Colofon Stichting ter Ondersteuning Oudheidkundig Onderzoek, KvK: 4101477 TMA 49, 2013 25ste jaargang Prijs los nummer €8,Het Tijdschrift voor Mediterrane Archeologie is een onafhankelijk tijdschrift dat aandacht besteedt aan actueel archeologisch onderzoek in de mediterrane wereld, in het bijzonder verricht vanuit Nederland en België. Het overnemen van artikelen is toegestaan mits met bronvermelding. Bijdragen van lezers zijn welkom en kunnen al dan niet verkort door de redactie worden geplaatst. TMA verschijnt normaliter twee keer per jaar. Opgave kan schriftelijk of via onze website. Een abonnement kost €14,-. Studenten betalen €13,- (onder vermelding van studentnummer). Het abonnement loopt van 1 januari tot en met 31 december en wordt automatisch verlengd, tenzij een maand van te voren schriftelijk is opgezegd. TMA online: – tijdschrift@mediterrane-archeologie.nl – mediterrane-archeologie.nl – rug.academia.edu/ TMATijdschriftvoorMediterraneArcheologie – facebook.com/tijdschrift.voormediterranearcheologie Adres- en bankgegevens: Tijdschrift voor Mediterrane Archeologie Poststraat 6 9712 ER Groningen Rekeningnummer 5859344 IBAN: NL14INGB0005859344 BIC: INGBNL2A Redactie: Remco Bronkhorst, Lynne van Bruggen, Tamara Dijkstra, Heleen Duinker, Jord Hilbrants, Judith Jurjens, Tijm Lanjouw, Jorn Seubers (hoofdredacteur), Marleen Termeer, heo Verlaan, Corien Wiersma, Sarah Willemsen, Evelien Witmer Adviesraad: Prof. Dr. P.A.J. Attema (RUG) Dr. G.J.M.L. Burgers (KNIR) Prof. Dr. R.F. Docter (RUGent) Prof. Dr. E.M. Moormann (RU) Prof. Dr. J. Poblome (KULeuven) Dr. M.J. Versluys (UL) Dr. G.J.M. van Wijngaarden (UvA) Ontwerp omslag: Jorn Seubers en Tijm Lanjouw Opmaak binnenwerk: Hannie Steegstra TMA komt tot stand in samenwerking met Barkhuis Publishing, Eelde. ISSN 0922-3312 81999/SOOO Inhoudsopgave Artikelen Wat maakt het uit? Echt en geschilderd marmer in het Huis van Apollo in Pompeii Suzanne van de Liefvoort 1 Rondom Crustumerium Een alternatieve toepassing van de ‘rank-size rule’ Sander Droogsma 6 Rituele moord in Tarquinia en Rome? Een methodologische studie naar mensenofers ten tijde van de Italische IJzertijd en de Oriëntaliserende periode (negende tot zesde eeuw voor Christus) Corine Tetteroo 13 Het Romeinse koloniale verleden van de Pontijnse regio, Centraal-Italië Peter Attema 21 De Galleria dei Vasi in de Grotta di S. Angelo II Nieuwe gegevens over transadriatische relaties in de Sibaritide (Zuid-Italië) in de Proto-Apennijnse periode Francesca Ippolito 28 Duizend scherven op de grond… een lange adem, een diepe zucht Nienke Pieters 34 Hybriditeit in tijden van kolonisatie Wat greyware kan vertellen over de Phoenicische kolonisatie van het Iberisch Schiereiland Beatrijs de Groot 41 English Summaries 47 Recensies Inleiding: De demograie van Romeins Italië - Peasants, Citizens and Soldiers. Studies in the demographic history of Roman Italy - Peasants and slaves. he rural population of Roman Italy (200 BC to AD 100) Tymon de Haas 49 Black-Gloss Ware in Italy Production management and local histories Gijs Tol 54 → TMA jaargang 25, nr. 49 Recensies, vervolg he City in the Roman West c. 250 BC – c. AD 250 Remco Bronkhorst 56 Pathways to Power. New Perspectives on the Emergence of Social Inequality Peter Attema 59 Early Roman Warrior 753-321 BC Jorn Seubers 62 he First Mediterranean islanders: initial occupation and survival strategies heo Verlaan 64 he Džarylgač Survey Project Remco Bronkhorst 67 Introducties op lopend onderzoek Onderzoeksproject Dr. Lidewijde de Jong 69 Promotieproject Frits Heinrich MA, MSc. (Oxon.) 70 Promotieproject Olivia Jones MA 71 Het OpenArchaeoSurvey project 72 TMA jaargang 25, nr. 49 Introductie Jitte Waagen, Rogier Kalkers, Lennart Kruijer Het OpenArchaeoSurvey project Mobiele applicaties ter ondersteuning van veldwerk, ook wel digital ieldwork assistants (dFA), kennen een lange traditie in archeologische ield surveys.1 In 2002 schreven Martijn van Leusen en Nick Ryan uitgebreid over de voordelen van de inzet van een digitaal veldnotebook in combinatie met een GPS-ontvanger.2 Sindsdien zijn mobiele veldwerkapplicaties verder ontwikkeld en zijn ze een integraal onderdeel geworden van surveyonderzoek. Het OpenArchaeoSurvey project heeft als doel het concept dFA in een nieuw jasje te steken, gebruikmakend van moderne technieken.3 Bij het ontwikkelen van de OpenArchaeoSurvey applicatie spelen drie technische vernieuwingen een rol. Ten eerste wordt ingespeeld op de beschikbaarheid van een nieuwe generatie mobiele apparaten (smartphones, tablets). De draagbaarheid, betaalbaarheid, maar vooral de geïntegreerde functionaliteit (o.a. camera, GPS, 3G, WIFI) maakt ze tot een veelzijdig hardwareplatform. Ten tweede staat het gebruik van Free Open Source Software (FOSS) centraal. Dit heeft enerzijds betrekking op het softwareplatform (Quantum GIS) en anderzijds op de GPLv3-licentie waaronder de applicatie zal worden uitgebracht.4 Niet alleen minimaliseren we de kosten voor elke gebruiker, ook hopen we de bruikbaarheid van de applicatie te vergroten door hem toegankelijk en modiiceerbaar te maken. Ten derde worden de mogelijkheden van een mobiele breedbandverbinding verkend. Door het realiseren van een continue toegang tot een centrale database en een text-messaging (chat) server wordt getracht het veldwerk eficiënter te laten verlopen. Het ‘Open’ in OpenArchaeoSurvey staat ook voor de mogelijkheid tot realtime communicatie en uitwisseling van projectdata binnen een veldwerkproject. Een voordeel hiervan is dat alle participanten op elk moment en vanaf elke locatie op de data kunnen relecteren, vragen kunnen stellen én kunnen beantwoorden. Met de 3G-mogelijkheden van de OpenArchaeoSurvey applicatie hopen wij daarom de digitale infrastructuur te optimaliseren, maar tevens onderwijsmogelijkheden te verbeteren. Zo is de implementatie van de applicatie tijdens surveys in Griekenland, onder leiding van Prof. Dr. Vladimir Stissi (UvA) gepaard gegaan met een verkenning van de mogelijkheden van mobile learning.5 Het OpenArchaeoSurvey project beoogt de applicatie bruikbaar te maken voor de (internationale) onderzoeksgemeenschap. Daarom ligt een belangrijke nadruk op het maximaliseren van de eenvoudige inzetbaarheid van de applicatie. Dit wordt betracht door hapklare en goed gedocumenteerde software te ontwikkelen en door het produceren van digitale handleidingen die online te vinden zullen zijn. Introductie onderzoekers, contactgegevens Het team achter het OpenArchaeoSurvey project bestaat uit Jitte Waagen (AAC, UvA), Ivan Kisjes (AAC, UvA), Rogier Kalkers (VU/UL) en Lennart Kruijer (UL). Voor meer informatie kunt U contact met ons opnemen via: j.waagen@uva.nl Eindnoten 1 Zie o.a. Pascoe, J., Morse, D.R. & N.S. Ryan 1998, “Developing personal technology for the ield” Personal Technologies 2, pp. 28-36; Ryan, N.S., Pascoe, J., & D.R. Morse, 1998, “Enhanced Reality Fieldwork: the Context-aware Archaeological Assistant” in Computer Applications in Archaeology 1997, BAR International Series 751, (red.) Gafney, V., Van Leusen, M.P. & S. Exxon, Archaeopress , Oxford, pp. 269-274. 2 Van Leusen, M.P. & N. Ryan 2002. “Educating the Digital Fieldwork Assistant” in Pattern To Process: methodological investigations into the formation and interpretation of spatial patterns in archaeological landscapes, PhD thesis, University of Groningen, chapter 7, pp. 1-16. 3 Voorheen ‘Learning Sites’; zie ook Waagen, J., De Reus, N. & R.A.A. Kalkers (in druk), ‘OpenArchaeoSurvey or ‘being educated by the digital ieldwork assistant’ in (digital) Proceedings CAA 2012 – Computer Applications and Quantitative Methods in Archaeology, 26-30 March 2012, Southampton; http://www.surveyarchaeology.eu/openarchaeosurvey (homepage). 4 GPLv3, Gnu General Public License version 3, is een zogenaamde copyleft licentie, waarin de continue openbaarheid en vrije toegang tot de software wordt afgedwongen, http://gplv3.fsf.org/. 5 Dit project werd gesubsidiëerd door het fonds ICT voor Onderwijs (ICTO) aan de Universiteit van Amsterdam, http://www.ic.uva.nl/ ictenonderwijs/ictofonds.cfm/89002D40-F73D-4A6F-A85AC6C75FA3BF09. Mobile Learning als potentie van de dFA is uitgebreid verkend in de context van het Manolo project, zie o.a. Wagtendonk, A.J. & R.A.M. De Jeu 2005, “Klassiek veldwerk in een modern jasje” in Geo-Info 4, pp. 176-180; Wagtendonk A.J. & R.A.M. De Jeu 2007, “Sensible Field-Computing: Evaluating the Use of Mobile GIS Methods in Scientiic Fieldwork” in Photogrammetric Engineering & Remote Sensing (special issue Web and Wireless GIS) 73, pp. 651-662. Logo van het OpenArchaeoSurvey project. 72