Światowit annual of the institute of archaeology of the university of warsaw vol. X (li) (2012) fascicle B Prehistorical and Medieval archaeology. archaeology of Poland warsaw 2016 Światowit rocznik instytutu archeologii uniwersytetu warszawskiego toM X (li) (2012) fascykuł B archeologia Pradziejowa i Średniowieczna. archeologia Polski warszawa 2016 Redaktor naczelny Wydawnictw Instytutu Archeologii UW: Wojciech Nowakowski Światowit Rocznik instytutu aRcheologii uniweRsytetu waRszawskiego Redaktor: Franciszek M. Stępniowski (f.stepniowski@uw.edu.pl) Sekretarz redakcji: Andrzej Maciałowicz (amacialowicz@uw.edu.pl) Współpraca redakcyjna: Sebastian Banaszkiewicz Rada redakcyjna: Włodzimierz Godlewski (Przewodniczący) Elżbieta Jastrzębowska Joanna Kalaga Wojciech Nowakowski Tadeusz Sarnowski Tomasz Scholl Karol Szymczak All rights reserved © 2016 Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego ISSN 0082-044X Konsultacja językowa tekstów angielskich: Grzegorz Żabiński Konsultacja językowa tekstów niemieckich: Martin Lemke Projekt okładki i skład: Jan Żabko-Potopowicz Druk: Janusz Bieszczad, ul. Moszczenicka 2, 03-660 Warszawa Adres redakcji: Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, Krakowskie Przedmieście 26/28, 00-927 Warszawa Contents Spis treści Fascykuł B ARChEOLOGIA PRADzIEJOWA I śREDNIOWIECzNA. ARChEOLOGIA POLSKI Fascicle B PREhISTORICAL AND MEDIEvAL ARChAEOLOGy. ARChAEOLOGy OF POLAND OD REDAKCJI .............................................................................................................................................................................. 9 Studia i materia∏y Maria Krajewska ERAzM MAJEWSKI – PIERWSzy PREzES PAńSTWOWEGO GRONA KONSERWATORóW zAByTKóW PRzEDhISTORyCzNyCh W śWIETLE zBIORóW ARChIWALNyCh PAńSTWOWEGO MUzEUM ARChEOLOGICzNEGO W WARSzAWIE .................................................... 13 Erazm Majewski – the First Chair of the State Group of Conservators of Prehistoric Monuments in the Light of Archival Collections of the State Archaeological Museum in Warsaw.................................................. 45 Mirosław J. Hoffmann hANS CROME, PASJONAT ARChEOLOGII I INWENTARyzATOR GRODzISK PRUSKICh – W SIEDEMDzIESIęCIOLECIE śMIERCI ................................................................ 47 hans Crome, a Passionate of Archaeology and a Cataloguer of Pruthenian Strongholds – on the 70th Anniversary of his Death ................................................................................ 53 Dariusz Manasterski „LEśNO-WSChODNIOEUROPEJSKI” KOMPONENT STyLISTyCzNy W CERAMICE KULTURy RzUCEWSKIEJ NA PRzyKłADzIE OSADy W SUChACzU ...................................................... 55 The “Forest-East European” Stylistic Component in Rzucewo Culture Pottery – the Example of the Settlement in Suchacz ...................................................................... 70 Dariusz Manasterski, Katarzyna Januszek INTEGRACJA KULTUROWA W KOTLINIE WARSzAWSKIEJ NA PRzEłOMIE NEOLITU I EPOKI BRązU .............................................................................................................. 73 Cultural Integration in the Warszawa Basin at the Turn of the Neolithic and the Bronze Age .................................................................................................................. 85 Bartłomiej Kaczyński BOGATO ORNAMENTOWANE NACzyNIE z CMENTARzySKA z WCzESNEJ EPOKI ŻELAzA W GRODzISKU MAzOWIECKIM, ST. XII .................................................. 87 A Richly Ornamented vessel from the Early Iron Age Cemetery in Grodzisk Mazowiecki, Site XII .......................................................................................................................................... 103 Anna Strobin WOJOWNICy z POMORzA – DWA INTERESUJąCE zESPOły GROBOWE KULTURy OKSyWSKIEJ z MIEJSCOWOśCI BRzyNO, POW. PUCKI ........................................................ 105 Warriors from Pomerelia – Two Interesting Grave Assemblages of the Oksywie Culture from the Locality of Brzyno, the Puck District ...................................................................... 126 Szymon Modzelewski ŹRóDłA PISANE NA TEMAT ferrum Noricum. GłOS W DySKUSJI DOTyCząCEJ EKSPORTU ŻELAzA z zIEM POLSKICh NA TERENy CESARSTWA RzyMSKIEGO ................................................................................................................ 127 Written Sources on the Issue of ferrum Noricum. A Contribution to the Discussion Concerning the Export of Iron from the Present-Day Territory of Poland to the Roman Empire .................................................................................. 143 Bartosz Kontny UNEXPECTED RELIC – A UNIqUE RELIEF BROOCh FROM RADzIEJóW, DECORATED IN SALIN’S ANIMAL STyLE I ............................................................................................................ 145 zaskakujący zabytek czyli o unikalnej zapince reliefowej z Radziejowa, ornamentowanej w I stylu zwierzęcym wg Salina ................................................................................................................ 161 Mirosław Rudnicki ThE CEMETERy IN LELESzKI, ThE SzCzyTNO DISTRICT (FORMERLy LehLeskeN, kr. orteLsburg) AND ThE PROBLEM OF EThNIC IDENTIFICATION OF ThE OLSzTyN GROUP .......................... 163 Cmentarzysko w Leleszkach, pow. Szczytno (d. Lehlesken, kr. ortelsburg) i problem identyfikacji etnicznej grupy olsztyńskiej .......................................................................................................... 178 Ludwika Jończyk SąSIEDzI. KONTAKTy LUDNOśCI GRUPy OLSzTyńSKIEJ I KULTURy SUDOWSKIEJ NA PRzyKłADzIE CERAMIKI z OSADy „TARGOWISKO” W SzURPIłACh ........................................ 179 Nachbarn. Die Kontakte zwischen den völkern der Olsztyn-Gruppe und der sudauischen Kultur am Beispiel der Keramik aus der Siedlung „Targowisko“ in Szurpiły .......................... 192 Joanna Piątkowska-Małecka KONSUMPCJA MIęSA WE WCzESNOśREDNIOWIECzNEJ OSADzIE OTWARTEJ W WOLI SIENNICKIEJ (ST. 9), POWIAT KRASNOSTAWSKI ............................................................................ 193 The Consumption of Meat at the Early Medieval Open Settlement in Wola Siennicka (Site 9), the Krasnystaw District .......................................................................................................... 202 Michał Dzik śREDNIOWIECzNE CMENTARzySKO W ROGAWCE W POW. SIEMIATyCKIM W śWIETLE BADAń SIERGIEJA DUBINSKIEGO W 1910 ROKU .................................................................. 205 An Early Medieval Cemetery in Rogawka, the Siemiatycze District, in the Light of Sergey Dubinsky’s Excavations in 1910 ...................................................................................................... 234 Michał Starski PóŹNOśREDNIOWIECzNE NACzyNIA CERAMICzNE z BADAń ARChEOLOGICzNyCh WSChODNIEGO BLOKU zABUDOWy PRzyRyNKOWEJ MIASTA LOKACyJNEGO W LęBORKU...................................................................................................................... 237 Late Medieval Pottery from Archaeological Excavations of the Eastern Block of Buildings at the Market Square in the Location Town of Lębork ........................................ 270 Kronika wykopalisk Andrzej Szela, Andrzej Olsienkiewicz BRUDNICE, WOJ. MAzOWIECKIE. BADANIA W ROKU 2012 ...................................................................... 275 Brudnice, the Mazowieckie voivodeship. Excavations in 2012 ........................................................................................ 278 Mirosław Rudnicki, Andrzej Grzegorczyk BURDąG – CMENTARzySKO z OKRESU WęDRóWEK LUDóW, WOJ. WARMIńSKO-MAzURSKIE. BADANIA W ROKU 2012 .......................................................................... 281 Burdąg – a Migration Period Cemetery, the Warmińsko-Mazurskie voivodeship. Excavations in 2012 .............. 284 Paweł Szymański CzERWONy DWóR, ST. XXI, WOJ. WARMIńSKO-MAzURSKIE. BADANIA W ROKU 2012 .................................................................................................................................................... 285 Czerwony Dwór, Site XXI, the Warmińsko-Mazurskie voivodeship. Excavations in 2012 ...................................... 289 Michał Dzik, Grzegorz Śnieżko MIELNIK, WOJ. PODLASKIE. BADANIA W ROKU 2012 .................................................................................... 291 Mielnik, the Podlaskie voivodeship. Excavations in 2012 ................................................................................................ 296 Adam Cieśliński, Andrzej Kasprzak, Zbigniew Stasiak NOWy łOWICz, ST. 2, WOJ. zAChODNIOPOMORSKIE. BADANIA W ROKU 2012 .................................................................................................................................................... 297 Nowy łowicz, Fst. 2, Woiwodschaft Westpommern. Ausgrabungen 2012 .................................................................. 301 Władysława Roszyk, Marzena Łuszczewska PETRyKOzy, WOJ. MAzOWIECKIE. BADANIA W ROKU 2012 .................................................................... 303 Petrykozy, the Mazowieckie voivodeship. Excavations in 2012 ...................................................................................... 307 Przemysław Dulęba, Jacek Soida PIETROWICE WIELKIE, ST. 11, WOJ. śLąSKIE. BADANIA W ROKU 2012 .............................................. 309 Pietrowice Wielkie, Site 11, the śląskie voivodeship. Excavations in 2012 ..................................................................314 Michał Starski PUCK, UL. POKOJU 3, WOJ. POMORSKIE. BADANIA W LATACh 2011–2012 ...................................... 315 Puck, 3 Pokoju St., the Pomorskie voivodeship. Excavations in 2011–2012 .............................................................. 321 Witold Gumiński SzCzEPANKI, ST. 8, WOJ. WARMIńSKO-MAzURSKIE – STANOWISKO TORFOWE łOWCóW z EPOKI KAMIENIA. BADANIA W ROKU 2012 ............................................................................ 323 Szczepanki, Site 8 – a Stone Age Peat-Bog Site of hunter-Gatherers, the Mazursko-Warmińskie voivodeship. Excavations in 2012 ........................................................................................ 333 Hubert Kowalski ARChAEOLOGICAL EXAMINATIONS OF ThE BOTTOM OF ThE vISTULA RIvER NEAR ThE CITADEL IN WARSAW IN 2009–2012 ................................................................................................ 335 Badania archeologiczne dna Wisły w rejonie Cytadeli Warszawskiej w latach 2009–2012 ...................................... 347 Wspomnienia Aleksander Bursche WSPOMNIENIE O PROFESORzE JERzyM KOLENDO .................................................................................... 351 Bartosz Kontny PROFESOR DR hAB. PIOTR KACzANOWSKI (1944–2015) ............................................................................ 355 Wojciech Nowakowski PROFESOR DR hAB. WILFRIED MENGhIN .......................................................................................................... 359 Karol Szymczak PROFESOR DAvID R. hARRIS (14.XII.1930 – 25.XII.2013) ................................................................................ 361 Professor David R. harris (14.XII.1930 – 25.XII.2013) .................................................................................................. 362 Waldemar Gliński JANUSz KUCzyńSKI (1930–2014) .............................................................................................................................. 363 Christoph Jahn NAChRUF NORBERT GOßLER (18.5.1967 – 13.4.2015) ...................................................................................... 367 śWIATOWIT • X (LI)/B • 2012 WITOLD GUMIńSKI SZCZePANKi, St. 8, WOJ. WARMińSKO-MAZuRSKie – StANOWiSKO tORfOWe ŁOWCóW Z ePOKi KAMieNiA . BADANiA W ROKu 2012 S tanowisko 8 (AzP 20-75), zlokalizowane na wyspie Szczepanki dawnego jeziora Staświn, pow. giżycki, badane jest od 2002 roku przez autora z ramienia Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. Badania w 2012 r. finansowane były przez IA UW oraz częściowo z grantu MNiSW (nr N N304319636), pt. „Przedrolnicze i wczesnorolnicze przemiany środowiska Krainy Wielkich Jezior Mazurskich”, którego kierownikiem była dr Agnieszka Wacnik z Instytutu Botaniki PAN w Krakowie. Prace wykopaliskowe trwały od 30.06 do 5.08, a w badaniach, poza prowadzącym, uczestniczyła doktorantka mgr Karolina Bugajska oraz studenci IA UW. W 2012 r. prace prowadzono w dwóch sektorach stanowiska – „A” i „E” (Ryc. 1). W sektorze „A” na wschodnim cyplu wyspy nowe wykopy (o łącznej pow. 30 m2) wytyczono od strony południowej. W zachodniej części badanego obszaru nie było już niemal żadnych zabytków, Ryc. 1. Plan stanowiska Szczepanki 8 z zaznaczonymi na czarno wykopami z 2012 r. w sektorach „A” i „E” (oprac. K. Bugajska, W. Gumiński). Fig. 1. Map of Szczepanki, Site 8, with trenches from 2012 in Sectors “A” and “E” marked out with black. 323 WITOLD GUMIńSKI Ryc. 2. Sektor „A”, ceramika zedmar: a – klasyczny zedmar, b–d – wczesny zedmar (oprac. K. Bugajska, W. Gumiński). Fig. 2. Sector “A”. zedmar pottery: a – Classic zedmar, b–d – Early zedmar. a większość i tak nielicznych znalezisk odkryto we wschodniej, przybrzeżnej części badanego siedliska (por. GUMIńSKI 2012). Ceramika pochodzi z zaledwie pięciu nowych naczyń. z okresem post-zedmar można łączyć fragmenty naczynia z płaskim dnem i słabo zaznaczonym gzymsem pod wylewem, a do klasycznego okresu zedmar – fragmenty z dwoma rzędami odcisków stempla w formie kwadratu lub rombu (Ryc. 2:a). Na wczesny zedmar należy datować fragment zdobiony rzadko rozmieszczonymi, przecinającymi się ukośnie liniami rytymi (Ryc. 2:c). Pozostałe dwa naczynia mają karbowany wylew i dwa rzędy nieregularnych odcisków pod wylewem. Jedno z tych naczyń jest wyjątkowo małe i cienkościenne (Ryc. 2:b), a większe ma otwór pod wylewem, wywiercony prawdopodobnie w celu naprawy naczynia (Ryc. 2:d). We wschodniej, brzegowej części sektora „A” odkryto trzy wytwory kościane i dwa odpady z obróbki poro- ża jelenia. Jednym z nich jest fragment (wygładzonej?) tyki z odciętym parostkiem, a drugim – pięciopalczasta korona. Jej dwie największe odnogi zostały odłamane, a najmniejsza, piąta, wygląda jak figurka ptaka i w odróżnieniu od reszty poroża jest wyraźnie ciemniejsza, rdzawa – prawdopodobnie pomalowana ochrą (?) (Ryc. 3). Cała korona została odcięta poprzez nacięcie tyki do połowy grubości i jej odłamanie (Ryc. 3). W taki sam sposób odcinano nasady poroża (róże z pierwszym parostkiem) podczas produkcji toporów T-kształtnych. Jest to zatem kolejny odpad świadczący o wytwarzaniu takich przedmiotów na wschodnim cyplu wyspy (por. GUMIńSKI 2012: 102–103, ryc. 8, 9). Jednym z trzech wytworów z kości jest fragment haczyka na ryby, z którego zachował się odłamany grot z pseudo-zadziorem (Ryc.4). Reprezentuje on prawdopodobnie typ „vv”, ewentualnie „Uv” lub „Lv” (GUMIńSKI 2004: 324 SzCzEPANKI, ST. 8, WOJ. WARMIńSKO-MAzURSKIE – STANOWISKO TORFOWE łOWCóW z EPOKI KAMIENIA. BADANIA W ROKU 2012 Ryc. 3. Sektor „A”, korona poroża jelenia z odnogą w kształcie figurki ptaka prawdopodobnie pomalowaną ochrą (?), wczesny zedmar (fot. K. Bugajska, W. Gumiński). Fig. 3. Sector “A”. Red deer antler crown with one tine in the shape of a bird figurine, probably painted with ochre (?), Early zedmar. Ryc. 4. Sektor „A”, grot kościanego haczyka na ryby z pseudo-zadziorem (prawdopodobnie typ “vv”), wczesny lub klasyczny zedmar (oprac. K. Bugajska, W. Gumiński). Fig. 4. Sector “A”. Tip of a bone fish-hook with a semi-barb (probably “vv” type), Early or Classic zedmar. 325 WITOLD GUMIńSKI Kolejnym nietypowym wytworem kościanym jest nacinak-przekłuwacz i skrobak zarazem, wykonany z kości długiej, rozszczepionej wzdłuż, którą następnie skośnie ścięto od strony przyszłego ostrza, a poprzecznie przy nasadzie, gdzie uformowano skrobak (Ryc. 5:b). Najstaranniej wykonany i wyszlifowany jest wierzchołek przekłuwacza przechodzący w skośne, krawędziowe ostrze nacinaka. To ostatnie jest ścienione (zaostrzone) poprzez płaski retusz wewnętrznej strony kości. Krawędzie boczne narzędzia są tępe i zasadniczo nie mają śladów szlifowania, ale są gładkie i tak wygięte, że tworzą wygodny uchwyt (zwłaszcza w lewej dłoni). Na drugim, poprzecznym końcu narzędzia uformowany jest skrobak, którego krawędziowe ostrze jest łukowe, co wynika z rurowatej formy kości. Równolegle do krawędzi skrobaka, na zewnętrznej powierzchni kości wycięto kilka zębów o szer. ok. 0,5 cm na wzór zygzaka, zagłębionych na ok. 1/3 grubości kości. Przy pracy skrobakiem doskonałym oparciem dla palca wskazującego lub kciuka (zależnie od używanej dłoni) jest łukowo wygięty i odstający koniec jednej krawędzi tylca. Wydaje się, że tego kombinowanego i zapewne wielofunkcyjnego narzędzia używano również głównie do obrabiania i skrobania ryb, ale wewnętrzna ostra strona skrobaka równie dobrze mogła służyć do okorowywania drzewc na strzały lub oszczepy. W południowo-zachodniej części sektora „A”, gdzie właściwie nie było już żadnych znalezisk, odkryto kolejny na stanowisku wytwór z kory brzozowej. Tym razem był to łukowato wygięty płat kory, z równo uciętymi brzegami, który kształtem i usytuowaniem przypominał nieckę lub odcinek rynny, której jeden koniec był podniesiony do góry pod kątem ok. 30° (Ryc. 6). Kora ta tkwiła w „czystych” piaskach zglinionych (warstwa B5b), a z miejsca tego ciągnęła się w stronę brzegu wyspy wyraźna gliniasta smuga, będąca niewątpliwie rezultatem sączącej się stamtąd wody. Było to zatem najpewniej ujęcie wody pitnej i jest to drugie tego typu odkrycie na stanowisku łowieckim z epoki kamienia w Europie, po Friesack w Brandenburgii (GRAMSCh 1998; GUMIńSKI 2012: 104–106, ryc. 12, 13). Na podstawie datowania warstwy (B5b), w której odkryto korę, instalację tą można przypisać do późnego mezolitu. ze znacznie starszego okresu pochodzą dwie duże kości odkryte w warstwie ilastej B6, w której wcześniej znaleziono tylko jeden odłupek krzemienny (GUMIńSKI 2012: ryc. 7:j). Jedną z nich jest całe żebro, prawdopodobnie łosia, a drugą – koniec dalszy kości promieniowej konia. Ta ostatnia została przekazana do datowania metodą 14C, ale uzyskany wynik: 4659 ± 30 BP niekalibrowane (OxA-27381) należy odrzucić jako zupełnie niezgodny ze stratygrafią, kontekstem, charakterem fauny i innymi datowaniami radiowęglowymi ze stanowiska (por. GUMIńSKI 2012: 91–93, tab. 1). W sektorze „E” nowy wykop (EI, 10 m2) przylegał do poprzednich od wschodu i najdalej wchodził w strefę litoralną jeziora (Ryc. 1). W warstwie z okresu klasycznego zedmar zwraca uwagę fragment naczynia z krótkim, wychylonym i wypukłym wylewem, zdobiony dwoma rzędami 71–72, ryc. 15). W każdym razie jest to haczyk wykonany z płaskiej płytki kościanej, w której wywiercono otwór i wycięto środek na kształt litery „v” w taki sposób, że linia cięcia przyszłego grotu haczyka częściowo zachodziła na uprzednio wywiercony otwór, co w finalnym produkcie tworzyło ów pseudo-zadzior. haczyk ten, tak jak pozostałe wytwory kościane z sektora „A”, został znaleziony w detrytusie (warstwa L-B4), a więc należy go wiązać z wczesnym lub klasycznym okresem zedmar (GUMIńSKI 2012: 91–93, tab. 1). haczyki z pseudo-zadziorem odkrywano dotąd raczej w kontekście wczesno- lub środkowomezolitycznym, a doskonałym tego potwierdzeniem jest jedyny haczyk z sąsiedniej Dudki, należący do typu „Uv”, który pochodzi z okresu preborealnego, a więc najwcześniejszego mezolitu (GUMIńSKI 2005: 33–35, ryc. 3:d). Odkrycie tego rodzaju haczyka w warstwie zedmarskiej wskazuje, że stosowano je jednak przez cały mezolit i początek paraneolitu, a więc od preborealu po koniec okresu atlantyckiego (PB – AT). Wynika stąd jeszcze, że w tym samym miejscu i czasie (tj. w Szczepankach, w okresie wczesny zedmar) używano równolegle zupełnie innych haczyków, co potwierdzają dwa wcześniej odkryte okazy typu „UU”, tj. bez zadzioru, o łagodnym przejściu między grotem a kabłąkiem, mające obły przekrój poprzeczny (GUMIńSKI 2004: ryc. 13:b,c, 14:b,c). Należy zatem sądzić, że zróżnicowanie haczyków kościanych wynikało nie tyle z ich różnej chronologii, co raczej z ich przeznaczenia do połowu innego rodzaju ryb. Ostatnio znaleziony haczyk jest pierwszym na wschodnim cyplu Szczepanek i potwierdza stosowanie tam różnorodnych metod łowienia ryb (GUMIńSKI 2012: 113–122, tab. 7). haczyk ten jest już piątym egzemplarzem ze Szczepanek i szóstym wraz z Dudką (GUMIńSKI 2004: ryc. 13:b,c, 14:b,c; 2005: ryc. 3:d; 2011: ryc. 2:a,b; 2012: tab. 7), a z całej Polski znane są jeszcze tylko cztery haczyki kościane z epoki kamienia, z czego trzy są znaleziskami luźnymi, zapewne z mezolitu lub paraneolitu, a tylko jeden pochodzi ze znanego kontekstu – osady kultury pucharów lejkowatych w Ćmielowie (GALIńSKI 2002: ryc. 111; KRzAK 1963: ryc. 8:b). Ciekawym wytworem kościanym jest nóż-skrobak wykonany z fragmentu trzonu kości udowej łosia (Ryc. 5:a). Jego ostrzem jest podłużna, wklęsła i nieco falista krawędź przechodząca w zaokrąglony i lekko opadający wierzchołek. Tylec uformowany jest równolegle do ostrza, w miejscu zgrubienia i jednocześnie zakrzywienia rurowatej kości. Podobny tępy odcinek znajduje się też u nasady krawędziowego ostrza. Choć narzędzie to może robić wrażenie niezbyt starannie wykonanego, trzeba podkreślić jego wyjątkowo ergonomiczne ukształtowanie, gdzie każdy lekko wklęsły odcinek tylca idealnie pasuje do dłoni (zwłaszcza lewej), a końcowy odcinek tylca jest świetnym oparciem dla palca wskazującego. Narzędzie to było niewątpliwie intensywnie użytkowane, o czym świadczy jego wyświecenie. Nie znam analogii do takiego zabytku, ale najprawdopodobniej służył on do skrobania i oprawiania ryb (por. GUMIńSKI 2012: 113–122, ryc. 17, tab. 4, 7). 326 SzCzEPANKI, ST. 8, WOJ. WARMIńSKO-MAzURSKIE – STANOWISKO TORFOWE łOWCóW z EPOKI KAMIENIA. BADANIA W ROKU 2012 Ryc. 5. Sektor „A”, zabytki kościane: a – nóż-skrobacz z kości udowej łosia, wczesny zedmar; b – przekłuwacz-nacinak i skrobak z kości długiej jelenia (?), wczesny lub klasyczny zedmar (fot. K. Bugajska, W. Gumiński). Fig. 5. Sector “A”. Bone artefacts: a – knife-scraper made of elk femur, Early zedmar; b – perforator-cutter and a scraper of red deer (?) long bone, Early or Classic zedmar. Ryc. 6. Sektor „A”, niecka-rynna z płata kory brzozowej w „czystych” piaskach zglinionych (warstwa B5b), prawdopodobnie ujęcie wody pitnej, późny mezolit (fot. W. Gumiński). Fig. 6. Sector “A”. Pipe- or pan-like sheet of birch bark set in pure sandy clay (Layer B5b), probably a point for drinking water, Late Mesolithic. 327 WITOLD GUMIńSKI Ryc. 7. Sektor „E”, ceramika zedmar: a – klasyczny zedmar, b–h – wczesny zedmar (oprac. K. Bugajska, W. Gumiński). Fig. 7. Sector “E”. zedmar pottery: a – Classic zedmar, b–h – Early zedmar. kwadratowego stempla (Ryc. 7:a), co nawiązuje do stylistyki małopolskiej grupy kultury pucharów lejkowatych. Większość znalezionej tu ceramiki pochodzi jednak z warstw datowanych na okres wczesny zedmar. Są to m.in. płaskie, wyraźnie wyodrębnione dno (Ryc. 7:h), nieornamentowany wylew (Ryc. 7:b), naczynia z karbowanym wylewem i rzędem odcisków u podstawy szyi (Ryc. 7:c,d) oraz fragment z poziomymi liniami rytymi pod wylewem (Ryc. 7:g). Wyjątkowy dla kultury zedmar jest fragment zdobiony grzebykiem o kilku – coraz cieńszych – zębach, którego dość rzadkie, ukośne odciski tworzyły poziome rzędy, przy czym w każdym z rzędów odciski skierowane były odwrotnie (Ryc. 7:f). Uwagę zwraca jeszcze fragment naczynia z karbowanym wylewem, zdobiony poniżej krawędzi dwoma pełnymi i trzecim przerywanym rzędem podłużnych odcisków paznokcia lub patyka, a także jednym (?) rzędem takich odcisków na przejściu szyi i brzuśca (Ryc. 7:e). Stylistyką zdobienia naczynie to nawiązuje z kolei do kultury brzesko-kujawskiej (GUMIńSKI 2011b). z warstwy wczesnozedmarskiej pochodzi siekiera wykonana z parostka (odnogi) poroża jelenia (Ryc. 8). Jej uszkodzone ostrze uformowane było od strony szerszej, bliższej tyki, a obuch – przez skośne odcięcie samego wierzchołka parostka. Nietypową cechą tej siekiery jest silne i płaskie wygładzenie dolnej (wklęsłej) ścianki. Tego rodzaju siekiery z poroża jelenia należą do dużo rzadszych znalezisk 328 niż topory, ale dobrze datowane egzemplarze z Friesack, Dudki i obecny okaz ze Szczepanek wskazują, że w kręgu Maglemose wytwarzano je przez cały mezolit (od preborealu po późny okres atlantycki). W Szczepankach i sąsiedniej Dudce siekiery z poroża są stosunkowo częste (FIEDORCzUK 1995: ryc. 4:d,g; GUMIńSKI 2014: ryc. 4:j; GUMIńSKI, FIEDORCzUK 1990: ryc. 9:5; PRATSCh 2006). W stropie późnoplejstoceńskiej wapiennej gytii i poniżej spągu wczesnoholoceńskich piasków i żwirów z organiką i mułkami znaleziono ciosło zrobione z końca bliższego kości promieniowej łosia (Ryc. 9). Jego ostrze uzyskano przez skośne ścięcie trzonu kości i zagładzenie przełomu. W nasadzie kości, na przedłużeniu rurowatego trzonu, wykonano niemal okrągły otwór, który służył do osadzenia załamanego pod kątem prostym styliska. Ciosła z kości długich z tak usytuowanym otworem znane są na Niżu Europejskim z całego mezolitu i paraneolitu, w tym ze Szczepanek (GUMIńSKI 2004: 70, ryc. 11:c, 12:c), ale wykonywane były zwykle z metapodiów tura, niekiedy łosia. Kość promieniową lub piszczel stosowano do takich cioseł dużo rzadziej. Data 14C uzyskana z tego ciosła: 8285 ± 45 BP niekalibrowane (OxA-27334) wskazuje, że pochodzi ono jednak z wczesnego mezolitu, a konkretnie z okresu borealnego (BO). W warstwie zedmarskiej, w strefie litoralnej jeziora, między kłodami rusztowego „pomostu” (z drewnianych SzCzEPANKI, ST. 8, WOJ. WARMIńSKO-MAzURSKIE – STANOWISKO TORFOWE łOWCóW z EPOKI KAMIENIA. BADANIA W ROKU 2012 Ryc. 8. Sektor „E”, siekiera z odnogi poroża jelenia, wczesny zedmar (fot. K. Bugajska, W. Gumiński). Fig. 8. Sector “E”. hole-less axe made of red deer antler tine, Early zedmar. Ryc. 9. Sektor „E”, ciosło z kości promieniowej łosia (koniec bliższy) ze skośnym ostrzem i otworem wykonanym w nasadzie na osi narzędzia, wczesny mezolit, okres borealny, data 14C: 8285 ± 45 BP niekalibrowane (fot. K. Bugajska, W. Gumiński). Fig. 9. Sector “E”. Adze of elk radius (proximal end) with oblique edge and socked hole made in the base, Early Mesolithic, Boreal, 14C: 8285 ± 45 BP uncalibrated. 329 WITOLD GUMIńSKI Ryc. 10. Sektor „E”, skupisko listewek sosnowych między kłodami rusztowego „pomostu”, prawdopodobnie resztki tzw. sadzyku do trzymania żywych ryb (a) oraz dwie przykładowe listewki z tego skupiska (b), wczesny/klasyczny zedmar (fot. K. Bugajska, W. Gumiński). Fig. 10. Sector “E”. Concentration of pine-wood strips between logs of a scaffolding “gangboard”, probably remains of a cage for keeping fresh fish (a); two examples of strips from the concentration (b), Early/ Classic zedmar. 330 SzCzEPANKI, ST. 8, WOJ. WARMIńSKO-MAzURSKIE – STANOWISKO TORFOWE łOWCóW z EPOKI KAMIENIA. BADANIA W ROKU 2012 Ryc. 11. Sektor „E”, skupisko kości z zatopionego pochówka psa, wczesny/klasyczny zedmar: a – dotychczas odkryte kości; b – prawa piszczel innego (większego) psa; c – czaszka psa in situ; d – szpila z kości rybiej (promienia płetwy suma), prawdopodobnie użyta do zawinięcia pochówku psa (fot. a–c – K. Bugajska, W. Gumiński, d – M. Bogacki, M. Dąbski). Fig. 11. Sector “E”. Concentration of bones from the sunken dog burial, Early/Classic zedmar: a – bones uncovered so far; b – right tibia of another (larger) dog; c – dog skull in situ; d – pin of fish bone (fin ray of catfish) probably used for wrapping the dog burial. (Ryc. 10:b). Listewki te wytwarzano z pni sosnowych, z których dłutowano lub darto równolegle do osi pnia kolejne odcinki pierścieni przyrostu rocznego (lub paroletniego). Podobne skupisko sosnowych listewek odkryto już wcześniej, w odległości ok. 5 m (w wykopie ER). Listewki te są najprawdopodobniej pozostałością po tzw. sadzyku, czyli klatce do trzymania żywych, złowionych uprzednio ryb. bel lub konarów ułożonych do siebie równolegle lub prostopadle, a ukośnie do linii brzegowej) odkryto skupisko zawierające ponad sto listewek sosnowych (Ryc. 10:a). Najdłuższa z nich miała 37 cm, a najkrótsze, niewątpliwie połamane odcinki, miały po kilka centymetrów długości. Szerokość prawie wszystkich listewek była niemal równa i wynosiła ± 1,5 cm, a grubość ich wahała się od 0,2 do 0,5 cm 331 WITOLD GUMIńSKI Szczególnie istotne było używanie do tego celu listewek z sosny, ponieważ wydra nie lubi jej żywicznego smaku i w związku z tym ich nie przegryza, jak w przypadku samołówek, plecionych zwykle z wierzby1. Do wyjątkowych odkryć z okresu wczesny/klasyczny zedmar należy jeszcze skupisko kości psa, w którego skład wchodziły: czaszka, prawa gałąź żuchwy, trzonowiec (M1) z lewej gałęzi żuchwy, atlas, kręg szyjny, piersiowy i lędźwiowy, trzy żebra, prawa łopatka i prawe kości: promieniowa, łokciowa i nadgarstka, a z tylnej kończyny: lewa kość piszczelowa i skokowa, prawa piętowa i dwie kości śródstopia (Ryc. 11:a,c). Wszystkie te kości pochodzą najpewniej od jednego osobnika ale, co ciekawe, w skupisku tym była jeszcze druga kość piszczelowa (prawa) należąca do innego, większego psa (Ryc. 11:b). Skupisko to ciągnęło się wąskim pasem, zgodnie z nachyleniem dna jeziora, i kontynuowało się w południowym profilu wykopu EI. Można więc zakładać, że pozostałe kości tego szkieletu znajdują się na nieprzebadanym jeszcze obszarze. Wydobyte dotąd kości pochodzą z różnych partii szkieletu i nie mają żadnych nacięć, można zatem sądzić, że skupisko to jest rozmytym przez wody jeziora pochówkiem psa. Bezpośrednio przy czaszce znajdował się kamienny odłupek, a dodatkową piszczel można interpretować jako towarzyszący mu pochówek cząstkowy drugiego psa. Interesujące jest, że w omawianym skupisku kości psa znaleziono także szpilę kościaną, zaadaptowaną z naturalnej kości rybiej – promienia płetwy suma2 (Ryc. 11:d). Jest ona ostro zakończona, szablasto wygięta i przechodzi w T-kształtną główkę. Wyświecenie szpili świadczy o jej użytkowaniu, zapewne do spinania odzieży. Kontekst jej znalezienia sugeruje, że mogła zostać użyta do zapięcia maty lub worka, w który owinięto martwego psa wraz z piszczelą innego psa, a pakunek ów zatopiono przy brzegu jeziora. Należy tu dodać, że w sąsiedniej Dudce odkryto już rozmyty przez wody jeziora bogato wyposażony pochówek ludzki z wczesnego mezolitu (BO), a na głównym cmentarzysku tego stanowiska – dwa groby z wtórnymi (tj. postekshumacyjnymi, bez porządku anatomicznego) pochówkami psów (GUMIńSKI 1995: 35–36; 2014: 123, ryc. 15, tab. 1). Osobne pochówki psów (bez towarzyszącego pochówka ludzkiego) znane są dotąd z około dwudziestu stanowisk łowieckich epoki kamienia w Europie, a na trzech z nich (Asavec 7 na Białorusi, Sjöholmen w Szwecji i Schipluiden w holandii) kości psa odkryto w dawnej strefie brzegowej jeziora lub rozlewiska, tak jak w Szczepankach (PETERSON 2006: ryc. 48–50, tab. 1, 2; RAzLUCKAâ 2010: 308; zEILER 2006: 392–396). Prezentowane tu pokrótce odkrycia kolejnego sezonu wykopaliskowego w Szczepankach potwierdzają unikalną rangę tego stanowiska, i to w skali europejskiej. Dr Witold Gumiński Instutyt Archeologii Uniwersytet Warszawski czesia.witek@gmail.com Literatura FIEDORCzUK J. 1995 mesolithic finds at Dudka 1, great masurian Lakeland, and their chronological-taxonomic relations, „Przegląd Archeologiczny” 43, 47–59. GALIńSKI T. 2002 społeczeństwa mezolityczne. osadnictwo, gospodarka, kultura ludów łowieckich w Viii–iV tysiącleciu p.n.e. na terenie europy, Szczecin. GRAMSCh B. mesolithische Wasserlöcher in brandenburg, (w:) B. Beyer i in. (red.), brunnen der Jungsteinzeit. internationales 1998 symposium in erkelenz 27 bis 29 oktober 1997, Materialen zur Bodendenkmalpflege im Rheinland 11, Köln – Bonn, 17–23. GUMIńSKI W. environment, economy and habitation during the mesolithic at Dudka, great masurian Lakeland, Ne-Poland, 1995 „Przegląd Archeologiczny” 43, 5–46. 1 Informacje te zawdzięczam Markowi Dąbrowskiemu, ówczesnemu studentowi IA UW, który uczestniczył przy eksploracji pierwszego odkrytego skupiska listewek sosnowych w 2007 r. Jest on mieszkańcem rejonów nadbiebrzańskich, gdzie wyjątkowo długo przetrwały różne tradycyjne metody i sprzęty do połowu ryb. 2 Oznaczenie zawdzięczam prof. Andrzejowi Witkowskiemu z Muzeum zoologicznego Uniwersytetu Wrocławskiego. 332 SzCzEPANKI, ST. 8, WOJ. WARMIńSKO-MAzURSKIE – STANOWISKO TORFOWE łOWCóW z EPOKI KAMIENIA. BADANIA W ROKU 2012 2004 2005 2011a 2011b 2012 2014 szczepanki 8. Nowe stanowisko torfowe kultury Zedmar na mazurach, „światowit” v (XLvI)/B (2003), 53–104. island, Pigs, and hunting Places – comment on Preceding Paper by Achilles gautier concerning Animal bones of the forager site Dudka, „Przegląd Archeologiczny” 53, 27–51. szczepanki, st. 8, woj. warmińsko-mazurskie. badania w latach 2009–2010. stanowisko torfowe łowców-zbieraczy z epoki kamienia, „światowit” vIII (XLIX)/B (2009–2010), 257–261. importy i naśladownictwa ceramiki kultury brzesko-kujawskiej i kultury pucharów lejkowatych na paraneolitycznym stanowisku kultury Zedmar – szczepanki na mazurach, (w:) U. Stankiewicz, A. Wawrusiewicz (red.), Na rubieży kultur. badania nad okresem neolitu i wczesną epoką brązu, Białystok, 151–162. Nowe wyjątkowe siedlisko osadnicze paraneolitycznej kultury Zedmar na wschodnim cyplu wyspy szczepanki (sektor A) na mazurach, „światowit” IX (L)/B (2011), 87–144. Wyposażenie symboliczne w grobach łowców-zbieraczy epoki kamienia na cmentarzysku Dudka na mazurach, „Archeologia Polski” LIX, 121–186. GUMIńSKI W., FIEDORCzUK J. 1990 Dudka 1. A stone Age Peat-bog site in North-eastern Poland, „Acta Archaeologica” 60 (1989), 51–70. KRzAK z. 1963 sprawozdanie z wykopalisk na górze gawroniec-Pałyga w Ćmielowie, pow. opatów, w 1961 roku, „Sprawozdania Archeologiczne” Xv, 65–83. PETERSON N. 2006 hundar kring benen. en analys av belastning och storleksvariation hos hundarna i det mesolitiska skåne, Lund (maszynopis pracy magisterskiej dostępny online: http://lup.lub.lu.se/student-papers/record/1329319; dostęp 05.12.2016 r.). PRATSCh S. 2006 mesolithische geweihgeräte im Jungmoränengebiet zwischen elbe und Neman, Studien zur Archäologie Europas 2, Bonn. RAzLUCKAâ A.A. 2010 Novye dannye po ohote i životnovodstvu iz raskopok krivinskogo torfânika, (w:) Dasledavanni kamennaga i bronzavaga vâkǔ, „Materyâly pa arhealogii Belarusi” 18, Minsk, 299–313. zEILER J.T. 2006 mammals, (w:) L.P. Louwe Kooijmans, P.F.B. Jongste (red.), schipluiden. A Neolithic settlement on the Dutch North sea coast c. 3500 cal. bc, Analecta Praehistorica Leidensia 37/38, Leiden, 375–420. WITOLD GUMIńSKI S ZCZePANKi, Site 8 – A StONe AGe PeAt-B OG Site Of HuNteR-G AtHeReRS, tHe M AZuRSKO -WARMińSKie VOiVODeSHiP. e xCAVAtiONS iN 2012 The site of Szczepanki, which was an island on Dudka (GUMIńSKI 2005: fig. 3:d), till the end of the Atlantic – as in the case of this fish-hook. Moreover, other fish-hooks of “UU” type, i.e., barbless and with rounded cross-sections were used at Szczepanki in the same time (the Late Atlantic) (GUMIńSKI 2004: figs. 13:b,c, 14:b,c). It appears that different types of fish-hooks were made simultaneously, probably for particular kind of fish. This fish-hook is the first one found in Sector “A” and it additionally indicates various methods of fishing practised just in the eastern foreland of Szczepanki (GUMIńSKI 2012: 142, table 7). the former lake, was excavated in two sectors – “A” and “E” (fig. 1). In Sector “A” located in the eastern foreland not many finds appeared and they mostly occurred in the shore zone (GUMIńSKI 2012). Apart from typical zedmar pottery (fig. 2), the most interesting finds from Sector “A” are bone artefacts. One of them is a flat fish-hook (fig. 4) of probably “vv” type with a semi-barb (GUMIńSKI 2004: fig. 15). Such fish-hooks were used from the Preboreal – e.g. a specimen from 333 WITOLD GUMIńSKI uncalibrated (OxA-27334) of this adze indicates however that the tool comes from the Early Mesolithic, the Boreal. Such tools are known from the entire Mesolithic and Para-Neolithic, though most of them were made of metapodia (particularly those of aurochs), as demonstrated by examples previously found in Szczepanki (GUMIńSKI 2004: 101, figs. 11:c, 12:c). Over a hundred pieces of pine-wood strips (max. 37 cm long, ±1.5 cm wide and 0.2–0.5 cm thick) were found in a concentration between wooden logs in the former littoral zone, in the zedmar layer (fig. 10:a,b). They are probably remains of a cage for keeping fresh fish, for which just pine-wood is important, because otters do not like its resin taste, so they leave such strips (and fish inside) untouched. A concentration of dog bones from different parts of the skeleton was also found in the littoral zone, in the zedmar layer (fig. 11:a,c). They were stretched out on the former lake bottom and went into the southern edge of Trench EI, so the rest of bones is still uncovered. Bones have no traces of cut marks, so most probably this is a dog burial deposited in the lake’s water. It is interesting that additional tibia of another (larger) dog was placed together with this burial (fig. 11:b). A polished fish bone (fin ray of catfish) was found together with dog bones (fig. 11:d). It could be a pin for fastening clothes which was finally used for wrapping the dog burial. Secondary dog burials were already found in two graves at the main cemetery of Dudka (GUMIńSKI 2014: table 1, fig. 15). Additionally, a richly furnished human burial was deposited in the littoral zone at Dudka and it was also washed out (GUMIńSKI 1995: 35–36). Dog burials in the former littoral zone, similar to that from Szczepanki, are known from other three hunter-gatherer sites: Asavec 7 in Belarus, Sjöholmen in Sweden and Schipluiden in the Netherlands (PETERSON 2006: figs. 48–50, tables 1, 2; RAzLUCKAâ 2010: 308; zEILER 2006: 392–396). Other two bone artefacts – a knife-scraper and a perforator-cutter-scraper (fig. 5:a,b) look as roughly prepared, but both are ergonomically very well-made, particularly for a left-handed person. They were probably used mainly for preparing fish. Another specimen is a crown of red deer antler, which was cut off from the beam by making a deep cut and breaking it off. One of its tines looks like a bird figurine and it was probably painted with ochre (?) (fig. 3). A new object of birch bark was found in the findless western part of Sector “A” (fig. 6) (GUMIńSKI 2012: 141, figs. 12, 13). This is a pipe- or pan-like sheet of bark set at an angle in pure sandy clay, where traces of trickle water are visible. Probably this was a drinking point of clear water, and it is the second such discovery in the Mesolithic, after Friesack (GRAMSCh 1998). At the southern settlement, Sector “E”, mainly Early zedmar pottery was found (fig. 7). There is one pot with an additional row of prints at the belly part of the vessel (fig. 7:e), which refers to the Brześć Kujawski Culture (GUMIńSKI 2011b). Another potsherd with rectangular stamps on a short convex neck, from the Classic zedmar layer, exhibits connections with the Małopolska Group of the TRB (fig. 7:a). A hole-less antler axe was found in the Early zedmar layer in Trench EI (fig. 8). Such axes of red deer antler tine were in use throughout the entire Mesolithic, from the Preboreal to the Late Atlantic, which is indicated by examples from Friesack, Dudka and this one (FIEDORCzUK 1995: fig. 4:d,g; GUMIńSKI 2014: fig. 4:j; GUMIńSKI, FIEDORCzUK 1990: fig. 9:5; PRATSCh 2006). The next bone artefact is an adze of elk radius with oblique edge and socked hole (fig. 9). The hole was made in the bone base in line with the shaft. The adze was found in the top of the lowest light-grey gyttja layer of the younger Dryas and below the layer of sand, gravel and organic slime of the Early holocene. A direct 14C date: 8285 ± 45 BP 334