksji nad prawdopodobieństwem wzniesienia kopułowych kaplic już w pierwszej fazie budowy43. Świątyni w Dunajowie z 1585 roku, uznawanej za przykład prekursorski, nadano formę krzyża uzyskanego za sprawą kaplic tworzących z zewnątrz sugestię nawy poprzecznej44. Istotnym elementem było przekrycie ramion krzyża dachem, co powszechnie stosowano w kolejnych dekadach. Osadzenie konstrukcji na murze ułatwiał fakt tworzenia kaplic na planie czworokąta lub wieloboku45. W pobliskiej Dąbrowie Zielonej analogicznie zadaszono ramiona transeptu przylegającego do partii centralnej, nad którą wznosi się kopuła46. Obiekt fundacji kanonika krakowskiego Stanisława Dąbrowskiego herbu Poraj z 1554 posiadał 41 Confer: CZYŻEWSKI/WALCZAK 1999, s. 33; ŁOZIŃSKI, op. cit., s. 111. 42 APBK, S-przy-2, s. 27; GRYGLEWSKI 2010, s. 74; Klasztory bernardyńskie 1985, s. 367. 43 Kopuły zostały uznane za wynik wtórnych przekształceń. Datę ich powstania oszacowano w przybliżeniu na rok 1668. 44 CZYŻEWSKI/WALCZAK 1999, s. 33; JURCZENKO 1995, s. 283. 45 Confer: ibidem, s. 284. 46 GRYGLEWSKI 2002, s. 197. 87 Alina Barczyk wedle pierwotnego zamysłu plankrzyża greckiego47. Kościół św. Anny, mimo zależności od powyższej świątyni – przejawiających się zarówno w sferze architektonicznej, jak i kultowej48 – nie stwarza jednak podstaw do podważenia oryginalności zachowanych form. Budowla wyróżnia się wyjątkowo przemyślanym systemem proporcji, w którym dominantę wysokościową w postaci partii centralnej równoważą zwieńczenia części bocznych. Dzięki czytelnej (od strony zewnętrznej) trójkopułowości, wysoki tambur o przekroju oktogonalnym nie zachwiał spójności kompozycyjnej. Brak śladów przemurowań wykraczających poza niwelację okulusu w kaplicy św. Anny wskazuje na powstanie ścian między 1609 a 1617 rokiem, w którym nastąpiła konsekracja49. Pendentywy wprowadzone od strony longitudinalnej osi kościoła, od- Il. 8. Widok na nawę i wieżę od strony północnej, mienne od umieszczonych w przestrzeni (fot. autor, 2014) środkowej, pozwoliły na nakrycie półkoliście zamkniętych kaplic kopułami z latarniami. Brak tożsamego charakteru elementów, którymi posłużono się w poszczególnych fragmentach świątyni, uwarunkowany był odmiennymi wyzwaniami konstrukcyjnymi. Materiały źródłowe pozwalają na określenie czasu ich powstania na pierwszą ćwierć XVII stulecia50. Istnienie kopuły nad kaplicą północną potwierdza zapis z 1651 roku, dokumentujący przekazanie przez Barbarę Przerębską 2000 złotych na pokrycie jej ołowianą blachą51. Hipotezy dotyczące wzniesienia nowych kopuł w drugiej połowie XVII stulecia nie znajdują potwierdzenia w materiałach archiwalnych, a wysoki poziom artystyczny budowli nie wskazuje na możliwość destrukcji wcześniejszego przesklepienia. Obie kopuły boczne są identyczne pod względem konstrukcyjnym, zgodne są również wymiary kaplic, co świadczy o jednakowym czasie powstania. Dekoracja ornamentalna – widoczna od strony zewnętrznej na latarniach – pozwala datować zwieńczenia kopuł w przybliżeniu na trzecią lub 47 W latach 1908-1911 obiekt przebudowano, a dostawienie nawy zniwelowało układ centralny: ibidem, s. 67-70; CHRZANOWSKI 1998b, s. 58. 48 Przykładem uwidaczniającym powiązania pomiędzy świątyniami jest opis odnoszący się do sprowadzenia relikwii w 1739 roku: „Dnia 25 czerwca oiarowane relikwie SS. Anny i Jakuba Apostoła, które osadzone są w relikwiarzu, niesiono uroczyście z Dąbrowy do kościoła tutejszego przez ojców paulinów z Częstochowy. Ludność na tę uroczystość zebraną była do 15000. Po drodze były poczynione bramy triumfalne, bardzo liczna muzyka i wreszcie późno w noc puszczono race w powietrze” (APBK, S-przy-2, s. 99, 244). 49 Biskup krakowski Tomasz Oborski dokonał konsekracji świątyni 27 sierpnia 1617 roku: APBK, M-26, s. 34; APBK, S-przy-1, s. 96. 50 W 1625 roku Piotr Tęgoborski z Ludyni oiarował 500 lorenów na wykonanie pokrycia nad kaplicą św. Anny. W tym samym roku Krzysztof Stradomski przekazał klasztorowi 200 złotych, które przeznaczono na pokrycie „kopuły średniej”: ibidem, s. 118. 51 APBK, S-przy-2, s. 47-49; ODRZYWOLSKA-KIDAWA 1998, s. 57-58. 88 Architektura kościoła pobernardyńskiego w Świętej Annie koło Przyrowa. Kompozycja... Il. 9 Sklepienie nawy, (fot. autor, 2013) czwartą dekadę XVII stulecia. Forma artystyczna zdaje się tym samym wykluczać powstanie elementów po roku 1640. Argumentem przemawiającym za pierwotną genezą zachowanej koncepcji pozostają również tektoniczne powiązania przekryć poszczególnych części, przejawiające się we wzajemnej stabilizacji kopuł, uzyskanej dzięki umiejętnemu wykorzystaniu sił przenoszonych przez żagle na mury. Należy przypuszczać, że autorem projektu był architekt biegły w sztuce budowlanej i wyróżniający się znajomością tendencji europejskich – przede wszystkim inspiracji italijskich52. Wysoki poziom wykonania obejmuje nie tylko kwestie techniczne i konstrukcyjne, odnosząc się zarazem do wizualnie interesującej formy obiektu. Program ideowy, podporządkowany kultowi rzeźby św. Anny Samotrzeciej, został rozszerzony o manierystyczne, kulisowe traktowanie przestrzeni. Sekwencja otwierających się wnętrz, prowadzących wiernych ku podkopułowej streie centralnej, symbolicznie zrównuje rangę kaplic – w tym miejsce, w którym przechowywane są relikwie patronki i vera efigies – z prezbiterium dominującym w wymiarze teologicznym53. Podniesienie znaczenia ramion krzyża mogło być postrzegane jako czynnik nobilitujący protektorów kaplicy północnej oraz pochowanych w kryptach antenatów. Wysoką rangę mauzoleum sankcjonowała obecność słynącego łaskami przedstawienia patronki, które wyznacza jedną z dróg interpretacyjnych przy próbie wskazania genezy układu świątyni. Tendencja do lokowania cudownych wizerunków w przestrzeni zamkniętej – uwidoczniona między innymi w założeniu klasztornym na Jasnej Górze, w Gidlach oraz w sanktuariach bernardyńskich, spośród których przywołać moż52 KMIECIK 1980, s. 46. 53 Segmentyzację brył i wartościowanie poszczególnych przestrzeni spotęgowano ze pośrednictwem wspomnianych wcześniej efektów luministycznych. Wprowadzenie w 1781 roku galerii w środkowej kopule pozwoliło na regulację natężenia światła w przestrzeni centralnej: „Zaprowadzono żelazną galeryjkę w górze wewnątrz kopuły środkowej w kościele, z której można by omiatać kurzawy i w czasie pogrzebowych nabożeństw zasłaniać okna” (APBK, S-przy-2, s. 112, 246). 89 Alina Barczyk na świątynię w Rzeszowie54 – wraz z pilną potrzebą kultu55 wpłynęły na tempo prac budowlanych, w efekcie których w ciągu miesiąca powstała kaplica z ołtarzem mieszczącym igurę56. Do popularyzacji miejsca przechowywania cudownego wizerunku św. Anny Samotrzeciej przyczyniały się informacje na temat cudów i łask doznawanych za wstawiennictwem patronki57. Rozpowszechnianie przekazów i rozwój ośrodka pielgrzymkowego ułatwiała lokalizacja przy trakcie wiodącym z Wielkopolski do Małopolski, a zarazem przy szlaku pielgrzymkowym prowadzącym do klasztoru jasnogórskiego58. Rozwój kultu verae efigiei doprowadził do ożywionej działalności fundacyjnej kolejnych pokoleń, dążących do uczczenia pamięci antenatów oraz kreacji własnego wizerunku. Wtórny charakter przekształcenia kaplicy w mauzoIl. 10. Ołtarz po północnej stronie łuku tęczowego, leum rodowe Przerębskich usankcjonował (fot. autor, 2014) przewagę ideowego znaczenia słynącej łaskami rzeźby, której kult pozostał wiodącym celem użytkowania wnętrza. Funkcję grobową nadano wnętrzu w 1616 roku, po siedmiu latach przechowywania w nim słynącej łaskami rzeźby59. Dominującym elementem wyposażenia kaplic beznagrobkowych stały się ołtarze sytuowane na wprost wejścia do kaplicy60. Zgodność z powyższym schematem zachowano w Świętej Annie, gdzie cudowny wizerunek wkomponowano w nastawę dostawioną do północnej części muru. Deicyt materiałów źródłowych nie pozwala na rekonstrukcję wystroju pomieszczenia w XVII wieku. Inwentarze spisywane w kolejnym stuleciu również pozbawione są informacji dotyczących chorągwi lub tablic poświęconych familii Przerębskich61. Należy jednak przypuszczać, że w kaplicy istniały detale upamiętniające ród, do których mogły należeć – widoczne w wielu realizacjach z epoki – herby wpisane w pendentywy lub motywy heraldyczne zdobiące czaszę kopuły. Otwartą kwestią pozostaje również pierwotny cha54 Klasztory bernardyńskie, s. 305-306. 55 APBK, M-26, s. 34. 56 APBK, S-przy-1, s. 92, 111. 57 BARCZYK 2015, s. 104-107. 58 Trzy książki 1719, s. IV-V; STEFANIAK 2010, s. 10. 59 GRYGLEWSKI 2010, s. 74. 60 Należy podkreślić, iż ideologia kontrreformacyjna uwidaczniała się w dwóch przeciwstawnych tendencjach, związanych z tworzeniem mauzoleów beznagrobkowych – reprezentowanych przez kościół w Świętej Annie – oraz kaplic charakteryzujących się dominacją pomnika nagrobnego we wnętrzu: ŁOZIŃSKI 1973, s. 105. 61 Na konieczność wyszczególnienia wszystkich przechowywanych w kaplicy elementów wystroju – wykraczających poza ołtarze i zdobiące je wota – wskazuje wzmianka zawarta w opisie kaplicy południowej: „W kaplicy S. Franciszka wisi na ścianie na suknie czerwonym tarcza miedziana cała pozłocista ze dwiema karwaserami takiemiż”: APBK, M-27, s. 160. 90 Architektura kościoła pobernardyńskiego w Świętej Annie koło Przyrowa. Kompozycja... rakter środkowego pola kartusza, który w pierwszych dekadach funkcjonowania kościoła umieszczono nad arkadą wejściową. Opieka nad mauzoleum sprowadzała się do legat pieniężnych, troski o stan techniczny kaplicy oraz o wyposażenie. Przerębscy, osoby spokrewnione i spowinowacone, stale wspierali założenie klasztorne, a w sposób szczególny kaplicę północną. Byli między innymi donatorami ołtarzy z 161662 i 1695 roku63, lamp oraz naczyń liturgicznych64. Miejsce pochówku antenatów wiązało się jednocześnie z obecnością Bractwa Świętej Anny, czynnego pod Przyrowem od 1611 roku65. Obecny wystrój, stanowiący efekt licznych modyikacji, niweluje czytelność funkcji grobowej. Na podstawie porównań z innymi realizacjami z tego okresu można jednak przyjąć, że w dobie staropolskiej związek miejsca przechowyIl. 11. Południowo-wschodni narożnik nawy. wania igury z pochówkami donatorów był Relikty dawnej dekoracji sklepiennej, (fot. autor, 2015) dla odbiorców rozpoznawalny66. Wymowa ideowa verae efigiei była zbieżna z widocznym w tym okresie dążeniem do dedykowania kaplic grobowych św. Annie67. Wezwanie zyskiwało szczególne znaczenie w kontekście kultu świętej – uznawanej zarówno za patronkę dobrej śmierci, jak i rodzin – co zdaniem Jerzego Łozińskiego mogło być uwzględniane przy fundacjach mauzoleów, w których składano szczątki przedstawicieli konkretnej familii68. Egzempliikację powyższej praktyki stanowi kościół w Buczku, uznawany za najstarszy na ziemiach Polski Środkowej przykład układów in modum crucis z parą symetrycznych, przesklepionych kopułami kaplic69. Realizacja datowana jest na drugą dekadę XVII wieku, jakkolwiek czas powstania kaplicy Walewskich – wzniesionej na planie czworokąta, dedykowanej Babce Jezusa i przylegającej do południowej partii świątyni – szacuje się na lata 1614-163570. Po północnej 62 APBK, S-przy-1, s. 93. 63 Ibidem, s. 219. 64 Confer: APBK, S-przy-2, s. 85-86. 65 Ibidem, s. 217; Klasztory bernardyńskie 1985, s. 368. 66 Confer: ŁOZIŃSKI 1973, s. 105-106. 67 Zjawisko rozpowszechniło się – w wyniku funkcjonowania Bractwa Świętej Anny – w końcu XVI stulecia, mimo zachowania powszechnej praktyki nadawania budowlom o funkcjach sepulkralnych wezwań maryjnych: ŁOZIŃSKI 1973, s. 106. 68 Ibidem, s. 106. 69 GRYGLEWSKI 2002, s. 98. 70 Jerzy Łoziński jako datę inalizacji prac wskazał początek XVII stulecia, włączając realizację do grupy obiektów ukształtowanych przed 1620 rokiem (ŁOZIŃSKI 1973, s. 111). Według nowszych ustaleń przesklepienie nastąpiło najpóźniej w 1635 roku, a pierwszego zapisu na rzecz kaplicy dokonano w 1640 roku (GRYGLEWSKI 2002, s. 100, 189). 91 Alina Barczyk stronie longitudinalnej osi fary usytuowana jest antytetyczna kaplica Świętej Trójcy, odznaczająca się nieco większymi wymiarami. Mauzoleum Walewskich przekryto pierwotnie kopułą o konstrukcji ośmiopołaciowego sklepienia dominikalnego, wspartą na pendentywach i zwieńczoną latarnią71. W tym samym okresie wzniesiono parę kaplic przy kościele św. Marcina w Widawie, z których północną – dedykowaną św. Annie – konsekrowano w roku 1593. Od początku fundacja wiązała się z funkcjonowaniem bractwa sprowadzonego przez Krystynę Dąbrowską oraz Jana Wężyka Widawskiego i z obecnością relikwii Drzewa Krzyża Świętego72. Religijność potrydencka, przejawiająca się w kulcie Męki Pańskiej i akcentowaniem roli Matki Boskiej w katolickiej soteriologii, sankcjonowała trwałość tradycji tworzenia budowli sakralnych o układach krzyżowych73. Świątynie z antytetycznymi kaplicami, powstające na omawianym obszarze około roku 1600, przeważnie odznaczyły się stosunkowo prostymi formami – ramiona krzyża zyskiwały często plany czworokątów o zaburzonej symetrii74. Na tle powyższych realizacji wyróżnia się kościół bernardyński koło Przyrowa, w którym nad półkoliście zamkniętymi kaplicami, cechującymi się identycznymi wymiarami, wzniesiono kopuły o średnicy 8,5 m75. Tożsama konstrukcja przekryć sięgających u podstawy latarni 15,2 m dowodzi ukształtowania obu brył w tej samej fazie budowy i z zachowaniem spójnej koncepcji. Przestrzeń mieszcząca cudowny wizerunek wraz z południowym odpowiednikiem od początku określane były w księgach klasztornych mianem kaplic76. Analiza porównawcza z podniebiami kopuł powstających w tym samym okresie oraz z zachowanymi reliktami zdobień sklepienia nawy i kapitelem przy arkadzie wejściowej prowadzącej do kaplicy św. Franciszka, pozwala na sformułowanie hipotezy dotyczącej występowania dekoracji malarskiej lub proilowanych żeber77. Podsumowanie Przedstawiony zarys problematyki uwidacznia wysoki poziom artystyczny i ideowy świątyni. Kościół wpisuje się w nurt architektury przełomu XVI i XVII wieku, eksponując wpływy różnorodnych tendencji i odmian typologicznych – wśród nich inspiracji włoskich78 oraz układów z parami kaplic in modum crucis. W kontekście pochówków przedstawicieli szlacheckich rodów, wspierających sanktuarium inansowo, należy zaakcentować symboliczną wymowę formy krzyżowej79, w której ramiona wpisano kaplice pełniące funkcje mauzoleów. 71 Ibidem, s. 100. 72 Obecność eksponowanego w kościele, srebrnego relikwiarza z reliktem Krzyża potwierdzono w inwentarzu z 1611 roku: ibidem, s. 237. 73 KRASNY 1992, s. 36; GRYGLEWSKI 2014, s. 430-431. 74 W tym samym okresie wznoszono pary symetrycznych kaplic o tożsamych wymiarach – wśród nich w Brzeżanach i Mościskach (ok. 1610-1620) oraz przy kościele bernardyńskim w Sokalu (1604-1619) – nie wprowadzając jednak przesklepienia kopułami. Confer: JURCZENKO 1995, s. 284-285. 75 CZAPIŃSKI 1978, s. 5-6. 76 APBK, S-przy-1, s. 92-93. 77 Fragment dekoracji sklepiennej, którą w latach 80. XVIII wieku skuto i zastąpiono iluzjonistycznymi polichromiami, zachował się za ołtarzem w południowo-wschodnim narożniku nawy. 78 GRYGLEWSKI 2008, s. 349; KMIECIK 1980, s. 46. 79 Piotr Stefaniak w artykule poświęconym dziejom założenia klasztornego w Świętej Annie przekazał informację, wedle której kościół w chwili konsekracji dokonanej 27 sierpnia 1617 roku otrzymał podwójne wezwanie św. Anny i Świętego Krzyża (STEFANIAK 2010, s. 16). Powyższa teza nie znajduje jednak potwierdzenia w pracy, na którą badacz się powołał (confer: Klasztory bernardyńskie 1985, s. 367), ani w dokumentach archiwalnych (confer: APBK, M-26, 92 Architektura kościoła pobernardyńskiego w Świętej Annie koło Przyrowa. Kompozycja... Opis świątyni uwidocznił złożoność rozwiązania przestrzennego80. Obiekt wykazuje cechy myślenia manierystycznego. Kulisowe traktowanie architektury, świadczące o wysokich umiejętnościach twórcy, przyczyniło się do konstrukcyjnego i kompozycyjnego powiązania brył, które zachowały odrębność przestrzenną. Teatralizacja struktury wnętrza, zaakcentowana za pośrednictwem różnicowania stopnia nasycenia światła, dowodzi świadomego wykorzystania efektów luministycznych. Celem powyższego rozwiązania – poza walorami estetycznymi – mogła być chęć przeniesienia akcentu na przestrzeń centralną i, w konsekwencji, podniesienia rangi kaplic transeptowych, z których północna mieści igurę wyznaczającą najważniejszy punkt sanktuarium. Wzmianki archiwalne dowodzą jednocześnie roli światła w sprawowaniu codziennych praktyk religijnych, do których należały nabożeństwa pogrzebowe81. Najistotniejszym aspektem pozostaje jednak oryginalność pierwotnego, nowatorskiego projektu. Wczesna datacja przekryć kaplic transeptowych jest argumentem świadczącym o ponadprzeciętnym charakterze formy architektonicznej. Wprowadzenie trzech kopuł, wzajemnie warunkujących stabilność konstrukcji oraz wpływających na estetykę budowli, doprowadziło do wpisania obiektu w kontekst przestrzenny – oparty na wizualnej korespondencji z kościołem w Dąbrowie Zielonej – oraz wykroczenia poza wiodące tendencje architektoniczne. Bibliograia Archiwalia: AKSDŚA, Acta fundationis – Archiwum Klasztoru Sióstr Dominikanek w Świętej Annie, Acta fundationis conventus St. Annae. Sigismundus Tertius (...) Rex Poloniae Magnus Dux Lituanie, Russin, Mazowie (...) Basilicas magniicis sumptit a fundamentis excitarunt alii extructus (...) amplissimis dotarunt, et anxerunt (...) et dotatao multis magno donatis (...) de Observant vulgo Bernardini (...) A. D. 1609. APBK, M-25 – Archiwum Prowincji OO. Bernardynów w Krakowie, M-25, Chronologia Ordinis Fratrum Minorum de Observantia Provinciae Minoris Poloniae et Magni Ducatus Lithuaniae ex variis tam veterum manuscriptis Patrum nostrorum codicibus ac munimentis tam ex vetustissimis conventuum archiviis collecta et conscripta Anno Domini 1656 per patrem fratrem Thomam Dogoń pro punc – chronologum Provinciae (1453-1656). APBK, M-26 – Archiwum Prowincji OO. Bernardynów w Krakowie, M-26, Descriptiones nonnullorum monasteriorum ordinis Minorum Observantium. Conventus Przyroviensis. APBK, M-27 – Archiwum Prowincji OO. Bernardynów w Krakowie, M-27, Thesaurus minoriticae paupertatis Ecclesias Alma Provinciae Minoris Poloniae Patrum Observantium exornans (...). APBK, S-Przy-1 – Archiwum Prowincji OO. Bernardynów w Krakowie, S-przy-1, Archivum conventus Przyroviensis ad S. Annam. s. 34; APBK, S-przy-1, s. 96). 80 KMIECIK 1980, s. 25-27; GRYGLEWSKI 2008, s. 341. 81 APBK, S-przy-2, s. 112, 246. 93 Alina Barczyk APBK, S-Przy-2 – Archiwum Prowincji OO. Bernardynów w Krakowie, S-przy-2, Archivum almi conventus przyroviensis sd S. Annam ex antiquo huius conventus archivo meliori ordine pro faciliori commoditate rerum notabilium in eo contentarum recte dispositum. APBK, W-71 – Archiwum Prowincji OO. Bernardynów w Krakowie, W-71, Archivum conventus Złoczeviensis. Źródła drukowane: Trzy książki 1719 – Trzy książki na większą chwałę Troycy Swiętey na winną cześć s. Anny Samotrzeciey, godney matki N.P. Maryey według natury ludzkiey, prawdziwey, babki Pana Iezusowey, pierwsza y wtora, z książek starych za dawnością czasu iuż wypotrzebowanych krotko zebrana, trzecia z nabożeństwem do s. Anny Samotrzeciey świeżo wydana / przez pewnych kapłanow Zakonu Oyca s. Franciszka Braci Mnieyszych Bernardynow Prowincyey Małopolskiey y W.X.L. w konwencie s. Anny pod Przyrowem zostaiących, Częstochowa 1719. Opracowania: BARCZYK 2015 – Alina Barczyk, Kaplica Świętej Anny w kościele pobernardyńskim koło Przyrowa. Program ideowy wystroju, „Barok. Historia – Literatura – Sztuka”, t. XXII/2 (44), 2015, s. 101-121. BLASCHKE 2010 – Kinga Blaschke, Inwencja i repetycja. Powtarzalność planów w architekturze kościelnej na Rusi Czerwonej, Kraków 2010. CHRZANOWSKI 1998a – Tadeusz Chrzanowski, Czyżby spuścizna po katedrze płockiej, [w:] Nobile claret opus: studia z dziejów sztuki dedykowane Mieczysławowi Zlatowi, red. Lech Kalinowski, Wrocław 1998, s. 243-252. CHRZANOWSKI 1998b – Tadeusz Chrzanowski, Sztuka w Polsce od I do III Rzeczypospolitej: zarys dziejów, Warszawa 1998. CZAPIŃSKI 1978 – Mieczysław Czapiński, Ekspertyza dotycząca stanu technicznego konstrukcji więźby, kopuł, latarni nad kopułami oraz pokrycia elementów architektonicznych Kościoła Klasztornego Św. Anny pod Przyrowem, 1978, mps, Archiwum Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Częstochowie, k. 897. CZYŻEWSKI/WALCZAK 1999 – Krzysztof Czyżewski, Marek Walczak, O średniowiecznych wzorach nowożytnych kościołów z kaplicami „in modum crucis” na ziemiach Rzeczypospolitej, [w:] Sztuka dawnej ziemi chełmskiej i województwa bełskiego, red. Piotr Krasny, Kraków 1999, s. 25-37. GRYGLEWSKI 2002 – Piotr Gryglewski, Vetusta Monumenta. Szlacheckie mauzolea od połowy XV do XVII w., Łódź 2002. GRYGLEWSKI 2008 – Piotr Gryglewski, Sanktuaria bernardyńskie w Złoczewie i Świętej Annie: wpływ funkcji kultowych na architektoniczne wybory, „Studia Franciszkańskie”, 18 (2008), s. 339-355. GRYGLEWSKI 2010 – Piotr Gryglewski, Między sacrum a doczesnością. Przykłady fundacji sanktuariów z terenów Polski Środkowej, „Studia nad sztuką renesansu i baroku”, t. 10 (2010), s. 67-91. 94 Architektura kościoła pobernardyńskiego w Świętej Annie koło Przyrowa. Kompozycja... GRYGLEWSKI 2012 – Piotr Gryglewski, De Sacra Antiquitate: Odwołania do przeszłości w polskiej architekturze sakralnej XVI wieku, Warszawa 2012. GRYGLEWSKI 2014 – Piotr Gryglewski, Potrydenckie przemiany w architekturze sakralnej. Uwagi na przykładzie zabytków z obszarów centralnej Polski, [w:] Sztuka po Trydencie, red. Kazimierz Kuczman, Andrzej Witko, Kraków 2014, s. 289-308. GRZYBKOWSKI 1997 – Andrzej Grzybkowski, Centralne gotyckie jednonawowe kościoły krzyżowe w Polsce, [w:] Między formą a znaczeniem. Studia z ikonograii architektury i rzeźby gotyckiej, red. Andrzej Grzybkowski, Warszawa 1997, s. 7-27. JURCZENKO 1995 – Siergiej Jurczenko, Krzyżowe kościoły Ukrainy w pierwszej połowie XVII w., „Biuletyn Historii Sztuki”, 57 (1995), nr 3-4, s. 282-294. Klasztory bernardyńskie 1985 – Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych, red. Hieronim Wyczawski, Kalwaria Zebrzydowska 1985. KLEINBAUER 1971 – Eugene Kleinbauer, Modern Perspectives in Western Art History: An Anthology of Twentieth-century Writings on the Visual Arts. T. 25, Toronto 1971. KMIECIK 1980 – Barbara Kmiecik, Architektura kościoła w Świętej Annie pod Przyrowem, Kraków 1980, mps, Archiwum Prowincji OO. Bernardynów w Krakowie, sygn. MGRO-1980/2. KRASNY 1992 – Piotr Krasny, Krzyżowo-kopułowe kościoły-mauzolea w Polsce w pierwszej połowie wieku XVII, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace z Historii Sztuki”, 16 (1992), nr 20, s. 25-52. ŁOZIŃSKI 1973 – Jerzy Z. Łoziński, Grobowe kaplice kopułowe w Polsce 1520-1620, Warszawa 1973. MAGINI 1997 – Giuseppe Magini, Santa Maria di Piazza: un simbolo per Busto Arsizio, Busto Arsizio 1997. MIŁOBĘDZKI 1980 – Adam Miłobędzki, Architektura polska XVII wieku, t. 1, Warszawa 1980. ODRZYWOLSKA-KIDAWA 1998 – Anna Odrzywolska-Kidawa, Historia klasztoru oo. Bernardynów w Świętej Annie, „Biuletyn Instytutu Filozoiczno-Historycznego WSP w Częstochowie”, 16 (1998), s. 45-60. OSTROWSKI 1996 – Jan Ostrowski, Kościół paraialny p. w. Św. Trójcy w Podhajcach, [w:] Materiały do dziejów sztuki sakralnej na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej. Cz. 1: Kościoły i klasztory rzymskokatolickie województwa ruskiego, t. 4, red. Jan Ostrowski, Kraków 1996, s. 141-162. RONHA 1824 – Tomasso Ronha, Storia Della Chiesa Di Santa Maria Della Croce Eretta Fuori Della R. Città Di Crema, Con Un’Appendice Di Documenti, Manini 1824. STEFANIAK 2010 – Piotr Stefaniak, Zarys dziejów klasztoru Świętej Anny pod Przyrowem 1609-2009, „Nasza Przeszłość”, 114 (2010), s. 5-64. WĄCHALSKA-KONIK 2003 – Dorota Wąchalska-Konik, Dokumentacja prac konserwatorskich przy kutej kracie metalowej wraz w rzeźbionym w drewnie, ażurowym i złoconym, zwieńczeniem oddzielającym kaplicę Św. Anny od nawy kościoła przy klasztorze SS. Dominikanek w Świętej Annie, 2003, mps, Archiwum Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Częstochowie, k. 4632. 95 Alina Barczyk WOJTAS 2009 – Wojtas Justyna, Inwentaryzacja, ocena stanu technicznego i program postępowania konserwatorskiego w zakresie wykonania remontu dachów wraz z usprawnieniem odprowadzenia wód deszczowych, przebudową systemu odwodnienia terenu oraz remontem elewacji kościoła pod wezwaniem św. Anny w miejscowości Aleksandrówka, 2009, mps, Archiwum Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Częstochowie, k. 7365. ŻMUDZIŃSKI 2010 – Jerzy Żmudziński, Skarbnica miłosierdzia: rzecz o św. Annie i jej sanktuarium pod Przyrowem, Opole 2010. Architecture of the Post-Bernardine church in Święta Anna near Przyrów. Composition of forms and internal structure A 17th-century church in Święta Anna is distinguished by its layout, combining longitudinality with a tendency towards centralisation. Archival queries together with architectural form analysis resulted in advancing a thesis about primary character of club-shape inial of the eastern part, created by dome-vaulted chapels in modum crucis. This exceptionally innovative solution was previously considered to have resulted from later modiications. What should be emphasized is a multifaceted character of the sanctuary. A northern chapel itself combines functions of a nobility mausoleum, a place of exhibition of the famous for grace igure and safekeeping for sacred relics, whose cult became particularly signiicant in the post-Trent reform period. Architecture of the place should be examined in comparison with sacred buildings of historical Małopolska and European tradition of Italian provenance. An important issue is a way of perceiving internal space. Relative perception of forms depends on an observation point and changes when approaching the main altar. Artistic mastery is relected by conscious usage of luministic effects. 96