Adriana Łukaszewicz EWOLUCJA SYSTEMÓW SPOŁECZNO-EKONOMICZNYCH MONARCHII NAFTOWYCH ZATOKI PERSKIEJ. STUDIUM PRZYPADKU PAŃSTW RENTIERSKICH. 1 1. 1.1. 1.2. 1.2.1. 1.2.2. 1.2.3. 2. 2.1. 2.2. 2.3. 3. 3.1. 3.2. 3.3. 4. 4.1. 4.2. 4.2.1. 4.2.1.1. 4.2.1.2. 4.2.2. 4.2.2.1. 4.2.2.2. 4.2.2.3. 4.3. 5. 5.1. 5.2. 5.3. 5.4. 5.4.1. Wstęp Teoretyczne ramy analizy Część I: Uwarunkowania kulturowo-ekonomiczne rozwoju monarchii naftowych Pozycja monarchii naftowych na światowym rynku energetycznym Znaczenie państw Zatoki Perskiej na światowym rynku gazowym Od uprzedmiotowienia do upodmiotowienia państw Rady Współpracy Państw Zatoki (GCC) na rynku ropy naftowej Rola Organizacji Państw Eksporterów Ropy Naftowej (OPEC) Implikacje wydarzeń lat 70. XX wieku na rynek ropy naftowej Procesy dostosowawcze państwach Zachodnich Wpływ eksportu surowców energetycznych na politykę ekonomiczną monarchii naftowych Transfer bogactwa z Północy na Południe. Rozwój gospodarczy monarchii Symptomy choroby holenderskiej w monarchiach naftowych Pierwsze próby dywersyfikacji gospodarek monarchii naftowych Kulturowe uwarunkowania rozwoju gospodarczego monarchii naftowych. Fundamenty ideologiczne muzułmańskiego systemu gospodarczego Podatek religijny (zakat) Zakaz spekulacji (gharar) Zakaz oprocentowania (riby). Podstawy funkcjonowania systemu bankowego Część II: RYNEK FINANSOWY MONARCHII Charakterystyka rynku i instrumentów finansowych monarchii Uwarunkowania makroekonomiczne funkcjonowania instytucji finansowych Instytucjonalne źródła finansowania inwestycji Podmioty państwowe Państwowe Fundusze Majątkowe (Sovereign Wealth Funds) Państwowe Platformy Inwestycyjne (Governmental Investment Vehicles) Podmioty prywatne Wielkie firmy rodzinne Fundusze inwestycyjne (IF) i Private Equity (PE) Islamic Private Equity (IPE) Próba oceny Studium przypadku: Państwowe Fundusze Majątkowe (SWF) monarchii Historia i ramy prawne funkcjonowania Państwowych Funduszy Majątkowych w monarchiach Zatoki Perskiej Definicja Państwowych Funduszy Majątkowych Siła Państwowych Funduszy Majątkowych na rynkach finansowych świata Ewolucja strategii inwestycyjnej SWF Przeorientowanie kierunków inwestycyjnych w dobie kryzysu 2 strona 5 17 45 45 56 59 60 62 68 71 71 86 94 104 108 111 112 118 118 119 123 126 126 128 129 129 133 139 144 145 145 147 150 158 169 5.5. 5.6. 5.7. 5.8. 5.9. 6. 6.1. 6.1.1. 6.1.2. 6.2. 7. 7.1. 7.2. 7.3. 7.4. 7.5. 8. 8.1. 8.2. 8.3. 8.4. 8.5. 9. 9.1. 9.2. 9.2.1. 5Państwowe Fundusze Majątkowe monarchii naftowych w opinii zachodniej kadry menedżerskiej Motywy dokonywania inwestycji zagranicznych przez bliskowschodnie Fundusze Majątkowe Ewolucja podejścia USA oraz państw Unii Europejskiej do Państwowych Funduszy Majątkowych z Bliskiego Wschodu Santiago Principles Próba oceny funkcjonowania Państwowych Funduszy Majątkowych monarchii naftowych Inne podmioty gospodarcze Wielkie firmy rodzinne Studium przypadku: Prince Alwaleed Bin Talal Alsaud Studium przypadku: Saudi Binladin Group Rządowe platformy inwestycyjne (GIVs).Studium przypadku : Mubadala Development Company Część III: DYWERSYFIKACJA GOSPODAREK MONARCHII ZATOKI PERSKIEJ Przykłady rozwijania sektora usług materialnych i niematerialnych Dubaj- rozwój usług portowych i logistyka Rynek lotniczy w Katarze i Zjednoczonych Emiratach Arabskich Katar: Imperium medialne Al Jazeera Zjednoczone Emiraty Arabskie: ekologia i energia odnawialna Rozwój kapitału ludzkiego. Nauka i edukacja w Katarze, Zjednoczonych Emiratach Arabskich i Arabii Saudyjskiej Inwestycje w rolnictwo Żywność jako dobro strategiczne Polityka żywnościowa Arabii Saudyjskiej- rys historyczny Priorytety polityki monarchii naftowych w dobie kryzysu Narzędzia polityki żywnościowej monarchii naftowych Skala inwestycji w ziemie orne monarchii naftowych Społeczne konsekwencje dywersyfikacji gospodarczej Stratyfikacja spoleczna Rynek pracy i warunki pracy Bezrobocie młodych ZAKOŃCZENIE Dodatek: Szczególny przypadek Arabii Saudyjskiej Aneks: Sylwetki liderów gospodarczych monarchii Zatoki Perskiej. Spis ramek Spis tabel Bibliografia 3 174 176 179 183 184 188 188 188 192 196 199 200 201 205 230 242 252 265 265 267 271 274 275 282 282 287 295 297 311 314 325 326 328 WSTĘP Rejon Zatoki Perskiej stanowi światowe zagłębie surowców energetycznych- ropy naftowej oraz gazu ziemnego. W ich eksploatacji partycypują, w mniejszym lub większym stopniu wszystkie państwa regionu, jednak na przełomie wieków gros wydobycia ma miejsce w monarchiach Zatoki Perskiej, przede wszystkim w Arabii Saudyjskiej, Kuwejcie, Zjednoczonych Emiratach Arabskich (szczególnie w emiracie Abu Dhabi) i Katarze. Młode państwa naftowe były bardzo zacofane pod względem ekonomicznym. Charakteryzowała je także niska jakość instytucjonalna. Kiedy gwałtowne wzrosty cen ropy naftowej w dekadzie lat 70. doprowadziły do pojawienia się olbrzymich dochodów państweksporterów, monarchie nie potrafiły ich produktywnie wykorzystać. Nie przyczyniały się one do rozwoju gospodarczego. Co więcej, wywołując zgubny mechanizm utraty konkurencyjności1 konserwowały stan zacofania oraz zastany system polityczny. Do późnych lat 90. monarchie postrzegane były wyłącznie przez pryzmat surowców energetycznych, a zainteresowanie nimi świata sprowadzało się do analizy prowadzonej przez nie polityki energetycznej, potencjalnych zagrożeń z ich strony dla gwarantowania płynności dostaw ropy i gazu, czy wpływu na światową cenę surowców energetycznych. W końcu lat 90. dostrzec można pierwsze symptomy zmian w politykach gospodarczych analizowanych krajów. Zainicjowane zostały przez emirat Dubaju, następnie Abu Dhabi i Kataru, jeszcze później Arabię Saudyjską. W początkowym okresie procesy, do jakich dochodziło w poszczególnych emiratach zostały przeoczone przez otoczenie zewnętrzne. Kiedy we wrześniu 2001r. terroryści al-Kaidy (z których większość pochodziła z Arabii Saudyjskiej) zaatakowali obiekty cywilne w USA powszechnie uznano to za dowód całkowitego skostnienia funkcjonujących w poszczególnych monarchiach systemów ekonomiczno-społeczno-politycznych. Wydarzenia z 2001r. stygmatyzowały kraje Zatoki, a świat (przynajmniej Zachodni) napiętnował wszystkie z nich jako państwa wspierające terroryzm. W takich warunkach przywódcy poszczególnych z nich musieli zabiegać o odzyskanie reputacji swoich państw na arenie międzynarodowej. Ponieważ zamachy znacząco ograniczyły możliwości prowadzenia 1  Chodzi  o  tzw.  przekleństwo  surowcowe  (Dutch  disease).  Mechanizm  ten  przybliżony    zostanie  w  części   teoretycznej  niniejszej  książki.     4 przez nie interesów na Zachodzie, traktowanym dotychczas jako główny kierunek inwestycyjny, monarchie zmuszone zostały do reorientacji swej polityki gospodarczej i ukierunkowania swych wysiłków ekonomicznych do wewnątrz. Zaowocowało to uruchomieniem procesu szybkich zmian w gospodarkach wybranych z nich. Zachodzące zmiany nie zostały jednak należycie odnotowane przez Zachód. Pierwsza dekada nowego wieku przyniosła światu boom gospodarczy. Szybkie tempo wzrostu wiodących gospodarek świata doprowadziło do gwałtownej zwyżki cen surowców energetycznych. Wśród beneficjentów wysokich cen ropy i gazu znalazły się państwa Zatoki Perskiej. Okres boomu pozwolił im zgromadzić olbrzymie rezerwy walutowe. W 2007/2008 r. nastąpiło załamanie ekonomiczne gospodarek państw zachodnich. Na skutek kryzysu olbrzymie straty odnotowały czołowe korporacje zachodnie, zarówno produkcyjne jak i finansowe. Część z nich znalazła się na skraju bankructwa. Skala niezbędnych interwencji w gospodarkach państw zachodnich, ratujących je przed katastrofą przewyższała możliwości finansowe samych państw. Pomocy szukano na całym świecie. Nie dziwi zatem, że zwrócono się do bogatych monarchii z prośbą wsparcia finansowego zagrożonych podmiotów ekonomicznych, kończąc tym samym okres ostracyzmu wobec monarchii. Monarchie wykorzystały kryzys ekonomiczny do powrotu na arenę międzynarodową i zmazania opinii państw wspierających terroryzm. Dowiodły swej dojrzałości, stając się partnerem dla Zachodu w polityce antykryzysowej, poprzez zasilanie kapitałowe odgrywały rolę stabilizatora gospodarki światowej. Na fali normalizacji stosunków z Zachodem część z nich, budząc przy tym zadziwienie świata, zaprezentowała także swe nowe oblicze nowoczesnych, dynamicznych państw z silnymi gospodarkami. Przyniosła zainteresowanie badaczy regionem, powodujące rosnącą podaż prac naukowych, zgłębiających różne aspekty funkcjonowania wspomnianych gospodarek i analizujących przyczyny, metody i kierunki dynamicznego rozwoju. Przemiany te stały się także głównym przedmiotem badań zawartych w niniejszej książce. Książka zawiera analizę ewolucji systemów społeczno-ekonomicznych wybranych monarchii naftowych Zatoki Perskiej w latach 1973-2013 i opis wysiłków rozwojowych tych państw. Analiza ta dokonana zostaje w oparciu o endogenne modele wzrostu gospodarczego, a także teorie cząstkowe, takie jak: teoria państwa rentierskiego, teoria wytracania konkurencyjności związana z przekleństwem surowcowym, teoria nowego kapitalizmu państwowego, elementy teorii neoinstytucjonalnej. 5 Tło do badań szczegółowych stanowią kraje, zrzeszone w Radzie Współpracy Państw Zatoki2: Kuwejt, Katar, Arabia Saudyjska, Bahrajn, Zjednoczone Emiraty Arabskie oraz Oman. Funkcjonują one w ramach podobnego systemu polityczno-ekonomicznego. Łączy je także wspólne położenie na półwyspie Arabskim, religia (oficjalną religią jest Sunnizm) oraz wysoki dochód per capita. Analizowane państwa są niejako wizytówką świata arabskiego, równocześnie pod wieloma względami bardzo odbiegają od pozostałych krajów regionu. Z uwagi jednak na fakt, że w książce podjęta została próba analizy zachodzących i trwałych procesów, z którymi spotykamy się w Zatoce, badania koncentrują się przede wszystkim na obszarach, wykazujących szybkie i trwałe przeobrażania się, t.j. emiratów Dubaju, Abu Dhabi3, Kataru oraz Arabii Saudyjskiej. Sytuacja ekonomiczna pozostałych monarchii, Kuwejtu, Omanu i Bahrajnu, czy pozostałych emiratów tworzących ZEA ze względu na znikomość zachodzących w nich zmian, nie jest przedmiotem głębszych dociekań. Rozważania obejmują przekrój lat 1973-2013. W sposób całkowicie celowy i zamierzony analiza rozwoju państw Zatoki zatrzymuje się na końcu 2013r. Rok ten stanowi bowiem przełomową datę zarówno w stosunkach międzynarodowych , jak też światowej sytuacji na rynku energetycznym. Kolejny- 2014 rok- przyniósł niepokoje na arenie międzynarodowej, w postaci konfliktu ukraińsko-rosyjskiego oraz pojawienia się i ekspansji państwa islamskiego (Kalifatu). Niepokoje te wywarły ogromny wpływ na dotychczasowy ład międzynarodowy, burząc stabilność i przewidywalność współczesnego świata. Oba w większym lub mniejszym stopniu wywierają wpływ na światowy rynek energetyczny. Szczególną rolę w tej kwestii odgrywał w 2014r. konflikt europejski, który w konsekwencji przyspieszył prace nad eksploatacją i eksportem gazu i ropy łupkowej. W sytuacji ogromnej zmienności otoczenia w obrębie status quo surowcowego i braku przewidywalności wydarzeń polityczno-ekonomicznych, analiza zmian, zachodzących w monarchiach naftowych kończy się na roku 2013, tzn. w przededniu pojawienia się nowych wyzwań. Jednak wyżej wspomniane wydarzenia paradoksalnie czynią aktualnym temat pracy 2  Rada  Współpracy  Państw  Zatoki  powstała  w    1981r  .  W  jej  skład  wchodzą  wszystkie  monarchie  naftowe   Zatoki  Perskiej.   3  Autorka  z  całą  świadomością  traktuje  rozłącznie  poszczególne  emiraty,  wchodzące  w  skład   Zjednoczonych  Emiratów  Arabskich.  Kraj  ten  jest  monarchią  federacyjną  z  olbrzymią  autonomią,   szczególnie  w  kwestiach  gospodarczych  poszczególnych  jej  części  (emiratów).  Na  szybką  ścieżkę  wzrostu   udało  się  wejść  dwom  z  nich-­‐‑  Dubajowi  oraz  Abu  Dhabi.   6 i główny kierunek zaproponowanej analizy: czy i jakimi metodami, w jakim kierunku dywersyfikują swe gospodarki monarchie naftowe? *** Wielu autorów opracowań naukowych w Polsce i za granicą podejmowało się analizy różnych aspektów funkcjonowania systemów polityczno-społeczno-ekonomicznych monarchii naftowych. Pluralizm w badaniach nad systemami odzwierciedlał preferencje poszczególnych badaczy. W literaturze anglojęzycznej znajdują się analizy funkcjonowania państw rentierskich w Zatoce Perskiej, znaleźć można badania nad zjawiskiem przekleństwa surowcowego. Stosunkowo mało jest książek na temat nowego kapitalizmu państwowego. Autorzy i ich dzieła zostaną szczegółowo przedstawienie w punkcie dotyczącym ram teoretycznych książki. Autorka niniejszego studium w trakcie kwerendy bibliotecznej nie natrafiła jednak na żadną pozycję, która przeprowadzałaby analizę trójpłaszczyznową, biorącą pod uwagę zarówno model państwa rentierskiego, chorobę przekleństwa surowcowego (tzw. chorobę holenderską) oraz nowy kapitalizm państwowy. Tymczasem, jak się wydaje poziom komplikacji współczesnych gospodarek monarchii i ich przemiany są wynikiem nakładania się na siebie (co najmniej) trzech wspomnianych warstw; nie sposób ich badać stosując tylko jedną soczewkę. Funkcjonowanie współczesnych państw rentierskich Zatoki Perskiej znajdowało się na pograniczu współczesnych badań orientalistycznych w Polsce. Warto zwrócić uwagę, że w polskiej literaturze naukowej brak jest dotychczas książki, analizującej model państwa rentierskiego monarchii naftowych4 . Nikt także nie prowadził badań nad skutkami przekleństwa surowcowego. Podobnie jak brak pozycji opisujących nowy kapitalizm państwowy w państwach Zatoki. Z tego powodu poniższa prezentacja autorów i ich dorobku nie będzie wnikać głęboko w przekazywane przez nich treści, a jedynie odnotowywać główne kierunki badań. Na polskim rynku wydawniczym szczególne znaczenie mają książki autorstwa J. Zdanowskiego5, koncentrujące się na uwarunkowaniach kulturowo-historycznych świata 4  Wyjątkiem  jest  artykuł  naukowy  na  ten  temat,  autorstwa  T.  Walczuka.  Walczuk,  Tomasz,  „The  Rentier   Economy  and  International  Competitiveness  of  the  State  Economy”,    Hemispheres,  Studies  on  Cultures  and   Societes,  No.  21,    Wyd.  Naukowe  Askon,  Warszawa  2006   5  Zdanowski,  Jerzy,  Historia  Arabii  Wschodniej,    wyd.  Ossolineum,  Warszawa-­‐‑Wrocław-­‐‑Kraków,  2008;   Arabia  Saudyjska,  wyd.  Askon,  Warszawa  2004;    Historia  społeczeństw  muzułmańskiego  Bliskiego  Wschodu   w  XX  wieku,  wyd.  Askon,  Warszawa  2013;  „Islam  wobec  rozwoju  cywilizacyjnego”,  Religia  a  współczesne   7 islamu i wybranych aspektach systemowych. A. Kapiszewski6 przyczynił się do zrozumienia problemów rynku pracy Zatoki, prace K. Górak-Sosnowskiej7 podejmują szeroką problematykę ekonomiczną państw muzułmańskich (należy przy tym zauważyć, że dotykają m.in. problemów rozwojowych). K. Czajkowska8 próbuje opisać systemy polityczne poszczególnych państw. Roli Zatoki Perskiej i ropy naftowej poświęcili swe badania W. Szymborski9, T.T. Kaczmarek i R. Jarosz10 oraz B. Łęgowska11. R. Chałaczkiewicz12 dokonał analizy przypadku Zjednoczonych Emiratów Arabskich. Na polskim rynku wydawniczym pojawiły się ponadto tłumaczenia dzieł F. Hallidaya13, P. Ilana 14 , B. Lewisa15, S. Marchanda16 i J.S. Nye jr.17. Autorzy ci koncentrują się jednak na poszczególnych krajach lub wybranych aspektach funkcjonowania monarchii. W kwestiach gospodarczych opracowania dotyczą przede wszystkim zagadnień związanych z eksploatacją i eksportem surowców energetycznych i ich wpływem na politykę. stosunki  międzynarodowe,  red.  Bednarczyk,    Boguslaw,  Pasek,  Zbigniew,  Stawiński,  Piotr,  Oficyna   Wydawnicza  AFM,  Kraków  2010   6  Kapiszewski,  Andrzej,  Nationals  and  Expatriates:  Population  and  Labour  Dilemmas  in  the  Gulf  Council   Cooperation  States,  Ithaca  Press,  2001   7  Katarzyna  Górak-­‐‑Sosnowska  jest  autorka  licznych  prac:  m.in.  Świat  arabski  wobec  globalizacji.   Uwarunkowania  gospodarcze,  społeczne  i  kulturowe,    wyd.  Difin,  Warszawa  2007;  Muzułmańska  kultura   konsumpcyjna,  wyd.  Dialog,  Warszawa  2011;  Państwo  Katar.  Gospodarka  -­‐‑  polityka  -­‐‑  kultura,  (red.  wraz  z   R.Czuldą)    ,  Ibidem,  Łódź  2009   8  Czajkowska,  Katarzyna,  Wybrane  systemy  polityczne  państw  Bliskiego  Wschodu,  Wyd.  Akademickie   DIALOG,  Warszawa  2013   9  Szymborski,  Wojciech,  Zatoka  Perska.  Problemy  stabilizacji,  Wydawnictwo  Wers,  Bydgoszcz  1999   10  Kaczmarek,  Tadeusz  T.  ,  Jarosz,  Rafał,    Czy  ropa  rządzi  światem?  Oficyna  Wydawnicza  Branta,  Bydgoszcz-­‐‑   Warszawa  2006   11  Łęgowska,  Blanka,  Polityka  naftowa  państw  arabskich  Zatoki  Perskiej,  wyd.  Ibidem,  Łódź  2007   12  Chałaczkiewicz,  Roman  ,  Zjednoczone  Emiraty  Arabskie.  Historia,  kraj,  ludzie,  wyd.  Akademia   Humanistyczna  im.  A.  Gieysztora,  Pułtusk-­‐‑Warszawa  2011   13  Halliday,  Fred  ,  Bliski  Wschód  w  stosunkach  międzynarodowych.  Władza,  polityka,  ideologia,   Wydawnictwo  Uniwersytetu  jagiellońskiego,  Kraków  2009   14  Ilan,  Pappe,  Współczesny  Bliski  Wschód,  Książka  i  Wiedza,  Warszwa  2013   15  Lewis,  Bernard,  Bliski  Wschód,  Wyd.  Prószyński  i  S-­‐‑ka,  Warszawa  1998   16  Marchand,  Stephane,  Arabia  Saudyjska.  Zagrożenie,  wyd.  Akademickie  DIALOG,  Warszawa  2010   17  Nye  jr,  Joseph  S.  ,    Konflikty  międzynarodowe.  Wprowadzenie  do  teorii  i  historii,  Wydawnictwa   Akademickie  i  Profesjonalne,  Warszawa  2009   8 W literaturze światowej występuje szereg publikacji, zajmujących się opisem i analizą systemów państw Zatoki Perskiej, także w ujęciu teoretycznym. Część z nich zostanie zaprezentowana i przeanalizowana w punkcie, dotyczącym teoretycznych ram niniejszej analizy. Wyniki badań innych autorów stanowiły z kolei punkt wyjścia do prowadzenia własnych dociekań w części empirycznej niniejszej książki. Aby zatem uniknąć powtórek treści przekazywanych przez autorów , wymienione w tym miejscu zostaną jedynie najważniejsze tytuły. Szczególnie wartościowe i przydatne dla autorki niniejszej książki, okazały się opracowania naukowe A.A. Rehmana18, L. Loch19, E. Trumana20, E.O. Sullivana21, V. Nasr22, M.Al Fahima23, E.J. Weinera24, H. Beblawiego 25 B. Lewisa,26 M. Graya27 M. Spence28, a także prace zbiorowe Reform in the Middle East Oil Monarchies29 18  Rehman,  Aamir  A.  ,  Dubai  &  Co.  Global  Strategies  for  Doing  Business  in  the  Gulf  States,  wyd.  Mc  Graw  Hill,     New  York  2008;  Gulf  Capital  &  Islamic  Finance.  The  rise  of  the  New  Global  Players,  wyd.  Mc  Graw  Hill  ,  new   York  2010   19  Loh,  Lixia  ,  Sovereign  Wealth  Funds.  States  Buying  the  World,  wyd.  Global  Professional  Publishing  Ltd,   2010   20  Truman,  Edwin  M.  ,    Sovereign  Wealth  Funds.  Threat  or  Salvation?  ,  wyd.    FSC  Mixed  Sources,     Washington  DC  2010   21  O’Sullivan,  Edmund  ,  The  New  Gulf.  How  modern  Arabia  is  changing  the  World  for  Good,    Motivate   Publishing,  Dubai  2008   22  Nasr,  Vali  ,  Meccanomics.  The  march  of  the  new  Muslim  middle  class,  wyd.  OneWorld,  Oxford  2010   23  Al  Fahim,  Mohammed  ,  From  Rags  to  Riches.  A  story  of  Abu  Dhabi,  The  London  Centre  of  Arab  Studies,   London  1995   24  Weiner,    Eric  J.  ,  The  Shadow  Market.  How  a  Group  of  Wealthy  Nations  and  Powerful  Investors  Secretly   Dominate  the  World,    wyd.  Scribner,  New  York-­‐‑London-­‐‑Toronto-­‐‑Sydney,  2010   25  Beblawi,  Hazem,  „The  Rentier  State  in  the  Arab  World”,  The  Rentier  State:  Nation,  State  and  Integration   of  the  Arab  World,  ed.    Beblawi,  Hazem,  Luciani,  Giacomo,  Croom  Hehn,  London  ,  1987   26  Lewis,  Bernard  ,  What  Went  Wrong?  The  Clash  between  islam  and  the  Modernity  In  the  Middle  East,  wyd.   Weidenfeld  and  Nicolson,  London  2002;  Faith  and  Power.  Religion  and  Politics  in  the  Middle  East,  Oxford   University  Press,  Oxford,  2010   27  Gray,  Matthew,    A  Theory  of  „Late  Rentierism”  in  the  Arab  States  of  Gulf,    Center  for  International  and   Regional  Studies,  Georgetown  University,  Qatar,  2011   28  Spence,  Michael,    The  Next  Convergence.  The  Future  of    Economic  Growth  in  a  Multispeed  World,  wyd.   Farrar,  Starus  and  Giroux,  New  York  2011   29  Ehteshami,  Anoushiravan,  Wright,  Steven,  Reform  in  the  Middle  East  Oil  Monarchies,  wyd.  Ithaca  Press,   UK  2011   9 oraz Monarchies and Nations. Globalisation and Identity in the Arab States of the Gulf30. Ważną rolę w procesie pisania niniejszej książki odegrały pozycje publikowane przez Emirackie Centrum Studiów Strategicznych i Badań (the Emirates Center for Strategic Studies and Research). Publikacje tej agendy rządowej dostarczały wielu cennych informacji z zakresu najnowszych przekształceń gospodarczych i społecznych, dokonujących się w badanym regionie31. Szczególną rolę w procesie poznawczym wypełniły książki autorstwa inicjatorów przemian gospodarczych- emirów Abu Dhabi i Dubaju32. W niniejszym studium autorka korzystała z materiałów źródłowych i paraźródłowych, takich jak dane wydawnictw statystycznych oraz raporty publikowane przez instytucje i organizacje międzynarodowe (np. Bank Światowy, Międzynarodowy Fundusz Walutowy, instytuty badawcze, międzynarodowe stowarzyszenia itp.), specjalistyczne agendy rządowe, pochodzące z innych krajów (np. US Energy Information Administration), czy urzędy poszczególnych państw GCC (np. krajowe urzędy statystyczne). Wykorzystuje bazę danych krajowych i międzynarodowych instytutów badawczych i analitycznych (np. Emirackiego Centrum Studiów Strategicznych czy Gulf Research Center), banków i innych podmiotów , zajmujących się analizą zachodzących w tym regionie procesów gospodarczych. Istotną rolę w pracy nad książką odegrały badania terenowe oraz wywiady, przeprowadzone przez Autorkę w badanych państwach. W badaniach, dotykających bieżących wydarzeń w sferze społeczno-ekonomicznej analizowanych państw cennym źródłem pozyskiwania informacji stały się zasoby internetu. Pozwoliły one na bieżącą analizę zmian, zachodzących w gospodarkach tego regionu. Warto zwrócić jednak w tym miejscu uwagę na istotne trudności, z jakimi zetknęła się autorka w trakcie pracy nad książką. Do podstawowych problemów zaliczyć można problemy 30  Monarchies  and  Nations.  Globalisation  and  Identity  in  the  Arab  States  of  the  Gulf,  ed.  Dresch,  Paul,   Piscatori,  James,  wyd.  IB  Tauris  and  Co,  London  2005   31  The  Gulf:  Challenges  of  the  Future  ,  wyd.  ECSSR  Abu  Dhabi  2005;  Global  Energy  Markets:  Jamal  Sanad  Al   Suwaidi,  From  Tribe  to  Facebook:  The  Transnational  Role  of  Social  Networks,  wyd.  ECSRR,  Abu  Dhabi  2013;   Changes  in  the  Strategic  Landscape,  wyd.  ECSRR  ,  Abu  Dhabi    2012;  Education  in  the  UAE:  Current  Status   and  Future  Developments,  wyd.  ECSRR  Abu  Dhabi  2011,  Global  Strategic  Developments  A  Futuristic  Vision,   wyd.  ECSRR  ,  Abu  Dhabi  2012;  The  Oil  Era  Emerging  Challenges,  wyd.  ECSRR,  Abu  Dhabi    2011;  Energy   Security  in  The  Gulf:  Challenges  And  Prospects,  wyd.  ECSRR,  Abu  Dhabi    2010;     32  H.H.  Shaikh  Zayid  Bin  Sultan  Al  Bahyan,  With  United  Strenght,  wyd.  ECSRR,  Abu  Dhabi  2004  oraz  Al   Maktoum,  Mohammed  bin  Rashid,    My  Vision.  Challenges  in  the  Race  for  Excellence,  Motivate  Publishing,   Dubai  2012   10 w pozyskiwaniu rzetelnych i jednoznacznych danych statystycznych. W niektórych przypadkach pojawiły się rozbieżne interpretacje tematu. Trudności nastręczał niedosyt informacji i traktowanie szeregu z nich przez władze monarchii w sposób poufny. Zmuszało to autorkę do wnioskowania z wielu źródeł pośrednich, co może obciążać badanie pewną dozą nieścisłości i zostawiać margines błędu. *** Niniejsze studium koncentruje się na analizie systemów, obejmującej czynnik społeczny i ekonomiczny. Jak twierdził Wallerstein33, by lepiej zrozumieć procesy zachodzące we współczesnym świecie należy traktować wszystkie nauki społeczne łącznie, jako swoistą unidyscyplinę. Autorka podziela stanowisko Wallerstaina, który negował specjalizację nauk społecznych wskazując, że przy dzisiejszym poziomie komplikacji procesów społecznych ich analiza przeprowadzona w ramach jednej dyscypliny już nie wystarcza, prowadzi do fałszywości wyciąganych wniosków. Z tego powodu metodologiczną cechą tego studium jest jego interdyscyplinarność oraz analiza porównawcza. Opisując monarchie Zatoki Perskiej w procesie globalizacji nie sposób zdefiniować ich pozycji bez odniesienia się do historii, w tym historii gospodarczej. W warstwie metodologicznej wzięta jest pod uwagę instytucjonalna koncepcja kontekstualizmu34, zwracającego uwagę na konieczność ujmowania wszelkich zjawisk, jako dynamicznych procesów zachodzących w danym społeczeństwie, w określonym kontekście aktualnym i historycznym. Dokonując analizy kondycji gospodarczej niezbędnym okazało się sięgnięcie do badań z pogranicza kultury i religioznawstwa. Islam, wynikające z niego normy i wartości głęboko bowiem przenikają kulturę i myśl społeczno-ekonomiczną badanych krajów, w pewnym stopniu stanowiąc o ich sile, ale też i o ich słabości. Jak twierdzi Hofstede35, zachowania każdej jednostki są zaprogramowane przez środowisko, w którym dorastała. Jest to zgodne ze stanowiskiem, prezentowanym w niniejszej książce , iż zrozumienie istoty zachodzących w monarchiach przemian wymaga ujęcia interdyscyplinarnego i nie da się wytłumaczyć tylko w kontekście ekonomii, czy nauk politycznych. 33  Wallerstein,  Immanuel,  Analiza  systemów-­‐‑  Światów.  Wprowadzenie,  Wyd.  Akademickie  Dialog,  2009   34  Pepper,  Stephen  C.,    World  Hypotheses,  A  Study  in  Evidence,    University  of  California  Press,  1942   35  Hofstede,  Geert,  Kultury  i  organizacje,  Polskie  Wydawnictwo  Ekonomiczne,  Warszawa  2000   11 Zgodnie z powyższym założeniem badania mają charakter społeczno-kulturowohistoryczny. Wielostronne ujęcie wskazanej problematyki wymagało zastosowania różnych technik badawczych, a mianowicie metody indukcyjnej oraz eksplanacyjnej i prognostycznej. niejednokrotnie podjęcia pracy Przedstawione studia o charakterze dedukcyjnym, funkcji deskryptywnej, przypadków bowiem wymagały jak zostało już wcześniej wspomniane na temat nowych kierunków aktywności ekonomicznych monarchii naftowych brak było literatury opisowej spełniającej kryteria naukowości. W niektórych przypadkach skąpy dostęp do informacji pozwalał jedynie na zasygnalizowanie wspomnianych kwestii. W wielu przypadkach wnioskowanie wymagało od autora poszerzenia wiedzy o problematykę wykraczającą poza tematykę badawczą, np. z zakresu ochrony środowiska, zasad funkcjonowania rynku lotniczego, sektora wydobywczego, geologii, transportu morskiego. Opisywane problemy budziły jednak zainteresowanie głównie w kontekście ekonomicznym, oceny efektywności poszczególnych projektów rozwojowych. *** Celem badawczym niniejszego studium jest zweryfikowanie, czy współczesne monarchie Zatoki Perskiej nadal spełniają kryteria klasycznych państw rentierskich36? Czy może model ten ulega w państwach naftowych ewolucji? W tym celu zastosowana została analiza empiryczna, wykorzystująca zarówno metodę indukcyjną , jak i dedukcyjną, której celem jest weryfikacja prawdziwości tezy Graya37, mówiącej o zmianie charakteru państwa rentierskiego w przypadku monarchii naftowych Zatoki Perskiej i jego ewolucji w stronę t.zw. późnego rentieryzmu. Badania dotyczą roli państwa w gospodarce, sposoby prowadzenia i kierunków polityki ekonomicznej oraz relacji państwo-społeczeństwo. Weryfikacja dotyczy następujących hipotez badawczych: •   Nowy model państwa rentierskiego (późny rentieryzm) nie stanowi współcześnie w przypadku wybranych monarchii naftowych kluczowej blokady rozwojowej. 36  koncepcja  państwa  rentierskiego  omówiona  została  w  części  teoretycznej   37  koncepcja  Greya  została  dokładnie  przeanalizowana  w  części  teoretycznej   12 •   Za sukcesy gospodarcze odnoszone przez poszczególne monarchie w ostatnich latach odpowiada połączenie modelu państwa rentierskiego z systemem kapitalizmu państwowego (ceteris paribus) . •   Analizowanym państwom udało się znaleźć panaceum na negatywne skutki przekleństwa surowcowego, wielotorowy rozwój wykorzystaniem skutecznie gospodarczy. blokujące Zastosowanie w poprzednich sterylizacji dekadach pieniądza z Państwowych Funduszy Majątkowych stworzyło możliwości budowy wielosektorowej gospodarki opartej na paradygmacie produktywności. •   Wybór specjalizacji oparty został na kryterium maksymalizacji efektu zewnętrznego. •   Uwarunkowania kulturowe (islam) tworzyły dość skuteczną ochronę gospodarek monarchii przed rozpowszechnionymi we współczesnych gospodarkach patologiami rynku, w postaci spekulacji i nadreprezentatywności sektora finansowego. •   Badane kraje wykorzystały boom naftowy do przebudowy ich gospodarek i społeczeństw38, zachodzi w nich nieubłagalny proces zmian instytucjonalnych i dojrzewania systemu. Tym samym znajdują się one współcześnie na innym poziomie rozwoju, niż w początkowych latach funkcjonowania gospodarek rentierskich (1970. i 1980. XX wieku). •   Nowy ład instytucjonalny ma charakter inkluzyjny, włączający w system ekonomiczny wszystkich, niezależnie od kraju pochodzenia, poziomu wykształcenia, czy kultury. •   Dzisiejszy model rentierski na poziomie mikro to układ symbiotyczny, w którym wszyscy uczestnicy życia gospodarczego , niezależnie od kraju pochodzenia czerpią korzyści. *** Właściwą strukturę monografii tworzą trzy części, które mają łącznie doprowadzić do weryfikacji postawionych hipotez badawczych i celu badawczego . Części te odzwierciedlają poszczególne bloki problemów, które brane były przez autorkę pod uwagę, a które w sposób wewnętrznie logiczny i spójny miały przybliżyć ją do ostatecznych odpowiedzi. 38  Zagorski,  Paul  W.,    Comparative  Politics:  Continuity  and  Brakedown  in  the  Contemporary  World,   Routledge,  Oxon  2009   13 Część pierwsza skupia się na aspekcie historycznym, przedstawiając uwarunkowania kulturowo-ekonomiczne przemian, których jesteśmy świadkami na przełomie wieków. Jej celem jest przedstawienie ogólnych uwarunkowań, bez których nie byłoby możliwe istoty zachodzących współcześnie procesów. Ukazuje bowiem, jak i w jakich warunkach dochodzi do zmiany paradygmatu o blokadzie rozwojowej i przejście do nowego, według którego bogate monokultury surowcowe są w stanie modyfikować dotychczasową politykę ekonomiczną i poszerzać kierunki aktywności gospodarczej. Część druga dotyczy alokacji zasobów finansowych i głównych kanałów inwestycyjnych finansowania rozwoju gospodarczego. Wyodrębnienie w osobnej części usług finansowych ma charakter celowy. Alokacja kapitałów na rynkach zewnętrznych, w postaci bezpośrednich inwestycji zagranicznych oraz inwestycji portfelowych stanowi pierwotny kierunek aktywności ekonomicznej monarchii, ograniczonych w swych decyzjach przez tzw. przekleństwo surowcowe. Część druga zwraca uwagę na szczególną rolę, jaką w systemach ekonomicznych monarchii odgrywa (i musi odgrywać) państwo. Jego absolutna dominacja w wyrażeniu kapitałowym nad pozostałymi aktorami rynku tworzy środowisko sprzyjające wdrożeniu i rozwinięciu modelu kapitalizmu państwowego. Część trzecia obejmuje analizę wybranych kierunków aktywności ekonomicznej państw, realizowanych w ramach kapitalizmu państwowego na obszarach własnych oraz wstępny zarys skutków społecznych przekształceń modelu państwa. Wszystkie wymienione w książce rodzaje aktywności gospodarczej (i nie tylko) realizowane są z inicjatywy i za pieniądze państwa (czyli monarchy), a przedstawiciele państwa (najczęściej członkowie rodziny panującej) pełnią w nich najważniejsze funkcje kontrolne i zarządcze. Znamienne jest to, że preferowane przez poszczególne państwa kierunki rozwoju gospodarczego oparte są na tworzeniu i rozbudowie sektora usług materialnych i niematerialnych. *** Mamy do czynienia z fenomenem, który trudno na razie zdefiniować. Na stosunkowo niewielkim obszarze Półwyspu Arabskiego, w ciągu krótkiego czasu wykształciły się dość istotnie różniące się i zarazem podobne typy systemów polityczno-gospodarczych monarchii. Arabia Saudyjska jest najbardziej konserwatywna spośród wszystkich państw GCC. Oparła swój rozwój w dużym stopniu, poza ropą naftową, na tzw. turystyce pielgrzymkowej. Z racji pełnionej kluczowej funkcji dla kultury islamu- bycia strażnikiem islamu (Mekka i Medyna) ewoluuje w stronę nowoczesności w stosunkowo wolnym tempie. (patrz: Dodatek) 14 Bahrajn wyspecjalizował się w finansach islamskich; jest – obok Malezji- liderem w tej dziedzinie w świecie. Skoncentrował się ponadto na odgrywaniu roli centrum biznesowego państw GCC. W jego stolicy - Manamie ma siedziby większość firm państw Zatoki i przedstawicielstw korporacji zachodnich. Oman, w przeszłości dyskontował gospodarczo swoje położenie geograficzne w newralgicznej dla Zatoki Perskiej cieśninie Ormuz. Żył z pośrednictwa w handlu odbywającym się po wodach Zatoki. Novum stanowi turystyka, której rozwój polega głównie na oferowaniu nieskażonego cywilizacją środowiska naturalnego. Dodatkowym źródłem dochodu dla państwa jest funkcjonowanie lotniska tranzytowego w Muskacie. Kuwejt wyróżnia się para-demokratycznym systemem politycznym, który jednak w konsekwencji doprowadził do stagnacji gospodarczej kraju i paraliżu politycznego. Swój dobrobyt buduje na eksporcie surowców energetycznych. Emirat znajduje się w fazie przejściowej, poszukiwania swojej drogi rozwoju. Dubaj jest liderem i inicjatorem przemian wśród państw Zatoki. Prowadzi wyrazistą i zdecydowaną politykę dywersyfikacji gospodarczej. Swój rozwój opiera na paru filarach: turystyce we wszystkich jej odmianach, tj. biznesowej, sportowej, kulturalnej, medycznej, zakupowej, etc., na działalności jednego z największych portów kontenerowych świata, cargo, porcie tranzytowym w Dubaju oraz transporcie lotniczym (dwie potężne linie). Abu Dhabi kopiuje rozwiązania biznesowe Dubaju. Otworzył linie lotnicze, stworzył biznes lotniczy (linie, międzynarodowe lotnisko, cargo), rozwija usługi portowe oraz turystyczne. Czyni to w sposób bardziej kameralny, niż Dubaj, a w jego strategii rozwoju znajduje odzwierciedlenie pozycja lidera i stolicy ZEA. Jego symbolem stał się majestatyczny meczet szejka Zayeda, już dziś zaliczany do architektonicznych cudów świata. Katar korzysta z centralnego położenia na mapie politycznej świata; skoncentrował się na usługach transportowych, próbując w tym względzie naśladować Dubaj. Nie jest jednak zainteresowany rozwojem turystyki w stopniu porównywalnym do ZEA. Zarobione na ropie i gazie pieniądze pomnaża, dokonując inwestycji portfelowych oraz bezpośrednich w gospodarce światowej, przede wszystkim na Zachodzie. Celem tych inwestycji jest zmniejszenie zależności gospodarki od eksportu surowców energetycznych dzięki coraz szerszemu pozyskiwaniu dochodów kapitałowych. 15 Teoretyczne ramy analizy Analiza ewolucji modeli społeczno-ekonomicznych monarchii Zatoki Perskiej przeprowadzona została z wykorzystaniem gospodarczego, państwa rentierskiego, teorii: endogenicznych modeli wzrostu związanej z tym typem państwa choroby holenderskiej oraz teorii kapitalizmu państwowego. Przydatnym dla wnioskowania na temat charakteru zmian i przyczyn sukcesów gospodarek wybranych państw Zatoki okazało się ponadto sięgnięcie do dorobku ekonomii neoinstytucjonalnej. Teorie wzrostu endogenicznego Endogeniczne modele wzrostu gospodarczego pojawiły się w połowie lat 80. XX w. po części w opozycji do dotychczas obowiązujących modeli neoklasycznych (Solowa, Ramseya czy Diamonda). Nowy kierunek badań nad teoriami wzrostu kładł szczególny nacisk na 16 znaczenie państwa i jego polityki gospodarczej dla wprowadzania gospodarek na długookresową ścieżkę wzrostu gospodarczego. Za ojca modeli endogenicznych uważany jest Romer39. W swojej analizie koncentruje się na znaczeniu postępu technicznego dla rozwoju gospodarczego. Uznaje wiedzę za jedyny odtwarzalny czynnik produkcji, zdolny wykazywać rosnące przychody na poziomie całej gospodarki. Zwraca uwagę na fakt, że wiedza może się swobodnie rozprzestrzeniać w gospodarce i być wykorzystywana przez wszystkich (twierdzą, że innowacje noszą charakter niekonkurencyjnej konsumpcji, bez możliwości wykluczenia kogokolwiek). Romer jest gorącym zwolennikiem teorii Horndala (tzw. efekt Horndala), mówiącej o uczeniu przez pracę (learning-by-doing). Jego zdaniem zdobywanie doświadczenia i wiedzy w procesie pracy ma bezpośredni wpływ na wzrost wydajności i pozwala osiągać szybszy wzrost gospodarczy. Autor zauważa, że inwestycje w wiedzę przynoszą efekt zewnętrzny, gdyż poczynione przez jedno przedsiębiorstwo przyczyniają się do wzrostu ogólnego poziomu wiedzy w gospodarce. Wiedza nie może być jednak skutecznie i całkowicie opatentowana. Posiada przez to właściwości dóbr publicznych. Romer dostrzega słabości wolnej konkurencji w rozprzestrzenianiu wiedzy i braku występowania korzyści zewnętrznych z tego tytułu. Z tego powodu badacz jest gorącym orędownikiem udziału państwa w procesie poszerzania wiedzy, poprzez odgórne wspieranie nauki, prac badawczo-rozwojowych, dostrzegając przewagę państwa nad wolnym rynkiem w generowaniu efektów akumulacji wiedzy. Romer w swoich rozważaniach odnosi się do państw słabo rozwiniętych. Uważa, że podstawą rozwoju jest otwartość gospodarki i możliwość dyfuzji naukowej i technologicznej. Twierdzi też, że niedorozwój państw biednych może zostać wyeliminowany przez doganianie świata wysokorozwiniętego w dziedzinie technologii. W przypadku tej grupy państw ponownie kluczową rolę odgrywa państwo, którego zadaniem ma być wspieranie postępu technicznego i prac badawczo-rozwojowych. Warto jednak stwierdzić, że autor bierze jednak pod uwagę model gospodarki centralnie planowanej. 39  Romer,  Paul  M.,  „Increasing  returns  and  long-­‐‑run  growth”,  Journal  of  Political  Economy,  October  1996   17 Badania nad wpływem kapitału ludzkiego na wzrost gospodarczy i szczególną rolę państwa w inicjowaniu procesu akumulacji kapitału ludzkiego prowadzili ponadto Uzawa i Lucas , Rebelo oraz Aghion-Howitt40. Uzawa i Lucas41, podobnie do Romera uważają, że akumulacja kapitału ludzkiego przynosi korzyści zewnętrzne. Im większe zaś efekty zewnętrzne tym wyższe tempo wzrostu gospodarczego. W ich modelu również podnoszona jest wyższość gospodarki z dominującą rolą państwa nad gospodarką wolnorynkową w kwestii zdolności generowania maksymalnego efektu zewnętrznego. Odnoszą się- podobnie jak Romer- do gospodarki centralnie planowanej. Rebelo42 uważa, że różnice w tempie wzrostu gospodarczego wyjaśnić można przez działania państwa w dziedzinie R&D. W swym modelu ze zwiększającą liczbą dóbr twierdzi ponadto, że czynniki sprawcze blokady rozwojowej należy uzupełnić o kapitał ludzki. I on też zauważa, że gospodarka rynkowa będzie generowała zbyt mało wysiłku na badania i rozwój i w konsekwencji będzie rozwijała się wolniej, niż gospodarka centralnie planowana. Także Aghin-Howitt43 uważają, że system centralnie planowany jest lepszy, niż wolny rynek. Ich zdaniem korzyści z innowacji dla państwa noszą charakter bezterminowy, w przypadku gdy dla sektora prywatnego korzyść z innowacji trwa tylko do momentu pojawienia się kolejnej innowacji. Endogeniczne modele wzrostu gospodarczego kładą ogromny nacisk na rolę, jaką ma do odegrania w gospodarce państwo. Ich niewspółczesność wyraża się w fascynacji efektywnością i zdolnościami stymulacyjnymi państwa socjalistycznego. Ich zaletą jest zwrócenie uwagi na zadania państwa w zakresie stymulowania długookresowego wzrostu gospodarczego, poprzez wkraczanie w sektory, zdolne generować efekty zewnętrzne- głównie 40  Kawa,  Paweł,  Rola  wiedzy  i  informacji  w  stymulowaniu  wzrostu  gospodarczego,   http://www.instytut.info/IIIkonf/referaty/1a/Kawa.pdf,  dostęp  27.10.2014,  Próchniak,  Mariusz,  Modele   wzrostu  gospodarczego,  http://akson.sgh.waw.pl/~mproch/Z_teoria_wzrostu/modele_wzrostu.pdf,   dostęp  27.10.2014   41  Lucas  Robert  E.  Jr.,  “On  the  Mechanics  of  Economic  Development”,  Journal  of  Monetary  Economics,  vol.   22,  1988,  Uzawa  Hirofumi,  “Optimum  Technical  Change  in  an  Aggregative  Model  of  Economic  Growth”,   International  Economic  Review,  vol.  6,  1965     42Rebelo,    Sergio,  „Long-­‐‑Run  Policy  Analysis  and  Long-­‐‑Run  Growth”,  Journal  of  Political  Economy,  99,  1991       43  Aghion,  Philippe,  Howitt,  Peter,  Endogenous  Growth  Theory,  Cambridge,  MIT  Press,  1998   18 z sektor nauki, prac badawczo-rozwojowych oraz tworzenia infrastruktury. Zwracają one uwagę na znaczenie polityki gospodarczej państwa dla wzrostu, prowadząc do przedefiniowania roli państwa w gospodarce. Kładą nacisk jednak na jakość inwestycji, a nie ich ilość i wspieranie tylko tych aktywności w ramach polityki gospodarczej, które są zdolne wygenerować silny efekt zewnętrzny. We współczesnym świecie dostrzeżemy ich wpływ na powstawanie koncepcji nowego kapitalizmu państwowego. Teoria państwa rentierskiego Termin państwo rentierskie (rentier state theory, RST) został zaproponowany przez Mahdavy’ego w artykule   Paterns   and  Problems   of   Economic  Development  in   Rentier   States:   The   Case   of   Iran44 z 1970r. do opisu znajdujących się na niskim poziomie rozwoju państw naftowych Bliskiego Wschodu. Głównym przedmiotem analizy badacza był jednak Iran- kraj będący w pierwszej połowie XX wieku największym beneficjentem handlu ropą. Mahdavy pojęciem państwo rentierskie określał kraje, które otrzymywały regularne dochody z zewnątrz, tzw. rentę zewnętrzną (external rent), płaconą przez podmioty innych państw. Choć dostrzegał różnego typu renty zewnętrzne (np. pochodzącą z opłat za użytkowanie kanału Sueskiego, a wcześniej- w XVIw.- rentę w postaci złota napływającego do Hiszpanii z kolonii), jako główną przyczynę jej powstawania w latach 70. wyróżniał dochody państwa z eksportu ropy naftowej. Mahdavy w swoim artykule zaledwie sygnalizował pewne procesy i dostrzegał potencjalne zagrożenia dla gospodarek państw eksportujących surowce (ropę), takie jak niepohamowany rozrost państwa, jego alienację ze społeczeństwa, pozostawienie społeczeństwa i jego potrzeb rozwojowych na marginesie, blokada procesów industrializacji, rosnące rozwarstwienie dochodowe i ostatecznie całkowite uzależnienie budżetu od wpływów z eksportu surowca. Dostrzegał, że dochody z ropy prowadzą do wzrostu ekonomicznej siły państwa, w konsekwencji zaś do odgrywania przez państwo pozycji podmiotu dominującego w gospodarce. Kilkanaście lat później badacze dysponowali już większym i bogatszym materiałem statystycznym ( a także, co warto podkreślić, bardziej wiarygodnym) do oceny wpływu dochodów z ropy naftowej na system społeczno-ekonomiczny czołowych eksporterów tego surowca. W końcu lat 80. XXw. teoria państwa rentierskiego została rozwinięta przez 44  Mahdavy,  Hussain,  „Paterns  and  Problems  of  Economic  Development  in  Rentier  States:  The  Case  of   Iran”,  Studies  in  Economic  History  of  the  Middle  East,    ed.  Cook  M.A.,  Oxford  University  Press,  Oxford,  1970   19 Beblawiego i Lucianiego45. Za państwo takie uznali oni taki przypadek, w którym rząd uzyskuje gros swoich dochodów poza krajem (z eksportu) i rezygnuje z nakładania podatków na swoich obywateli. Ponieważ państwo rentierskie nie narzuca obywatelom podatków, tym samym nie powstaje żadna zależność między nimi a państwem. Władze zostają uwolnione od włączania społeczeństwa w system rządzenia lub kontroli, nie poczuwają się także do większej odpowiedzialności za losy mieszkańców, czy rozwój kraju. W państwie rentierskim brak jest instytucji demokratycznych czy obywatelskich. Władze czują się wyalienowane ze społeczeństwa, funkcjonują niejako autonomicznie w stosunku do niego, podejmują arbitralne decyzje, bez społecznej kontroli. W konsekwencji w klasycznym państwie rentierskim dochodzi do marnotrawstwa i nieefektywności. Autorzy tej teorii za klasyczny przykład państw rentierskich, w których występują wszystkie powyższe zjawiska, podobnie do Mahdavy’ego, uważali monarchie naftowe Zatoki Perskiej. Kamrava 46 zwraca uwagę na wpływ, jaki na wytworzenie modelu państwa rentierskiego miało równoczesne nałożenie się dwóch procesów- eksploatacji i eksportu ropy oraz powstawania zrębów państw naftowych. Kraje te nie były przygotowane pod względem instytucjonalnym do absorbcji dochodów z ropy, a płynące bogactwo wypaczało tworzone państwa. Budowało je bowiem na określeniu grup uprzywilejowanych (partycypujących w zyskach) i włączaniu ich w orbitę władzy. Tworzenie zrębów państw rentierskich nałożyło się na funkcjonujący na tych terenach , a zarazem powszechnie akceptowany system patronatu i klientelizmu, ułatwiając jego wprowadzenie. Luciani47 wyszczególnia podstawowe cechy państwa rentierskiego: brak fiskalnej funkcji budżetu, zewnętrzne pochodzenie renty, całkowita kontrola renty przez państwo, czy autonomiczność państwa wobec społeczeństwa. Budżet państwa rentierskiego różni się od tradycyjnego budżetu zarówno po stronie przychodów , jak i wydatków. Strona dochodowa zasilana jest wpływami z eksportu surowca, brak jest natomiast podatków pośrednich i bezpośrednich. Strona wydatkowa z kolei koncentruje się na płatnościach transferowych, przy 45  Beblawi,  Hazem,  „The  Rentier  State  in  the  Arab  World”,  The  Rentier  State:  Nation,  State  and  Integration   of  the  Arab  World,  ed.    Beblawi,  Hazem,  Luciani,  Giacomo,  Croom  Hehn,  London  ,  1987;  Luciani,    Giacomo,   „Allocation  vs  Production  States.  The  Theoretical  Framework”,  The  Arab  State,  ed.  Luciani,  Giacomo,   Routledge,  London  1990   46  The  Political  Economy  of  the  Persian  Gulf,  ed.  Kamrava,  Mehran,  CIRS,  Hurst  &  Company,  London  2012   47  Luciani,  Giacomo,  ”Oil  and  political  economy  in  the  international  relations  of  the  Middle  East”,   International  Relations  of  the  Middle  East,  ed.  Louis  Fawcett,  Oxford  2012   20 stosunkowo niewielkim udziale wydatków inwestycyjnych, zdolnych generować popyt globalny ( przeznaczonych na zakup dóbr i usług). Luciani analizuje przyczyny symbiozy gospodarki rentierskiej z autorytarnym systemem sprawowania władzy. Uznaje, że system ten najlepiej oddaje pozycję państwa w danym społeczeństwie, jako dominującego podmiotu. Ponadto zwraca uwagę na nie występowanie choćby symbolicznych procesów demokratycznych. Twierdzi on, że ropa daje rządzącym ogromną przewagę nad społeczeństwem i nieuchronnie prowadzi do pokusy wprowadzenia/utrzymania rządów autorytarnych, wyrodzenia władzy ze społeczeństwa. Rządy takie nie poddają się łatwo reformom systemu politycznego, gospodarki , w tym zasad podatkowych (za swoistą argumentację władzy służy zwrot: No representation without taxation). Polityka taka z kolei prowadzi do stagnacji, bierności i fatalizmu postaw społecznych. Luciani dostrzega jednak symptomy zmian, do jakich dochodzi w modelu państwa rentierskiego w monarchiach Zatoki Perskiej, wynikające z rozpowszechnienia się bogactwa w rodzimym społeczeństwie oraz wzrostu siły ekonomicznej prywatnych przedsiębiorstw. Wraz z pojawieniem się sektora prywatnego, zainteresowanego inwestycjami w kraju, monarchie zmuszone są zredefiniować swoje polityki wobec roli sektora prywatnego w gospodarce narodowej, zlikwidować bariery dla inwestorów prywatnych , czy stworzyć ramy dla współpracy w ramach partnerstwa prywatno-publicznego. Zauważa, że najwięcej firm prywatnych pojawiło się w Arabii Saudyjskiej. Luciani zauważa, że cechą prywatnego sektora są silne emocjonalne związki z monarchiami i pełna lojalność wobec istniejących reżimów. Podobne poglądy w kwestii korelacji państwa rentierskiego z reżimami autorytarnymi wyrażali Anderson, Crystal i Venderwalle48. Autorzy ci uważali, że rentieryzm wyklucza demokrację, gdyż nie potrzebuje podatków, przez co automatycznie staje się autonomiczny wobec społeczeństwa. Główną relacją państwo-społeczeństwo jest kupno pokoju społecznego z wykorzystaniem redystrybucji dochodów pochodzących z eksportu. Potencjalna opozycja jest przekupywana lub represjonowana. Zwracali oni także uwagę na fakt wpływu dochodów z ropy na zmianę klasowej struktury społecznej. Zmiana taka uniemożliwiała z kolei wprowadzenie demokracji. 48  Anderson,  Lisa,  „The  State  in  the  Middle  East  and  North  Africa“,  Comparative  Politics  No  20,  October   1987;  Cristal,  Jill,  Oil  and  Politics  in  the  Gulf:  Rulers  and  Merchants  in  Kuwait  and  Qatar,  Cambridge   University  Press,  Cambridge  1995;  Vandewalle,  Dirk,  Libya  since  Independence-­‐‑  Oil  and  State-­‐‑Building,  ,   Cornell  University  Press  ,  Ithaca  1988   21 Kamrava 49 także zajmuje się transferami. Zwraca uwagę na fakt, że na transfery można patrzeć w różny sposób. Z jednej strony, jako narzędzie umacniania władzy w trybalnym społeczeństwie z wykorzystaniem systemu klientelizmu , czysty zakup pokoju społecznego i tworzenie swoistej klasy próżniaczej, lecz także jako na sposób zasilenia kapitałowego strumienia popytu, niezbędnego do rozwoju gospodarki. Autor zatrzymuje się na zbudowanym w szejkanatach systemie wspierania rodowitych mieszkańców, bądź stymulowania rozwoju. Obejmuje on zarówno bezpośrednie transfery finansowe, darmowe usługi, darmowe lub po znacznie zaniżonych cenach mieszkania, zatrudnienie na posadach w sektorze publicznym (Abu Dhabi), preferencyjne pożyczki na rozwój działalności gospodarczej, darmowe usługi, ale też np. prowadzenie polityki gospodarczej zmierzającej do maksymalnej wyceny rynkowej gruntów i nieruchomości, pozwalające właścicielom nieruchomości także czerpać rentę (Dubaj), opiekę „od urodzin aż do śmierci”, darowiznę ziemi i nisko oprocentowane pożyczki, gwarantowane zatrudnienie w sektorze cywilnym, lukratywne licencje i kontrakty. Zdaniem autora monarchie przez system dzielenia się bogactwem z rodowitymi mieszkańcami (obywatelami) potrafiły się skutecznie zabezpieczyć przed destabilizacją polityczną np. w trakcie wydarzeń Arabskiej Wiosny (niepokoje w Bahrajnie czy w Arabii Saudyjskiej spowodowane były głównie przez konflikt szyickosunnicki, a nie frustracją społeczeństw w stosunku do monarchii). Co ciekawe, system włączania w system kliencki, pierwotnie adresowany do obywateli poszczególnych monarchii w ostatnich latach włączane są nowe grupy społeczne (a zarazem religijne czy narodowe). Zaliczyć można do nich przede wszystkim bogatych kupców, przedsiębiorców, inteligencję lub państwową biurokrację, a w przypadku Dubaju międzynarodowy kapitał. Poszerzając dostęp do petrodolarów państwo buduje consens społeczny i gwarantuje sobie poparcie społeczne. W każdym jednak państwie funkcjonuje bardzo rygorystycznie przestrzegana zasada (i powszechnie akceptowane prawo), że korzyści płyną z góry do dołu, są wyrazem dobrego rządzenia i dobrej woli władcy. Ci bowiem nigdy nie zmniejszyli swojej władzy nad podstawowym źródłem renty- nośnikami energii. Okruhlik50 z kolei neguje tezę, że władze są w stanie przy pomocy transferów bogactwa z ropy kupić spokój społeczny i zneutralizować opozycję. Wręcz przeciwnie, uważa, że w przypadku, gdy podział bogactwa pomiędzy poszczególne grupy społeczne i 49  Kamrava,  Mehran,  Small  State,  Big  Politics,  Cornell  University    Press,  New  York  2013   50  Okruhlik,  Gwenn,  „Wealth,  Unruly  Law  and  the  Rise  of  Opposition:  The  Political  Economy  of  Oil  States“,   Comparative  Politics,  April  1999   22 klany jest niesprawiedliwy, dojdzie do katalizacji opozycji w państwie. Uważa, że podstawą legitymizacji władzy jest sprawiedliwy podział dochodów . Davidson51 do podstawowych czynników odpowiedzialnych za stabilność polityczną monarchii zalicza: umiejętną dystrybucję bogactwa, budowę społeczeństwa opartego na elitarnej pozycji rodzimej ludności, włączanie imigrantów w struktury społeczne (jednak bez naturalizacji czy nadawania obywatelstwa) i w redystrybucję bogactwa , kult jednostki, kultywowanie dziedzictwa kulturowego, budowę tożsamości w oparciu o islam. Huntington52 sugeruje, że źródło tworzenia dochodu wpływa na kształt systemu politycznego. Demokracja powstaje w krajach rozwijających przemysł, zaś nie ma szans się rozwinąć w krajach naftowych. Ross53 nie widzi jednak związku między ropą, a brakiem demokracji. Uważa, że przyczyn utrzymywania się niedemokratycznych systemów politycznych należy poszukiwać gdzie indziej. Wśród dużych eksporterów naftowych są nie tylko państwa rentierskie, jednak w państwach rentierskich brak jest alternatywnych kierunków aktywności ekonomicznej. Choroba państwa rentierskiego dotyka jedynie państw biednych. Podobnie twierdzi Herb rentieryzm ma negatywny wpływ 54 . Nie znajduje on twardych dowodów na to, że na procesy demokratyczne. Stawia tezę, że niedemokratyczne systemy w państwach rentierskich są wynikiem ogólnego niedorozwoju gospodarczego. Podkreśla, że autorytaryzm jest charakterystyczny dla większości krajów sąsiadujących z państwami rentierskimi, choć nie są one eksporterami surowców. Herb uważa ponadto, że nie ma twardych dowodów pozwalających łączyć państwo rentierskie z takimi patologiami jak pogoń za rentą (rent seeking), korupcja, czy stagnacja ekonomiczna. Zwraca uwagę, że w państwach sąsiedzkich , nie będących państwami rentierskimi występują te same patologie. 51  Davidson,  Christopher,  After  the  Sheikhs:  The  Coming  Collapse  of  the  Gulf  Monarchies,  Oxford  University   Press  2013   52  Huntington,  Samuel  P.,  The  Third  Wave:  Democratization  in  the  Late  Twentieth  Century,  Oklahoma   University  Press,  Oklahoma  1991   53  Ross,  E.  Burkhart,  Lewis-­‐‑Beck,  Michael  S.,  „Comparative  Democracy:  The  Economic  Development   Thesis“,  American  Political  Science  Review,  No  88,  December  1994   54  Herb,  Michael,  „No  Representation  Without  Taxation?  Rents,  Development  and  Democracy”,   Comparative  Politics  37,  No.  3,  April  2005   23 W 2011r. pojawiła się książka M. Graya55, która podważa zasadność teorii państw rentierskich w stosunku do współczesnych monarchii naftowych. Gray dostrzega szereg zmian, do których dochodzi we współczesnych państwach Zatoki, które cywilizują te kraje i zbliżają je do państw o wysokim poziomie rozwoju. Dzieli przy tym ewolucję państw rentierskich na trzy etapy: pierwszy, klasyczny, pokrywający się z teorią Mahdy’ego, Beblawiego i Luciniego. Etap drugi, który jest bardziej zniuansowaną wersją RST, z możliwością nakładania podatków, pewnymi zaczątkami stosowania polityki ekonomicznej przez państwo. I wreszcie etap trzeci- tzw. późny rentieryzm (late rentierism). Państwo rentierskie w fazie trzeciej charakteryzuje nadal brak demokracji, lecz równocześnie odpowiedzialność i dojrzałość państwa; otwarcie się na globalizację, z możliwością stosowania selektywnego protekcjonizmu; aktywna polityka ekonomiczna i rozwojowa; wykorzystywanie dochodów z eksportu (ropy) do dywersyfikacji gospodarki; aktywne stosowanie kapitalizmu państwowego; myślenie perspektywiczne państwa; aktywna i innowacyjna polityka zagraniczna56, 57. Z koncepcją Graya zgadza się Kamrava58. W swojej książce Small State, Big Politics na przykładzie Kataru dowodzi, że państwo późno-rentierskie odwołuje się do tradycji i dziedzictwa kulturowego i narodowego, w ten sposób uzasadniając swoją władzę. Używa ono dochodów z ropy do tworzenia głębokich więzi między państwem a społeczeństwem, podejmuje wysiłki prorozwojowe. W dzisiejszych monarchiach legitymacją do rządzenia w państwach późno-rentierskich jest sprawność rządu, powszechność dobrobytu i sukces 55  Gray,  Matthew,    A  Theory  of  „Late  Rentierism”  in  the  Arab  States  of  Gulf,    Center  for  International  and   Regional  Studies,  Georgetown  University,  Qatar,  2011   56  ibidem,  str.  23-­‐‑37   57  Można  dostrzec  pewne  podobieństwa  koncepcji  państwa  późno-­‐‑rentierskiego    do  koncepcji  państwa-­‐‑ tyrana  (stationary  bandit)  Mancura  Olsona.  Olson  zwracał    uwagę  na  tę  formę  sprawowania  władzy,  jako   tworzącą    potencjał  do  generowania  wzrostu  gospodarczego.  Tyrania  zmienia  horyzont  czasowy     rządzenia,  daje  dużą  pewność  utrzymania  władzy  w  kolejnych  latach.  Owocuje  to  wytworzeniem  postaw   proekonomicznych  państwa,  inicjowaniem  rozwoju,  tworzeniem  zachęt  dla  podmiotów  gospodarczych.   Stationary  bandit    spodziewając  się  czerpać  zyski  z  sukcesu  ekonomicznego,  stara  się  przyczynić  do  tego,   by  państwo  rozwijało  się  maksymalnie  szybko.  Według  Olsona  tego  typu  rządy    będą    dostarczały  także   dóbr  publicznych  wszędzie  tam,  gdzie  będą  spodziewały  się  zysków  dla  siebie.  Za:  „Talking  Heads:  Roving     bandits  and  stationary  bandits”,  Forbes  5.04.1998,  www.forbes.com/forbes/1998/0504/6109149a.html  ,   dostęp  5.11.2014   58  Kamrava,  Mehran,  op.cit.   24 ekonomiczny. Tym samym Kamrava obala tezę Lucianiego, mówiącą o tym , że państwo rentierskie może żyć poza społeczeństwem. Zwieńczeniem dyskusji na temat szkodliwości modelu państwa rentierskiego dla rozwoju społeczno- ekonomicznego i swoistą klamrą jest najnowsza książka (2012r.) napisana pod redakcją Lucianiego p.t. Resources Blessed: Diversification and the Gulf Development Model59. Luciani tym samym wraca do badań empirycznych, podejmując się wraz z kolegami weryfikacji paradygmatu modelu państwa rentierskiego. We wstępie Luciani wyraża swoje wątpliwości co do zasadności tej teorii. Analizując przypadek monarchii naftowych w długim okresie zadaje pytanie o to, czy rzeczywiście państwo rentierskie jest zawsze nieefektywne i rodzące szereg patologii? Dopuszcza taką możliwość, podkreślając, że ze względu na fakt zawłaszczenia władzy przez poszczególne rody może prowadzić do patologii i nieefektywności, jednak w drugim zdaniu zauważa, że władza autorytarna izoluje państwa od cyklu wyborczego i pozwala wydłużać horyzont planowania. Według Lucianiego jest to szczególnie widoczne w małych szejkanatach, gdzie władza jest w stanie kontrolować całą gospodarkę. Luciani zadaje pytanie, czy sukces ekonomiczny wymaga demokratycznego systemu politycznego? Jaki model rozwoju jest lepszy i bardziej efektywny: czy ten opierający się na mechanizmie rynkowym, akumulacji (oszczędnościach prywatnych) i inwestycjach sektora prywatnego, czy może równie dobry (ceteris paribus) jest model obsadzający państwo w roli głównego inwestora, sterującego procesem zmian, stosującego planowanie perspektywiczne oraz respektującego zasady liberalnej ekonomii (a przynajmniej wolnego rynku). Według autora kluczem do sukcesu szejkanatów takich, jak Dubaj opierających swój rozwój na państwowym kapitalizmie, polityce gospodarczej i monarchicznym systemie politycznym jest możliwość wytyczenia optymalnej ścieżki rozwoju, swoiste pójście na skróty wobec klasycznego rozwoju z wykorzystaniem rynku i inwestycji prywatnych. Luciani konstatuje, że w XXI w. jesteśmy świadkami tworzenia nowego consensu społecznego, a niektóre systemy niedemokratyczne okazują się być bardziej sprawne niż demokracja. Co prawda w monarchiach państwo jest rentierem, zawłaszczając dochody z ropy, jednak bardzo sprawnie przekierowuje ono owe dochody do społeczeństwa. Co więcej, dochody te rozdzielane są w oparciu o mechanizm rynkowy. Renta w monarchiach naftowych służy nie tylko kupnu pokoju społecznego, ale także (głównie?) szybkim przeobrażeniom ich gospodarek w stronę pożądaną przez państwo i wyrażonych w 59  Luciani,  Giacomo,  „The  Resource  Curse  and  the  Gulf  Developemt  Challenge”,  Resources  Blessed:   Diversification  and  the  Gulf  Development  Model,  ed.  Luciani,  Giacomo,    Gulf  Research  Center,  2012   25 perspektywicznych planach rozwoju. Luciani dostrzega ogrom wysiłków dywersyfikacyjnych, czynionych przez poszczególne szejkanaty i podkreśla, że stoi to w całkowitej sprzeczności wobec głoszonych przez niego wcześniej poglądów (wyrażonych w 1987r.). Podkreśla, że wysiłki zmierzające do poszerzenia aktywności ekonomicznej stoją w sprzeczności z paradygmatem państwa rentierskiego. Równocześnie, jak można przypuszczać nauczony doświadczeniem nietrafności niektórych swoich tez, powstrzymuje się od jednoznacznej oceny wysiłków modernizacyjnych, podkreślając, że prawdziwe efekty będą widoczne dopiero po dekadach. Uznaje je jednak za zaczyn pod budowę zrównoważonych gospodarek. W analizowanych państwach nie dostrzega również takich, oczekiwanych wcześniej patologii, jak korupcja, nieefektywność państwa, nadmierna eksploatacja zasobów bez myślenia o przyszłych pokoleniach, alienacja państwa ze społeczeństwa. Gospodarki państw Zatoki nie tylko nie znajdują się w stagnacji, ale wręcz rozwijają się w szybkim tempie, transformują (i jak mówi Luciani) „substituting(...) strategies for private wealth accumulation and more or less unequal redistribution of rent, to a strategy of national development”60 . Zdaje się, że Luciani przewartościował swoje myślenie o państwach rentierskich. Pisze bowiem, że pogoń za rentą ma charakter uniwersalny i ponadsystemowy, zaś państwa rentierskie charakteryzują się tym, że renta jest wprowadzana do gospodarki w drodze wydatków rządowych i tworzenia miejsc pracy w sektorze publicznym. Jeśli państwo (jak ma to miejsce w monarchiach) potrafi dobrze zarządzać posiadanymi środkami i stosować reguły rynkowe może zbudować konkurencyjną gospodarkę. Warunkiem jest otwarcie na konkurencję, w tym globalną i dbałość o wydatkowane środki. Choroba holenderska Herb61 zwraca uwagę na fakt, że państwa rentierskie cierpią równocześnie na tzw. przekleństwo surowcowe (choroba holenderska, Dutch Disease), które prowadzi do likwidacji pozasurowcowych sektorów gospodarki. Twierdzi wręcz, że to choroba holenderska, dotykająca gospodarki wpływa ostatecznie na zmianę systemu społeczno-ekonomicznego i pojawienie się państwa rentierskiego. 60  ibidem,  s.9   61  Herb,  Michael,  op.cit.   26 Choroba holenderska jest specyficznym przypadkiem tzw. efekt Balassy-Samuelsona62, który zwraca uwagę na fakt, że w kraju pokonującym lukę rozwojową dochodzi do aprecjacji kursu walutowego. Wpływa to na ograniczenie możliwości rozwoju własnej produkcji. Terminu Dutch Disease po raz pierwszy użyli Corden i Neary 63 dla uogólnienia negatywnych skutków, związanych z uzyskaniem przez dane państwo znaczącej pozycji w eksporcie danego, niezbędnego dla świata surowca. Główny przejaw problemów to szybkie wytracanie ogólnej konkurencyjności gospodarki kraju nią dotkniętego i pojawienie się trwałej blokady rozwojowej. Z tego powodu zjawiska towarzyszące silnej specjalizacji eksportowej nazywane są klątwą surowcową. Corden i Neary analizują następujący w wyniku eksportu surowców mechanizm utraty konkurencyjności przez eksportera. W przypadku występowania mechanizmu płynnego kursu walutowego napływ obcych walut ze sprzedaży surowców doprowadzi do presji popytowej na pieniądz kraju-eksportera i w konsekwencji wywoła jego aprecjację ( i zmianę kursu nominalnego). W przypadku zaś, gdy eksporter stosuje stały kurs walutowy dochodzi do presji inflacyjnej, prowadzącej do aprecjacji waluty w ujęciu realnym . Zwyżka kursu walutowego- niezależnie czy traktowana w ujęciu nominalnym czy realnym- prowadzi do upośledzenia poza surowcowych sektorów gospodarki, w tym głównie dóbr przetworzonych, których udział w eksporcie, jak również wartość kwotowa zaczyna sukcesywnie spadać. Owe niekorzystne procesy znajdują swe odbicie w bilansach handlowych po stronie eksportu w postaci zmiany jego struktury na rzecz surowców . Równocześnie z negatywnymi tendencjami, występującymi w eksporcie pojawiają się zgubne zjawiska w odniesieniu do importu. Staje się on coraz bardziej opłacalny, odbierając stopniowo rynek wewnętrzny producentom krajowym. W celu obrony rynku krajowego państwa zaatakowane negatywnymi zjawiskami, związanymi z chorobą holenderską, decydują się często na wprowadzenie polityki protekcjonistycznej i zamknięcie kraju dla dóbr importowanych. Protekcjonizm zniechęca producentów krajowych do eksportu. Wycofywanie się producentów dóbr przetworzonych z udziału w eksporcie prowadzi w dłuższej perspektywie do wyhamowania postępu technicznego i rozwoju ekonomicznego. 62  Podkaminer,  Lech,  „Teoretyczne  aspekty  efektu  Balassy-­‐‑Samuelsona”,  Gospodarka  polski  przed  wejściem   do  Unii  Europejskiej,  red.  Lipiński,  Jan,    Sławiński,  Adam,  PWE  2003   63  Corden,  Max  W.  ,  Neary,  J.  Peter  ,  “Booming  Sector  and  De-­‐‑Industrialization  in  a  Small  Open  Economy”,   Economic  Journal,  No.  92,  1982,  str.  825-­‐‑848   27 Gylfason64 zwraca uwagę na blokadę rozwoju zasobów ludzkich jako konsekwencję przekleństwa surowcowego. Położenie nacisku na eksport dóbr nieprzetworzonych nie wymaga dostępu do kwalifikowanych kadr, nie wymusza inwestycji w edukację. Można wręcz powiedzieć, że w dłuższej perspektywie dochodzi do wyhamowania inwestycji w kapitał ludzki, podobnie jak to miało miejsce wcześniej w przypadku inwestycji w kapitał fizyczny, czy postęp techniczny. Brak popytu na specjalistów wywołuje reakcję zwrotną, w postaci powielania niskiego pod względem jakości i nieadekwatnego do wyzwań współczesnego świata systemu kształcenia. Z perspektywy młodych ludzi wykształcenie przestaje być atrakcyjne i opłacalne. Aprecjacja waluty niweczy rozwój sektorów dóbr wysoce przetworzonych, wymagających pracy wysokokwalifikowanej. Opisane powyżej zjawiska prowadzą do przesunięcia wysiłków społeczeństwa z sektorów wysoce technicznie i technologicznie zaawansowanych do sektorów dóbr surowcowych. Efektem tego staje się spowolnienie rozwoju i długofalowe problemy ze wzrostem gospodarczym. Gierczyńska65 identyfikuje trzy kanały oddziaływania bogactwa zasobów naturalnych na spowolnienie gospodarcze. Po pierwsze następuje intensyfikacja aktywności redystrybucyjnej państwa. W państwach a silnej strukturze klanowo-plemiennej dochodzi do rywalizacji między grupami o korzyści, co w konsekwencji prowadzi nieuchronnie do przerostu subsydiów i transferów. Wykazywać one zaczynają szybsze tempo wzrostu niż wzrost przychodów z eksportu surowców. Pojawia się tzw. efekt żarłoczności, korupcja, a w konsekwencji spadek tempa wzrostu gospodarczego. Po drugie, choroba holenderska nieuchronnie doprowadza do niestabilności dochodów budżetowych i wahań wzrostu państweksporterów, spowodowanych silnym ich uzależnieniem od światowych cen eksportowanych surowców. Po trzecie, w dłuższym horyzoncie dochodzi do dezindustrializacji i spadku produkcji sektorów przemysłowych i rozwoju usług. W rozdziale 2.2 przeprowadzona została krytyczna analiza występowania Dutch disease w monarchiach Zatoki w okresie 1972-2013. Zwraca się uwagę na niefortunny zbieg 64  Gylfason,  Thorvaldur  ,  “Natural  Resources  and  Economic  Growth.  A  Nordic  Perspective  on  the  Dutch   Disease”,  ,  Working  Papers  No.  167,  UNU  World  Institute  for  Development  Economics  Research  ,The   United  Nations  University,  Helsinki,  October  1999   65  Gierczyńska,  Kornelia,  Bogactwa  Naturalne  jako  czynnik  destabilizaujący  wzrost  gospodarczy.  Próba   identyfikacji  zjawiska  choroby  holenderskiej  w  gospodarce  Federacji  Rosyjskiej,  Oeconomia  Copernicana   nr.1,  2010   28 okoliczności, kiedy uzyskanie pozycji ważnego gracza na rynku surowcowym świata dotyczyło państw o bardzo niskim poziomie rozwoju. W przypadku monarchii naftowych nie tyle nastąpiło załamanie produkcji innych sektorów, spowodowane utratą konkurencyjności, co wystąpiła niemożność rozwinięcia jakiejkolwiek alternatywnej działalności gospodarczej. Tym samym przebieg choroby holenderskiej w tych krajach odróżnia je od badanego przez Cordena i Neary przypadku wysokorozwiniętej Holandii. Al- Moneef zwraca uwagę także na fakt, że kraje naftowe w chwili pojawienia się petrodolarów różniły się od Holandii pod względem możliwości absorbcji wewnętrznej napływających środków66. Nowy kapitalizm państwowy Będące przedmiotem analizy monarchie naftowe łączy kolejna wspólna cecha- w każdym z szejkanatów państwo odgrywa szczególnie silną rolę w systemie ekonomicznym. W małych szejkanatach -Dubaju, Abu Dhabi, Katarze, Bahrajnie trudno rozdzielić w ogóle państwo od gospodarki. Salter i Hall67 zastanawiając się nad sposobem rządzenia nimi, dochodzą do wniosku, że bardziej adekwatne byłoby użycie terminu zarządzanie, gdzie państwo funkcjonuje jak quasi-przedsiębiorstwo. Tworzy ono strukturę instytucjonalną państwa analogiczną do struktury wielkich korporacji. Uważają oni, że państwa zarządzane jak przedsiębiorstwa, nastawione zarówno na zysk (gwarantujący dzisiejszy standard życia rządzących) oraz rozwój (realizowany z myślą o przyszłości) mają znacznie większe szanse na osiągnięcie sukcesu ekonomicznego. Model ten dostępny jest jednak tylko dla mikropaństw, w których nie pojawi się nieefektywność skali. W szejkanatach państwo odgrywa rolę głównego inwestora (dzięki dochodom z renty), stając się właścicielem większości wielkich przedsiębiorstw (tzw. state owned enterprises- SOE). Przedsiębiorstwa te tworzą podstawę gospodarki i działają w najważniejszych dla kraju sektorach: przemyśle wydobywczym, aluminiowym, cementowym, rafineryjnym, na rynku nieruchomości, transporcie i logistyce, mediów i telefonii, czy też 66  Al-­‐‑Moneef,  Majid,  „The  Contribution  of  the  Oil  Sector  to  Arab  Economic  Development“,  OFID  Pamphlet   Series  No.  34,  Vienna  2006   67  Salter,  Aleksander  W.,  Hall  Abigail  R.,  Calculating  Bandits:  Quasi-­‐‑Corporate  Governance  and  Institutional   Selection  in  Autocracies,  http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=2506028,  dostęp   20.10.2014   29 bankowości. Wszystkie działają według specyficznych reguł. Hertog68 wyszczególnia tu przede wszystkim: 1.   Zarządzanie według zasad panujących w międzynarodowych korporacjach. Przedsiębiorstwa te nie są przedmiotem regulacji sektora cywilnego. Działają na zasadach rynkowych w konkurencyjnym otoczeniu. Zatrudniają częstokroć wyższych rangą urzędników i przedstawicieli sektora prywatnego. 2.   Zarządzających przedsiębiorstwami (CEO) wybiera rodzina rządząca spośród najwyższej klasy specjalistów. Przedstawiciel rodziny panującej pełni jednak honorową rolę szefa przedsiębiorstwa. Zarządzający państwowymi przedsiębiorcami mają łatwy dostęp do władcy i rodziny panującej. 3.   Budowanie kadry zarządzającej w oparciu o wysoce wynagradzanych specjalistów, pochodzących ze świata. 4.   Oparcie firm na strategii proeksportowej. 5.   Tworzenie firm w sektorach, które nie są przedmiotem zainteresowania ze strony sektora prywatnego, ze względu na zbyt wysokie ryzyko lub brak doświadczenia. 6.   Łatwy dostęp do kredytowania na preferencyjnych warunkach przez państwowe banki. Wyniki ekonomiczne poszczególnych SOE w monarchiach naftowych kwestionują dominujący współcześnie na Zachodzie paradygmat liberalnej ekonomii o gorszej jakości zarządzania i niższej efektywności przedsiębiorstw państwowych. Nurt ten z jednej strony dostrzega rolę i znaczenie państwa w gospodarce narodowej, z drugiej kwestionuje jego zaangażowanie w produkcję dóbr i usług, uznając że takie działania państwa prowadzą najczęściej do marnotrawstwa. Za produkcję ma być odpowiedzialny sektor prywatny, lepiejjej zdaniem - wypełniający te funkcje i bardziej efektywny69. W zrozumieniu przyczyn dobrych wyników ekonomicznych sektora państwowego w monarchiach naftowych pomocne może być skorzystanie z teorii agencji. Teoria agencji określa stosunki jakie powstaną między pryncypałem (w naszym przypadkiem: władcą), a agentem (przełożonym, wykonawcą). Barney i Ouchi 70 dostrzegają szereg potencjalnych 68  Hertog,  Steffen,  „Lean  and  mean.  The  new  breed  of  state-­‐‑owned  enterprises  in  the  Gulf  Monachies”,   Industrialization  in  the  Gulf.  A  socioeconomic  revolution,  ed.  Seznec,  Jean-­‐‑Francois,  Kirk,  Mimi,  Routledge,   London  2011   69  Friedman,  Milton,  Wolny  wybór,    wyd.  Akson  2006   70  Barney,  Jay  B.,  Ouchi  William  G.,  Organizational  Economics,    Jossey-­‐‑Bass  Publishers,  1986   30 zagrożeń dla sprawnie działającego podmiotu, wynikających z relacji agencji, np. związanych z asymetrią informacji, rozbieżnością celów agenta i pryncypała, wysokimi kosztami monitorowania agenta przez pryncypała czy pokusami nadużycia ze strony agenta. Większość tych problemów udało się uniknąć w małych monarchiach w drodze obsadzania kluczowych stanowisk w państwowych przedsiębiorstwach przez zaufanych członków rodów rządzących (w początkowym okresie), a potem przez dobrze wyselekcjonowanych i przygotowanych merytorycznie członków ludności rodzimej. Jednym z newralgicznych posunięć władz w monarchiach jest zbudowanie solidarnych, w pełni identyfikujących się z państwem i władzą elit pochodzenia rodzimego (Arabów), które uczestniczą w podziale renty poprzez współudział w zarządzaniu majątkiem państwa (władcy). Poczucie tożsamości, solidarność z władzą wraz z dobrym przygotowaniem merytorycznym desygnowanych do tych stanowisk osób minimalizują koszty agencji, ograniczają konflikt celów między pryncypałem a agentem. Dzięki współpracy władz z obywatelami (stanowiącymi we wszystkich małych monarchiach absolutną mniejszość populacji i pełniącymi rolę elity kraju) władza wie, co robią agenci. Dzięki temu także znacząco ogranicza się pokusę nadużycia, jak np. niewykonywanie obowiązków, zawyżanie kosztów etc. W monarchiach mamy w zasadzie do czynienia z odmiennym podziałem na pryncypała i agenta. Pryncypałem jest władca oraz elita, zarządzająca krajem w imieniu władcy i pełniąca funkcje kontrolne wobec poszczególnych podmiotów (Arabowie są tam zatrudniani na stanowiskach kontrolnych, a nie wykonawczych). Agentem wszyscy inni, wykonujący czynności na rzecz konkretnych firm. Można zaryzykować twierdzenie, że monarchie wytworzyły rodzaj kolektywnego pryncypała, bardzo lojalnego wobec „superpryncypała”- władcy, gotowego bronić istniejącego systemu. Kolektywny pryncypał utożsamia sobie wspólny interes z władcą, dostrzega korzyści z kooperacji, pilnuje, mówiąc kolokwialnie, „wspólnego interesu”. Znajduje to odzwierciedlenie chociażby w braku podatności na korupcję ze strony Arabów. Możliwość udziału w rencie jest wystarczająco atrakcyjna, a jej utrata w razie nadużyć byłaby zbyt bolesna (także w postaci wykluczenia z elity), by w pełni blokować patologie. 31 Z końcem XX wieku dostrzec można wysiłki elit rządzących, zmierzające do budowy zrębów zdywersyfikowanej gospodarki w oparciu o tzw. nowy kapitalizm państwowy(new state capitalism). SOE stają się jego z jednych z kluczowych narzędzi. Terminu nowy państwowy kapitalizm użyli po raz pierwszy Aligica i Tarko71 , dokonując gruntownej analizy państw spoza kręgu cywilizacji zachodniej. W systemie przez nich opisywanym władza nie koncentruje się na odgrywaniu roli regulatora procesów gospodarczych, ale państwo staje się jego dominującym podmiotem. Podmioty prywatne istnieją bądź na obrzeżach systemu gospodarczego, bądź znajdują się pod patronatem państwa (jak to ma miejsce np. w Arabii Saudyjskiej, gdzie władza wybiera przedsiębiorstwa prywatne, które chce wspierać, oferując im kontrakty publiczne, udzielając subsydiów czy kredytów). Zdarza się także, że władza posiada pakiety kontrolne akcji w prywatnych spółkach, czyniąc je sobie podległymi. Cechą szczególną takiego systemu jest oparcie funkcjonowania sektora państwowego o rachunek ekonomiczny . Jackson72 zwraca uwagę, że zjawisko nowego kapitalizmu państwowego jest na tyle młode, że dla jego opisu nie powstała jeszcze jednorodna, kompletna teoria. Badacze są zgodni w tym, że nowa forma kapitalizmu to połączenie rynku i władzy autorytarnej oraz połączenie liberalizmu w relacjach ze światem z gospodarczym nacjonalizmem. Do państw stosujących nowy model zalicza przede wszystkim Rosję, Chiny oraz monarchie naftowe Zatoki Perskiej. Bremmer 73 dostrzega, że system taki cieszy się popularnością w krajach rozwijających się, których rządy nauczyły się stosować reguły rynkowe dla budowy pozycji politycznej swych państw. Rozróżnia cztery kanały prowadzenia polityki ekonomicznej w ramach współczesnego, nowego kapitalizmu państwowego: państwowe przedsiębiorstwa naftowe, odgrywające we współczesnej gospodarce światowej kluczową rolę na rynku energetycznym; przedsiębiorstwa państwowe ulokowane w innych sektorach gospodarki; znajdujące się pod kontrolą państwa wielkie firmy prywatne (które w ten sposób są włączane w system kapitalizmu państwowego) oraz Państwowe Fundusze Majątkowe (SWFs). Stwierdza, że we współczesnym świecie konkurencja między modelami ekonomicznymi zastąpiła konkurencję między ideologiami. 71  Aligica,  Paul  Dragos,  Tarko  Vlad,  „State  Capitalism  and  Rent-­‐‑Seeking  Conjecture”,  Constitutional  Political   Economy,  vol.  23,  issue  4,  December  2012   72  Jackson,  Robert  J.,  Global  Politics  in  21st  Century,  Cambridge  University  Press,  New  York  2013   73  Bremmer,  Ian,  „State  Capitalism  Comes  of  Age”,  Foreign  Affairs,  May-­‐‑June  2009   32 W książce The End of Free Market 74 , która jest uznawana za najważniejszą pozycję, dotyczącą nowego kapitalizmu państwowego, Ian Bremmer dokonuje głębokiej analizy nowego modelu. Jego zdaniem rządy państw BRIC oraz monarchii naftowych, stosujących tą odmianę kapitalizmu, nie akceptują niekontrolowanego wolnego rynku, uważając, że stanowi on narzędzie dla uzyskania dominacji przez Zachód i przejmowania kontroli nad słabszymi podmiotami sceny światowej. Negują wolnorynkowy kapitalizm, równocześnie jednak adaptując jego wybrane elementy dla osiągania korzyści własnych. Charakterystyczne jest to, że w tym samym czasie państwa kapitalizmu państwowego zachowują pełną kontrolę nad większością procesów gospodarczych i większością podmiotów, a równocześnie w pełni akceptują potrzebę wolnego handlu w skali świata i doskonale odnajdują się w globalizacji. Oba te procesy wykorzystują dla umocnienia swojej pozycji w świecie. Rządy kapitalizmu państwowego nie akceptują kontroli społecznej, ani jakichkolwiek procedur demokratycznych; zwalczają opozycję oraz wolność prasy. Specjalny raport The Economist, State Capitalism75, zauważa, że wprowadzenie modelu kapitalizmu państwowego w ostatnich dekadach miało miejsce przede wszystkim w państwach niedemokratycznych, a często wręcz autorytarnych. Choć autorzy raportu podkreślają, że w pierwszych dekadach gospodarki państw funkcjonujących w ramach tego modelu osiągnęły ponadprzeciętny sukces ekonomiczny (np. państwa BRIC), to w długim horyzoncie nie widzą szans na utrzymanie podobnie wysokiego tempa wzrostu. Na przeszkodzie temu ma stać biurokracja, korupcja, zarządzanie gospodarką przez administrację skutkujące marnotrawstwem. Monarchie naftowe odnajdują się doskonale w nowym otoczeniu ekonomicznym zglobalizowanego świata, uczestnicząc w wymianie międzynarodowej, chociaż nie posiadają klasycznych przewag komparatywnych. Ich sukces łatwiej wytłumaczyć przy pomocy nowego paradygmatu produktywności. 74  Bremmer,  Ian,  The  End  of  Free  Market.  Who  Wins  the  War  Between  States  and  Corporations?,  Portfolio,   New  York  2010   75  State  Capitalism,  Special  Report  The  Economist,  January    2012,   http://www.thepresidency.gov.za/ElectronicReport/downloads/volume_4/business_case_viability/BC1_ Research_Material/20120121_state_capitalism.pdf  ,  dostęp  5.03.2014   33 Po raz pierwszy terminu tego użył Porter w 1990r.76. Według niego globalizacja wraz z powszechnym dostępem do zasobów i czynników wytwórczych ogranicza znaczenie dotychczasowego paradygmatu klasycznej przewagi komparatywnej w tłumaczeniu przyczyn sukcesu ekonomicznego i źródeł zamożności poszczególnych państw. Paradygmat przewagi komparatywnej zdaniem Portera zostaje obecnie wyparty przez paradygmat produktywności, wyrażający się w poszukiwaniu nowych sposobów zdobywania przewagi na polu wiedzy, inwestycji oraz innowacyjności. Do czynników determinujących sukces ekonomiczny zalicza on nie tyle dostęp do zasobów, lecz ich jakość i specjalizację. Analizując czynniki wzrostu gospodarczego Porter zwraca ponadto uwagę na znaczenie tworzenia tzw. gron (klastrów) przemysłu (ang. clusters), jako sposobu organizowania i funkcjonowania współczesnych konkurencyjnych gospodarek. Klastry zbudowane są ze zgromadzonych w małej przestrzeni grup konkurujących ze sobą firm tej samej i pokrewnych branż. Porter zauważa, że taka forma organizacji gospodarki przyczynia się do bardziej wydajnego sposobu jej funkcjonowania, niż ma to miejsce w systemie rozproszonym. Niezmiernie istotne dla podniesienia produktywności i konkurencyjności gospodarek poszczególnych krajów jest tworzenie przez ich rządy klastrów naukowo-edukacyjnych, mających na celu wzrost jakości kapitału ludzkiego, a także modernizacja infrastruktury, otwarcie na swobodny handel i konkurencję. Porter zwraca uwagę, że silny rząd jest w stanie narzucić społeczeństwu model kultury ekonomicznej oparty na efektywności. W efekcie mądrze prowadzonej polityki społeczeństwo zacznie cenić innowacyjność, konkurencję, odpowiedzialność, czy wysokie standardy produkcji. Badacz dostrzega także konieczność inwestowania w nowe technologie i potencjał naukowy. W przypadku prowadzonej przez państwo nowej polityki ekonomicznej, promującej produktywność pojawią się szanse na ewolucję w obrębie kultury ekonomicznej. Porter zwraca ponadto uwagę na znaczenie procesów globalizacyjnych dla wzrostu produktywności. Twierdzi, że globalizacja tworzy warunki dla niespotykanego wzrostu tych państw, które zdecydowały się wejść w obszar jej działania, nie boją się konkurencji i są otwarte na wymianę. 76  Porter,  Michael  E.,  „Postawy,  wartości  i  przekonania  a  makroekonomia  dobrobytu”,  Kultura  ma   znaczenie,  red.  Harrison,  Lawrence  E.,  Huntington,  Samuel  P.,    Wydawnictwo  Zysk  i  S-­‐‑ka,  Warszawa  2003;   Porter,  Michael  E.,  The  Competitive  Advantage  of  Nations,    The  Free  Press,  New  York,  1990;  Regional   Competitiveness,  ed.  Martin,  Ron,  Kitson,  Michael,  Tyler,  Peter,  Routledge,  Oxon  2006   34 Zdaniem Portera „nie ma znaczenia czy gospodarka danego państwa ma charakter rolniczy, usługowy czy wytwórczy. W rzeczywistości liczy się tylko zdolność rządu do efektywnego wdrażania w życie zasady, zgodnie z którą produktywność determinuje dobrobyt poszczególnych obywateli”77. Spostrzeżenie to przynosi nowatorskie podejście do znaczenia poszczególnych sektorów w gospodarce, zrównując w pełni wszystkie z nich w zdolności generowania wzrostu gospodarczego i uzależniając ów wzrost jedynie od produktywności. Oznacza to także, że w zglobalizowanym świecie każdy może stać się liderem, pod warunkiem wszakże prowadzenia odpowiedniej polityki gospodarczej opartej na wspieraniu produktywności. Podobne zdanie na temat roli produktywności w tworzeniu dobrobytu prezentuje Fairbanks78. Porównuje on potencjał rozwojowy państw surowcowych z gospodarkami krajów, opartych na wysoko wyspecjalizowanych sektorach . Państwa koncentrujące się na eksporcie zasobów naturalnych, pomimo uzyskiwanych wysokich bieżących dochodów eksportowych, uznaje w rzeczywistości za biedne, a eksport tego typu określa jako oparty na ubóstwie zamiast na generowaniu bogactwa. Na potencjał rozwojowy państwa ma wpływ zbiór zasobów, sprzyjających produktywności. Wymienia jako takie: korzystne warunki naturalne, wystarczające zasoby finansowe, zasoby infrastrukturalne, kapitał instytucjonalny, zasoby wiedzy, kapitał ludzki oraz kapitał kulturowy. Opisując produktywność Fairbanks zwraca uwagę, że nie polega ona na konkurowaniu w dziedzinach, w których państwo ma naturalną przewagę (przewagę komparatywną). „Produktywność to konkurencyjność, która zależy od tego, w jakich segmentach rynku będziemy konkurować, gdzie będziemy konkurować i jak będziemy konkurować79. Myśl Fairbanksa uzupełnia Lindsay80 twierdzeniem, że chociaż w gestii państwa znajduje się przygotowanie gruntu pod dobrobyt, to dla osiągnięcia sukcesu równie ważne jest istnienie „mentalności konkurencyjnej”, która sprzyjałaby innowacjom i produktywności. Tymczasem w państwach posiadających zasoby naturalne poziom dobrobytu i możliwości 77  Porter,  Michael  E.,  „Postawy,  wartości  i  przekonania…”  op.cit.  str.  62     78  Fairbanks,  Michael,  „Zmiana  mentalności  narodu  czyli  składniki  procesu  budowania  dobrobytu”,   Kultura  ma  znaczenie,  red.  Harrison,  Lawrence  E.,  Huntington,  Samuel  P.,    Wydawnictwo  Zysk  i  S-­‐‑ka,   Warszawa  2003   79  Fairbanks,  ibidem,  s.  406   80  Lindsay,  Stace,  „Kultura,  modele  umysłowe  i  dobrobyt  narodowy”,  Kultura  ma  znaczenie,  red.  Harrison,   Lawrence  E.,  Huntington,  Samuel  P.,    Wydawnictwo  Zysk  i  S-­‐‑ka,  Warszawa  2003   35 jego utrzymania są znacznie mniejsze, niż w krajach ubogich pod tym względem. Eksporterzy surowców bowiem często koncentrują się na koncepcji przewagi komparatywnej, która w otwartym, zglobalizowanym świecie nie pozwala na utrzymanie standardu życia. Zdaniem Lindsaya, podobnie jak Portera i Fairbanksa, warunkiem wzrostu dobrobytu w XXI wieku jest ukierunkowanie na produktywność. Trudno oprzeć się wrażeniu, że we współczesnych monarchiach naftowych ma miejsce próba przestawienia ich gospodarek na paradygmat produktywności i ten właśnie czynnik jest odpowiedzialny za sukces ekonomiczny monarchii w ostatnich latach. Teoria neoinstytucjonalna Jednym z podstawowych osiągnięć gospodarek monarchii naftowych, decydujących o ich dzisiejszym rozwoju jest zbudowanie ładu instytucjonalnego i jakość stworzonych instytucji81. Jak twierdził jeden z ojców kierunku neoinstytucjonalnego D. North, instytucje są „obmyślonymi przez ludzi ograniczeniami, które kształtują̨ polityczne, ekonomiczne i społeczne interakcje. Zawierają̨ one zarówno nieformalne ograniczenia, tzn. sankcje, tabu, zwyczaje, tradycje jak i zasady postępowania, a mianowicie formalne reguły, konstytucje, prawo, prawa własności”82. W obrębie zainteresowań badaczy tego nurtu pozostawało pytanie, w jaki sposób tworzony jest w analizowanych państwach ład instytucjonalny i jaki ma on wpływ na rozwój gospodarczy. Twierdzili, że przekształcenie zacofanych gospodarek i społeczeństw w nowoczesne państwa możliwe jest tylko pod warunkiem, że rządzący muszą zbudują spójny ład instytucjonalny. North83 dokonuje podziału instytucji na formalne i nieformalne. Te pierwsze tworzone są w wyniku decyzji podejmowanych przez polityków w przestrzeni systemu 81  Williamson,  Oliver  E.,  „Economic  Institutions:  Spontaneous  and  Intentional  Governance“,  Journal  of  Law,   Economics,  and  Organization,  No  7,  1991;  North,  Douglas  C.,  Institutions,  Institutional  Change  and  Economic   Perfomance,  Cambridge  University  Press,  New  York  1990;  North,    Douglas  C.,  „Transaction  Costs,   Institutions,  and  Economic  History“,  Journal  of  Institutional  and  Theretical  Economics,  No  140,  1984   82  North,  Douglas,  „Institutions”,  Journal  of  Economic  Perspectives,  1990,  No.5,  s.  97   83  North,  Douglas,  „Institutions  and  Economic  Performance”,  Rationality,  Institutions  and  ‘Economic   Methodology’,  ed.  Mati,  Uskali,  Gustafsson,  Bo,  Knudsen,  Christian,  Routledge,  London  1993   36 politycznego, prawnego oraz ekonomicznego i kształtują strukturę instytucjonalną oraz organizacyjną. Badacz zauważa ponadto, że istotą instytucji nieformalnych jest brak zainteresowania kwestią efektywności ekonomicznej, czy maksymalizacją bogactwa. Znacznie częściej kładą one nacisk na kwestię podziału, umiejętność dzielenia się bogactwem. North podkreśla, że co prawda dobra jakość instytucji usprawnia system, obniża koszty transakcyjne funkcjonowania gospodarki, to jednak w każdej gospodarce funkcjonują także i takie instytucje, które te koszty są w stanie wywindować (np. prowadzenie uciążliwych kontroli i audytów). Instytucje zatem mogą stymulować aktywność ekonomiczną, ale też i uniemożliwiać lub utrudniać rozwój. Zdaniem autora, instytucje muszą ewoluować wraz z rozwojem systemu, dopasowywać się do niego. By skutecznie działały, uczestnicy rynku muszą je rozumieć i akceptować. Jednak ewolucja instytucji wcale nie musi przebiegać w pożądanym kierunku, a nowy ład instytucjonalny może być gorszy od poprzedniego porządku. Co więcej, zwraca uwagę na fakt, że państwo jest władne dokonywać zmian jedynie w obrębie instytucji formalnych, nie ma natomiast większego wpływu na instytucje nieformalne. Zauważa, że o ile „formalne zasady mogą ulec zmianie w bardzo krótkim czasie jako rezultat politycznej (…) decyzji, [o tyle] nieformalne ograniczenia (…) są odporne na rozmyślnie stosowaną politykę. Te kulturowe ograniczenia nie tylko łączą przeszłość z teraźniejszością i przyszłością, ale również dostarczają nam klucza do wyjaśnienia ścieżki historycznych zmian”84. Tak więc, jak reasumuje autor, wszelkie planowane i wprowadzane zmiany instytucjonalne czynione są zaledwie w połowie. Każda zmiana związana jest ze zmianą nawyków myślenia. By odnieść sukces niezbędna staje się interakcja instytucji formalnych z nieformalnymi, które są częścią spuścizny kulturowej. Zaskakujące jest, w jaki sposób zbudowano model społeczno-ekonomiczny wraz z jego zasadniczym członem, ładem instytucjonalnym, w kluczowych monarchiach naftowych (Dubaju, Abu Dhabi i w mniejszym stopniu w Katarze). Zaproponowany porządek instytucjonalny trafia bowiem do wielokulturowego społeczeństwa o różnych instytucjach nieformalnych. Stworzono doskonale działającą machinę, składającą się z pozornie całkowicie odrębnych i odmiennych elementów, przynależących do różnych kultur i ras, czy poziomów rozwoju cywilizacyjnego. W ramach tego systemu odnajdują się zarówno 84  North,  Douglas,  ibidem,  „Institutions”  ,  op.cit.  ,  s.  6   37 Arabowie, jak i ludność napływowa pochodząca z Indii, Pakistanu, Chin, USA, państw Europy czy Afryki. Mimo różnic kodów kulturowych wszyscy potrafią odnaleźć się w zaproponowanym systemie, upatrując w nim szansy dla siebie, możliwości realizacji. Zatem przy tworzeniu ładu instytucjonalnego rządzącym udało się zaproponować model społeczno-ekonomiczny, który społeczeństw. uniwersalny odpowiadał na potrzeby i aspiracje większości Gdyby bowiem tak nie było, a proponowany ład instytucjonalny nie był akceptowany, normy nieformalne mogłyby blokować wprowadzanie zmian, i ograniczać ich skuteczność. Warto zauważyć, że w szejkanatach ma miejsce ewolucja podejścia do ładu instytucjonalnego. W początkowych latach szejkowie narzucili prawa własności z myślą o swoich własnych korzyściach. Traktowali oni państwa nad którymi sprawowali władzę analogicznie do przedsiębiorstw maksymalizujących zyski. Jednak w XXIw., po paru dekadach rządzenia stworzyli system instytucjonalny, który działa bardzo sprawnie, przynosząc korzyści nie tylko elitom, ale też całemu wieloetnicznemu społeczeństwu. Salter i Hall85 zwracają uwagę, że rządzący w procesie tworzenia ładu instytucjonalnego w sposób dobrowolny dobierają narzędzia i instytucje. Badacze nie dostrzegają żadnych uniwersalnych reguł czy konkretnych, powielalnych instytucji. Tworzony ład jest ściśle zaprojektowany do potrzeb danego państwa. Wielowymiarowość badań Podejmując próbę opisania i zrozumienia specyfiki systemów społeczno- ekonomicznych współczesnych monarchii naftowych za teorię fundamentalną posłużyły endogenne teorie wzrostu gospodarczego. W dalszej kolejności wykorzystano teorie cząstkowe, analizujące przyczyny i skutki powstania państwa rentierskiego, występowanie naturalnych blokad rozwojowych spowodowanych tzw. przekleństwem surowcowym, pojawieniem się koncepcji kapitalizmu państwowego oraz budową konstrukcji ładu instytucjonalnego poszczególnych państw. Przeprowadzona gruntowna analiza trajektorii zmian wybranych monarchii Zatoki Perskiej pozwala na postawienie tezy o znaczenia czynniku czasu w ocenie ścieżki rozwoju 85  Salter,  Aleksander  W.,  Hall  Abigail  R.,  op.cit.   38 państw rentierskich, dotkniętych przekleństwem surowcowym. Spojrzenie z perspektywy długiego horyzontu czasowego pozwoliło wyodrębnić w historii gospodarczej analizowanych państw bowiem dwa okresy. Pierwszy, to okres dominacji negatywnych efektów uzyskania kluczowej pozycji na rynku paliw na świecie. Drugi, to okres ucieczki od przekleństw i umiejętne przekucie swoich słabości i ograniczeń w siłę. W początkowym okresie (1973-ok.1995) analizowane państwa zostały skonfrontowane z chorobą holenderską, utratą konkurencyjności lub raczej mówiąc ściślej, blokadą rozwojową, będącą naturalną konsekwencją nałożenia wysokich przychodów z ropy na słabe gospodarczo państwo. Warto pamiętać, że petrodolary, które zaczęły zasilać budżety szejkanatów, trafiły na początkową fazę tworzenia państwowości. Władze monarchii w żaden sposób nie były do zagospodarowania ich przygotowane i to zarówno pod względem instytucjonalnym , jak infrastrukturalnym. W efekcie działania mechanizmów przekleństwa surowcowego zablokowany został rozwój przemysłowy. Jedynym sektorem, zdolnym do przetrwania i rozwoju stał się sektor niehandlowy (tzw. non-tradable. Więcej w rozdz. 2.2). Zalew petrodolarów, będących synonimem zatem dochodów pochodzących nie z ciężkiej pracy lecz z eksportu surowców dokonał kolejnych spustoszeń w postaci stworzenia warunków dla powstania państwa rentierskiego. Początkowo władcy i ich najbliżsi czerpali profity, przez część świata traktowane jako szybkie i łatwe, jakby nienależne. Przejmowanie dochodów z ropy przez dotychczasowych władców umocniło system monarchii dynastycznej i zablokowało na lata procesy demokratyczne. Co więcej, w tym wypadku także dochody trafiły do państw, które w żaden sposób nie były na to przygotowane. W przededniu szoków naftowych państwa te funkcjonowały w trybalizmie, powszechną zaś metodą utrzymywania czy umacniania władzy był system kliencki. Nie dziwi zatem, że wraz z napływem petrodolarów emirowie otrzymali nowe narzędzie umacniania swej władzy na dotychczas im znanych zasadach. Władza zaczęła kupować spokój społeczny przez zaspokojenie roszczeń i oczekiwań poszczególnych klanów, organizując system rozdawnictwa (w postaci transferów, czy przyjęcia zasad państwa dobrobytu) oraz tworząc miejsca pracy dla mieszkańców w sektorze publicznym. Innymi słowy, monarchowie w każdym państwie stawiali się ponad społeczeństwem. Zawłaszczali dochody z ropy, chwilę później dzieląc część z nich między obywateli. W ten sposób udowadniali rodowitym mieszkańcom-Arabom że się o nich troszczą, że gotowi są podzielić się z nimi rentą. W żadnym okresie w monarchiach nikt nie kwestionował praw władców do zawłaszczania całych dochodów z handlu surowcem 39 energetycznym, takie było bowiem doświadczenie historyczne rządów klanowych na tych obszarach. Obserwatorzy i badacze państw Zatoki opisują ten okres jako czas wielkiego marnotrawstwa i rozrzutności. W pewnym sensie mają rację. Jednak prawda jest o wiele bardziej złożona. Po pierwsze, eksploatacja złóż ropy i eksport był wymuszany przez bogatą Północ. Monarchie zatem nie mogły stopniowo wchodzić na rynki światowe, dopasowując strumień dochodów z handlu ropą do możliwości absorbcji swoich gospodarek. Po drugie, poza licznymi przypadkami marnotrawstwa dostrzec można pierwsze symptomy refleksji nad optymalnym modelem społeczno-ekonomicznym. Monarchie zaczęły tworzyć zręby nowoczesnej państwowości. Inwestowano w infrastrukturę, budowano miasta, tworzono od podstaw system edukacji, wprowadzano pieniądz, tworzono instytucje państwowe. Powstawał zarys nowego ładu instytucjonalnego. Ponieważ w badanych krajach nie spełniony został warunek wzrostu zrównoważonego, opartego o równowarty wzrost kapitału i siły roboczej, władcy zdecydowali się na wyrównanie tych dysproporcji przez import pracowników cudzoziemskich. Chętnie zapraszano wszystkich, w pierwszych dekadach rozwoju spójność społeczna i bezpieczeństwo wewnętrzne były zdecydowanie niedoceniane . Gospodarki oparły się na bardzo liberalnym modelu rynku pracy. Ten model w długim horyzoncie sprawił , że w małych szejkanatach rodowici Arabowie stanowią znikomą mniejszość. Niektórzy badacze upatrują w tym zagrożenia dla jedności państw naftowych i przyczynę ich potencjalnej destabilizacji. W drugiej połowie lat 90. XXw. wnikliwy obserwator mógł dostrzec już jednak pierwsze symptomy zachodzących zmian. Monarchie okrzepły, a kolejne pokolenie elit rządzących wyedukowane na najlepszych uniwersytetach okazało się bardzo kreatywne i znakomicie przygotowane do nowoczesnego zarządzania państwem. Niektórym z nich (w kolejności: władcy Dubaju, Abu Dhabi oraz Kataru) udało się zaproponować rozwiązania, które przekują słabości gospodarek, obciążonych chorobą holenderską i państwem rentierskim w siłę. Państwo rentierskie posiadało nagromadzone środki i siłą rzeczy musiało odgrywać rolę największego przedsiębiorcy w kraju. To automatycznie prowadziło do wytworzenia modelu kapitalizmu państwowego. Charakterystyczne dla małych szejkanatów było to, że szejkowie doskonale się czuli w środowisku wolnorynkowym, rozumieli prawa rynkowe. Z otwartymi rękoma przyjęli procesy globalizacyjne, upatrując w nich szanse dla swych krajów. Tworzone przez państwa podmioty gospodarcze wszystkie bez wyjątku oparte 40 były o kryteria rynkowe, zobligowane do niemalże natychmiastowego generowania zysków, bez krótkich choćby okresów przejściowych. Decyzje o rozwijaniu danej aktywności poprzedzał wnikliwy rachunek ekonomiczny oraz oparcie na sektorach, zdolnych do generowania największego efektu zewnętrznego. Wszystkie analizowane kraje stosowały zasady polityki gospodarczej, rozwijały się w oparciu o plany i programy perspektywiczne. Nie dziwi kierunek inwestycyjny państwa. Można powiedzieć, że specjalizacje zostały wyznaczone przez chorobę holenderską. Zatem państwo rozwijało sektor wydobywczy, petrochemiczny, przemysł ciężki (jednak tylko ten z którego świat się powoli wycofywał, a zatem konkurencja spadała, jak to miało miejsce w przypadku hutnictwa aluminium czy cementowni). Pozostała aktywność państwa koncentruje się na sferze usług. Powstają porty, buduje się lotniska, powołuje się linie lotnicze, inwestuje w edukację, infrastrukturę, nieruchomości, turystykę, bankowość i finanse. Wzmacnia się handel. Większość rozwijanych przez państwo kierunków, zgodnie z teorią endogenicznego wzrostu gospodarczego przyczynia się do akceleracji wiedzy i akumulacji zasobów ludzkich. Znakiem rozpoznawczym monarchii staną się więc przede wszystkim usługi z pogranicza tradable i non-tradable. Emiratom Arabskim czy Katarowi z usług non-tradable udało się stworzyć swoisty produkt eksportowy i w oparciu o nie zbudować przewagę konkurencyjną. Oferowanie wysokiej jakości usług (w transporcie, czy turystyce) przyciąga miliony konsumentów rocznie, dając pokaźne dochody budżetowe. Państwo ponadto tworzy specjalne strefy wolnego handlu lub strefy najnowszych technologii (inkubatory), takie jak np. Jebel Ali Zone czy Silicon Oasis. Strefy te przyciągają setki firm z całego świata, z których część prowadzi działalność gospodarczą ukierunkowaną na eksport. Państwo prowadzi strategię wyprzedzania popytu w dostarczaniu dóbr publicznych, w tym w szczególności infrastruktury. Buduje się drogi, lotniska czy mieszkania antycypując przyszłe potrzeby, a zarazem te potrzeby wywołując. Nie można ponadto zapomnieć o państwowym monitoringu koniunktury, który na bieżąco analizuje popyt i w większości przypadków (wyjątkiem była bańka spekulacyjna na rynku nieruchomości w Dubaju w 2009r.) zapobiega powstawaniu nierównowag. Monarchie swoją słabość, wynikającą z choroby holenderskiej potrafiły przekuć w siłę. Cechą wyróżniającą monarchie spośród większości krajów świata jest niepohamowana ambicja i chęć odegrania roli lidera globalnego w swojej specjalności, konkurowania z najlepszymi w świecie. To także ogromne pragnienie poczucia dumy z bycia Arabem, bycia 41 muzułmaninem, bycia Emiratczykiem czy Katarczykiem. Stanowi to, jak się wydaje, obok wizji i konsekwencji w działaniu, poparte zasileniem kapitałowym państwa jeden z najważniejszych czynników sprawczych sukcesu. Choć monarchie rozwijają się w oparciu o kapitalizm państwowy, a w gospodarce dominują podmioty państwowe, wbrew stereotypom mówiącym o niedorozwoju sektora prywatnego sektor prywatny istnieje i ma się bardzo dobrze. Model rozwoju Dubaju, Abu Dhabi, Kataru czy- w pewnym zakresie- Arabii Saudyjskiej zostawia to pole dla działania cudzoziemców. Można powiedzieć, że władze i rodowici Arabowie zostawili sobie sektor państwowy, przekazując wszystko inne w ręce pracowników lub przedsiębiorców/ inwestorów cudzoziemskich. To obcy tworzą tzw. hospitality sector, z tysiącami hoteli, restauracji, oni też otwierają sklepy, prowadzą taksówki, uczą, leczą czy obsługują usługi publiczne. I napływają z całego świata w nadziei, że w państwach Zatoki odniosą sukces, zarobią na swoje rodziny, odnajdą się czy zrealizują. Wabi ich brak podatków (lub znikomy ich wymiar), ale także stworzony ład instytucjonalny, brak korupcji, porządek, szybkość i łatwość uruchamiania biznesu, znakomita infrastruktura. Monarchiom udało się stworzyć optymalne środowisko do robienia biznesu i szybkiego bogacenia się. Trzeba tu dodać, że są także i tacy, którzy czują się przez system wyzyskiwani i traktowani przedmiotowo. Lecz choć każdemu pokrzywdzonemu należy się obrona, nagłośnienie jego przypadku i walka o zmianę jego stanu położenia, to stanowią oni około kilkunastu procent spośród wielu milionów cudzoziemców, zamieszkujących czasowo państwa Zatoki.86 Nie da się ukryć, że dzisiejsze monarchie działają w ramach modelu rentierskiego, choć jest to model zniuansowany i daleko odbiegający od pierwotnie przyjętych założeń. W ramach tego modelu rentierem jest państwo, czerpiąc dochody z ropy i gazu. Rentierami są także rodowici Arabowie. Nie tylko partycypują w rencie z ropy. W ciągu dekad wąska grupa rodowitych mieszkańców przekształciła się w elitę państwa. To oni, jak zostało wspomniane , zajmują najważniejsze stanowiska nie tylko w administracji państwowej, czy biurokracji, ale także w przedsiębiorstwach państwowych. Państwo stworzyło ponadto system w którym wszystkie zagraniczne przedsięwzięcia- czy to restauracje, hotele, firmy budowlane czy sklepy muszą mieć lokalnego partnera- sponsora. To jedno z kluczowych narzędzi zarobkowania Arabów. Arabowie także czerpią rentę z nieruchomości, zarówno z handlu nimi 86  Trzeba  tu  nadmienić,  że  sytuacja  cudzoziemców  lub  poszczególnych  grup  narodowościowych  różni  się   w  zależności  od  monarchii.  Za  wzorcowe  pod  względem  harmonii  społecznej  uchodzą  Zjednoczone   Emiraty  Arabskie.   42 na rynku wtórnym, uzyskują również niebagatelne dochody z wynajmu apartamentów dla milionów cudzoziemców. Może to budzić sprzeciw imigrantów, a jednak paradoksalnie tak nie jest. Dlaczego? Nowoczesne monarchie XXIw. zaoferowały niezwykle sprawne państwa. Ich poziom organizacji, łatwość, szybkość, przyjazność dla prywatnego biznesu czy bogatych rezydentów (ale też nie tylko bogatych) może stać się wzorcem dla wielu państw stojących na wyższym od nich poziomie. Przyciąga państwo prawa. Warto wspomnieć, że monarchie znajdują się w czołówce państw o najniższym poziomie przestępczości. Jednak stworzenie takiej oferty kosztuje. Na świecie podstawowym sposobem zdobywania środków na funkcjonowanie państwa, wypełnianie przez nie funkcji dostarczyciela dóbr publicznych, ładu instytucjonalnego czy sprawiedliwości społecznej są podatki, w tym podatki bezpośrednie. Państwa naftowe takich podatków, jak zostało wspomniane, nie mają lub mają je bardzo niskie. Nie wydaje się zatem zbytnim nadużyciem potraktowanie systemu rentierskiego, systemu sponsoring jako innego typu podatków, bądź jako opłatę za przyjazne do życia otoczenie. Ostatnie lata przynoszą zredefiniowanie długookresowych planów rozwoju monarchii. Obecnie kładą one nacisk na rozwój zrównoważony, gdzie dywersyfikacja jest zaledwie jedną ze składowych tego rozwoju. W ramach nowej strategii rozwoju monarchie kładą wielki nacisk na tworzenie oszczędności i podkreślają swą troskę o jakośc życia przyszłych pokoleń. W planach, już wdrażanych w życie, inwestuje się w kapitał ludzki, w środowisko naturalne i ekologię, przygląda eksploatacji zasobów surowcowych, czy emisji CO2. Temu celowi służy ponadto finansowanie badań nad postępem technicznym w zakresie energii odnawialnej. Państwo rentierskie miało w założeniu badaczy miało być synonimem głębokiej patologii, w tym patologii władzy, stosującej politykę wykluczenia i gwarantującej sobie dochody wszystkimi metodami instytucjonalnymi. Jednak w dzisiejszych monarchiach władza stosuje politykę włączania wszystkich grup, niezależnie od kraju pochodzenia, kultury czy koloru skóry w jeden sprawny organizm gospodarczy. Motywuje aktywność przez ochronę praw własności, egzekwowanie umów czy gwarantowanie możliwości inwestowania i mnożenia kapitału. Wydaje się, że należy przewartościować, a może nawet odrzucić koncepcję państwa rentierskiego w rozumieniu Mahdavyego i Lucianiego jako nieprawdziwą. Dzisiejsze państwa rentierskie w Zatoce przyczynia się bardziej do szybkiego rozwoju gospodarczego kraju niż pełnią funkcje pasożyta na tkance społecznej. Monarchie zaprezentowały model 43 kapitalizmu państwowego, który ogranicza nieefektywność i patologie. Zadziwiać musi dynamika zmian, a determinacja do budowy nowoczesnych gospodarek podważa zasadność obowiązujących teorii. Dzisiejsze małe szejkanaty, a szczególnie Dubaj i Abu Dhabi to swoiste wieże babel. Wielokulturowe państwa spaja sukces, duma i kult rodziny rządzącej. Jesteśmy świadkami eksternalizacji bogactwa, inkluzyjności systemu ekonomicznego, który włącza w swój krwioobieg coraz więcej grup społecznych i etnicznych. Na naszych oczach powstaje idealne? multikulturowe państwo przyszłości, zbudowane na zasadzie symbiotycznej. Można powiedzieć, że monarchie dynastyczne, realizujące model rentierski i kapitalizmu państwowego, borykające się przez lata z chorobą holenderską znalazły panaceum na swoje problemy. 44 CZĘŚĆ I UWARUNKOWANIA KULTUROWO-EKONOMICZNE ROZWOJU MONARCHII NAFTOWYCH Celem niniejszej części jest analiza rozwoju społeczno-ekonomicznego monarchii w xx w. pod kątem znaczenia surowców energetycznych w gospodarkach tych krajów, roli, jaką pełniły badane państwa na światowym rynku energetycznym w różnych momentach historycznych. Ukazane są także wysiłki władz państw zatoki, czynione w xxw. I zmierzające do redukcji uzależnienia ekonomicznego od nośników energii. Ważną częścią rozważań są kulturowe uwarunkowania rozwoju gospodarczego monarchii. Wszystkie analizowane elementy stanowią punkt startu dla badań nad nowymi kierunkami aktywności ekonomicznej badanych państw z przełomu wieków. ROZDZIAŁ 1: Pozycja monarchii naftowych na światowym rynku energetycznym Jednym z kluczowych powodów zainteresowania się świata Bliskim Wschodem była ropa naftowa- nazywana czarnym złotem- będąca podstawowym bogactwem państw Zatoki Perskiej·. Wraz z odkryciem w 1909 r. w Iranie pierwszych złóż tego surowca region Zatoki Perskiej stał się jednym z najważniejszych dla gospodarki światowej. Wraz z postępującym przechodzeniem gospodarek państw uprzemysłowionych na energię pochodzącą z ropy naftowej następowało uzależnianie się ich od tego surowca. Wraz ze wzrostem zależności mocarstwa próbowały budować na obszarach roponośnych swoje strefy wpływów. Eksploatacja ropy naftowej wymagała dostępu do bezpiecznych dróg transportowych. Wody Zatoki Perskiej urosły do rangi kluczowych szlaków transportu tego surowca. Obecnie nadal drogą tą dostarczane jest 20% światowej podaży ropy naftowej i 22% gazu płynnego LPG. 45 Destabilizacja regionu lub blokada dróg morskich odcięłyby bogate państwa zachodu od 1/5 podaży surowców energetycznych87. W 1960r. Arabia Saudyjska, Kuwejt, Wenezuela, Irak oraz Iran powołują do istnienia Organizację Krajów Eksportujących Ropę Naftową, OPEC88. Z czasem członkowie kartelu zmieniali się - dochodziły kolejne kraje, niektóre zaś go opuszczały. Do dzisiejszego OPEC należą wszystkie monarchie naftowe Zatoki Perskiej. W pierwszych latach istnienia grupował prywatne firmy zajmujące się eksploatacją ropy; z początkiem dekady lat 70. XX w. wraz z nacjonalizacją wydobycia przeprowadzaną przez kolejne państwa naftowe reprezentować zaczął interes krajów członkowskich. OPEC dążył do wprowadzenia nowych procedur negocjacyjnych z państwami-importerami, które by uniemożliwiały indywidualnych negocjacji z poszczególnymi członkami kartelu. prowadzenie Dążył do koordynacji cenowej i przestrzegania ustalonych między państwami członkowskimi kwot wydobycia. Światowa historia gospodarcza XX wieku pisana jest pod dyktando ropy naftowej. Rozwijające się dynamicznie gospodarki rynkowe, oparte o przemysł maszynowy wymagały dostępu do źródeł energii, zaś ropa naftowa stanowiła jej podstawowe źródło. Surowiec ten określał również możliwości rozwoju transportu: zarówno morskiego (w pierwszym okresie główny kierunek stanowił rozwój nowoczesnej marynarki wojennej), jak też w późniejszym okresie lotnictwa. Pierwszym państwem, które w pełni zrozumiało nadejście ery ropy i jej fundamentalne znaczenie dla umacniania i budowy potęgi państwa była Wielka Brytania. Już cztery lata po odkryciu złóż na terytorium Iranu - w 1913 r.- państwo brytyjskie kupiło 51% akcji w Anglo-Persian Oil (w późniejszych latach znana pod nazwą BP), gwarantując sobie dostawy surowca z obszaru Persji. Dzięki tej transakcji oraz dalekosiężnym wizjom władz brytyjskich Wielka Brytania stała się pierwszym mocarstwem, które związało się z Bliskim Wschodem ze względu na znajdujący się w tym regionie surowiec energetyczny. 87  Dane  z  2010  r..  Za:  “Wikileaks  stokes  tension  In  the  Middleast  Gulf”,  Petroleum  Economist,  December   2010,    http://www.petroleum-­‐‑economist.com/default.asp?Page=14&PUB=46&SID=727537&ISS=25725,   dostęp  15  .05.  2013   88  OPEC-­‐‑  Organizacja  Krajów  Eksportujących  Ropę  Naftową  została  założona  po  konferencji  w  Bagdadzie   w  1960.  Celem  tej  organizacji  była  kontrola  wydobycia  ropy  naftowej  przez  rządy  państw  członkowskich  ,   ujednolicenie  regulacji  państwowych  oraz  opodatkowanie  produkcji.  Wysiłki  te  miały  doprowadzić  w   konsekwencji  do  ustabilizowania  cen  surowca  i  przynieść  wzrost  dochodów  państwom  członkowskim   46 W latach 40. XX wieku w rejonie Zatoki pojawił się kapitał amerykański- związany z korporacją Standard Oil of California. Korporacja ta uzyskała koncesje od króla Arabii Saudyjskiej Abdula Aziza na prace geologiczne i eksploatację złóż ropy na terenie Arabii. W 1945 r. doszło do spotkania króla Abdula Aziza z prezydentem USA F.D. Rooseveltem w trakcie którego zainicjowano, trwający do dnia dzisiejszego, sojusz strategiczny pomiędzy obydwoma krajami. Strony potwierdziły ponadto pozycję amerykańskich korporacji wydobywczych na terenie Arabii Saudyjskiej. Ćwierć wieku później, tj. w latach 70 zawarto tajne porozumienie pomiędzy obydwoma państwami, w świetle którego USA godziły się chronić rządy Saudów przed ewentualnymi buntami i zamachami pochodzenia zarówno wewnętrznego jak i zewnętrznego, w zamian za otrzymanie gwarancji rozliczeń w handlu ropą naftową (ze wszystkimi odbiorcami z tego kraju) w dolarach amerykańskich. Umowa ta miała kluczowe znaczenie dla USA. Umocniła bowiem pozycje dolara amerykańskiego na światowym rynku walutowym, jako najważniejszej i najbardziej pożądanej waluty na świecie W dzisiejszych czasach państwa regionu Zatoki Perskiej wciąż odgrywają niezwykle istotną rolę w gospodarce światowej. Utrzymały one swoją pozycję światowego rezerwuaru ropy naftowej i gazu; mają także istotny udział w bieżącym wydobyciu obydwu surowców. Przyglądając się mapie geologicznej świata z łatwością można dostrzec asymetrię występowania ropy naftowej na świecie oraz głównych odbiorców tego surowca. Tabela 1/1 Potwierdzone zasoby ropy naftowej w mld baryłek w latach 2010-2013 2010 2011 2013 Łączne zasoby na świecie 1 354 182 1 473 761 bd Wenezuela 99 377 211 170 297 570 Na Bliskim Wschodzie 753 358 752 918 802 157 Arabia Saudyjska 262 400 262 600 267 910 Iran 137 620 137 010 154 580 Irak 115 000 115 000 141 350 Kuwejt 104 000 104 000 104 000 Zjednoczone Emiraty Arabskie 97 800 97 800 97 800 Katar 25 410 25 380 25 380 Oman 5 500 5 500 5 500 47 Bahrajn 125 125 125 •  Ostatnie dane dla świata dostępne dla 2011 ze względu na brak danych dla USA za rok 2012 i 2013 Za: US Energy Information Administration, Independent Statistics and Analysis, http://tonto.eia.doe.gov/cfapps/ipdbproject/IEDIndex3.cfm?tid=5&pid=57&aid=6 , dostęp 10.07. 2013 Tabela 1/1 uświadamia pozycję regionu Zatoki Perskiej w światowym ładzie energetycznym. Na terytorium tych nielicznych, niezmiernie skromnie zasiedlonych krajów znajdowało się w 2011 r. 51% dowiedzionych rezerw naftowych 89. Blisko 20% światowych zasobów ropy naftowej znajduje się na terytorium Arabii Saudyjskiej, blisko 10% na terenie Iranu, odpowiednio niewiele mniej na terenie Iraku czy Kuwejtu, (chociaż według niektórych szacunków w Iraku faktyczne zasoby mogą sięgać nawet do 25% światowych rezerw tego surowca).·. Aby uzmysłowić sobie skalę rezerw surowcowych jednego tylko państwa Zatoki Perskiej- Arabii Saudyjskiej- należy wspomnieć, że posiada ona rezerwy ropy (w wysokości blisko 270 mld baryłek), które są większe niż łączne zasoby Ameryki Północnej i Południowej, Europy i Rosji razem wzięte 90.91 W związku z odkryciem w ostatnich latach nowych zasobów ropy naftowej, doszło jednak do zmiany mapy energetycznej świata. W 2011 r. władze Wenezueli poinformowały o odkryciu na jej terenie nowych złóż roponośnych w wymiarze 297 mld baryłek. Oznacza to, że na początku drugiej dekady XXI w. Wenezuela stała się najzasobiejszym w ropę krajem 89    W  2010  r.  stanowiły  one  jednak  ponad  55%.  Inne  dane  przytaczają  Kaczmarek  i  Jarosz-­‐‑  według  których     zasoby  surowców  energetycznych  regionu  Zatoki  stanowiły  aż  67%  dowiedzionych  rezerw-­‐‑  patrz:   Kaczmarek,  Jarosz,  op.cit.p.  179   90  Kaczmarek,  Jarosz  ,  Op.cit.  s.134   91   Powyższe   oficjalne   statystyki   krytycznie   weryfikują   doniesienia   wywiadu   zamieszczone   w   portalu   Wikileaks.   Według   jego   źródeł,   faktyczne   zasoby   ropy   naftowej   Arabii   Saudyjskiej   są   znacznie   skromniejsze,   a   oficjalne   dane   są   zawyżone   aż   o   40%!     Ponieważ   nawet   na   poziomie   dużych   liczb   występują  istotne  rozbieżności,  co  do  faktycznych  rezerw  ropy  naftowej  w  tym  kraju  (wahania  od  15-­‐‑16%   do  25%  w  zależności  od  źródła),  można  w  przybliżeniu  stwierdzić,  że  zasoby  ropy  naftowej  Saudyjczyków   z   pewnością   stanowią   nie   mniej   niż   15%   łącznych   zasobów   światowych.   W   raportach   opublikowanych   przez   portal   kwestionowane  są   ponadto   rezerwy   zdolności   produkcyjnych   Arabii,   na   których   opiera   się   bezpieczeństwo  energetyczne  świata  i   które  miałyby  przyczyniać  się  do    stabilizacji   cen  ropy  naftowej  w   długim  czasie.91   Według   nich   kraj   ten   nie  ma  wielkich   szans   na   utrzymanie  swojego   poziomu   eksportu   na   dotychczasowym   poziomie.   Źródła   zwracają   uwagę   na   drastycznie   rosnący   popyt   wewnętrzny   na   energię   elektryczną,   co   wymaga   przeznaczenia   większych   niż   dotychczas   partii   ropy   na   rynek   wewnętrzny·.   Wiadomości  te  znajdują  swe  potwierdzenie  w  raportach  US  Geological  Survey     48 świata. Jednak odkryta w tym ropa jest bardzo zanieczyszczona (heavy crude), a przez to wymagająca wysokiej obróbki petrochemicznej. Przy stanie dzisiejszej technologii i cenie baryłki ropy jej eksploatacja jest póki co nieopłacalna W ujęciu terytorialnym największe pola roponośne w regionie Zatoki Perskiej znajdują się głównie w prowincji al-Hasa w Arabii Saudyjskiej, prowincji Chusestan w Iranie, w okolicach Mina’al-Ahmadi w Kuwejcie, w okolicach Kirkuk w Iraku oraz w rejonie Abu Dhabi w ZEA. Irak, Iran, Arabię Saudyjską oraz Wenezuelę zaliczyć można do wąskiej grupy państw w świecie w których w ostatnich latach dokonano istotnych odkryć geologicznych dotyczących nośników energii. Rzut oka na strukturę wydobycia ropy i gazu ukazaną w tabeli 2/1 pozwala na zrozumienie kluczowego znaczenia państw naftowych Bliskiego Wschodu, głównie państw Zatoki Perskiej dla rozwoju współczesnego świata. Tabela 2/1 Najwięksi producenci ropy naftowej na świecie w 2009 i 2012 r. w milionach baryłek dziennie (mbd) Dzienne wydobycie ropy naftowej w milionach baryłek dziennie (mbd) 2009 2012 Świat 84,5 89,2 Arabia Saudyjska 9,8 11,5 USA 9,1 11,1 Rosja 9,9 10,4 Chiny 4,0 4,4 Kanada 3,2 3,9 Iran 4,2 3,5 49 Wenezuela 2,5 2,5 Bliski Wschód 24,4 27,0 Za: US Energy Information Administration, Independent Statistics and Analysis, http://tonto.eia.doe.gov/cfapps/ipdbproject/IEDIndex3.cfm?tid=5&pid=53&aid=1 , dostęp 20.07. 2013 Rynek producentów ropy naftowej po latach zastoju w ostatnim okresie uległ pewnej dekompozycji. Zmianie uległy proporcje udziału w światowej produkcji ropy. Wzrosło znaczenie państw spoza OPEC: USA, Chin oraz Kanady. Wspomniana Wenezuela, mimo odkrycia nowych złóż ropy naftowej nie odnotowała wzrostu swego wydobycia. Pozycję lidera utrzymała Arabia Saudyjska, na obszarach której wydobywa się obecnie średnio ponad 11 mln baryłek ropy dziennie. Tym samym królestwo zbliżyło się do kwot wydobywczych przyznanych mu w ramach OPEC. Arabia wraz z USA i Rosją zaliczane są do tzw. wielkiej trójki producentów ropy. Warto wspomnieć, że do czasu kryzysu 2007 r. Arabia Saudyjska będąc jedynym krajem posiadającym istotne rezerwy wydobywcze była zdolna elastycznie reagować na wzrost światowego popytu na ten surowiec. Sama wielkość wydobycia nie informuje o jakości dostarczanej ropy, ani perspektywach jej dostaw w dłuższym horyzoncie czasowym. Pomimo wspomnianej opinii Wikileaks Arabia Saudyjska jest dostawcą perspektywicznym, z dużą elastycznością wydobycia. Oferuje przy tym ropę najwyższej jakości. Z kolei drugi producent ropy naftowej, USA, znacząco podniósł swe wydobycie w ostatnich latach. Analitycy uważają, że wzrost ten jest związany z odkryciem złóż łupkowych surowców energetycznych na terenie tego kraju i zmniejszeniem presji do utrzymywania przez ten kraj znaczących rezerw surowców energetycznych. Tabela 3/1 Popyt i podaż na rynku ropy w 2012 r. w milionach baryłek dziennie (mbd) Zapotrzebowanie dzienne w mbd Dzienne wydobycie w mbd Ameryka Północna 23,75 16,75 Unia Europejska 13,80 3,77 Państwa OECD regionu Pacyfiku 8,50 0,52 Pozostałe państwa Azji (bez Chin) 10,80 3,63 50 Ameryka Łacińska 6,24 4,70 Bliski Wschód 7,58 Afryka 3,38 2,31 Były Związek Radziecki (FSU) 4,41 13,30 Reszta Europy 0,64 0,14 Chiny 9,74 4,19 Państwa OPEC 7,64 29,16 1, 50 (spoza OPEC) Za: Monthly Oil Market Report, June 2013, OPEC, Vienna, http://www.opec.org/opec_web/static_files_project/media/downloads/publications/MOMR_June_201 3.pdf, dostęp 20.07. 2013 Tabela 3/1 wskazuje na istotną asymetrię w produkcji i konsumpcji ropy we współczesnym świecie. Zapotrzebowanie na ropę jest ściśle skorelowane z poziomem rozwoju gospodarczego i tempem wzrostu gospodarczego głównych odbiorców surowców energetycznych. Największym konsumentem ropy na świecie jest Ameryka Północna (przede wszystkim USA). Jej zapotrzebowanie na ropę znajduje pokrycie w lokalnym wydobyciu ropy w zaledwie 70%92. Pozostałą część, szacowaną na 7 mbd dziennie (co stanowi niemalże odpowiednik dziennego zapotrzebowania całego Bliskiego Wschodu) kontynent ten zmuszony jest importować. Od importu ropy uzależnione są także kraje azjatyckie oraz Unia Europejska. Na drugim biegunie znajdują się państwa, które dysponują olbrzymią nadwyżką podaży, zdolne zaspokoić istniejący popyt światowy; są to państwa OPEC oraz Rosja wraz z państwami poradzieckimi (Former Soviet Union-FSU). Ich zapotrzebowanie wewnętrzne jest znacznie mniejsze, niż możliwości produkcyjne. Tabele 4/1 i 5/1 ukazują siłę państw regionu Zatoki Perskiej na rynku energii, wyrażaną w skali nadwyżek produkcyjnych i wielkości eksportu ropy naftowej w poszczególnych krajach Zatoki. Tabela 4/1 92  Wg  amerykańskiej  agencji  rządowej,  US  Energy  Information  Administration    w  2012  r.  łączne   zapotrzebowanie  USA  na  ropę  naftową  i  produkty  ropopochodne  zaspokajane  było  w  40%  przez  import.   Jest  to  najniższy  poziom  uzależnienia  od  importu  od  1991  r.      Za:     http://www.eia.gov/tools/faqs/faq.cfm?id=32&t=6  ,  dostęp  10.07.2013   51 Dzienne wydobycie ropy naftowej w państwach Zatoki Perskiej w latach 2005-2012 w tys. baryłek dziennie (ujęcie procentowe) na tle świata i regionu 2005 2009 2012 Łączne wydobycie na świecie 84 595 (100%) 84 388 (100%) 89.153 (100%) Bliski Wschód, w tym m.in.: 25 550 (30%) 24 395 (29%) 26 977 (30%) Arabia Saudyjska 11 093 (13%) 9 759 (11%) 11 545 (13%) Iran 4 238 4 176 3 538 Zjednoczone Emiraty Arabskie 2 844 2 744 3 213 Irak 1 889 2 399 2 986 Kuwejt 2 671 2 496 2 796 Katar 1 111 1 212 1 579 Oman 740 818 923 Bahrajn 47 48 49,2 Za: US Energy Information Administration, Independent Statistics and Analysis, http://www.eia.gov/cfapps/ipdbproject/IEDIndex3.cfm?tid=5&pid=53&aid=1 dostęp 10.07.2013 oraz wyliczenia własne Tabela 5/1 Eksport ropy naftowej w państwach Zatoki Perskiej w mln baryłek dziennie w latach 20052010 na tle świata i regionu 2005 2009 2010 Światowy eksport ropy 44 415 41 221 42 001 Bliski Wschód, w tym m.in.: 17 854 (40%) 16 168 16 811 (40%) Arabia Saudyjska 7 690 6 250 6 844 Iran 2 574 2 296 2 377 Zjednoczone Emiraty Arabskie 2 315 2 180 2 142 Irak 1 432 1 902 1 913 Kuwejt 1 641 1 495 1 395 Katar 933 1 041 1 106 52 Oman 756 665 705 Bahrajn 0 0 2 Za: US Energy Information Administration, Independent Statistics and Analysis, http://www.eia.gov/cfapps/ipdbproject/iedindex3.cfm?tid=5&pid=57&aid=4&cid=regions&sy id=2006&eyid=2010&unit=TBPD, dostęp 20.07. 2013 Powyższe tabele ukazują znaczenie regionu Bliskiego Wschodu dla zaopatrzenia w surowce energetyczne gospodarki światowej. Przypada na niego prawie 30% światowego wydobycia ropy naftowej i aż 40% udział w światowym eksporcie tego surowca. Największym eksporterem ropy naftowej na świecie jest Arabia Saudyjska, zdolna dostraczać na światowe rynki 93 blisko 7 mln baryłek tego surowca dziennie. Drugi światowy eksporter ropy, Rosja ma eksport na poziomie niespełna 5 mln baryłek. W sumie monarchie naftowe Zatoki realizują ¾ łącznego eksportu pochodzącego z regionu Bliskiego Wschodu. Tak wysokie zdolności eksportowe państw GCC związane są z relatywnie niskim popytem wewnętrznym, spowodowanym czynnikami demograficznymi jak też niskim udziałem przemysłu w strukturze wytwórczej ich gospodarek. Z kolei Arabia Saudyjska, w analizowanej grupie państwo a największej populacji ma z kolei wystarczająco duże rezerwy zdolności wydobywczych, pozwalające jej na utrzymanie wysokiego eksportu w sytuacji skokowego wzrostu popytu wewnętrznego. *** Jednym z głównych odbiorców ropy naftowej z regionu Zatoki Perskiej są Stany Zjednoczone A.P. Według danych z połowy 2012r. łączny popyt na ropę w USA aż w 28% zaspakajany był z importu, z czego kraje OPEC pokrywały aż 50%. Szczególną pozycję w zaopatrzeniu tego mocarstwa w ropę odgrywa Arabia Saudyjska. Sprzedając do tego kraju 1,4 mln baryłek ropy dziennie, jest ona drugim po Kanadzie eksporterem ropy naftowej na rynek amerykański. Ropa saudyjska stanowiła 18% łącznego importu ropy Stanów Zjednoczonych94. Warto wspomnieć, że w grupie dostawców ropy na rynek amerykański znajduje się ponadto Irak oraz Kuwejt95. Wszystkie te trzy kraje są obecnie w ścisłej strefie wpływów USA. 93  Ostatnie  dostępne  dane    dla  eksportu  ropy  naftowej  są  dla  2010  r.   94  W  2010  r.  import  ropy  z  Arabii  Saudyjskiej  stanowił  15%.  Warto  jednak  zwrócić  uwagę  na  fakt   zagrożenia  istniejącego  dla  pozycji  tego  kraju    na  rynku  amerykańskim,    związanym  z  eksploatacją  ropy  i   gazu  łupkowego  przez  USA.     95  http://www.eia.gov/petroleum/imports/companylevel/    ,  dostęp  11.07.  2013   53 Sytuacja na rynku energetycznym najważniejszego indywidualnego odbiorcy bliskowschodniej ropy- Stanów Zjednoczonych ulega jednak w ostatnich paru latach błyskawicznej zmianie96. Wraz z odkryciem gazu łupkowego oraz opracowaniem technologii jego wydobycia z początkiem nowego stulecia odkryto również analogiczne pokłady ropy łupkowej. Eksploatacja nowych pokładów gazu wywołała drastyczny, bo aż o 80%, spadek ceny rynkowej tego surowca. Sukcesy na rynku gazu łupkowego spowodowały zainteresowanie firm wydobywczych eksploatacją ropy łupkowej. W 2010 r. z pokładów skalnych pochodziło już blisko 5% zapotrzebowania USA na ten surowiec. Według amerykańskiej rządowej agencji geologicznej do 2020 wydobycie ropy łupkowej będzie pokrywało już 12% zapotrzebowania na ten nośnik, zmniejszając amerykański popyt na import. Tym samym wraz z nowymi technologiami wydobywczymi może zagrozić pozycji państw Zatoki oraz pozyskiwaniu przez nich dochodów z eksportu surowców energetycznych. Łupki stanowią także większe zagrożenie, niż wydobycie ropy w Wenezueli97 . Według tego samego raportu także Rosja, może zagrozić bezpieczeństwu dochodowemu państw naftowych Zatoki. Z jednej strony rosyjska ropa z tradycyjnych pokładów jest surowcem istotnie zanieczyszczonym, nisko oktanowym (heavy crude), wymagającym niezbędnych, wysokich nakładów na przetworzenie jej do postaci użytkowej. Do jej wydobycia konieczne jest stosowanie specyficznej metody tłoczenia, podnoszącej koszty wydobycia. Przyszłe dostawy z dotychczasowych pól naftowych są ściśle uzależnione od zdolności inwestycyjnych sektora naftowego. Infrastruktura wydobywcza i przesyłowa tego państwa jest bowiem przestarzała i zdekapitalizowana. Dalsza eksploatacja jest uzależniona od wielu czynników. Z drugiej strony jednak raport geologiczny USA z 2013r. umieszcza Rosję na 1. miejscu pod względem zidentyfikowanych złóż ropy łupkowej z potencjałem złóż na poziomie 75 mld baryłek. W dodatku, w przeciwieństwie do złóż ropy odkrytych w Wenezueli, wydobywanie ropy w Rosji nie natrafia na przeszkody natury technologicznej 98. *** 96  Autorka  sygnalizuje  w  tym  miejscy  jedynie  zmiany,  z  jakimi  mamy  do  czynienia  na  rynku  paliw    w   wyniku  rozpoczęcia  szerokiej  eksploatacji  surowców  ,  pochodzących  z  łupków.  Analiza  kończy  się  na   2013r.,  zatem  w  przededniu  rewolucji  podażowej  na  rynku  energetycznym.     97  “Shale  oil    and  shale  gas  resources  are  globally  aboundant”  ,  June  10,  2013    za:       http://www.eia.gov/todayinenergy/detail.cfm?id=11611,  dostęp  11.07.  2013   98  op.cit.   54 Największe pole naftowe świata, Ghawar, znajduje się na terenie Arabii Saudyjskiej. Na jego obszarze wydobywa się 4,5 miliona baryłek dziennie (mbd)99. Jednak pole to, eksploatowane intensywnie od blisko 40 lat, w celu wytworzenia odpowiedniego ciśnienia wewnątrz zasobu wymaga obecnie stosowania technologii wspomagającej wydobycie i polegającej na wstrzykiwaniu wody do wnętrza złoża. Szacuje się, że w chwili obecnej pokład ten składa się już w około 35% z wody morskiej. Ropa naftowa charakteryzuje się zróżnicowaniem jakościowym, będącym wynikiem odmienności pochodzenia złóż geologicznych. W zależności od rejonu wydobycia może posiadać rożną kaloryczność (oktanowość), oraz różny stopień zanieczyszczeń (siarki). Prezentowane powyżej dane nie uwzględniają jednak tego aspektu. Ropa z regionu Zatoki Perskiej uznawana jest za drugą po amerykańskiej najmniej zanieczyszczoną (extra light, sweet crude), najwyżej oktanową, a równocześnie o najniższych kosztach wydobycia (2-4 USD za baryłkę). Niskie koszty wydobycia związane są ze szczególnym ukształtowaniem geologicznym złóż ropy na tym obszarze. Znaczna część złóż znajduje się stosunkowo płytko pod powierzchnią ziemi, a jej wydobycie odbywa się poprzez proste odwierty naftowe. Podobne na pierwszy rzut oka kraje regionu Zatoki Perskiej starają się znaleźć dla swego funkcjonowania nisze rynkowe i tworzyć grupę państw dostarczających dobra komplementarne. Inwestują najczęściej w przemysł petrochemiczny. Niektóre z nich rozwinęły zaawansowaną technologicznie produkcję paliwa lotniczego. Tabela 6/1 Produkcja paliwa lotniczego w Zatoce Perskiej w 2010 r. w mln baryłek dziennie na tle świata i regionu 2010 Łączna produkcja na świecie 99   US   Energy   Information   5 144, 1 Administration,   Independent   Statistics   and   Analysis,   http://www.eia.gov/cfapps/ipdbproject/iedindex3.cfm?tid=5&pid=63&aid=1&cid=regions&syid=2005& eyid=2010&unit=TBPD,  dostęp  11.07.  2013     55 Bliski Wschód, w tym m.in.: 406,9 Zjednoczone Emiraty Arabskie 101,7 Katar 70,9 Arabia Saudyjska 60,2 Kuwejt 54,1 Bahrajn 49,6 Iran 27,1 Oman 12,9 Irak 6,5 Za: US Energy Information Administration, Independent Statistics and Analysis, http://www.eia.gov/cfapps/ipdbproject/iedindex3.cfm?tid=5&pid=63&aid=1&cid=regions&sy id=2005&eyid=2010&unit=TBPD, dostęp 11.07. 2013 Produkcja paliwa lotniczego wymaga z jednej strony dostępu do wysokooktanowej ropy naftowej, z drugiej zaś zaawansowanego technologicznie przemysłu rafineryjnego. W regionie Bliskiego Wschodu produkcji takiej dostarczają Zjednoczone Emiraty Arabskie, Katar oraz Arabia Saudyjska, a w mniejszym stopniu Kuwejt oraz Bahrajn. Jedynie Oman w zasadzie nie rozwija tego typu produkcji. Oceniając wysiłki państw regionu zmierzające do dywersyfikacji produkcji petrochemicznej warto zwrócić uwagę na fakt, że ze względów bezpieczeństwa oraz obniżki kosztów wytwarzania produktów finalnych, rafinerie lokalizowane są przede wszystkim w krajach, będących największymi odbiorcami ropy. Transport nieprzetworzonej ropy jest bowiem zarówno tańszy jak i bardziej bezpieczny. Statystyki dotyczące rodzajów produktów petrochemicznych oferowanych przez kraje Zatoki dowodzą tej prawidłowości. Skala oferowanych przez monarchie produktów przetworzonych jest znacząco mniejsza niż łączna wielkość wydobycia tego surowca, wynosząc zaledwie 6% udziału w światowym rynku energetycznym. 1.1   Znaczenie państw Zatoki Perskiej na światowym rynku gazowym Państwa Zatoki Perskiej równie istotną rolę odgrywają w zaspokajaniu światowego zapotrzebowania na gaz. Tabela 7/1 56 Dowiedzione zasoby gazu na świecie w bln stóp sześciennych w latach 2005-2010 2005 2010 * Łączne zasoby na świecie 6 124 016 6 609 346 Bliski Wschód, w tym: 2 565 400 2 658 273 Arabia Saudyjska 241 840 263 500 Iran 971 150 1 045 670 Zjednoczone Emiraty Arabskie 214 400 214 400 Kuwejt 56 915 63 500 Irak 111 950 111 940 Katar 910 520 899 325 Bahrajn 3 250 3  250 •  2010 r. to ostatni rok z danymi ‘twardymi’. Od 2011 r. statystyki są nieostre z powodu pojawienia się nowych odkryć gazu łupkowego i trudności, związanych z jego oszacowaniem Za: US Energy Information Administration, Independent Statistics and Analysis, http://tonto.eia.doe.gov/cfapps/ipdbproject/IEDIndex3.cfm?tid=3&pid=3&aid=6, dostęp 20.04. 2013 W regionie Zatoki Perskiej znajdowało się aż 40% wykrytych światowych rezerw gazu ziemnego100. Zasobność w gaz poszczególnych państw nie pokrywa się rozkładem pól naftowych. Do rangi mocarstwa gazowego, z drugimi pod względem wielkości rezerwami gazu na świecie urasta Iran (16%), na trzeciej pozycji lokuje się maleńki Katar (posiadający blisko 14% światowych rezerw). Pozostałe kraje regionu posiadają udziały w światowych zasobach gazu na znaczącym, lecz niższym poziomie- w wymiarze paru procent. Do czasu rozpoczęcia eksploatacji gazu łupkowego jedynie 3 kraje- Katar i Iran oraz Chinyposiadały zdolność zwiększania wydobycia gazu ziemnego. Tabela 8/1 Łączne wydobycie gazu (wszystkich typów) oraz eksport państw Zatoki Perskiej w 2011 w mld stóp sześciennych na tle świata i regionu Łączne wydobycie gazu Eksport Łączne wydobycie na świecie 400 935 36 600 Bliski Wschód, w tym: 65 995 (16,5%) 5 213 100  z  wyłączeniem  gazu  łupkowego   57 Iran 21 191 (5,2%) 320 Katar 15 073 (4%) 4 015 Arabia Saudyjska 10 492 - Zjednoczone Emiraty Arabskie 7670 183 Oman 3251 386 Bahrajn 1540 - Kuwejt 1450 - Irak 1410 - Wyliczenia własne za: US Energy Information Administration, Independent Statistics and Analysis, http://tonto.eia.doe.gov/cfapps/ipdbproject/IEDIndex3.cfm?tid=3&pid=26&aid=1 , dostęp 20.05. 2013 W ostatnim okresie wzrasta pozycja Kataru na rynku gazowym. W ostatnich dekadach w obrębie jego wód terytorialnych odkryto potężne złoża gazu. Władze tego szejkanatu poczyniły istotne inwestycje w celu zorganizowania jego wydobycia. Zainwestowały także w technologię jego skraplania do postaci gazu płynnego, w budowę terminali przesyłowych (gazoportów) oraz flotę gazowców. Chociaż nie osiągnięto jeszcze pełni mocy przerobowych, na przestrzeni lat 2005-2009 wydobycie uległo niemalże podwojeniu, dostarczając w 2009 r. 3% światowej podaży tego surowca. Do ciekawych wniosków prowadzi porównanie poziomu wydobycia gazu, zdolnościami eksportowymi poszczególnych producentów. Tabela 9/1 Eksport gazu przez państwa Zatoki Perskiej w mld stóp sześciennych w latach 2009-2011 2009 2010 2011 Iran 209 297 320 Irak 0 0 0 Bahrajn 0 0 0 Kuwejt 0 0 0 Katar 2408 3779 4015 Oman 408 404 386 Arabia Saudyjska 0 0 0 ZEA 248 270 183 58 a Za: Export of Dry Natural Gas, International Energy Statistics, http://www.eia.gov/cfapps/ipdbproject/IEDIndex3.cfm?tid=3&pid=26&aid=4, dostęp 22.10. 2013 W większości państw-producentów gros wydobycia przeznaczane jest na zaspokojenie potrzeb wewnętrznych. W Arabii Saudyjskiej, Kuwejcie czy Iraku służy temu celowi cała produkcja gazu. W przypadku Iranu na eksport trafia zaledwie około 1,5% wydobycia. Inaczej ma się sytuacja w przypadku Kataru. Emirat, z racji na swe rozmiary oraz małą populację charakteryzuje się niskim popytem wewnętrznym na gaz i jest w stanie przeznaczyć na eksport blisko 30% swojej produkcji. Państwo to wyspecjalizowało się w dostarczaniu wysoce kalorycznego gazu skraplanego (płynnego) LPG. 1.2. Od uprzedmiotowienia do upodmiotowienia państw Rady Współpracy Państw Zatoki (GCC) na rynku ropy naftowej Znaczenie regionu Bliskiego Wschodu, jak zostało wcześniej wspomniane, opiera się na w fakcie posiadania na swoim terytorium znaczących rezerw nośników energetycznych świata. Początkowo eksploatowano ropę naftową, później zainteresowano się również eksploatacją, pierwotnie zupełnie niedocenianego, gazu . Punktem przełomowym w wykorzystaniu ropy stała się decyzja o przestawieniu w 1914r. floty brytyjskiej z paliwa węglowego na ropę naftową. Wkrótce podobnych zmian dokonały inne kraje. Z tą chwilą pewność dostępu do ropy decydować zaczęła o bezpieczeństwie gospodarczym, a surowiec stał się surowcem strategicznym. Od momentu oparcia transportu na energii pozyskiwanej z ropy naftowej wzrasta także gwałtownie znaczenie Bliskiego Wschodu, jako regionu kluczowego dla zaopatrzenia w ropę. Z początkiem XX wieku obszary te znalazły się pod kontrola Brytyjczyków, jednak w walkę o poszukiwanie nowych złóż i gwarancje do jej eksploatacji włączyły się także inne państwa oraz korporacje wydobywcze (głównie amerykańskie i holenderskie). Władcy poszczególnych państw regionu, nie zdając sobie początkowo sprawy z roli, jaką odegra w rozwoju świata ten szczególny surowiec energetyczny, nie posiadając żadnych własnych zdolności wydobywczych, jak też niezbędnego potencjału intelektualnego i finansowego, bez 59 ograniczeń udzielali koncesji na prace geologiczne i organizację wydobycia przez firmy państw trzecich, żądając z zamian zaledwie nieznacznej rekompensaty finansowej. Wraz z rozwojem wydobycia rosła siła poszczególnych korporacji naftowych. Z czasem do roli potęg urosło siedem z nich. W 1928 r. doszło do nieformalnego porozumienia tych producentów i powołania do życia kartelu znanego pod nazwą Siedmiu Sióstr ( w jego skład weszły: British Petroleum, Exxon, Gulf Oil, Mobil, Royal Dutch Shell, Standard Oil of California -SoCal i Texaco). Celem kartelu było prowadzenie wspólnej polityki cenowowydobywczej na rynku ropy naftowej, obejmującego kontrolę wydobycia i utrzymanie odpowiednio wysokiego poziomu cen ropy naftowej101 . Do lat 60tych XX wieku wydobycie ropy naftowej odbywało się w ramach i pod dyktando Siedmiu Sióstr, oligopolu reprezentującego interesy państw- odbiorców. Głównym celem Siedmiu Sióstr było zapewnienie dla nich dostaw surowca po najniższej cenie. Korzystne dla państw zachodnich warunki handlu ropą w mniejszym stopniu zbiegały się z oczekiwaniami i interesami, wciąż jeszcze niesuwerennych państw arabskich. Stopniowo kolejne kraje zaczęły zdawać sobie sprawę z asymetryczności korzyści płynących z eksploatacji zasobów ropy naftowej i faktu, że stroną były państwa arabskie. Wielokrotnie wyrażały one swą dezaprobatę z faktu kształtowania przez koncerny polityki cenowej, biorącej pod uwagę jedynie interesy państw zachodnich, abstrahującej natomiast od potrzeb państw posiadających na swym terytorium złoża ropy. Do połowy XX wieku siła przetargowa państw naftowych była jeszcze zbyt mała by wymusić na Siostrach ustępstwa. Koncerny naftowe uważały zaś, że ich udział w zyskach jest uzasadniony wydatkami poniesionymi na prace poszukiwawcze oraz na organizację eksploatacji. Wspomniane korporacje rozpoczynały badania geologiczne oraz organizację wydobycia zanim ropa uzyskała status najważniejszego surowca energetycznego. Od początku zagwarantowały sobie prawo własności eksploatowanych złóż w zamian za niewielką rekompensatę finansową otrzymywaną przez państwa Zatoki. Rozwiązanie takie trwało do połowy XX wieku, kiedy w 1950r. Arabia Saudyjska wymusiła na Aramco porozumienie, w myśl którego podział renty pomiędzy korporację wydobywczą i królestwo Saudów ustalono w proporcjach 50 : 50. W kolejnych latach pozostałe państwa rejonu Zatoki zawarły analogiczne umowy z kolejnymi korporacjami zachodnimi, często używając w 101  Nye  jr,  Joseph  R.,  Konflikty  międzynarodowe,  s.  310-­‐‑  315   60 negocjacjach szantażu ( zgoda na nowe zasady podziału zysków albo cofnięcie koncesji na eksploatację złóż)102 . Lata 50-60 to okres błyskawicznego przestawiania się gospodarek państw zachodnich na ropę naftową i permanentny wzrost znaczenia tego surowca dla rozwoju gospodarczego świata. 1.2.1 Rola Organizacji Państw Eksporterów Ropy Naftowej (OPEC) Fundamentalną rolę w procesie uniezależniania się skolonizowanych producentów ropy naftowej odegrała, utworzona w 1960r. Organizacja Krajów Eksportujących Ropę Naftową znana jako OPEC. Członkami założycielami było 5 krajów: Wenezuela, Irak, Iran, Kuwejt oraz Arabia Saudyjska. W następnych latach przyłączały się kolejne sfrustrowane państwa naftowe, dostrzegające w działalności Siedmiu Sióstr przejaw kolonialnego wyzysku. W elitach tych państw coraz powszechniejsze było poczucie poczucie krzywdy i narastała świadomość utraty korzyści z posiadanych bogactw naturalnych. Poszczególne kraje zaczęły używać retoryki wojennej, walkę o udział w zyskach z ropy (tzw. rentę) utożsamiając z obroną suwerenności . W pierwszych latach istnienia organizacji OPEC-u Zachód (główny odbiorca surowca) całkowicie zignorował jej istnienie, uznając że nie odegra ona istotnej roli na rynku surowców energetycznych, a przez to jest nieistotna. Przewidywano jej szybki rozpad na zasadzie implozji, wzajemnych animozji wewnętrznych i braku zdolności porozumienia pomiędzy państwami członkowskimi. Początkowo państwa członkowskie przegrywały w relacjach z korporacjami. Nie potrafiły wymusić modyfikacji w podziale zysków z eksploatacji ropy naftowej. Do zmiany sytuacji doszło w końcu lat 60tych XX wieku, kiedy kraje naftowe zdały sobie już sprawę, że ropa może stać się narzędziem wpływów, znaczenia i statusu w świecie, a przełomową datą stał się 1972 r., kiedy USA- największy producent i konsument ropy na świecie- osiągnął pułap wydobycia ropy ze złóż rodzimych. Z tą chwilą potrzeby konsumpcyjne mocarstwa zaczęły przekraczać możliwości zaspokojenia podażą krajową. USA utraciło naturalny bufor 102  Yergin,  Daniel,  Nafta,  władza  i  pieniądze,  Wydawnictwo  Philip  Wilson,  Warszawa,  1996,  strony  325-­‐‑ 339   61 energetyczny, w postaci rodzimej ropy naftowej, chroniącej kraj przed szantażem energetycznym ze strony państw trzecich. Pojawił się rynek sprzedawcy, na którym główną rolę odgrywać zaczęły państwa Bliskiego Wschodu. Tę nową sytuację postanowiły wykorzystać poszczególne państwa regionu renegocjując istniejący od lat 50. podział renty. Pierwszemu udało się Iranowi, który w 1970r. wymusił zmianę proporcji podziału zysków na 55% : 45% na korzyść Iranu. W 1971 r. OPEC zagroziła, że koncerny, które nie zgodzą się na analogiczne warunki w relacjach z pozostałymi państwami członkowskimi w trybie natychmiastowym utracą koncesję na wydobycie surowca. W odpowiedzi nowa zasada podziału zysków upowszechniła się. W państwach naftowych zrodziła się świadomość , że ropa naftowa jest bogactwem narodowym, a prawa do ropy powinny być suwerenne, przynależne państwom surowcowym, nie zaś korporacjom wydobywczym. W efekcie nastąpiły pierwsze nacjonalizacje sektora wydobywczego. Ponownie pierwszym krajem zmieniającym zasady gry był Iran, jako pierwszy nacjonalizując infrastrukturę wydobywczą ropy. Korporacje zagrożone nacjonalizacją same zdecydowały się w 1972 r. zwiększyć udział państw naftowych we własności ropy; zaproponowały ponadto coroczny wzrost tego udziału. Kroki podjęte przez korporacje nie zdołały jednak zneutralizować nowej polityki państw regionu Zatoki Perskiej. Lawina nacjonalizacji już ruszyła. W tym samym 1972 roku przeprowadził ją Irak, trzy lata później (1975 r.) Kuwejt i Arabia Saudyjska. Nacjonalizacja nie oznaczała bynajmniej zerwania współpracy z korporacjami wydobywczymi, lecz przede wszystkim zmieniała zasady ich funkcjonowania. Firmy naftowe przestawały być właścicielami złóż. Od tej pory zobligowane były do stawania do przetargów i zawierania kontraktów na wydobycie ropy. Według nowych rozwiązań korporacje miały świadczyć usługi wydobywcze w zamian za wynagrodzenie określone na poziomie ułamka dolara od baryłki (np. w Arabii Saudyjskiej Aramco uzyskiwało 21 centów za każdą wydobyta baryłkę ropy). Tym samym emancypując się w sferze własności państwa naftowe doprowadziły do zmiany reżimu naftowego na świecie. Co więcej, od lat 70. dostrzec można także proces usamodzielnienia państw należących do OPEC w sferze sprzedaży, prowadzące do omijania pośredników w handlu ropą. O ile w 1973 r. państwa te zdolne były samodzielnie sprzedać około 8% swojego wydobycia, to już 6 lat później (1979 r.) sprzedaż własna stanowiła 42% 103  Yergin,  Daniel  ,  op.cit.  strona  504   62 103 . Do połowy lat 70. OPEC przekształcił się z organizacji słabej, o znaczeniu symbolicznym, w jednego z głównych graczy na rynku energetycznym. 1.2.2. Implikacje wydarzeń lat 70. XX wieku na rynek ropy naftowej Przełom lat 50-60tych to okres narastających antagonizmów pomiędzy światem arabskim i państwem Izrael. W konflikcie tym bogate państwa Zachodu w swej większości opowiedziały się po stronie państwa żydowskiego. Od początku powstania OPEC ropa naftowa znajduje się w cieniu polityki, a konkretnie wspomnianego konfliktu arabsko-izraelskiego, stając się stopniowo narzędziem jej prowadzenia, stosowanym przez państwa arabskie. Po wybuchu w 1967 r. wojny sześciodniowej państwa arabskie doprowadziły do powstania OAPEC- arabskiej grupy państw OPEC, której używały do wywierania presji na świat zachodni, by zachował bezstronność w konflikcie arabsko-izraelskim. Stosowały do tego celu blokady na dostawy ropy do państw, które angażowały się po stronie Izraela.. Kiedy w 1973 r. wybuchła kolejna wojna arabsko-izraelska, Jom Kippur, w trakcie której główne państwa zachodnie, przede wszystkim USA, opowiedziały się za Izraelem, państwa arabskie w odwecie sięgnęły po broń naftową. Tym razem zrobiły to w sposób znacznie bardziej skuteczny, niż w 1967 roku. Kraje wspierające Izrael zaliczyły do grupy państw sobie wrogich. OAPEC podjął decyzję o zaopatrywaniu w ropę wyłącznie tych państw, które zachowały bezstronność, obejmując całkowitym embargiem na dostawy ropy USA, Holandię, Portugalię, Afrykę Południową i Rodezję. Jako dodatkową restrykcję zastosowano planową redukcję wydobycia ze swych odwiertów w wymiarze 5% miesięcznie. Zdecydowano się ją utrzymywać aż do momentu spełnienia żądań świata arabskiego. Powyższe działania wywołały panikę w społeczeństwach i gospodarkach państw wysokorozwiniętych zachodnich. Skutkiem polityki państw OAPEC szokowa zmiana ceny ropy mająca miejsce w 1973r., kiedy baryłka tego paliwa na przestrzeni paru miesięcy 63 wzrosła z około 3 USD do 12 USD. Warto wspomnieć, że poszczególni dostawcy ropy w tamtym okresie żądali za baryłkę znacznie więcej, m.in. Iran domagał się 17 USD 104 . We wspomnianym 1973r. doszło do ukształtowania się nowych norm, zasad oraz wyłonienia się głównych decydentów prowadzących politykę w kwestii ropy. Wyznaczali oni limity produkcji, a zatem także cenę ropy naftowej. Korporacje wydobywcze straciły swe wpływy na rzecz państw zrzeszonych w OPEC. Od tego momentu kraje naftowe nie podejmowały już żadnych negocjacji zachodnimi koncernami wydobywczymi, a jedynie informowały o przyjętej strategii cenowej wyrażanej w postaci ustalonego poziomu ceny, domagając się pod groźbą cofnięcia koncesji na wydobycie, natychmiastowego podporządkowania decyzjom OPEC. Koniec dekady lat 70. XX wieku przyniósł kolejne dramatyczne wydarzenia na rynku ropy naftowej. W 1979 r. wybuchła rewolucja w Iranie, doprowadzając do upadku proamerykańskiego rządu zarazem szacha Rezy Pahlaviego i zastąpienia go autokratycznym, a teokratycznym rządem ajatollahów105 (z najważniejszym z nich ajatollahem Chomeinim na czele). Nowy rząd przyjął skrajnie antyamerykańską i antyzachodnią retorykę. Rewolucja wywołała chaos w Iranie, który przełożył się na drastyczny spadek wydobycia ropy naftowej przez ten kraj. Co więcej, rewolucja islamska w Iranie wywołała poczucie zagrożenia destabilizacją w tym newralgicznym dla interesów świata regionie. Pojawiły się obawy przed eksportem rewolucji do innych państw muzułmańskich; tym bardziej uzasadnione, że niemalże równocześnie (w końcu tego samego roku) doszło do przejęcia (na parę tygodni) kontroli nad Wielkim Meczetem w Mekce, w Arabii Saudyjskiej przez bojówki Organizacji Rewolucji Islamskiej Półwyspu Arabskiego 106 . Do destabilizacji sytuacji w regionie przyczyniły się także wydarzenia o charakterze politycznym, przede wszystkim blamaż sił specjalnych USA, nieudolnie przeprowadzających operację odbicia zakładników z ambasady amerykańskiej w Teheranie. Zdarzenie to obnażyło kryzys polityki zagranicznej Stanów Zjednoczonych i poddało w wątpliwość zdolności wypełniania przez to państwo roli światowego żandarma. 104  Daniel  Yergin,  op.cit.,  strona  476  i  dalsze   105  Wydaje  się  że  uprawnionym  jest  takie  stwierdzenie,  pomimo  że  nowe  państwo  zostało  nazwane   Islamską  Republiką  Iranu   106  Szymborski,  Wojciech  ,  Zatoka  Perska.  Problemy    stabilizacji,  Wydawnictwo  Wers,  Bydgoszcz  1999,  str.   50   64 Kolejnym ciosem dla stabilizacji politycznej i gospodarczej świata, niejako zwieńczeniem tragicznych wydarzeń z 1979 r. był wybuch w 1980 r. wojny iracko-irańskiej, która dotknęła dwa z pierwszej trójki państw, będących największymi ówczesnymi potęgami naftowymi regionu i świata, dysponującymi w tym momencie łącznie 20% światowych rezerw ropy naftowej. Celem ataku irackiego na Republikę Islamską był irański przemysł naftowy. Jednak przywódca Iraku, Hussain przeliczył się w ocenach niskiej zdolności militarnej Iranu. W odwecie za atak na swe instalacje naftowe siły irańskie zaatakowały analogiczne instalacje w Iraku, wywołując drastyczny spadek zdolności wydobywczych Iraku. Ostatecznie wskutek wojny doszło do 15% spadku wydobycia OPEC, co stanowiło odpowiednik 8% światowego zapotrzebowania. Rewolucja irańska oraz wojna iracko-irańska wstrząsnęły rynkiem naftowym, wywołując tzw. drugi szok naftowy, objawiający się drastyczną zwyżką cen tego surowca. W krytycznym momencie ropa osiągnęła nawet wartość 42 USD za baryłkę 107 . Po krótkim czasie jednak, głównie na skutek mądrej , wyważonej reakcji państw najbogatszych, udało się ustabilizować jej cenę na poziomie 30 USD. Ramka: Od poławiaczy pereł do potęgi naftowej- przykład Kuwejtu W I połowie XX wieku Kuwejt znajdował się w protektoracie brytyjskim. W latach 1922-23 wytyczone zostały jego granice z sąsiadami: Arabią Saudyjską i Irakiem, jednak dopiero w 1961 roku państwo –Kuwejt oficjalnie uzyskało niepodległość. Poszukiwania ropy oraz jego eksploatację na małą skalę uruchomiono w Kuwejcie w 1934r. W pierwszym okresie zajmowały się tym amerykańskie i brytyjskie korporacje naftowe, stowarzyszone w ramach Kuwait Oil Company. W późniejszych latach koncesję na prace geologiczne oraz eksploatację złóż ropy naftowej uzyskały także korporacje japońskie i holendersko-brytyjskie 108 . 107  Daniel  Yergin,  op.cit.  str.  554   108  Arabowie.  Słownik  encyklopedyczny,  red.  Naukowa  Marka  Dziekana,  Wydawnictwo  naukowe  PWN,   Warszawa,  2001,  s.  246   65 Wydobycie ropy naftowej na skalę przemysłową uruchomiono dopiero po 1946 roku. Pomimo tego do 1952 roku dochody państwa generowane były głównie z handlu i hodowli pereł. Tabela 1 Dochody Kuwejtu ze sprzedaży ropy naftowej w mln KDM w latach 1946-74 Lata Wpływy w KDM 1946-49 5.0 1950 4.9 1951 6.7 38.7 1952 20.7 209 1953 60.2 198 1954 69.3 15.1 1955 100.5 45.0 1956 104.3 3.8 1957 110.2 5.7 1958 128.5 15.6 1959 159.8 16.0 1960 158.6 0 1961/62 167.1 5.4 1962/63 173 3.5 1963/64 190.6 10.2 1964/65 206.2 8.2 1965/66 216.2 4.8 1966/67 231.7 7.2 1967/68 263.1 13.6 1968/69 246.5 -4.3 1969/70 279.3 13.3 1970/71 279.7 0 1971 460.5 64.5 1972 543.2 17.9 1973 992.9 82.8 1974 2588.2 180.7 66 Zmiana procentowa Za: Sayigh, Yusif A.,The economies of the Arab world: development since 1945, Taylor & Francis, 1978, str. 83 Pierwszy skok dochodowy odnotować można w 1952 r. kiedy to doszło do renegocjowania umów z koncesjonowanymi firmami wydobywczymi, reprezentowanymi przez Kuwait Oil Company – według zasad wypracowanych wcześniej przez Arabie Saudyjską w ramach negocjacji z ARAMCO. W ramach nowej umowy obie strony (Kuwejt i korporacje wydobywcze) zdecydowały o wspólnej partycypacji w zyskach ze sprzedaży ropy naftowej na równych zasadach (50 : 50). Od tego momentu zaobserwować można stały wzrost przychodów państwa. Był on ściśle skorelowany ze wzrostem ceny ropy naftowej, w mniejszym stopniu z wielkością wydobycia. W kolejnych latach Kuwejt krok po kroku zwiększał swą kontrolę nad zasobami ropy naftowej, by ostatecznie w 1962 r. wymóc na Kuwait Oil Company zrzeczenia się 60% koncesjonowanych terenów wydobycia na rzecz utworzonego w 1960 r. i kontrolowanego przez państwo Kuwait National Petroleum Company. Kolejną ważną datą dla Kuwejtu był rok 1971, kiedy państwa OPEC renegocjowały ponownie sposób rozliczania się z koncernami wydobywczymi- zmieniając proporcje podziału zysków. Dzięki temu ma miejsce skok jakościowy po stronie wpływów ze sprzedaży ropy- do państwa napłynęło 460 KDM , będące kwotą o 64% wyższą niż rok wcześniej. Kiedy w 1973r. miał miejsce pierwszy szok naftowy, a Kuwejt zdecydował się na nacjonalizację wydobycia jego wpływy z ropy osiągnęły imponujący poziom blisko 2600 KDM (dokładnie mówiąc, kwotę te osiągnięto rok później, kiedy efekty zdarzeń z roku 1973 znalazły swoje pełne odbicie w pełnym roku rozliczeniowym). Skutkiem zmiany reżimu na rynku ropy naftowej był znaczący wzrost znaczenia kraju i całkowita zmiana jego sytuacji ekonomicznej. Porównując moment renegocjacji umów (1952r.) z rokiem w którym widać pierwsze efekty zmiany reżimu naftowego (1974r.) dostrzec można wzrost wpływów państwa z symbolicznej wartości 5 KDM do 2600 KDM. Państwo Kuwejt skoncentrowało się na eksploatacji zasobów ropy, zapominając o gospodarce tradycyjnej opartej na hodowli pereł czy handlu. Pełne zrozumienie wpływu burzliwych wydarzeń dekady lat 70. XX w. na rynki energetyczne świata możliwe jest wyłącznie z uwzględnieniem czynnika czasu. W krótkim 67 horyzoncie czasowym nowe warunki cenowe i ograniczenie podaży ropy mocno dotknęły gospodarki państw wysokorozwiniętych, wywołując stagnację, a w niektórych krajach stagflację. Z kolei dla państw OPEC, a w szczególności frakcji arabskiej (OAPEC) wydarzenia lat 70. nosiły charakter rewanżu wobec Bogatej Północy za upokorzenia polityczne i ekonomiczne nadużycia wobec nich ze strony państw i zachodnich korporacji naftowych. Polityka kartelu oparła się na takich filarach jak kontrola (ograniczenie lub zwiększanie) podaży, przy użyciu której wpływano na światową cenę ropy naftowej, jak też określanie limitów wydobycia dla poszczególnych państw członkowskich i kierunków sprzedaży. Doprowadziła ona do napływu ogromnych środków finansowych (tzw. petrodolarów) do państw wydobywczych. Największym beneficjentem tego stanu stały się, co oczywiste, szejkanaty zlokalizowane w rejonie Zatoki Perskiej 109 . Szantaż państw naftowych wobec Zachodu opierał się na dwóch filarach, a mianowicie utracie suwerenności energetycznej największego indywidualnego konsumenta ropy- USA (!973r.) oraz niskiej elastyczności popytu na paliwa ze strony Zachodu110. Szoki naftowe pokazały jak kruchy może być rozwój gospodarczy państw zachodnich i jak łatwo go zatrzymać, czy zniweczyć. Co więcej, dały dowód na to, że surowce energetyczne mają charakter strategiczny i doskonale nadają się do szantażu. Dla Zachodu upokorzeniem był także fakt, że szantażystami okazały się państwa w tym czasie bardzo nisko rozwinięte, traktowane do tej pory przez nie w sposób przedmiotowy, protekcjonalny. 1.2.3 Procesy dostosowawcze w państwach zachodnich Priorytetem polityki energetycznej Zachodu stała się redukcja uzależnienia od importowanej ropy. W krótkim horyzoncie nastąpił powrót do wypartej w poprzednich dekadach i niepopularnej energii węglowej. Mając na uwadze fakt, że węgiel kamienny i brunatny był surowcem energetycznym szeroko dostępnym i wydobywanym w samych państwach zachodnich, rozwiązanie to dawało tym państwom poczucie bezpieczeństwa i chroniło przed szantażem. W długim horyzoncie czasowym, doprowadzając do drastycznej zwyżki cen surowców energetycznych eksporterzy wywołali jednak sekwencję zjawisk dostosowawczych 109  Sampson,  Anthony,    Siedem  sióstr,    Wielkie  koncerny  naftowe  i  świat  przez  nie  stworzony,  Wydawnictwo   Książka  i  Wiedza,  Warszawa  1981,  str.  367  i  dalsze   110  Gately,  Dermot,  „The  Ten  -­‐‑year  retrospective:  OPEC  and  the  Oil  World  Market”,  Journal  of  Economic   Literature,  vol.  XXII,  September  1984   68 po stronie bogatych państw Północy, takich jak eksploatacja nowych złóż, znajdujących się w zachodniej hemisferze (na morzu Północnym, w Kanadzie i na Alasce) 111 . Uruchomienie wydobycia stało się tym bardziej możliwe, że wysoka cena ropy umożliwiła jego opłacalność. Przyspieszono zmiany technologiczne w gospodarce, koncentrując się na technologiach energooszczędnych. Uruchomiono również impuls, przyspieszający zmiany strukturalne gospodarki światowej, wyrażające się choćby w przyspieszonym rozwoju gospodarczym wybranych państw Azji i Ameryki Łacińskiej. Zmniejszeniu uzależnienia od importu ropy służyć miało wprowadzenie ostrego reżimu zużycia paliw płynnych w przemyśle, budownictwie czy sektorze publicznym (np. we Francji polityka ta realizowana była poprzez określenie maksymalnych temperatur powietrza wewnątrz obiektów publicznych, a w USA przez przyjęcie nowych standardów wydajności dla silników samochodowych, redukujących maksymalne spalanie o połowę). Zaczęto kłaść również nacisk na poszukiwanie alternatywnych źródeł energii. Szoki naftowe doprowadziły do uruchomienia programów rozwoju energetyki jądrowej, rozwoju produkcji paliw syntetycznych, rozwoju energetyki wykorzystującej odnawialne źródła energii, takie jak wiatr czy słońce. Szoki naftowe w długiej perspektywie wywołały jednak zmiany przez inicjatorów nieprzewidziane, takich jak przełom technologiczny prowadzący do wdrożenia technologii energooszczędnych, czy racjonalizacja zużycia energii przez państwa Zachodu. W konsekwencji wielotorowych wysiłków doszło do spadku uzależnienia zachodnich gospodarek od państw OPEC. Znalazło to swoje odbicie w statystykach. Udział OPEC w światowym wydobyciu ropy spadł z prawie 50% w 1975r. do zaledwie 30% w 1985 r. W tym samym czasie uzależnienie dochodów krajów OECD od importu ropy spadło z 70% do 50% 112 . Ten nieoczekiwany przez kraje naftowe skutek szantażu osłabił w długim horyzoncie pozycję przetargową państw OPEC i ich zdolność do korzystania z ropy jako broni w osiąganiu przez nie celów politycznych. Osłabienie pozycji państw Bliskiego Wschodu dostrzec można było w trakcie kolejnych napięć w tym regionie. W czasie kolejnych kryzysów w regionie Zatoki Perskiej (ataku Iraku na Kuwejt i późniejszej I wojny w Zatoce) 111  Sampson,  Anthony,  op.cit.  str.  440  I  dalsze   112  Kaczmarek,  Tadeusz  T.,  Jarosz,  Rafał,  op.cit.    str.  122-­‐‑123   69 Zachód okazał się być znacznie odporniejszy na zawirowania na rynku ropy, dysponując wypracowanymi procedurami neutralizowania wstrząsu (szoku) zewnętrznego. Jak się wydaje, fakt malejącej siły oddziaływania nie umknął uwadze państw OPEC przyspieszając proces dojrzewania tej organizacji do roli roztropnego gracza, który bierze pod uwagę racje obydwu stron (producentów i konsumentów), rozumiejąc, że tylko przy wzajemnej kooperacji obie strony mogą osiągnąć maksimum korzyści113 . Strategia walki została zastąpiona strategią kooperacji. Warto zwrócić uwagę na fakt, że w okresie ostatnich dekad ma miejsce wzrastająca świadomość ekologiczna społeczeństw świata, wskazująca na skutki uboczne nadmiernej eksploatacji ropy naftowej, takie jak zanieczyszczenie powietrza, ozonowej atmosfery, prowadzących w konsekwencji do zmniejszanie osłony niekorzystnych zmian klimatycznych. Innym zjawiskiem jest dostrzeżenie przez społeczność międzynarodową skali klęski ekologicznej w przypadku katastrofy w sektorze wydobywczym lub transportowym ropy naftowej (jak to miało miejsce w katastrofie supertankowca Exxon Valdez w 1989 r czy po katastrofie platformy wiertniczej u wybrzeży Stanów Zjednoczonych w 2011). Ten nowy ruch, wskazujący na dojrzałość postindustrialnych społeczeństw ma szanse wywrzeć nacisk na politykę przemysłową w najbliższych dekadach, zmierzającą w kierunku poszukiwania nowych , bezpieczniejszych technologii, które nie będą opierać się w tak istotnym stopniu na ropie. Takie właśnie oczekiwania społeczne państw najbogatszych muszą być brane pod uwagę (i coraz częściej są) przez państwa naftowe przy budowaniu przez nie strategii funkcjonowania w najbliższych dekadach motywując je do dywersyfikacji swojej aktywności ekonomicznej i szukania nowych możliwości rozwoju 114 . Państwa naftowe, zgrupowane w OPEC w dekadzie lat 70. dokonały szantażu naftowego wobec bogatych i wysokorozwiniętych państw Północy. Doprowadziły do zmiany 113  Warto  w  tym  miejscu  wspomnieć  że  badaniami  nad  relacjami  zachodzącymi  na  linii  OPEC-­‐‑  Zachód   zajęła  się  nowatorska  teoria  ekonomiczna-­‐‑  teoria  gier.  W  myśl  tej  koncepcji  OPEC  miał  do  wyboru  walkę  z   Zachodem,  doprowadzając  w  konsekwencji  do  zwycięstwa  tylko  jednej  strony,  lub  kooperację.  Teoria  gier   dowodziła,  że  przy  wybierze  drugiej  strategii  obie  strony  mogą  osiągnąć  satysfakcjonujący  wynik,  a  łączna   suma  korzyści  znacząco  przekroczy  korzyść  jednostkową.    Innym  kierunkiem  badań  ,  pozwalającym   zrozumienie  zmian  relacji  i  pozycji  przetargowej  pomiędzy  głównymi  podmiotami  sceny   międzynarodowej    może  być  ponadto  teoria  współzależności  Nye  i  Koeghane.       114  Kaczmarek,  Tadeusz  T.,  Jarosz,  Rafał  ,  op.cit.,  str.118-­‐‑121  oraz  Daniel  Yergin,  op.cit.,  str.504-­‐‑518   70 podziału globalnego PKB na swoją korzyść, równocześnie jednak uruchamiając procesy obronne ze strony Zachodu. Wydarzenia te obydwu stronom uświadomiły konieczność współistnienia. Obserwowana w kolejnych latach zrównoważona i ostrożna polityka canowa OPEC pozwala przypuszczać, że kraje należące do tej organizacji w swych działaniach kierują się z jednej strony celem dochodowym (maksymalizacja dochodów państw członkowskich kartelu), ale także utrzymaniem udziału w globalnym rynku energetycznym czy zapobieganiem postępowi technologicznemu, redukującemu zużycie energii przez głównych odbiorców. Równocześnie niektóre kraje naftowe zainicjowały procesy dywersyfikacyjne, próbując zbudować alternatywne wobec ropy sektory gospodarcze zmniejaszające uzależnienie ich budżetów od przychodów z ropy i gazu. ROZDZIAŁ 2: Wpływ eksportu surowców energetycznych na politykę ekonomiczną monarchii naftowych Rozdział ten opisywać będzie konsekwencje dochodów z ropy naftowej dla gospodarek narodowych monarchii, takie jak: transfer bogactwa z Pólnocy na Południe , tworzący warunki brzegowe dla rozwoju gospodarczego monarchii, symptomy choroby holenderskiej państw naftowych oraz pierwsze próby dywersyfikacji gospodarczej, podjęte przez władze państw Zatoki w XXw. 71 2.1. Transfer bogactwa z Północy na Południe. Rozwój gospodarczy monarchii. Z początkiem lat 70tych w państwach naftowych, znajdujących się na bardzo niskim poziomie cywilizacyjnym znalazły się ogromne kwoty wolnych środków. W szejkanatach dominowała ludność beduińska, prowadząca życie koczownicze, nomadyczne. Większość skupisk ludzkich występowała w postaci małych osad rybackich lub niewielkich oaz. Poza zorganizowanym przez obce korporacje wydobyciem surowców energetycznych brak było jakiegokolwiek przemysłu. Również pod względem jakości państwa i jego dojrzałości instytucjonalnej region ten znajdował się na początku drogi budowania instytucji- jak zostało bowiem wspomniane większość monarchii była suwerenna zaledwie od kilku-kilkunastu lat. Od dłuższego czasu władcy monarchii domagali się od korporacji naftowych udziału w zyskach z ropy. Kiedy ostatecznie do tego doszło okazało się, że monarchie nie są przygotowane pod względem instytucjonalnym do ich racjonalnego zagospodarowania. Ropa znajdowała się na obszarach głęboko zacofanych pod względem ekonomicznym. Do podstawowych barier rozwojowych w tamtym okresie zaliczyć można brak infrastruktury, śladowy poziom zurbanizowania, lukę demograficzną (poza Arabią Saudyjską) oraz niesłychanie niską jakość zasobów ludzkich. Pierwszy etap transformacji gospodarek państw Zatoki wyrażał się w nagłym napływie bogactwa. Skalę tego napływu w latach 1971-89 przedstawia tabela 1/2. W ciągu zaledwie jednego pokolenia kraje te przeskoczyły pod względem dochodu na 1 mieszkańca z grupy państw zacofanych do krajów o średnim-wysokim dochodzie. Tabela 1/2 PKB per capita (w wartościach nominalnych) w USD w latach 1971-89 Bahrajn 1971 1979 1982 1989 Bd Bd 9610 8643 72 Kuwejt 3816 18911 17632 11630 Katar 2784 27710 36865 14632 Oman 350 3390 6231 5207 Arabia Saudyjska 869 12121 18793 6592 ZEA 7445 (1974r.) 1) 22503 40911 20479 Za: “List of countries by past and future GDP nomial per capita”, IMF and Worldbank data, http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_countries_by_past_and_future_GDP_(nominal)_per_capita#World_Bank.2 C_1970.E2.80.931979, dostęp 15 .08.2013 1) dane dostępne dla ZEA opiewają jedynie na 1974r. Tabela 1/2 pokazuje zmianę położenia ekonomicznego badanych państw spowodowaną dwoma szokami naftowymi. 1971r. stanowi punkt wyjściowy dla analizy, będąc ostatnim rokiem opisującym kondycję gospodarek przed zwyżką cen. Rok 1982 to rok największych wpływów do budżetów, spowodowanych z jednej strony wciąż wysoką ceną ropy , z drugiej zaś niską elastycznością popytu na nią ze strony dotychczasowych nabywców. Dane zamieszczone w tabeli ukazują wzrost PKB per capita poszczególnych monarchii w dekadzie lat 70. Dynamika tych zmian jest imponująca. Wokresie 1971-82 poszczególne państwa uzyskały następujące wzrosty PKB na 1 mieszkańca : Kuwejt ponad 4,5- krotny, Katar ponad 13-krotny, Oman blisko 18-krotny, Arabia Saudyjska blisko 22krotny, ZEA 5,5-krotny. Dochody z ropy pozwoliły na błyskawiczny wzrost standardu życia. Początkowo wzrost dotyczył rodów panujących i grup znajdujących się w bliskim otoczeniu wladcy, nieco później zdobyczami dobrobytu objęto całą ludność rodzimą. Warto zwrócić uwagę, że wzrost poziomu życia nie wiązał się z koniecznością ponoszenia wyrzeczeń na przykład w postaci ciężkiej pracy, czy wzrostu stopy oszczędności w celu pokrycia wydatków inwestycyjnych. Środki pochodziły z renty z eksportu surowca. Powoli wykształcał się model państwa, który nazwany został przez Mahdavego państwem rentierskim. Pomimo charakterystycznego dla lat 70. rozrzutnego i marnotrawnego stylu życia państw naftowych, skala napływu środków pozwalała im przeznaczać część olbrzymich nadwyżek finansowych na budowę struktur państwa, tworzenie licznych instytucji, inwestycje w infrasturkturę, czy wydatki na cele społeczne (głównie w postaci transferów). Wydatki, przeznaczone na poprawę poziomu życia mieszkańców miały zagwarantować w monarchiach spokój społeczny . Stanowiły element umowy między rodami i plemionami zamieszkującymi poszczególne państwa. Szejkanaty w ogromnym stopniu 73 opierały się (i opierają nadal) na zasadach trybalizmu, w których jednostki postrzegały swą pozycję społeczną poprzez przynależność do określonego rodu czy klanu. Próba budowy jednego spójnego państwa , podjęta w większości monarchii po drugiej wojnie światowej opierać się musiała na zapewnieniu pewnego balansu pomiędzy poszczególnymi klanami (trybami). Funkcjonujący w tych państwach system polityczny redukował do minimum formy współrządzenia na szczeblu centralnym, a władza odmawiała upodmiotowienia politycznego rdzennej ludności (wywodzącej się z innych klanów)115. Poszczególni władcy rekompensowali jednak brak wolności politycznych przez objęcie mieszkańców dobrodziejstwami państwa dobrobytu. Ten ukształtowany w latach 70. model państwa opiekuńczego (osadzony w tradycji historycznej opieku starszych-szejków poszczególnych oaz nad podległą im ludnością) tworzy podwaliny współczesnych systemów społecznopolitycznych monarchii, gwarantuje spójność społeczną i utrzymanie w ich ramach status quo. Podstawy welfare state w wydaniu monarchii budowane były do połowy lat 80tych XX wieku . W tym okresie wprowadzono szeroką sieć subsydiów, obejmujących podstawowe dobra konsumpcyjne, jak energia elektryczna, benzyna czy woda. Wprowadzono również model polityki społecznej, gwarantujący opiekę państwa nad obywatelem ‘od urodzin aż do śmierci’. Wprowadzono system darmowej edukacji czy wysokiej jakości opieki medycznej (obsługiwanej głównie przez specjalistów, pochodzących z państw wysokorozwiniętych). Przyjęto ponadto regulacje dotyczące poziomu wynagrodzeń (niewspółmiernie wysokie i nieuzasadnione wydajnością stawki płac dla rdzennej ludności), udzielono gwarancje zatrudnienia mieszkańcom, rozwinięto system nieodpłatnego budownictwa. Rozpoczęto szereg inwestycji infrastrukturalnych, takich jak: budowa elektrowni, dróg, lotnisk, czy zakładów odsalania wody morskiej. Władze rozpoczęły także rozbudowę miast, a często wręcz tworzenie nowych. Prowadziło to nieuchronnie do zmiany struktury społecznej, gdyż urbanizacja wymusiła osiedlanie się Beduinów na terenach miejskich i stopniowe przekształcanie ich w mieszczan. 115  Choć  w  państwach  tych  występuje  instytucja  tzw.  posłuchania  przez  władcę  (czy  osobę  pełniącą  nad   danym  terytorium  władzę),  kiedy  to  każdy  przedstawiciel  społeczeństwa  może  poinformować  władcę  w   trakcie  bezpośredniego  spotkania  o  swoim  problemie  i  domagać  się  reakcji  ze  strony  władz.  Jest  to   szczególna  forma  demokracji  bezpośredniej  wywodząca  się  z  czasów  plemiennych,  kiedy  dzisiejszy  szejk   oznaczał  ‘starszego’  członka  społeczności,  Primus  Inter  Pares,  któremu  plemię  delegowało  władzę  w   zamian  za  jego  mądrość  i  doświadczenie.   74 Wprowadzony w szejkanatach model welfare state w wielu aspektach przekroczył rozwiązania przyjęte w dojrzałych państwach Zachodu. Warto przypomnieć, że polityka społeczna państw naftowych nie była skorelowana z obciążeniami podatkowymi mieszkańców. Przedstawiana była (i tak odczytywana przez mieszkańców) jako wyraz dobrej woli władców116. W początku lat 70tych w biednych państwach beduińskich występował niedostatek przedsiębiorców oraz brak kapitałów w rękach prywatnych. Nie powinno to dziwić, wiedząc że przedsiębiorstwa prywatne są podmiotami typowymi dla gospodarki rynkowej lub znajdującej się w przededniu wprowadzenia modelu rynkowego, nie zaś dla systemów koczowniczych. Panaceum na istniejącą próżnię instytucjonalną stało się wdrożenie modelu gospodarczego opartego o wszechpotężne państwo117. W sposób naturalny wyrosło ono na główny podmiot w gospodarce. W kolejnych latach system ten przekształcił się w model kapitalizmu państwowego. Państwo, wypełniając funkcję rozwojową pełniło rolę głównego inwestora, głównego właściciela i pracodawcy. Jako pracodawca, w szczytowym okresie zatrudniający ponad 40% zasobu siły roboczej, godziło się na przerosty zatrudnienia, niską efektywność i etos pracy. Dzięki takiej polityce kupowało spokój społeczny, równocześnie jednak kontrolując społeczeństwo. Szybko zmieniające się państwo wymagało armii urzędników, ci zaś werbowani byli z nowych mieszczan, wczorajszych Beduinów. 116  Elementem  polityki,  charakterystycznym  dla  państw  regionu,  opierającym  swój  system  ekonomiczny   na  islamie,  jest  rezygnacja  przez  nie  z  wszelkiego  rodzaju  form  opodatkowania  swoich  obywateli.  Brak   podatków  stał  się  równocześnie  dobrą  wymówką  dla  braku  jakichkolwiek  form  kontroli  władzy  przez   społeczeństwo.  Uniemożliwił    bowiem  wytworzenie  się    podstawowej  zależności  społecznej,  w  której   strona  płacąca  chce  mieć  wpływ  na  weryfikację  i  kontrolę  użycia  środków.    Monarchie  negowały  potrzebę   dzielenia  się  władzą  ze  społeczeństwem,  lub  chociażby  dopuszczenia  reprezentantów  społeczeństwa    do   pełnienia  funkcji  kontrolnych  nad  wydatkowanymi  kwotami.  Polityka  podatkowa  uzasadniała  brak   partycypacji  społeczeństwa  w  podejmowaniu  decyzji  i  wypełnianiu  funkcji  kontrolnych.   117  W  początkowym  okresie  w  monarchiach  podejmowane  były  dyskusje  na  temat  modelu   funkcjonowania  powstających  gospodarek.  Jedną  z  analizowanych  kwestii  była  możliwość  posiłkowania   się  prywatnym  kapitałem  zagranicznym,  odrzucona  jednak  na  fali  niechęci  o  podłożu  postkolonialnym.  W   tym  okresie  bowiem  jedynie  Zachód  mógł  dostarczyć  potencjalnych  partnerów  prywatnych.  Tymczasem   lata  70.  charakteryzowała    wrogość  do  systemu  Zachodniego.  Ostatecznie  zwyciężyła  koncepcja   kapitalizmu  państwowego.  Częściowo  inną  drogą  zdecydowała  się  podążyć  jedynie  Arabia  Saudyjska,   która  stosując  system  koncesji  i  zamówień  publicznych  wsparła  powstanie  silnego  rodzimego  sektora   prywatnego,     75 Ważnym kierunkiem aktywności państwa było zapewnienie młodym monarchiom bezpieczeństwa zewnętrznego. Było to ważne tym bardziej, że region Bliskiego Wschodu obfitował w przeszłości licznymi konfliktami. Ambicją nowych władców stała się armiapierwotnie jej utworzenie, a następnie rozbudowa i uzborojenie. Wizytówką nowych państw naftowych stają się zbrojenia, a ich udział w budżetach będzie zaliczany do najwyższych na świecie. Hegemon- USA- zgodził się na to z łatwością tym większą, że według przyjętej w USA w tym czasie doktryny dobrze uzbrojone armie poszczególnych szejkanatów uznane zostały jako czynnik niezbędny do utrzymania status quo w tym newralgicznym dla świata regionie. Bariera ludnościowa i niedobór kadr kwalifikowanych zostały pokonane poprzez sprowadzenie pracowników cudzoziemskich. Zwabieni atrakcyjnymi warunkami pracy do szejkanatów zaczęli napływać wysoko kwalifikowani specjaliści z państw zachodnich, którzy objęli większość kluczowych stanowisk w gospodarce. Z kolei niedobór niskokwalifikowanych rąk do pracy ograniczony został przez pracowników napływających z innych państw arabskich, Azji i Afryki. Wraz z postępującym rozwojem gospodarczym pojawili się pierwsi inwestorzy prywatni. Żyli oni w symbiozie z państwem, które dokonywało zamówień u części z nich, dzieląc się w ten sposób bogactwem i umożliwiając powstawanie prywatnych fortun. Decyzje o przydzieleniu kontraktów rządowych poszczególnym przedsiębiorstwom prywatnym stają się odtąd jednak jednym z czołowych narzędzi kontroli politycznej. Polityka przyznawania kontraktów zakłada promowanie tylko tych spośród lokalnych przedsiębiorców, którzy nigdy nie stają w opozycji do władz 118 . *** Obserwując skalę przemian monarchii na przestrzeni ostatnich czterdziestu lat oraz biorąc pod uwagę wyjściowy poziom rozwoju tych państw w początkach lat 70. nie można kwestionować istotnych osiągnięć w dziedzinie budowy nowoczesnych gospodarek. Należy docenić tempo zmian, dostrzegając fakt, że w ciągu zaledwie paru dekad krajom tym udało się przeskoczyć z systemu przedfeudalnego do rozwiniętej (choć z wieloma wadami i niedociągnięciami) gospodarki rynkowej. Tempo i skala przemian istotnie stanowiły duże 118  M.  Nagy  Eltony,  Oil  Price  fluctuations  and  their  Impact  on  the  Macroeconomic  Variables  of  Kuwait:   A  Case  Study  Using  VAR  Model  for  Kuwait,  za:  http://www.arab-­‐‑ api.org/jodep/products/delivery/wps9908.pdf,  dostęp  10  .07.2013   76 wyzwanie dla tych państw, gdyż postęp w sferze instytucjonalnej często wyprzedzał świadomość społeczną 119 , 120 . W konsekwencji musiało prowadzić także do różnych nieefektywności i zaburzeń. Pomimo pozytywnych zmian, do jakich doszło w ostatnim ćwierćwieczu XXw. państwa te nie ustrzegły się także licznych wad systemowych, które zagroziły procesowi rozwoju w kolejnych latach. Przede wszystkim należy zwrócić uwagę, że głęboka transformacja dotykała głównie sfery gospodarczej. Modernizacja nie objęła zarówno zasad funkcjonowania społeczeństwa, jak i świata polityki. Za wyjątkiem Kuwejtu rozwój monarchii odbywał się w oparciu o rządy autorytarne z niemalże całkowitym wyłączeniem kontroli społecznej. W przypadku Arabii Saudyjskiej zmiany są blokowane przez sojusz władzy z reprezentantami konserwatywnego odłamu islamu- wahabitami. Można zaryzykować stwierdzenie, że władza częstokroć bardziej dbała o interes wahhabitow niż o interes państwa. W pierwszym okresie rozwoju państw Zatoki zauważyć można korelację niedemokratycznego systemu politycznego i skalę marnotrawstwa w gospodarce. Młode, bogate szejkanaty skłonne były dokonywać inwestycji wyrażających ambicje władców, nie biorąc przy tym pod uwagę rachunku ekonomicznego czy racjonalności ekonomicznej. Skutkiem tego część zasobów kapitałowych została sprzeniewierzona lub też bezpowrotnie zmarnowana. Pewnym tłumaczeniem dla tego może być fakt, że szybkie i łatwe pieniądze popłynęły do rąk ludzi, którzy nigdy wcześniej tak wielkimi sumami nie operowali. Rządzący nie mieli zatem wyrobionego pojęcia o pieniądzu, jako mierniku wartości. 119  Można  pokusić  się  w  tym  miejscu  o  dyskusję  na  temat  charakterystyki  zmian  instytucji,  w  zależności  od   typu  tych  instytucji,  a  mianowicie  czy  zaliczamy  jen  do  formalnych  i  nieformalnych.  Decyzje  państwa,   zmieniające  zasady  jego  funkcjonowania  zaliczane  są  do  instytucji  formalnych,  zdolnych  do  szybkich   przekształceń  i  zależnych  od  woli  politycznej,  podczas  gdy  zmiany  świadomościowe  społeczeństwa  to   instytucje  nieformalne.  Do  czasu  globalizacji  uznawano,  że  zmiany  w  zakresie  instytucji  nieformalnych   wymagają  około  50  lat.   120  Dyskusje  na  ten  temat  można  ulokować  także  w  kontekście  teorii  Marksa,  mówiącej  o  istnieniu  bazy  i   nadbudowy  i  relacji  zachodzących  między  nimi.    Według  niej    świadomość  społeczna  (zmiana  bazy)   wymusza    zmiany  funkcjonowania  państwa  (nadbudowa).  Programując  szybkie  zmiany  w  technikach   wytwarzania  monarchie    diametralnie  zmieniły  nadbudowę.  Za  nią  jednak  nie  nadążała  baza  (świadomość   społeczna).  Choć  według  Marksa  musi  istnieć  zgodność  bazy  z  nadbudową,  a  w  przypadku  jej  braku   spełnione  stają  się  warunki  do  rewolucji,  to  dopuszcza  on  jednak  także  możliwość  oddziaływania  bazy  na   nadbudowę   77 Najwięcej patologii pojawiło się w królestwie Arabii Saudyjskiej. Do rangi symbolu marnotrawstwa monarchii w tamtym okresie urasta decyzja władz saudyjskich o rozwoju upraw pszenicy w sytuacji drastycznej ograniczoności dostępu do słodkich wód. Dla realizacji tego celu zdecydowano się na sprowadzenie ziem ornych z Europy, uruchomiono niezwykle kosztowne zakłady odsalania wody morskiej, posiłkowano się także ograniczonymi zasobami wód gruntowych. Faktyczne nakłady na produkcję 1 kwintala zbóż szacowano w tym czasie za najwyższe na świecie. Chcąc pobudzić produkcję, w latach 1970-95 rząd saudyjski stosował szerokie subsydiowanie upraw pszenicy. Dzięki nim rolnicy za oferowaną produkcję uzyskiwali 3-krotność ceny światowej, a ich bezpośrednie zyski sięgały często 100% poniesionych nakładów. Tak prowadzona polityka stymulacji produkcji doprowadziła do osiągnięcia w 1993r. przez Arabię Saudyjską samowystarczalności w uprawie pszenicy. W tym samym roku kraj ten stał się 6. producentem pszenicy na świecie, z roczną nadwyżką w wysokości ponad 3 mln ton, uzyskując status eksportera netto pszenicy. Decyzja o rozwoju produkcji zbożowej sprzeczna była z jakimkolwiek rachunkiem ekonomicznym. Długofalowym skutkiem promowania upraw było doprowadzenie do wyczerpania większości wód gruntowych. Dopiero w 1993 r., wraz z uświadomieniem sobie faktu zachwiania równowagi hydrologicznej, przy równocześnie istniejących napięciach budżetowych, państwo wycofało się z subsydiowania uprawy pszenicy, powodując automatycznie zmniejszenie jej areału121. RAMKA: Problemy rozwojowe monarchii Zatoki Perskiej na przykładzie Arabii Saudyjskiej w latach 1973-2000 Przez szereg lat państwa regionu nie radziły sobie z prowadzeniem zrównoważonej polityki makroekonomicznej, a ich budżety znajdowały się w stanie permanentnego rozchwiania, spowodowanego znaczącą zmiennością zarówno po stronie przychodów jak i wydatków budżetowych. Dobrą ilustracją problemu braku równowagi makroekonomicznej , z którym borykały się monarchie jest przykład Arabii Saudyjskiej. Tabela 1 Budżet Arabii Saudyjskiej w latach 1973-2003 w mld SR 121  Enav  P.  op.cit.  str  94-­‐‑96   78 Lata Wpływy Wydatki Bilans 1973 15,4 10,2 +5,2 1975 100,1 35,0 +65,1 1978 130,7 138,1 -7,4 1980 211,2 188,4 +22,8 1981 348,1 236,6 +115,5 1984 187,3 222,3 -35,0 1991 161,9 266,4 -104,5 2003 295,0 250,0 +45,0 Źródlo: Saudi Arabia Monetarny Agency, SAMA, lata 1971-85; The Saudi Arabia Report, No. 50, Second Quarter 2004, Middle East Economic Digest, Londyn 2004; Achievements of the Development Plans. Facts and Figures, Kingdom of Saudi Arabia Ministry of Planning, Rijadh, 2004 Powyższa tabela analizuje zmiany, zachodzące w budżecie w Arabii Saudyjskiej w latach 1973- 2003. Punktem startu dla analizy jest rok pierwszego szoku naftowego . widziany przez pryzmat zarządzania budżetem. Zwyżka cen ropy znalazła swoje odbicie w zwielokrotnionych przychodach budżetowych w 1975 r. (ponad 6-krotny wzrost wpływów względem 1973). Natychmiastową odpowiedzią na tę sytuację stał się wzrost wydatków budżetowych. Już po paru latach, w przededniu drugiego szoku naftowego państwo to odnotowało pierwszy przypadek deficytu budżetowego, będący w większym stopniu wynikiem gwałtownie rosnących wydatków (ponad 13-krotny wzrost wydatków państwa na przestrzeni 5 lat!) niż spadku wpływów. Lata 1980 i 1981 to okres benefitów, będących następstwem drugiego szoku naftowego. 1981 r. jest zarazem rokiem największej historycznej nadwyżki budżetowej, spowodowanej ponownie głównie wzrostem dochodów państwa. Jest to jednak również rok zwiększenia łącznych wydatków państwa względem roku 1978, w sumie o ponad 80%. Kolejną datą, kluczową dla finansów publicznych Arabii Saudyjskiej jest 1984r. Skutkiem rosnących cen nośników energii w początkach lat 80tych, w gospodarce światowej pojawiła się recesja. Spadek popytu globalnego doprowadził do załamania na rynkach cen surowców, w tym ropy naftowej. W obronie ceny ropy OPEC (głównie Arabia Saudyjska) zdecydowało o redukcji wydobycia. Niestety trendu spadkowego cen nie udało się powstrzymać, powodując spadek przychodów budżetu królewstwa. Władze nie były w stanie zbilansować stron budżetu, a Arabia najwyższy historyczny poziom deficytu budżetowego (1991r.). Deficyt ten będzie się utrzymywać, w mniejszym bądź większym stopniu aż do kolejnej fazy wzrostu cen ropy naftowej w 2003 r. 79 O ile w analizowanym przedziale czasowym ma miejsce olbrzymia zmienność przychodów budżetowych, o tyle po stronie wydatków występuje stała tendencja wzrostowa i brak jakiejkolwiek zdolności do korekty. Spowodowane to było sztywnością wydatków przy równoczesnym braku pozyskiwania do budżetu dodatkowych wpływów drogą wspierania koniunktury , budowy nowoczesnej gospodarki, czy wprowadzania systemu podatkowego. W latach 1973-91 dochody wzrosły 11-krotnie, to wydatki zwiększyły się aż 26-krotnie. Konsekwencją długotrwałych deficytów budżetowych stal się narastający dług publiczny. W 2003 r. przekroczył on 100% PKB 122. Arabia Saudyjska jest typowym przykładem państwa rentierskiego, uzależnionego od eksportu ropy naftowej. Dochody eksportowe w istotnym stopniu stają się zmienną egzogeniczną. Zależą zarówno od strony podażowej jak i popytowej. Ogromną rolę w generowaniu dochodów odgrywa ponadto kurs dolara- waluty rozliczeniowej w transakcjach ropą. Po stronie podażowej znajduje się zarówno kartel OPEC (będący częściowo pod kontrolą Arabii Saudyjskiej) , jak też spora grupa eksporterów niezależnych (poza kontrolą monarchii). Z tego powodu światowa podaż tego surowca nie jest do końca przewidywalna. Po stronie popytowej występuje ogromna grupa odbiorców, z najważniejszymi dla rynku ropy państwami najwyżej rozwiniętymi. Popyt zależny jest od trendów w gospodarce światowej, kondycji ekonomicznej głównych importerów, postępu technicznego, etc. Nawet przy bardzo mądrym zarządzaniu podażą przez OPEC, nie jest on w stanie ustabilizować ceny ropy naftowej w dłuższym czasie, będąc jedynie jednym z uczestników rynku tego surowca. Przy znacznej wahliwości przychodów z surowców energetycznych jedynym sensownym rozwiązaniem, gwarantującym stabilizację budżetu narodowego jest stworzenie specjalnego funduszu stabilizacyjnego, którego celem byłoby gromadzenie nadwyżek dochodów w okresach wysokich cen ropy i używanie ich w czasach zniżek cen do stabilizacji budżetów. Arabia Saudyjska niedoceniła jednak sensu utworzenia takiego funduszu . 122  “The  Saudi  Arabia  Report  Q4/2003”,  Middle  East  Economic  Digest,  London  2003     80 Wydobycie i eksport ropy naftowej nie mają większego przełożenia na ogólny rozwój gospodarczy i procesy dywersyfikacyjne królestwa123. W kraju ma miejsce klasyczny przypadek choroby holenderskiej (patrz 2.2.1). Tabela 3 Subsydiowanie gospodarki saudyjskiej w okresie 1970-2000 w mln SR Kierunki dotacji 1970 1974 1979 1984 1985 1990 1995 2000 Żywność Pszenica i jęczmień krajowy Import jęczmienia Pasza dla drobiu Rolnictwo Bezpieczeństwo socjalne Elektryczność Inne 1/ Razem 0 0 0 0 17 0 0 17 750 0 0 0 68 358 2 20 1198 1226 45 0 0 703 1084 695 163 3916 2457 2774 0 0 1449 1540 3050 816 12087 147 2003 1535 267 1081 1510 1750 658 8953 11 5087 361 212 199 1315 374 736 8297 5 2535 1241 115 23 2573 210 656 7358 16 935 0 384 266 2990 70 627 5287 0 źródło: Achievements of Development Plans, op.cit. 1/ w skład tej pozycji wchodzi: pomoc społeczna, wydatki na cele społeczne, dofinansowanie klubów młodzieżowych, dotacje do transportu publicznego i inne Subsydia są symbolem gospodarki regulowanej, w której kryteria ekonomiczne odgrywają drugorzędną rolę. Niezależni eksperci od wielu lat zwracali uwagę na fakt, że wiele form aktywności funkcjonowało wyłącznie dzięki zasileniu z budżetu. Część dotacji nosi charakter czysto socjalny i jest wyrazem funkcjonowania państwa opiekuńczego. Do końca lat 90. XX wieku państwo dotowało zarówno żywność, mieszkania, elektryczność, wodę pitną, transport miejski czy w końcu benzynę (ropę). Na przełomie wieków dotacje konsumpcyjne stanowiły aż 20% łącznych dochodów osobistych obywateli. Tabela pokazuje zmiany w polityce subsydiowania wybranych sektorów. W pierwszym okresie państwo kładło nacisk na subsydiowanie żywności. Dotacje na ten cel osiągnęły swoje maksimum w 1984r. i wyniosły 123  Achievements  of  the  Development  Plans.  Facts  and  Figures,  Kingdom  of  Saudi  Arabia  Ministry  of   Planning,  Riyadh,  2004   81 2457 SRF. W kolejnych latach dostrzec można wycofanie się państwa z tych subsydiów. W ich miejsce przyjęto strategię wsparcia krajowych upraw pszenicy i jęczmienia. Polityka ta zaczęła wygasać z końcem nowego wieku. W całym analizowanym okresie nieustająco rosły wydatki bezpieczeństwo socjalne. Od 1995 r. wydatki na ten cel stanowią najważniejszą pozycję w budżecie monarchii. P.Enav, zastrzegając się, iż dane pozyskiwane z saudyjskich źródeł odnośnie łącznych wydatków budżetowych na dotacje są często przekłamane i sprzeczne, twierdził, iż łączne wydatki na cele socjalne w końcu lat 90 wyniosły około 14 mld USD, co stanowiło około 30% wpływów ze sprzedaży ropy naftowej 124 . Szacował ponadto łączne wydatki państwa na subsydiowanie produkcji na poziomie 25% wydatków budżetowych. W 1994r. w ramach polityki reform państwo podjęło próbę zmniejszenia dotacji konsumpcyjnych. Doprowadzono np. do podwyżki cen benzyny (podniesiono cenę o 50%, lecz nadal pozostała symboliczna, zaledwie 24 centy USD za litr paliwa), zniesiono dotacje do biletów lotniczych (kosztem likwidacji przywilejów), podniesiono symboliczną do tej pory cenę na wodę, telefony czy elektryczność. Ograniczono dotacje do produktów konsumpcyjnych 125 . Pomimo hucznych zapowiedzi, zmiana polityki budżetowej w tym zakresie miała jednak bardziej charakter symboliczny. W tym samym bowiem okresie wzrosło wsparcie państwa do innych pozycji, powodując w konsekwencji w początku XXIw. tendencję wzrostową dotacji ogółem . Przykładem patologii funkcjonowania państwa może być subsydiowanie narodowych linii lotniczych Saudia Airlines. Jedne z najlepszych linii lotniczych świata z powodu prawa, gwarantującego książętom z linii Saudów darmowe przeloty (biorąc pod uwagę liczebność rodu) nie były w stanie funkcjonować na rynku bez dotacji ze strony państwa. Po w miarę stabilnej dekadzie lat 90. w pierwszej dekadzie XXI w. świat staje się świadkiem kolejnego gwałtownego wzrostu cen ropy naftowej. W latach 2000- VII.2008 cena baryłki ropy Brent wzrasta z 23 USD do ponad 146 USD, przekładając się na szybki wzrost PKB per capita w monarchiach Zatoki oraz powstanie ogromnych nadwyżej kapitałowych126. 124  Enav  P.,  “The  Saudi  Oil  Dilemma”,  Financial  Times  Energy,  London,  2001   125  Malik  Monica,  The  private  sector  and  the  state  in  Saudi  Arabia,  University  of  Durham,  Durham,  1999   126  Brent  Oil  Prices  History,   http://www.livecharts.co.uk/futures_commodities/brent_oil_prices_historical.php,  dostęp  15.10.2013.   82 Tabela 2/2 PKB per capita w cenach bieżących w latach 2000-2012 w tys. USD 2000 2007 2011 Bahrajn 12,5 19,9 17,3 Kuwejt 19,4 46,8 62,6 Oman 8,8 16,3 25,2 Katar 1) 30,0 67,5 92,5 Arabia Saudyjska 8,7 15,0 20,5 ZEA 34,4 47,8 45,6 za: World Development Indicator, World Bank, http://www.indexmundi.com/facts/indicators/NY.GDP.PCAP.CD/compare#country=bh:kw:om:qa:sa: ae:us, dostęp 15.10.2013. 1) Dane dla Kataru uwzględniają przede wszystkim uruchomienie wydobycia gazu z pola gazowego North Field. Tabela 2/2 prezentuje zmiany poziomu PKB per capita w pierwszej dekadzie XXI w. Na wzroście cen surowców energetycznych skorzystały w mniejszym lub większym stopniu wszystkie państwa. Gwałtownie wzrósł ich poziom PKB per capita. Warto zaznaczyć , że w 2011r. PKB per capita dla Kataru uznany został za najwyższy w świecie. Państwa Zatoki skumulowały w tym czasie rezerwy kapitałowe- ich łączną wartość w 2011r. szacowano na 2,6 bln USD . Według raportu Deutsche Bank stanowiły one co prawda odpowiednik zaledwie 1% aktywów finansowych świata, jednak gros z nich znajdowało się w rękach państwa. Oficjalne rządowe rezerwy dewizowe monarchii naftowych w 2011 r. stanowiły już ponad 10% światowych rezerw dewizowych127 i pokazywały potencjał tego sektora w Zatoce. Środki znajdujące się w rękach państwa zostały przez część szejkanatów wykorzystane w nowym stuleciu do dywersyfikacji ich gospodarek. Więcej  danych  na  temat  wysokości  rezerw  dewizowych  państw  Zatoki  znajdują  się  w  rozdziale  na  temat   funkcjonowania  rynków  finansowych.   127  GCC  Financial  Markets,  DB  Research,  14  November  2012,   https://www.dbresearch.com/PROD/DBR_INTERNET_EN-­‐‑ PROD/PROD0000000000296909/GCC+financial+markets%3A+Long-­‐‑ term+prospects+for+finance+in+the+Gulf+region.pdf,  dostęp  6.03.2014   83 Skutkiem szybkiego podniesienia standardu życia, spadku śmiertelności był wzrost demograficzny monarchii Zatoki. Był on dodatkowo utrwalony stosunkowo powolnymi zmianami w rozrodczości. Dane dotyczące trendów demograficznych w okresie ostatnich 40 lat pokazuje poniższa tabela. Tabela 3/2 Ludność krajów Półwyspu Arabskiego Liczba mieszkańców w tys. 1973 1980 1990 2000 2010 Arabia Saudyjska 6560 9604 16258 20644 25988 Kuwejt 893 1375 2125 2190 2863 Katar 147 229 467 616 1508 Bahrajn 247 346 492 650 870 ZEA 378 1015 1867 3238 4707 Oman 721 1060 1625 2402 2660 Za: “World Economic Outlook 2011”, Worldbank http://databank.worldbank.org/ddp/htmljsp/QuickViewReport.jsp?RowAxis=WDI_Ctry~&ColAxis=WDI_Time~&PageAxis=WDI_Series~&PageAxis Caption=Series~&RowAxisCaption=Country~&ColAxisCaption=Time~&NEW_REPORT_SCALE=1&NEW REPORT_PRECISION=0&newReport=yes&IS_REPORT_IN_REFRESH_MODE=true&IS_CODE_REQUIR ED=0&COMMA_SEP=true, dostęp 15 .08.2013 Dwie pierwsze kolumny tabeli 3/2 ukazują sytuację demograficzną państw Półwyspu Arabskiego w latach 73-80, a zatem w okresie pierwszej fali napływu środków ze sprzedaży ropy naftowej. Potwierdzają, zasygnalizowany już wcześniej, stan niedoborów demograficznych, stanowiący w tym okresie istotną barierę wzrostu ekonomicznego. Brak wystarczającej liczby rąk do pracy, w konfrontacji z ilością nagle dostępnego kapitału zaburzył proporcje między czynnikami produkcji i utrudniał zdolności absorbcyjne petrodolarów przez gospodarkę. Jedynym logicznym i szybkim rozwiązaniem blokady demograficznej okazało się sięgnięcie po pracowników cudzoziemskich. Efektem wykorzystania imigracji zarobkowej przy równoczesnym wzroście demograficznym ludności rodzimej stał się 4-krotny wzrost populacji regionu w latach 1973-2010. W 1973 r. wynosiła powyżej 8 mln, zaś w 2010 r. to już 36 mln. W poszczególnych krajach przyrost rejestrowanej populacji (rodzimej i rezydentów) był jeszcze większy. I tak, na przestrzeni niecałych 84 czterech dekad w przypadku Kataru ludność kraju wzrosła 11-krotnie, zaś w ZEA ponad 13krotnie. Początkowo obie grupy były przez rynek pracy traktowane w odmienny sposób. Imigranci stanowili trzon zatrudnionych w przemyśle i usługach, podczas gdy ludność rdzenna znajdowała zajęcie w sektorze publicznym, w tym w biurokracji państwowej. Obie grupy nie konkurowały ze sobą na rynku pracy. Kiedy w połowie lat 90. sektor publiczny i administracja rządowa osiągnęła pułap zatrudnienia, pojawiło się bezrobocie wśród rdzennej ludności. Bezrobocie dotknęło przede wszystkim młodzież, biorąc zaś pod uwagę znacznie niższą aktywizację zawodową kobiet niż mężczyzn- głównie młodych mężczyzn. To nowe zjawisko niosło ze sobą niekorzystne skutki społeczne, spowodowane ograniczeniami w zakresie zakładania rodziny przez młodych czy realizacji swych aspiracji życiowych. Powszechne i chroniczne bezrobocie młodych mężczyzn zaczęło stanowić zagrożenie dla państwa, prowadziło bowiem do narastającej destabilizacji politycznej, radykalizacji społecznej i wzrostu wpływów ugrupowań radykalnych. Bogactwo wytworzyło aspiracje konsumpcyjne, w tym potrzebę szybkiej zmiany otaczającego świata, w zakresie infrastruktury miejskiej czy stylu życia. W znacznie mniejszym stopniu oczekiwano głębokich zmian systemowych, budowy czy dywersyfikacji gospodarek. Jednocześnie państwa naftowe były zbyt słabo zorganizowane, by rozwijać inne sektory. Napływ petrodolarów nie stanowił po temu wystarczającego bodźca. Realizacja aspiracji konsumpcyjnych opierała się głównie na dochodach ze sprzedaży surowców energetycznych. Były one w latach 70. na tyle duże, że zdawało się, że przed krajami naftowymi nie stoją żadne ograniczenia. RAMKA: Rynek pracy w monarchiach Zatoki Perskiej w początkach XXI wieku na przykładzie Zjednoczonych Emiratów Arabskich Emiraty Arabskie podobnie do pozostałych małych szejkanatów charakteryzowały się znikomą liczbą ludności. Oparcie rozwoju gospodarczego państwa wyłącznie na rodzimej sile roboczej stanowiło istotną barierę rozwojową. Aby zredukować napięcie podażowe na 85 rynku pracy kraj zdecydował się na importowanie siły roboczej. Kiedy na skutek przyrostu demograficznego pojawiło się bezrobocie wśród ludności rodzimej ujawniły blokadę rynku pracy dla rdzennej ludności. Według badań przeprowadzonych w początkach nowego stulecia przez J. Muysken i S. Nour za blokadę tą odpowiadał system edukacyjny kraju charakteryzujący się ociężałością i nieprzystosowaniem. Do najważniejszych zaliczały one brak wizji kierunku rozwoju szkolnictwa i nieskorelowanie edukacji z potrzebami gospodarki. Państwo w sposób niewłaściwy monitorowało system edukacji, a szkoły de facto były pozostawione same sobie. Władza nie stawiała wobec nich jakichkolwiek oczekiwań oraz nie stosowała żadnych kryteriów oceny jakości. Szkoły działały poza logiką rynkową, niejako na obrzeżach realnego życia gospodarczego. Takie ulokowanie szkolnictwa w gospodarce narodowej prowadziło do niewspółczesnych programów, nieadekwatnych do potrzeb w XXI wieku. Co więcej, sektor edukacji cierpiał na niedobór kwalifikowanych kadr i niską jakość. Szkolnictwo, szczególnie na poziomie wyższym, kształciło specjalistów z dziedzin całkowicie zbędnych, z punktu widzenia rynku, w skutek czego po ukończeniu edukacji zasilali oni szeregi bezrobotnych. Brak było także tradycji współpracy uczelni z realną gospodarką, z przemysłem, w celu zdefiniowania potrzeb rynkowych i ustalenia optymalnego z punktu widzenia państwa kierunku kształcenia. Zbadane przez Muysken i Nour firmy skarżyły się na niskie kwalifikacje rodzimych kadr oraz na nieprzekładalność wiedzy zdobytej w procesie edukacji na faktyczne, niezbędne kwalifikacje. Szkolnictwo wszystkich szczebli odznaczało się brakiem elastyczności i brakiem kreatywności, a nauka polegała na przyswajaniu formułek i reguł, nie zmuszając uczących się do samodzielnego myślenia. Stan taki znajdował odzwierciedlenie w małej liczbie zgłaszanych wniosków racjonalizatorskich, czy prowadzonych prac badawczo-rozwojowych. Emiraty, podobnie do pozostałych państw regionu były niemal całkowicie uzależnione od zagranicznych technologii. Wynikało to również z niedorozwoju kształcenia na uczelniach technicznych. Szkolnictwo w UAE na przełomie wieków znajdowało się de facto całkowicie w rękach państwowych. Muysken i Nour zwracały uwagę na brak lub niedostatki w infrastrukturze edukacyjnej, brak tradycji współpracy naukowej, a w związku z tym niemożność wystąpienia pozytywnego efektu synergii (można powiedzieć, że istnieje wręcz rodzaj ujemnej synergii, gdzie niedobór w jednej kwestii powoduje ograniczenia w drugim aspekcie). Powyżej opisane wady systemu edukacyjnego były charakterystyczne dla 86 wszystkich państw regionu. Na początku XXI wieku niesprawny i archaiczny system edukacyjny uniemożliwiał dywersyfikację produkcji, prowadząc do ograniczeń natury strukturalnej. Ponadto, niedopasowanie kwalifikacji rodzimej siły roboczej do potrzeb rynku prowadziło do bezrobocia strukturalnego. Braki kadrowe, sygnalizowane przez firmy, prowadziły do przestojów i ograniczeń produkcji 128 . 2.2. Symptomy choroby holenderskej w monarchiach naftowych Omawiając występowanie choroby holenderskiej w analizowanych państwach, mając możliwość oparcia się na analizie długich ciągów czasowych, dostrzec można zgoła odmienne efekty w zależności od przyjętego horyzontu czasowego. Dlatego też należy analizę tą przeprowadzić z uwzględnieniem czynnika czasu. W fazie pierwszej, obejmującej lata od początku lat 70. do drugiej polowy 90. XX w. dominują tendencje negatywne tzw. przekleństwa surowcowego. W fazie drugiej, rozpoczętej w końcu lat 90. ujawniają się symptomy adaptacji systemów ekonomicznych do ograniczeń spowodowanych chorobą holenderską i próba zaproponowania rozwiązań pozwalających na szybki rozwój, a nawet na budowę zdywersyfikowanej gospodarki. Faza pierwsza. Monarchie naftowe odnotowały wszystkie objawy wytracania konkurencyjności i narastania blokady rozwojowej, będące konsekwencją eksploatacji i eksportu surowców energetycznych. Ropa, traktowana początkowo jak błogosławieństwo, szybko zaczęła ciążyć na funkcjonowaniu gospodarek poszczególnych państw. Stan nadpłynności finansowej, jaki zaistniał po pierwszym szoku naftowym wytworzył szereg patologii, z którymi- na co warto zwrócić uwagę- państwa te borykają się w większym lub mniejszym stopniu do dnia dzisiejszego. Napływ petrodolarów nie zdołał przyczynić się w istotny sposób do spójnego, 128  Nuysken,  Joan  ,  Nour,  Samia  ,  “Deficiencies  in  Education  and  Poor  Prospects  for  Economic    Growth  in   the  Gulf  Countries:  The  Case  of  the  UAE”,  Journal  of  Development  Studies,  Vol.  42,  No.  6,  957–980,   Routledge,  August  2006   87 wielotorowego rozwoju gospodarczego państw naftowych. Wręcz przeciwnie- odkrycia złóż ropy i gazu doprowadziły do regresu i upośledzenia innych, nie związanych z sektorem wydobywczym sektorów. Wraz z upływającym czasem stopniowo ujawniały się wszystkie symptomy choroby holenderskiej. Napływ na wielką skalę dolarów ze sprzedaży ropy wywołał aprecjację pieniądza krajowego, a to doprowadziło do radykalnego zmniejszenia konkurencyjności innych sektorów gospodarek państw Zatoki, ograniczając ich możliwości rozwojowe. Przebieg negatywnych zjawisk w gospodarkach tych krajów uwarunkowany był ogólnym niskim poziomem ich rozwoju w początkach lat 60tych XX wieku. Z tego powodu aprecjacja waluty nie tyle zniszczyła konkurencyjność poza naftowych branż, co zablokowała i uniemożliwiła w ogóle ich powstanie czy rozwój. W ramach sektorów już istniejących, w pierwszej kolejności ofiarą klątwy surowcowej padły te działy gospodarki, które w dużym stopniu opierały się na pracy, jako czynniku produkcji. Równoczesna inflacja i wprowadzenie w życie zasad państwa opiekuńczego doprowadziły do gwałtownego wzrostu kosztów siły roboczej. Nastąpiło wytracenie rentowności sektorów pracochłonnych. Mniejsze spustoszenia dotknęły nieliczne sektory kapitałochłonne 129 . Utrata konkurencyjności nastąpiła głównie w tych sektorach, których produkcja podlegała wymianie międzynarodowej (tradable sectors), a które konfrontowały drożejące produkty krajowe z tanimi produktami importowanymi. Pierwszym, który odczuł niekorzystne tendencje w zakresie konkurencyjności był sektor przetwórstwa rolnego i produkcji materiałów budowlanych, za wyjątkiem cementu, którego produkcja w badanym okresie przeżywała dynamiczny rozwój, zachowując swą dotychczasową konkurencyjność. Było to spowodowane głównie faktem wycofywania się państw wysokorozwiniętych z produkcji tego materiału budowlanego, spowodowanego dbałością o środowisko naturalne oraz rosnącym popytem światowym. Znacznie lepsza sytuacja panowała w sektorze usług i dóbr, które nie podlegały wymianie międzynarodowej i były dostarczane lokalnie (non-tradable sector). Z powodu braku konkurencji zewnętrznej były w stanie się utrzymać, a w późniejszym czasie rozwinąć130. Równocześnie z aprecjacją walut narodowych zwiększała się atrakcyjność importu, powodując fatalne w skutkach przekierowanie konsumpcji na dobra importowane. Zjawisko 129  Ismail,  Kareem,  “The  Structural  Manifestation  of  the  `Dutch  Disease’:  The  Case  of  Oil  Exporting   Countries”,  IMF  Working  Paper,  WP/10/103,  April  2010,  s.  19   130  Luciani,  Giacomo,  „The  Resource  Curse  and  the  Gulf  Development  Challenge”,  op.  Cit.     88 to, korzystne z punktu widzenia konsumentów, prowadziło do negatywnych konsekwencji dla krajowych producentów, których i tak słaba pozycja na rynku była jeszcze dodatkowo marginalizowana. Jednym z sektorów dotkniętych w stopniu istotnym był wspomniany już sektor żywnościowy; produkty żywnościowe dostarczane przez lokalnych producentów były wypierane z rynku przez dobra importowane 131. Ropa zatem wypierała lub uniemożliwiała rozwój alternatywnej produkcji, blokując procesy budowy zróżnicowanej, zdywersyfikowanej gospodarki. Korzyści, uzyskiwane przez państwa naftowe ze sprzedaży tego surowca zostały zredukowane przez załamanie produkcji innych sektorów produkcyjnych , bądź nieopłacalność ich rozwoju. Pierwsze dekady eksploatacji ropy, prowadziły do przekształcenia państw naftowych w monokultury, utrwalając ich zależność i dobrobyt od przychodów ze sprzedaży surowców energetycznych. Udział surowców energetycznych w eksporcie ogółem państw półwyspu arabskiego zawierał w końcu XX wieku (1998 r.) lokował się w przedziale 81-88% (z wyjątkiem Bahrajnu, w którym surowce stanowiły zaledwie około 53%) 132. Zainteresowanie rządów państw naftowych skoncentrowało się, co zrozumiałe, na rozwoju sektora wydobywczego, zaopatrzeniu go w odpowiednie środki oraz w kwalifikowane kadry. Z powodu niedostatku rodzimej siły roboczej (nierównomierne nasycenie zasobami) nastąpiło przejęcie większości ludzi zdolnych do pracy przez sektor energetyczny 133. Innym negatywnym zjawiskiem w gospodarkach państw GCC, było obniżenie standardów edukacyjnych. Skutki ukierunkowania edukacji na sektor wydobywczy widać w profilu edukacyjnym szkół wyższych tych państw. Lokalne uczelnie skupiały się na inżynieryjnych studiach petrochemicznych, kształcących specjalistów dla obsługi sektora wydobywczego, bądź na studiach teologicznych całkowicie nieprzydatnych z punktu widzenia gospodarki. Zablokowano wszechstronny rozwój zasobów ludzkich, przede wszystkim drastycznie zawężając kwalifikacje młodej generacji. Zemściło się to w niedalekiej 131  Seznec,  Jean-­‐‑Francois,  Kirk,  Mimi  ,  “Industrialization  In  the  Gulf:  a  Socioeconomic  Revolution”,   Routledge  Studies  In  Middle  Eastern  Economics,  NY,  2011,  str.187  i  dalsze   132  Muysken,  Joan,  Nour,  Samia,    “Deficiences  In  Education  and  Poor  Prospects  for    Economic  Growth  in  the   Gulf  Countries:  The  Case  of  the  UAE”,  Journal  of  Development  Studies,  Vol.  24  ,  No.  6,  Routledge  Taylor  and   Francis  Group,  August  2006   133Dzieje  sie  tak  zgodnie  z  twierdzeniem  Rybczyńskiego,  definiującym  jak  zmienia  się  wykorzystanie   rzadkiego  zasobu  w  gospodarce  wraz  ze  wzrostem  drugiego  zasobu  (praca,  surowce)   89 przyszłości w sposób dwojaki. Z jednej strony- wraz z nasyceniem sektora energetycznego siłą roboczą pojawiła się armia bezrobotnych; z drugiej strony- dominujący profil kształcenia (inżynieria petrochemiczna) nie był w stanie zagwarantować dostępu do kwalifikowanych kadr lokalnych dla do potrzeb pozostałych sektorów. Napływ petrodolarów doprowadził do drastycznego w swoim rozmiarze i dynamice wzrostu płac, jak też do rozpoczęcia subsydiowania miejsc pracy w sektorze publicznym. Wzrost wynagrodzeń był jednak w znikomym stopniu sprzężony ze wzrostem kwalifikacji czy wydajności pracy. Subsydiowanie stanowisk pracy prowadziło do przerostu biurokracji. Seznec i Kirk zwracają uwagę na fakt, że w populacji rodowitych mieszkańców państw naftowych pojawiły się symptomy zjawisk patologicznych, takich jak pogoń za rentą (rent seeking) oraz pokusa nadużycia (moral hazard), niechęć do wysiłku, wszelkiej dyscypliny. Zmniejszała się także skłonność do podejmowania ryzyka134 . Nagłe bogactwo wywołało postawy roszczeniowe ze strony pracowników pochodzenia rodzimego. Powszechna stała się pogarda dla miejsc pracy w sektorze produkcyjnym, traktowane jako uwłaczające ‘prawdziwym’ Arabom. Zainteresowaniem cieszyły się jedynie stanowiska kierownicze. Pojawila się niechęć do aktywizacji zawodowej obywateli monarchii. Próbą przezwyciężenia negatywnych zjawisk na rynku pracy, związanych z syndromem choroby holenderskiej, dodatkowo wzmacnianych faktem występowania ogólnych niedoborów rąk do pracy, było zatrudnianie cudzoziemców. Rynek pracy od zarania opierał się na założeniu zatrudniania ludności rdzennej w sektorze publicznym, bądź w kluczowych miejscach w gospodarce za wynagrodzenie wielokrotnie przekraczające stawki przewidziane dla cudzoziemców. Państwo rentierskie wdrożyło model, w myśl którego rodzima siła robocza zajmowała najmniej uciążliwe, a zarazem najważniejsze stanowiska w gospodarce, pozostałe kierunki aktywności gospodarczej pozostawiając cudzoziemcom. Nie trzeba nadmieniać, że przyjęty model organizacji rynku pracy miał za zadanie transmisję renty na obywateli kraju i stał się jednym z podstawowych narzędzi stabilizacji politycznej monarchii. Doprowadziło to jednak do 134  Seznec,  Jean-­‐‑Francois,  Kirk,  Mimi,  op.cit.  ,  str.  189   90 powstania dychotomicznego rynku pracy, w którym stosowano odmienne kryteria oceny i wynagradzania pracowników w zależności od kraju ich pochodzenia135. Kolejnym skutkiem, będącym zarazem przejawem choroby holenderskiej i charakterystycznym dla państwa rentierskiego stało się uzależnienie rozwoju gospodarczego i stanu finansów publicznych od aktualnej sytuacji na rynku energetycznym oraz ceny światowej tych surowców. Przychody z ropy naftowej i gazu traktowane były jako dochody, nie zaś jako kapitał, co znajdowało odzwierciedlenie w sposobach wydatkowania. Przeznaczane były na finansowanie bieżących wydatków, głównie konsumpcji, w znikomym stopniu zaś inwestycji. Jak zostało już wspomniane, struktura budżetów badanych państw w tym okresie wykazywała niezwykle silne uzależnienie od przychodów z ropy naftowej, co prowadziło do poważnych problemów w momencie spadku cen nośników energii. Państwa naftowe nie potrafiły neutralizować spadku przychodów z eksportu surowców produkcją innych sektorów, szczególnie w obliczu ich słabości i zablokowania (klątwa surowcowa). Nie pozyskiwały dochodów z podatków. Nie były w stanie ograniczać także wydatków. Nie gromadziły, a przez to nie posiadały rezerw dewizowych. Jedynie Kuwejt wprowadził rodzaj funduszu stabilizacyjnego (Kuwait Investment Board, 1953r.). Reszta państw wydawała na bieżąco każde wpływające do budżetu kwoty. Do 1983r. ogólna sytuacja na światowym rynku energetycznym, sprzyjała rozrzutności, a państwa naftowe podejmowały szereg zobowiązań. Istotne znaczenie dla finansów państw naftowych miał wspomniany już fakt, uwarunkowanej w pewnym stopniu motywami ideologicznymi (religijnymi) rezygnacji z poboru podatków od swoich obywateli. Decydując się na ten krok władze pozbawiały się dochodów, stanowiących w każdym państwie podstawę wpływów budżetowych. W warunkach braku alternatywnej wobec ropy działalności gospodarczej oraz rezygnacji z podatków, gwałtowny spadek cen światowych nośników energii w połowie lat 80. doprowadzić musiał do załamania równowagi budżetowej tych państw. We szejkanatach pojawiły się pierwsze poważne symptomy kryzysu państwa, braku jego zdolności do generowania wzrostu gospodarczego. Jeśli w monarchiach naftowych prowadzono alternatywną względem wydobycia i rozwoju przemysłu petrochemicznego działalność gospodarczą, to miała ona charakter lokalny i wymagała zatrudnienia pracowników cudzoziemskich. Słabość gospodarcza tych 135Abdelkarim,  A.,  Haan,  H.,  “Skills  and  training  in  the  UAE:  the  need  for  and  the  dimensions  of  institutional   intervention”,  Policy  Research,  No.  5,Tanmia  Centre  for  Labour  Market  Research  and  Information,  ,  Dubai,   UAE,  January  2002   91 państw znalazła swe odbicie w postrzeganiu ich przez resztę świata. Dwadzieścia lat po przemysłowym rozpoczęciu eksploatacji złóż ropy w percepcji międzynarodowej postrzegane one były nadal jako monokultury surowcowe, państwa słabo rozwinięte, nie mające więcej nic do zaoferowania. Ich udział w wymianie handlowej, z wyłączeniem sektora naftowego i petrochemicznego, mieścił się w granicach błędu statystycznego. Przykładem dobrze obrazującym powyższe mogą być negatywne tendencje występujące w Zjednoczonych Emiratach Arabskich. Jak wykazują Muisken i Nour, z początkiem dekady lat 90. w państwie tym nastąpiło niemal całkowite wyrugowanie dóbr przetworzonych z jego oferty eksportowej, poza produktami pochodzącymi z przetwórstwa ropy naftowej. Na przestrzeni lat 1993-2002 udział tych dóbr w eksporcie spadł z blisko 50% do 2-3% , podczas gdy udział ropy w eksporcie ZEA wzrósł z 5% do 95% 136 . Równoczesne oddziaływanie trzech czynników: ropy naftowej, państwa rentierskiego i choroby holenderskiej (a wszystkie te trzy elementy są ze sobą ściśle powiązane) doprowadziło do konsekwencji natury politycznej i miało wpływ na utrwalenie funkcjonującego systemu politycznego. Jak zauważa Ferguson, bogactwo surowcowe „odbiera obywatelom motywację do bardziej produktywnej działalności gospodarczej, wzmacniając jednocześnie pozycję autorytarnych władców”137. Bez wątpienia to ropa naftowa, będąca de facto własnością rodów panujących odegrała kluczową rolę w utrwalaniu modelu politycznego, opartego na odrzuceniu możliwości upodmiotowienia mieszkańców i zablokowaniu drogi do demokracji. O ile w krótkim okresie oparcie rozwoju na dochodach z ropy i gazu prowadziło do dynamicznego wzrostu bogactwa państw i jednostek, o tyle na przełomie lat 80. i 90. XXw. uzależnienie to stało się bardzo szkodliwe, doprowadzając państwa naftowe do zastoju gospodarczego, utrwalenia monokultury, zależności od bieżącej koniunktury na rynkach światowych (poprzez cenę surowców energetycznych) i rozlicznych negatywnych konsekwencji natury społecznej. Faza druga Na przełomie stuleci część monarchii podjęła wysiłki w kierunku przełamania negatywnych zjawisk wywołanych „przekleństwem surowcowym”, zmierzając 136  Muysken,  Joan,  Nour,  Samia,  op.cit.     137  Ferguson,  Niall  ,  Potęga  pieniądza.  Finansowa  historia  świata,  Wydawnictwo  Literackie  2010,  str.  29     92 do dywersyfikacji swych gospodarek. Zrozumiały one, że jedynie dywersyfikacja umożliwia im neutralizowanie negatywnych zjawisk w postaci bezrobocia, fluktuacji przychodów budżetowych, czy spadku konkurencyjności. Niewątpliwym liderem w wytyczaniu nowych kierunków rozwoju dla regionu były Zjednoczone Emiraty Arabskie, przede wszystkim emirat Dubaju. Emirat ten najwcześniej rozpoczął budowę gospodarki opartej na usługach. Jedną z głównych przyczyn przyjęcia takiej strategii rozwoju był znikomy dostęp do surowców energetycznych zlokalizowanych na terenie emiratu, a zatem bardzo ograniczona możliwość życia z renty surowcowej. Luciani przytacza statystyki ukazujące zainicjowane procesy dywersyfikacyjne ZEA na przełomie wieków. Według tych danych udział ekportu ropy w eksporcie ogółem tego kraju w 2000r. wynosił 75% , jednak udział eksportu ropy w PKB tego kraju już tylko 39%138. Drugi wskaźnik pokazuje na toczące się przeorientowania gospodarki tego kraju na dostarczanie usług, zarówno typu tradable jak i non-tradable. W końcu lat 90. XXw. dostrzec można adaptację monarchii do ograniczeń związanych z występowaniem choroby holenderskiej i próbę zbudowania wielosektorowej gospodarki pomimo występowania naturalnych blokad. O ile w pierwszej fazie nastąpiła blokada rozwoju sektora produkcyjnego (uniemożliwiając uruchomienie procesów industrializacji monarchii) oraz zalew importu , rugującego z rynku produkty lokalne uzależniając monarchie od reszty świata, o tyle zainicjowany w końcu wieku proces adaptacji miał za zadanie doprowadzić do maksymalnego czerpania korzyści z dotychczasowych słabości. Poszczególne szejkanaty- przede wszystkim emiraty Dubaju, Abu Dhabi oraz Kataru skoncentrowaly się na rozwoju usług (zarówno tradable jaki i non-tradable). Dzisiejsze szejkanaty dowiodły swojej sprawności i wysokiej konkurencyjności w takich sektorach jak np. usługi portowe, transportowe czy lotnicze. Z drugiej strony zbudowały strategię bogacenia się przez rozwój handlu. Nie generują co prawda wartości dodanej z produkcji dóbr, lecz uzyskują wysokie dochody z pośrednictwa w handlu. W sprytny i zaplanowany sposób wytworzyły modę na zakupy u siebie, stając się swoistym hubem handlowym, Mekką handlową świata. Turystyka handlowa i sam handel stanowią jeden z kluczowych segmentów gospodarki Dubaju, Kataru oraz Abu Dhabi. Co więcej, handel znajduje się głównie w rękach sektora prywatnego, a w dodatku w rękach kapitału zagranicznego (i pracowników cudzoziemskich). Wytworzenie mody na zakupy w monarchiach Zatoki spowodowalo 138  Luciani,  Giacomo,  ibidem,  s.  42   93 gwałtowny rozwój rynku nieruchomości, usług hotelarskich i tzw. hospitality sector, znajdujących się również w rękach cudzoziemców. W ten sposób monarchie zmniejszają swoją zależność od nośników energii, generując rokrocznie coraz większy fragment swoich dochodów z aktywności nie powiązanej w żadnym stopniu z ropą naftową. Wprowadzając ten model rozwoju szejkanaty włączają w krwioobieg gospodarki coraz większe rzesze pracowników cudzoziemskich, upodmiotowiają ich, pozwalają im się bogacić, identyfikować z państwem przebywania, a nawet czuć swoistą dumę z faktu, że współtworzą jedno z centrów świata XXIw. Innym kierunkiem aktywności państw Zatoki, mającym na celu zmniejszenie zależności od bieżących dochodów z eksportu surowców było powolanie do istnienia Państwowych Funduszy Majątkowych (SWF), funduszy lokujących kapitały w skali globalnej, najczęściej z dala od sektora energetycznego. Fundusze te stanowią także jedno z kluczowych narzędzi sterylizacji petrodolarów, pozwalając na utrzymanie przez monarchie (a przynajmniej nie pogarszanie) ich zewnętrznej konkurencyjności. *** Trudno jest na jednoznaczną ocenę wysiłków dywersyfikacyjnych analizowanych państw i skalę ich ucieczki od choroby holenderskiej. Wszelkie statystyki są obciążone poważnym błędem. Udział dochodów z ropy w PKB jest bowiem uwarunkowany trzema czynnikami o charakterze egzogenicznym: ceną światową surowców energetycznych (na którą monarchie mają tylko pewien wpływ, jako dostawcy surowca zrzeszeni w OPEC), wymuszanym przez świat poziomem wydobycia ropy i gazu oraz kursem waluty rozliczeniowej w transakcjach ropą- dolara. Jest zatem rzeczą zrozumiałą, że w okresie szybko rosnącego światowego PKB, nieuchronnie pociągającego za sobą wzrost cen surowców energetycznych i presji na większe dostawy tychże przez dostawców, udział ropy i gazu w PKB jak też w eksporcie poszczególnych monarchii będzie rosnący lub przynajmniej znaczący. Dobrze odzwierciedlają tą zależność stastystyki dla lat 2000-2007, w których miał miejsce szczyt światowej koniunktury, a równocześnie gwałtowny wzrost cen ropy naftowej (tzw. trzeci szok naftowy). Tabela 4/2 Udział sektora naftowego w krajowym PKB w latach 2000-2007 Lata Bahrajn Kuwejt Oman Katar Arabia Saudyjska 94 ZEA GCC 2000-2004 26,2 45,1 44,5 58,6 37,9 32,0 38,7 2005-2007 26,6 51,2 48,4 59,0 49,2 37,4 47,0 Za: Beutel Jorg, „Conceptual Problems of Measuring Economic Diversification, as Applied to the GCC Economies”, Resources Blessed: Diversification and the Gulf Development Model, ed. Luciani, Giacomo, Gerlach Press 2012 Tabela pozwala dokładnie przyjrzeć się problemowi niedoskonałości pomiarowej mierników aktywności ekonomicznej. Bez głębszego zrozumienia zachodzących w realnej gospodarce procesów można łatwo wpaść w pułapkę wnioskowania obarczonego dużym błędem, podkreślającego rosnący (w latach 2000-2007) poziom uzależnienia krajów GCC od dochodów z ropy i malejący udział pozostałych sektorów gospodarki w tworzeniu PKB. Jednak dane dla okresu 2005-2007 wprowadzają w błąd, spowodowane są bowiem przede wszystkim szokowym wzrostem cen światowej ropy (w szczycie cen w lipcu 2007r. ropa osiągnęła cenę 156 USD za baryłkę, podczas gdy w 2000r. cena baryłki opiewała na 26USD) i wzmożonym ich wydobyciem przez kraje surowcowe. Prawdziwy poziom wysiłków dywersyfikacyjnych, już dokananych i wciąż będących w fazie wdrażania, ukazujących zarazem jakość samej dywersyfikacji, ujawni się w okresie spadku cen nośników energii oraz spadku wydobycia. Wtedy też będzie można odpowiedzieć na pytanie, czy kraje naftowe Zatoki skutecznie uciekły od choroby holenderskiej. 2.3. Pierwsze próby dywersyfikacji gospodarek monarchii naftowych Koniec XX wieku przyniósł w każdej monarchii bezrobocie i spowodował wdrożenie rządowych programów wycofywania z rynków krajowych pracowników cudzoziemskich oraz zastępowanie ich rodzimą siłą roboczą (nazywane najczęściej programami nacjonalizacji rynku pracy). Uwalniane w ten sposób miejsca pracy pojawiały się jednak przede wszystkim w niecenionym przez ludność rdzenną sektorze prywatnym. Z kolei zwalniane przez cudzoziemców stanowiska w sektorze publicznym były z kolei mniej prestiżowe, gdyż pracownicy napływowi zatrudniani byli z reguły na niższych szczeblach. Nowa polityka ekonomiczna monarchii z początku XXI w. zakładała budowę normalnej, zrównoważonej gospodarki, w której lokalna siła robocza znajdowałaby zatrudnienie we wszystkich sektorach i na wszystkich stanowiskach. Politykę tę można uznać 95 za jeden z pierwszych kroków poczynionych przez państwa naftowe w kierunku uwolnienia się od choroby holenderskiej. Kolejnym krokiem była próba stworzenia sektora przetwórczego. Największą trudność sprawił rozwój produkcji przemysłowej. Monarchie podejmowały wysiłki specjalizacji w sektorach bądź to związanych z ropą, bądź uzależnionych od taniej energii, przed wszystkim koncentrując się na rozwoju przemysłu petrochemicznego. Katar inwestował w sektor gazowy. Bahrajn oraz Zjednoczone Emiraty Arabskie uruchomiły na swoich terenach produkcję aluminium. Budowę hut aluminium planują także Katar i Oman. Rozwój hutnictwa aluminium spowodowany jest przede wszystkim tym, że proces technologiczny pozyskiwania aluminium wymaga olbrzymich nakładów energii 139. Zatem lokalizacja hut w pobliżu złóż energii gwarantuje producentom przewagę konkurencyjną. Inną aktywnością, rozwijaną na szeroką skalę była produkcja cementu. Państwa te wydają się być do tego typu działalności idealnym miejscem. Olbrzymie cementownie powstają na środku pustyni, z dala od większych osad ludzkich. Dzięki temu produkcja cementu, skutkująca ogromnym zapyleniem nie oddziałuje negatywnie na życie ludzi. Jednak, tak w przypadku rozwoju cementowni, jak i hutnictwa aluminium jest to produkcja niezwykle szkodliwa dla całego ekosystemu. Oceniając nowe specjalizacje monarchii przez pryzmat ekologii można mieć wątpliwości co do słuszności przyjętych kierunków rozwojowych. Większe szanse dla dywersyfikacji tworzył blokada rozwojowa rozwój usług. W tym przypadku wydawała się być znacznie słabsza. Wszystkie państwa półwyspu skierowały swe wysiłki w stronę usług, każde z nich próbowało znaleźć niszę rynkową dla siebie. Dubaj rozwinął usługi portowe .Wspólne dla wszystkich monarchii jest zorientowanie się na rozwój usług finansowych. Wydaje się to o tyle zrozumiale i logiczne, że państwa te stały się jednym z głównych deponentów światowych kapitałów. Na przełomie wieków, wraz z utrzymującą się140 wysoką ceną ropy naftowej pojawiły się nowe rządowe inicjatywy, poszerzające ofertę usług w ramach monarchii. Cechą charakterystyczną przemian zachodzących w sferze finansów jest postępujący proces specjalizacji i różnicowania się poszczególnych państw regionu. I tak, Bahrajn skoncentrował się na rozwoju usług finansowych spełniających warunki szariatu, w tym przede wszystkim 139  Często  aluminium  nazywa  sie  ‘zastygłą  energią’.  Dla  wyprodukowania  puszki  do  napojów  o  pojemności   0,3  l  potrzeba  ropy  naftowej  odpowiadającej  1/3  jej  pojemności.  Za:   http://www.wolfpunk.most.org.pl/10p.htm,  dostęp  17  .07.2013   140  Do  czasu  kryzysu,  który  wywołał  chwilowe  załamanie  cen  ropy  w  2007  r.   96 na rozwoju bankowości islamskiej, Emiraty Arabskie (przede wszystkim Dubaj) zaczęły intensywnie rozwijać usługi bankowe typu zachodniego, Katar starał się pozyskać środki finansowe na rozwój i eksplorację nowo odkrytych złóż gazu LPG, a Arabia Saudyjska próbowała zbudować sektor finansowy, zdolny do obsługi wszelkich grup klientów. W końcu XX wieku jedynie Kuwejt nie wykazywał większego zainteresowania rozwojem nowoczesnych usług finansowych, ponad to, co już posiadał. RAMKA: Katar- dywersyfikacja gospodarcza. Inicjatywa Dolphin Project Gaz ziemny, występujący w regionie Zatoki najczęściej wspólnie z ropą naftową przez lata uważany był za produkt uboczny w procesie wydobycia ropy naftowej. Ze względu na fakt, że cena gazu nie gwarantowała opłacalności produkcji przez długi czas nie traktowano go jako produkt handlowy. Jego eksploatacja wymagała ponadto stosowania bardzo skomplikowanych technik przechowywania i transportu. W początkach lat 70. XX wieku koncern Shell, prowadząc badania geologiczne w regionie Zatoki Perskiej odkrył na wodach terytorialnych Kataru i Iranu największe na świecie złoża gazu ziemnego nieskorelowanego z ropą naftową(6000 km2). Złoża te zostały nazwane polami gazowymi North Field. Ponad 2/3 tych obszaru gazonośnego znajdowało się w granicach katarskich wód terytorialnych. Początkowo odkrycie to nie pociągało za sobą żadnych projektów eksploatacji . Gaz uznano za surowiec wysoce kłopotliwy, bo grożący eksplozją. By temu zapobiec substancję wydobywającą się z odwiertów poddawano natychmiastowemu procesowi spalania. Kolejne lata przynosiły jednak rozwój nowych technologii, umożliwiających bezpieczną eksploatację tego surowca. Wraz z nowymi możliwościami technicznymi zaczęto dostrzegać potencjał płynący z eksploatacji i sprzedaży gazu. Nowe technologie pozwoliły na handlowe zorganizowanie wydobycia. Spowodowało to ograniczenie spalania gazu w miejscu jego wydobywania. W 1979 r. proces ten zredukowano do 5% wydobycia. Do połowy lat 80. trwały nerwowe negocjacje pomiędzy Iranem a Katarem, mające na celu ustalenie podziału złóż gazu pomiędzy obydwa kraje. Przez krótki czas rozważano możliwość wspólnej eksploatacji złóż, utworzono w tym celu nawet joint venture; finalnie jednak projekt upadł. 97 W 1989 r. z inicjatywy Kataru powstał pierwszy w ramach państw GCC projekt współpracy gospodarczej dotyczący budowy zintegrowanego systemu zaopatrzenia w gaz wszystkich członków ugrupowania. Przewidywał on budowę gazociągu (rurociągu) na obszarze całego półwyspu Arabskiego. Dostarczycielem gazu miał być Katar. Projekt ten nie został jednak zrealizowany. W obliczu niepowodzenia, emir Kataru zdecydował się na rozwijanie projektu eksploatacji złóż gazu w oparciu o węższą grupę państw. W 1999 r. powstała wspólna koncepcja Kataru i ZEA budowy gazociągu, nazwana Dolphin Project. W projekcie mają uczestniczyć : Katar- jako dostawca gazu, ZEA i Oman, jako odbiorcy, pełniący przy tym rolę pośrednika w handlu gazem. W celu realizacji przyjętego projektu powstała spółka Dolphin Energy z siedzibą w Adbu Dhabi. Dominujący udział w niej posiada rząd Abu Dhabi , poza nim w spółce jest dwóch partnerów mniejszościowych, firmy Total z USA oraz Occidental Petroleum oraz Francji. Wydobycie gazu ziemnego ze złóż północnych należy do kosztownych i skomplikowanych, wymaga procesu skraplania oraz wysoce specjalistycznych portów załadunkowych. Szczęśliwie dla Kataru, ZEA zbudowały pierwszy nowoczesny port dla eksportu LNG- gazu skroplonego w miejscowości Al Taweelah. Port ten pełnił dla Kataru kluczową rolę w rozwoju projektu. Umowa zakładała współpracę między obydwoma krajami, w ramach której Katar miał dostarczać gaz do zakładów skraplania gazu w Ras Laffan, który następnie przesyłany był do Al Taweelah w ZEA , ładowany do gazowców i przeznaczany na eksport.141 . Projekt Dolphin pojawił się w doskonałym momencie, kiedy wszystkie państwa regionu zaczęły odczuwać gwałtowne niedostatki gazu. Warto wspomnieć, że wydobycie ropy naftowej wymaga zaopatrzenia urządzeń wydobywczych w energię, zaś duża jej część pochodzi właśnie z gazu. Co więcej, coraz więcej gazu było konsumowane na rynkach lokalnych, zarówno przez przemysł (w tym petrochemiczny), zakłady odsalania wody morskiej, elektrownie, jak i gospodarstwa domowe. Paradoksalnie, pozostałe państwa naftowe, posiadając gaz skorelowany z ropą naftową, nie eksploatowały go, uważając że przegrywa on dochodowo z eksploatacją ropy. Mając dwa surowce do wyboru, skoncentrowały się na wydobyciu surowca gwarantującego większe zyski. Eksploatacja gazu przez poszczególne monarchie naftowe dla zaspokojenia potrzeb rynku lokalnego nie była 141  “The  Dolphin  Gas  Project:  a  new  era  of  Gulf  cooperation”,  Al  Manhal,  No  3,  2009  za:   http://www.pdo.co.om/pdoweb/LinkClick.aspx?fileticket=MDxZ1LIAEP8%3D&tabid=301&mid=957,   dostęp  20.07.2013   98 opłacalna. Prowadziły one bowiem politykę sztucznego zaniżenia cen gazu dla krajowych odbiorców. Z tych przyczyn katarska inicjatywa Dolphin spotkała się z entuzjastycznym przyjęciem w państwach sąsiedzkich. Projekt przewidywał rozwój wydobycia ropy w oparciu o kapitały obce. Emir liczył przy tym na zaangażowanie kapitałowe koncernu Shell. Kiedy w 1991 r. Shell ogłosił rezygnację ze współuczestnictwa w projekcie władze zdecydowały się na jego kontynuację angażując kapitały własne oraz przyciągając kapitał zewnętrzny z rejonu Zatoki Perskiej. Obcy inwestorzy nie mieli być jednak dopuszczeni do współudziału w samym wydobyciu, a jedynie w organizowaniu przesyłu gazu. Nakłady na rozwój projektu były ogromne i rozłożone na wiele lat. Dla zwiększenia zdolności pozyskiwania niezbędnych kapitałów emir zdecydował się na uruchomienie centrum finansowego pod nazwą Qatar Financial Center z siedzibą w Doha. Projekt gazowy został podzielony na kilka etapów. Pierwszy przewidywał budowę dwóch platform wydobywczych na polach gazowych North Field, budowę dwóch rurociągów pod dnem Zatoki Perskiej (do zakładów w Ras Laffan oraz z Ras Laffan do Al Taweelah w Zjednoczonych Emiratach Arabskich), budowę naziemnych gazociągów do Al Ayn w Omanie, Maqta i Jabel Ali w ZEA, rozbudowę terminala w Al Taweelah umożliwiającą rozwój eksportu do państw trzecich oraz uruchomienie dostaw gazu na rynki wewnętrzne w ZEA i Omanie. W kolejnym etapie miało nastąpić połączenie z gazociągiem Taweelah z Fujairah w Omanie. W ramach projektu Dolphin Katar planuje ponadto rozbudowę floty gazowców. Projekt zakłada też w kolejnych latach rozciągnięcie sieci przesyłowej na całą grupę państw GCC wracając w ten sposób do koncepcji z początku lat 90. W 2003 r. udało się oddać do użytku gazociąg Al Ain- Fujairah o długości 182 km, zaopatrujący w gaz Oman, ponadto pomimo sprzeciwu Arabii Saudyjskiej zbudowano rurociąg do Tawaalah w ZEA. W 2006 r. rozpoczął działanie zakład przetwórczy do kondensacji i skraplania gazu w Res Raffan łącznie z obiektem do odbioru gazu w Tawaalah. W 2009 r. rozpoczęła się budowa najdłuższego rurociągu poprowadzonego drogą lądową na półwyspie arabskim ( o długości 244 km) z Taweelah w ZEA do Fujairah w Omanie. Pierwszy etap inwestycji zakończył się w 2010 r. W 2010 r. ministrowie transportu GCC 99 zaaprobowali preliminarz wydatków na stworzenie 1900 km linii przesyłowej na półwyspie 142 . Projekt Dolphin przynosi efekty nie tylko ekonomiczne. Zwiększa znaczenie Kataru na arenie międzynarodowej, pozwalając mu wyjść z cienia Arabii Saudyjskiej. Zmniejsza uzależnienie monarchii od eksportu jednego surowca- ropy. Ponieważ technologia skraplania gazu należy do najbardziej wymagających i najnowocześniejszych na świecie, wymusza ona rozwój nowych technologii. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że projekt powstaje przy dominującym udziale firm z państw GCC. Co ważniejsze projekt ten jest kamieniem milowym we współpracy regionalnej państw regionu Zatoki Perskiej. Ma szanse stać się platformą rozwoju i kooperacji państw Półwyspu Arabskiego 143 . Zmiany, do jakich dochodzi w monarchiach naftowych w ostatnich latach znajdują swoje odzwierciedlenie w statystykach. Rośnie znaczenie sektora usług. Tabela 5/2 Udział działów gospodarki w krajowym PKB w 2012r. (w procentach) Rolnictwo Przemysł Usługi Bahrajn 0,3 46,7 53,0 Kuwejt 0,3 50,6 49,1 Katar 0,1 73,6 26,3 Oman 1,0 64,4 34,6 Arabia Saudyjska 2,0 62,5 35,5 ZEA 0,6 61,0 38,3 za: Global Data Index, www.geohive.com, dostęp 15.11.2014 Powyższe dane pokazują dane na 2012r. Dział II (przemysł) sklada się na krajowe PKB w 46,7-73,6%. Oznacza to, że choć zależność od ekploatacji sutowcow energetycznych jest dla monarchii istotna, to surowce energetyczne stanowią współcześnie fragment dochodu krajowego. Warto pamiętać , że do działu II (przemysł) zaliczane jest nie tylko wydobycie 142  Dolphin  Energy,  za:  http://www.dolphinenergy.com/Public/facilities/facilities-­‐‑gas-­‐‑pipeline.htm,   dostęp  20.07.  2013   143  Dargin,  Justin  ,  The  Dolphin  Project:  The  Development  of  a  Gulf  Gas  Initiative,  Oxford  Institute  for  Energy   Studies,    January  2008  oraz    “The  Dolphin  Gas  Project-­‐‑  a  new  era  of  Gulf  Cooperation”,    Al  Manhal,    No.3,     2009,  Oman   100 surowców energetycznych, ale tez pozostałe aktywności gospodarcze, takie jak przemysł petrochemiczny, produkcja nawozów sztucznych, cementownie czy hutnictwo aluminium. W tym samym czasie usługi generują 26,3-53% krajowego PKB. Najmniejszy udział usług występuje w Katarze, jednak kraj ten w początku XXI w. rozpoczął zmasowaną eksploatację gazu ziemnego, stając się jednym z czołowych dostawców tego surowca na świecie. Jednocześnie emirat ten posiada znikomą populację, co czyni rynek wewnętrzny mało chłonnym144. Zmiany zaszły ponadto w strukturze społecznej. Tabela 6/2 Udział populacji miejskiej i wiejskiej w populacji ogółem w 2010r. Udział ludności miejskiej Udział ludności wiejskiej Bahrajn 88,6 11,4 Kuwejt 98,4 1,6 Katar 95,8 4,2 Oman 73,0 27,0 Arabia Saudyjska 82,1 18,9 ZEA 84,0 16,0 za: Global Data Index, www.geohive.com, dostęp 15.11.2014 Współczesne monarchie na przestrzeni ostatniego półwiecza dokonały zanotowały gigantyczną falę migracji ze wsi (oaz) do miast. W przypadku Kuwejtu i Kataru możemy powiedzieć o niemal 100% migracji wieś-miasto, podczas gdy na obszarach wiejskich Omanu wciąż mieszka 27% ludności kraju. Tempo migracji i ich skala stanowiły niesłychane wyzwanie dla młodych państw, zmuszonych stworzyć infrastrukturę miejską czy miejsca pracy dla migrantów. Państwa Zatoki posiadają jedne z najmłodszych społeczeństw miejskich w świecie. Skala i tempo zjawiska nasuwają pytanie o stopień dopasowania instytucji formalnych i nieformalnych, kiedy państwo proponuje nowoczesne rozwiązania instytucjonalne, a miastowi wciąż mentalnie tkwią w oazach. W niektórych z monarchiiKatarze, Dubaju i Abu Dhabi imponuje dojrzałość „nowych mieszczan”, którzy świetnie czytają zasady funkcjonowania współczesnych nowowczesnych państw. Dostrzec to można 144  dane  dla  Kataru  dla  2014r.  wykazują  rosnące  znaczenie  usług  45%  PKB   101 zarówno w poziomie przestrzegania prawa, zachowań społecznych, ruchu drogowym, czy nawykach konsumpcyjnych. Tabela 7/2 Struktura popytu globalnego (tworzenia PKB) w monarchiach w 2012r. (w procentach) Konsumpcja (C) Wydatki rządowe (G) Inwestycje (I) Eksport (NX) Bahrajn 39,8 15,6 21,5 23,1 Kuwejt 23,9 16,7 16,2 43,2 Katar 13,1 12,1 31,8 53,0 Oman 30,5 17,8 26,8 24,9 Arabia Saudyjska 29,7 21,7 27,0 21,6 ZEA 51,9 7,0 24 38,7 netto za: Global Data Index, www.geohive.com, dostęp 15.11.2014 Powyższe dane pokazują strukturę popytu globalnego poszczególnych monarchii, z rozbiciem na poszczególne składowe. Dla analizy badanych krajów szczególne znaczenie ma porównanie konsumpcji gospodarstw domowych oraz eksportu netto. W większości państw wysokorozwiniętych konsumpcja gospodarstw domowych przyczynia się w 60-70% do tworzenia PKB. W przypadku monarchii widać wyraźnie , że rażąco odbiega ona w stosunku do światowych standardow. Jedynie w Emiratach Arabskich wartość popytu gospodarstw domowych przekracza próg 50%. W przypadku Kataru gospodarstwa domowe odpowiadają za zaledwie 13,1% PKB! Wyniki te jednak nie powinny dziwić, jeśli skonfrontujemy ze sobą poziom wydobycia surowców energetycznych z potencjałem ludnościowym poszczególnych monarchii. Większość z nich nie jest w stanie „skonsumować” bogactwa energetycznego na rynku wewnętrznym. W konsekwencji ogromny fragment surowców energetycznych kierują na eksport, uzyskując ogromne nadwyżki w bilansach handlowych (i odzwierciedlone w tabeli w postaci dodatniego eksportu netto). 53% udział eksportu netto w tworzeniu PKB Kataru jest wynikiem imponującym. Warto pamiętać, że dochody z eksportu stanowią główne źródło pochodzenia rezerw dewizowych monarchii, bezpośrednio zasilają Państwowe Fundusze Majątkowe, stanowiąc koło zamachowe dla procesów dywersyfikacji gospodarek narodowych. Monarchiom naftowym w nowym stuleciu udało się zbudować atrakcyjne i konkurencyjne gospodarki. W rankingu Doing Business z 2012r. analizującym konkurencyjność i 102 przyjazność dla biznesu poszczególnych gospodarek Zjednoczone Emiraty Arabskie zajęły 23. miejsce w świecie, Arabia Saudyjska – 26., Bahrajn- 46., Oman- 47., Katar- 48., a Kuwejt – 104145. Raport informuje, że badane kraje zaliczane są do światowej czołówki jeśli chodzi o obciążenia podatkowe (lub raczej ich brak lub znikomy wymiar), możliwość handlu transgranicznego, łatwość pozyskiwania zezwoleń na budowę czy dostęp do energii elektrycznej. Wciąż szwankuje w nich jednak ochrona prawna inwestorów , egzekwowanie umów oraz dostępność do kredytów. Równie dobrze państwa Zatoki wypadają w Global Competitiveness Index. Tabela 8/2 Indeks Globalnej Konkurencyjności (Global Competitiveness Index) dla lat 2007-2015 (pozycja w rankingu) 2006/2007 2013/2014 2014/2015 Bahrajn 43 43 44 Kuwejt 30 36 40 Katar 31 13 16 Oman 42 33 46 Arabia Saudyjska 35 20 24 ZEA 37 19 12 za: Global Competitiveness Index, World Economic Forum, http://www3.weforum.org/docs/WEF_GlobalCompetitivenessReport_2014-15.pdf, dostęp 15.11.2014 Indeks Globalnej Konkurencyjności określa warunki dla długookresowego wzrostu gospodarczego, biorąc pod uwagę m. in. instytucje i ich jakość, infrastrukturę, równowagę makroekonomiczną, efektywność rynku dóbr i rynku pracy, rozwój rynków finansowych, jakość środowiska biznesowego, innowacyjność gospodarki. Wyniki zaprezentowane przez Światowe Forum Ekonomiczne wyraźnie dzielą kraje Zatoki na te, które osiągnęły w ostatnich latach znaczący postęp jeśli chodzi o szanse na długookresowy wzrost (ZEA, Katar 145  Doing  Business,  2012r.  ,  WorldBank  Group,  http://www.doingbusiness.org/rankings  ,  dostęp   15.11.2014   103 oraz Arabia Saudyjska) oraz te, które wciąż nie znalazły swojej drogi ku nowoczesnej gospodarce (Bahrajn, Kuwejt oraz Oman). Na koniec warto przytoczyć wyniki i pozycję w rankingu Human Development Index dla 2011r. Tabela 9/2 Ranking Human Development Index dla 2011-2014r. Wartość (ranking) w 2011r. Wartość (ranking) w 2014r. Bahrajn 0,806 (37) 0,815 (44) Kuwejt 0,766 (63) 0,814 (46) Katar 0,831(37) 0,845(31) Oman 0,705 (89) 0,783(56) Arabia Saudyjska 0,770 (56) 0,833 (34) ZEA 0,846 (30) 0,827 (40) za: Human Development Index 2012, 2014, http://hdr.undp.org/en/countries, dostęp 15.11.2014 Index HDI jest indeksem obrazującym szeroko rozumianą jakość życia i poziom rozwoju. Do jego wyliczenia bierze się pod uwagę przewidywaną długość życia, poziom alfabetyzmu, poziom edukacji, standard życia. Zamieszczone dane ukazują tempo i kierunek zmian do jakich dochodzi w dzisiejszych monarchiach. Jeszcze w 2011r. połowa z nich uzyskiwala wartość poniżej 0,800 mieszcząc się w kategorii państw średniorozwiniętych (Kuwejt, Oman oraz Arabia Saudyjska). W 2014r. wszystkie z nich, z wyjątkiem Omanu zaliczone zostały do państw wysokorozwiniętych (bardzo wysoko rozwiniętych). Zwraca uwagę kolosalny skok w rankingu dokonany przez Oman (o 33 pozycje) i Arabię Saudyjską (o 22 pozycje). Najwyższy poziom rozwoju społecznego w 2014r. uzyskał Katar, znajdując się w elitarnym klubie najbogatszych i najlepiej rozwiniętych państw świata. 104 ROZDZIAŁ 3: Kulturowe uwarunkowania rozwoju gospodarczego monarchii naftowych. Fundamenty ideologiczne muzułmańskiego systemu ekonomicznego Model funkcjonowania gospodarek państw arabskich (w tym dzisiejszych monarchii naftowych) w okresie kolonializmu opierał się na wzorcach, narzuconych przez państwa kolonialne, które nie uwzględniały jednak specyfiki, tradycji czy kultury islamskiej. Centralną rolę w systemie gospodarczym odgrywały banki oraz pieniądz. Dominował przyniesiony przez mocarstwa kolonialne i służący ich interesom model tradycyjnej bankowości zachodniej. Głównym instrumentem oddziaływania na koniunkturę była cena kredytu, czyli procent. Zdekolonizowane po II wojnie światowej państwa arabskie podjęły się próby zaproponowania nowego systemu społeczno-ekonomicznego. Rozwiązań zaczęto poszukiwać w ramach islamu. Było to naturalne o tyle, że uzyskanie państwowości, niepodległości wywołało falę renesansu tej religii oraz zainteresowania islamską tradycją. Jednym z kierunków rozwoju myśli muzułmańskiej stało się zatem określenie zgodnych z literą Koranu zasad funkcjonowania gospodarek i jednostek. 105 Można zgodzić się z Hofstede146, który twierdził, że istoty funkcjonowania dzisiejszych modeli społeczno-ekonomicznych (monarchii naftowych) nie sposób zrozumieć w oderwaniu od aspektów kulturowych. Dotyczy to w szczególności sfery makroekonomicznej, w której cele rozwojowe przenikają się z celami wspólnotowymi. Dzisiejsi liderzy państw naftowych próbują zorganizować ład społeczny wzorując się na priorytetach myśli islamskiej , także w odniesieniu do ekonomii. Pomimo dużych podobieństw w kwestii postrzegania celów gospodarowania, solidarności społecznej czy sprawiedliwości społecznej nie sposób nie zauważyć także istotnych różnic. Małe szejkanaty starają się prowadzić politykę otwartości, łączącą islam z wymogami współczesnego, wielokulturowego świata. W kwestiach społecznych utrzymują szereg obszarów znajdujących się poza zasięgiem regulacji natury kulturowo-religijnej, w których mogą się odnaleźć osoby pochodzące z innych kultur. Granicą wolności cudzoziemców jest przestrzeganie elementarnych norm moralnych w przestrzeni publicznej, z pewnym poszanowaniem zasad etycznych islamu. Państwa te jawią się jako nieopresywne, a nawet przyjazne względem jednostek. Ulice szejkanatów wyglądają barwnie i kolorowo, a potoczne życie niewiele odbiega od typowych, średnich standardów obowiązujących w świecie. Liberalna polityka147 jest wyrazem pragmatyzmu tych krajów, które opierają swój rozwój na usługach i kooperacji z państwami spoza kultury islamu. Małe szejkanaty z powodu niedoborów ludnościowych zmuszone są korzystać z pracowników cudzoziemskich. Gros z nich wywodzi się z Azji, głównie z Indii, Pakistanu i Bangladeszu, Nepalu oraz Filipin148. Można podejrzewać ponadto, że otwartość i tolerancja dla innych kultur jest wynikiem doświadczeń historycznych, wynikających z faktu utrzymywania przez te kraje kontaktów handlowych ze światem zewnętrznym. Odmienny model systemowy wytworzył się w królestwie Arabii Saudyjskiej, przez wieki funkcjonującym w daleko posuniętej izolacji wobec świata. Wraz z uzyskaniem przez nie podmiotowości władze Arabii przystąpiły do budowania holistycznego systemu 146  Hofstede,  Geert,  Kultury  i  organizacje,  Polskie  Wydawnictwo  Ekonomiczne,  Warszawa  2000   147Punktem  odniesienia  dla  terminu  „liberalny  system”    są  zasady  obowiązujące  w  Arabii  Saudyjskiej   148Na  przestrzeni  ostatniej  dekady  doszło  do  zmiany  w  składzie  etnicznym  imigrantów  (pracowników   cudzoziemskich).  Dominująca  w  poprzednich  dekadach  populacja  Arabów  z  państw  sąsiedzkich  została   zastąpiona  pracownikami  z  Indii,  Pakistanu,  Bangladeszu,  Nepalu  i  Filipin.  Powodem  oparcia  rozwoju  o   pracowników  pochodzących  z  Azji  były  negatywny  wpływ  na  stabilność  polityczną  monarchii  wywierany   przez  ludność  z  ościennych  krajów  muzułmańskich.       106 funkcjonowania państwa, opartego na islamie w wydaniu wahhabickim. Za państwowy kodeks prawny, regulujący zachowania społeczno-ekonomiczne jednostek oraz podmiotów gospodarczych uznano prawo koraniczne- szari’at. Restrykcyjność państwa dobrze odzwierciedla podejście do cudzoziemców. Od przybyszów, w tym pracowników cudzoziemskich wymagano przestrzegania zasad, wywiedzionych wprost z islamu. Współcześnie w przestrzeni publicznej wobec wszystkich przebywających, niezależnie od własnego wyznania czy kraju pochodzenia, obowiązuje ten sam dress code i kodeks zachowań. Kraj jawi się jako nietolerancyjny i opresyjny. *** Zdanowski zwraca uwagę na sposób postrzegania procesów gospodarowania w religii muzułmańskiej: „Islam, odczytywany z zaleceń, nakazów i zakazów religijnych nie stawia zasadniczych barier w pomnażaniu bogactwa przez jednostkę i wspólnotę; na odwrót- zachęca do aktywności ekonomicznej. Jednocześnie religia ta wytycza pewien kierunek rozwoju, określając relacje między jednostką a społeczeństwem, miejsce jednostki – kobiety i mężczyzny – w społeczeństwie, czy wreszcie rolę państwa w rozwoju społeczeństwa149. Ekonomiści islamscy odrzucają zachodni paradygmat, mówiący o autonomii ekonomii względem norm moralnych, dominacji ekonomii nad innymi sferami życia człowieka, negują także powszechną sekularyzację, permisywizm oraz konsumpcjonizm. Akcentują amoralny charakter zachodniego systemu społeczno-ekonomicznego, a indywidualizm utożsamiają z egoizmem i brakiem jakichkolwiek hamulców moralnych w działalności gospodarczej 150. Idealny, zdaniem myśli islamskiej model gospodarczy powinien zasadniczo odbiegać od akceptacji egoistycznych, aspołecznych pobudek, jako motoru rozwoju, i w zamian opierać się na zasadach sprawiedliwości i solidarności społecznej. Wśród doktrynalnych założeń ekonomii islamskiej wymienia etyczny imperatyw o konieczności prowadzenia 149  Zdanowski,  Jerzy,  „Islam  wobec  wyzwań  rozwoju  cywilizacyjnego”,  Religia  a  współczesne  stosunki   międzynarodowe,  red.  Bednarczyk,  Bogusław,  Pasek,  Zbigniew,  Stawiński  Piotr,  Oficyna  Wydawnicza  AFM,   Kraków  2010,  s.  36   150Krytyka  kapitalizmu  w  wydaniu  zachodnim  jest  w  dużym  stopniu  zbieżna  z  poglądami  kościoła   katolickiego  na  ten  temat,  patrz:    Waleszczuk,  Zbigniew,    „Kłamstwo  homo  oeconomicus  a  kryzys  kultury”,   w:  Życie  konsekrowane  w  służbie  pokoju  i  sprawiedliwości,  maj-­‐‑czerwiec  3(83)2010,  wyd.  Palabra,   Warszawa  2010   107 działalności gospodarczej w taki sposób, by nie krzywdzić jednostek i nie gwałcić interesu ogółu 151. Pierwsze prace na ten ekonomii muzułmańskiej powstały już w latach 40tych XX wieku. Jednym z pierwszych badaczy był Hassan al-Banny, który zwracał uwagę na rolę aktywności ekonomicznej w budowaniu dobrobytu państwa; traktował on ponadto działalność gospodarczą jako obowiązek religijny dobrego muzułmanina. Próby bliższego zdefinowania zasad funkcjonowania gospodarki islamskiej podjął się także umiarkowany teolog islamski, Jusuf Al Karadawi. Uważał on, że nadrzędnym celem gospodarki opartej na islamie jest dążenie do sprawiedliwości społecznej, eliminacja ubóstwa oraz działanie na rzecz wyrównywania szans152. Twórcy islamskiej myśli ekonomicznej w centrum zainteresowań stawiali wartości zawarte w Koranie takie jak umiarkowana konsumpcja, przeciwdziałanie marnotrawstwu, pomoc najuboższym, sprawiedliwość czy uczciwość w sferze gospodarki. Przedstawiciele nurtu liberalnego w ekonomii islamskiej z otwartością podchodzili też do rynku, kapitalizmu, czy otwarcia na świat. Cechą charakterystyczną tworzenia nowego ładu ekonomicznego w państwach islamskich był oddolny charakter jego powstawania i brak uczestnictwa państwa w budowie jego zrębów. Powstały system nosił charakter nieformalny, wyrażając głównie wolę społeczeństwa. W konstruowaniu nowych zasad systemowych dużą rolę obok ekonomistów odgrywali teolodzy islamscy, co zaowocowało przeniknięciem muzułmańskiej myśli ekonomicznej refleksją teologiczną. Zaproponowane nowe prawa i zasady funkcjonowania szybko spotkały się z akceptacją lokalnych przedsiębiorców i bankierów. Można powiedzieć, że islamski model ekonomiczny był przede wszystkim wynikiem woli społeczeństwa do życia w zgodzie z zasadami religijnymi. Dopiero z czasem instytucje państwowe zaakceptowały przyjęte zasady gospodarowania nadając im formę prawną 153. 151  Siddiqi,  Mohammad  Nejatullah,    Issues  in  Islamic  Banking,  The  Islamic  Foundation,  Leicester,  UK,  1983   152  Zdanowski,  Jerzy,  „Islam  wobec  wyzwań  rozwoju  cywilizacyjnego”,  Religia  a  współczesne  stosunki   międzynarodowe,  red.  Bednarczyk,  Bogusław,  Pasek,  Zbigniew,  Stawiński  Piotr,  Oficyna  Wydawnicza  AFM,   Kraków  2010,  s.  45  i  dalsze   153  Zgodnie  z  teorią  Douglasa  Northa,  jednego  z  ojców  ekonomii  instytucjonalnej  ogół  reguł   funkcjonowania  społeczeństwa  dzielimy  na  instytucje  nieformalne  takie,  jak  zwyczaje,  religia,    tradycja,   czy  tabu  i  instytucje  formalne,  do  których  zaliczał  prawo,  w    tym  prawo  własności,  konstytucje  oraz  inne   regulacje  prawne.  Instytucje  nieformalne,  będące  bardzo  głęboko  zakorzenione  w  mentalności  i  tradycji   społecznej  podlegają  bardzo  powolnym  zmianom.  Z  kolei  instytucje  formalne  są  emanacją  woli  państwa  i   w  związku  z  tym  charakteryzują  się  wyższą  elastycznością  i  większą  zmiennością.  Model  społeczno-­‐‑ 108 Warto wspomnieć, że choć pierwsze teoretyczne modele funkcjonowania gospodarek państw islamskich powstawały już w latach 40. XX wieku, do faktycznego rozpowszechnienia nowych rozwiązań systemowych doszło dopiero po pierwszym szoku naftowym z początkiem lat 70. W ogólnym zarysie podstawy życia gospodarczego oparto o trzy filary: 1.   Obowiązek płacenia zakat- będącego specyficznym podatkiem na rzecz biednych; 2.   Zakaz gharar- zakaz spekulacji; 3.   Zakaz riba- zakaz prowadzenia działalności odsetkowej. 3.1 Podatek religijny (zakat) Dobroczynność islamska w formie podatku zakat pojawiła się na szerszą skalę w latach 70tych XX wieku. Od tego czasu organizacje dobroczynne, zajmujące się zbieraniem datków z tego podatku i ich dystrybucją urosły do skali ponadnarodowych, prowadząc swą działalność na niemal wszystkich kontynentach. Stały się też narzędziem realizacji preferowanej przez państwa islamskie linii politycznej. Jednak dobroczynność w kulturze islamu ma znacznie dłuższe tradycje. Już w X wieku naszej ery istniała działalność o charakterze charytatywnym w postaci podatku waqf. Był to nie wywodzący się bezpośrednio z Koranu podatek na cele religijne, charytatywne oraz publiczne. Nie był on jednak tak zinstytucjonalizowany i doprecyzowany, jak zaproponowany w latach 70. XXw. zakat. Termin ‘zakat’ a częściowo także jego treść wywiedziono z Sadaqah, przykazania zawartego w Koranie mówiącego o konieczności dzielenia się przez dobrego muzułmanina bogactwem, ale także szczęściem czy opieką z innymi istotami ekonomiczny  funkcjonujący  w  państwach  islamskich,  w  tym  w  krajach  Zatoki  Perskiej  wywodzi  się  w   dominującym  stopniu  (a  może  całkowicie)  z  tradycji,  religii,  czyli  z  instytucji  nieformalnych.  Z  czasem   zostały  one  przejęte  przez  rody  rządzące  i  nadano  im  kształt  instytucji  formalnych,  objętych  instytucją   sankcji  prawnych.  Tym  samym  doszło  do  internalizacji  instytucji  nieformalnych  przez  system  społeczno-­‐‑ ekonomiczny.  Patrz:  North,  Douglas  C.  ,  Institutions,  Institutional  Change  and  Economic  Performance,   Cambridge  University  Press,  New  York,  1990   109 żywymi154. Słowo zakat oznacza zarówno ‘oczyszczenie’, jak i ‘wzrost’. Sam zakat wyznacza obowiązek dzielenia się majątkiem z osobami wykluczonymi społecznie, tzw. surah al-Taubah . Teolodzy islamscy uznali, że zakat jest sposobem duchowego oczyszczenia się wiernego. Umożliwia również wkupienie się w łaski Boga, a sam podatek jest najdoskonalszym sposobem na wyrażenie swej pobożności, a zarazem spełnieniem najważniejszej posługi religijnej. Z drugiej strony zwrócono uwagę, że wierni dzieląc się majątkiem pobudzają bogacenie się. Uznano również, że Koran nie daje żadnych podstaw do obciążania muzułmanów innymi podatkami (zasada ta legła u podstaw późniejszego niedorozwoju funkcji fiskalnej budżetów większości państw islamskich). Z czasem zasady obciążania podatkiem zakat zostały dopracowane przez specjalistów z zakresu prawa koranicznego. Ponieważ w odniesieniu do islamu obowiązuje pięć wykładni (tzw. szkół islamu), proponujących mocno odmienne rozwiązania, przyjęte rozwiązania względem zobowiązań i zasad podatkowych rożnią się częściowo w zależności od szkoły. Różnice odnoszą się zarówno do stawki podatku, warunków zwolnienia, a także rodzajów aktywów, które podlegają opodatkowaniu. I tak odmiennie traktowane są kwestie opodatkowania majątku dzieci, kwestie uznawania za majątek płodów rolnych, czy wręcz określenia liczby dóbr, objętych zakatem. Prawo koraniczne zobowiązuje każdego dorosłego wyznawcy islamu, pod warunkiem, że jest zdrowy, wolny, jak również wtedy kiedy cokolwiek posiada do ponoszenia podatku zakat. Koran nie precyzuje wysokości podatku, zwraca tylko uwagę na konieczność dokonywania aktu solidarności finansowej lub materialnej na rzecz wykluczonych. Po gruntownej analizie tekstów źródłowych teolodzy wyszczególnili i sprecyzowali zasady działania podatku. Wyróżnili oni grupy aktywów, które podlegają opodatkowaniu tym podatkiem. Są to: kruszce, waluty państw obcych, biżuteria, kapitał stały, produkcja w toku, dochody sektora wydobywczego, zapasy produkcyjne, dochody z wynajmu (dzierżawa), gotówka lub jej ekwiwalent w papierach wartościowych, żywy inwentarz, produkcja rolna, hodowla, dochody z łowiectwa i rybołówstwa oraz miód. W ogólnym zarysie zakat opiewa na 2,5% wartości majątku, ale odnośnie pewnych kategorii dóbr może być znacznie wyższy. Na przykład zakat od produkcji rolnej waha się od 5 do 10% jej wartości, a od produktów kopalnianych wynosi aż 20% . Z kolei podatki od 154  Koran  9:60  oraz  hadisy   110 zwierząt (bydło, kozy, owce czy wielbłądy) wyrażane są w liczbie sztuk, które należy przekazać na rzecz potrzebujących. Zakat płaci się na koniec ramadanu. Wszelkie zadłużenie odejmuje się od podstawy opodatkowania155. Podatki wpływają na konto specjalnych fundacji. Jedną z najbardziej znanych jest Holy Land Foundation (HLF), której oddziały znajdują się w najróżniejszych zakątkach świata. Do zarządzania i dysponowania ich wydatkowaniem powoływane są zarówno na szczeblu lokalnym jak i państwowym specjalne rady i komitety, w skład których wchodzą osoby cieszące się największym autorytetem moralnym i zaufaniem społecznym. Na szczeblu państwowym powołuje się Central Zakat Committee, a w jego skład władze powołują sędziów oraz ulemów -prawników muzułmańskich. Jednak działalność tego komitetu znajduje się poza kontrolą rządów, a pieniądze nie mogą być przekazywane na cele ogólnospołeczne, jak np. drogi czy wodociągi156. Wszelkie wydatki infrastrukturalne mają być bowiem finansowane przez państwo lub ze źródeł innego typu dobroczynności (np. podatku Waqf). Pomoc oferowana w ramach zakat ma być celowa, adresowana do konkretnych jednostek potrzebujących. Większość potrzebujących aplikuje o pomoc do fundacji zbierających datki z podatku religijnego. W szczególnych, nagłych przypadkach pomoc może być udzielona według tzw. szybkiej ścieżki, przez meczet. Z finansami pozyskiwanymi z podatku zakat nierozłącznie wiążą się problemy odnośnie sposobów ich wykorzystania. Nie ustrzeżono się nieprawidłowości. Analitycy problemu już od lat 80. XXw. zwracali uwagę, na przeznaczanie funduszy na dobroczynność do niezgodnych z prawem celów. Jako przykłady takiej działalności wymieniali np. wspierania braci w wierze w innych częściach świata, a przede wszystkim wspieranie organizacji ekstremistycznych, prowadzących dżihad z Zachodem 157 . Problem dostrzeżono po raz pierwszy w latach 80. w Afganistanie. Później, w latach 90. pojawiły się podobne sygnały o wspieraniu przez te fundacje radykałów islamskich w Bośni, w trakcie wojny domowej na Bałkanach. Zaczęto oskarżać islamskie organizacje dobroczynne o używanie 155  A  Practical  Guide  of  How    Calculating  Zakat,  Hidaya  Foundation,   http://www.masjidh.com/pictures/Practical%20Guide%20for%20Calculating%20Zakat.pdf,  dostęp   3.05.2013   156  Cagney,  Penelope,  Ross,  Bernard,  Global  Fundrising:  How  the  World  is  Changing  the  Rules  of  Philantropy.   Wyd.  John  Wiley  and  Sons,  New  Jersey  2013   157  Chodzi  to  o  tzw.  mały  dżihad,  polegający  na  walce  zbrojnej  z  obcymi  kulturami.  Kultura  islamu  znacznie   większą  rolę  przykłada  do  dużego  dżihadu,  który  polega  na  codziennym  samodoskonaleniu  się     muzułmanów,  walce    z  grzechem,  szatanem  oraz  podejmowaniu  działań  na  rzecz  własnej  gminy.   111 środków niezgodnie z ich przeznaczeniem zwracając uwagę, że część ich funduszy służyła do prowadzenia walki z cywilizacją zachodnią. Oskarżenia pod adresem islamskich instytucji dobroczynnych nasiliły się szczególnie po 2001r., kiedy zarzucono im, że pod przykrywką instytucji dobroczynnych dokonują zakupów broni dla wrogich zachodowi organizacji, takich jak palestyński Hamas czy libański Hezbollah. W 2003 r. generał Wesley Clark w wywiadzie dla the Times oskarżył instytucje dobroczynne o ścisłe związki z al-Kaidą w Iraku i pomoc w werbunku przez tę organizację terrorystyczną nowych wojowników. Zwrócił też uwagę, że konieczność większej kontroli sposobów wydatkowania funduszy przez meczety158. Przykładem potwierdzającym nieprawidłowości stało się skazanie w 2008 r. 5 członków amerykańskiego oddziału Holy Land Foundation (HLF), oskarżonych o przekazanie Hamasowi 12 mln USD z datków na dobroczynność 159. 3.2 Zakaz spekulacji (gharar) Kolejnym ograniczeniem, obowiązującym w kulturze muzułmańskiej jest zakaz spekulacji czyli tzw. Gharar. Zakaz ten zawarty został w hadisach. W ogromnym stopniu wpłynął on na odporność islamskiego rynku finansowego na pojawiające się na przełomie wieków nowe, wysoce spekulacyjne instrumenty finansowe (tak powszechne w świecie zachodnim). Zakaz spekulacji wywodzi się z jednego z dogmatów ekonomii islamskiej twierdzącego, że celem wymiany i wszelkiej działalności gospodarczej jest wzajemna kooperacja i wspólne osiąganie korzyści, nie zaś doprowadzenie do konfliktu interesów i wyzysku jednego człowieka przez drugiego. Pierwszym, który poruszył kwestię gharar już w 158  Wywiad  z  gen.  Wesley  Clark,  the  Times,  3  IV  2003,   http://www.thetimes.co.uk/tto/news/world/middleeast/iraq/article1990222.ece,  dostęp  10.03.2012   159  Benthall,  Jonathan  ,  “The  Palestinian  Zakat  Committees  1993-­‐‑2007  and  Their  Contested   Interpretations”,  Program  for  the  Study  of  International  Organizations,  PSIO  Occassional  Paper  1/2008,   Geneva  2008  ;  Benthall,  Jonathen,  Bellion-­‐‑Jourdan,  Jerome,  The  Charitable  Crescent:  Politics  of  Aid  in  the   Muslim  World,  I.B.Tauris,  London,  New  York,  2003    oraz   www.charityandsecurity.org/news/Roundtable_Discussion_Zakat_Committees  ,  dostęp  13.03.2012   112 VIII wieku naszej ery był imam Malik160. Innym uczonym odnoszącym się do gharar był XIII- wieczny teolog ze szkoły hannabijskiej Ibn Taymyyah czy Ibn Al-Qayyim 161. Już samo zinterpretowanie słowa gharar nastręcza pewne trudności i daje pole do licznych interpretacji. W najprostszym wydaniu tłumaczy się je jako nadmierne ryzyko, niepewność lub zagrożenie. Niektórzy interpretatorzy prawa koranicznego uzupełniają znaczenie gharar o oszustwo. W praktyce, zakaz spekulacji obejmuje dwojakiego rodzaju transakcje: •  Podejmowanie nadmiernego ryzyka w transakcjach handlowych; •  Próba oszustwa w handlu lub działalności gospodarczej, opierającego się na założeniu, że jedna strona kontraktu zamierza wzbogać się lub odnieść sukces ekonomiczny kosztem drugiej. W takim przypadku dochodzi do tzw. gry o sumie zerowej, aby jedna strona zyskała, druga musi stracić. Teolodzy islamscy spierają się o to, co może oznaczać i jak można zinterpretować termin ‘nadmierne ryzyko’. Rozróżniają ryzyko (gharar-e-Khatir, często nazywane także maysir) i niepewność (gharar Qalil) . Ryzyko podlega dokładnemu pomiarowi. Niepewność ma charakter niemierzalny i jest niezależna od naszego postępowania. Uczeni islamscy uznają to pierwsze za zakazane. Islam dopuszcza możliwości zawierania transakcji, które są obarczone pewną dozą niepewności dowodząc, że w otaczającym nas świecie nie da się jej wyeliminować, każda bowiem działalność gospodarcza niesie za sobą jakąś formę ryzyka. Z drugiej strony kładzie wielki nacisk na uczciwość i sprawiedliwość transakcji. Neguje taki typ transakcji, gdzie jedna strona dopuszcza wzbogacenie się kosztem drugiej, wprowadza druga stronę w błąd, lub też transakcje opierają się na sprzedawaniu obietnic. Zakazuje także transakcji, w której nabywca nie wie co kupił, bądź sprzedawca nie wie co sprzedał, bądź też takich, które grożą stronie kontraktu utratą mienia162. Warto jeszcze raz podkreślić, że zakaz spekulacji stał się kamieniem węgielnym funkcjonowania i rozwoju współczesnych finansów islamskich. Zakaz ten zamyka drogę dla 160  Zakaz  odnosił  się  do  sprzedaży  towaru  w  ciemno,  kiedy  to  nabywca  nie  miał  prawa  sprawdzić  jakości   zakupywanego  produktu.  Imam  uznawał  taki  rodzaj  transakcji  za  niezgodny  z  prawem.   161  Ayub,  Muhammad,  Understanding  Islamic  Finance,  John  Wiley  and  Sons,  England,  2007  oraz  Al-­‐‑Saati,   Abdul-­‐‑Rahim,  „The  Permissible  Gharar  (Risk)  in  Classical  Islamic  Jurisprudence”,  ,  J.KAU:  Islamic  Econ.,Vol.   16,  No.  2,  King  Abdul  Aziz  University,  (1424  A.H  /  2003  A.D),  Jeddah,  Saudi  Arabia.   162  Iqbal,  Munawar,  Molyneux,  Phillipe,  Thirty  Years  of  Islamic  Banking:  History,  Perspective  and  Prospects,   Palgrave  Macmillan,  New  York,  2005,  s.15-­‐‑16.   113 rozwoju nowych, wysoce ryzykownych instrumentów finansowych typu zachodniego, opartych głównie na instrumentach pochodnych takich jak opcje, kontrakty terminowe czy fundusze hedgingowe. Uważa się je za niosące za sobą nadmierną niepewność związaną z nieprzewidywalnością instrumentu bazowego a przez to wysoce ryzykowne. Część badaczy wprost wiąże je z hazardem, całkowicie zakazanym w świecie islamu. Zamknięcie islamskich rynków finansowych przed spekulacją tłumaczy ich niską podatność na współczesne kryzysy na rynkach finansowych. W odniesieniu do regulacji islamskich względem rynków finansowych można powiedzieć, że poprzez wymuszanie prospołecznych, uczciwych transakcji, ideolodzy doprowadzili do swego rodzaju zamknięcia systemowego dla nowoczesności. Jednak drugiej strony z nowoczesność i deregulacja na rynkach finansowych państw zachodnich doprowadziła do licznych nadużyć i implozji systemu, właśnie związanych z nadmiernym ryzykiem. 3.3 Zakaz oprocentowania (riby) Podstawy funkcjonowania systemu bankowego Jednym z kluczowych ogniw proponowanego systemu ekonomicznego są reguły funkcjonowania banków i rynków finansowych. Islamska myśl ekonomiczna ma zupełnie inny niż na Zachodzie stosunek do pieniądza i jego miejsca w gospodarce. Wiąże się z tym także odmienne podejście do oszczędzania, wynagrodzenia oszczędności, roli i zadań banków, zasad według których świadczone są usługi finansowe. Zadaniem stawianym przed finansami islamskimi jest doprowadzenie do zawarcia transakcji finansowych z uwzględnieniem religijnej specyfiki i islamskiego prawodawstwa. Także w kwestii funkcjonowania bankowości islamskiej dostrzec można różnorodność wykładni i interpretacji prawa islamskiego, wyznaczających obowiązujące reguły gry. Dodatkowo rónicowanie może występować na poziomie poszczególnych państw- to co jest dozwolone w jednym kraju może być zabronione w innym. Ekonomiści muzułmańscy w swych pracach na temat funkcjonowania gospodarki, w tym finansów, większość czasu poświęcają na przytaczanie stosownych wersetów Koranu, czy sunny, jak też odpowiednich tafsirów, kijasów. Podręczniki ekonomii przypominają zatem bardziej rozprawy teologiczne niż księgę praw, mechanizmów i reguł funkcjonowania gospodarki. 114 Na terenach arabskich przed islamem powszechnie posługiwano się kategorią procentu. Kiedy upływał termin zwrotu pieniędzy przez dłużnika, otrzymywał on od kredytodawcy wybór: „płać teraz lub później oddaj więcej”163. Dług mógł być wyrażany zarówno w pieniądzach, jak i w zwierzętach. Stosowane zasady rozliczania zadłużenia pozwalały na przyrównanie go do lichwy. Sytuacja ta uległa radykalnej zmianie wraz z nastaniem kultury islamskiej. Islam od początku położył nacisk na moralny aspekt funkcjonowania społeczeństwa, określał zgodne z prawami sprawiedliwości społecznej zachowania jednostek. Pierwszy na temat zakazu pobierania odsetek tj. riby, wypowiedział się już w VIIw. kuzyn i towarzysz Mahometa Abdullah Ibn Abbas, który skrytykował istniejące praktyki, nazywając je właśnie lichwą (riba al-jahiliyyah ). Od XVIw. możemy dostrzec wzmożony dyskurs na temat riby. Ówcześni badacze spierali się o to, czy islam dopuszcza stosowanie stóp procentowych i wynagradzanie kapitału. Większość sprzeciwiała się temu, wywodząc swój pogląd ze Świętej KsięgiKoranu. Byli jednak tacy, którzy eksponowali odmienne stanowisko w tej kwestii. Prekursorem tego drugiego kierunku został Ebusuud Efendi, wielki mufti Istambułu ( w latach 1545 -1574). Dopuszczał on stosowanie procentu w rozmaitego rodzaju funduszach, uznając go za czynnik niezbędny. Dyskusja na temat oprocentowania zajmowała teologów i prawników islamskich. Powstawały kolejne wykładnie, kolejne stanowiska i opinie. Wśród zabierających głos, argumentujących za ograniczonym stosowaniem zakazu procentu możemy wymienić żyjącego w Indiach na przełomie XIX i XXw. sir Syed Ahmad Khan’a. Twierdził, że zakaz riby powinien odnosić się do relacji bogaty-biedny i pożyczek, które zaciągane są z powodu niedostatku, natomiast nie powinien obowiązywać w stosunku do transakcji, które umożliwiają rozszerzenie działalności gospodarczej. Inną znaczącą postacią wypowiadającą się podobnym tonie był wielki mufti Egiptu Muhhamad Abdullah164. W kwestii riby wypowiadał się już w połowie XXw. jeden z pionierów ekonomii islamskiej- Sayyid Abula a’la Maududi, który w książce Sud (Wykorzystanie procentu) 163  Stosowana  powszechnie  praktyka  wykorzystywała  do  naliczanie  bieżącego  zadłużenia  zasadę  ciągu   geometrycznego-­‐‑  gdy  dłużnik  nie  był  w  stanie  dokonać  zwrotu  pieniędzy  w  określonym  czasie  jego  dług   ulegał  podwojeniu  w  ciągu  roku,  by  w  kolejnym  ponownie  ponownie  się  podwoić.  Wedle  tej  zasady   prolongata  zadłużenia  powodowała  przyrost  zadłużenia  wg  wzoru  an+1=  an    ×  2  .      Jeśli  zatem  w  roku  n   dłużnik  miał  zwrócić  100,  za  rok  (n+1)  musiał  oddać  200,  a  w  roku  n+2  już  400.   164  Znakomity  przegląd  opinii  i  stanowisk  na  temat  riby  przynosi  artykuł,  Farooq,  Mohammad  Omar,    The   Riba-­‐‑Interest  Equivalence:  Is  there  an  Ijma  (consensus)?,   http://www.globalwebpost.com/farooqm/writings/islamic/r-­‐‑i-­‐‑consensus.html,  dostęp  13.03.2012.   115 odniósł się krytycznie do tradycyjnej klasycznej ekonomii zachodniej, opierającej się na egoizmie jednostek, chciwości czy maksymalizacji zysku. W czasach nam współczesnych, w końcu XXw. głos w sprawie procentu zabrał jeden z najwybitniejszych współczesnych ekonomistów muzułmańskich Mohammed Nejatullah Siddiqi 165 . Wśród ponad 100 publikacji jego autorstwa wymienić można Banking Without Interest z 1983 r166 , Riba, Bank Interest and the Rationale of its Prohibition z 2004 r 167 czy Islamic Banking and Finance in Theory and Practice: A Survey of the Art z 2006 r muzułmańskiej jest Muhammad Taqi Usmani 169 168 . Kolejnym badaczem gospodarki , który w swojej książce An Introduction to Islamic Finance twierdził, że celem ekonomii islamskiej jest oparcie jej na sprawiedliwej dystrybucji zasobów i likwidacji wyzysku człowieka przez człowieka 170 . W gronie ekonomistów, wyznaczających kierunek rozwoju myśli ekonomicznej nie sposób pominąć także Mahmuda El-Gamal171, którego publikacja Islamic Finance: Law, Economics, and Practice z 2006 r wywarła duży wpływ na rozwój finansów islamskich 172 . Duchowny z Egiptu Yusuf al-Qaradawi173 w swych pracach zwracał uwagę na konieczność dostosowania teorii ekonomii do zmieniającego się świata. Co zaskakujące, był przeciwnikiem zakazu riba, twierdząc, że w dzisiejszych czasach nie spełnia on w sposób prawidłowy i zgodnie z nakazem religijnym celów sprawiedliwości społecznej (ochrona biednych kredytobiorców 165Za  swoje  osiągnięcia  naukowe  w  dziedzinie  ekonomii  Siddiqi  otrzymał  prestiżową  dla  świata   islamskiego  nagrodę  King  Faisal  Award,  przyznawaną  przez  Arabię  Saudyjską  (odpowiednik  islamskiego   Nobla).   166  Siddiqi,  Mohammed  Nejatullah,  Banking  Without  Interest,  The  Islamic  Foundation,  Leicester,  U.K.,  2003.   167  Siddiqi,  Mohammed  Nejatullah  ,  Riba,  Bank  Interest  and  the  Rationale  of  its  Prohibition,  Islamic   Development  Bank,  Islamic  Research  &  Training  Institute,  Jeddah  ,  2004.   168  Siddiqi,  Mohammed  Nejatullah,    Islamic  Banking  and  Finance  in  Theory  and  Practice:  A  Survey  of  the  Art,   Islamic  Economic  Studies  (Jeddah),  2006.   169    Usmani  to  prawnik  pakistański  specjalizujący  się  w  szariacie,  zasiadający  zarazem    w  Sądzie   Najwyższym  w  Pakistanie.   170  Usmani,  Muhammad  Taqi,  An  Introduction  to  Islamic  Finance,  The  Hague:  Kluwer  Law  International,   2002.   171  Gamal  to  znakomicie  wykształcony  profesor  ekonomii,  Amerykanin  egipskiego  pochodzenia,  zdobywca   wielu  prestiżowych  nagród  amerykańskich.   172  El-­‐‑Gamal,  Mahmud,  Islamic  Finance:  Law,  Economics,  and  Practice  ,  Cambridge  University  Press,  UK,   2006.   173Al-­‐‑Qaradawi  z  racji  swych  radykalnych  poglądów  politycznych    otrzymał  zakaz  wstępu  do  USA  oraz   Wielkiej  Brytanii.  Za  swe  zasługi    naukowe  zdobył  jednak  wiele  prestiżowych  nagród  ze  świata  islamu.   Jest  jednym  z  najbardziej  znanych  zwolenników  liberalnego  kierunku  ekonomii  islamskiej.   116 przed wyzyskiem ze strony kredytodawców). Zwracał uwagę na zatarcie się pierwotnie występującej antynomii: kredytobiorca i kredytodawca. Twierdził, że we współczesnym świecie motywem zadłużenia się nie musi być wcale niedostatek, podobnie jak kredytodawca wcale nie musi być człowiekiem bogatym. A skoro tak, to znika pierwotny sens stosowania takiej restrykcji174. Warto wspomnieć w tym miejscu o wykładni prawa, poczynionej w 2002 r przez Muhammada Sayid Tantawi175. W swojej fatwie z 2002 r. w sposób jednoznaczny opowiedział się za możliwością pobierania procentu (lub inaczej nazywając: wynagrodzenia kapitału), twierdząc że zakaz riby przynosi zdecydowanie więcej szkód niż korzyści dla stosujących się do niego gospodarek 176 . Zezwolił deponentom na zakładanie lokat bankowych w zamian za określoną z góry stopę zwrotu. Twierdził w swym orzeczeniu, że ani Koran ani sunna nie zabraniają osiągania wynagrodzenia od kapitału dopóki do korzyści takiej nie dochodzi ze szkodą dla drugiej strony. Określenie z góry wielkości wynagrodzenia ogranicza niepewność dochodów deponenta i zachęca depozytariusza (bank) do wysiłku, by zarobić więcej, niż zobowiązał się oddać klientowi. Zysk banku pochodzący z obrotu gotówką, zdaniem Tantawi jest również uprawniony, gdyż stanowi wynagrodzenie za wysiłek, pracę, nie jest więc prostym wynagrodzeniem kapitału. Mufti twierdził także, że brak jest dowodów empirycznych na szkodliwy wpływ oprocentowania w sytuacji, kiedy stosuje się go w konkurencyjnym środowisku. Zwracał ponadto uwagę, że procent wypełnia istotne funkcje regulacyjne i nie musi wiązać się z krzywdą 177 . W literaturze zajmującej się ekonomią muzułmańską problem riby stanowi zatem centralny punkt odniesienia dla budowy nowego systemu ekonomicznego. Niezależnie od szkoły i interpretacji, większość badaczy i prawników jest zgodna co do zakazu stosowania riby. Natychmiast jednak trafiamy na niejednorodność interpretacyjną owego zakazu. Niektóre szkoły bowiem dostrzegają możliwość dopuszczenia riby (czyli 174  al-­‐‑Qaradawi,  Yusuf,The  Lawful  and  Prohibited  in  Islam  s.  266  i  dalsze,    oraz  Kurzman,  Charles,  Liberal   islam:  A  sourcebook,  Oxford  University  Press,  UK  1998.   175  Tantawi  jest  wielkim  profesorem  a  zarazem  muftim  jednej  z  wiodących  uczelni  w  kwestii  interpretacji   Koranu,  uniwersytetu  al-­‐‑Azhar  w  Kairze.   176  Vogel,  Frank,  Hayes  III,  Samuel,  Islamic  Law  and  Finance:  Religion,  Risk  and  Return,  The  Hague:  Kluwer   Law  International  1998,  s.461  i  dalsze  .   177  Netzem,  Miriam  Sophia,  Riba  In  Islamic  Jurisprudence:The  Role  Of  Interest,    Discourse  On  Law  And  State,   The  Fletcher  School,  Spring  2004.   117 nieuprawnionego i niesprawiedliwego wzbogacania się na bliźnim) w transakcjach rzeczowych. Nieostrość i niedoprecyzowanie samego terminu riba daje ogromne możliwości rozważań na temat tego co jest dozwolone, a co zakazane w gospodarce, przyczyniając się tym samym do ogromnej różnorodności stosowania instrumentów finansowych przez współczesne finanse islamskie. Spośród różnych koncepcji i wersji riby warto przywołać dwie, obie wywodzą się z tekstu Koranu i sunny: •   Riba al-Nasiah, którą najłatwiej przedstawić jako tradycyjne oprocentowanie transakcji finansowych; •   Riba al-Fadl, która reguluje handel złotem, srebrem, daktylami, pszenicą, solą i jęczmieniem. Dobra te mogą być wymieniane od ręki jedynie w tych samych ilościach. Co więcej, nie może dochodzić do transakcji wymiennych różnych grup produktowych. Teolodzy spierają się o to, czy zakaz al-Fadl ma dotyczyć tylko powyższych 6 dóbr, wymienionych w Sunnie, czy też można ten nakaz ekwiwalentnej i sprawiedliwej wymiany rozszerzyć na wszelkie dobra. W rozważaniach czysto teologicznych, licytujących się na cytaty z Sunny i kijasy przedstawiane są różne opcje: bądź to objęcie tą formą zakazu wymiany wszelkich dóbr, które da się porównać wagowo lub przy pomocy miar masy, bądź uwzględnianie tylko żywności i walut. Inni teolodzy dają dokładniejsze wykładnie mówiące, że nie można przeliczać wymienianych dóbr na pieniądze według rożnych przeliczników (kursów). Zakaz riba al-Fadl stara się regulować bardzo szczegółowo także transakcje na rynku kruszców. Według tej wykładni złotnicy powinni wymieniać starą biżuterię na nową według wagi bez żadnych redukcji za zanieczyszczenia czy poniesione koszty przetopienia starego złota 178. Powyższy przykład pozwala dostrzec jak skomplikowana i niejednoznaczna jest ekonomia islamska, ilu dotyka szczegółowych aspektów, ile możliwości interpretacyjnych tworzy. Nie ułatwia to prowadzenia wymiany, podnosi za to koszty transakcyjne. Karwowski reasumuje obowiązujące w finansach islamskich zasady funkcjonowania w sposób następujący: 1.   „Stosowanie udziałów w zysku zamiast procentu. Obie strony, podmiot stawiający do dyspozycji kapitał i kapitałobiorcy, uczestniczą w efektach realizowanego projektu. W 178  Zaheer,  Khalid,  Why  is  Riba  al.-­‐‑Fadl  unacceptable?,   http://www.khalidzaheer.com/essays/kzaheer/economic%20issues/ribaalfadl.html,  dostęp  13.03.2012.   118 przypadku zrealizowania zysku jest on dzielony między oba podmioty według ustalonych wcześniej zasad. Gdy wystąpi strata, obie strony ponoszą jej ciężar, również według ustalonego scenariusza. 2.   Położenie nacisku na zyskowność projektu. Dla banku ważniejsze jest, czy kredytowane przedsięwzięcie przyniesie zysk, niż to czy kapitałobiorca ma zabezpieczenia, odpowiednie dochody itp. Będzie się wówczas bliżej przyglądał projektowi i umiejętnościom menedżerskim osób zarządzających. 3.   Silniejsze powiązanie między sektorem finansowym a realnym. Instrumenty islamskie są dość ściśle połączone z towarami i usługami, przez co mniejsze jest ryzyko nagłych i dokonywanych na wielką skale przepływów kapitałowych […] 4.   Stosowanie zasad moralnych. […] Banki nie mogą finansować fabryki napojów alkoholowych, tytoniu, broni, wieprzowiny, kasyna, klubu nocnego, kina czy innej działalności zakazanej przez islam[…]” 179. Część II: RYNEK FINANSOWY MONARCHII Jednym z kluczowych narzędzi, wykorzystywanych do zmiany charakteru modelu państwa (rentierskiego), będących zarazem sposobem neutralizacji negatywnych następstw choroby holenderskiej są instrumenty finansowe. Monarchie stosują je do poszerzenia źródeł przychodów budżetowych i zmniejszenia swego uzależnienia od dochodów z eksportu surowców energetycznych. Napływające od czterech dekad petrodolary inwestowane są przez 179  Karwowski,  Jacek,  „Finanse  islamskie  a  kryzys”,  Finanse.,  Teoria  i  praktyka.  Bankowość.,  Zeszyty   Naukowe  nr  548,  Uniwersytet  Szczeciński,  Szczecin  2009,  s.38-­‐‑45.     119 monarchie dwutorowo. Część z nich lokowana jest w formie inwestycji portfelowych oraz bezpośrednich na rynkach kapitałowych, a instytucje finansowe często zajmują się lokowaniem tych środków w projekty biznesowe realizowane w różnych częściach świata. W celu usprawnienia inwestycji w ostatnich latach doszło do gwałtownego rozwoju rynków finansowych badanych państw. Pojawiły się nowe instytucje i nowe kanały alokacji. Innym kierunkiem inwestycyjnym monarchii jest dywersyfikacja ich własnych gospodarek i rozwój sfery realnej: produkcji , a przede wszystkim usług. Oba kierunki inwestycji państw Zatoki mają doprowadzić do powstania możliwie najbardziej zdywersyfikowanej gospodarki, stanowiąc równocześnie swego rodzaju polisę ubezpieczeniową dla dochodów państwa. ROZDZIAŁ 4: Charakterystyka rynku i instrumentów finansowych Zadaniem poniższego rozdziału jest zidentyfikowanie podmiotów rynków finansowych monarchii Zatoki Perskiej, ich strategii oraz potencjału inwestycyjnego . W celu uchwycenia potencjału instytucji finansowych badanych państw należy rozpocząć od analizy uwarunkowań makroekonomicznych , dokonać analizy wskaźnikowej, a zebrane dane dla regionu skonfrontować z wynikami dotyczącymi reszty świata. 4.1. Uwarunkowania makroekonomiczne funkcjonowania instytucji finansowych Tabela 1/4 przedstawia podstawowe wskaźniki makroekonomiczne dla lat 2009-11180: wzrost gospodarczy, deficyt budżetowy i dług publiczny. Dane dla monarchii ukazane są na tle wyników głównych potęg gospodarczych świata: USA, Europy (przykład Niemiec i Wielkiej Brytanii) oraz Azji (przykład Japonii i Chin). 180  Ostatnim  uwzględnianym  przeze  mnie  rokiem  jest  2011  ze  względu  na  brak  dostępnych  danych  dla   części  monarchii  za  2012  r.   120 Tabela 1/4 Wzrost gospodarczy, budżet państwa oraz dług publiczny monarchii w latach 2009-2011 na tle wybranych krajów Wzrost gospodarczy w % PKB Budżet w 2011r. w %PKB Dług publiczny w 2011r. w %PKB 2009 2010 2011 Arabia Saudyjska 0,1 4,6 6,8 14,1 9,4 Bahrajn 3,1 4,5 b.d. -3,5 75,3 Katar 12,0 16,6 18,8 13,3 8,8 Kuwejt -5,2 3,4 8,2 28,4 6,8 Oman 1,1 4,0 5,5 10,0 3,8 ZEA -1,6 1,4 4,9 5,0 43,9 USA -3,1 2,4 1,8 -8,6 104,1 Japonia -5,5 4,7 -0,6 -8.9 208,2 Niemcy -5,1 4,2 3,0 -1,0 81,5 Wielka Brytania -4,0 1,8 1,0 -8,3 79,5 ChRL 9,2 10,4 9,3 -1,1 45,3 źródło: World Bank, http://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.KD.ZG/countries, dostęp 3.05. 2014. Już na pierwszy rzut oka widać, że monarchie wykazywały się lepszą kondycją makroekonomiczną niż pozostałe państwa. Chociaż w 2009r. odczuły kryzys, to jednak bardziej w formie spowolnienia wzrostu niż bezwzględnego regresu PKB. Ujemny wynik zanotowały jedynie ZEA oraz Kuwejt. Wszystkie szybko powróciły na trajektorię wysokiego wzrostu gospodarczego, osiągając w 2011r. ponadprzeciętne rezultaty 181. Dane zawarte w tabeli pokazują, jak znacząco różniła się ścieżka wzrostu gospodarczego monarchii od wyników czołowych potęg świata (z wyłączeniem Chin). W tym samym okresie USA i Europa borykały się najpierw z dramatycznym spadkiem PKB w 2009, lekkim odbiciem w 2010r. i powrotem w stan recesji w 2011r. Spośród wybranych przypadków niezmiennie optymistyczne dane płynęły z Chin, które nie odnotowały zmniejszenia stopy wzrostu gospodarczego, spowodowanego kryzysem.182 181  brak  danych  dla  Bahrajnu.   182  Pierwsze  symptomy  zadyszki  gospodarki  chińskiej  pojawiły  się  dopiero  w  2012  r.,  a  wzrost  PKB   spowolnił  do  7,8%   121 Porównanie stanu finansów publicznych w badanej grupie wykazuje na zdecydowaną przewagę monarchii nad resztą analizowanych przypadków. Za wyjątkiem Bahrajnu w tym okresie ich budżety generowały solidne, godne do pozazdroszczenia nadwyżki (w czterech krajach aż dwucyfrowe), a dług publiczny także za wyjątkiem Bahrajnu i ZEA miał charakter symboliczny, lokując te kraje w grupie państw o wysokim poziomie stabilności fiskalnej. Oczywiście kondycja gospodarek monarchii związana była z korzystnym dla nich poziomem cen nośników energii. Jednak na kształt finansów publicznych miała także wpływ roztropna i odpowiedzialna polityka makroekonomiczna państwa. Warto zauważyć, że w tym samym okresie wszystkie inne, wymienione w tabeli kraje odnotowały załamanie finansów publicznych lub- w najlepszym przypadku- ich istotne odchylenie od stanu równowagi (vide: dług publiczny Chin). Tabela 2/4 Rachunek obrotów bieżących, rezerwy dewizowe i kruszcowe, skumulowane FDI z państw GCC w latach 2010-2012 w mld USD Rachunek obrotów bieżących w mld USD Rezerwy dewizowe i kruszcowe w mld USD Skumulowane FDI z państw GCC w mld USD 2010 2011 2012 2010 2011 2012 2010 2011 2012 Arabia Saudyjska 70,0 151,0 150,0 445,0 556,0 656,9 14,0 18,0 20,8 Bahrajn 0,77 3,26 2,84 4,7 5,0 4,8 7,8 9,0 10,0 Katar 45,0 53,57 88,57 31,0 16,83 33,19 9,5 25,02 26,86 Kuwejt 37,0 70,78 73,26 21,0 28,0 99,91 36,7 48,4 56,07 Oman 5,0 10,67 10,22 13,0 14,37 14,75 Bd bd bd ZEA 11,2 30,65 26,76 42,7 32,37 42,97 53,4 55,6 58,1 źródło: CIA . The World Factbook 2012 oraz 2013 https://www.cia.gov/library/publications/the-­‐world-­‐ factbook/ , dostęp 10.05. 2014 Tabela 2/4 koncentruje sie na następnej grupie danych makroekonomicznych za lata 2010-2012. Kondycja bilansu płatniczego (a dokładniej: wynik rachunku obrotów bieżących), poziom rezerw dewizowych i kruszcowych odgrywają bowiem kluczową rolę w możliwości ekspansji na rynki państw trzecich. Ostatnia kolumna tabeli ukazuje poziom skumulowanych inwestycji bezpośrednich poczynionych przez monarchie oraz ich tempo wzrostu w latach 2010-2012. Liderami pod względem realizowanych inwestycji (FDI) są ZEA oraz Kuwejt. Inne państwa w mniejszym stopniu interesują się eksportem własnego kapitału. Pamiętać należy, że rachunek obrotów bieżących (ROB) obejmuje saldo wymiany dóbr i usług (ROB z pewnym uproszczeniem możemy sprowadzić do bilansu handlowego), dane nie pokazują poziomu inwestycji portfelowych, nie biorą ponadto pod uwagę wartości 122 skumulowanych. Kraj będący eksporterem netto dóbr staje się równocześnie eksporterem netto kapitałów. Także poziom rezerw dewizowych i kruszcowych nie odzwierciedla faktycznej siły inwestycyjnej państw GCC. Rezerwy te stanowią zaledwie drobny fragment nagromadzonego przez GCC bogactwa, gwarantując płynność w bieżącej działalności gospodarczej państw, gdy tymczasem gros środków przekazywanych jest do odrębnych narzędzi inwestycyjnych, takich jak np. państwowe fundusze majątkowe (SWF) czy państwowe platformy inwestycyjne (GIV) . Fundusze tam ulokowane nie znajdują odbicia w rachunkach rządowych. Dane zawarte w tabeli 2/4 pozwalają dostrzec ogromną poprawę po stronie bilansów płatniczych badanych państw w 2012 r. względem odzwierciedlającego stan załamania koniunktury światowej roku 2010. W ujęciu średnim dodatnie saldo bilansów płatniczych monarchii uległo w analizowanym okresie podwojeniu. Warto zatrzymać się przez chwilę na przypadku Arabii Saudyjskiej. Królestwo w 2012r. uzyskało nadwyżkę na rachunku bieżącym w imponującej wysokości 150 mld USD. Zgromadziło ponadto w postaci obcych walut i kruszcu blisko 660 mld USD. Ten, znajdujący się w rękach państwa majątek może być użyty w celu pomnażania bogactwa, także poza granicami kraju. Jednak królestwo, będące największym państwem regionu w odniesieniu do FDI było regionalnym karłem, zajmując pod względem zagranicznych inwestycji bezpośrednich przedostatnie, po Bahrajnie, miejsce. Na przestrzeni lat 20102012 dostrzec jednak można zmianę strategii wobec dokonywania inwestycji zagranicznych , a w 2012 r. w stosunku do 2010 r. poziom zaangażowania państwa w zagraniczne inwestycje bezpośrednie wzrósł o blisko 50%. Krajem szczególnie ważnym w regionie Zatoki są Zjednoczone Emiraty Arabskie. Ich rachunek obrotów bieżących wygenerował nadwyżkę przekraczającą wynik z 2010r o 342%, w ujęciu wartościowym stanowiącą blisko 40 mld USD. Jest to największa dynamika przyrostu aktywów spośród wszystkich państw GCC. Odwrotnie niż ma to miejsce w Arabii Saudyjskiej kraj ten od lat prowadzi politykę ekspansji inwestycyjnej na resztę świata, nie bojąc się przejmowania pakietów kontrolnych akcji i brania na siebie odpowiedzialności za nabywane podmioty. W 2011r. miał najwyższą skumulowaną wartość inwestycji bezpośrednich w regionie opiewającą na 58 mld USD. Innym przypadkiem jest Katar, emirat znajdujący się na przełomie pierwszej i drugiej dekady XXIw. dopiero w fazie przyspieszenia. Jak zostało wcześniej wspomniane, w początku XXIw. emirat ten rozpoczął eksploatację zaliczanych do największych w świecie 123 złóż gazu. Skutkiem wydobycia był najwyższy w świecie wzrost gospodarczy osiągnięty w 2012r. (18,8%) i 76 mld USD nadwyżki bilansu handlowego. Eksport gazu pozwala emiratowi na szybkie gromadzenie kapitałów, a sam Katar urasta do roli jednego z ważniejszych podmiotów w regionie i świecie. Kolejnym omawianym państwem jest Kuwejt. Ma trzecią pod względem wielkości nadwyżkę bilansu handlowego , trzecie w kolejności rezerwy walutowe i kruszcowe. Równocześnie jest bardzo otwarty na ekspansję inwestycyjną na rynkach zewnętrznych. Bahrajn i Oman w grupie państw GCC odgrywają natomiast nieporównanie mniejszą rolę, zarówno pod względem generowania nadwyżek, jak i wychodzenia poza granice kraju. Porównując dane z tabel 1/4 oraz 2/4, dostrzec można korelację poziomu zaangażowania inwestycyjnego na rynkach światowych (wyrażanych przez FDI) i podatności na kryzys. Te z monarchii, które preferowały konserwatywny model inwestycyjny okazały się odporniejsze na wstrząsy, wywołane światowym kryzysem gospodarczym. Prawdziwe załamanie produkcji w 2009r. wystąpiło tylko w ZEA oraz Kuwejcie, zatem w tych z państw, które w sposób znaczący wchodziły na rynki zachodnie, angażując się tam w przedsięwzięcia gospodarcze. W przypadku ZEA odpowiedzialne były także inne czynniki, jak np. preferowane przez państwo kierunki inwestycyjne funduszy. Będzie o tym mowa poniżej. Kluczowymi parametrami dla oceny możliwości akumulacyjnych państw naftowych jest niezbędna wysokość ceny baryłki ropy, pokrywająca koszt wydobycia surowca oraz wydatki budżetowe poszczególnych krajów producentów. Cena równowagi budżetowej istotnie różnił się w zależności od państwa. Według Rehmana w 2010r. w przypadku Kataru i Zjednoczonych Emiratów Arabskich cena 24 USD za baryłkę ropy pokrywała wydatki państwa, Kuwejt wymagał 34 USD, Arabia Saudyjska 54 USD, a Oman i Bahrajn potrzebowały już aż 80 USD183. Dane te ukazują istotne różnice w kosztach wydobycia surowców oraz w prowadzonych przez poszczególne państwa politykach gospodarczych. W konsekwencji wskazują na zróżnicowany w zależności od kraju potencjał akumulacyjny. Równocześnie trudno stwierdzić istnienie korelacji między czynnikiem demograficznym, a poziomem wydatków budżetowych. Na biegunach znajdują się z jednej strony mały Katar i ZEA (najmniejszy udział wydatków państwa w PKB), z drugiej równie małe: Oman i Bahrajn. Czynnikiem determinującym jest zatem także wielkość złóż i wysokość łącznego 183Rehman,  Aamir  A.,  Gulf  Capital  &  Islamic  Finance.  The  Rise  of  the  New  Global  Players,    Mc  Graw  Hill,    New   York,  2010,  str  31.   124 wydobycia. Z tego powodu lider wydobycia- Arabia Saudyjska, państwo z blisko 30 milionową populacją dla zrównoważenia budżetu potrzebowała w 2010r. ceny za baryłkę ropy na poziomie jedynie 54 USD. Próg pełnego pokrycia wydatków krajowych ma kluczowe znaczenie dla zdolności akumulowania nadwyżek i znaczenia inwestycyjnego poszczególnych krajów. Dlatego największe zgromadzone wolne środki z przeznaczeniem na inwestycje spośród wszystkich państw GCC posiadają Emiraty Arabskie, Katar oraz Arabia Saudyjska. 4.2. Instytucjonalne źródła finansowania inwestycji Poniższa tabela prezentuje rozkład aktywów państw regionu Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej (MENA) pomiędzy poszczególne podmioty krajowe w końcu pierwszej dekady XXI wieku. Monarchie naftowe w grupie tej odgrywają kluczową rolę. Tabela 3/4 Aktywa państw MENA w 2010r. w bln USD Wielkość aktywów Udział w całości (w procentach) Prywatni inwestorzy 2,7 43 Państwowe Fundusze Majątkowe (SWF) 1,7 27 Banki 0,5 8,5 Banki centralne 0,4 6 Fundusze emerytalne 0,4 6 Inne instytucje rządowe 0,3 4,5 Korporacje pozafinansowe 0,2 3,5 Firmy ubezpieczeniowe 0,1 1,5 Razem 6,3 100 Za: The emerging equity gap: Growth and stability in the new investor landscape, McKinsey Global Institute, December 2011, str.3. Tabela 3/4 ukazuje łączną wielkość aktywów znajdujących się w 2010r. w dyspozycji państw Bliskiego Wschodu z podziałem na podmioty. Pozwala zorientować się w sile rynkowej tych państw i ich potencjale inwestycyjnym. W ich rękach znajdowało się ponad 6 125 mld USD. Dostrzec można wyraźną dysproporcję pomiędzy kwotami , jakimi dysponowali łącznie inwestorzy prywatni oraz państwowe fundusze majątkowe SWF, (w rękach których znajduje się 70% środków), a pozostałymi graczami rynkowymi. Łączna dostępna wartość aktywów znajdujących się na Bliskim Wschodzie- podobnie jak w państwach rozwijających się - była wciąż stosunkowo niewielka w odniesieniu do światowych (głównie zachodnich) skumulowanych aktywów. Wszelkie prognozy dotyczące trendów na najbliższe dekady zwracają uwagę jednak na postępujący przyrost aktywów państw rozwijających się (w tym przede wszystkim monarchii naftowych) zarówno w ujęciu kwotowym jak i procentowym. Ma to związek w dużym stopniu z przewidywanym spadkiem znaczenia państw najwyżej rozwiniętych. Do podstawowych instytucji finansujących inwestycje zaliczyć można: •  Państwowe Fundusze Majątkowe SWF; •  Instytucje prywatne (wielkie firmy rodzinne); •  Wyspecjalizowane rządowe agencje inwestycyjne (Government Investment Vehicles- GIVs); •  Prywatne domy inwestycyjne i private equity; •  Banki komercyjne, islamskie oraz islamic private equity IPE. Warto zauważyć , że małe państwa naftowe: ZEA, Katar czy Kuwejt odnotowały zdecydowaną przewagę narzędzi państwowych SWF i GIV, a równocześnie stosunkowo niski udział sektora prywatnego na rynku finansowym, podczas gdy z kolei Arabia Saudyjska, posiadała stosunkowo słabe państwowe narzędzia inwestycyjne przy najwyższym poziomie prywatnych aktywów. Tabela 4/4 126 równocześnie Państwowe i prywatne instytucje krajów GCC Typ narzędzia Cel inwestycji Średnia skala Źródło aktywów Strategia inwestycyjna Typ zarządzania Przykłady Uniwersalne SWF Ochrona i powiększanie bogactwa narodowego Powyżej 50 mld USD Rządowe Konserwatywna, zróżnicowana Zewnętrzne kadry menedżerskie, krajowy nadzór ADIA, KIA, QIA Wyspecjalizowane rządowe agencje inwestycyjne Powiększanie bogactwa narodowego przez inwestycje o charakterze strategicznym 10-80 mld USD Rządowe Zależna od sektora i rodzaju inwestycji Głownie zarządzanie z wykorzystaniem krajowej kadry menedżerskiej Mubadala (ZEA), Dubai International Capital (ZEA), Saudi Industrial Development Fund (KAS) Instytucje prywatne- wielkie firmy rodzinne Ochrona i wzrost prywatnych kapitałów Zróżnicowany poniżej 10 mld USD Prywatne, głownie kapitał rodzinny Zróżnicowana Korzystanie z kadr zewnętrznych z coraz szerszym udziałem menedżerów krajowych Kingdom Holdings (KAS), Kharafi Group (Kuwejt), Kanoo family (Bahrajn), Binladin Family (KAS) Prywatne domy inwestycyjne Maks. stopy zwrotu z powierzonych sródków Poniżej 10 mld USD, lecz szybko rosnący Prywatne, głównie kapitał rodzinny Zróżnicowane Zarządzenie krajowe Investcorp (Bahrajn), Abraaj Capital (ZEA), Global Investment House (Kuwejt) (Government Investment Vehicles- GIVs) Za: Rehmann, Aamir A., Gulf Capital & Islamic Finance. The Rise of the New Global Players, Mc Graw Hill, New York, 2010, s. 53 (tłumaczenie własne). Powyższa charakterystyka instytucji finansowych stanowi punkt wyjścia w dalszych rozważaniach na temat roli i pozycji gospodarczej poszczególnych kategorii podmiotów, które dzielimy na państwowe i prywatne. 4.2.1. Podmioty państwowe 4.2.1.1. Państwowe Fundusze Majątkowe (Sovereign Wealth Funds- SWF) Najważniejszym narzędziem inwestycyjnym państw naftowych Zatoki Perskiej, jak zostało wspomniane, są państwowe fundusze majątkowe. Fundusze z państw Zatoki są pionierami wśród tego typu instytucji do chwili obecnej odgrywają kluczową rolę na światowym rynku SWF. 127 Do opisu funduszy i dokładnego oddania zasad ich funkcjonowania Rehman184 używa terminu national trust. Nazwę tę wywodzi z celów i motywów stawianych przed podmiotami. SWF mającym służyć społeczeństwu i działać w jego imieniu. Są swego rodzaju instytucją powierniczą, zaufania społecznego. Działają bardzo odpowiedzialnie i bardzo konserwatywnie i zupełnie inaczej niż jakiekolwiek inne światowe fundusze inwestycyjne. Próbując uchwycić ich specyfikę Rehman porównuje zasady funkcjonowania SWF z typowymi funduszami inwestycyjnymi, występującymi na rynkach światowych. Tabela 5/4 Porównanie podstawowych charakterystyk Państwowych Funduszy Majątkowych i typowych funduszy inwestycyjnych Zmienne charakteryzujące Państwowe Fundusze Majątkowe SWF- jako national trust Typowe fundusze inwestycyjne Horyzont inwestycyjny Długoterminowe, bez zarysowanych terminów dojrzałości Średnio i długookresowe Strategia inwestycyjna Wielokierunkowa i ewoluująca Określona z góry Własność Państwowa Wielu udziałowców/inwestorów Beneficjenci Naród, przyszłe pokolenia Prywatni udziałowcy oraz udziałowcy instytucjonalni Zarządzanie Zewnętrzne z kontrolą wydelegowanych do tego celu przez państwo podmiotów Aktywne zarządzanie przez zespół inwestycyjny Za: Rehmann, Aamir A., Gulf Capital & Islamic Finance. The Rise of the New Global Players, Mc Graw Hill, New York, 2010, s. 55 (tłumaczenie własne). W przeciwieństwie do typowych funduszy inwestycyjnych sektora prywatnego państwowe fundusze majątkowe SWF operują na zupełnie odmiennych zasadach. Właściciele SWF biorą pod uwagę odmienny horyzont czasowy, który umożliwia im inne postrzeganie rentowności dokonywanych inwestycji. Determinuje on także zachowanie rynkowe. Fundusze te nigdy nie wycofują się z inwestowania w trakcie spadków notowań swych inwestycji spowodowanych dekoniunkturą, a ich ewentualne straty mają wyłącznie charakter księgowy a nie realny. Zamiast wykonywania nerwowych ruchów i podejmowania impulsywnych decyzji, władze funduszy zwyczajnie czekają na powrót do wycen wcześniejszych. 184  Rehman,  Aamir  A.,  op.  cit.  str.  55   128 Nigdy nie sięgają po wysoce ryzykowne instrumenty inwestycyjne, nie zwiększają swojej siły rynkowej przez użycie lewarowania. Kolejną istotną charakterystyką SWF, różniącą je od zwykłych funduszy jest podmiot, któremu mają one służyć. Ponieważ jest nim społeczeństwo, ze szczególnym uwzględnieniem potrzeb kolejnych pokoleń, inwestycje dokonywane są w aktywa znacznie bardziej zachowawcze i bezpieczne, a przez to o niższej stopie zwrotu. Od kadr zarządzających nimi nie oczekuje się maksymalizacji zysku. Fundusze bardzo często dokonują lokat na stały, niekoniecznie wysoki procent. Inwestycja tego typu zapewnia im regularny dopływ świeżej gotówki, a kwoty płynące z oprocentowania są przede wszystkim pochodną wielkości zainwestowanych kapitałów. Przykładem może być ADIA, największy SWF świata, pochodzący z Abu Dhabi, który z kwoty 750 mld USD aż 2/3 ma zainwestowane w 5% obligacje. Daje to funduszowi stały dochód w wysokości 25 mld USD rocznie. Gdyby ADIA z jakiś powodów zdecydowała się upłynnić połowę swoich aktywów, na 1 mieszkańca przypadłby dochód w wysokości 350 tys. USD 185. Kapitały ulokowane przez państwo w tym funduszu odgrywają zatem bezcenną rolę w bezpieczeństwie finansowym Emiratów Arabskich. Władze monarchii próbują oszacować potrzeby społeczne w przyszłości i zlecają zarządzającym dostosowanie strategii inwestycyjnej SWF do tychże potrzeb. Fundusze SWF funkcjonują na zasadach bardzo daleko posuniętej poufności, ich strategie inwestycyjne są bardzo rzadko jawne, a mimo to instytucje te cieszą się bardzo dużym prestiżem i są inwestorem pożądanym przez wiele zachodnich korporacji. 4.2.1.2. Państwowe Platformy Inwestycyjne (Governmental Investment Vehicles - GIV)186 Jeśli państwa chcą prowadzić politykę inwestycyjną w sposób bardziej agresywny wykorzystują do tego celu wyspecjalizowane rządowe platformy inwestycyjne (GIV). Od państwowych funduszy majątkowych odróżnia ich odmienność kierunków, celów i metod 185  Rehman,  Aamir  A.,  Op.cit.  str.  54.   186  Kategoria  GIV’s  nie  jest  powszechnie  stosowana.  W  większości  opracowań  obie  instytucje  inwestycyjne   państw:    SWF  i  GIV’s  są  połączone  w  jedną  kategorię    [patrz:  Loh,  Lixia,  2010  oraz  Truman,  Edwin  M.,   2010].  Dla  potrzeb  dokładniejszej  analizy  przyjmuję  kategoryzację  zastosowaną  przez  Rehmana.  Daje  ona   możliwość    zaakcentowania  różnic  w  strategiach  inwestycyjnych  obydwu  grup  podmiotów.     129 działania. Platformy dokonują inwestycji o charakterze strategicznym, dostosowując strategię do charakteru sektora i rodzaju samej inwestycji. Rodzaj ich działań lokuje je między własnością państwową i prywatną, kwalifikując je do struktur hybrydowych. Z jednej strony są powoływane przez rządy, z drugiej- działają na rynku konkurencyjnym wraz z podmiotami prywatnymi. Funkcjonowanie platform inwestycyjnych związane jest z procesem dojrzewania rynków finansowych w państwach Zatoki Perskiej. Początkowo inwestycje państwowe miały charakter zachowawczy i konserwatywny. Państwo lokowało gros środków w mało ryzykowne papiery rządowe innych krajów (głównie w obligacje), uznając prymat bezpieczeństwa inwestycji nad rentownością. Dopiero pierwsza dekada XXIw. przyniosła dywersyfikację polityki inwestycyjnej państw regionu. Działania SWF zostały uzupełnione rynkowymi w swej istocie zasadami funkcjonowania platform rządowych. Strategia taka pozwala państwom GCC z jednej strony utrzymać bezpieczeństwo strategicznych rezerw (w SWF-ach), z drugiej- szybko pomnażać majątek (w GIV). Platformy znacznie częściej dokonują inwestycji zagranicznych w pakiety kontrolne akcji, znacznie łatwiej sięgają po lewarowanie, zwiększając w ten sposób swoją siłę rynkową, oczekują też wyższej stopy zwrotu z inwestycji. Nabywając udziały w korporacjach zagranicznych dążą do wzrostu wartości rynkowej posiadanych firm. Zdarza się także, że dla osiągnięcia istotnych celów wchodzą w joint venture z graczami globalnymi. Bardzo często nabywają akcje firm o podobnym do swojego profilu np. z branży rafineryjnej, finansowej. W ostatnich latach na dużą skalę dokonują także inwestycji na rynkach nieruchomości oraz rynkach papierów wartościowych. Platformy inwestycyjne wykorzystywane są ponadto przez państwa do rozwoju edukacji czy najnowocześniejszych technologii (technologii przyszłości). Przykładem tego typu działalności może być joint venture platformy z Abu Dhabi Mubadala z General Electric dla rozwoju projektu miasta przyszłości Masdar City, czy też spółki zawartej przez Qatar Foundation z czołowymi uniwersytetami amerykańskimi dla rozwoju pomysłu Education City 187. Symptomatyczne jest także to, że platformy sięgają szeroko po rodzimą kadrę menedżerską. Wskazuje to na zmiany, do których doszło w opisywanych państwach, wyrażające się w powstaniu lokalnego rynku wysokiej jakości kadr zarządzających. Agencje 187  Rehman,  Aamir  A.,  op.cit.,  str.  66.   130 inwestycyjne wykorzystywane są do prowadzenia wewnętrznej polityki wspierania kapitałowego strategicznych sektorów w gospodarkach krajowych (jak to ma miejsce w ZEA). Agencje prowadzą działalność wysoce wyspecjalizowaną. Odzwierciedlają zarazem charakter własności publicznej i cechy typowe dla sektora prywatnego. 4.2.2. Podmioty prywatne Kolejną grupą podmiotów rynków finansowych stanowią podmioty prywatne: wielkie firmy rodzinne, fundusze inwestycyjne (IF), fundusze typu private equity (PE) oraz islamic private equity (IPE) 4.2.2.1. Wielkie firmy rodzinne Największym podmiotem prywatnym na rynku finansowym i inwestycyjnym badanych państw, a zarazem drugim (po SWFach) pod względem znaczenia są wielkie firmy rodzinne. Firmy te wyrosły na gruncie szybkiego rozwoju państw GCC, który nastąpił w wyniku napływu petrodolarów po szokach naftowych lat 70. XXw. Dochody z eksportu ropy przyczyniły się do przeobrażeń dotychczas bardzo zacofanych monarchii. Zaczęły rozwijać się słabe do tej pory organizmy miejskie, co wymuszało z kolei wielkie inwestycje w infrastrukturę, budownictwo mieszkaniowe, przestrzeń miejską, obiekty użyteczności publicznej itp. Kraje te mogłyby posiłkować się w tym celu inwestycjami zewnętrznymi, pochodzącymi z krajów wysokorozwiniętych. Jednak ze względu na to, że w okresie tym dominował w państwach postkolonialnych (w tym w monarchiach) ekonomiczny nacjonalizm i protekcjonizm, zamykający swobodny dostęp do rynku wewnętrznego dla firm zewnętrznych (zachodnich), oparły one swój rozwój na kapitale własnym i firmach krajowych. W konsekwencji konieczność zaspokojenia rożnorodnego popytu wewnętrznego musiała doprowadzić do powstania i rozwoju firm krajowych. Ponieważ ambicją każdej monarchii było oparcie swego rozwoju na firmach rodzimych, powstała w ten sposób blokada dla penetracji poszczególnych gospodarek przez firmy z państw sąsiedzkich. Tego typu polityka prowadzona powszechnie przez wszystkie monarchie położyła się cieniem na powstaniu i późniejszym rozwoju regionalnych struktur ekonomicznych w skali półwyspu. Z drugiej strony jednak efektem prowadzonej polityki autarkii stał się rozwój firm lokalnych, które w kolejnych latach, działając w symbiozie z państwem odegrały ogromną rolę w rozwoju gospodarczym. Można zatem powiedzieć, że 131 prowadzona przez państwa Zatoki w pierwszych latach polityka przyniosła dwa , stojące w sprzeczności efekty: z jednej strony trudno było osiągnąć korzyści skali, z drugiej jednak dzięki tego typu strategii zapewniano harmonijny rozwój i względną suwerenność ekonomiczną poszczególnych państw GCC. Sektor prywatny współuczestniczył w rozwoju i przemianach zachodzących w państwach naftowych i był jednym z głównych beneficjentów owego rozwoju. Nie każdy podmiot prywatny mógł jednak w tych działaniach uczestniczyć. Dość powszechnie państwa stosowały koncesjonowanie istotnej z punktu widzenia interesów kraju działalności, warunkiem przystąpienia do przetargów było uzyskanie stosownej licencji. W ten sposób państwo decydowało, które z firm prywatnych osiągną sukces, a które nie. Stąd od dekad najważniejszym, determinującym czynnikiem odpowiedzialnym za ekspansję i sukces poszczególnych firm są dobre relacje z rodzinami królewskimi i poparcie z ich strony. Dla wielu firm relacje z rodami panującymi są strategicznym celem działania. Dzięki uzyskanym przy ich wstawiennictwu kontraktom o wielkiej wartości wytworzyła się stosunkowo wąska grupa wielkich firm rodzinnych, stanowiących swego rodzaju rodzinne koncerny. Większość z nich ma bardzo bliskie powiązania bądź więzami przyjaźni bądź wspólnego interesu z rodami panującymi- często świadcząc usługi na rzecz rodów rządzących poszczególnymi monarchiami. Stworzono w ten sposób swoisty układ symbiotyczny. Typy powstałych firm i branże w których działały były wynikiem zapotrzebowania rynkowego. W grupie największych firm prywatnych można zatem znaleźć: •  Firmy budowlane, działające na szeroko rozumianym rynku nieruchomości (w tym tworzące infrastrukturę miejską); •  Firmy head hunterskie i świadczące usługi menedżerskie dla podmiotów państwowych; •  Firmy pełniące funkcje poddostawców dla przedsiębiorstw państwowych (głównie sektora wydobywczego); •  Prywatne banki, uczestniczące w alokacji środków państwowych oraz prywatnych; •  Firmy kupieckie, uprawiające handel dobrami produkcji krajowej, będące także obligatoryjnymi przedstawicielami firm zagranicznych, ubiegających się o wejście na rynki bliskowschodnie. Kapitały, znajdujące się w rękach prywatnych regionu MENA zlokalizowane są w dominującym stopniu w monarchiach naftowych. Pod względem posiadanych aktywów 132 najwięcej środków (51%) zgromadzonych było w 2008 r. w rękach Saudyjczyków, 23% bogactwa posiadali inwestorzy z ZEA, 13% z Kuwejtu.188 Te trzy państwa dysponowały zatem łącznie aż 87% kapitałów prywatnych regionu. Pokrywa się to ze znaczeniem poszczególnych państw w regionie. Z Arabii Saudyjskiej pochodzi większość inwestycji prywatnych na rynkach zewnętrznych. Równocześnie kraj ten jest jednym z najważniejszych źródeł pozyskiwania kapitałów prywatnych przez korporacje światowe. Tu także zachodnie korporacje finansowe starają się lokować swoje filie, zabiegając o klientów detalicznych. Raport McKinseya z 2010r. pokazuje kierunki alokacji inwestycji wielkich firm prywatnych regionu: 65% środków stanowiły gotówka i depozyty, 18% aktywów lokowanych było na rynku akcji, 14% w papiery o stałym dochodzie, 3% stanowiły inne środki. Inwestycje realizowane przez inwestorów prywatnych z regionu Bliskiego Wschodu, głównie monarchii naftowych w okresie 2000-2010 na tle wyników wszystkich światowych inwestycji prywatnych uzyskały najwyższą średnią rentowność- w wysokości 23%189. Inwestorzy prywatni posiadali także największe skumulowane aktywa, których większość zaanagżowana była na rynkach krajowych. Skala inwestycji na rynkach światowych była nie do oszacowania ze względu na całkowitą poufność informacji. W konsekwencji podejmowane próby szacunków tych inwestycji przez organizacje międzynarodowe obarczone są ogromnym marginesem błędu. Dla przykładu w 2008r. IMF wyliczał wartość inwestycji na 1,5 bln USD, podczas gdy McKinsey na kwotę o blisko połowę niższą- 800 mld USD. Można powiedzieć jedynie, że przyjęta przez inwestorów prywatnych strategia inwestycyjna miała ( i ma) za zadanie gwarantować pomnażanie bogactwa właścicieli, a więc sprowadzała się do poszukiwania dobrych projektów o szybkiej stopie zwrotu. Dostrzec można charakterystyczną dla prywatnego biznesu ewolucję funkcjonowania wielkich koncernów prywatnych. Firmy te powstawały jako typowe biznesy rodzinne, dzięki szczególnym talentom i układom ich założycieli z rodami panującymi. Z czasem poszerzało się grono współwłaścicielskie- do biznesu włączane były kolejne pokolenia, członkowie dalszej rodziny, a także znajomi. To poszerzanie składu właścicielskiego odbywało się zresztą w sposób nieformalny, a przedsiębiorstwem (najczęściej do swojej śmierci) zarządzał 188  Rehman,  Aamir  A.,  op.cit.  str.69   189  The  emerging  equity  gap:  Growth  and  stability  in  the  new  investor  landscape,  McKinsey  Global  Institute,     December  2011,  str.  4   133 założyciel firmy. Z czasem następował proces dojrzewania największych firm prywatnych, ich instytucjonalizacji. Firmy przechodziły z fazy tworzenia przedsiębiorstwa do etapu pomnażania majątku. Dynamiczny rozwój firm wymusił zmianę sposobów zarządzania. Pojawił się popyt na profesjonalne zarządzanie przez zewnętrznych menedżerów. Sięgano po nich tym łatwiej, że w monarchiach powstał w tym czasie rynek wysokiej jakości kadr menedżerskich. Dla dalszego rozwoju przedsiębiorstw nie bez znaczenia był również fakt następującej zmiany pokoleniowej. Nowe pokolenie inwestorów było znacznie lepiej wykształcone od swoich poprzedników (najczęściej ojców), z doświadczeniem pracy w korporacjach zachodnich, często po studiach z dziedziny finansów odbytych na najlepszych światowych uczelniach, dobrze rozumiejących zasady działania globalnych rynków finansowych. Byli oni w znacznie większym stopniu niż poprzednicy otwarci na zmiany i korzystanie z zachodnich metod zarządzania przedsiębiorstwami. Ponieważ dzisiejsze koncerny rodzinne w monarchiach to gigantyczne firmy, powstała koncepcja udoskonalenia metod profesjonalnego zarządzania nimi. W jej ramach poszczególne firmy prowadzone były przez menedżerów w ramach tzw. Single Family Office (SFO). Członkami SFO są przede wszystkim dzieci pierwszych właścicieli przedsiębiorstw, ale także profesjonaliści spoza rodziny. Ich zadaniem jest pomnażanie majątku i zarządzanie całością, najczęściej już wielkiego przedsiębiorstwa. Za swoje usługi otrzymują regularne wynagrodzenie. Szacuje się, że koszt prowadzenia biura w ramach SFO, obejmującego m.in. kontrolę finansową płynnych aktywów, zarządzanie niepłynnymi aktywami (takimi jak nieruchomości), pobieranie czynszów od wynajmu lokali należących do rodziny, proponowanie nowych, atrakcyjnych kierunków inwestycji, czy prowadzenie księgowości na rzecz koncernu wynosi około 1 mln USD rocznie. Stąd też SFO powstają dla firm posiadających minimum 100 mln USD aktywów190. Innym trendem, który można dostrzec w rozwoju przedsiębiorczości prywatnej monarchii jest łączenie prywatnych, oddzielnych interesów poszczególnych członków rodów w jedno wielkie przedsiębiorstwo, charakterem bardziej przypominające trust. Według badań ankietowych przeprowadzonych ostatnio przez Invesco Middle East na grupie 100 czołowych inwestorów prywatnych Bliskiego Wschodu, w ostatnim okresie aż 40% badanych 190  Rehman,  Aamir  A.,  op.cit  str.  70  i  dalsze,  Family  Office,  http://en.wikipedia.org/wiki/Family_office,   dostęp  20.08.  2012.   134 zdecydowało się na tworzenie takiego trustu i przekazanie zarządzania biznesem wyspecjalizowanej firmie SFO. Traktują oni tego typu decyzję jako najlepiej służącą pomnażaniu majątku191 . 4.2.2.2. Fundusze Inwestycyjne (IF) i Private Equity (PE) Fundusze inwestycyjne (prywatne domy inwestycyjne) i private equity mają charakter instytucji pozabankowych, których główną grupą klientów są bogacący się mieszkańcy państw Zatoki. Działają one na zasadach komercyjnych. O ile fundusze inwestycyjne (IF) koncentrują się na alokacji powierzonych im środków przede wszystkim na krajowym i zagranicznym rynku papierów wartościowych, o tyle private equity (PE) wchodzą w przedsięwzięcia gospodarcze jako partner i czerpią z tej działalności zyski. Private equity odgrywają niezwykle istotną rolę w gospodarkach monarchii. Tworzone są na zasadach partnerstwa i wzajemnego zaufania. Są aktywnymi uczestnikami rynku, przyczyniają się do rozwoju podmiotów sfery realnej, poprzez zapewnienie im finansowania, czy doradztwo biznesowe. Biorą udział we wszystkich etapach rozwoju przedsiębiorstw, głównie małych i średnich (SME). Dzięki inwestycjom PE firmy nie tylko mają łatwy dostęp do stosunkowo bezpiecznego finansowania, ale także uzyskują pomoc w zakresie marketingu, zarządzania oraz wprowadzania produktu na rynek. PE kontrolują prawidłowość przebiegu inwestycji, pełnią funkcję aktywnego inwestora, nie są zatem instytucją finansową w czystej formie. Inwestują w terminie krótkim i średnim, w okresie 2-8 lat, po którym wycofują się z danego przedsięwzięcia. W czasie swego zaangażowania w dany projektinaczej niż ma to miejsce w przypadku współpracy przedsiębiorstwa z bankiem- nie domagają się zwrotu poniesionych nakładów ani dywidend; nie drenują zatem firm. Po wycofaniu się z danej inwestycji uwolnione środki natychmiast reinwestują w kolejne przedsięwzięcie. Skuteczne zarządzanie inwestycją PE gwarantuje bardzo wysoką stopę zwrotu z kapitału. Głównym typem Private Equity, występującym na rynku państw Zatoki są fundusze typu venture capital (VC). Odgrywają one dominującą rolę w regionie. Inwestują one w firmy startujące, poniekąd przyczyniając się do powstania nowych podmiotów gospodarczych. VC 191  Kumar,  Rashmi,  Gulf  Family  Offices  Boost  Investment  Family  Businesses,  Campden  FO,  22  May  2012,     http://www.campdenfo.com/article/gulf-­‐‑family-­‐‑offices-­‐‑boost-­‐‑investment-­‐‑family-­‐‑businesses,  dostęp   23.08.  2012.   135 decydują się na zaangażowanie kapitału i usług przede wszystkim w przedsięwzięciach innowacyjnych, o szacowanym dużym potencjale rozwojowym. Pojawienie się w monarchiach funduszy inwestycyjnych czy PE jest wyrazem głębokich przemian, zachodzących w ich gospodarkach. Po szoku naftowym, w latach 70. XXw. jako pierwsze powstały bankowe fundusze specjalistyczne. Z czasem wyodrębniły się z nich fundusze uzyskujące podmiotowość prawną lub też same banki przekształciły się w fundusze, rezygnując tym samym z działalności depozytowo-kredytowej. W początkowym etapie rozwoju krajów Zatoki, wzbogacona ludność lokowała swe oszczędności na tradycyjnych rachunkach w bankach komercyjnych. Wraz ze wzrostem znajomości rynków inwestycyjnych, a równocześnie wzrostem zamożności klientów pojawił się popyt na nowoczesne instrumenty finansowe, dające nadzieje na większe zyski. Obydwa typy podmiotów ewoluowały w kierunku zmiany grupy obsługiwanych klientów. W początkowym okresie ich istnienia strona korzystającą mogły być dowolnej wielkości osoby fizyczne lub prawne. Z czasem oferta finansowa już w większym stopniu uwzględniała klientów bogatych. Obecnie trzon obu podmiotów stanowią najbogatsi inwestorzy prywatni (z wyłączeniem wielkich firm rodzinnych), którzy gotowi są na wysokie ryzyko i zaawansowane instrumenty finansowania inwestycyjnego. Są to głównie osoby prawne. Oba typy instytucji do zarządzania kapitałami szeroko wykorzystują kadry zagranicznych specjalistów. Na rynkach inwestycyjnych działają bezpośrednio i starają się maksymalizować zysk krótkookresowy. Struktura inwestorska w omawianych podmiotach z państw Zatoki przedstawia się następująco: •  Fundusze emerytalne 40% •  Instytucje 20% •  Fundacje 13% •  Firmy ubezpieczeniowe 12% •  Korporacje 10% •  Inwestorzy prywatni 5% 192 Jak widać, w funduszach inwestycyjnych i PE 95% kapitałów pochodzi od inwestorów instytucjonalnych, przy czym największą grupę stanowią fundusze emerytalne. 192Venture  Capital  Forum,  Riyadh,  Feb  21-­‐‑22,  2012,  Gulf  Venture  Capital  Association,     http://vc.iifef.com/wp-­‐‑content/uploads/G1_S.pdf,  dostęp  23  .08.2012.   136 Fundusze inwestycyjne i PE są obecnie bardzo często wykorzystywanym instrumentem do pomnażania bogactwa w badanym regionie. Ich popularność sprawiła, że podobne usługiinwestycje na rynku kapitałowym- zaczęły świadczyć ponownie także banki komercyjne. Analizowane instytucje działają przede wszystkim na rynku krajowym oraz w regionie MENA. Do początków XXIw. szeroko operowały na zachodnich rynkach kapitałowych. Po zamachach na WTC , w obliczu podejrzliwości i niechęci Zachodu wobec wszelkich inwestycji pochodzących z regionu Zatoki, część inwestorów zdecydowała się zmniejszyć swe zaangażowanie na Zachodzie i przenieść swą działalność inwestycyjną na rynki lokalne Strategia inwestycyjna, przede wszystkim zaś obszar na którym operują fundusze inwestycyjne oraz private equity, uzależnione są w ogromnym stopniu od kondycji rynków i poziomu rozwoju gospodarczego oraz poziomu kapitalizacji giełd. Obecnie dostrzec można następującą prawidłowość: najstarsze fundusze i venture capital wciąż działają głównie na rynkach wysokorozwiniętych (zachodnich), dostrzegając na nich potencjał do pomnażania bogactwa (warto pamiętać, że po kryzysie 2008r. i spadku wartości aktywów atrakcyjność inwestowania na Zachodzie wzrosła). Nowe podmioty poszukują innych atrakcyjnych kierunków dla lokowania swych inwestycji, częściowo w samych państwach Zatoki Perskiej, częściowo w Egipcie, Turcji oraz w innych państwach szybko się rozwijających193. Ponieważ rynki Zatoki Perskiej charakteryzują się wysoką wyceną aktywów, nie dającą wielkich możliwości osiągnięcia wysokich zysków, inwestycje w państwach GCC nie zajmują obecnie pozycji dominującej. Według raportu dotyczącego rynku PE w regionie MENA The Next Five Years kierunki inwestycyjne private equities w tym obszarze w latach 2006-2010 przedstawiały się następująco: •  Egipt 46% •  Arabia Saudyjska 13% •  ZEA 10% •  Turcja 9% •  Liban 2% 193  nieznany  jest  dotychczasowy  wpływ  destabilizacji  politycznej  wspomnianych  państw  na  inwestycje   funduszy  inwestycyjnych  oraz  PE.   137 •  Pozostałe 20% 194. Jak widać, krajami o istotnym znaczeniu dla lokowania inwestycji private equities na półwyspie Arabskim są jedynie Arabia Saudyjska i Zjednoczone Emiraty Arabskie. Ich udział w inwestycjach w regionie MENA w latach 2006-2009 wynosił łącznie jednak zaledwie 23%. Można podejrzewać, że odpowiedzialny za taki stan może być wysoki poziom wyceny aktywów w badanych państwach, pociągający za sobą ograniczoną ilość przedsięwzięć o wysokim poziomie rentowności. Stan taki może być jednak wynikiem stosunkowo niskiego poziomu rozwoju sfery realnej gospodarek państw naftowych, pociągając za sobą ogólnie ograniczoną ofertę inwestycyjną dla inwestorów instytucjonalnych. Sytuacja ta w najbliższych latach może jednak ulec zmianie wraz z utrzymującym się wzrostem gospodarczym regionu Zatoki, nieuchronnie prowadzącym do pojawienia się nowych możliwości inwestycyjnych. Przykładem potwierdzającym tą tezę może być druga pozycja Arabii Saudyjskiej jako kraju lokowania inwestycji prywatnych. Co ciekawsze, w przeprowadzonej wśród inwestorów ankiecie (prezentowanej we wspomnianym raporcie) przewidują oni, że Arabia ma szanse zająż pozycję lidera wśród krajów przyjmujących, spychając na drugie miejsce Egipt. Ma to być wynikiem otwarcia gospodarki saudyjskiej na inwestycje prywatne, ograniczenia biurokracji czy wprowadzenia ułatwień dla biznesu z jakimi mamy do czynienia w ostatniej dekadzie. Zmiany w zasadach funkcjonowania gospodarki saudyjskiej znalazły swój wyraz w rankingu Doing Business. W okresie lat 2004-2010 kraj ten awansował z pozycji 64. na pozycję 13.195. Ponadto, z powodu ustanowienia wysokich standardów regulacyjnych dotyczących funkcjonowania rynków finansowych i prowadzenia w poprzednich latach bardzo konserwatywnej polityki inwestycyjnej monarchia najłagodniej spośród wszystkich państw Zatoki przeszła przez kryzys 2008r. przez co jej atrakcyjność dodatkowo wzrosła. Tabela 6/4 Private Equity w państwach GCC w 2012r. Kraj Private equity 194  Raport:    The  Next  Five  Years,  MENA    PE,  September  2011,    str.  20   http://www.pwc.com/en_M1/m1/publications/mena-­‐‑pe-­‐‑report.pdf,  dostęp  12.06.  2012.   195  Raport,  op.cit.  str  21.   138 ZEA Abraaj Capital HSBC Private Equity Injazat Tech. Fund Ithmar Capital Shuaa Capital The GCC Energy Fund Managers The Group The National Investor Kuwejt Kamco Global Investment House Kuwait Financial Center Arabia Saudyjska Amwal Al Khaleej Athar Al Majid Hold. Swicorp Bahrajn Emerging Markets Partnership Gulf Finance House Za: The Middle East Private Equity Landscape, http://www.slideshare.net/Ramen24/the-­‐ middle-­‐east-­‐private-­‐equity-­‐landscape, dostęp 3.12. 2013. Najwięcej funduszy i PE w 2012r. - łącznie 8- zostało zarejestrowanych w ZEA, Kuwejt oraz Arabia Saudyjska posiadały po trzy, zaś Bahrajn dwa PE. Żadnego PE nie posiadały Oman i Katar. Rehman zwraca uwagę na duży potencjał rozwojowy tych instrumentów finansowych w związku z nieproporcjonalnie niskim poziomem penetracji przez nie rynku kapitałowego. Ogólnie w świecie akceptacja dotycząca powierzania własnych oszczędności funduszom inwestycyjnym wynosi średnio ok. 20% wartości aktywów (w przypadku UE aż 40% wartości aktywów). W krajach GCC występowała powszechna nieufność i dystans do korzystania z tego typu oferty produktowej. Znajdowało to odbicie w niewielkim udziale funduszy (na poziomie 6-7%) w łącznych aktywach badanych państw196. Stan ten pokazuje z drugiej strony potencjalne możliwości ekspansji dla tego typu usług. W pierwszej dekadzie XXIw. doszło do wzrostu zainteresowania funduszami inwestycyjnymi i PE w państwach Zatoki . Wg Rehmana , kapitalizacja tego sektora w latach 196  Rehman,  Aamir  A.,  op.cit.  str.81.   139 2005-2008 wzrosła o 400%, w ujęciu wartościowym rosnąc z 4,7 mld USD do blisko 20 mld USD. Jednak kryzys gospodarczy 2008r. położył się cieniem na wynikach funduszy. Od 2009r. utrzymuje się głęboka korekta zarówno po stronie wyników ekonomicznych, jak i zarządzanych przez fundusze aktywów 197 . Raport Private Equity In MENA Countries z 2011r. informował, że w 2010 r. nastąpił spadek liczby zawieranych transakcji o połowę względem roku poprzedniego, zaś w ujęciu wartościowym spadek był jeszcze większy. Wartość transakcji w 2010 spadła aż o 84% względem 2009r. Wśród przyczyn takiego stanu raport wymieniał brak pewnych ofert, niepewność sytuacji ekonomicznej w gospodarce światowej, czy utrzymująca się korekta wyceny aktywów198. Rok 2011 również nie był pomyślny dla regionu Zatoki Perskiej. Przyniósł bowiem niepokoje na Bliskim Wschodzie, a Arabska Wiosna dodatkowo zdestabilizowała region, zmniejszając jego atrakcyjność inwestycyjną. Wiele inwestycji w regionie zostało wstrzymanych. Pomimo chwilowego załamania rynku funduszy inwestycyjnych, związanego głównie ze światowym kryzysem gospodarczym i wzrostem niepewności na rynku papierów wartościowych analitycy w pozytywnym świetle widzą przyszłość tych narzędzi inwestycyjnych w monarchiach naftowych. Dostrzegają ich koncentrowanie się na bezpiecznym zarządzaniu posiadanymi aktywami, bardziej niż na agresywnym pozyskiwaniu nowych klientów. Widzą także redefiniowanie strategii rynkowej- z agresywnej (dostosowanej do światowej prosperity) na zrównoważoną i zachowawczą, chroniącą ich aktywa w czasie kryzysu199. Na rynkach regionu GCC fundusze inwestycyjne starają się lokować swe inwestycje w sektorach, których pomyślność zależy od poziomu rozwoju, warunków demograficznych, wzrostu zamożności obywateli oraz zmiany ich aspiracji. Poniższa lista prezentuje najczęstsze wybory inwestycyjne, pokrywające się równocześnie z najważniejszymi potrzebami ekonomicznymi społeczeństwa: •  Edukacja •  Zdrowie publiczne •  Dobra konsumpcyjne 197  Report:    The  Next  Five  Years,  MENA    PE,  September  2011,     http://www.pwc.com/en_M1/m1/publications/mena-­‐‑pe-­‐‑report.pdf,  dostęp  17.08.  2012.   198    Report:  The  Next  Five  Years,  MENA    PE,  September  2011,    str.  13   http://www.pwc.com/en_M1/m1/publications/mena-­‐‑pe-­‐‑report.pdf,  dostęp  17.08.  2012.   199  Report,  op.cit.,    str.20.   140 •  Logistyka i transport •  Usługi energetyczne •  Budownictwo •  Przemysł •  Rynek nieruchomości •  Usługi finansowe •  Rozrywka200 Trzeba wspomnieć o znaczeniu tego narzędzia inwestycyjnego w rozwoju gospodarczym państw przyjmujących. Nie tylko bowiem zajmują się one pomnażaniem kapitałów swoich udziałowców (maksymalizując stopę zwrotu z kapitału) , ale poprzez tworzenie nowych inicjatyw gospodarczych przyczyniają się także do rozwoju nowych rynków i technologii, wzrostu PKB, tworzeniu nowych miejsc pracy, dywersyfikacji gospodarki, a przez to odgrywają niesłychanie pozytywną rolę w państwach przyjmujących 201 . 4.2.2.3.  Islamic Private Equity (IPE) Na tle niekorzystnych wydarzeń na rynkach finansowych świata, strat kapitałowych funduszy inwestycyjnych, które przyniósł ze sobą kryzys gospodarczy i wrzenie społeczne w krajach MENA, spadło zaufanie do tradycyjnych form inwestowania. Równocześnie pojawiło się rosnące zainteresowanie inwestycjami opartymi na szariacie, np. Islamic Private Equity (IPE). Opierają się one na zasadzie partnerstwa, przez co uważane są za najlepszy sposób inwestowania, spełniający wymogi prawa koranicznego. Stanowi to istotny argument dla ortodoksyjnych muzułmanów (a warto pamiętać, że do grupy tej należy wiele bogatych inwestorów), ale także firm, działających na rynku Zatoki. Nie bez znaczenia , szczególnie dla inwestorów instytucjonalnych są względy wizerunkowe, związane z IPE. Fundusze, o których mowa są uznawane za bardziej bezpieczne, a równocześnie mniej ryzykowne i mniej podatne na spekulację od tradycyjnych funduszy inwestycyjnych. 200  Report,  op.cit.,  str.  27.   201  Venture  Capital  Forum,  Riyadh,  Feb  21-­‐‑22,  2012,  Gulf  Venture  Capital  Association,     http://vc.iifef.com/wp-­‐‑content/uploads/G1_S.pdf,  dostęp  23.08.  2012.   141 Inwestorzy decydują o wejściu w tego typu transakcje motywowani są ochroną kapitałów w czasie rozchwiania gospodarczego i nieprzewidywalności rozwoju wydarzeń202. Ten typ narzędzia inwestycyjnego adresowany był pierwotnie do muzułmanów z państw islamskich jak i do państw nieislamskich, posiadających diasporę muzułmańską. Jednak na fali kryzysu finansowego i spadku zaufania do tradycyjnych narzędzi finansowych instrumenty oparte na szariacie stają się przedmiotem coraz częstszego zainteresowania również ze strony inwestorów zachodnich, którzy traktują tego rodzaju inwestycje jako narzędzie poszerzania portfela inwestycyjnego i metodę zmniejszania ryzyka203. Jako narzędzie inwestycyjne IPE pojawiły się dopiero 10 lat temu (pierwszy IPE powstał w 2002r.), od tego momentu jesteśmy świadkami wielkiej dynamiki wzrostowej tego rodzaju funduszy. Tabela 7/4 Liczba Islamic Private Equity IPE i dynamika wzrostu w latach 2002-2007 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Liczba IPE 22 55 52 76 101 153 Dynamika wzrostu 100 250 208 345 459 695 2002=100 Za:   wyliczenia   własne   za:   Chatti,   Mohamed   Ali,   Yousfi,   Ouidad,   Islamic   Private   Equity,   http://www.cr2m.net/membres/yousfi/travaux/pdfs/referenceinbook.2010-­‐12-­‐20.7342305642.pdf/,   dostęp   3.08.  2013.   W latach 2002-2007 liczba IPE wzrosła z 22 do 153, dając wzrost o 695 %. Dynamiczny wzrost IPE widać także w ujęciu kapitałowym. W 2011 r. miały w swoim portfelu 41 mld USD , podczas gdy trzy lata wcześniej, w 2008r. dysponowały tylko 28 mld USD aktywów. Ich wzrost zarówno w ujęciu kapitałowym jak i liczbowym świadczy o szerokich potrzebach ze strony rynku na tego typu usługi. Ostatnie lata – wraz z kryzysem ekonomicznym – przyniosły z jednej strony ograniczenie inwestycji jak i liczby wyjść z 202  Qatar  First  Investment  Bank  highlights  changing  trends  of  Islamic  Private  Equity,  November  2011,   Opalesque,  http://www.opalesque.com/IslamicFinance_Briefing/?p=14182,  dostęp  23.08.2012.   203  Chatti,  Mohamed  Ali,  Yousfi,  Ouidad,  Islamic  Private  Equity,  str.  115-­‐‑127,   http://www.cr2m.net/membres/yousfi/travaux/pdfs/referenceinbook.2010-­‐‑12-­‐‑20.7342305642.pdf/,   dostęp  23.08.  2012.   142 transakcji w ramach IPE, spowodowanych trudnościami z uzyskaniem wysokiej wyceny rynkowej posiadanych aktywów (przedsięwzięć), czy małą liczbą IPO (Initial Public Offering), przez które dokonywano zbycia swych udziałów. Z drugiej jednak fundusze te dysponują wciąż znacznym potencjałem inwestycyjnym. Szacowane zasoby wolnej gotówki Islamic Private Equity państw zatoki w 2010 r. wynosiły 11 mld USD204. IPE mogą inwestować jedynie w firmy funkcjonujące w oparciu o szariat. Przed wejściem w transakcję muszą zapytać o zgodę instancję religijną- Sharia Supervision Board (SSB). Islamic Private Equity charakteryzują następujące zasady: •  równorzędność stron kontraktu; •  zakaz wynagrodzenia kapitału w postaci odsetek; •  maksymalny poziom finansowania przedsięwzięcia do 33% wartości inwestycji; •  oparcie przedsięwzięcia o zasady etyki; •  brak spekulacji; •  dopuszczalność inwestycji wyłącznie w gospodarkę realną (dobra i usługi); •  udział w zyskach/stratach obu stron (profit/loss sharing)205. Działalność IPE nie może dotyczyć transakcji związanych z: •  produkcją i handlem wieprzowiną •  produkcją i handlem używkami •  pornografią •  hazardem •  wojskiem •  opartych na oprocentowaniu, spekulacji lub ubezpieczeniach Kryzys gospodarczy 2008r. , który doprowadził do utraty wiarygodności tradycyjny (zachodni) model rynków finansowych spowodował wzrost zainteresowania muzułmańskimi narzędziami inwestycyjnymi jak Islamic Private Equity także ze strony klientów zachodnich. 204  Wouters,  Paul,  Islamic  Private  Equities  Opportunities  in  the  Middle  East,  Islamic  Venture  Capital  and   Private  Equity  Conference  2009,  Kuala  Lumpur,  20-­‐‑21  May  2009,  Malaysia,   http://www.slideshare.net/a10dr1/islamic-­‐‑private-­‐‑equity-­‐‑in-­‐‑gcc-­‐‑3561474,  dostęp  23  .08.2012.   205  Chatti,  Mohamed  Ali,  Yousfi,  Ouidad,  Islamic  Private  Equity,  str.  120,   http://www.cr2m.net/membres/yousfi/travaux/pdfs/referenceinbook.2010-­‐‑12-­‐‑20.7342305642.pdf/,   dostęp  23.08.  2012.   143 Zwracają oni uwagę głównie na te aspekty funkcjonowania IPE, jak oparcie o etykę, czy obustronną odpowiedzialność za wyniki przedsięwzięcia. Dotychczas IPE wyspecjalizowały się w kontraktach w sektorach: •  usług finansowych, •  transportu, •  dóbr konsumpcyjnych, •  telekomunikacji, •  energetyce, •  turystyce, •  nieruchomościach 206. Instytucje te inwestują jedynie w projekty o bardzo wysokim poziomie wiarygodności i dużym potencjale, ze spodziewaną wyższą stopą zwrotu niż z innych instrumentów finansowych. Firmy, w które dokonywane są inwestycje nie mogą być zadłużone. Inwestycje IPE mają miejsce tylko w takie projekty, które będą realizowały zarówno cele ekonomiczne (przyczynianie się do zaspokojenia popytu, rozwoju sektora islamskiego w gospodarce, tworzenie przedstawicielstw w świecie), jak również cele społeczne (współpraca między muzułmanami). IPE nie działają w sposób podobny do bankowości. Nie pożyczają pieniędzy, a aktywnie wchodzą w przedsięwzięcia gospodarcze jako równoprawny partner. Podobnie jak klasyczne private equity stawiają sobie za cel wsparcie rozwoju gospodarczego poprzez bezpośrednie zaangażowanie kapitałowe w konkretne przedsięwzięcia gospodarcze, a ich transakcje zawsze opiewają na czas określony. To, co rożni IPE od PE to całkowity zakaz ustalania ex ante ceny wyjścia i przyjęcie zasady PLS (profit/loss sharing). Cena ex ante traktowana jest jako nieetyczna. W IPE wycena aktywu odbywa się na zakończenie okresu obowiązywania umowy i odbywa się w drodze wyceny rynkowej aktywu. Ramka: Portfel inwestycyjny 10 największych firm kuwejckich w 2012 r. Ranking Firma 1 Udziały w korporacjach zagranicznych Kapitał rok Kuwait Investment 23% Victoria-Jungfrau Collection 300 mld AG, 16% Gulf Bank, 12% Arab 2010 Authority KIA Insurance Group, 9% Jordan 206  Chatti,  Mohamed  Ali,  Yousfi,  Ouidad,  Islamic  Private  Equity,  str.  122.   144 własny/ USD Phosphate Mines, 5% Daimler AG, 6% Citigroup, 1.7% British Petrol, KFH, Zain 2 Kuwait Petroleum Corporation KPC 3 National Bank Kawait NBK 4 Zain Mobile KIA 24,6%, Kharafi Group 11.4%- 13 mld USD Telecommunications 20% Co. (MTC) 5 Kuwait House 6. M.A. Sons 7. Kuwait (KIPCO) Projects Pakiet kontrolny w KIPCO ma 20 mld USD rodzina królewska. KIPCO inwestuje w ponad 60 korporacjach, min Burgan Bank, United Real Estate Company, KAMCO and Gulf Insurance Company 8. Al Industries Ghanim 9. Sultan Family 10. Public Institution for Social Security (PIFSS) 74 mld USD 2010 of 30% udział finansowym w arabskim rynku 47,6 mld 2011 USD Finance 31% udziału w rynku aktywów w 48 mld USD Kuwejcie. Obecna na rynkach Kuwejtu, Arabii Saudyjskiej , ZEA, Bahrajnu, Turcji, Kajmanach, Malezji Kharafi & 12.7-20 percent stake in Zain, Kharafi 15-20 mld USD National, National Investment Co., National Industries Group, Kuwait Food Co 5-10 mld USD Za:Top 10 Companies in Kuwait, Most Important Companies in Kuwait, Marcopolis 13 Luty 2012, http://www.marcopolis.net/kuwait-companies.htm, dostęp 17.06. 2012. Próba oceny 145 Państwa Zatoki Perskiej przez lata były postrzegane w świecie przez pryzmat źródła kapitałów, nie zaś jako miejsca do inwestowania. Jednak ostatnie dekady przyniosły liczne zmiany w społeczeństwach i gospodarkach tychże państw. W latach 1973-2012 nastąpił gwałtowny wzrost liczby mieszkańców (ponad 5-krotny), a wzrost dochodu per capita za sprawą wysokich cen nośników energii wytworzył aspiracje konsumpcyjne społeczeństw. Obydwa procesy stworzyły szeroki i chłonny rynek wewnętrzny. Otworzyły się nowe możliwości dla biznesu. Kolejnym impulsem wzrostowym stało się wprowadzenie w monarchiach w ostatnich latach polityki sprzyjającej rozwojowi sektora prywatnego oraz procesom prywatyzacyjnym. Zmiany w sposobie zarządzania wielkimi firmami rodzinnymi, wytworzyły popyt na rynku usług menedżerskich. Rok 2001 przynosi zmiany w polityce inwestycyjnej monarchii oraz w zachowaniach inwestorów prywatnych pochodzących z badanego regionu. Dochodzi do znacznego przeorientowania preferowanych kierunków inwestycyjnych, wyrażającego się w zmniejszeniu zaangażowania na rynku zachodnim i przesunięciu inwestycji na inne rynki, w tym na rynki lokalne. Pojawia się coraz częściej głośno artykułowana potrzeba inwestowania w zgodzie z zasadami religii, z szariatem. Nowe oczekiwania tworzą rynek dla islamskiej oferty inwestycyjnej. Równolegle z tymi zmianami dochodzi do zawirowań w gospodarce światowej. Bogate państwa zachodnie wkraczają w fazę spowolnienia gospodarczego, czy wręcz kryzysu. Skutkiem bankructwa wielu wielkich podmiotów gospodarczych w USA oraz w Unii Europejskiej, a zwłaszcza strat poniesionych przez instytucje finansowe, w państwach tych znaczącemu zmniejszeniu ulegają wolne aktywa finansowe. Rządy popadają w długi, załamują się finanse publiczne dotychczasowych zachodnich potęg ekonomicznych. Skutkiem tego pojawiają się gigantyczne potrzeby pożyczkowe państw wysokorozwiniętych. Obligacje, stanowiące główne źródło finansowania zadłużonych państw, sprzedawane są na bardzo atrakcyjnych warunkach. Zła sytuacja ekonomiczna zachodu obejmuje nie tylko państwa. Na skutek kryzysu dochodzi do przecen giełdowych. Flagowe okręty, a zarazem symbole Zachodu (podmioty gospodarcze takie jak wielkie banki, firmy motoryzacyjne, etc.), znajdując się na krawędzi bankructwa, gwałtownie poszukują wsparcia finansowego. Znikły uprzedzenia. Inwestorzy pochodzący z państw Zatoki Perskiej są mile widziani. Jest to nowa sytuacja, która daje niesłychane możliwości inwestycyjne, szanse na szybkie zarobki, przy zachowaniu pozycji partnera w pełni akceptowalnego, a nawet wręcz 146 pożądanego. Z drugiej jednak strony wraz z postępującym rozchwianiem koniunktury i nieprzewidywalnością procesów zachodzących w sferze realnej gwałtownie rośnie ryzyko inwestycyjne. Te dwie stojące w sprzeczności do siebie tendencje znajdą swe odzwierciedlenie w polityce dywersyfikacji inwestycyjnej poszczególnych podmiotów. Będzie to przedmiotem dokładnej analizy w kolejnych rozdziałach. ROZDZIAŁ 5: Studium przypadku: Państwowe Fundusze Majątkowe (SWF) monarchii Ostatnia dekada naftowych przyniosła istotne zmiany na rynkach finansowych monarchii w postaci pojawienia się Państwowych Funduszy Majątkowych, nowych instytucji finansowych. Instytucje te odgrywają kluczową rolę w prowadzonej przez te państwa polityce dywersyfikacji ich gospodarek i zmniejszenia zależności od dochodów z ropy. Stają się głównym narzędziem sterylizacji pieniądza (pochodzącego z petrodolarów), przyczyniając się do ograniczenia negatywnych zjawisk choroby holenderskiej. Znaczenie funduszy z roku na rok wzrasta, a SWF stają się głównym narzędziem powiększania majątku państwowego i tworzenia rezerw dla przyszłych pokoleń. 5.1. Historia i ramy prawne funkcjonowania Państwowych Funduszy Majątkowych w monarchiach Zatoki Perskiej Ze zjawiskiem państwowych podmiotów inwestycyjnych jakimi są SWF mamy do czynienia na szerszą skalę dopiero w ostatniej dekadzie. Pierwszą i jedyną (na przestrzeni dekad) tego typu instytucja w świecie był utworzony z inicjatywy Wielkiej Brytanii w 1953r. Kuwait Investment Board (KIB), obecnie pod nazwą Kuwait Investment Authority (KIA). Zadaniem nowej instytucji było gromadzenie wolnych środków , pochodzących ze sprzedaży 147 ropy naftowej z przeznaczeniem na stabilizację finansów publicznych. Fundusz miał charakter wybitnie konserwatywny. Pieniądze, znajdujące się na rachunku stabilizacyjnym nie były lokowane w sposób aktywny na rynkach kapitałowych ani też w postaci inwestycji bezpośrednich w gospodarce. Dopiero na przełomie lat 70-80. XXw. dwa inne państwa regionu- Zjednoczone Emiraty Arabskie i Arabia Saudyjska- zdecydowały się utworzyć wzorem Kuwejtu analogiczne fundusze. Na przełomie tysiąclecia część funduszy stabilizacyjnych została przekształcona się w Państwowe Fundusze Majątkowe (SWF), t.zn. instytucje rynku finansowego, stawiające sobie zupełnie inne cele działania. Na przestrzeni wielu lat instytucje te zgromadziły olbrzymie środki, a tempo przyrostu ich aktywów było skorelowane ze skalą przyrostu rezerw dewizowych poszczególnych państw. Zanim jednak rządy poszczególnych monarchii zdecydowały się na utworzenie SWF lokowały nadwyżki płynnych aktywów na światowych rynkach finansowych w sposób dosyć zachowawczy, uzyskując w konsekwencji niską stopę zwrotu. Celem utrzymywania nadwyżek walutowych było stabilizowanie kursu walutowego poszczególnych państw. Gdy okazało się, że są one zbyt duże w stosunku do potrzeb gwarantowania stabilności kursowej, podjęto decyzję, by część z nich przenieść do nowo powstałych Państwowych Funduszy Majątkowych SWF, zostawiając dla celów stabilizacyjnych tylko niezbędną kwotę operacyjną. Przed nowo powołanymi do istnienia SWF postawiono zadanie prowadzenia bardziej elastycznej i agresywnej polityki inwestycyjnej niż miało to miejsce w funduszach stabilizacyjnych. Przyjęciu nowej strategii inwestycyjnej sprzyjał stały wzrost rezerw dewizowych. Nie bez znaczenia był przy tym fakt znacjonalizowania wydobycia zasobów naturalnych. W nowych funduszach, od końca XX wieku monarchie lokowały już gros dewiz ze sprzedaży surowców energetycznych. Pozwalało to im ograniczać ryzyko wystąpienia tzw. choroby holenderskiej wewnątrz krajów, zmniejszać zagrożenie inflacyjne czy likwidować nadpłynność. Uogólniając, można za Knill, Lee i Mauck podać następujące motywy powoływania SWF przez państwa rozwijające się: •   ochrona budżetów narodowych przed wahaniami popytu oraz cen; 148 •   poszerzenie (dywersyfikacja) bazy dochodowej monokultur surowcowych o dochody z innych form aktywności, w celu zapewnienia standardu życia przyszłym pokoleniom; •   wzrost rentowności rezerw dewizowych; •   pozyskiwanie dodatkowych dochodów do budżetu w celu pokrycia nieplanowanych wydatków na cele socjalne, emerytalne i inne; •   wzrost znaczenia na arenie międzynarodowej oraz poszerzanie stref wpływów dzięki inwestycjom o znaczeniu strategicznym207. Fundusze majątkowe monarchii naftowych zaliczane są do tzw. commodity SWFs, oznaczające fakt zasilania ich wpływami z eksportu. W swej większości posiadają odrębną osobowość prawną, funkcjonują w ramach krajowego ładu prawnego i uprawnione są do samodzielnego zarządzania aktywami. Ich powstanie jest ściśle skorelowane ze wzrostem napływu rezerw dewizowych, do którego doszło po 2002 r. Od tego momentu zaczęły się powiększać także aktywa SWF oraz ich liczebność. Lata 2002-2007 to okres boomu w gospodarce światowej, w tym w bogatych państwach zachodnich, który zwiększył popyt na surowce energetyczne. Do grona państw szybko rozwijających się dołączyły Indie i Chiny, państwa o największej liczbie ludności. Ich rozwój gospodarczy wygenerował popyt na surowce, doprowadzając do wzrostu światowych cen na rynkach ropy, gazu, stali, miedzi i innych. Państwa naftowe stały się więc beneficjentem procesów zachodzących w Chinach i Indiach. 5.2 Definicja Państwowych Funduszy Majątkowych Państwowe Fundusze Majątkowe są na tyle młode, że nie doczekały się jeszcze swojej wszechstronnej naukowej analizy. Istnieją na ich temat opracowania o charakterze analitycznym, pisanych przede wszystkim na zlecenie banków, think-thanków, czy też organizacji międzynarodowych. Poszukuje się odpowiedzi na pytanie o motywy, cele i sposoby działania najnowszych podmiotów rynków finansowych. 207  Knill,  A.,  Lee,  B-­‐‑S.,  and  Mauck,  N.  ‘Bilateral  political  relations  and  the  impact  of  sovereign  wealth  fund   investment’,  Working  Paper,  Florida  State  University  2009.   149 Podejmując próbę zdefiniowania SWF Andrew Razanov po raz pierwszy użył terminu Sovereign Wealth Funds. W artykule opublikowanym w 2005 r. opisał fenomen lokowania inwestycji za granicą przez państwa lub w ich imieniu. Nowych graczy na rynkach finansowych uznał za podmioty odrębne względem tradycyjnych państwowych funduszy emerytalnych (public-pension), czy też funduszy zarządzających rezerwami dewizowymi. Według Razanova powodem tworzenia SWF przez poszczególne państwa jest „chęć zmniejszenia ryzyka związanego ze zmiennością wpływów budżetowych , konieczność sterylizacji pieniądza przez państwa posiadające nadpłynność, zwiększanie kapitałów w dyspozycji funduszy przyszłych pokoleń oraz pozyskiwanie i lepsze wykorzystywanie środków dla rozwoju społeczno-gospodarczego”208. Co prawda państwa od zawsze posiadały w swoim portfelu znaczne środki, nie trafiały one jednak do sfery realnej, nie były inwestowane na giełddach. W gospodarce rynkowej, do czasu pojawienia się funduszy majątkowych rządy nie były uczestnikami życia gospodarczego w sektorze produkcyjnym209 . Niedookreślenie, czym w istocie są SWF, tak charakterystyczne dla fazy początkowej tworzenia instytucji (etap dzieciństwa przedsiębiorstwa) przynosi mnogość interpretacyjną i definicyjną. Warto w tym miejscu wspomnieć o definicji zaproponowanej przez Międzynarodowy Fundusz Walutowy, odmiennej od propozycji Razanova, a mianowicie zaliczanie do nich: •  Funduszy stabilizacyjnych •  Funduszy oszczędnościowych na rzecz przyszłych pokoleń •  Funduszy zarządzania rezerwami dewizowymi •  Funduszy rozwojowych •  Państwowych funduszy emerytalnych210. 208  Tłumaczenie  własne,    Razanov,  Andrew,  2005,  Who  Holds  the  Wealth  of  Nations,  Central  Banking   Journal,  Volume  XV,  Number  4.   209  SWF  and  FDI:Facing  The  World  Economic  Crisis.  October  2009,  Report  of    Economic  Intelligence   Division,  INVEST  IN  SPAIN.   210  Loh,  Lixia,  Sovereign  Wealth  Funds.  States  buying  the  World,  GLOBAL  Professional  Publishing,  Kent,   2010,  str.  10.   150 Swoją definicję SWF zaproponowało także Sovereign Wealth Funds Institute. „Państwowy Fundusz Majątkowy (SWF) to państwowy fundusz inwestycyjny stworzony w oparciu o aktywa takie jak akcje, obligacje, nieruchomości oraz inne instrumenty finansowe zakupione z rezerw dewizowych państwa. Rezerwy te są wynikiem nadwyżki bilansu płatniczego, oficjalnych operacji walutowych, procesów prywatyzacyjnych, rządowych płatności transferowych, nadwyżek budżetowych oraz/lub wpływów z eksportu dóbr. […] Definicja SWF wyklucza m.in. rezerwy dewizowe znajdujące się w posiadaniu władz monetarnych utrzymywane dla równowagi bilansu płatniczego lub w celach prowadzenia polityki monetarnej, przedsiębiorstwa państwowe w tradycyjnym sensie, państwowoprywatne fundusze emerytalne […] oraz aktywa zarządzane dla korzyści jednostek” 211. Z kolei Fottak , Bortolli, Megginson definiują SWF w następujący sposób: SWF to pula aktywów pochodzenia krajowego lub międzynarodowego, znajdująca się w posiadaniu i zarządzaniu poszczególnych rządów w celu osiągnięcia zróżnicowanych celów ekonomicznych i finansowych, w tym akumulacji kapitału i zarządzania rezerwami utrwalenia (zapewnienia) stabilizacji makroekonomicznej i międzypokoleniowego transferu bogactwa 212. Na definicyjną niejasność w polskiej terminologii wskazuje stosowanie dwóch określeń SWF: Państwowe Fundusze Majątkowe oraz Państwowe Fundusze Inwestycyjne. W swoim opracowaniu posługiwać się będę terminem Państwowe Fundusze Majątkowe i rozpoznawalnym w literaturze fachowej skrótem angielskim SWF. Dla lepszego zrozumienia, czym są SWF warto przeanalizować ich charakterystykę na tle innych podmiotów, znajdujących się w rękach państwa. Tabela 1/5 Charakterystyka państwowych narzędzi inwestycyjnych wg Sovereign Wealth Funds Institute Własność SWF Przedsiębiorstwa państwowe Państwowe fundusze emerytalne Rządów Głównie rządów Niezależnych od rządów funduszy 211  What  is  the  SWF?  Sovereign  Wealth  Funds  Institute,  za:  http://www.swfinstitute.org/what-­‐‑is-­‐‑a-­‐‑swf/,   dostęp  24  .08.  2012.   212  Fotak,  Veljko,  Bortolotti,  Bernardo,  Megginson  William,  The  financial  impact  of  sovereign  wealth  fund   investments  in  listed  companies,  June  2008.   151 emerytalnych Zróżnicowane: dobra/przychody kapitałowe (transfery) Zasilanie kapitałowe Zróżnicowane: Jednorodne: Budżetowe/przychody korporacyjne Składki emerytalne Kontrola rządu Pełna Znacząca Nieznacząca Poziom transparentności Zróżnicowany Zróżnicowany Przejrzysty (pełny) Rentowność Wysoka Średnia średnia Za:   Fotak, Veljko, Bortolotti, Bernardo, Megginson William, The financial impact of sovereign wealth fund investments in listed companies, June 2008. Powyższa tabela przedstawia odmienność zasad funkcjonowania i zarządzania SWF na tle innych podmiotów, znajdujących się w gestii państw- takich jak przedsiębiorstwa państwowe czy państwowe fundusze emerytalne. Niektórzy autorzy 213 proponują włączenie funduszy emerytalnych do SWF, uznając że odgrywają one podobną rolę w gospodarkach. Wydaje się to nieuprawnione, gdyż dostrzec można odmienności w sposobie ich tworzenia, kontroli czy zarządzania. 5.3 Siła SWF na rynkach finansowych świata Opisując pozycję i siłę SWF na rynkach finansowych świata nie sposób nie zauważyć dużej rozbieżności w ocenie tego zjawiska przez różne, badające je podmioty. Jest to związane, niewątpliwie z nowością, pociągającą za sobą brak standardów i wszelkich procedur, ale także z faktem, że gros SWF powstaje w państwach nie spełniających kryteriów transparentności i przejrzystości działań. Tabela 2/5 SWF wg krajów inwestorskich w 2008 wg Deutsche Bank Liczba SWF Łączne aktywa w mln USD Udział w SWF ogółem 213  Truman,  Edwin  M.,  Sovereign  Wealth  Funds:  The  Need  for  Greater  Transparency  and  Accountability,   Peterson  Institute  for  International  Economics  Policy  Brief,  2007.   152 Bliski Wschód 7 1533 48 Azja 9 867 27 OECD 10 489 15 Rosja i Azja Centralna 4 177 6 Afryka 7 109 3 Ameryka Łacińska 4 23 1 Wyspy Pacyfiku 6 1,2 0,04 Ogółem 47 3194 •  Za:   Santiso, Javier, “Sovereign Development Funds: Key financial actors of the shifting wealth of nations”, Working Paper OECD Emerging Markets Network (EmNet) , October 2008 Tabela 2/5 zawiera informacje o stanie funduszy majątkowych w 2008 r. W roku tym, zarówno pod względem udziału w rynku jak i wielkości posiadanych aktywów najsilniejszą pozycję zajmowały fundusze z regionu Bliskiego Wschodu (około 50%). Pochodziły z eksportu paliw. Na drugim miejscu znalazły się fundusze tworzone w sferze handlu dóbr i usług w państwach azjatyckich (27 %). Łącznie na Bliski Wschód i Azję przypadało ¾ wszystkich aktywów w funduszach majątkowych. Udział innych regionów świata w tworzeniu SWF miał znaczenie marginalne. Kolejna tabela oparta na szacunkach wykonanych przez JP Morgan pozwala na nieco inne ujęcie geograficznego rozmieszczenia państwowych funduszy majątkowych. Tabela 3/5 SWF w latach 2007/2008 wg JP Morgan na tle innych aktywów W mld USD Udział w aktywach SWF w % Aktywa SWF ogółem 2.998-3.737 100 10 największych SWF 2.367-3.034 63-67 SWF Azji 999-1.139 30-33 SWF Bliskiego Wschodu 1.168-1.730 39-46 SWF Europy i Centralnej Azji 637 17-21 SWF Afryki 82-114 ~3 SWF Ameryki Pn. i Pd. 114-119 3-4 153 Inne aktywa finansowe: Oficjalne rezerwy w złocie 7.155 Fundusze hedgingowe 2.800 Fundusze emerytalne, ubezpieczeniowe, fundusze wzajemne 74.900 Opracowanie własne za: Shabbir, Tayyeb, Role of the Middle Eastern Sovereign Wealth Funds in the current global financial crisis, January 2009 za: meeaweb.org/paperssf09/MEEA2009Shabbir.doc, dostęp 7.10. 2012. Największa część aktywów, szacowana na 1168-1730 mld USD znajdowała się w rękach państw naftowych Bliskiego Wschodu, co w ujęciu procentowym lokuje te kraje w przedziale 39-46% łącznych SWF, czyli niżej niż według obliczeń Deutsche Bank. Z kolei JP Morgan dostrzega znacznie większą rolę funduszy pochodzących z Azji, szacując na 33% udział w rynku. Ewidentna rozbieżność w szacowaniu aktywów w państwach regionu Zatoki Perskiej wynosi około 600 mld USD! Jest to symptomatyczne dla działania rynków finansowych monarchii naftowych, które cenią sobie poufność i dyskrecjonalność prowadzonych przez nich operacji. Tabela 3/5 lokuje ponadto rozmiary dostępnych aktywów SWF na tle aktywów innych instytucji finansowych. Na ich tle ok. 3 mld USD w rękach SWF lokują je na 3-4 miejscu wśród podmiotów grających na rynkach finansowych214. Kwota do dyspozycji jest wciąż zaledwie ułamkiem kapitałów, znajdujących się w posiadaniu funduszy emerytalnych, ubezpieczeniowych, funduszy wzajemnych, jednak, co warto nadmienić, jeszcze parę lat temu fundusze majątkowe nie odgrywały żadnej roli na rynkach finansowych świata. Dzisiaj dysponują aktywami większymi, niż podbijające świat fundusze hedgingowe, a ich wartość jest odpowiednikiem połowy światowych rezerw kruszcowych. Warto wspomnieć ponadto, że istotnym wyróżnikiem funduszy majątkowych jest ich tempo wzrostu, które ukazuje tkwiący w nich potencjał. SWF są obecnie najszybciej rozwijającym się segmentem usług finansowych, z ponadprzeciętną stopą wzrostu i błyskawicznym przyrostem aktywów. Imponujące kapitały pozostałych funduszy gromadzone były na przestrzeni wielu ostatnich dekad. 214  Powyższe  dane  odnoszą  się  do  2008  r.  Tymczasem  dane  z  września  2011  r.,  podane  przez  Sovereign   Wealth  Funds  Institute  szacują  wielkość  funduszy  już  na  poziomie  4.737  mld  USD.   154 SWF są egzemplifikacją zmian zachodzących w gospodarce światowej, prowadzących do przesunięcia bogactwa z państw centralnych do peryferyjnych215. Państwa tworzące fundusze majątkowe znajdowały się dotychczas na marginesie gospodarki światowej; w kształtowaniu ładu światowego, czy ustalaniu zasad funkcjonowania globalnej gospodarki pełniły bardziej funkcje statystów, niż decydentów. Nie były aktywnymi członkami WTO, IMF, czy WB. Obecnie konfrontują się z rozwiązaniami wypracowanym przez państwa centralne. Ponadto, po raz pierwszy w gospodarce rynkowej podmiotami gospodarczymi na arenie międzynarodowej stały się państwa, które stały się posiadaczami ogromnych zasobów kapitałowych inwestowanych w innych krajach. Ambicje wypełniania przez te instytucje państwowe funkcji inwestycyjnych w skali globalnej mogą nieść ze sobą ryzyko stosowania innej strategii działania, niż dominująca w sektorze prywatnym strategia rynkowa. W pierwszych latach istnienia funduszy majątkowych najszybciej rozwijały się fundusze surowcowe w monarchiach Zatoki, uzyskując dominujący udział w kapitałach SWF. W kolejnych latach rosły kapitały SWF państw azjatyckich, głównie funduszy chińskich. Obecnie wartość aktywów SWF z Azji i Bliskiego Wschodu uległa niemalże zrównaniu i wynosi obecnie 38% dla każdego. Pierwsza dekada nowego wieku to okres gwałtownego rozwoju Państwowych Funduszy Majątkowych SWF w świecie. Od 2005r. pojawiło się 20 nowych SWF. Szacuje się, że jesienią 2011 r. w ich dyspozycji znajdowało się 4.737 mld USD i od 2008 r. ich aktywa wzrosły o 1,5 bln USD216. O zaskoczeniu świata dynamiką tego procesu może świadczyć fakt niespójnych prognoz odnośnie rozwoju tego nowego zjawiska. Johan, Knill i Mauck szacowali, że do 2012 kapitały znajdujące się w rękach SWF wzrosną do 9-15 mld USD 217. Merrill Lynch oceniał, że do końca 2011 r. SWF będą w posiadaniu 7,9 mld USD, z kolei według szacunków MFW do 2013 r. fundusze będą operować kwotą 6-10 bln USD (n.b. zaskakująco wysoki jest dopuszczany przez MFW margines błędu!), Morgan Stanley 215  W  pracy  posługiwać  się  będziemy  terminem:  państwa  centralne  dla  określenia  państw   wysokorozwiniętych,  reprezentowanych  w  kluczowych  instytucjach  międzynarodowych  i  mających   istotny  wkład  w  tworzenie  dotychczasowego  ładu  międzynarodowego  oraz  terminem  państwa   peryferyjne  w  przypadku  państw  spoza  tej  grupy.   216  Fund  Rankings,  Sovereign  Wealth  Funds  Institute,  za:  http://www.swfinstitute.org/fund-­‐‑rankings/,   dostęp  24.03.2014.   217  Johan,  Sofia,  Knill,  April,  Mauck,  Nathan,  Determinants  of  Sovereign  Wealth  Fund  Investment  in  Private   Equity,  TILEC,  December  2010,  str.  4.   155 podaje wartość 12 mld USD do 2015 r., zaś Standard Chartered przewiduje wzrost SWF do wartości 13,4 mld USD w następnej dekadzie218. Egzemplifikacją wzrostu znaczenia funduszy majątkowych mogą być dane umieszczone w tabeli 4/5. Tabela 4/5 Aktywa będące w dyspozycji Państwowych Funduszy Majątkowych w latach 2007-2013 IX 2007 IX 2008 IX 2009 IX 2010 IX 2011 XII 2013 Aktywa ogółem 3190 3981 3843 4080 4737 6365 IX 2007 = 100 100 124,7 120,4 127,8 148,4 199,5 Za: wyliczenia własne za Fund Rankings, Sovereign Wealth Funds Institute, za: http://www.swfinstitute.org/fund-rankings/, Tabela 4/5 pokazuje dynamikę wzrostu SWF w okresie światowego kryzysu ekonomicznego. Co ciekawe, kryzys jedynie nieznacznie odcisnął się na wskaźnikach globalnych na przełomie 2008 i 2009 r. W kolejnych latach ma miejsce ponowny dynamiczny wzrost funduszy majątkowych, osiągając w końcu 2013r. blisko 200% wartości z 2007 r. Należy wspomnieć, że w tym samym okresie większość instrumentów finansowych odnotowała spadki, a globalna światowa kapitalizacja aktywów uległa istotnemu ograniczeniu. Fundusze majątkowe są przez kraje inwestorskie traktowane jako narzędzie dywersyfikacji aktywów. Co więcej, gros inwestycji funduszy lokowane jest w realnej gospodarce. W związku z tym, zainteresowanie funduszami majątkowymi, inwestującymi w podmioty gospodarcze rośnie wprost proporcjonalnie do turbulencji na rynkach finansowych i zapaści finansów publicznych państw wysokorozwiniętych. Fundusze majątkowe stają się alternatywą dla zakupów obligacji, głównie amerykańskich, jako formą inwestowania rezerw dewizowych przez państwa peryferyjne. Państwa z nadwyżkami obcych walut, w tym monarchie naftowe w pierwszej fazie kryzysu przerzucały do SWF większą niż dotychczas część wolnych środków. Można zatem powiedzieć, że obecny kryzys finansów publicznych państw centralnych ma wpływ na kształtowanie się i zainteresowanie funduszami majątkowymi w państwach peryferyjnych. 218  Eid,  Florence,  “Wherefore  Arabian  SWFs?,  Investment  is  the  main  driver  of  change,  and  SWFs  are   playing  a  part”,  City  of  London    OECD  conference,  31  March  2008,  za:   http://www.oecd.org/dataoecd/38/11/40395068.pdf,  dostęp  24.08.2012  .     156 Zła kondycja ekonomiczna państw centralnych skłania również inne państwa, w tym państwa wysokorozwinięte do tworzenia własnych SWF, w celu ograniczenia ryzyka i dywersyfikacji inwestycji kapitałowych. Z tych właśnie powodów w ostatnim okresie swoje własne fundusze majątkowe utworzyła Japonia i Korea Południowa. Dostrzec można odmienne znaczenie SWF w państwach surowcowych, tzn. monarchiach Zatoki Perskiej (ZEA i Kuwejtu) oraz Norwegii w porównaniu z państwami eksportującymi dobra przetworzone tj. Singapuru, Chin czy Hongkongu. W tych pierwszych fundusze majątkowe są podstawowymi narzędziami alokacji i dalszych inwestycji nadwyżek obcych walut, a ich siła ekonomiczna jest wielokrotnie większa od wartości bieżących oficjalnych rezerw dewizowych. Z kolei w państwach eksportujących dobra przetworzone występuje znacznie mniejszy udział SWF w stosunku do posiadanych rezerw dewizowych, co może wskazywać na fakt, że fundusze majątkowe stanowią jedynie jedno z narzędzi alokacji środków i są sposobem na dywersyfikację inwestycji219. Jak zostało wcześniej wspomniane 220 koncepcja Państwowych Funduszy Majątkowych została zaproponowana przez monarchie Zatoki Perskiej. Protoplastą SWF był, utworzony w 1953 r. Kuwait Investment Board. Pierwszy SWF w regionie powstał w 1976 r. w Abu Dhabi- Abu Dhabi Investment Authority i był pierwszym tego typu funduszem na świecie. Większość funduszy majątkowych w regionie pojawiła się dopiero w ostatniej dekadzie, przede wszystkim po 2003 roku, będącym punktem zwrotnym dla rynku ropy naftowej. Od tego roku przez kolejnych 5 lat cena ropy naftowej ulegała nieustającej zwyżce. Budżety monarchii - średnio biorąc- tworzone były przy założeniu ceny baryłki ropy na poziomie około 70 USD221. Kiedy rynkowa cena tego surowca w połowie 2008 r. osiągnęła poziom ponad dwukrotnie wyższy niż planowany, w państwach eksportujących ropę powstały gigantyczne nadwyżki dewizowe. W przeciwieństwie do lat 70. tym razem w monarchiach powstała strategia użycia nadwyżki dewizowej pochodzącej z eksportu ropy i gazu do pomnażania kapitałów. Głównym narzędziem do realizacji tego celu stały się państwowe fundusze inwestycyjne. 219  Shabbir  Tayyeb,  Role  of  the  Middle  Eastern  Sovereign  Wealth  Funds  in  the  current  global  Crisis,  January   2009.   220  Patrz:    cz.  II  punkt  5.1.   221  The  GCC  in  2020.  Outlook  for  the  Gulf  and  the  Global  Economy,    The  Economist  Intelligence  Unit  ,  The   Economist,    March  2009,  http://graphics.eiu.com/marketing/pdf/Gulf2020.pdf   157 Tabela 5/5 Państwowe Fundusze Majątkowe monarchii Zatoki Perskiej w 2013 r. wg Sovereign Wealth Funds Institute Miejsce w rankingu Państwo właścicielskie 2 ZEA Abu Dhabi Nazwa SWF Wielkość aktywów w mld USD Rok powstania LinaburgMaduel Abu Dhabi Investment Authority ADIA 773 1976 5 Transparency Index 3 Arabia Saudyjska SAMA Foreign Holdings 675,5 b.d. 4 6 Kuwejt Kuwait Investment Authority 410 1953 6 10 Katar Qatar Investment Authority 170 2005 5 18 ZEA Dubaj Investment Corporation of Dubai 70 2006 4 21 ZEA Abu Dhabi International Petroleum Investment Company 65,3 1984 9 23 ZEA Mubadala Development Company 55 2002 10 Emirates Investment Authority 10 2007 2 Abu Dhabi 39 ZEA Federal 40 Oman State General Reserve Fund 8,2 2007 4 41 Bahrajn Mumtalakat Holding Company 7,1 2006 9 46 Oman Oman Investment Fund 6 2006 4 49 Arabia Saudyjska Public Investment Fund 5,3 2008 4 SWF naftowe i gazowe 3.813,5 Inne SWF 2.552,3 Razem 6.365,8 Za: Fund Rankings, Sovereign Wealth Funds Institute, za: http://www.swfinstitute.org/fundrankings/, dostęp 2.05.2014. 158 Tabela 5/5 prezentuje listę funduszy majątkowych państw regionu Zatoki Perskiej, znajdujących się w grupie 50 największych SWF w 2013r. W grupie tej znajduje się 12 SWF pochodzących z państw tego regionu. Aż 5 z nich pochodzi ze Zjednoczonych Emiratów Arabskich. SWF z Emiratów w 2014 r. zarządzały kapitałami na łączną kwotę 908 mld USD. W ramach ZEA gros funduszy (blisko 900 mld USD) znajduje się w rękach SWF jednego tylko emiratu Abu Dhabi. Można bez przesady powiedzieć, że fundusze majątkowe stały się wizytówką tego małego szejkanatu. Zjednoczone Emiraty Arabskie przewodzą światu pod względem liczby SWF, a skumulowane w nich łączne aktywa lokują emirat na drugim miejscu w świecie (po Chinach). Do kryzysu 2008 r. aktywa funduszy Emiratów Arabskich były największe na świecie. Nietrafione i zbyt ryzykowne inwestycje przyniosły w konsekwencji obniżenie wyceny rynkowej funduszom ZEA i stratę pozycji lidera w tym sektorze usług na rzecz ChRL (dokładniejsze omówienie powyższego problemu zostanie dokonane w dalszej części niniejszego rozdziału). Po 2012r. fundusze znad Zatoki ponownie zaczęły powiększać swoje aktywa. Poza funduszami ZEA, w państwach regionu Zatoki Perskiej Arabia Saudyjska i Oman posiadają po 2 fundusze, pozostałe państwa utworzyły po jednym SWF. Fakt ten świadczy o odmiennej strategii inwestycyjnej ZEA, a w szczególności Abu Dhabi, względem pozostałych państw GCC. Duża liczebność funduszy świadczy o stosowaniu przez ten emirat strategii dywersyfikacji inwestycyjnej przy wykorzystaniu rozmaicie sprofilowanych instytucji finansowych. Kolejne wnioski dotyczą poziomu transparentności poszczególnych funduszy. Dane pomieszczone w tabeli 5/5 ukazują pewne prawidłowości. Fundusze z państw Zatoki Perskiej charakteryzują się znikomą przejrzystością. Na 12 SWF jedynie trzy fundusze spełniają najwyższe kryteria transparentności- Mubadala Developement Company222 z Abu Dhabi (10 punktów ) , International Petroleum Investment Company z Abu Dhabi oraz Mumtalaket Holding Company z Bahrajnu (po 9 punktów). Reszta uzyskuje zaledwie od 2 do 6 punktów w 10-stopniowej skali transparentności, Linaburg- Maduel Transparency Index 223 . Warto 222  Zaliczana  przez  Rehmana  do  państwowych  platform  inwestycyjnych  GIVs.   223  Linaburg-­‐‑  Maduel  Transparency  Index  ,  przygotowany  przez  Carla    Linaburga  i  Michaela  Maduela,   został  zaproponowany  przez  Sovereign  Wealth  Funds  Institute.  Jego  celem  jest  oszacowanie  poziomu   przejrzystości  poszczególnych  funduszy.  Indeks  ten  opiera  się  dziesięciu  zasadach,  które  przedstawiają   postępowanie  SWF  w  poszczególnych  aspektach.  Za  przestrzeganie  każdej  zasady  fundusz  otrzymuje  1   punkt.    Minimalna  ocena  funduszu  może  wynieść  1,  jednak  Sovereign  Wealth  Fund  Institute  za   159 dodać, że maksymalną punktację w indeksie Linaburg- Maduel Transparency Index osiągnęło zaledwie 10 funduszy z grupy 50 największych SWF , gros z nich to małe fundusze z państw wysokorozwiniętych. Brak przejrzystości działania jest największą wadą funduszy z Bliskiego Wschodu. Państwa przyjmujące oskarżają często SWF pochodzące z tego regionu o nieczyste intencje i brak możliwości jakiejkolwiek kontroli nad dokonywanymi inwestycjami. Warto jednak zwócić uwagę na fakt, że w ostatnich 3 latach większość funduszy znad Zatoki Perskiej znacząco poprawiła wartość swoich indeksów, stając się coraz bardziej transparentnymi. Aż 8 funduszy w regionie utworzono po 2005 r. na fali wzrostowej cen nośników energii. Fundusze te nie odgrywają jeszcze kluczowej roli, są bowiem dopiero w fazie pozyskiwania kapitałów. Wyjątkiem jest powstały w 2005 r. fundusz Qatar Investment Authority, zasilany wpływami ze sprzedaży gazu, znajdujący się w rankingu największych SWF na wysokim10 miejscu, z kapitałami o wartości 170 mld USD. Wzrost kapitalizacji tego funduszu jest ściśle skorelowana z rozpoczęciem eksploatacji jednego z największych złóż gazu płynnego na świecie, położonego na wodach terytorialnych Kataru. 5.4 Ewolucja strategii inwestycyjnej SWF Analizując strategię inwestycyjną funduszy dostrzec można jej ewolucję w czasie. W początkowym okresie fundusze koncentrowały się na lokowaniu nadwyżek finansowych poza granicami kraju, w sposób przynoszący wyższą niż dotychczas stopę zwrotu z inwestycji. Jednocześnie jednak państwa właścicielskie , podchodząc do posiadanych kapitałów z dużym respektem nie chciały dokonywać inwestycji wysokiego ryzyka. W pierwszych latach istnienia zarządy SWF miały świadomość braku doświadczenia w zakresie inwestowania na rynkach zewnętrznych. Podnosiło to poziom ryzyka podjęcia nietrafionej decyzji. Z tego powodu w pierwszym okresie SWF lokowały środki w instytucjach finansowych, głównie w bankach inwestycyjnych. Przyjęcie takiej strategii ograniczało ryzyko błędnych decyzji, przenosząc decyzje o alokacji środków na podmiot, w który się inwestuje. transparentny  fundusz  uznaje  ten,  który  uzyskał  minimum  8  punktów.  Szczegółowe  omówienie  zasad   liczenia  indeksu  można  znaleźć  na  stronie  http://www.swfinstitute.org/research/transparencyindex.php   .     160 Inną kwestią wymagającą odpowiedzi była geograficzna alokacja środków. Zdecydowano się na lokowanie większości kapitałów na rynku amerykańskim, uznając, że inwestycje w tym kraju dają gwarancje większej stabilności i wyższego poziom bezpieczeństwa z inwestycji. Zachodnie banki i inne instytucje rynku finansowego postrzegane były bowiem jako podmioty o znacznie wyższej niż przeciętna odporności na zjawiska recesyjno-kryzysowe. Ponieważ inwestorzy arabscy w pierwszym okresie nie czuli się wystarczająco kompetentni by zarządzać korporacjami ponadnarodowymi zadawalali się pozycją inwestora biernego. Było to możliwe w sytuacji nabywania bądź posiadania łącznie nieznacznych pakietów akcji (poniżej 5%). Nie bez znaczenia był fakt, że mała skala nabywanych udziałów umożliwiała im dodatkowo zachowanie anonimowości. Dla państw Zatoki było to o tyle istotne, że w pierwszej dekadzie XXI wieku państwa Bliskiego Wschodu miały negatywną opinię w społeczeństwach zachodu a ich inwestycje rodziły szeroki sprzeciw lub co najmniej wątpliwości. Z tego więc powodu większość funduszy z Zatoki Perskiej unikała afiszowania się ze swoimi zakupami. Kupowanie udziałów na małą skalę umożliwiało im zatem pełnienie funkcji niejawnych, nie wymienianych w raportach inwestorskich, dając równocześnie dostęp do dywidendy. Lixia Loh224 zwraca uwagę na wykorzystywanie możliwości obejścia obowiązku zgłaszania przekroczenia 5% pułapu udziałów. SWF z Zatoki częstokroć wykorzystywały do zakupów akcji parę podległych sobie firm, z których każda dokonywała transakcji w procencie wystarczająco niskim, by być pomijanym w raportach spółek i nie podlegać regulacjom (np. do transakcji takich ADIA powołała spółkę córkę Tasameem). Umożliwiało to znacznie większe faktyczne zaangażowanie poszczególnych SWF w korporacje zachodnie, niż wynikałoby to z oficjalnie publikowanych danych. Innym motywem polityki bierności prowadzonej przez SWF z tego regionu była zwykła niechęć do zarządzania i uczestnictwa w podejmowaniu decyzji w ramach korporacji. SWF w pierwszym okresie bardziej interesowały się po prostu atrakcyjną stopą zwrotu z inwestycji, uzyskiwaną bez swego zaangażowania. Tabela 6/5 Kierunki inwestowania SWF z monarchii Zatoki Perskiej w 2007 224  Loh,  Lixia  ,  Sovereign  Wealth  Funds.  States  Buying  the  World.,  GLOBAL  Professional  Publishing,  Random   Acres,  UK,  2010,  str.  166-­‐‑167.   161 SWF Kraje przyjmujące Kuwejt KIA USA Katar QIA Szwecja, USA ZEA ADIA Australia, Egipt, Hiszpania, Wielka Brytania, USA ZEA Dubai World USA ZEA Istithmar Bahamy, USA Za: Fotak, Veljko, Bortolotti, Bernardo, Megginson William, The financial impact of sovereign wealth fund investments in listed companies, June 2008, str. 32. Wyniki badań Fotaka, Bortolliego i Meggisona potwierdzają, że absolutna większość inwestycji w pierwszych latach funkcjonowania SWF dokonywana była na obszarach wąskiej grupy państw centralnych, przede wszystkim w USA i Wielkiej Brytanii. Jedynie główny fundusz majątkowy Abu Dhabi prowadził politykę terytorialnego różnicowania kierunków inwestycyjnych. Obserwując trend spadkowy na giełdach w 2007 r., nie dysponując wystarczającymi danymi, by przewidzieć jego głębokość i faktyczne przyczyny załamania, fundusze majątkowe zdecydowały się początkowo zainwestowanie w przecenione instytucje finansowe. Bazowały na dotychczasowym doświadczeniu i uznały tę przecenę za ostateczną, a ceny (kursy akcji) za wystarczająco niskie i atrakcyjne. Opierały się na dotychczasowych doświadczeniach i wierzyły, że kryzys ma charakter przejściowy, a nie systemowy, a dokonana przecena aktywów na tym rynku gwarantuje dobry interes. Kryzys, w swej pierwszej fazie w latach 2007/2008, pozwolił SWF na szerokie dokonywanie przejęć czy zakupów istotnych pakietów akcji w zachodnich korporacjach. Większość inwestycji bliskowschodnich inwestycyjnych oraz giełd. Patrząc SWF dotyczyła banków komercyjnych, przez pryzmat kondycji zachodnich instytucji finansowych należy stwierdzić, że podjęte przez państwa naftowe decyzje inwestycyjne bez wątpienia przyczyniły się do ich uratowania przed całkowitym załamaniem. Na odpowiedzialne zachowanie funduszy majątkowych w pierwszej fazie kryzysu zwrócił uwagę sekretarz Skarbu USA Henry M. Paulson w 2007 r 225. 225  Za:  Truman,    Edwin  M.  ,  Sovereign  Wealth  Funds.  Threat  or  Salvation,  Peterson  Institute  for   International  Economics,  Washington  DC,  September  2010,  s.3   162 Brak jest ścisłych informacji dotyczących zaangażowania funduszy majątkowych GCC na konkretnych rynkach zarówno na stronach samych funduszy, jak też SWF Institute, będącej ich oficjalną agendą. W związku z tym w badaniach opierać się można jedynie na danych szczątkowych, publikowanych przez różnych autorów. Tak limitowany dostęp do informacji naraża nas na przekłamania. W paru przypadkach informacje pochodzące z różnych źródeł, a dotyczące poziomu udziałów i skali inwestycji znacznie od siebie odbiegały. Uprawnionym wydaje się również podejrzenie, że wiele innych inwestycji w ogóle nie zostało ujawnionych. Wnioskując ze szczątkowych danych można ustalić zawarcie przez SWF pochodzące z monarchii naftowych następujących transakcji w instytucjach finansowych: Tabela 7/5 Transakcje finansowe SWF w latach 2007-8 Rok Inwestor Instytucja finansowa Pakiet akcji Kwota zainwestowana w USD 2007 ADIA Citigroup 4,9 % 7,5 mld 2007 Nieznany inwestor z Bliskiego Wschodu UBS 2,0 % 1,8 mld 2008 Saudyjski książę Alwaleed bin Talal Citigroup Około 1% Do 2 mld 2008 KIA Citigroup 1,6% 3 mld 2008 KIA Merrill Lynch Do 3% Do 2 mld 2008 QIA Credit Suisse 1-2% 0,5 mld SD 2008 ICofD ICICI Bank Ltd 2,9% 0,8 mld 2008 ICofD London Stock Exchange 28% 3 mld 2008 QIA London Stock Exchange 20% 2 mld 2008 Borse Dubai Nasdaq 19,9% 1 mld 2008 ICofD Standard Chartered 2,7% 1 mld 163 2008 KIA Industrial and Commercial Bank of China 19% Opracowanie własne za: Shabbir , Tayyeb, Role of the Middle Eastern Sovereign Wealth Funds in the current global financial crisis, January 2009, Rehman, Aamir A., Gulf Capital & Islamic Finance, Mc Graw Hill, New York, 2010, s. 175 oraz 228. Przecena aktywów korporacji finansowych stała się dla państw Zatoki Perskiej znakomitą okazją do zakupu podmiotów tego segmentu rynku. Tym bardziej, że inwestycje tego typu wpisywały się doskonale w długofalową strategię inwestycyjną samych funduszy. Zakupy te stały się ponadto możliwe dzięki zmianie, w wyniku kryzysu, dotychczasowej polityki państw centralnych chroniącej dostępu do swych instytucji finansowych i traktującej sektor finansowy jako strategiczny, o kluczowym znaczeniu. Takie postrzeganie sektora finansowego powodowało w przeszłości, że wszelkie inwestycje zagraniczne w krajowe instytucje finansowe spotykały się z wnikliwym monitoringiem, a nawet blokadą stosowaną przez regulatora. Jednak z powodu kryzysu państwa centralne nie były w stanie samodzielnie wesprzeć znajdujących się w tarapatach instytucji finansowych. Z tej przyczyny stały się otwarte na inwestowanie w sektor bankowo-giełdowy ze strony państw Bliskiego Wschodu w stopniu znacznie większym, niż to miało miejsce w przeszłości. W krytycznym momencie pierwszej fali kryzysu argumenty natury strategicznej, powodowanej względami bezpieczeństwa i ochrony suwerenności kluczowych sektorów gospodarki ( a tak właśnie traktowane są instytucje finansowe i giełdy) zeszły na drugi plan. Zmiana polityki kontroli i ochrony sektora finansowego przed infiltracją obcych kapitałów umożliwiła Państwowym Funduszom Majątkowym dokonanie licznych zakupów akcji korporacji tego sektora. SWF stały się jednym z głównych nabywających aktywa tych instytucji po wyjątkowo korzystnych cenach. Wyrazem wymuszonej przez kryzys zmiany podejścia do inwestycji dokonywanych przez obce państwowe fundusze inwestycyjne może być pozytywne nastawienie do nich (choć pod pewnymi warunkami) ówczesnego sekretarza Skarbu USA H.M. Paulsona Jr, który stwierdził : I’d like nothing more than to get more of that money 226. Załamanie giełdowe na rynkach zachodnich nie było jednak chwilowym odwróceniem trendu - bessą, lecz symptomem bardzo poważnego kryzysu systemowego. Skala załamania i 226  Weisman,  Steven  R.,  “U.S.  fears  overseas  funds  could  'buy  up  America'”,  New  York  Times,  21  August   2007,  za:  http://www.nytimes.com/2007/08/21/business/worldbusiness/21iht-­‐‑ wealth.1.7195120.html?pagewanted=all,  dostęp  27  .08.  2012.   164 jego długotrwałość zaskoczyła analityków funduszy (podobnie zresztą jak resztę świata). W pierwszym roku tlącego się już kryzysu, od sierpnia 2007 do chwili upadku amerykańskiego banku inwestycyjnego Lehman Brothers (w początku września 2008), który dał impuls do przejścia recesji w ostrą fazę załamania gospodarek państw najwyżej rozwiniętych fundusze majątkowe z Zatoki Perskiej poniosły dotkliwe straty. Były one spowodowane przede wszystkim, wspomnianym już wcześniej faktem mocnego zaangażowania kapitałowego w amerykańskie instytucje finansowe, takie jak banki inwestycyjne, wśród nich Citibank, Merill Lynch czy UBS. Inwestorzy instytucjonalni (SWF), wykorzystując swą dotychczasową wiedzę, uważali te inwestycje za niezwykle pewne i gwarantujące wysoki poziom bezpieczeństwa. Niestety w pierwszym okresie kryzysu właśnie te banki poniosły jedne z najwyższych w swej historii straty. Dość wspomnieć, że wartość giełdowa Merrill Lynch spadła o 62% , a sam bank zanotował 52 mld USD strat, UBS poniósł blisko 40 mld USD strat 227. W konsekwencji amerykańskich załamania znakomicie prosperujących dotychczas banków straty nieuchronnie musiały przenieść się także na SWF. Jak podaje Behrendt, na przestrzeni lat 2007/2008 ich majątek operacyjny skurczył się z 1 bln USD do 700 mld USD. Czołowy fundusz z Abu Dhabi ADIA na nietrafionych inwestycjach stracił w ciągu 2008 r. 140mld USD, zmniejszając swe aktywa z blisko 600 mld USD do 450, kuwejcki KIA stracił 34 mld USD (spadek aktywów z 262 na 228 mld USD), a katarski QIA 7 mld USD, posiadając na koniec 2008 r. 58 mld USD. W tym okresie jedynie funduszowi saudyjskiemu SAMA udało się powiększyć swój stan posiadania. Jego aktywa wzrosły na przestrzeni 2008 r. z 385 mld USD do 501 mld USD. SAMA zawdzięczała ten sukces swojej konserwatywnej strategii inwestycyjnej i wyjątkowej niechęci do ryzyka.228 Jak wspomniałam kryzys odcisnął piętno na kondycji funduszy majątkowych. Według E.M. Trumana państwowe fundusze majątkowe w pierwszej jego fazie straciły od 20 do 30% swoich aktywów 229 . Trzeba jednak pamiętać, że ryzyka wybuchu kryzysu, jego 227  Santiso,  Javier,    “Sovereign  Development  Funds:  Key  financial  actors  of  the  shifting  wealth  of  nations”,   Working  Paper  OECD  Emerging  Markets  Network  (EmNet)  ,  October  2008.   228  Setser  Brad,  Ziemba,  Rachel,  GCC  Sovereign  Funds:  Reversal  of  Fortune,  Council  on  Foreign  Relations,   January  2009  ,  Behrendt,  Sven,  “Gulf  Arab  SWFs—Managing  Wealth  in  Turbulent  Times”,  Policy  Outlook,   Carnegie  Endowment  for  International  Peace,  za:   http://www.carnegieendowment.org/files/gulf_arab_swf.pdf,  dostęp  20  .02.2012.   229  Truman,  Edwin  M.,  Sovereign  Wealth  Funds.  Threat  or  Salvation,  Peterson  Institute  for  International   Economics,  Washington  DC,  September  2010,  s.  4.   165 siły i konsekwencji dla całej gospodarki światowej nie przewidziały żadne poważne ośrodki analityczne w świecie, a SWF nie były jedynymi ofiarami nietrafionych inwestycji. Straty poniesione na przełomie 2007/2008 r., mimo że dotkliwe, nie okazały się jednak długotrwałe. Zostały bowiem szybko zrekompensowane nadzwyczajnymi zyskami ze sprzedaży ropy, związanymi z cenową bańką spekulacyjną na rynku tego nośnika energii. Warto wspomnieć że w lipcu 2008r. szczytowa cena baryłki ropy osiągnęła astronomiczną wartość 147 USD. Można stwierdzić, iż te doświadczenia skłoniły rządy do zmiany podejścia do pieniądza. W poprzednich dekadach, po szokach naftowych lat 70tych i zalewie petrodolarów, odnoszono się do pieniędzy z dużą nonszalancją, nie zwracając uwagi na straty czy marnotrawstwo. Obecni decydenci natomiast traktują zasoby kapitałowe, znajdujące się w ich posiadaniu, ze znacznie większym szacunkiem i wydatkują je (inwestują) w sposób zdecydowanie bardziej przemyślany. Nie dziwi zatem, że doświadczenia z nietrafionymi inwestycjami w poprzednich latach wpłynęły w istotny sposób na przeorientowanie strategii inwestycyjnej funduszy bliskowschodnich. Początkowe spowolnienie rozwoju gospodarczego państw centralnych, występujące na przełomie lat 2007-2008 przeistoczyło się w kryzys finansowy, ogarniający stopniowo całe gospodarki narodowe. Miał on charakter systemowy o czym świadczy skala, długotrwałość i powolność odwracania się tendencji spadkowej ku wzrostowi. Straty przedsiębiorstw, w których zaangażowany był kapitał SWF uświadamiały konieczność aktywnego włączenia się w proces decyzyjny. Nastąpiła zmiana strategii. Fundusze państw Bliskiego Wschodu zaczęły dokonywać zakupów kolejnych pakietów akcji. Pozwoliło to na zaangażowanie się w bieżące zarządzanie i sprawowanie nadzoru właścicielskiego, a miało to na celu przeciwdziałanie stratom ponoszonym przez spółki w dobie kryzysu lub przynajmniej sprowadzenie ryzyka do minimum. Badacze odnotowali jednak także symptomy innych zachowań decydentów SWF. Reakcją na spadającą rentowność inwestycji bądź wręcz straty stała się zmiana strategii inwestycyjnej poszczególnych SWF w odwrotnym kierunku, tzn. na bardziej konserwatywną, prowadzącą do powstrzymywania się od zakupów. Dostrzec można ponadto zmniejszenie skali inwestycji w państwach centralnych i realokację środków w stronę państw rozwijających się. Przykładem tych nowych trendów może być postępowanie funduszu kuwejckiego - KIA, 166 który w 2008 r. zdecydował się ograniczyć swe inwestycje na rynku europejskim i amerykańskim z 90% do poziomu niższego niż 70% 230 . W związku z niespodziewanym obrotem wydarzeń, w fundusze bliskowschodnie zdecydowały się ponadto trzecim kwartale 2008 r. przebudować swoje portfele inwestycyjne nie tylko w aspekcie terytorialnym, ale także produktowym. Nawet, gdy decydowano się na pozostanie na rynku państw centralnych, przesuwano inwestycje w kierunku nieruchomości oraz produkcji. Na rynku nieruchomości dokonywano przede wszystkim inwestycji w obiekty użyteczności publicznej, biurowce, hotele czy apartamentowce. Tabela 8/5 Inwestycje SWF z państw regionu Zatoki Perskiej w nieruchomości w latach 2007-08 SWF Inwestycja Kraj Wartość inwestycji (w mln USD lub w % udziałów Typ Data zawarcia transakcji Mubadala Development Kor Hotel Group USA 50% Hotel Sierpień 2008 Dubai World MGM Mirage USA 20% Hotel Sierpień 2008 KIA, JV i Boston Properties 125 West 55th St.N.Y. USA 444 Biura Sierpień 2008 KIA, JV i Boston Properties 2 Grand Central Tower, N.Y. USA 427,8 Biura Sierpień 2008 KIA, JV i Boston Properties 540 Madison Avenue, N.Y. USA 277,1 Biura Sierpień 2008 Dubai Investment Group, JV KennedyWilson Avalion Bay USA 81,2 Nierucho mości Czerwiec 2008 ADIA Chrysler Building USA 500 Biura Czerwiec 2008 Boston Property, Meraas Capital, KIA, QIA, Goldman Sachs, NY General Motors Building USA 2 800 Biura Czerwiec 2008 Nakheel Co PJSC (Dubai) Fountainblau Resorts USA 375 Hotel Kwiecień 2008 Mubadala John Buck Co. USA 24,9% Nierucho Marzec 2008 230  Truman,  Edwin  M.,  Sovereign  Wealth  Funds.  Threat  or  Salvation,  Peterson  Institute  for  International   Economics,  Washington  DC,  September  2010,  s.  4.   167 Development mości KIA Willis Building UK 582 Biura Marzec 2008 Dubai World MGM Mirage Inc/ City-Cenetr Holdings USA 2 700 Hotel Luty 2008 Mubadala Development Company, Olayan Group i inne Powiązane spółki USA 1 000 Zasilenie kapitało we Grudzień 2007 Infinity World Investmentss Holiday Inn City Center USA 85 Hotel Listopad 2007 State General Reserve Fund (Oman) Heron Tower (London) UK 900 Biura Wrzesień 2007 Za: Johan, Sofia, Knill, April, Mauck, Nathan, Determinants of Sovereign Wealth Fund Investment in Private Equity, TILEC, December 2010 Innym, wspomnianym już kierunkiem inwestycyjnym funduszy majątkowych monarchii naftowych w omawianym okresie były zakupy podmiotów gospodarczych sektora produkcyjnego bogatych państw zachodnich. Tabela 9/5 Inwestycje funduszy majątkowych z państw GCC w latach 2007-8 w wybrane przedsiębiorstwa produkcyjne państw wysokorozwiniętych Fundusz majątkowy Podmiot nabywany Udziały Kwota inwestowana w USD Investment Corporation of Dubai (ICofD) MGM Mirage 9,5% 5 mld QIA Sainsbury 25% 3,7 mld ADIC Carlyle Group 7.5% 1,4 mld ICofD Mauser Group 100% 1,2 mld ICofD Alliance medical 100% 1,2 mld ICofD Almatis 100% 1 mld ICofD Barney’s New York 100% 0,9 mld ICofD EADS 3,1% 0,8 mld ICofD Sony 1% 0,5 mld 168 QIA OMX 10% 0,5 mld ICofD Metropole Hotel 100% 0,3 mld opracowanie własne za: Shabbir, Tayyeb, Role of the Middle Eastern Sovereign Wealth Funds in the current global financial crisis, January 2009. Szczątkowe dane dotyczące jedynie lat 2007/2008 pozwalają uchwycić skalę wykupu podmiotów zachodnich. Warto zwrócić uwagę na inwestycje, czynione przez fundusze majątkowe ZEA w sektorach uznawanych dotychczas przez Zachód za strategiczne. Należy do nich przykładowo, dokonany przez SWF Abu Dhabi zakup 7,5% akcji spółki Carlyle, jednej z kluczowych korporacji z sektora chemicznego, funkcjonującej także na rynku zbrojeniowym, czy inwestycja SWF Dubaju, Kuwejtu i Kataru w formie zakupu ponad 3,1% akcji EADS. EADS to nic innego tylko Europejski Koncern Lotniczo-Rakietowy i Obronny (European Aeronautic Defence and Space Company) 231. Opierając się na szacunkowych danych, biorąc pod uwagę tylko te, które wyrażone są kwotowo 232 można oszacować, że okresie 2007-pierwszy kwartał 2008r. na działalność inwestycyjną dwa fundusze ze Zjednoczonych Emiratów Arabskich, Investment Corporation of Dubai (ICofD) oraz Abu Dhabi Investment Authority (ADIA), przeznaczyły co najmniej 30 mld USD, zaś łączne wydatki SWF ICofD, zajmującego dopiero 27 miejsce w rankingu i opiewającego na 20mld USD kapitałów własnych, na przestrzeni jednego tylko roku, wyniosły aż 17 mld USD. W tym samym okresie 2007-IQ 2008 łączne udokumentowane wydatki inwestycyjne wszystkich SWF wyniosły 91 mld USD. Można przy tym, bez większych zastrzeżeń przyjąć, iż faktyczna wartość inwestycji jest z pewnością znacznie wyższa. Duża część SWF stara się bowiem utrzymywać swe zakupy w tajemnicy. Jednym z podstawowych celów, wyznaczanych przez państwa funduszom majątkowym była dywersyfikacja kierunków działalności ekonomicznej, umożliwiająca ich gospodarkom ucieczkę od przekleństwa monokultury. Wzorcowym przykładem skuteczności takiej polityki może być działalność inwestycyjna funduszy Abu Dhabi. Dla tego emiratu zadaniem nadrzędnym stało się zmniejszenie uzależnienia od lokalnych pól naftowych, jak również wykorzystanie inwestycji do wzmocnienia swojej pozycji na światowym rynku energetycznym. W tym celu fundusze lokowane były w 231  Xiang,  Jing,  et.al.,  “Investment  Analysis  of  Sovereign  Wealth  Funds  in  the  Word”,  International  Journal  of   Economics  and  Finance,  vol.  1,  No.2,  August  2009,  str.  262.   232  część  z  nich  wyraża  się  jedynie  kwotowo,  część  zaś  pakietem  zakupionych  akcji.   169 przemyśle petrochemicznym innych państw. Wyrazem tego może być zakup przez International Petroleum Investment Company (IPIC) 17,6% udziałów w Oil Serach Ltd, za kwotę ponad 1 mld USD. Celem tej inwestycji jest eksploracja złóż ropy i gazu na terenach Papui Nowej Gwinei. Ten sam SWF dokonał zakupów 70% Ferrostaal, firmy projektowej, która wykonuje projekty dla niemieckiej firmy motoryzacyjnej MAN w dziedzinie zaopatrzenia w surowce energetyczne. Innym przykładem działań tego funduszu może być zakup 71% udziałów w Anabar Investment Co., w kolejnym przedsiębiorstwie z sektora energetycznego za równowartość 1,63 mld USD. Podobnie postępuje Dubaj. Jednym z przykładów może być zamówienie w 2009 r. i współsponsorowanie projektu skonstruowania autobusu przyszłości233. Sam pomysł futurystycznego pojazdu może budzić wiele zastrzeżeń i oskarżeń o oderwanie się od realiów ekonomicznych, w rzeczywistości może chodzić o wspieranie rozwoju technologii przyszłości, motoryzacji opartej na energii odnawialnej, wykorzystującej nowe materiały konstrukcyjne. Pierwotny pomysł został przedstawiony na Światowym Szczycie Energii Przyszłości w 2009r. w Abu Dhabi. 234 Katar podobnie, choć w skromniejszym zakresie, interesuje się nowymi technologiami. Temu celowi ma służyć powołanie do życia Qatar Science and Technology Park (QSTP), specjalnej strefy sprzyjającej projektom innowacyjnym. Choć jak się wydaje projekt ten jest w fazie organizacji warto wspomnieć o położeniu nacisku na edukację, sferę tak dotychczas zaniedbaną w państwach regionu. Służyć temu ma nawiązanie w ramach QSTP bliskiej współpracy z uniwersytetami amerykańskimi: Carnegie Mellon University, Texas A&M University, Weill Cornell Medical College. Otworzyły one na terenie tego Parku Technologicznego swoje filie dla celów edukacyjnych i badawczych, w których biorą udział lokalni badacze. Dotyczy to pionierskich projektów z zakresu badań podstawowych 233  Superbus  powstaje    w  ramach  projektu  naukowego  holenderskiej  uczelni  Delft  University  of   Technology,  przy  udziale  znanego  holenderskiego  fizyka  i  astronauty    Wubbo  Ockels,  finansowana  przez   emira  Dubaju.  W  projekcie  uczestniczyli  czołowi  projektanci  i  inżynierowie,  wywodzący  się    z  BMW   Williams  Formula  One  team.    Zbudowany  jest  z  włókien  węglowych  i  zasilany  energią,  pozyskiwaną  z   baterii  słonecznych.  Pojazd  docelowo  ma  rozwijać  250  km/h.  Prace  nad  pojazdem  weszły  w  fazę   pierwszych  prototypów,  a  sam  Superbus  ma  w  przyszłości  zapewniać  połączenie  Masdar  City  z  Dubajem,   stanowiąc  jedną  z  atrakcji  turystycznych.   234  Simpson,  Collin  ,  “Superbus  to  slash  Dubai  to  Abu  Dhabi  run  to  30  minutes”,  The  National,  28  Feb  2011,   za:  http://www.thenational.ae/news/uae-­‐‑news/transport/superbus-­‐‑to-­‐‑slash-­‐‑dubai-­‐‑to-­‐‑abu-­‐‑dhabi-­‐‑run-­‐‑to-­‐‑ 30-­‐‑minutes,  dostęp  20  .02.2012.   170 235 . Ponadto katarski fundusz majątkowy Qatar Investment Authority powołał do istnienia QATARI DIAR Real Estate Investment Company. Zadaniem tej instytucji jest dokonywanie inwestycji na światowym rynku nieruchomości i promowanie budownictwa ekologicznego236. Ponadto rząd Kataru zlecił funduszom majątkowym zadanie wzmocnienia pozycji kraju w sektorze finansowym, zarówno w wymiarze regionalnym jak i światowym . Mają one dokonywać zakupów na rynkach finansowych świata. QIA zwiększył swe dotychczasowe udziały w Bank Credit Suisse do 10% oraz w Berclays do 12,7% . Ponadto fundusz ten postanowił powołać wspólny z Brytyjczykami fundusz Qatar-UK Clean Technology Investment Fund z kapitałem 400 mln USD237. 5.4.1 Przeorientowanie kierunków inwestycyjnych w dobie kryzysu Zmiany koniunkturalne skłoniły zarządy funduszy bliskowschodnich do ograniczenia aktywności inwestycyjnej na rynkach państw zachodnich. Na decyzję tą miały wpływ ponadto wysokie wymagania, dotyczące m.in. transparentności dokonywanych transakcji finansowych. W efekcie zaczęto zmniejszać eksport kapitału na Zachód i lokować go u siebie oraz w państwach rozwijających się. Inwestycje tam czynione mają charakter długoterminowy. Stosując kryterium geograficzne można wprowadzić następującą kategoryzację kierunków inwestowania przez kraje Bliskiego Wschodu: •  Inwestycje na rynku lokalnym 235  Qatar  Science  and  Technology  Park,  za:  http://www.qstp.org.qa/output/page559.asp  ,  dostęp  20  lutego   2012.   236  Za:  http://www.gord.qa/index.php?page=founders-­‐‑and-­‐‑partners,  dostęp  z  dnia  20.02.  2012.   237  Behrendt,  Sven,  “Gulf  Arab  SWFs—Managing  Wealth  in  Turbulent  Times”,  Policy  Outlook,  Carnegie   Endowment  for  International  Peace,  str.  4,  za:   http://www.carnegieendowment.org/files/gulf_arab_swf.pdf,  dostęp  20  .02.2012.     171 Analizowane fundusze w ramach swych strategii inwestycyjnych starają się obecnie koncentrować większe niż do tej pory inwestycje w ramach swoich własnych gospodarek. I tak na fali kryzysu ekonomicznego państw zachodnich fundusz Istithmar z Dubaju zdecydował o koncentracji aż 50% swoich inwestycji na rynku lokalnym- w granicach Emiratów Arabskich, a jedynie 37% w państwach zachodnich, z tego: ¾ z nich w USA i ¼ w Wielkiej Brytanii. Dodatkowo, w swojej strategii na najbliższy okres położył nacisk na eksplorację rynków wschodzących. Podobnie przeorientowuje swoje strategie inwestycyjne SWF Mubadala z Abu Dhabi , który również dostrzega rosnący potencjał rynku Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej (MENA) i zamierza przenieść tam część swych dotychczasowych inwestycji z państw zachodnich. •  Inwestycje w państwach Afryki Północnej W ostatnim okresie pojawiło się zainteresowanie funduszy arabskich inwestycjami w regionie MENA- Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej. Zainteresowanie to jest obecnie niewątpliwie powodowane zmianami politycznymi w państwach islamskich Afryki Północnej. Inwestuje tam obecnie większość funduszy pochodzących z Kataru, Dubaju i Abu Dhabi. Fundusz ADIA ulokował pieniądze w egipskim banku inwestycyjnym EFG Hermes, wchodząc w posiadanie 8% udziałów oraz wykupił 39% w Banque de Tunisie et des Emirate. Dubai Investment Group z kolei dokonał zakupu 17,5% akcji w Tunisia Telecom. Inwestycje z Zatoki Perskiej pojawiły się także w Libii. Filia funduszu katarskiego QIA- Barwa Real Estate Company, dysponująca kapitałem własnym w wysokości 40 mld USD, zainwestowała 2 mld USD w przedsiębiorstwo państwowe, zajmujące się inwestycjami w nieruchomości na rynku libijskim Libyan Development and Investment Company238 . Inna filia QIA – Qatari Diar Real Estate Investment Company zainwestowała w końcu 2011r. 500 mln USD w projekty budowlane w Kairze i Sharm-el-Sheikh w Egipcie. Poza aspektem biznesowym inwestycja miała na celu poszerzenie rynku pracy dla Egipcjan. Projekt przewidywał stworzenie dzięki temu 4000 miejsc pracy dla specjalistów budowlanych . Ponadto gros materiałów budowlanych pochodzić miało z rynku lokalnego. Umowa 238  Santiso,  Javier,  “Sovereign  Development  Funds:  Key  financial  actors  of  the  shifting  wealth  of  nations”,   Working  Paper  OECD  Emerging  Markets  Network  (EmNet)  ,  October  2008.     172 podkreślała pomocowy charakter projektu, by zwiększyć potencjał ekonomiczny Egiptu koncentrowała się na poszerzeniu bazy hotelowej w regionach turystycznych239 . Bliskowschodnie SWF wykupują także ziemie uprawne, gwarantując sobie dzięki temu bezpieczeństwo żywnościowe240. W 2009 r. fundusz majątkowy z ZEA dokonał drugiej największej w skali świata transakcji zakupu ziem ornych, nabywając 400 tys. ha w Egipcie241. Dane na ten temat są poufne, nie ma więc dokładnych informacji o tym, który z SWF uczestniczył w tej transakcji. Dzięki tej inwestycji Emiraty Arabskie mają szanse stać się samowystarczalne żywnościowo, a nawet uzyskać pozycję eksportera żywności. Transakcja ta zwraca uwagę na sytuację, gdzie jedno państwo nabywa ogromne terytoria drugiego państwa. Musi to rodzić pytanie o granice wykupu, gwarancje suwerenności państwa przyjmującego i konsekwencje natury politycznej przy transakcjach na taką skalę. Wszystkie wymienione powyżej inwestycje wskazują na ich korelację ze zmianami zachodzącymi w sferze polityki wybranych państw Afryki Północnej, budząc nadzieję, że za przemianami politycznymi pójdą zmiany w sferze ekonomii. Początkowo inwestorzy z Bliskiego Wschodu patrzyli na ten region świata z nadzieją. Po Arabskiej Wiośnie nakłady na infrastrukturę i gospodarkę poszczególnych państw Afryki Północnej uległy jednak wyhamowaniu, zwłaszcza po wydarzeniach politycznych w kolejnych latach wskazujących na postępującą destabilizację polityczną i ekonomiczną tych państw. •  Podbój rynków azjatyckich Kolejnym kierunkiem inwestycyjnym funduszy pochodzących z Zatoki Perskiej są szybko rozwijające się państwa Azji. Przedmiotem zainteresowania są przede wszystkim kraje zasobne w surowce naturalne. 239  “Qatari  Diar  $543.8m  investment  set  to  create  4000  jobs  for  Egyptians”,  AME  info.com,  za:   http://www.ameinfo.com/279013.html,  dostęp  z  16  .04.2012.   240  Więcej  informacji    na  ten  temat  znajduje  się  w  r.11.   241  Niektórzy  autorzy  podają  obszar  1  mln  ha.  McNellis,  Patrick  E.,  “Foreign  Investment  in  Developing   Country  Agriculture-­‐‑  The  Emerging  Role  of  Private  Sector  Finance”,    FAO  COMMODITY  AND  TRADE  POLICY   RESEARCH  WORKING  PAPER  No.  28,  June  2009,  za:   http://www.fao.org/es/esc/common/ecg/612/en/mcnellis.pdf  ,  dostęp  16  .04.2012.       173 QIA poinformował, że w ramach swej strategii długofalowej zamierza zaangażować się na tym rynku i ulokować tam docelowo do 40% swych kapitałów. W 2007 r. fundusz ten dokonał inwestycji w projekt w Malezji na kwotę łączną 1,2 mld USD. W kolejnym roku zainwestował 1 mld USD w sektor wydobywczy Indonezji. W tym samym 2008r. podpisał umowę z Vietnamese State Capital Investment Corporation (SCIC) , której celem było stworzenie funduszu wspólnego w wysokości 1 mld USD, zorientowanego na inwestycje w gospodarce wietnamskiej. Wietnamem jest zainteresowany także fundusz z Omanu - State General Reserve Funds , który wyłożył na inwestycje w tym kraju 1mld USD. W 2008 r. fundusz z Abu Dhabi- International Petroleum Investment Company (IPIC), dokonał inwestycji w wysokości 1 mld USD w sektorze wydobywczym ropy i gazu w Kazachstanie, wkraczając tym samy do Azji centralnej. Rynkiem azjatyckim jest także zainteresowany Dubai International Capital, który jako docelowy poziom zaangażowania na tym kontynencie przyjął 30% ulokowanych aktywów. •  Inwestycje na obszarze Afryki Sub-sacharyjskiej Fundusze majątkowe są wykorzystywane przez państwa Zatoki także w celu realizacji interesów strategicznych. Taki charakter noszą inwestycje SWF na kontynencie afrykańskim. Ostatnie lata charakteryzują się wzmożoną ekspansją inwestycyjną na obszarach państw wschodzących w Afryce Subsaharyjskiej. Głównym eksporterem kapitału są Chiny, obok nich także Indie, Malezja i Indonezja. W pierwszej dekadzie XXIw. do grupy inwesotrów dołączyły także monarchie Zatoki Perskiej. Wszystkie państwa dokonują inwestycji na obszarach bogatych w surowce. Innym istotnym motywem podejmowania inwestycji przez państwa Zatoki jest możliwość rozwoju rolnictwa. Warto zauważyć, że obecnie na tym kontynencie działają niemalże wszystkie fundusze bliskowschodnie. W 2008 r. w celu rozwijania sektorów: energetycznego, komunikacji i transportu katarski fundusz QIA utworzył nowy specjalny subfundusz inwestycyjny PME Infrastructure Management Limited Fund. Jego głównym zadaniem jest obsługa inwestycji w RPA, choć nie 174 wyklucza się rozszerzenia ekspansji na inne państwa kontynentu242 . Rynki afrykańskie eksplorują także SWF pochodzące z Dubaju i Kuwejtu oraz Arabia Saudyjska. W 2010 r. królestwo Saudów zorganizowało konferencję międzynarodową pod auspicjami króla Abdula Aziza, z udziałem reprezentantów większości państw Zatoki Perskiej oraz prezydentów Mozambiku, Beninu, Senegalu i Ghany. Miała ona zainicjować zbliżenie ekonomiczne i współpracę gospodarczą między tymi państwami, z wykorzystaniem bliskowschodnich funduszy majątkowych. Saudyjczycy (jak i pozostałe kraje GCC) znajdują się pod silną presją żywnościową. Z roku na rok, wraz z kurczącym się dostępem do słodkiej wody i pól uprawnych presja ta jest coraz większa. Nie dziwi więc, że inwestycje w rolnictwo i bezpieczeństwo żywnościowe wymieniane są jako podstawowy kierunek działań inwestorów z Arabii Saudyjskiej oraz pozostałych monarchii Zatoki Perskiej na terenie Afryki243. Niektóre z państw Zatoki, t.j. Katar, Arabia Saudyjska i ZEA , obok Chin czy Korei Południowej, są głównymi nabywcami ziem uprawnych na terytorium Afryki. Swoich zakupów dokonują przede wszystkim w Kongo, Etiopii, Madagaskarze, Mozambiku, Sudanie i Tanzanii. W 2009r. Arabia Saudyjska ogłosiła decyzję o utworzeniu do tego celu nowego SWF Saudi Company for Agricultural Investment and Animal Production, z kapitałem 800 mln USD. Celem tego SWF ma być przeniesienie produkcji pszenicy z królestwa do innych państw, w celu zmniejszenia zużycia słodkiej wody na terytorium Arabii244. Z kolei ADIA z Abu Dhabi zawiązała joint venture ze szwajcarskim prywatnym bankiem UBS w celu realizacji projektów infrastrukturalnych na terytorium Afryki, koncentrujących się głównie na obszarach wiejskich245 . •   Kooperacja w ramach SWF 242  http://taighde.com/w/PME_Infrastructure_Management_Limited_Fund  oraz   http://news.qatarguidebook.com/subject/pme-­‐‑infrastructure-­‐‑management-­‐‑limited-­‐‑fund,  dostęp  15.03.   2012   243  Gulf-­‐‑  Africa.  The  Investment  Forum  2010,  http://gaic.kcorp.net/,  dostęp  16  .04.  2012   244  McNellis,  Patrick  E.,  “Foreign  Investment  in  Developing  Country  Agriculture-­‐‑  The  Emerging  Role  of   Private  Sector  Finance”,    FAO  COMMODITY  AND  TRADE  POLICY  RESEARCH  WORKING  PAPER  No.  28,  June   2009,  za:  http://www.fao.org/es/esc/common/ecg/612/en/mcnellis.pdf  ,  dostęp  20.04.2012     245  Ibidem   175 Nowym zjawiskiem jest również nawiązywanie bliższej współpracy pomiędzy poszczególnymi funduszami majątkowymi, powoływanie do istnienia nowych wspólnych podmiotów. Przykładem takiej nowej w swoim wymiarze kooperacji może być utworzenie w 2008 r. specjalnego funduszu do wspólnych inwestycji, dysponującego kapitałem 2 mld USD. Współwłaścicielami są QIA oraz oddział Abu Dhabi Investment Council- International Petroleum Investment Company. W tym samym roku umowę o współpracy podpisały QIA i Libyan Investment Authority Innym kierunkiem ewolucji SWF jest wzajemne lokowanie inwestycji pomiędzy państwami- właścicielami SWF. Państwa te otwierają swe rynki dla obcych SWF, dzięki czemu dochodzi do efektu synergii. W przeciwieństwie do doświadczeń z kontaktów ze światem zachodnim trudno dostrzec objawy zagrożenia, czy stawiania wyśrubowanych wymagań ze strony państw przyjmujących. W ostatnim okresie na podobnych zasadach aktywność inwestycyjna ma miejsce przede wszystkim na linii: Chiny- Indie- Zjednoczone Emiraty Arabskie. Przykładem może być inwestycja Kuwait Investment Authority KIA w Industrial and Commercial Bank of China (ICBC) na kwotę 750 mln USD. Dzisiejsze SWF mają znacznie szersze, niż początkowo spektrum działania, zarówno w ujęciu produktowym jak i geograficznym. Co więcej, gotowe są wymieniać się między sobą swymi doświadczeniami inwestycyjnymi, czy tworzyć szczególną platformę dla świadczenia usług dla innych, zainteresowanych tworzeniem SWF. 5.5 Państwowe Fundusze Majątkowe monarchii naftowych w opinii zachodniej kadry menedżerskiej Warto spojrzeć na SWF oczami zachodnich menedżerów, zatrudnionych w funduszach bliskowschodnich na szczeblu kierowniczym. Jeden z nich pracował 7 lat dla SWF Abu Dhabi. Podzielił się na blogu internetowym swoimi refleksjami, odnośnie zasad funkcjonowania funduszy majątkowych246. Twierdzi on, że: 246  Connolly,  Thomas  F.,  “CFA,  is  Managing  Director  for  MEA  at  BNY  Mellon  Asset  Management”,  za:  Monk,   Ashby,  Stabilization  Funds  in  an  Era  of  Instability,   http://oxfordswfproject.com/2011/02/28/stabilization-­‐‑funds-­‐‑in-­‐‑an-­‐‑era-­‐‑of-­‐‑instability/,  dostęp  z   20.02.2012   176 •   w okresie swej współpracy z SWF wyraźnie dostrzegł ewolucję w celach i zasadach funkcjonowania. Choć w okresie początkowym sięgano chętnie po kadry cudzoziemskie, szczególnie wyższego szczebla, wymagające wysokich kwalifikacji zawodowych, niezwłocznie wdrożono wysokonakładowy program szkoleń dla kadr lokalnych. Autor spostrzega bardzo szybki postęp w jakości lokalnych kadr. Twierdzi, opierając się na swoich dotychczasowych doświadczeniach zawodowych, że „I’ve not seen any other investment firms that come close to this level of commitment in the area of training” ; •   Fundusze bliskowschodnie poczyniły ogromny postęp w określaniu strategii długofalowej swoich działań, powołując do istnienia specjalne departamenty do spraw inwestycji długoterminowych; •   Fundusze bliskowschodnie podejmują szczególnie odważne i rozsądne decyzje inwestycyjne, ich inwestycje noszą charakter długoterminowy i nie podlegają szybkim wahaniom pod wpływem impulsów rynkowych, dzięki czemu uzyskują wyższą niż przeciętna rentowność; •   Podejmują decyzje z dala od codziennego zgiełku i szumu informacyjnego, co umożliwia im racjonalne podejmowanie decyzji; •   Zatrudniają specjalistów z całego świata. Jest to tym ważniejsze, że fundusze inwestują na rynku globalnym i przez fakt pozyskiwania personelu także na tym rynku uzyskują dostęp do specjalistów, znających lokalną specyfikę. Umożliwia to funduszom minimalizowanie błędów, wynikających z braku wystarczającego rozeznania na odległych rynkach. Autor opinii dostrzega wyjątkowo dobre przygotowanie właścicieli SWF do prowadzenia biznesu. Umożliwia to stawianie bardzo konkretnych i wysoce przemyślanych celów przed komórkami, zajmującymi się zarządzaniem aktywami. Jak twierdzi: „” I think investors around the world can learn from this singularity of purpose that you see in the SWFs. They know exactly what they want from their asset management partners and they aren’t afraid to ask for it”. Jego zdaniem wcześniej artykułowane opinie o zagrożeniach     177 związanych z destabilizacją gospodarki światowej, a szczególnie rynków finansowych przez działania SWF są w świetle ostatnich faktów nieuzasadnione. Również Clark i Monk poprosili w ankiecie kadrę menedżerską o ocenę funkcjonowania funduszy247. Menedżerowie zwrócili uwagę na fakt, że fundusze swą współpracę opierają w ogromnym stopniu na zaufaniu do partnerów. Ma to szczególne znaczenie na rynkach azjatyckich i bliskowschodnich. Ocenili, że państwa posiadające fundusze majątkowe lepiej poradziły sobie z kryzysem, niż państwa nie posiadające takiego podmiotu. Podobnie jak T. Conolly, widzą przed SWF świetlaną przyszłość, zwracając uwagę na ich szybką ewolucję, ale też dojrzałość i otwartość ich właścicieli. Uważają, że SWF przyczyniły się w znacznym stopniu do poprawy płynności rynków finansowych, szczególnie gdy chodzi o dostęp do kapitałów długookresowych. Z jednej strony brak przejrzystości postrzegają jako największe wyzwanie stojące przed funduszami, z drugiej jako zaletę wymieniają wielką otwartość na współpracę z innymi funduszami, w formie sieci czy klubu państw właścicielskich. Nastawione na współpracę fundusze oczekują w ten sposób pojawienia się efektu synergii. 5.6 Motywy dokonywania inwestycji zagranicznych przez bliskowschodnie fundusze majątkowe W strategiach inwestycyjnych bliskowschodnich SWF można dostrzec także inne prawidłowości. Jak zauważają Johan, Knill i Mauck SWF nieprzejrzyste i zamknięte dla osób z zewnątrz znacznie częściej decydowały się na inwestycje w korporacje prywatne stosujące podobne strategie inwestycyjne i równie niski poziom transparentności. Twierdzą oni, że państwa inwestorskie muszą mieć co najmniej porównywalny reżim prawny do tego, który panuje w państwie- właścicielu SWF. Ich inwestowanie w firmy prywatne dotyczy przede wszystkim rynków stosunkowo nisko ryzykownych, z rozwiniętym systemem instytucjonalnym i prawnym. Jedynie w przypadku realizowania celów strategicznych, 247    Badania  przeprowadzone  na  146  menedżerach,  pracujacych  dla  SWF  w  2009  r.  Clark,  Gordon  L,  Monk,   Ashby  H  B  ,  The  Oxford  Survey  of  Sovereign  Wealth  Funds'  Asset  Managers  ,  July  2009,   http://ssrn.com/abstract=1432078,  dostęp  20.02.2012.   178 pozaekonomicznych SWF decydują się na inwestycje w sektor prywatny w państwach o niskiej jakości instytucjonalno-prawnej248. Choć w początkowym etapie rozwoju fundusze kierowały się przede wszystkim motywami finansowymi czy ogólnoekonomicznymi, obecnie coraz częściej przyświecają im cele o charakterze politycznym. Twierdzą tak Chhaochharia i Laeven249, wykazując, że współcześnie cele pozafinansowe przyświecają SWF znacznie częściej, a same SWF stają się platformą oddziaływania politycznego. W przeprowadzonych przez nich badaniach ankietowych kadry menedżerskiej funduszy SWF w 2008 r. tego typu odpowiedź (odpowiedź: „korzyści natury strategicznej”) podaje blisko 37% respondentów na pytanie o główny motyw funkcjonowania SWF. 36% uznaje za cel działania SWF wzrost stopy zwrotów z kapitału. Wyniki przez nie uzyskane dowodzą, że bliskowschodnie SWF lokują w prywatne papiery wartościowe w państwach, które mają podobne środowisko prawne, a przez to zrozumiałe dla inwestorów, co ważniejsze łatwiej przewidywalne i kontrolowalne. Uregulowany pod względem prawnym rynek państw wysokorozwiniętych stwarza szanse na wysokie zyski, ale nie gwarantuje ich bezpieczeństwa. To ostatnie dla funduszy z Zatoki Perskiej jest kwestią ważniejszą od korzyści finansowych. Z kolei Johan, Knill i Mauck wykazują, że SWF z Zatoki Perskiej w swych strategiach inwestycyjnych preferują inwestowanie w podmioty państwowe. Fundusze majątkowe z innych krajów takich preferencji nie wykazują. Tabela 10/5 Inwestycje na rynku prywatnym i publicznym SWF Zatoki Perskiej Państwo właścicielskie Liczba inwestycji Łączna liczba inwestycji W sektorze prywatnym W sektorze publicznym ZEA- ADIA 28 6 22 Kuwejt- KIA 6 1 5 Katar QIA 48 19 29 248  Johan,  Sofia,  Knill,  April,  Mauck,  Nathan,  Determinants  of  Sovereign  Wealth  Fund  Investment  in  Private   Equity,  TILEC,  December  2010,  str.  9.   249  Chhaochharia,  Vidhi,  Laeven  Luc,  “Sovereign  wealth  funds:  Their  investment  strategies  and   performance”,  Working  Paper,  University  of  Miami  and  International  Monetary  Fund,  2008     179 Oman Investment Fund 8 4 4 Dubaj- DIFC 15 9 6 Dubaj- Dubai International Capital 20 17 3 Dubaj- Istithmar 26 10 16 Za: Johan, Sofia Knill, April, Mauck, Nathan, Determinants of Sovereign Wealth Fund Investment in Private Equity, York University, Schulich School of Business, Toronto, November 2010, str. 23. Większość inwestycji funduszy bliskowschodnich lokowanych jest w sektorze publicznym, podczas gdy inwestycje w sektor prywatny stanowią zaledwie 20-37% ogółu 250. Dla porównania, średni poziom zaangażowania w sektor prywatny 50 największych funduszy światowych wynosi 44,05%. Oznacza to, że państwa Zatoki w swej strategii inwestycyjnej są bardzo konserwatywne i ostrożne. Fottak et al. twierdzą, że władze państw właścicielskich oczekują od inwestycji SWF relatywnie wysokiej stopy zwrotu, jednak przede wszystkim kładą nacisk na bezpieczeństwo inwestycji. Z tego powodu nie wywierają presji na inwestycje o podwyższonym ryzyku. Większość funduszy ma charakter wysoce konserwatywny, a ich sens sprowadza się do generowania zysków w długim horyzoncie czasowym251. Potwierdza to w znacznym stopniu Prognoza 2020. Konstatuje ona, że w świetle zachowań funduszy bliskowschodnich (stan na 2008 r.) można stwierdzić ich racjonalność inwestycyjną, opartą przede wszystkim na rachunku ekonomicznym. Dla realizacji tych celów SWF z Bliskiego Wschodu stosują powszechnie dywersyfikację portfela inwestycyjnego, w swych działaniach kierują się kontrolą poziomu ryzyka , którego miarą jest stopa zwrotu inwestycji. Z prognozy wynika również, iż fundusze przyczyniają się do powstawania nowych miejsc pracy, dostarczania kapitału, tworzenia bazy infrastrukturalnej, czy w końcu rozwoju usług252. 250  Wyjątkiem  jest  Dubai  International  Capital,  który  gros  swoich  zakupów  dokonuje  w  sektorze   prywatnym.   251  Fotak,  Veljko,  Bortolotti,  Bernardo,  Megginson  William,  The  financial  impact  of  sovereign  wealth  fund   investments  in  listed  companies,  June  2008  .     252    The  GCC  in  2020.  Outlook  for  the  Gulf  and  the  Global  economy,  A  Report  from  the  Economist  Intelligence   Unit  ,  The  Economist,  March  2009,  str.  28   180 Jak zostało wspomniane, w pierwszych latach działalności SWF operowały na rynkach państw zaliczanych do centrum253. Kryzys ekonomiczny, ujawniony w 2007r. doprowadził jednak do znacznych strat poniesionych przez SWF na dotychczasowych inwestycjach, dlatego doszło do przeorientowania kierunków inwestycyjnych w stronę państw słabo rozwiniętych, spoza kontynentu europejskiego, a charakteryzujących się stabilnym wzrostem gospodarczym. Ta nowa polityka funduszy pozwala na przedefiniowanie roli, odgrywanej przez państwa właścicielskie w gospodarce światowej. Dzięki zaangażowaniu finansowemu w państwach rozwijających się, zasilaniu ich w kapitał, monarchie naftowe stymulują rozwój nisko rozwiniętych regionów świata. Dotychczas polityka taka była domeną państw zachodnich. Obecnie jesteśmy zatem świadkami zmian w kształtowaniu się równowagi światowej. Niektóre państwa dotychczas stojące z boku upodmiotowiły się na arenie światowej i zaczęły aspirować do wpływania na ład światowy. Skutkiem tego na naszych oczach tworzy się nowy układ w gospodarce światowej, w którym miejsce inwestorów zachodnich w coraz większym stopniu zajmują państwa rozwijające się. Ponadto, coraz wyższy odsetek inwestycji kierowany jest nie do dotychczas atrakcyjnych państw wysokorozwiniętych, lecz na wybrane rynki państw słaborozwiniętych. Na dodatek jesteśmy świadkami powstawania coraz liczniejszych sieci powiązań pomiędzy państwami właścicielskimi SWF. 5.7 Ewolucja podejścia USA oraz państw Unii Europejskiej do Państwowych Funduszy Majątkowych z Bliskiego Wschodu Działania Państwowych Funduszy Majątkowych w pierwszych latach ich rozwoju charakteryzujące się szerokim inwestowaniem w kluczowe podmioty gospodarek państw najwyżej rozwiniętych, wywoływały zaniepokojenie ze strony państw zachodnich. Obawiano się, że może dojść do niekontrolowanego przejęcia majątku narodowego, czy uzyskania kontroli nad kluczowymi z punktu widzenia bezpieczeństwa państwa sektorami i podmiotami. Państwem najgłośniej artykułującym podobne obawy były Stany Zjednoczone, które podnosiły potrzebę kontroli i regulacji transakcji dokonywanych przez SWF. W początkowych latach XXIw. ogromną rolę odegrało postrzeganie inwestycji bliskowschodnich funduszy majątkowych przez pryzmat konfrontacji cywilizacyjnej. Politycy 253  zgodnie  z  wallersteinowską  koncepcją  podziału  na  centrum,  półperyferia  i  peryferia   181 amerykańscy wyrażali obawy, że inwestycje portfelowe i bezpośrednie zaangażowanie w gospodarkę USA mogą doprowadzić do przejęcia kontroli nad nią przez państwa islamskie. Fala paniki wobec tego nowego procesu osiągnęła swe apogeum w latach 2005-2008 , kiedy USA najmocniej były uwikłane w konflikty zbrojne w państwach islamskich, Afganistanie i Iraku, a interwencje amerykańskie były przedstawiane na Bliskim Wschodzie, jako konfrontacja zachodu z islamem. W Stanach Zjednoczonych coraz częściej mówiono o możliwości użycia inwestycji bliskowschodnich do celów politycznych. Wydarzeniem, które rozpaliło amerykańską klasę polityczną oraz opinię publiczną było ogłoszenie w 2005 r. przez firmę z Dubaju- Dubai Ports World chęci dokonania zakupu brytyjskiej firmy P&O, będącej operatorem w szeregu amerykańskich portów, m.in. w Los Angeles czy Newark. Podniosły się głosy, że zrealizowanie tej transakcji zgodnie z pierwotnymi planami strony arabskiej uniemożliwi sprawowanie przez państwo amerykańskie kontroli nad swymi granicami i otworzy dostęp do USA al Kaidzie czy innym grupom terrorystycznym. Informacja ta wywołała prawdziwą furię w kongresie Stanów Zjednoczonych i zapoczątkowała dyskusję o sposobach uszczelnienia granic państwa przed ryzykiem, płynącym z nowych wyzwań globalizacyjnych, polegających na inwestycjach bezpośrednich państw na terenie USA. Widząc paniczną reakcję Amerykanów i wzrost negatywnych nastrojów wobec bliskowschodnich zakupów, Dubai Ports World wycofał się z transakcji zakupu P&O254 . Z kolei Unia Europejska nie zajęła jednolitego stanowiska względem Państwowych Funduszy Majątkowych z Bliskiego Wschodu. W zasadzie żadnych zagrożeń płynących z inwestycji funduszy nie dostrzegała Wielka Brytania, drugi po USA największy odbiorca tychże inwestycji na świecie. Premier tego kraju- Gordon Brown nie bał się napływu tychinwestycji (podobnie jak chińskich), twierdząc że przyczyniają się one do lepszej alokacji zasobów. Stanowisko francuskie było zgoła odmienne. Charakteryzowała je duża doza podejrzliwości i zachowawczości. Prezydent Francji N. Sarkozy dość trafnie proponował, by Europa tworzyła swoje własne fundusze majątkowe, które zablokowałyby wykup strategicznych sektorów przez obcy kapitał. Propozycja ta jednak musi natychmiast rodzić pytanie o możliwości realizacji, biorąc pod uwagę kontekst ogólnouropejskiej zapaści finansów publicznych. Niemcy proponowały dopracowanie istniejących regulacji prawnych, by w ten sposób przeciwdziałać rosnącemu ryzyku, związanemu z inwestycjami pochodzącymi z zewnątrz. Włochy postanowiły w maksymalnym stopniu ograniczyć dostęp 254  Guy  Langford,    David  Garcia,    Alice  Lerman,  “Sovereign  Wealth  Funds:  Real  Estate  Partners  in  Growth?”,   Raport  Deloitte,  DLA  Piper  State  of  the  Market  Survey,  DLA  Piper,  September,  2008.   182 obcym funduszom do swego rynku, powołując w tym celu specjalny komitet interesu narodowego255 . Również wśród społeczeństw państw unijnych pojawiło się poczucie zagrożenia przejęciem kluczowych sektorów gospodarki przez kapitał obcy. W badaniach przeprowadzonych w niektórych państwach członkowskich Europejczycy w zdecydowany sposób opowiedzieli się za kontrolą tych aspektów procesów globalizacyjnych i przeciwko wyprzedaży najważniejszych podmiotów gospodarczych obcym inwestorom (w badaniach nie zadawano pytania o wykup przez SWF, czyli przez inne państwa, a jedynie o wykup przez instytucje obce). Europa czuje się coraz bardziej zagrożona skalą nowego zjawiska i groźbą utraty kontroli nad swoim majątkiem narodowym. Można się tylko domyślać, że sprzeciw będzie narastać wraz z postępującym pogrążaniem się gospodarek europejskich w kryzysie, niosącym za sobą nieuchronną radykalizację polityczną i populizm. Może to pokrzyżować plany eksporterom funduszy, gdyż w razie długotrwałości kryzysu nasilą się w państwach nim objętych zjawiska protekcjonistyczne. Protekcjonizm z kolei nie sprzyja globalizmowi korzystnemu dla państw naftowych. Przypadek P&O, mający miejsce w 2005 r., w pełni uświadomił państwom zachodnim brak wystarczających regulacji, chroniących ich gospodarki przed niebezpieczeństwem wrogich inwestycji, motywowanych czynnikiem politycznym. W tym czasie poziom ochrony gospodarek narodowych przed takim ryzykiem na Zachodzie był słabszy, niż w państw rozwijających się. Było to zapewne wynikiem dotychczasowych doświadczeń z dziesiątek, jeśli nie setek wcześniejszych lat, z których wynikało, że państwa wysokorozwinięte eksportują kapitał, gdyż tylko one posiadają wolne aktywa, gotowe do użycia poza granicami. Nastanie epoki SWF dowiodło częściowego odwrócenia tej roli. W pierwszej dekadzie XXI wieku część państw do niedawna biednych, traktowanych dotychczas w sposób protekcjonalny przez Zachód zgromadziło wolne aktywa finansowe na wielką skalę. Kapitały te w dużym stopniu lokowały na rynkach amerykańskim i europejskim. Czy można to nowe zjawisko nazwać już odwróconą kolonizacją? 255  Sven  Behrendt,  “Gulf  Arab  SWFs—Managing  Wealth  in  Turbulent  Times”,  Carnegie  Endowment,   http://www.carnegieendowment.org/files/gulf_arab_swf.pdf,  dostęp  z  25.02.2012.     183 Zainicjowana przez państwa zachodnie globalizacja w swojej koncepcji opierała się między innymi na liberalizacji przepływów kapitałowych (zarówno portfelowych jak i w postaci FDI). Jednak , jak można podejrzewać, pomysłodawcy globalizacji cicho zakładali, że swoboda przepływów kapitałowych pozwoli na dokonywanie intratnych inwestycji przez bogatych na rynkach państw biednych. Niecałe dwadzieścia lat później sytuacja uległa zmianie kiedy w grupie inwestorów coraz większą rolę zaczęli odgrywać przedstawiciele państw rozwijających się. Co więcej, ci nowi inwestorzy zaskakując szybko włączyli się w postępujący proces globalizacji, lokując kapitały nie na peryferiach (bądź nie tylko na peryferiach), ale w centrum, czyli w państwach najwyżej rozwiniętych. Wydarzenia te zaskoczyły Zachód. Brak wizji odnośnie przepływów finansowych znalazł swoje odbicie w braku odpowiednich regulacji prawnych. Inwestorzy z rynków peryferyjnych (SWF) nie natrafiali na większe importowe bariery, gdyż w poprzednich okresach nie było potrzeby, by owe bariery tworzyć. Postawiło to Zachód w trudnej sytuacji. Musi on wprowadzać kontrolę procesów gospodarczych, a tym samym zanegować głoszoną przez lata ideę wolności i pełnej swobody działalności gospodarczej. Pozostała obawa przed przejęciami kluczowych z punktu widzenia gospodarki czy bezpieczeństwa firm, przez podmioty o wielkiej sile kapitałowej i o znikomej przejrzystości działania. Ta nowa wersja kapitalizmu państwowego256 stwarza możliwości ingerowania w Zycie gospodarcze krajów, a nawet szantażu wobec nich, przy użyciu lokowanych tam państwowych funduszy majątkowych. Nowa odsłona kapitalizmu państwowego w postaci Państwowych Funduszy Majątkowych SWF jest zjawiskiem bez precedensu w najnowszej historii gospodarczej świata. Od czasu kolonializmu, po raz pierwszy mamy do czynienia z faktem wykupu aktywów na terytorium państwa A przez podmioty należące do państwa B. Patrząc z perspektywy historycznej, tego typu działania były praktykowane dość powszechnie w czasach podbojów kolonialnych , stając się równocześnie narzędziem tych podbojów. Ostatecznie bowiem osiągano taki poziom przejęcia majątku państwa A, że w konsekwencji 256  Po  raz  pierwszy  terminem  ‘kapitalizm  państwowy’  posłużył  sie    w  1986r.    Wilhelm  Liebknecht.   Opisywał  on    oraz  jego  kontynuatorzy  (głównie  z  nurtu  komunistycznego)    przypadki,  w  których  państwo   pełni  funkcję  organizatora,  kontrolera    gospodarki,  bądź  też  zamawia  pewne  dobra  w  sektorze   prywatnym.  W  przypadku  SWF  mamy  do  czynienia  z  całkowicie  nową  formą  ‘kapitalizmu  państwowego’,   w  którym  państwa  po  raz  pierwszy  stają  się  inwestorami  w  skali  globalnej,  wychodząc  całkowicie  poza   rynki  własne.     184 traciło ono swą suwerenność. Jednak nowoczesna gospodarka rynkowa w okresie ostatnich dwóch stuleci zredukowała do minimum wypełnianie funkcji inwestorskich przez państwa, dopuszczając do gospodarki głównie podmioty prywatne, rodzimego bądź obcego pochodzenia. Inicjatorzy uwolnienia spod kontroli przepływów kapitałowych w skali świata nie dostrzegli zagrożenia, polegającego na możliwości pojawienia się państwowych podmiotów inwestycyjnych i odgrywania przez nie tak istotnej roli. Tymczasem poprzez rozwój SWF uruchomiony został cichy proces odwrotnego kierunku kolonizacji (reverse colonisation), mianowicie centrum poddane zostało ekspansji krajów peryferyjnych. Zjawisko to można tłumaczyć innym pojmowaniem procesów globalizacyjnych przez centra i peryferie. Dla twórców neoliberalnej idei globalizacji państwa powinny maksymalnie wycofać się z życia gospodarczego, tworząc przestrzeń dla działań sektora prywatnego w skali świata. Dla peryferiów globalizacja wydaje się bardziej oznaczać otwarcie rynków dla wszystkich podmiotów, w tym państwa. Co gorsza, trudno jest wyobrazić sobie możliwą zmianę polityki państw wysokorozwiniętych, zmierzającą do odejścia od doktryny liberalnej i zsynchronizowania swej polityki inwestycyjnej z polityką państw rozwijających się, tworzących i wykorzystujących państwowe platformy inwestycyjne. W przeciwieństwie bowiem do tych ostatnich, państwa najbogatsze cierpią na chroniczną nierównowagę finansów publicznych, jak również na utrzymujące się deficyty bilansu handlowego. Tym samym, w dyspozycji państw zachodnich, jako potencjalnych inwestorów nie znajdują się żadne większe wolne aktywa, które byłyby dostępne do wykorzystania w postaci państwowych inwestycji bezpośrednich 257. Sytuacji ponadto nie ułatwia obowiązujący od lat 30. XXw. paradygmat keynesowski, zobowiązujący państwa do realizowania polityki zarządzania popytem poprzez generowanie wydatków (co musi prowadzić do deficytów budżetowych). Oznacza to, że postindustrialne państwa rozwiniętego kapitalizmu prowadzą politykę inwestycji bardziej wewnątrz swych gospodarek, niż ekspansji instytucjonalnej. 5.8 Santiago Principles Funkcjonowanie Państwowych Funduszy Majątkowych , z początku niedoceniane i marginalizowane, szybko zaczęło budzić sprzeciw ze strony głównych odbiorców inwestycji, 257  Choć  oczywiście  nie  dotyczy  to  bogactwa  znajdującego  się  w  rękach  jednostek.  Pod  tym  względem   cywilizacja  zachodnia  nie  ma  żadnej  konkurencji.   185 czyli państw zachodnich. Z powodu coraz bardziej gęstniejącej i podejrzliwej atmosfery wokół funkcjonowania SWF część z nich zdecydowała się opracować projekt tzw. Dobrych Praktyk, tworzących ramy funkcjonowania funduszy majątkowych na arenie międzynarodowej, zwanych The Santiago Principles. Zasady te zostały opracowane przez grupę 25 istniejących funduszy, pod auspicjami IMF i ogłoszone w październiku 2008 r. 258 Głównym celem zaproponowanych regulacji było stworzenie zasad działania SWF na rynkach zagranicznych, polegających na większej przejrzystości, również ograniczeniu strategii inwestycyjnej do aspektu biznesowego, ekonomicznego, z wyłączeniem możliwości oddziaływania na politykę. Zasady dotykają 3 głównych obszarów, określających funkcjonowanie SWF na arenie międzynarodowej: •   Tworzenia ram prawnych , wyznaczania głównych celów i ich koordynacji z polityką makroekonomiczną •   Ram instytucjonalnych i metod zarządzania funduszami •   Polityki inwestycyjnej i zarządzania ryzykiem Autorzy opracowali 24 zasady , porządkujące funkcjonowanie SWF. Do najważniejszych zaliczyć można: •   Upublicznienie informacji na temat relacji, zachodzących między SWF i innymi organami państwowymi •   Upublicznianie celów , realizowanych przez SWF •   Koordynacja działań SWF z krajową polityką fiskalną i monetarną państw przyjmujących inwestycje •   Ujawnienie źródeł finansowania SWF •   Ujawnienie składu właścicielskiego i wszelkich zmian w tym składzie oraz publikację sprawozdań finansowych w wymaganych przez prawo terminach •   Powołanie jawnych władz SWF oraz organów kontrolnych •   Dokładne zadekretowanie w stosownych przepisach ram odpowiedzialności za działania na SWF •   Dokonywanie inwestycji na rynkach zagranicznych w zgodzie z przyjętymi w świecie zasadami minimalizacji ryzyka i prawidłowego zarządzania portfelem inwestycyjnym 258  Truman,  Edwin  M.,  Sovereign  Wealth  Funds.  Threat  or  Salvation?,  Peterson  Institute  for  International   Economic,  Washington  DC,  September  2010,  str.  121  i  dalsze   186 •   Powstrzymywanie się od nadużywania siły rynkowej przez SWF względem podmiotów prywatnych, czy wykorzystywaniu dla celów inwestycyjnych informacji poufnych czy nacisków 5.9 Próba oceny funkcjonowania Państwowych Funduszy Majątkowych monarchii naftowych Początkowo dyskusja na temat Państwowych Funduszy Majątkowych koncentrowała się na zagrożeniach, związanych z inwestycjami funduszy bliskowschodnich. Zachód , jako główny odbiorca tych inwestycji, ustami swoich przedstawicieli przestrzegał przed upolitycznieniem decyzji inwestycyjnych i pokusą nadużycia ze strony państw inwestorskich. Praktyczne doświadczenia z ostatnich lat dowodzą jednak czegoś innego. W początkowym okresie kryzysu ekonomicznego w okresie 2007-2009r., w sytuacji zapaści systemów finansowych czołowych państw świata, fundusze bliskowschodnie dały liczne dowody swej odpowiedzialności i dojrzałości, znajdując się w wąkiej grupie „inwestorów ostatniej szansy”. To m.in. dzięki ich inwestycjom udało się uratować część wiodących banków komercyjnych świata. Można powiedzieć, że instytucje te dowiodły swej odpowiedzialności jako podmioty operujące globalnie . W okresie kryzysu zatem, nabywając udziały w zagrożonych korporacjach przyczyniły się do poprawy ich płynności finansowej. Odegrały więc niezmiernie istotną rolę w stabilizacji ekonomicznej świata w dobie chaosu i rozedrgania. W swej krótkiej historii fundusze pokazały swe dwojakie oblicze: jako narzędzie polityki soft-power, stosowanej przez państwa właścicielskie oraz jako samodzielny podmiot w gospodarce, zainteresowany głównie realizacją stawianych przed nimi celów ekonomicznych. Pewne wątpliwości musi budzić status prawny SWF. W monarchiach naftowych umocowanie prawne funduszy jest bowiem wyjątkowo niejasne i niejednoznaczne. Ze względu na fakt, że trudno w państwach tych odróżnić własność państwową od własności rodziny panującej, SWF będące własnością państw stają się tym samym własnością rodzin rządzących. Musi to tworzyć niepewność, czyj interes (społeczeństw czy elit), w państwach przyjmujących fundusze te reprezentują? Jak zwraca uwagę Angela Cummine, fundusze majątkowe są przedstawiane w różny sposób: jako własność państwowa, własność rządowa, 187 własność publiczna, ale także własność społeczna. Pomimo używanego nazewnictwa trudno doszukać się w misji SWF konkretnych sposobów wypełniania przez nie misji społecznej.259 Kolejne ryzyko związane jest z możliwością upolitycznienia tych podmiotów, szczególnie w czasie zachwiania światowego status quo. Chociaż w dobie kryzysu ekonomicznego decyzje inwestycyjne SWF były bardzo dojrzałe, nie należy jednak zapominać o dwuznaczności celów stawianych przed SWF przez państwa właścicielskie. Ponieważ ich organem założycielskim jest państwo mogą zostać w każdym momencie wykorzystane jako narzędzie polityczne przez państwa inwestorskie, a ich chwilowa neutralność może szybko zmienić się w swe przeciwieństwo. Co więcej, istnieje ryzyko użycia SWF jako narzędzia szantażu w warunkach destabilizacji politycznej. Jak będą używane fundusze w sytuacji potencjalnego przewrotu politycznego w państwach właścicielskich? Trudno jest w sposób prawidłowy ocenić docelową strategię bliskowschodnich SWF. Łatwo dostrzec, że w pierwszych latach prowadziły one bardzo roztropną politykę trzymania się z dala od kamer czy kontroli instytucji międzynarodowych. Ich strategię marketingową można opisać jednym zdaniem ’im ciszej, tym lepiej’. Kraje naftowe tworzące Państwowe Fundusze Majątkowe zachowywały milczenie, co pozostawia pole dla spekulacji na temat kierunków, motywów i skali tego zjawiska. Co więcej, że przez rozwój SWF wchodzą w konflikt z państwami centrum. Do końca pierwszej dekady XXI wieku SWF generalnie unikały wszelkich form wykonywania praw własności, zdecydowanie bardziej zainteresowane były wypełnianiem funkcji biernych. Skala inwestycji umożliwiała zachowanie pełnej anonimowości (przez zakupy dokonywane przez jeden podmiot udziałów w wysokości maksimum 5-10% łącznej liczby akcji danej korporacji) 260 . Musi to rodzić pytanie o prawdziwe intencje SWF, w ujęciu krótko- i długoterminowym. Czy nie mamy do czynienia z ‘cichym zamachem stanu’, kiedy w ciszy, z dala od kamer i w atmosferze poufności następuje przejmowanie majątku państw przyjmujących? Z łatwością można wyobrazić sobie sytuację, w której po przekroczeniu odpowiednich poziomów zaangażowania 259  Monk,  Ashby,  „Stabilization  Funds  in  an  Era  of  Instability”,  Oxford  SWF  Project,  28  Feb  2011,  za:   http://oxfordswfproject.com/2011/02/28/stabilization-­‐‑funds-­‐‑in-­‐‑an-­‐‑era-­‐‑of-­‐‑instability/,  dostęp  18   .04.2012   260  Langford,  Guy,  Garcia,  David,  Lerman,    Alice  ,  Sovereign  Wealth  Funds:  Real  Estate  Partners  in  Growth?,   Raport  Deloitte,  DLA  Piper  State  of  the  Market  Survey,  DLA  Piper,  September,  2008,  str.  3   188 kapitałowego SWF zaczną domagać się pełnych praw własności lub też zaczną być wykorzystywane przez polityków państw inwestorskich jako narzędzie soft power. SWF zatem stanowią organizacje gospodarcze wysokiego ryzyka. I to niezależnie od regulacji. Regulacje są w stanie jedynie nieznacznie to ryzyko ograniczyć. Często wyrażanym niepokojem ze strony państw przyjmujących SWF jest zagrożenie wywierania przez SWF wpływu na przejmowane korporacje, by realizowały one cele państw inwestorskich, kosztem pozostałych akcjonariuszy (teoria kosztów agencji). Co więcej fundusze bliskowschodnie są funduszami nieprzejrzystymi, z bardzo niskim indeksem transparentności, co stanowi dodatkowe zagrożenie. Nie wiadomo bowiem niczego bliższego na temat sposobów zarządzania, stawianych celów czy kwalifikacji osób zarządzających. Wejście takiego inwestora do korporacji obniżać może ich standardy funkcjonowania. Innym zagrożeniem jest możliwość odgrywania przez SWF roli konia trojańskiego, kiedy ich inwestycje mogą służyć przejęciu know-how, czy przejęciu kluczowych ogniw gospodarek państw zachodnich. Szczególnie w sytuacji, gdy znaczna część z nich jest lokowana w szeroko rozumianym sektorze obronnym . Trzeba stwierdzić, że SWF mogą stanowić alternatywę dla współczesnych korporacji i stać się panaceum na kryzys. Są egzemplifikacją kapitalizmu państwowego, w którym inwestycje znajdują się pod kontrolą państwa. W dzisiejszych czasach ma miejsce erozja modelu kapitalizmu menedżerskiego. Menedżerowie przestali dbać o rozwój swoich korporacji i nie reprezentują interesów właścicieli. Rodzi się pytanie, czy kapitalizm państwowy w lepszy i pełniejszy sposób może wyrażać interes społeczny i może stać się narzędziem przeciwdziałania spekulacji, czy powstawania i narastania kolejnych baniek spekulacyjnych? Powstaje zatem niejednoznaczny obraz. Z jednej strony fundusze wiążą się z pokusą nadużycia, że będą one ekonomicznym narzędziem prowadzenia polityki zagranicznej, z drugiej jednak rodzą nadzieję, że mogą przyczynić się do lepszej alokacji środków, stanowiąc narzędzie przeciwdziałania patologii. Kapitały gromadzone w funduszach w większości są transferowane na rynki zewnętrzne. Pewnym tłumaczeniem popularności idei SWF w Zatoce Perskiej może być fakt, że tworzone są w państwach niedemokratycznych, wręcz autokratycznych. SWF stają się narzędziem legalnego transferu środków poza granice państwa, gwarantującym ich większe bezpieczeństwo. Co więcej, stają się elementem dającym komfort bezpieczeństwa 189 elitom rządzącym, stanowiąc zabezpieczenie materialne dla elit rządzących np. w sytuacji rewolucyjnej. Ten czynnik być może był także brany pod uwagę w chwili ich tworzenia. Z drugiej strony rządzący państwami Zatoki z dumą podkreślają używanie funduszy majątkowych jako narzędzia pomnażania majątku państwa, gwarantującego wysoki standard przyszłym pokoleniom. Kładą nacisk głównie na stronę aspekt społeczny i podkreślają swoje poczucie odpowiedzialności za przyszłość i dobrostan swych obywateli. Istnienie funduszy jest także przedmiotem dumy mieszkańców monarchii, stając się fragmentem umowy społecznej i tworzenia więzi między władzą, a społeczeństwem. Tym samym fundusze majątkowe stają się jednym z głównych instrumentów przeistaczania rentierskich państw naftowych w fazę tzw. późnego rentieryzmu. W ostatnich latach SWF pochodzące z monarchii naftowych coraz bardziej angażują się w rynki państw rozwijających się. Tworzy to zupełnie nową jakość ich funkcjonowania. Odgrywając rolę stymulatora wobec gospodarek państw słabych gospodarczo stają się istotnymi podmiotami podmiotami angażowanie się na rynkach stosunków międzynarodowych. Coraz szersze państw azjatyckich, afrykańskich czy Ameryki Łacińskiej przyczynia się do poprawy ekonomicznej tych krajów, a konsekwencji do powstawania na ich obszarach nowych miejsc pracy, rozwoju infrastruktury czy usług. Fakt ten pozwala odgrywać krajom Bliskiego Wschodu aktywną rolę na arenie międzynarodowej. ROZDZIAŁ 6: Inne podmioty gospodarcze 6.1. Wielkie firmy rodzinne Wielkie firmy rodzinne odgrywają szczególnie istotną rolę w Arabii Saudyjskiej. Królestwo to oparło bowiem swój rozwój gospodarczy na dwóch filarach: koncernach państwowych oraz wielkich firmach prywatnych, które urosły, za sprawą prowadzonej przez państwo polityki zamówień publicznych. Poniżej zaprezentowane zostaną dwa przypadki takich firm: Kingdom Holding Company, będącej największą prywatną firmą inwestycyjną na 190 Bliskim Wschodzie oraz Saudi Binlading Group, największej firmy budowlanej w Arabii Saudyjskiej, a przy okazji najbardziej rozpoznawalnej w świecie. 6.1.1. Studium przypadku: Prince Alwaleed Bin Talal Alsaud Saudyjskiemu księciu, nazywanemu z racji rozmachu inwestycyjnego arabskim Warrenem Buffetem, udało się stworzyć największy prywatny biznes w państwach arabskich i jeden z większych w świecie. Majątek znajdujący się w jego rękach szacowany był w 2011r. na ponad 21 mld USD, co lokowało księcia Bin Talal na listach najbogatszych na 1. miejscu w regionie i 29. w świecie261. Pomimo tego, że wywodzi się on z rodziny Saudów majątek zawdzięcza w dużym stopniu czynionym przez siebie inwestycjom na rynku nieruchomości oraz giełdzie papierów wartościowych. Pierwszą znaczącą inwestycją zagraniczną, która przyniosła mu światowy rozgłos i pozycję w świecie biznesu był zakup w latach 90. akcji Citicorp. W 2008r., w czasie pierwszej fazy interwencyjnego kryzysu ekonomicznego akcji o równowartości na Zachodzie, książę dokonał zakupu 500 mln USD znajdującego się w poważnych kłopotach finansowych Citibanku, umożliwiając ten sposób utrzymanie przez Citi płynności finansowej. Ocenia się, że książę zainwestował do dnia dzisiejszego w Citigroup łącznie 1 mld USD. Jako inwestor indywidualny Alwaleed Bin Talal w 2012r. posiadał udziały w : •  Kingdom Holding Company, 95% •   Rotana Video & Audio Visual Co., 100% •   Lebanese Broadcasting Center (LBCSAT), 90% •   Arab Palestinian Investment Company Ltd. (APIC), 4% •  Citigroup Preferred Shares, poniżej 1%. Kluczową rolę w imperium odgrywa utworzone w 1980r. przedsiębiorstwo Kingdom Establishment for Commerce and Trade, przekształcone w 1996 r. w platformę inwestycyjną Kingdom Holding Company (KHC). W 2007r KHC weszło na giełdę saudyjską (Saudi Stocks Exchange). W ofercie publicznej zaoferowano akcje odpowiadające wartości 5% spółki. 261  Rich  List  2011,  ArabianBusiness,    http://richlist.arabianbusiness.com/  dostęp  5.10.  2012.   191 Pozostałe 95% zatrzymał w swoich rękach pierwszy właściciel. Wartość jego udziałów w zależności od wyceny giełdowej szacowana jest w przedziale 10,7-12 mld USD262. KHC jest jedną z największych prywatnych firm inwestycyjnych w regionie Bliskiego Wschodu, największym pracodawcą w Arabii Saudyjskiej i cudzoziemskim inwestorem największym w USA. Holding, będący de facto inwestycyjną platformą Alwaleeda inwestuje w hotele, nieruchomości, media, stacje radiowe, rozrywkę, technologie informacyjne, komunikację, przemysł odzieżowy, supermarkety, zdrowie oraz edukację263 . W 2011 r spółka-córka KHC- Kingdom Real Estate Development Co. została głównym inwestorem projektu budowy najwyższego budynku świata Kingdom Tower. Budynek ma stanąć w Dżiddzie. Budowę wieży o wysokości 1000 m i wartości 1,2 mld USD ma wykonać Saudi Binladin Group SBG. Zgodnie z planem ma być ona oddana do użytku w 2017r.264. O znaczeniu KHC dla gospodarki regionu i świata świadczy lista nabytych przez tę firmę udziałów w innych korporacjach. Według raportu KHC z 2011 r. firma posiadała w swoim pakiecie następujące aktywa: •  51% Azizia Commercial Investment Company; •  poniżej 1% Apple; •  21% Canary Wharf, London; •  3.4% Citigroup •  51% Consulting Clinics Beirut, •  10% Disneyland-Paris, •  poniżej 0.1% eBay.com, •  poniżej 1% Hewlett-Packard (HP), •  5% International Financial Advisors (IFA), •  100% Kingdom Agriculture & Development Co. (KADCO), 262  Kingdom  Holding  Company,  http://www.kingdom.com.sa/shared/pdf/EnglishCVupdated1Jan2011.pdf,   dostęp  5.10..2012.  Wg  raportu  KHC  z  2011  r.    na  koniec  2006r.  wartość  rynkowa  KHC  wynosiła  25  mld   USD.   263  “Prince  Alwaleed  Bin  Talal  Alsaud  Profile”,    Altius  Directory,     http://www.altiusdirectory.com/Business/world-­‐‑billionaire.php?profile=Prince-­‐‑Alwaleed-­‐‑Bin-­‐‑Talal-­‐‑ Alsaud&id=19      dostęp  5  .10.  2012.   264  Kingdom  Tower  Skyscraper,    http://www.kingdomtowerskyscraper.com/,  dostęp  5  .10.  2012.     192 •  36.2% Kingdom Centre, •  38.9% Kingdom City, •  80+% Kingdom Hospital, •  47% Kingdom Schools, •  75% Kingdom Zephyr Africa Management Company (KZAM), •  poniżej 1% Kodak Corporation, •  5%Kuwait Invest Holding •  poniżej 1%Motorola, •  6.18% National Industrialization Company (Tasnee), •  5.7% News Corporation, •  6% Palestine Development & Investment Company (PADICO), •  poniżej 1% Pepsi Co., •  2% Priceline.com, •  poniżej 1% Procter & Gamble, •  1% SAKS Inc., •  5% Samba Financial Group, •  10.16% Savola Group Company, •  poniżej 1% The Walt Disney Company, •  29.9% The Saudi Research and Marketing Group (SRMG), •  37% The National Air Services Company Limited ("NAS"), •  ok. 1% Time Warner, •  3% Twitter,265 Kingdom Holding Company jest jednym z czołowych światowych inwestorów na rynku hotelarskim. Stosowana przez lata strategia inwestycyjna platformy opierała się na dokonywaniu roztropnych inwestycji w najbardziej prestiżowe obiekty hotelowe świata. W 2012r. w portfelu KHC znajdują się akcje takich hoteli, jak: •  Fairmont Raffles Hotels International, •  Four Seasons Hotels & Resorts, •  George V Hotel, Paris , •  Grand Hotel, Monako, 265  Kingdom  Holding  Company,  http://www.kingdom.com.sa/shared/pdf/EnglishCVupdated1Jan2011.pdf,   dostęp  5.10.2012.   193 •  Kingdom Hotel Investments, •  Mövenpick Hotels and Resorts, •  Plaza Hotel NY, •  Savoy Hotel, London. Z powyższej listy wynika, że KHC inwestuje globalnie, w skali świata. Przykładem polityki dywersyfikacji inwestycji oraz analizą rynku strategii inwestycyjnej podyktowanej gruntowną jest decyzja o zakupie przez KHC 75% udziałów w Zephyr Africa Management Company (ZAM). Po zakończeniu transakcji firma zmieniła nazwę na Kingdom Africa Management (KAM). Książę był jednym z pierwszych inwestorów prywatnych na kontynencie afrykańskim, a KAM to jedna z czołowych firm typu private equity w Afryce i drugi największy fundusz inwestycyjny na tym kontynencie. KAM jako inwestor koncentruje się przede wszystkim na tych państwach afrykańskich, które w ostatnich latach odnotowały najwyższy w regionie wzrost gospodarczy: w RPA, Nigerii, Wybrzeżu Kości Słoniowej, Maroku, Tunezji, Madagaskarze oraz Senegalu . Inwestuje w lokalne przedsiębiorstwa, wyróżniające się potencjałem rozwojowym, sprawnością zarządzania oraz przewagą konkurencyjną. Pod względem branżowym koncentruje się ona na sektorach: bankowym, usług finansowych, telekomunikacyjnych, energetycznych, budownictwa mieszkaniowego , ubezpieczeń, dóbr konsumpcyjnych, infrastrukturalnych oraz górnictwa ropy i gazu. Inwestycje KAM przyczyniają się w ten sposób do rozwoju kontynentu afrykańskiego. Średnia wartość inwestycji opiewa na kwotę 10-70 mln USD. KAM realizuje cele stawiane przez Kingdom Holding266, jednak w bieżące zarządzanie firmą włącza lokalne, afrykańskie kadry, wyróżniające się dobrą znajomością realiów i znajomością rynku afrykańskiego. Gwarantuje to prawidłowy dobór inwestycji i zwiększa przewagę konkurencyjną267. 6.1.2 Studium przypadku: Saudi Binladin Group 266    Kingdom  Africa  management,  http://www.kingdomzephyr.com/portfolio,  dostęp  15.10.  2012.     267  “Kingdom  Zephyr  Africa  Management  completes      investment  in  leading  African  canned  tuna     manufacturer  and  distributor”,  Kingdom  Zephyr,   http://www.kingdomzephyr.com/upload/docs/kingdom-­‐‑zephyr-­‐‑africa-­‐‑manageme_Aezjp_54190.pdf,   dostęp  15.10.  2012.   194 Binladin Family268 z majątkiem , szacowanym w 2011 r. na ponad 7 mld USD znajduje się na 8. miejscu w rankingu najpotężniejszych rodów w państwach Bliskiego Wschodu 269. Należący do tego rodu koncern Saudi Binladin Group (SBG) uznawany jest za czołową firmę budowlaną regionu Bliskiego Wschodu i jedno z największych przedsiębiorstw tej branży na świecie. Jej siedziba znajduje się w Rijadzie w Arabii Saudyjskiej. 270 Firma założona została w 1931 r. przez pochodzącego z Jemenu Mohammeda Binladina. Swą pozycję firma zawdzięcza prywatnej znajomości Mohammeda z pierwszym królem Arabii Saudyjskiej Abdul Azizem. Dzięki niej firma otrzymała w 1950r. intratne zlecenie na przeprowadzenie prac konserwacyjnych i rozbudowę meczetu w Medynie. Prace te zostały ukończone już za panowania następcy Abdul Aziza, króla Sauda. Sukces budowlany firmy Binladina w Medynie spowodował powierzenie mu w 1955r. przez króla Sauda kolejnej inwestycji- przeprowadzenie rozbudowy meczetu w Mekce. Rozbudowa trwała 20 lat i zakończona została za regencji Khalida. W 1964 r. firma otrzymała kolejne prestiżowe zlecenie, przeprowadzenie renowacji trzeciego świętego miejsca islamu, Złotego Meczetu (Kopuły na Skale) w Jerozolimie. Kluczową rolę w ugruntowaniu pozycji firmy, jako jednej z najważniejszych w Arabii Saudyjskiej oraz w świecie arabskim odegrało dopuszczenie firmy Binladina do opieki nad najświętszymi miejscami islamu. Niezależnie od tego rodzinna firma Binladinów realizowała budowę szeregu pałaców rodziny królewskiej w Dżiddzie i Rijadzie. To dodatkowo wzmacniało pozycję rynkową firmy. Firma Binladina uczestniczyła w szeregu inwestycjach infrastrukturalnych w królestwie, w tym w budowie dróg, autostrad, urzędów, lotnisk, itp. Okres ten stworzył reputację firmy jako przedsiębiorstwa prężnego, zdolnego zrealizować wszelkie, nawet najbardziej skomplikowane projekty, a przy tym będącego silnie powiązanego z rodem panującym w kraju. Dzięki przyjaźni Mohamada z królem i założycielem dynastii Saudów, rodzina Binladin wyrosła na drugą najbogatszą i najważniejszą w kraju, ustępując pod tym względem jedynie samym Saudom. 268  Dla  potrzeb  tekstu-­‐‑  ze  względu  na  posługiwanie  się  międzynarodową  nazwą  firmy-­‐‑  autorka  używa   transkrypcji  angielskiej.  W  języku  polskim  rodzina  Binladin  znana  jest    jako  bin  Laden     269  „Rich  List  2011”,  Arabian  Business,  http://richlist.arabianbusiness.com/profile/1282/  ,dostęp  2.10.   2012   270    Saudi  Binladin  Group  Brochure,  http://www.sbg.com.sa/brochure/brochure.html,  dostęp  16.12.2012   195 Po śmierci twórcy firmy w 1967 r. przeszła ona w ręce synów Mohammeda. Kontynuowali oni dynamiczny rozwój przedsiębiorstwa na terenie Arabii Saudyjskiej. Firma Binladinów nie straciła zaufania rodu Saudów, którzy powierzali jej kolejne, bardzo często skomplikowane i wymagające najwyższych kwalifikacji i zaawansowanej myśli inżynieryjnej zadania. W 1988r. firma rodzinna zmieniła nazwę na Saudi Binladin Group SBG. Nazwa odzwierciedlała zmiany w jej wewnętrznej strukturze, polegających na jej rozbudowie i dywersyfikacji. W przededniu zamachów na WTC, w 2001 r. SBG działało w już 30 krajach, zatrudniało 35 tys. pracowników i wyceniane było na 36 mld USD (szacunkowa wartość rynkowa SBG) 271 . W kolejnych latach firma rozrastała się , poszerzając swe obszary zainteresowania, listę kontraktów oraz skalę zatrudnienia. Według oficjalnych danych pochodzących z SBG do 2007 r. zwiększyła ona zatrudnienie do 65 tys. pracowników, stając się jednym z największych pracodawców prywatnych w regionie. Z czasem SBG zmieniła się w przedsiębiorstwo o licznych specjalnościach. Obecne specjalizacje to: •   Prace infrastrukturalne, •   architektura i budownictwo, •  budynki publiczne i lotniska, •  projekty przemysłowe i energetyczne, •  inwestycje w przemyśle petrochemicznym, chemicznym i kopalnictwie, •   nieruchomości, zarządzanie obiektami272. Oprócz tego firma posiada wyspecjalizowane komórki do wdrażania nowych technologii, obsługi projektów międzynarodowych, obsługi projektów elektro-mechanicznych czy usług turystyczno-transportowych. Arabski biznesowy portal internetowy Zawya w profilu firmy SBG umieszcza następujące kierunki jej aktywności: •  Budownictwo, wzornictwo i architekturę, •  Meblarstwo, 271  Bin  Laden  Family,  http://www.historycommons.org/entity.jsp?entity=bin_laden_family,  dostęp  2.10.   2012   272  Saudi  Binladin  Group  Brochure,  http://www.sbg.com.sa/brochure/brochure.html  str.  13,  dostęp  2  .10.   2012   196 •  Napoje, •  Usługi medyczne, •  Maszyny i urządzenia, •  Usługi biznesowe, •  Kopalnictwo, •  Zarządzanie nieruchomościami 273. Uważa się, że SBG posiada największą w świecie flotę ciężkich maszyn budowlanych. Raport firmy monitorującej inwestycje w państwach Bliskiego Wschodu Ventures On Side274 lokuje Saudi Binladin Group na pierwszym miejscu w regionie, jako największą firmę budowlaną. SBG zaliczana jest także do czołowych firm budowlanych świata. Jej zdolności inwestycyjne i osiągnięcia biznesowe są imponujące. Warto wymienić parę największych realizacji z ostatniej dekady : •   Zaprojektowanie, sfinansowanie i budowa 775 km odcinka autostradowego w ramach Arabii Saudyjskiej; •   Budowa 442 km odcinka autostrady w Jemenie; •   Występowanie jako główny wykonawca lub podwykonawca w budowie 25 lotnisk krajowych i zagranicznych (m.in. w Malezji, Syrii czy Egipcie); •   Budowa jednego z największych na świecie hangarów na jumbo-jety w Rijadzie, zdolnych pomieścić w jednym momencie 3 samoloty, wyposażonego w pięciokondygnacyjną sieć warsztatów dla napraw samolotów; •   Budowa w Dżiddzie futurystycznego w formie, 4. największego terminala w świecie do obsługi zagranicznych pielgrzymów przybywających do Mekki, zdolnego przyjąć jednocześnie 80 tys. pielgrzymów; •   Budowa Faisallah Tower w Rijadzie, z umieszczoną na szczycie wielką na 24 m szklaną kulą ziemską; •   Rozbudowa przestrzeni recepcyjnej dla pielgrzymów w Mekce. SBG ma docelowo zbudować 1.400.000 metrów kwadratowych luksusowych obiektów dla pielgrzymów 273  Saudi  Binladin  Group  Profile  2012,   http://www.zawya.com/company/profile/1001029/Saudi_Binladin_Group/   274  New  technologies  Utilized  in  the  GCC  market,    November  2011,  www.ventures.me.com  oraz   http://www.indexexhibition.com/files/new_technologies_utilized_in_the_gcc_market.pdf  ,  dostęp   2.10.2012   197 w bezpośredniej bliskości meczetu w Mekce. Projekt ten jest sfinansowany przez fundację królewską; •   Przebudowa przestrzeni recepcyjnej w meczetach w Makcce i Medynie; •   Budowa 7 w pełni wyposażonych szpitali w regionie; •   Budowa wraz z General Electric największej elektrowni w Arabii Saudyjskiej. SBG działa nie tylko na rynku lokalnym, ale także poza granicami kraju. Jest jednym ze znaczących inwestorów w regionie MENA. Do 2012r. zrealizowała projekty poza królestwem Saudów w państwach takich jak: ZEA (24 projekty), Jemen (3 projekty), Syria (7 projektów), Egipt (2 projekty) oraz Malezja (2 projekty)275 . W ramach polityki dywersyfikacji prowadzonej od lat 90. SBG uzyskało na wyłączność staje się na reprezentowanie na rynkach Bliskiego Wschodu czołowych korporacji amerykańskich, takich jak: General Electric, Unilever, Motorola, Citigroup, HSBC, Schweppes. Dokonuje zarówno bezpośrednich inwestycji portfelowych jak też powołując spółki- córki. Przykładem bezpośredniego działania SBG może być inwestowanie w sektor rolny , dokonywane na przestrzeni ostatnich lat. Portal Farmland Grab informuje o zakupie w 2008r. 500 tys. ha ziemi za kwotę 4,3 mld USD w indonezyjskiej Papui276. Samo SBG wytypowane zostało także jako firma wykonawcza do budowy wojskowych baz amerykańskich na terytorium Arabii Saudyjskiej. Wraz z Enronem i Unocal powstał joint venture w sektorze naftowym. Firma dokonuje ponadto inwestycji w sposób bardziej dyskretny, wykorzystując firmy pośredniczące. M.Ruppert 277 analizuje i opisuje imperium rodzinne Binladin. W jego centrum znajduje się Saudi Binladin Group, która koncentruje się na działalności budowlanej. Do innych projektów rodzina powołuje nowe spółki o nazwach nie kojarzących się z rodem Binladin. Przykładem może być założyła swoje oddziały na Karaibach278 . Saudi Investment Company SICO, która Inne spółki córki zdobywają kontrakty na najważniejszych rynkach świata. Jedna z nich Irridium Sattelite LLC., firma zajmująca się 275  „Saudi  Binladin  Group  2012”,  Zawya,   http://www.zawya.com/company/research/1001029/Saudi_Binladin_Group/  ,  dostęp  2.10.2012.   276  “Binladin  Group  may  invest  $4.3  b  on  rice  in  Papua”,  ,  8  December  2012,   http://farmlandgrab.org/post/view/2612,  dostęp  1  pażdziernika  2012.   277  Ruppert,  Michael  C.,    Crossing  the  Rubicon:  The  Decline  of  the  American  Empire  at  the  End  of  the  Age  of   Oil,  New  Society  Publishers,  1  October  2004,  s.  127    i  dalsze.   278  Firma  ta  oskarżana  jest    o  pranie  pieniędzy.   198 telefonią satelitarną, odkupiona w 1999 od Motoroli, otrzymała kontrakt w wysokości 72 mln USD od Departamentu Obrony USA (DoD). SBG wykorzystała także swe bliskie relacje z dworem Saudów do uzyskania zgody władz na emisję obligacji islamskich pod nazwą sukuk, stając się jedyną prywatną firmą w Arabii Saudyjskiej mogącą wprowadzać na rynek lokalny swoje papiery dłużne (na 2,5 procent). Warto wspomnieć, że w świetle doktryny islamskiej prywatne podmioty nie mają prawa oferować instrumentów finansowych wynagradzanych oprocentowaniem. Obligacje SBG noszą zatem charakter precedensu. Dzięki nim firma ma jednak szanse gromadzić niezbędne kapitały do obsługi kolejnych inwestycji, dzięki którym może poszerzać swoje zdolności inwestycyjne i wzmacniać pozycję rynkową. Emisja obligacji SBG ruszyła w 2010r. Wprowadzaniem obligacji na rynek zajmuje się bank HSBC Saudi Arabia. W tym celu powołano spółkę córkę- SBG Sukuk Co. Emituje ona obligacje roczne. Do 2012r. firma wypuściła trzy transze obligacji- w 2010r. zaoferowano obligacje na kwotę odpowiadającą 187 mln USD, w 2011 i 2012 r. po 267 mln USD.279 6.2.Rządowe Platformy Inwestycyjne . Studium przypadku : Mubadala Development Company Jedną z najbardziej znanych i największych platform inwestycyjnych jest pochodząca z Abu Dhabi Mubadala Development Company. Została ona założona przez rząd Abu Dhabi w 2002 r. z misją dywersyfikacji aktywów rządowych, lokowania ich w długoterminowe przedsięwzięcia o wysokiej stopie najnowocześniejszych, perspektywicznych zwrotu, ale także wspierania rozwoju sektorów280. Dzięki współpracy z najlepszymi firmami świata, Mubadala uzyskuje dostęp do wysokich technologii, wiedzy, nowoczesnych technik zarządzania. Równocześnie jej inwestycje poszerzają lokalny rynek pracy o zajęcia dla specjalistów najwyższej klasy. Działania te, tworząc popyt na specjalistycznym rynku pracy, mają istotny wpływ na poszerzanie profilu edukacyjnego krajowych uczelni i rozwoju nowych kierunków kształcenia. W ten sposób przyczyniają się do zwiekszenia zasobów 279  “Saudi  Binladin  Group  Sells  $267  Million  Short-­‐‑term  Sukuk”,  http://www.us-­‐‑ sabc.org/custom/news/details.cfm?id=1321  ,  dostęp  20.10.2012.   280  Mubadala,  http://mubadala.ae/about/history/,  dostęp  20.10.2012.   199 ludzkich. Kierunki biznesowe platformy Mubadala przyczyniają się do postępu społecznoekonomicznego Abu Dhabi oraz całych Emiratów Arabskich. Mubadala stała się jednym z głównych narzędzi realizacji opublikowanego w 2006 r. planu perspektywicznego Abu Dhabi 281 Mubadala Development Company inwestuje wielotorowo, wchodząc na rynki: •  Lotniczy, •  Energetyczny, •  Zdrowia, •  Przemysłowy, •  Technologii informatycznej i telekomunikacji, •  Nieruchomości i infrastruktury, •  Usług, •  Nowych technologii. Platforma nawiązała współpracę i zdobyła kontrakty na dostawy podzespołów dla Boeinga, obsługę serwisową dla Sikorsky Aerospace, zakupiła 31,5% udziałów w Piaggio Aero Industries S.p.A, rozpoczęła współpracę z European Areonautic Defence and Space Company EADS na dostawy podzespołów do Airbusa, weszła ponadto do włoskiej spółki lotniczej Finmeccanica, która zajmuje się produkcją komponentów dla lotnictwa cywilnego. Dzięki powiązaniom kapitałowym z General Electric stała się także jednym z 10 największych udziałowców tej gigantycznej korporacji. Mubadala zwiększyła swe udziały w Advanced Micro Devices Inc., korporacji działającej na rynku półprzewodników, podpisała również joint venture z Eolia Water dla realizacji projektu wodno-kanalizacyjnego na Bliskim Wschodzie. Posiada pierwszą w ZEA hutę aluminium, zbudowała także pierwszą w kraju oczyszczalnię ścieków. Najsłynniejszą inwestycją i wizytówką Mudabala Development Company stał się projekt miasta ekologicznego Masdar City. Projekt ten omówiony został dokładnie w punkcie 7.4. Fundusz majątkowy Mudabala, będący de facto własnością emira Abu Dhabi i działający pod jego kontrolą (Szejk Khalifa bin Zayed Al Nahyan jest CEO tego funduszu), stawia przed sobą zmianę oblicza zarówno współczesnego Abu Dhabi, jak i całych 281    Abu  Dhabi  Economic  Vision  2030  ,   http://mubadala.ae/images/uploads/Abu_Dhabi_Economic_Vision_2030.pdf,  dostęp  20.10.2012.   200 Zjednoczonych Emiratów Arabskich. Jest funduszem, stawiającym przed sobą najbardziej ambitne cele, wyszukującym nowatorskie i najbardziej zaawansowane projekty inwestycyjne, inwestującym w projekty, wymagające znacznych nakładów- w rozwój nowych technologii, czy projekty wizjonerskie, a przez to pociągające za sobą większe ryzyko. W dzisiejszych czasach SWF Mudabala jest jednym z większych inwestorów w sektorze R&D na świecie, a Abu Dhabi urasta do rangi znaczącego mecenasa w dziedzinie postępu technicznego i technologicznego w dziedzinie energetyki. 201 CZĘŚĆ III: DYWERSYFIKACJA GOSPODAREK MONARCHII ZATOKI PERSKIEJ W niniejszej części przedstawione zostaną wysiłki poszczególnych państw GCC zmierzające do przezwyciężenia monokultury ich gospodarek, poszerzenia ich oferty produktowej oraz zmniejszenia uzależnienia od dochodów, pochodzących z eksportu surowców energetycznych. Wybrane przeze mnie w rozdziałe 7 przykłady charakteryzują się cechami wspólnymi: •   Ich rozwój został zainicjowany przez państwo, w ramach realizowanego modelu kapitalizmu państwowego. Państwo pełniło lub pełni w nich rolę anioła biznesu, bądź też długoterminowego inwestora strategicznego (z tego powodu ominięte zostały te kierunki, które są domeną sektora prywatnego, jak ma to miejsce np. w dużym stopniu w przypadku rozwoju usług turystycznych). •   Decyzja państwa o konkretnej specjalizacji następowała po przeprowadzonej wnikliwie analizie SWOT, określającej szanse powodzenia przedsięwzięcia. •   Każda nowa aktywność generowała silny efekt zewnętrzny (korzyść zewnętrzną). Rozwijana była/jest w oparciu o plany i prognozy długookresowe. •   W swych wysiłkach państwa skoncentrowane były na specjalizacjach z zakresu sektora usług materialnych i niematerialnych. •   W krótkim czasie wykazały ponadprzeciętną efektywność inwestycyjną, stając się groźnym konkurentem dla wiodących w świecie firm danej branży. •   Ich sukces bądź to wymagał wysokiej jakości zasobów ludzkich bądź miał na celu wzrost tej jakości. Z kolei rozdział 8 zwraca uwagę na pojawienie się nowych możliwości ekonomicznych dla zasobnych w kapitał państw naftowych , związanych z postępującymi procesami globalizacji, owocującymi otwarciem rynków czynników produkcji, w tym rynku obrotu ziemią uprawną. Powstałe warunki pozwalają monarchiom poszerzyć wachlarz produkcji własnej o produkcję rolną, pochodzącą z obszarów, znajdujących się daleko poza granicami tych państw. Rozdział 9, opisujący społeczne konsekwencje dywersyfikacji gospodarczej znajduje się niejako na uboczu głównego nurtu problemów, opisywanych części III. Łączy się on 202 jednak ściśle z problematyką, poruszaną w tej części. Zmiany w strukturze społecznej są w ogromnym bowiem stopniu wynikową zachodzącej dywersyfikacji ekonomicznej, otwierania się na nowe aktywności. Budowa nowych gospodarek wytrąca istniejący rynek pracy ze stanu równowagi, wymuszając procesy dostosowawcze tego rynku, a w czasie długim prowadzące do jego głębokich zmian. Wszystkie zaprezentowane poniżej projekty inwestcyjne z założenia mają przyczynić się do zrównoważonego rozwoju krajów GCC, budowy gospodarki opartej na wiedzy oraz budowy marki państwa. Ich podstawowym celem, w założeniu władców poszczególnych monarchii, ma być ucieczka od monokultury surowcowej. Równocześnie są wyrazem przejścia państw naftowych do fazy późnego rentieryzmu, w której rządzący poczuwają się do prowadzenia aktywnej, prorozwojowej polityki ekonomicznej. Nie boją się oni przy tym globalizacji, wręcz przeciwnie korzystają ze swobodnego przepływu czynników wytwórczych (np. w sektorze innowacyjnym czy edukacyjnym) . Bez zahamowań wystawiają nowe sektory swych gospodarek na konkurencję w skali globalnej (np. lotnictwo). Rozdział 7: Przykłady rozwijania sektora usług materialnych i niematerialnych Niniejszy rozdział skoncentruje się na przykładach ekonomicznej aktywności monarchii naftowych stosując chronologię czasową. Pierwszym opisywanym przypadkiem jest rozwój usług portowych i logistycznych przez emirat Dubaju. Jest to zarazem przypadek szczególny, gdyż decyzja o specjalizacji portowej została podjęta jeszcze w latach 30. XXw. Jego umieszczenie w tym miejscu wydaje się jednak zasadne, spełnia on bowiem wszelkie kryteria przyjęte w tym rozdziale. Drugim analizowanym przykładem wytyczania nowych kierunków rozwoju jest rozwój transportu powietrznego (linii lotniczych) wraz z towarzyszącymi usługami portowymi. Trzecia część analizuje usługi medialne- budowę imperium medialnego Al Jazeera w emiracie Kataru, kolejna część przedstawia rozwój sektora energetyki odnawialnej i inwestycje ekologiczne. Ostatnią częścią jest rozwój rynku edukacyjnego i badawczo-rozwojowego, decydujące o jakości kapitału ludzkiego monarchii w kolejnych dekadach. 203 7.1. Dubaj- rozwój usług portowych i logistyka Dubaj, jeden z siedmiu emiratów, wchodzących w skład Zjednoczonych Emiratów Arabskich, stał się w ostatnich dekadach wzorem dla pozostałych państw regionu, wyznaczając nowe standardy działania w biznesie. Emirat Dubaju od trzydziestych lat XIX wieku znajduje się pod rządami dynastii alMaktoum. Od zawsze odgrywał istotną rolę jako pośrednik w handlu między Iranem i Indiami. Datą przełomową w historii tego emiratu stało się objęcie władzy w 1959 r. przez Rashida Al Maktouma- ojca sukcesu dzisiejszego Dubaju. Rządzący nieprzerwanie przez ponad 30 lat emir zasłynął ze swojego prorozwojowego podejścia do gospodarki Dubaju. Ponieważ emirat – inaczej niż w przypadku większości terytoriów na Półwyspie Arabskimnie posiadał na swoim terytorium znaczących rezerw ropy naftowej ani innych surowców, szejk Rashid poszukiwał dla swego kraju alternatywnych dróg rozwoju. Brak surowców zabezpieczał Dubaj przed wystąpieniem tzw. choroby holenderskiej, umożliwiając mu rozwój innych kierunków aktywności ekonomicznej. Głównym kierunkiem inwestycyjnym, wdrażanym przez nowego władcę był przemysł portowy. Nawiązywał on do starych tradycji pośredniczenia w wymianie handlowej. Jednak według zaproponowanej przez emira nowej koncepcji rozwoju Dubaj miał stać się regionalnym liderem w zakresie usług portowych , obsługującym gros handlu toczącego się w regionie zatoki Perskiej. . Decyzja o budowie portów była wynikiem analizy położenia Dubaju na mapie politycznej świata. Centralne położenie tworzyło szanse na odegranie istotniej roli w obsłudze transportu morskiego. W celu realizacji ambitnego projektu emir Rashid zainicjował w latach 60tych XX wieku program budowy czterech portów, przeznaczonych do obsługi różnych typów operacji: Rashid, Jebel Ali, Fujairah, Al Hamrija . Do końca lat 70tych zakończono budowę dwóch największych portów: Port Rashid oraz Jebel Ali Port. Koronną inwestycją emiratu był -pierwotnie uzupełniający możliwości portu Rashidport kontenerowy Jebel Ali, położony w odległości 30 km od Dubaju. Port wytypowany został do roli portu przeładunkowego i miejsca postoju dla flot handlowych świata, pokonujących trasę z Indii do Europy. W kolejnych latach emir inwestował w infrastrukturę (głównie drogową) oraz w edukację, której zadaniem miało być przygotowanie 204 kwalifikowanych kadr, zdolnych do zarządzania nową inwestycją. Tworzono ponadto magazyny portowe i zaplecze logistyczne dla tej inwestycji. Konstrukcja portu Jebel Ali, głębokość jego kanałów umożliwia obsługę największych jednostek pływających, w tym największych statków typu ro-ro, czy też statków do transportu pojazdów. Parametry techniczne portu przyczyniają się do umocnienia pozycji lidera w regionie. W celu pozyskania klientów zainwestowano w nabrzeże, tworząc specjalne strefy dla składowania aut. Zwiększyło to atrakcyjność portu jako miejsca lokowania oddziałów światowych korporacji motoryzacyjnych i spowodowało napływ kolejnych klientów, którzy korzystali z Jebel Ali jako miejsca transferowego w obsłudze handlu międzykontynentalnego. Ważnym klientem portu i źródłem zysków jest także flota amerykańska. Z racji głębokości kanałów jest najczęściej wykorzystywanym w regionie Zatoki Perskiej portem przez największe jednostki pływające, lotniskowce czy największe tonażowo okręty wojenne. Z kolei specjalne nabrzeże wyposażone w gigantyczne chłodnie przyciąga klientów handlujących towarami o krótkim terminie ważności. W celu przechwycenia w regionie tej grupy klientów zbudowano specjalne szybkie połączenie drogowe portu z Dubai International Airport Cargo. Zwiększyło to atrakcyjność korzystania z Jebel Ali. Według raportu World Port Source Dubaj osiągnął jeden z najlepszych w świecie wyników w zakresie logistyki, tzn. czasu od rozpoczęcia rozładunku statku do załadunku towaru do samolotu (Emirates Cargo) wynoszącego zaledwie 4 godziny 282. W 2008 r. władze przeniosły z Port Rashid do Jebel Ali cały ruch cargo, przekształcając ten pierwszy w port wyspecjalizowany w obsłudze statków pasażerskich. Szejk Rashid postrzegał siebie głównie jako biznesmena, który za swój główny cel stawia stworzenie z emiratu sprawnego, dobrze funkcjonującego interesu, służącego jego rodowi oraz nielicznym Beduinom zamieszkującym te tereny. 283 Jego następca, syn Muhammad (nazwany znamiennie ‘CEO Sheikh’) zdecydował się na powołanie do istnienia konglomeratu DP World, którego zadaniem stało się świadczenie usług portowych w skali globu. W tym celu DP World dokonuje wielu inwestycji w nabrzeża portowe w różnych krajach, przeznaczone do obsługi kontenerowców. Firma, w której 80% akcji posiada rząd 282  “Port  of  Jebel  Ali”,  World  Port  Source,   http://www.worldportsource.com/ports/cruising/ARE_Port_of_Jebel_Ali_1423.php,  dostęp  17.08.2013.   283  Nasr,  Vali  ,  Meccanomics.  The  march  of  the  New  Muslim  Middle  class,    wyd.  Oneworld,  Oxford,  2010.   205 Dubaju szybko stała się jedną z czołowych korporacji tej branży w świecie. W 2012r.uzyskała 3 miejsce operując w 60 terminalach kontenerowych na 6 kontynentach i zatrudniając 30.000 osób284. W tym samym roku DP World dostało koncesję na rozbudowę kolejnego nabrzeża kontenerowego w Fujairah. DP World jest jednym z bardziej rentownych przedsięwzięć w sektorze usług portowych i logistyce w świecie. W swoim dorocznym sprawozdaniu finansowym za 2012 r. informuje o 21% stopie zwrotu z kapitału 285 Dzięki inwestycji w port Jebel Ali emirat posiada największy sztuczny port na świecie i jeden z największych portów kontenerowych świata. Stał się w XX wieku flagową inwestycją Dubaju, źródłem jego większości dochodów 286 oraz najważniejszym oknem na świat dla Zjednoczonych Emiratów Arabskich. Przez jego nabrzeże przechodzi większość cargo skierowanego do regionu Bliskiego Wschodu, Afryki Północnej. Obroty portu tworzą 25% produktu krajowego brutto ZEA. W 2011 r. Jebel Ali zajmował 10-te miejsce w rankingu największych portów kontenerowych świata, z obrotami powyżej 13 mln ton rocznie, a równocześnie znalazł się w pierwszej dziesiątce portów spoza Azji. Zaliczany był ponadto do pierwszej piątki najszybciej rozwijających się portów świata, uzyskujących najszybszą dynamikę wzrostu obrotów w okresie 2010-2011287. W porcie Jebel Ali ma swoją siedzibę 170 światowych armatorów, a sam port jest w stanie obsłużyć ponad 90 kontenerowców tygodniowo 288 284  Kerr,  Simeon,  “Asset  Sales  Help  Lift  DP  World  Profit”,  Financial  Times,  20  March  2013,       http://www.ft.com/intl/cms/s/0/4ee0b23a-­‐‑9132-­‐‑11e2-­‐‑b839-­‐‑00144feabdc0.html#axzz2OZtFZyQK,   dostęp  17.08.2013.   285  DP  World,  Preliminary  Financial  Results  2012,   http://webapps.dpworld.com/portal/page/portal/DP_WORLD_WEBSITE/Investor-­‐‑Centre/Financial-­‐‑ Results/2012-­‐‑Preliminary-­‐‑Results/2012-­‐‑Preliminary-­‐‑Results-­‐‑Statement.pdf,  dostęp  17.08.2013.   286  „History”,  DP  World,   http://www.dpworld.ae/en/content.aspx?P=t7kneHNa1K2qvEFsmyjRGg%3d%3d&mid=rGA1xpi7N6O8 DUNVTl2axA%3d%3d,  dostęp  117.08.2013.   287  “Top  50  World  Container  Ports”,  The  World  Shipping  Council,  2011,       http://www.worldshipping.org/about-­‐‑the-­‐‑industry/global-­‐‑trade/top-­‐‑50-­‐‑world-­‐‑container-­‐‑ports,  dostęp   17.08.2013.   288    “Container  terminal”,  DP  World,     http://www.dpworld.ae/en/content.aspx?P=zPSpJroo%2fS0zf12mDFZK2Q%3d%3d&mid=F52kmpgJufp hE70RPQiRjQ%3d%3d,  dostęp  20  lipca  2013.   206 Port Jebel Ali, położony pomiędzy Dubajem i Abu Dhabi odegrał istotną rolę w formowaniu się młodego państwa. Z portu korzystają obydwa emiraty, a same miasta Dubaj i Abu Dhabi zbliżyły się do siebie.289 Port miał ogromny wpływ na rozbudowę infrastruktury miejskiej- Dubaju na północ oraz Abu Dhabi na południe. Według niektórych ekspertów bliski jest moment powstania mega metropolii Abu Dubai- Dubaj, z Jebel Ali leżącym w samym centrum kraju 290. Innym kierunkiem aktywności portu było otwarcie w 1985r. na jego terenach strefy wolnego handlu obejmującej obszar 48 kilometrów kwadratowych ( tzw. JAFZA (Jafza-Jebel Ali Freezone). Dzięki temu stworzono idealne warunki dla rozwoju wymiany handlowej, umożliwiając lokalizację wielu zagranicznych firm transportowych i produkcyjnych, zachęconych zwolnieniami podatkowymi. Nie bez znaczenia dla rozwoju JAFZA była nowatorska w skali kraju możliwość prowadzenia biznesu bez konieczności posiadania partnera po stronie emirackiej. Skutkiem tego w 2013 r. w strefie tej działało 6400 firm zagranicznych, w większości zajmujących się reeksportem dóbr, w tym 120 firm z listy Fortune Global 500 Enterprises291. Strefa wolnego handlu JAFZA jest zaliczana obecnie do najszybciej rozwijających się i największych tego typu stref w świecie. Oficjalna strona Jebel Ali Freezone informuje o wynikach gospodarczych w latach 2008-12. Donoszą one o: •  wzroście liczby klientów o ponad 60%, •  wzroście średniorocznych przychodów o 34%, •  wkładzie strefy do PKB Dubaju w wysokości 25%, •   utworzeniu 160 tys. miejsc pracy w ZEA, •  Obsłudze ponad 50% eksportu z Dubaju •  Przyjęciu 20% napływu FDI do ZEA 292 289  Obserwując  sukces  Dubaju  i  dalsze  możliwości  ekspansji  emirat  Abu  Dhabi  zdecydował  o  budowie   kolejnego  portu-­‐‑  Port  Khalifa.  Port  ten  ma  być  zbudowany  na  sztucznej  wyspie,  5  km  od  brzegu,    co  ma   umożliwiać  obsługę  statków  wymagających  dużego  zanurzenia.    W  końcu  2012  r.  oddano  do  użytku   pierwszy  etap  Port  Khalifa.  Port  docelowo  ma  zostać  ukończony  w    2030.   290  Kane,  Frank,  “Jebel  Ali  Port:  Where  the  UAE  Meets  the  Rest  of  the  World”,  The  National,  1  November   2011,  http://www.thenational.ae/news/uae-­‐‑news/jebel-­‐‑ali-­‐‑port-­‐‑where-­‐‑the-­‐‑uae-­‐‑meets-­‐‑the-­‐‑rest-­‐‑of-­‐‑the-­‐‑ world,  dostęp  18.08.2013.   291  What  is  Jebel  Ali  Free  Zone,  http://www.wisconsinproject.org/countries/dubai/jebelali.html  oraz    Jafza   at  a  Glance,    http://www.jafza.ae/en/about-­‐‑us/jafza-­‐‑facts-­‐‑at-­‐‑a-­‐‑glance.html,  dostęp  20.07.2013.   292  Jafza  at  a  Glance,    http://www.jafza.ae/en/about-­‐‑us/jafza-­‐‑facts-­‐‑at-­‐‑a-­‐‑glance.html,  dostęp  20.07.2013.   207 7.2 Rynek lotniczy w Katarze i Zjednoczonych Emiratach Arabskich Kolejnym przykładem poszukiwania przez państwa naftowe nowych nisz rynkowych może być rozwój lotnictwa w Zjednoczonych Emiratach Arabskich oraz w Katarze. Ten nowy typ działalności szedł w parze ze zdiagnozowaniem potencjalnych możliwości rozwoju rynku lotniczego oraz roli możliwej do odegrania przez porty lotnicze z regionu Bliskiego Wschodu, przede wszystkim jako portów tranzytowych na kierunkach Europa- Azja czy Europa-Australia. Emirates ,Qatar Airways, Etihad Airlines (oraz tanie linie flydubai) są dowodem na kreatywność i prężność gospodarek państw Zatoki. Firmy te, nazywane Wielką Trójką wdarły się na rynek przewozów lotniczych, budując swą markę i pozycję luksusowych linii lotniczych w niezwykle krótkim czasie- linia Emirates zainicjowała swoją działalność 29 lat temu, Qatar Airways działa od 1994 r., zaś Etihad zaledwie od 2003r. W tym czasie stworzono nie tylko zręby nowych firm. Rozwinięto je w stopniu zagrażającym bezpośrednio czołowym przewoźnikom lotniczym świata293. W rankingu największych firm lotniczych świata w 2011 r. cała trójka uplasowała się na wysokich pozycjach. Na ponad 150 istniejących linii lotniczych, linie lotnicze trzech małych emiratów zajęły: Emirates 4 pozycję, Qatar Airways 21., a Etihad 33. Wyprzedziły one takich operatorów narodowych, jak China Airlines, obsługujące pasażerów w najludniejszym państwie świata (42.), czy operatorzy europejscy: Al Italia (miejsce 38), czy Swiss (miejsce 43). Wielka Trójka znad Zatoki Perskiej znajduje się również w pierwszej dziesiątce najlepszych linii lotniczych świata. Tabela 1/7 Najlepsze linie lotnicze świata w 2012 2011 2012 Linia lotnicza 1 1 Qatar Airways 6 6 Etihad Airlines 10 8 Emirates Airlines 293  Rehman,  Aamir  A.,  Dubai  &  Co.,  Global  Strategies  for  Doing  Business  in  the  Gulf  States,  Mc  Graw  Hill,  New   York,  2008.   208 Za: “The World’s Top Airlines”, World Airline Awards, http://www.worldairlineawards.com/awards_2012/Airline2012_top20.htm, dostęp 17 .05. 2013. Powyższa tabela ukazuje skalę sukcesu biznesowego, jaki odniosły trzy linie znad Zatoki Perskiej. Zdołały one w ciągu krótkiego czasu zbudować silne marki, pozyskać klientów, zdobyć ich zaufanie, zbudować olbrzymie struktury firm. Znajduje to odzwierciedlenie w wynikach ekonomicznych, przedstawionych w tabeli. Tabela 2/7 Porównanie efektywności Wielkiej Trójki na tle wiodących operatorów w 2012r. Miejsce Linia Pax traffic RPK (mln) Pax number (mln) Miliony kilometrów, które przelecieli pasażerowie Liczba pasażerów w milionach Liczba kilometrów na 1 pasażera Flota 1 2 3 4 5 6 1 Delta 310 228 163,8 1893 709 2 American Airlines 203 621 86,2 2362 610 3 Southwest Airlines 167 154 135,3 1235 701 4. Emirates Airlines 160 446 34 4719 174 5 United Airlines 160 390 50,5 3176 703 21 Qatar Airways 64 762 15,4 4205 108 22 Easy Jet 61 347 54,5 1126 185 32 Malaysia Airlines 38 731 13,3 2912 105 33 Etihad Airlines 38 700 8,3 4662 65 Za: World Airline Ranking 2012, http://www.airlines-inform.com/rankings/traffic_2011.html, dostęp 17.05.2013r., kolumna 5- obliczenia własne. Tabela 4/7 wskazuje na skuteczność i specyfikę strategii realizowanej przez linie znad Zatoki Perskiej na tle innych operatorów na rynku lotniczym, a zarazem ich bezpośrednich konkurentów. Kolumna druga przedstawia podstawowy wskaźnik, stosowany w lotnictwieosobo/kilometry (Pax Traffic RPK). Uzyskuje się go sumując iloczyny liczby pasażerów i liczby kilometrów, przypadających na każdego z nich. Linią, spośród analizowanej trójki, o największej liczbie osobokilometrów, łącznie 160 446 mln, jest Emirates Airlines (miejsce 4). Jej bezpośredni konkurenci, Southwest Airlines i United Airlines uzyskały podobny wynik. Jednak porównując dane z kolumny 4, analizującej liczbę pasażerów, obsłużonych w 209 tym czasie okazuje się, że wynik ten Emirates uzyskały przewożąc zaledwie 34 mln osób. Stanowiło to zaledwie 20-40% pasażerów, przewiezionych przez ich bezpośrednich konkurentów. Dodatkowo, kolumna 6 pokazuje, że linia Emirates w tym czasie posiadała w swej flocie zaledwie 174 samoloty, podczas gdy Southwest miało ich 704, a United Airlines 703. Oznacza to, że porównywalny wynik osobokilometrów dla linii, zajmujących miejsca 3-5, linia Emirates uzyskała przy wykorzystaniu zaledwie około 30% floty swych konkurentów. Podobne proporcje, odnośnie do zasad funkcjonowania otrzymamy dla pozostałych linii pochodzące z Zatoki Perskiej- Qatar Airways oraz Etihad. Charakteryzują się relatywnie podobnym wynikiem osobo/kilometrów w stosunku do konkurentów, przy znacznie mniejszej liczbie przewiezionych pasażerów i zdecydowanie mniejszej flocie. Każdy zainwestowany przez Wielką Trójkę dolar zwracał się dwu-trzykrotnie szybciej niż u bezpośrednich rywali. Opisane powyżej statystyki wskazują na odmienną niż w innych liniach strategię rynkową. Doskonale opisuje ją kolumna 5 powyższej tabeli. Przedstawia ona średnią liczbę kilometrów, przypadających na 1 pasażera. Okazuje się, że we wszystkich trzech liniach na jednego pasażera przypada przelot przekraczający 4000 km. W przypadku Emirates średnio przelatuje on 4719, w Qatar Airways 4205 km, zaś w Etihad 4662 km. Tymczasem konkurenci Wielkiej Trójki uzyskują wynik na 1 pasażera pomiędzy 1100 km a 3176km. Wytłumaczeniem powyższych różnic wyników jest odmienna strategia rynkowa. Linie bliskowschodnie nastawiły się w dominującym stopniu na obsługę kierunków międzykontynentalnych, które programowo obsługują znacznie dłuższe dystanse. Fakt ukierunkowania się na długie loty transkontynentalne oznacza oszczędności paliwa na najbardziej energochłonnych operacjach startu i lądowania. W porównaniu linii Emirates z linią EasyJet średnio biorąc proporcja startów jest jak 1 do 4294. Co więcej, trzy linie znad Zatoki dokonują ogromnych inwestycji w samoloty szerokokadłubowe, które umożliwiają obsługę znacznie większej liczby pasażerów i cargo jednocześnie. Najnowocześniejsza flota arabskich operatorów pozwala liniom uzyskać znaczącą przewagę konkurencyjną nad innymi liniami, które posiadają co prawda duże transkontynentalne samoloty, jednak o znacznie mniejszej pojemności pasażerskiej i mniejszej przestrzeni załadunkowej. Z kolei zakupy modeli samolotów Airbus A330 pozwalają liniom bliskowschodnim na łączenie dużej liczby pasażerów z możliwością dokonywania lądowań na lotniskach małych, które nie są 294  Wg  IATA  koszt  paliwa  w  liniach  Wielkiej  Trójki    stanowi  około  45%  łącznego  kosztu  prowadzenia   działalności.   210 wystarczająco przygotowane do przyjęcia samolotów największych typów. Przyjęta zatem przez Wielką Trójkę strategia zakupów konkretnej floty i obsługi konkretnych tras zdaje się to być jednym z kluczowych czynników odpowiedzialnych za ich sukces. Innym czynnikiem, dającym liniom znad Zatoki przewagę konkurencyjną, jest znacznie wyższe niż przeciętne wykorzystanie samolotów, znane jako tzw. load location. Udaje się im uzyskać średnie wykorzystanie samolotów na poziomie przekraczającym 80%.Większa pojemność samolotów, dłuższe trasy oraz wysoki poziom wykorzystania przestrzeni pozwala liniom oferować bilety w znacznie niższej, niż to ma miejsce u konkurencji cenie. Dla przykładu ceny biletów Emirates są od 25% do 50% niższe niż u europejskich przewoźników295. Linie lotnicze Wielkiej Trójki wyróżniają się najwyższej jakości zarządzaniem. Zatrudniają wybitnych specjalistów. Ich szefowie i członkowie rad nadzorczych znajdują wysokie uznanie w świecie przewozów lotniczych. Dla przykładu Emirates jest zarządzane przez jednego z największych ekspertów branży lotniczej, Tima Clarka. Jego umiejętności są uzupełniane talentami biznesowymi dyrektora finansowego linii, kuzyna emira Dubaju, a zarazem jednego z ojców cudu gospodarczego emiratu, szejka Ahmeda bin Saeeda alMaktouma. Z kolei Qatar Airways jest zarządzane przez rodowitego Katarczyka Al Bakera. Jest on nie tylko sprawnym CEO linii lotniczej, ale także głównym realizatorem niezwykle prestiżowej inwestycji, ważnej z punktu widzenia rozwoju biznesu lotniczego emiratu, budowy międzynarodowego lotniska w Doha. Menedżerowie ci dokonują trafnego doboru personelu, przede wszystkim zaś analityków rynku przewozów lotniczych. Potrafią oni przewidzieć trendy, wyzwania, zagrożenia, typować przyszłościowe destynacje. Przed podjęciem decyzji o poszerzaniu działalności, dokonują analizy popytu efektywnego i potencjalnego. Identyfikują możliwości stymulowania popytu na konkretnych rynkach oraz stosują politykę doboru destynacji pod kątem ich nasycenia usługami lotniczymi296. Inną silną stroną Wielkiej Trójki są stosunkowo niskie koszty siły roboczej. Według raportu Emirates koszty pracy trzech linii są zdecydowanie niższe, niż analogiczne koszty 295  “Emirates  Airline:  the  Secret  Story  of  a  Successful  Company”,  Leaders  we  Deserve,   http://leaderswedeserve.wordpress.com/2010/06/21/emirates-­‐‑airline-­‐‑the-­‐‑secret-­‐‑story-­‐‑of-­‐‑a-­‐‑successful-­‐‑ company/,  dostęp  13.11.  2013.   296  Wywiad  z  Timem  Clark,  “Emirates  Airline  Make  It  Happen  Attitude”,    IATA,  June  2012,   http://www.iata.org/publications/airlines-­‐‑international/june-­‐‑2012/Pages/ceo-­‐‑interview-­‐‑emirates.aspx,   dostęp  13.11.  2013.   211 przewoźników europejskich, chociaż linie te przegrywają pod tym względem z przewoźnikami azjatyckimi, w których stawki płac są jeszcze niższe. Mimo to pod względem kosztów pracy Wielka Trójka uzyskuje wyniki porównywalne z wynikami tanich linii (lowcost) np. linii Ryanair297. Pomimo, jak twierdzi europejska konkurencja, nadmiernej oszczędnościach na personelu, linie znad Zatoki charakteryzują się jednak ponadprzeciętną stabilnością zatrudnienia. Otaczają opieką swój personel. Dla przykładu Emirates ponosi 500 mln USD dodatkowych kosztów związanych ze wsparciem zagranicznego personelu latającego. Obejmują one wynajem mieszkań dla personelu, edukację ich dzieci, opiekę zdrowotną oraz fundusz emerytalny. Kolejnym czynnikiem, mającym wpływ na poziom kosztów, a zarazem rentowność linii jest brak zakazu wykorzystywania lotniska w porze nocnej. Tymczasem większość lotnisk świata nie pracuje nocą, co zmniejsza ich przepustowość i podnosi koszty lotniskowe, ponoszone przez przewoźników. Do tego szejkanaty wprowadziły systemy elastycznego zarządzania przestrzenią powietrzną (tzw. flexible use airspace), które pozwoliły ‘upakować’ większą ilość samolotów w strefie oczekiwania. Najważniejszym lotniskiem Wielkiej Trójki jest Dubaj- siedziba Emirates. Port w Dubaju obsługuje zarówno pasażerów tranzytowych, jak i docelowych. Szejkanat uzyskuje dochody z dwóch źródeł: linii lotniczej oraz napływających turystów. Zatem linie wspierają sektor turystyczny w kraju, turystyka napędza klientów linii lotniczej. Państwo, chcąc stymulować rozwój usług lotniczych wypromowały Dubaj jako idealny port tranzytowy, z najwyższej jakości ofertą usług, wysokiej jakości i relatywnie tanią bazą noclegową, możliwościami dokonania zakupów, skorzystania z rozrywki czy odpoczynku w trakcie przerwy w podróży. Linie Wielkiej Trójki obsługują wszystkie pod względem zamożności grupy klientów. Ich strategia opiera się na zapewnieniu najwyższej jakości obsługi w każdej klasie usług. Nie bez znaczenia dla wyniku ekonomicznego jest ponadprzeciętna umiejętność pozyskiwania klientów klasy biznes oraz pierwszej. Przewoźnicy z emiratów kształtowali swój wizerunek jako linii luksusowych, słynnych z najwyższej jakości obsługi na pokładzie. Wyrazem tej polityki może być motto, obowiązujące w liniach Wielkiej Trójki: Service quality affects brand loyality. Taki wybór strategii okazał się dla nich niesłychanie trafny. Według raportu 297  Airlines  and  subsidy.  Our  position,  Emirates,   http://content.emirates.com/us/english/images/airlines%20and%20subsidy%20-­‐‑ %20our%20position%20new_tcm272-­‐‑845771.pdf,  dostęp  13  .11.2013.   212 IATA z listopada 2013r. segment przewozów luksusowych rozwijał się najszybciej w ramach całego sektora lotniczego, generując najwyższy poziom zysków. Wszystkie powyżej wymienione czynniki odpowiadają za niesłychanie szybkie umacnianie pozycji Emirates, Qatar i Etihad. Według tego samego raportu w 2013r. zysk branży wyniósł 11,7mld USD, a zyski linii bliskowschodnich (przede wszystkim Wielkiej Trójki) opiewał na kwotę 1,6 mld USD. IATA przewidywał także, że w 2014r. zyski sektora przewozów lotniczych wzrosną do 16,4 mld USD, w tym linii znad Zatoki w wysokości 2,1 mld USD. Emirates Airlines Pierwszym krajem, który zdecydował się rozwijać transport lotniczy był emirat Dubaju298. Decyzję o rozwoju tej formy biznesu podjął jeszcze poprzedni emir Maktoum bin Rashid Al Maktoum. Wpisywała się ona w ogólną koncepcję rozwoju gospodarczego kraju w oparciu o wspieranie rozwoju nowoczesnych sektorów gospodarki i odnajdywania dla emiratu nisz rynkowych. Strategia biznesowa Dubaju opierała się na ekspansji linii lotniczej Emirates oraz równoległej rozbudowie lotniska w Dubaju i przekształcenia go w jeden z czołowych portów tranzytowych regionu i świata. W wywiadzie udzielonym w 2010r stacji CNN nowy emir Dubaju, Mohammed bin Rashid Al Maktoum podkreślał, że sektor lotniczy jest uznawany przez rząd jako jeden z najważniejszych i priorytetowy dla gospodarki kraju oraz budowy marki państwa. Emir lubi używać dla określenia misji rozwoju zarówno sektora lotniczego jak i całego swojego kraju motta: „sky is the limit”. I faktycznie. Zwrot ten trzeba traktować dosłownie. Zarówno Dubai Airport , jak i Emirates Airlines rozwijają się bez ograniczeń, a ich tempo ekspansji musi robić wrażenie. Od uruchomienia linii lotniczej jej średnioroczne tempo wzrostu zysków wynosi powyżej 20%, a przez pierwszych 11 lat firma co 3,5 roku podwajała swe wyniki finansowe299. Linia lotnicza Emirates powstała w 1984 r. jako podmiot będący własnością rządu w Dubaju. W jej powstaniu, a następnie w kontroli jej funkcjonowania ze strony państwa uczestniczył państwowy holding Investment Corporation of Dubai - ICD. ICD pełni funkcje 298  To  znamienne,  że  poszczególne  emiraty,  wchodzące  w  skład  ZEA  prowadzą  swoje  własne  polityki  i   działają  na  własny  rachunek.  W  ten  sposób  poszczególne  emiraty  funkcjonują  jak  semi-­‐‑państwa.     299  Rehman,  Aamir  A.  ,    op.cit.,  str.  264.   213 właścicielskie i jest wynagradzany przez Emirates dywidendą. Holding zasilił powstającą w 1985r. linię w kapitał założycielski w wysokości 10 mln USD. oraz przekazał na rzecz Emirates dwa samoloty i biurowiec- o łącznej wartości 88 mln USD. Co warto jednak podkreślić, od 1985 r. firma rozwija się bez dalszego wsparcia ze strony państwa, w oparciu o czysty rachunek ekonomiczny. Jedynie w roku uruchomienia linii (1985r.) linia nie osiągnęła zysków. Już jednak w kolejnych latach nieustannie zwiększała swój poziom rentowności. Ogromne znaczenie dla rozwoju Emirates w początkowym okresie jej istnienia wywarła wojna w Zatoce Perskiej w 1991 r. Spowodowała ona wycofanie się innych przewoźników z tego regionu, zniechęconych wysokim poziomem ryzyka obsługi ruchu lotniczego. Zawieszenie operacji przez inne linie lotnicze pozwoliło na dynamiczne wejście Emirates na rynki bliskowschodnie, zdobycie klientów i zbudowanie pozycji rynkowej. Inna charakterystyką linii, ukazującą dobrze skalę sukcesu są wyniki ekonomiczne w czasie trwania kryzysu ekonomicznego w XXIw. W jednym z najsłabszych dla lotnictwa lat w 2010 r. linia odnotowała największy w swojej historii zysk w wysokości 1,6 mld USD, w 2012 r. zysk linii opiewał na blisko 1 mld USD. Emirates tymi wynikami wpisało się do grupy najbardziej rentownych linii lotniczych świata. Linia w okresie swego istnienia wypłaciła swemu właścicielowi- państwowemu holdingowi ICD dywidendę w wysokości 2,3 mld USD300. Umacnianie pozycji rynkowej Emirates jest zbieżne z celami wyznaczonymi przez emira dla gospodarki Dubaju. Emir traktuje obecne światowe problemy gospodarcze jako przerywnik na drodze rozwoju, upatrując w nim głównie szans na umocnienie pozycji w świecie przez firmy z Dubaju301. Bazując początkowo na paru wyleasingowanych samolotach szybko przekształciła się w linię dysponującą ogromną i zróżnicowaną flotą. W 2013r. posiadała 190 samolotów, obsługuje 120 kierunków w ponad 70 krajach na wszystkich kontynentach. Uznawana jest obecnie za największą linię na Bliskim Wschodzie, znajdującą się w pierwszej dziesiątce światowych przewoźników pod względem przychodów . 300  Mayer,  Matthew,  “Rise  of  the  Emirates  Empire”,  CNN  Money,  1  October  2005,   http://money.cnn.com/magazines/business2/business2_archive/2005/10/01/8359251/index.htm,   dostęp  17.08.  2013  oraz    “Emirates  Airline  Ends  the  Year  on  a  High”,  Airline  Leader,  2011,   http://www.airlineleader.com/regional-­‐‑focus/emirates-­‐‑airline-­‐‑ends-­‐‑the-­‐‑year-­‐‑on-­‐‑a-­‐‑high,  dostęp  20   .05.2013.   301  CNN  25  June  2010,  http://www.youtube.com/watch?v=IYjQz0dxFog,  dostęp  20  maja  2013.  W  strategii   emira  dostrzec  można  wpływ  teorii  rdzenia,  półperyferii  i  peryferii  Wallersteina  i  zachowań  półpreferii  w   czasie  kryzysu.   214 Sukcesy Emirates rodzą liczne obawy ze strony konkurencji. Upatrują oni przyczyn sukcesu linii w przywilejach podatkowych- nie płaci ona bowiem podatku korporacyjnego. Warto jednak zaznaczyć, że na terenie Dubaju żadna ze 150 linii lotniczych nie płaci podatku na rzecz państwa. Emirates jest także regularnie oskarżana przez operatorów zachodnich o stosowanie dumpingu, dostęp do taniego paliwa czy niskich opłat lotniskowych. Jednak przeprowadzany dorocznie audyt zewnętrzny, zlecany najlepszym światowym firmom audytorskim nie wykazał jak dotąd żadnych nieuczciwych praktyk, czy nieuprawnionego wsparcia ze strony państwa. Co więcej. Emirates stosuje zasady przejrzystości w biznesie, umieszczając swe wyniki finansowe w Internecie. Paliwo nabywa u tych samych dostawców, co inne linie lotnicze- w Exxonmobil, BP, Chevron i Shell302. Zakupów paliwa dokonuje w rożnych portach świata, poszukując najlepszych warunków cenowych303. Popularność linii i niski poziom cen jest wynikiem przede wszystkim doskonałego zarządzania i bardzo wysokiej wydajności pracy. Utrzymując strategię relatywnie niskich cen linia dostarcza jednocześnie najwyższej klasy produkt. Misją firmy jest wysoka jakość serwisu, dobra siatka połączeń z całym światem oraz używanie z lotniska w Dubaju jako portu tranzytowego. Prezesem linii od 2003 r. jest Tim Clark , jeden z najlepszych specjalistów z branży lotniczej w świecie. Warto jednak zaznaczyć, że honorowe kierownictwo oraz funkcję dyrektora finansowego pełni kuzyn emira Ahmed bin Saeed Al Maktoum, niewątpliwy ojciec cudu ekonomicznego emiratu. Można się dopatrzeć pewnego wsparcia ze strony państwa dla linii, w postaci niskich kosztów lotniskowych i łatwego poszerzania przestrzeni lotniskowej dla Emirates. Zarówno port lotniczy w Dubaju jak i linie Emirates są własnością państwa (choć posiadają one własną podmiotowość). Państwo dbając o sukces swojego przewoźnika kontroluje na bieżąco potencjał i przepustowość lotniska podnosząc jego potencjał i dopasowując do potrzeb linii. Tworzy to możliwości dla ekspansji Emirates. Argument, choć ważny, nie wydaje się jednak jedynym tłumaczeniem sukcesu linii lotniczej Emirates. Jej przedstawiciele bronią się, słusznie zwracając uwagę na fakt, że podobne praktyki preferowania narodowego przewoźnika stosują wszystkie kraje świata, a Dubaj w niczym się pod tym względem nie różni. 302  Dubaj  posiada  tylko  jedną  małą  rafinerię  zdolną  do  produkcji  paliwa  lotniczego.   303  Emirates  Annual  Raport  2010-­‐‑2011,  str.  14  ,   http://www.emirates.com/english/images/Airlines%20and%20subsidy%20-­‐‑ %20our%20position%20new_tcm233-­‐‑845771.pdf,  dostęp  20  .05.  2013.   215 Co więcej, Emirates jest tylko jednym z bardzo wielu operatorów przelotów lotniczych korzystających z lotniska w Dubaju. Emirat od samego początku rozwoju lotnictwa w tym kraju prowadzi bowiem politykę otwartego nieba (Open Sky), która oznacza pełne otwarcie swej przestrzeni powietrznej i pełen dostęp do swych obiektów naziemnych (lotnisk) dla wszystkich chętnych operatorów. Od końca lat 80tych polityka rządu zakładała stosowanie deregulacji, zasad wolnego rynku w przewozach lotniczych i brak jakichkolwiek form protekcjonizmu, subwencji, zniżek etc. Znajduje ona swoje odzwierciedlenie w statystykach. Tabela 3/7 Narodowi przewoźnicy i ich pozycja w portach macierzystych w 2011 Pozycja Lotnisko Liczba pasażerów w mln Przewoźnik narodowy Udział przewoźnika narodowego w operacjach lotniska w% Liczba obsługiwanych linii lotniczych 1 London Heathrow 64,69 British Airways 43 91 2 Paris Charles de Gaulle 55,67 Air France 54 104 3 Hong Kong International 52,75 Cathay Pacific 29 92 4 Dubai International Airport 51,19 Emirates 46 150 5 Amsterdam Schiphol 49,68 KLM 57 93 6 Frankfurt International Airport 49,48 Lufthansa 61 107 7 Singapore Changi Airport 45,43 Singapore Airlines 35 70 8 Bangkok Suvarnabhumi International 35,01 Thai Airways 28 93 9 Incheon International Airport 34,54 Korean Airlines 33 61 1 Madrid Barajas 32,45 Iberia 40 70 0 Źródło: opracowanie własne za: Emirates Annual Raport 2010-2011, http://www.emirates.com/english/images/Airlines%20and%20subsidy%20%20our%20position%20new_tcm233-845771.pdf, dostęp 23 .05. 2013. Jak pokazuje tabela 5/7, w 2011r. Dubai International Airport był najbardziej otwartym portem świata. Obsługiwał w tym czasie aż 150 linii lotniczych, a linia Emirates wykonywała zaledwie 46% wszystkich lotów z tego lotniska 304. W grupie 20 największych lotnisk świata jedynie Franfurt i Paryż dopuszczały na swoje lotniska powyżej 100 linii lotniczych. Pomimo tak dużej konkurencji, na którą żadne inne państwo się nie zgodziło, linia Emirates nie czuła się zagrożona utratą rynku. 304  Dubai  International  Airport  jest  czwartym  pod  względem  wielkości  lotniskiem  świata.   216 Dynamiczny rozwój linii sprawia, że stała się ona jednym z najlepszych klientów przemysłu lotniczego. Nie wiąże się przy tym z jednym kierunkiem zaopatrzenia, jak ma to miejsce u wielu innych przewoźników. Swoje zamówienia składa u obydwu głównych dostawców samolotów, w firmach Boeing oraz Airbus. Obydwaj dostawcy walczą o te kontrakty. Emirates jest bowiem słynne ze swoich zamówień. Linia zamawia zawsze najdroższe modele samolotów, czyniąc wartość podpisywanych umów astronomiczną. Skala zamówień w ostatniej dekadzie budzi podziw, a zarazem odzwierciedla zarówno ambicje Dubaju oraz jak i jego możliwości finansowe. W 2001 r. Emirates Airlines zamówiła u obu dostawców łącznie 58 samolotów o wartości 15 mld USD. W 2005r. za 10 mld USD zakupiła Boeingi 777. W kolejnym roku dokonała kolejnego zakupu dziesięciu Boeingów 747 o wartości 3,3 mld USD, w 2007 r. u obydwu producentów zamówiła 145 samolotów o łącznej wartości blisko 35 mld USD. W 2010 dokupiła kolejnych 60 samolotów o wartości 13 mld USD, w 2011 r. 70 samolotów za kwotę 84 mld USD. Łączne wydatki na zakup floty w ciągu dekady wyniosły co najmniej 160 mld USD. Według doniesień linii w końcu 2013 r. linia wciąż oczekiwała na dostawy 230 nowych samolotów o łącznej wartości 84 mld USD305. We flocie Emirates w 2013r. znajdowało się 21 największych samolotów świata typu Airbus A380, a do 2017 r. linia będzie dysponować 90 takimi samolotami. Pieniądze na finansowanie zakupów Emirates pozyskuje na światowych rynkach finansowych. W swej historii linia nigdy nie otrzymała wsparcia od rządu bądź podmiotu państwowego, rząd również nie jest gwarantem przy udzielanych liniach kredytowych. Według raportu finansowego Emirates Airlines z 2011/2012 roku do swych zakupów wykorzystywała w 43% leasing, w 19% posiłkowała się kredytami, uzyskiwanymi w bankach komercyjnych, w 13% European/US Export Credit Agencies(ECAs) , w mniejszych procentach wykorzystywała zaś fundusze islamskie i papiery typu equity z Japonii, Niemiec oraz innych państw306. Najnowszym kierunkiem ekspansji jest rynek europejski. Linia zamierza przejąć klientów z tych miast i państw Europy, które nie są objęte bezpośrednimi przelotami do portów docelowych. Temu celowi służy otwieranie nowych kierunków połączeń. W 2012/2013 r. linia ustanowiła nowe połączenia z Bukaresztem, Budapesztem, czy Warszawą, 305  Emirates  Story,  http://www.emirates.com/english/about/the_emirates_story.aspx,  dostęp  20.07.2013  .   306  Emirates  Annual  Raport  2010-­‐‑2011,  str.  22  ,   http://www.emirates.com/english/images/Airlines%20and%20subsidy%20-­‐‑ %20our%20position%20new_tcm233-­‐‑845771.pdf,  dostęp  21.07.2013   217 skutecznie przechwytując klientów, poprzez oferowanie im bezpośrednich połączeń lub tez skracając o jedną liczbę przesiadek na trasach między kontynentalnych. Jako szczególnie istotny dla przewoźnika jawi się obecnie rynek polski, umożliwiając działanie na 37 milionowym rynku. Według ostatnich informacji portalu Emirates 24/7 uruchomienie połączeń z Europą Wschodnią przyniosło największą dynamikę wzrostu liczby klientów. Najważniejszym kierunkiem, zgodnie z przypuszczeniami, okazała się Warszawa Na rynku tym w okresie luty-lipiec 2013r. linia odnotowała blisko 60% wzrost pasażerów307. Jak widać, Emirates niezwykle skutecznie poszerzają swoja skalę działania, przechwytując klientów i wchodząc na nowe rynki. Dla Emirates jednym z kluczowych kierunków, decydujących o sukcesie firmy jest rynek australijski. Od 2011 r. toczyła ona negocjacje z linią Qantas, których celem było nawiązanie bliższej współpracy. Ostatecznie w połowie 2012 r. zawarto 10- letnią umowę o współpracy, w ramach której Qantas zdecydowała się przenieść lotnisko transferowe dla swoich samolotów z Singapuru do Dubaju. W zamian za to linia australijska otrzymała pozycję strategicznego partnera Emirates, została jako jedyna obca linia dopuszczona do prestiżowego Terminala 3 w Dubai International Aiport . Umowa z Qantas przewiduje wspólne operacje na trasie AustraliaEuropa, przejęcie niektórych nierentownych dla Qantas kierunków przez Emirates (np. Frankfurtu). Ponadto Emirates może włączyć do swojej oferty sieć połączeń krajowych w Australii, obsługiwanych przez Qantas. Obie firmy mają ponadto prowadzić wspólną politykę cenową, sprzedażową. Umowa przewiduje ponadto podział zysków na trasie AustraliaEuropa308. Sukces Emirates budzi wielkie obawy i złość u konkurentów. Jednym z kierunków ataku jest polityka wynagrodzeń, prowadzona przez linię. W istocie za sukcesem Emirates stoi mądry pomysł na politykę kadrową. Władze Emirates podkreślają, że o dobrych warunkach pracowniczych może świadczyć stabilność zatrudnienia- 8600 pracowników linii jest zatrudnionych w niej przez okres co najmniej 10 lat, zaś 2100 przez ponad 20 lat. W firmie nie działają związki zawodowe, co obniża koszty jej funkcjonowania, jednak linia 307“Dubai  airport  traffic  rises  6,1%”,  Emirates  24/7,  28  August  2013,   http://www.emirates247.com/business/economy-­‐‑finance/dubai-­‐‑airport-­‐‑traffic-­‐‑rises-­‐‑6-­‐‑1-­‐‑2013-­‐‑08-­‐‑28-­‐‑ 1.519131,  dostęp  28.10.  2013   308  Hume,  Neil  ,  “Qantas  Agres  alliance  with  Emirates”,  Financial  Times,  6  September  2012,   http://www.ft.com/cms/s/0/7ba99556-­‐‑f7c3-­‐‑11e1-­‐‑ba54-­‐‑00144feabdc0.html#axzz2NQMoXfs8,  dostęp   27.07.  2013.   218 dopłaca obcokrajowcom specjalne dodatki w wysokości do 30% podstawy wynagrodzenia, mające zachęcić ich do pracy w Emirates. Otrzymują oni dodatkowo pełen pakiet opieki zdrowotnej dla siebie i swoich bliskich, zakwaterowanie, transport czy składki na fundusz emerytalny 309 . Według danych przytoczonych przez K. Grant wynagrodzenie personelu pokładowego wynosi średnio 2000-2200 USD miesięcznie310, a linia zatrudnia 34.000 pracowników, w przeważającej większości cudzoziemców. Qatar Airways W 1993 roku władze dynamicznie rozwijającego się emiratu Kataru zdecydowały się na uruchomienie małej linii regionalnej- Qatar Airways. Celem przyświecającym rządowi w tym czasie była konieczność obsługi pracowników cudzoziemskich, pracujących na terytorium państwa. Co prawda ruch lotniczy w tym czasie obsługiwały linie Gulf Air, w którym państwo miało udziały, jednak emirat zdecydował się na stworzenie swych własnych linii lotniczych. W 2002r. emirat Kataru ostatecznie wycofał się ze swych udziałów w Gulf Air. Linia Qatar Airways w swych pierwotnych założeniach miała być tanim operatorem na rynku regionalonym. Strategia ta uległa zmianie trzy lata później, w 1997 r. kiedy emir Hamad bin Khalifa al Thani zdecydował o zmianie jej wizerunku, przekształceniu jej w luksusową linię lotniczą i oferującą dostęp do głównych lotnisk świata. Ojcem zmiany wizerunku linii był Akbar Al Baker, szef linii od 1996 r. i jeden z najważniejszych ludzi biznesu w Katarze. Al Baker był także inicjatorem i koordynatorem budowy nowego lotniska międzynarodowego w Doha. Lotnisko stało się oknem na świat dla emiratu. Strategia rynkowa QA wzorowała się na doświadczeniach Emirates Airlines. Obserwując sukcesy Emirates prezes Al Baker zdecydował o upodobnieniu jej strategii do koncepcji linii z Dubaju- oparcie linii na doskonałej lokalizacji i próbie przechwycenia klientów na transach międzykontynentalnych. Obie linie świadczyły usługi na najwyższym poziomie. Tym samym Qatar Airways oraz Emirates stały się konkurentami o te same rynki i tą samą grupę klientów. Walka o prymat trwa do chwili obecnej, dając raz jednej raz drugiej 309  Emirates  Annual  Raport  2010-­‐‑2011,  str.  25  ,   http://www.emirates.com/english/images/Airlines%20and%20subsidy%20-­‐‑ %20our%20position%20new_tcm233-­‐‑845771.pdf,  dostęp  27.07.  2013.   310  Grand,  Kara  ,  How  to  become  Flight  Attendant  for  Airlines  in  the  Middle  East,   http://books.google.pl/books?id=7RpBSUrvTq4C&printsec=frontcover&hl=pl#v=onepage&q&f=false,   27.07.  2013.   219 linii przewagę , w jej cieniu jednak powoli wyrasta trzeci agresywny i ambitny gracz- Etihad Airways, awansowany do rangi narodowego przewoźnika Emiratów Arabskich, zarazem sponsorowany przez emira Abu Dhabi. Trzech prężnych i rozpychających się operatorów z zatoki Perskiej w segmencie luksusowych przewozów pasażerskich stanowi z kolei zagrożenie nie tylko dla nich samych, ale także dla światowych liderów w tej klasie usług lotniczych. Początkowym właścicielem Qatar Airways była rządząca w Katarze rodzina al Thani. Jednym z zadań QA była obsługa przelotów królewskich. Dzisiaj linia w 50% jest własnością rządu Kataru, a w pozostałych 50% znajduje się w rękach prywatnych. Od początku wieku rozwija się bardzo dynamicznie, jednak możliwości operacyjne, wyrażające się liczbą posiadanych samolotów lokują ją na drugim miejscu. Na koniec 2012 r. Qatar Airways posiadał w swej flocie 120 samolotów już operujących oraz 190 zamówionych, podczas gdy Emirates miał 186 samolotów wykonujących loty oraz oczekiwał na realizację dostaw kolejnych 193311. Z kolei w ostatnich latach to właśnie Qatar Airways zdobywał więcej nagród niż Emirates, w tym najbardziej prestiżowe. W 2011 i 2012 r. linia katarska zdobyła pierwsze miejsce w konkursie na najlepszą linię lotniczą świata - World Airline Award. Zdobyła także przez kolejnych sześć lat z rzędu nagrodę na najlepszą linię lotniczą Bliskiego Wschodu312 i została zaliczona do grupy kilku zaledwie pięciogwiazdkowych linii lotniczych. Na przestrzeni dwóch dekad swojego istnienia Qatar Airways znacząco powiększyła swoje aktywa. W 2011 r. przewiozła 15,4 mln pasażerów. Wzrósł także jej personel. W końcu 2011 r. zatrudniała 15000 pracowników z których 98% stanowili cudzoziemcy. W Qatar Airways, podobnie jak w Emirates nie uznaje się związków zawodowych , co z jednej strony jest krytykowane (za nierespektowanie praw pracowniczych), z drugiej jednak zmniejsza poziom kosztów stałych i daje linii przewagę nad operatorami z Zachodu313. 311  Trzeci  operator  Etihad  Airlines  miał  70  samolotów  oraz  93  zamówione,  Emirates  fleet,   http://en.wikipedia.org/wiki/Emirates_fleet  ,Qatar  Airways  http://en.wikipedia.org/wiki/Qatar_Airways   ,  Etihad  Airways  http://en.wikipedia.org/wiki/Etihad_Airways,  dostęp  2.08.  2013.   312  World  Airline  Awards,  http://www.worldairlineawards.com/,  dostęp  2  sierpnia  2013.   313“  Before  applying  for  Qatar  Airways”,  Cabin  Crew,  2012,    http://www.cabincrew.com/forums/before-­‐‑ applying-­‐‑for-­‐‑qatar-­‐‑airways/175463/1  oraz  Dickinson,  Elisabeth  ,  “Qatar  punches  above  its  Weight”,  The   National,  26  september  2012,  http://www.thenational.ae/thenationalconversation/industry-­‐‑ insights/aviation/qatar-­‐‑punches-­‐‑above-­‐‑its-­‐‑weight#full,  dostęp  3.08.  2013.   220 Linia katarska (wraz z pozostałymi konkurentami z Wielkiej Trójki) zaliczana jest do grupy najważniejszych klientów producentów samolotów . Tak jak Emirates dokonuje zamówień na masową skalę, wydając na ten cel miliardy dolarów. Jej znaczenie dla Boeinga czy Airbusa jest na tyle duże, że jest dopuszczona do udziału w projektowaniu , a samoloty budowane są pod jej dyktando. Qatar Airways swoje zakupy koncentruje na samolotach szerokokadłubowych, zdolnych do obsługi tras międzykontynentalnych- najczęściej nabywane modele do Airbusy A 350 i A 380 oraz Boeingi 777 oraz 787 Dreamliner. W ostatnich latach zamówiła łącznie 190 takich samolotów. Przeciętny koszt samolotu tej klasy zawiera się w przedziale 200-400 mln USD314. Z kolei , według oficjalnej strony linii katarskich w 2012r. realizowane były łączne zamówienia na dostawę 250 samolotów o łącznej wartości ponad 50 mld USD315. QA jest znacznie mniej transparentny niż Emirates Airlines. W przeciwieństwie do linii z Dubaju nie publikuje dorocznych sprawozdań finansowych, nie dokonuje również zewnętrznego audytu. O jej kondycji wnioskować można jedynie z wypowiedzi jej szefa, opracowań firm zewnętrznych i nielicznych doniesień prasowych. Portal New Aviation donosi, że w roku rozliczeniowym marzec2011/marzec2012 linia odnotowała zysk na poziomie 215 mln USD, jednak wynik ten okazał się gorszy niż rok wcześniej316. Qatar Airways zapisał się w 2013r. jako lider nowych technologii w sektorze lotniczym. W okresie ostatnich 4 lat spółka Qatar Petroleum oraz Qatar Shell pracowała nad nową technologią produkcji paliwa lotniczego z wykorzystaniem gazu płynnego, nazwanego GTL Jet Fuel. Technologia ta oparła się na mieszance paliwa lotniczego i gazu płynnego w proporcjach 50/50. Zaproponowany produkt charakteryzuje się znacznie lepszymi parametrami energetycznymi, a przez to niższymi kosztami obsługi technicznej samolotów. Równocześnie nowe paliwo w znacznie mniejszym stopniu zanieczyszcza środowisko naturalne. W 2009 r. odbył się lot próbny Qatar Airways z wykorzystaniem nowego paliwa na trasie Doha – Londyn. W kolejnych latach dopracowywano technologię GTL Jet Fuel i 314  “Commercial  Airplanes”,  Boeing,  http://www.boeing.com/boeing/commercial/prices/index.page,   2013  “Avarage  List  Prices”  ,  Airbus,  http://www.airbus.com/presscentre/corporate-­‐‑information/key-­‐‑ documents/?eID=dam_frontend_push&docID=14849,  dostęp  2.08.  2013.   315  The  Qatar  Airways  Story,  December  2012,  http://www.qatarairways.com/iwov-­‐‑resources/temp-­‐‑ docs/press-­‐‑kit/The%20Story%20of%20Qatar%20Airways.pdf,  dostęp  3.08.2013  .   316  “Qatar  Airways  Profitable  in  12  months  to  31  March  2012”,  News  Aviation,   http://flynewsaviation.blogspot.com/2012/05/qatar-­‐‑airways-­‐‑profitable-­‐‑in-­‐‑12-­‐‑months_04.html,  dostęp   3.08.  2013.   221 zabiegano o pozwolenia na jego użycie w transporcie lotniczym. W styczniu 2013r. Qatar Airways wraz z firmą Qatar Shell oficjalnie ogłosili rozpoczęcie przestawiania całej linii lotniczej na nowe paliwo. Tym samym linia ma szanse być pierwszą linią w świecie stosującą nowy typ paliwa i znaleźć się w awangardzie najbardziej zaawansowanych technologicznie przewoźników. Wspomniana umowa zakłada póki co wyłączność z zaopatrzenie w paliwo dla linii katarskich, a tankowanie odbywać się ma w Doha International Airport317. Warto wspomnieć, że w 2012 r. Qatar Airways zdobył szóstą pozycję w świecie w rankingu najbardziej innowacyjnych linii lotniczych świata 318. Preses QA - Al Baker nie koncentruje się jedynie na rozwoju zarządzanej przez siebie linii lotniczej. Poszukuje wszelkich sposobów na biznes. Działania QA wpisują się w tą logikę. W ostatnich latach odnotowano szereg inwestycji czynionych przez QA na międzynarodowym rynku lotniczym . QA nabyła 35 % akcji głównego operatora cargo w Europie- Cargolux International SA, negocjowała zakupy udziałów w SAS i Aer Lingus, przymierzała się do zakupu 49% akcji Span Air. Sama informacja o negocjacjach z QA ma wpływ na ceny akcji przewoźników europejskich319. QA próbując wzmocnić swą pozycję w regionie Zatoki w końcu 2012 r. zdecydowała się jako pierwsza z Wielkiej Trójki przyłączyć do jednej z trzech wielkich konsolidacyjnych aliansów lotniczych, grupy OneWorld, zorganizowanej wokół British Airways oraz American Airlines. Odnotowane zostało przez światowe media, jako znaczące wydarzenie, znacznie poprawiające kondycję i atrakcyjność aliansu , głównie ze względu na kluczowe położenie Doha oraz potencjał tkwiący w linii320. 317  “QP,  Qatar  Airways  and  Shell  celebrate  the  introduction  of  GTL  aviation  fuel”,    Qatar  is  Booming,  9   January  2013,  http://www.qatarisbooming.com/2013/01/09/qp-­‐‑qatar-­‐‑airways-­‐‑and-­‐‑shell-­‐‑celebrate-­‐‑the-­‐‑ introduction-­‐‑of-­‐‑gtl-­‐‑aviation-­‐‑fuel/,  dostęp  4.08.  2013.   318Innovative  Airlines  2012,    http://www.airlinetrends.com/wp-­‐‑ content/uploads/2012/06/Innovative_Airlines_2012-­‐‑airlinetrends.pdf,  dostęp  7.08.  2013.   319  Walid,  Tamara,  Rothfeld,  Steve  ,  “Qatar  Airways  has  indentified  European  takeover  target”,  Bloomberg,     19  January  2012,  http://www.bloomberg.com/news/2012-­‐‑01-­‐‑19/qatar-­‐‑airways-­‐‑has-­‐‑identified-­‐‑ european-­‐‑takeover-­‐‑target-­‐‑chief-­‐‑al-­‐‑baker-­‐‑says.html,  dostęp  13.08.  2013.   320  W  tym  samym  czasie  ani  Emirates  ani  Etihad  nie  planowały  włączenia  się  w  wielkie  struktury   integrujące  przewoźników,  współpracując  z  innymi  liniami  na  zasadzie  umów  wzajemnych.  Za:  “Gulf   Airlines  Shake  Up  Aviation  Alliances”  ,  CNN,  16  January  2013,   http://edition.cnn.com/2013/01/16/travel/gulf-­‐‑airlines-­‐‑alliances,  dostęp  13.08.  2013.   222 Etihad Airways Najmłodszą spółką Wielkiej Trójki jest Etihad Airways (EA). Linia powstała w 2003r. z ambicji prezydenta ZEA, a zarazem emira Abu Dhabi, szejka Khalifa bin Zayed Al Nahyan. Obserwując dynamiczny rozwój Emirates oraz QA, Szejk Khalifa postanowił rozwinąć również linie lotnicze, które odzwierciedlałyby aspiracje i ambicje Abu Dhabi. Co więcej, jako prezydent ZEA sprawił, że nowa linia Etihad Airways uzyskała pozycję narodowego przewoźnika Zjednoczonych Emiratów Arabskich. Przed nowo powstałym przewoźnikiem rząd Abu Dhabi postawił on trzy cele: osiągnięcie rentowności w jak najszybszym czasie, świadczenie usług przewozowych w luksusowym sektorze oraz przyczynienie się do dywersyfikacji gospodarki emiratu przez stymulowanie turystyki i handlu. Generalny pomysł na biznes lotniczy linia przejęła od swoich lokalnych (już dwóch) konkurentów, stawiając sobie podobne cele, tj. obsługę klientów na trasach transkontynentalnych, oferowanie najwyższej jakości usług, rozbudowę Abu Dhabi International Airport jako portu tranzytowego dla ruchu między Azją i Australią oraz Europą. Od 2006 r. prezesem Etihad, ojcem sukcesu i polityki linii jest australijski menedżerJames Hogan. Zbudował z Etihad prawdziwą markę państwa. Linia znalazła się w gronie najbardziej cenionych operatorów (obecnie na miejscu szóstym), zaliczana była do jednych z najszybciej rozwijających się linii lotniczych świata321. Dynamiczny rozwój linii wymagał dużych inwestycji w samoloty dokonywanych w bardzo krótkim czasie, stąd Etihad jest cenionym przez producentów klientem. Na koniec 2012r. linia posiadała już 70 samolotów, głównie dalekiego zasięgu. W tym samym czasie złożyła zamówienia na kolejnych 178 samolotów. Podobnie do siostrzanych linii zamawia samoloty w najwyższym standardzie wykończenia, stając się przez to szczególnie cennym klientem. Jest trzecim dużym graczem, który próbuje umiejscowić się na rynku operatorów luksusowych, w tym samym segmencie przelotów . Zdaniem Balakrishnan w 2010 r. linia w sposób bezpośredni lub pośredni (poprzez stymulowanie rozwoju turystyki i handlu) 321  Balakrishnan  ,  Melodena  S.,    “Etihad  Airways:  Reputation  Management-­‐‑  An  Example  of  The   Eyjafjallajokull  Island  Vulcano”,  w:    Actions  and  Insights:  Middle  East  nad  North  Africa:  Managing  In   Uncertain  Times,  ed.  Melodena  S.  Balakrishnan,  str.  144  i  dalsze.   223 przyczyniła się do wygenerowania obrotów gospodarki Abu Dhabi w wysokości 5,5 mld USD obrotu w gospodarce Abu Dhabi 322. Próg rentowności i pierwsze- dość nikłe w porównaniu z Emirates - zyski zarejestrowała dopiero w 2011 r. (14 mln USD)323. W 2012 r. z bezpośredniej działalności linii zysk netto wyniósł 42 mln USD. Tymczasem, jak zostało już wspomniane Emirates od drugiego roku przynosiła już spore zyski, podwajając wynik finansowy co niespełna 4 lata i osiągając w roku rozliczeniowym 2011/12 zysk 409 mln USD 324 . Powstały obraz rentowności linii Etihad jest jednak dość mylący, gdyż pierwsze lata funkcjonowania tej linii wiązały się z ogromnymi nakładami ponoszonymi na zakup niezbędnej floty i samą organizacją przedsięwzięcia. W tym samym czasie przyrastała nie tylko flota, ale i zatrudnienie. Dzisiaj Etihad zatrudnia prawie 11 tysięcy personelu. Biorąc jednak pod uwagę osobo/kilometry po 10 latach funkcjonowania linia znalazła się w ścisłej światowej czołówce, zajmując 33 pozycję w grupie 150 ocenianych przewoźników. Obsługuje 80 kierunków i przewozi rocznie ponad 10 milionów pasażerów. Według ambitnych planów prezesa linii- Jamesa Hogana w 2020 r. linia powinna posiadać 155 samolotów, obsługiwać 100 kierunków i zatrudniać 27 tys. pracowników. Etihad stał się jednym z większych pracodawców w emiracie. Co ciekawe, inaczej niż Emirates czy QA linia zatrudnia ponad 22% Emiratczyków. Jej polityka zatrudnienia wyraża cele władz- jako narodowy przewoźnik wykorzystywana jest przez władze Abu Dhabi do tworzenia miejsc pracy dla obywateli ZEA(w ramach tzw. polityki emiratyzacji rynku pracy) , ale także jako narzędzie prowadzenia polityki społecznej. Przewoźnik prowadzi liczne szkolenia, ułatwiające ludności zdobywanie kwalifikacji zawodowych, włącza się do programu aktywizacji zawodowej kobiet, zatrudniając je np. w call center325. W 2011 r. linia 322  Ibidem.  Dane  te  jednak  budzą  pewne  wątpliwości  Autorki.   323  „Etihad  Airways  posts  2012  profit”,  Emirates  24/7,     http://www.emirates247.com/business/corporate/etihad-­‐‑airways-­‐‑posts-­‐‑2012-­‐‑profit-­‐‑2013-­‐‑01-­‐‑23-­‐‑ 1.492296,  dostęp  12.08.  2013.   324  Według  przedstawionych  danych  zysk  netto-­‐‑  409  mln  USD-­‐‑    Emirates  był  niższy  od  poprzedniego  o   72%!  ,  za:  „Emirates  revenue  up  14,9%  In  FY  2012”,  Center  for  Aviation,   http://centreforaviation.com/news/emirates-­‐‑revenue-­‐‑up-­‐‑149-­‐‑in-­‐‑fy2012-­‐‑profit-­‐‑down-­‐‑721-­‐‑154712,   dostęp  10.08.  2013.   325  “Absher  initiative  sees  success  at  Etihad  Airways”,  Etihad  Airways,    10  March  2013,   http://www.etihadairways.com/en-­‐‑us/about-­‐‑us/news/news-­‐‑archive/2013/absher-­‐‑initiative-­‐‑sees-­‐‑ success-­‐‑at-­‐‑etihad-­‐‑airways/,  dostęp  10.08.  2013.   224 otrzymała tytuł Best Nationalisation Friendly Initiative, a w 2012 Recruitment Programme of the Year oraz Initiative of the Year326. Linia została doceniona także przez społeczność międzynarodową. Do 2013 r. otrzymała 110 nagród , w tym nagrodę dla najlepszej linii lotniczej w 2011 World’s Leading Airline, przyznawaną przez World Travel Awards w 2011 oraz World's Best First Class otrzymaną w ramach Skytrax’s 2011 World Airline Awards327. Etihad prowadzi odmienną wobec swych starszych braci z Wielkiej Trójki strategię rynkową. Próbuje stworzyć swój własny alians. W tym celu inwestuje w akcje przewoźników z innych kontynentów . Obecnie jest współwłaścicielem w Air Belin (29% udziałów), Air Seychellen (40%), Virgin Australia (9%) oraz Aer Lingus (ok. 3%). Pozwala to Etihad na dywersyfikację, lepsze docieranie do klientów oraz wzrost masy zysków. Wszystkie zakupione linie odnotowały bowiem w ostatnim okresie przyzwoite wyniki ekonomiczne 328. Przewoźnik z Abu Dhabi nie zamierza wiązać się z żadnym z trzech wielkich aliansów lotniczych w sposób bezpośredni. Co więcej, w celu maksymalizacji swych korzyści zawiera sojusze z przewoźnikami znajdującymi się w różnych aliansach, wprowadzając zamęt w podzielonym i zorganizowanym rynku lotniczym329. flydubai W 2009r. szejk Ahmed bin Saeed Al Maktoum, kuzyn emira Dubaju i dyrektor naczelny linii Emirates, działając w interesie emiratu Dubaju zdecydował się na otwarcie nowej linii lotniczej, flydubai. Podobnie jak w przypadku linii Emirates, właścicielem nowej linii jest rząd Dubaju, a zyski generowane przez linię mają zasilać budżet emiratu. Choć obie linie mają odrębną podmiotowość prawną dostrzec można ich ścisłą współpracę. Nie tylko dyrektorem naczelnym, a w zasadzie osobą pilnującą interesu emiratu jest druga osoba w państwie, szejk Ahmed bin Saeed Al Maktoum, ale też dyrektor zarządzający, CEO, flydubai 326  ibidem.   327  http://www.etihadairways.com/en-­‐‑us/about-­‐‑us/our-­‐‑awards/,  dostęp  10.08.  2013.     328  „Profitable  year  for  worlds  first  quality  Alliance”,  Etihad  Airways,           http://www.etihadairways.com/en-­‐‑ng/about-­‐‑us/news/archive/2013/profitable-­‐‑year-­‐‑for-­‐‑worlds-­‐‑first-­‐‑ equity-­‐‑alliance/,  dostęp  10.08.  2013   329“Etihad  CEO  rejects  airlines  Alliances”,    Wywiad  Richarda  Questa  z  CEO  Etihad  Jamesem  Hoganem,     CNN,  17  January  2013,  http://edition.cnn.com/video/#/video/business/2013/01/10/business-­‐‑traveller-­‐‑ gulf-­‐‑three-­‐‑b.cnn,  dostęp  10.08.  2013.   225 Ghaith Al Ghaith, który pełnił wcześniej wysoką funkcję w zarządzie Emirates330. Narodowy przewoźnik Dubaju- Emirates wyposażył także powstającą linię w samoloty, wydzierżawiając je bezpośrednio linii flydubai.331 Podstawą funkcjonowania nowego operatora na, jakby się mogło wydawać, niezwykle już zatłoczonym rynku lotniczym w Zatoce Perskiej, była obsługa sektora tanich linii w regionie Bliskiego Wschodu (tzw. low cost carrier, LCC). Decyzja o uruchomieniu nowego typu linii lotniczej poprzedzona była wnikliwą analizą popytu i zmieniających się oczekiwań odnośnie do usług transportowych. Punktem wyjścia analizy było stwierdzenie CEO flydubai Ghaith Al-Ghaith: There are 2 billion people within 4 hr. flying time out of Dubai who are still underserved. The market share of LCCs in our region is just about 2%332 . Zidentyfikowano potencjalnie dużą grupę klientów kierujących się niską ceną, jako głównym czynnikiem przy podejmowaniu decyzji o wyborze przewoźnika. Najczęściej tego typu oczekiwania cenowe wyrażane były przez klientów podróżujących na trasach bliskich, do 4-5 godzin lotu oraz na kierunkach o niskim poziomie PKB per capita. W pierwszych dwóch latach funkcjonowania flydubai strategia rynkowa ukierunkowana była na obsługę obydwu grup odbiorów. Uruchamiając linie typu LCC emirat po raz kolejny wyprzedził konkurencję, trafnie identyfikując trendy i potrzeby rynkowe, budując na nich swą strategię rynkową i w konsekwencji błyskawicznie osiągając próg rentowności. Planując otwarcie nowej linii emirat Dubaju zaczerpnął z doświadczeń Singapuru, stosującego od lat segmentację na rynku lotniczym poprzez oferowanie usług dwóch przewoźników narodowych, tradycyjnej linii lotniczej Singapour Air oraz linii LCC Silk Air. Decyzja o otwarciu flydubai umożliwiła zastosowanie podobnej segmentacji, prowadzącej do maksymalizacji przychodów dla budżetu z działalności linii, nie psując marki Emirates (przez obsługę pasażerów z „niższej półki”) i pozyskując zarazem nowych klientów tanich linii. W ramach nowej strategii rozwoju lotnictwa w emiracie Dubaju Emirates ma się skoncentrować na przewozach regularnych, docierających do dużych i dobrze zlokalizowanych portów lotniczych. Do obsługi przewozów stosuje szerokokadłubową, jednak zróżnicowaną flotę. Flydubai z kolei ma pełnić funkcje komplementarne wobec oferty Emirates, koncentrując się 330  “Ghaith  Al  Ghaith”,  Aviation  Guide,  http://www.aviationguideem.com/index.php/whos-­‐‑who/125-­‐‑ ghaith-­‐‑al-­‐‑ghaith,  dostęp  15.11  2013.   331  “Confident  flydubai  preparing  takeoff”,  Aviation  Transport  World,  7  April  2009,   http://atwonline.com/airports-­‐‑amp-­‐‑routes/confident-­‐‑flydubai-­‐‑preparing-­‐‑takeoff,  dostęp  15.11.  2013.   332  ibidem.   226 głównie na przewozach regionalnych oraz kierunkach bliskich, a zarazem mało zamożnych, za to z dużym potencjałem na przyszłość. Zbyt krótkie dystanse z małym ruchem pasażerskim są nieopłacalne dla szerokokadłubowych samolotów linii Emirates. Ponadto typ samolotów, będących na wyposażeniu LCC umożliwia obsługę tras nieprzystosowanych do samolotów szerokokadłubowych. W ten sposób obie linie świadczą usługi komplementarne, powiększając łączną masę zysku dla budżetu emiratu Jak już zostało wspomniane, linia flydubai została zbudowana na diagnozie istnienia istotnej niszy rynkowej, istniejącej w ramach rynków bliskowschodnich, w tym przede wszystkim państw GCC. W szybkim czasie uzupełniono te kierunki o państwa byłego Związku Radzieckiego, w tym Rosję, Ukrainę, Kazachstan, republiki kaukaskie, a także Rumunię, Macedonię oraz Serbię. W kolejnym etapie rozwoju linii otwarto także połączenia na rynku azjatyckim i afrykańskim. W 2012r. 70% przelotów wykonywanych było w ramach Bliskiego Wschodu, z czego aż 55% stanowiły loty wykonywane do innych państw GCC, 13% lotów odbywało się do Azji, a blisko 10% do Europy Środkowo-Wschodniej333. W ramach monarchii Zatoki głównym kierunkiem, koncentrującym gros przelotów jest stolica Kataru, Doha. Flydubai z Dubaju odbywa tam aż 9 lotów dziennie, konkurując na tym rynku z Qatar Airways. Linia flydubai obsługuje 31% pasażerów z Doha, podczas gdy QA 33%, a Emirates 32%. Chociaż narodowy przewoźnik Kataru, QA ma na swoim rynku pozycję lidera, to dwóch operatorów z Dubaju, Emirates oraz flydubai obsługują aż 63% ruchu pasażerskiego na tym kierunku334. Według ostrożnych szacunków władz obie linie mają do 2020r. przynieść budżetowi Dubaju 45 mld USD 335 . Przyjęto założenie o rosnącej popularności Dubaju, jako kierunku docelowego dla biznesu, turystyki, w tym turystyki handlowej. Aby zminimalizować koszty operacyjne i serwisowe cała flota została oparta na jednym modelu samolotów- Boeingach 737-800. W przeciągu zaledwie 4 lat emiratowi udało się stworzyć kolejny wielce opłacalny biznes. W 2012 r. linia odnotowała pierwsze zyski w wysokości ponad 41 mln USD, 333  “flydubai  has  bright  outlook  after  recording  first  profit  and  emerging  as  close  partner  to  Emirates”,   Centre  for  Aviation,  19  February  2013,  http://centreforaviation.com/analysis/flydubai-­‐‑has-­‐‑bright-­‐‑ outlook-­‐‑after-­‐‑recording-­‐‑first-­‐‑profit-­‐‑and-­‐‑emerging-­‐‑as-­‐‑close-­‐‑partner-­‐‑to-­‐‑emirates-­‐‑98088,  dostęp  25.11.   2013   334  Flydubai.  A  success  story,  https://flydubai.com/en/news/article/flydubai-­‐‑a-­‐‑success-­‐‑story/,  dostęp  23   .11.  2013.   335  ibidem.   227 przychody wynosiły 756 mln USD, a stopa zysku 24%. Wykonywała 1000 lotów tygodniowo do 65 portów świata. Flydubai stał się drugą największą tanią linią na świecie, za irlandzkim operatorem Ryanair. Jej ambicją jest zdobycie pozycji lidera na rynku przelotów LCC. W ciągu pierwszych 18 miesięcy funkcjonowania obsługiwała już 31, a dwa lata później aż 65 kierunków. Oznacza to, że w ostatnich 2 latach linia dodawała kolejną destynację do siatki połączeń każdego miesiąca. Linia posiada w swojej flocie 33 samoloty, jednak na targach lotniczych odbywających się w Dubaju(Air Show Dubai) w listopadzie 2013r. wzbudziła sensację, składając zamówienie w firmie Boeing na 111 samolotów typu Boeing 737-MAX, zmodernizowanej wersji modelu 737-800 o łącznej wartości 11,5 mld USD. Jest to największe w historii firmy Boeing zamówienie złożone na jeden model samolotu 336. W 2012 r. linia flydubai dokonała zmiany strategii rynkowej, przekształcając się z tanich linii LCC w jedną z pierwszych w świecie linii hybrydowych (hybryd carrier, HC). Kategoria linii hybrydowych jest całkowitą nowością w przewozach lotniczych. Linie HC poszukują „trzeciej drogi” w przewozach lotniczych, opierając swą strategię rynkową na dwóch filarach. Jednym jest oferowanie niskich cen, porównywalnych do linii LCC. Firmy HC kładą ogromny nacisk na kontrolę kosztów, a ich warunkiem jest osiąganie wysokiej rentowności. Drugim filarem jest zbliżanie standardów usług do oferowanych przez przewoźników tradycyjnych. By połączyć obydwa, jakby się wydawało sprzeczne cele, linie HC stosują innowacyjne metody świadczenia nowych usług, dających operatorowi ekstra zyski, takie jak: sprzedaż ubezpieczeń, pośrednictwo wizowe, usługi cargo, czy rozrywka na pokładzie337. Egzemplifikacją nowej strategii rynkowej flydubai jest wprowadzenie po raz pierwszy w tanich liniach klasy biznes. Projektowane specjalnie dla tego operatora samoloty różnią się od innych przewoźników (nie tylko LCC czy HC) lepiej zaprojektowaną i gwarantującą znacznie wyższy standard przestrzenią części pasażerskiej, czy dostępem do multifunction internal tv system(MITV)- specjalnego systemu, umożliwiającego zakup filmów, muzyki czy produktów przez każdego pasażera, dzięki zamontowanemu w każdym siedzeniu czytnika 336  “Aubai  Air  Show:  flydubai  Places  USD  11  Billion  Boeing  Order”,  Breaking  Travel  News,  18  November   2013,  http://www.breakingtravelnews.com/news/article/dubai-­‐‑air-­‐‑show-­‐‑flydubai-­‐‑places-­‐‑us11-­‐‑billion-­‐‑ boeing-­‐‑order/,  dostęp  23.11.  2013.   337  “Delivering  Choice,  Versatility  and  Flexibility  to  Global  Hybrid  Carriers”,  Navitaire,   http://www.navitaire.com/diff_hybrid.aspx,  dostęp  23.11.  2013   228 kart kredytowych 338 . Wprowadzenie klasy biznes ma na celu zdobycie wymagającej części klientów, zaś MITV przyczynia się w istotnym stopniu do poprawy wyniku finansowego linii. Próba oceny Rynek lotniczy w państwach Zatoki Perskiej przechodzi w ostatnich trzech dekadach ogromne przeobrażenia. Na przestrzeni tego czasu wyrosły trzy tradycyjne linie lotnicze, Emirates, Qatar Airways oraz Etihad, odgrywające obecnie olbrzymia rolę na rynku przewozów pasażerskich. W ostatnich latach pojawił się ich niskokosztowy partner, flydubai. Patrząc na Wielką Trójkę, tempo jej rozwoju, ambicje, ekspansję na rynku przewozów lotniczych wydaje się, że znalazły one miejsce dla siebie. Równocześnie sposób ich funkcjonowania, oferta oraz standard oferowany wymuszają wzrost jakości przewozów pasażerskich, czy obniżkę kosztów u innych operatorów. Nie inaczej jest z flydubai. Linia, podobnie do Emirates ma ambicje stać się liderem w swojej grupie. Już dziś, zdobywając w ciągu niecałych 5 lat drugą pozycję w grupie LCC, stała się groźnym graczem wyznaczającym standardy w tej grupie usług. Jako jedna z pierwszych w świecie przeobraziła się w linię hybrydową, stając się nie tylko konkurentem dla innych tanich linii, ale także tradycyjnych przewoźników. Udaje jej się oferować wysoką jakość usług po cenach znacznie niższych niż u innych przewoźników narodowych. Oferując wysoką jakość po niskiej cenie ma otwarte przed sobą światowe rynki. *** W końcu lat 90.XXwieku doszło do zmiany funkcjonowania sektora lotniczego, polegającej na postępującej koncentracji. Koncentrację wymusiła narastająca konkurencja dziesiątek, potem zaś setek linii lotniczych w świecie, walczących zajadle o klientów339. Skutkiem pogarszającej się sytuacji w 1997 r. z inicjatywy Lufthansy powstał sojusz linii lotniczych (alians) Star Alliance, liczący obecnie 30 członków i posiadający blisko 30% udział w rynku przewozów pasażerskich. Jest to największe ugrupowanie integracyjne przewoźników lotniczych. Dwa lata później, w 1999 r. powstał OneWorld, sojusz gromadzący kilkunastu przewoźników, w którym dominująca rolę odgrywają American Airlines oraz British Airways. Sojusz ten jednak nigdy nie osiągnął pozycji Star Alliance, obecnie ma 23% udział w rynku. W kolejnym roku z inicjatywy amerykańskiej linii Delta 338  http://www.youtube.com/watch?v=luZ9Dp5CLks,  dostęp  23  .11.2013   339  Obecnie  w  IATA  zarejestrowanych  jest  240  linii  lotniczych,  co  pokrywa  84%  całego  ruchu  lotniczego  na   świecie,  http://www.iata.org/Pages/default.aspx,  dostęp  23.11.  2013.   229 powolano do istnienia trzeci sojusz- Skyteam. Dzisiaj posiada on 19 członków i blisko 25% udział w rynku. Poza trzema sojuszami wciąż istnieje grupa samodzielnych konkurentów na rynku lotniczym. Posiadają oni niecałe 23% udziału w rynku 340. Celem stworzonych sojuszy miało być przeciwdziałanie nadmiernej konkurencji, solidarne reprezentowanie interesów grupy, wspólne dzielenie się trasami i lotniskami. W pewnych aspektach sojusze przypominają ponadnarodowe kartele, zorganizowane pod dyktando lidera. W niektórych przypadkach ich decyzje podyktowane są uśrednionym interesem całej grupy. Analizowane linie mają dosyć lekceważące zdanie o sojuszach. Z wyjątkiem QA (który przyłączył się do OneWorld) nie weszły one, ani nie planują przyłączyć się do żadnego. Co więcej, bagatelizują znaczenie aliansów, podkreślając, że ich zdaniem dni tego typu sojuszy są już policzone341. Grają z sojuszami, niszcząc je od środka, przyczyniając się tym samym do osłabienia praktyk kartelowych i poprawy konkurencyjności w sektorze. Przykładem takiego postępowania są bilateralne umowy zawierane przez linie znad Zatoki z poszczególnymi, należącymi do różnych sojuszy przewoźnikami. Polityka taka prowadzi do sytuacji w której za pośrednictwem Wielkiej Trójki dochodzi do wymuszonej współpracy linii znajdujących się w konkurujących ze sobą ugrupowaniach. Można zatem dostrzec, że o ile w pierwszym okresie istnienia linie Wielkiej Trójki zagroziły interesom wielkich, uznanych przewoźników narodowych, wprowadzając zamieszanie na zdominowanym przez Zachód rynku przewozów międzynarodowych, o tyle na przełomie dekad stają drapieżnikami na rynku sojuszów strategicznych, niszcząc lub przynajmniej je osłabiając od wewnątrz. Niechęć do wchodzenia Emirates i Etihad w alianse strategiczne uznawana jest przez nie za najlepszy sposób obniżki kosztów funkcjonowania i zdobycia przewagi rynkowej. Jak twierdzi szef Emirates, dzięki prowadzeniu samodzielnej polityki może on elastycznie reagować na wyzwania rynkowe, prowadzić konkretną politykę cenową czy sprzedażową, Tymczasem sojusze narzucają bądź to uśrednioną cenę, biorącą pod uwagę koszty 340  Airline  Alliance,  http://en.wikipedia.org/wiki/Airline_alliance,  dostęp  23  .11.2013.   341  Może  decyduje  o  takiej  postawie  urażona  ambicja,  gdyż  w  pierwszych  latach  istnienia  to  właśnie   alianse  nie  były  zainteresowane  ich  przyłączeniem.   230 najlepszego i najsłabszego uczestnika grupy, bądź podporządkowują wszystkie linie, będące członkami aliansu interesowi lidera 342. *** Linie lotnicze państw Zatoki powstawały w rożnym czasie. Najbardziej nastawiona na zysk i funkcjonowanie w otoczeniu rynkowym jest Emirates. Powstała jako firma nastawiona na zysk- market oriented. Właściciel, państwo nie było zainteresowane rozwojem firmy jako takiej, traktowało linię jako pomysł na biznes. Otwarta na publikowanie danych, audyty zewnętrzne, konfrontację. Działa w sposób niedościgły dla konkurentów. Z tej przyczyny jest powodem do dumy emiratu i narzędziem budowy marki państwa. Druga siostra – Qatar- to firma, która już nie jest tak skłonna do informowania o swoich osiągnięciach. Czy tajemnica oznacza, że jej rentowność nie jest porównywalna z siostrzaną firmą z Dubaju? Z porównania szczątkowych danych jednorocznych wynika, że zysk Qatar stanowi zaledwie ¼ poziomu zysków Emirates (250 mln USD/1 mld USD). Trzecia linia, Etihad osiągnęła zyski dopiero po 8 latach istnienia. Etihad powstało bardziej w wyniku ambicji emira Abu Dhabi budowy prestiżowej linii lotniczej emiratu. Wprowadzano ją na rynek uznając za narodowego przewoźnika ZEA. Z tego powodu wykorzystywana jest do obsługi rządu ZEA. Jej status miał ułatwić linii jej istnienie. Jednak przez osiem pierwszych lat nie osiągając progu rentowności wymagała dotacji z budżetu. Qatar i Etihad powstały przez naśladownictwo pomysłu Emirates. Z jednej strony widać , że każda z linii rozrasta się i wzmacnia swoją pozycję rynkową. Pytanie czy potencjał rynku przewozów lotniczych jest wystarczający, by zapewnić sukces ekonomiczny każdej z nich? Skąd Wielka Trójka zamierza pozyskiwać klientów? Z powodów demograficznych nie mogą one opierać swej strategii na obsłudze własnych rynków, gdyż są one niewystarczające. Linie znad Zatoki w swym funkcjonowaniu przyjęły te sama strategię rynkową. Nastawiają się więc na obsługę klientów zewnętrznych. Profil całej Trójki opiera się na świadczeniu w poszczególnych klasach najwyższej jakości usług. W ten sposób mają szansę przechwycić klientów linii konkurencyjnych. Sprzyja temu także segmentacja rynku. Linie posiadają trzy klasy: pierwszą, biznes oraz ekonomiczną, w każdej oferują najwyższej jakości produkt w atrakcyjnej cenie. To daje im przewagę rynkową. 342  “CEO  Interview:  Emirates  Airline  make  it  happen  attitude”,  IATA,  June  2012,   http://www.iata.org/publications/airlines-­‐‑international/june-­‐‑2012/Pages/ceo-­‐‑interview-­‐‑emirates.aspx,   dostęp  14  XI  2013   231 Cała Trójka buduje swój wizerunek na obsłudze sektora klientów luksusowych, jak też przewozów transkontynentalnych. Wszystkie wykorzystują w promocji lokalizację, jako argument przemawiający za ich sukcesem (warto wspomnieć hasło reklamowe Emirates: 1/3 populacji świata w ciągu 4 godzin lotu, 2/3 populacji do 8 godzin lotu). Czy jest jednak wystarczająco dużo klientów dla osiągnięcia sukcesu ekonomicznego każdej z nich? Nie konkurują one przecież tylko między sobą, ale także z innymi liniami w świecie, posiadającymi podobny profil funkcjonowania. Linie w swej strategii rynkowej koncentrują się na następujących grupach klientów. Po pierwsze na nowych klientach, diagnozując trafnie niesłychanie dynamiczny rozwój przewozów lotniczych w świecie. Firmy starają się zachęcić nowych klientów, oferując atrakcyjne ceny, promocje, wykorzystując do docierania do klientów profile społecznościowe, np. facebook, czy stosując programy lojalnościowe. Innym kierunkiem działań jest strategia przejmowania klientów od innych przewoźników- zachodnich i azjatyckich. Polityka ta budzi duży opór konkurencyjnych linii lotniczych i ich protesty, czy oskarżenia o nieuczciwą konkurencję. Strategia ta przynosi liniom bardzo duże korzyści. Trzecią strategią, póki co najsłabiej zarysowaną, jest przechwytywanie przez linie Wielkiej Trójki swoich własnych klientów (jedna linia drugiej). Nie bez znaczenia jest także połączenie aktywności linii z rozwojem usług turystycznych. Pozwala to na pozyskanie dużej grupy turystów i klientów docelowych (np. uczestników konferencji organizowanych w poszczególnych emiratach). Nierównomierność rozwoju linii może oznaczać różną efektywność każdej z nich w zakresie wymienionych strategii rynkowych. Jednak z drugiej strony wszystkie trzy rozwijają się, kupują nowe samoloty i generują zyski. Może to świadczyć o tym, że bardziej niż na konfrontację w ramach trójki nastawieni są na przejmowanie klientów konkurencji zewnętrznej oraz pobudzanie ruchu lotniczego i przejmowaniu nowych pasażerów. Najskuteczniejszy jest Emirates, który rozwija się w najszybszym tempie, ma przewagę konkurencyjną nad pozostałymi liniami Wielkiej Trójki w postaci dłuższego okresu funkcjonowania na rynku lotniczym i większych skumulowanych środków. Głównym konkurentem Emirates jest Qatar Airways, który wkracza na te same rynki co linia z Dubaju, próbując stosować podobną strategię, a nawet dając lepsze warunki niż Emirates (np. dłuższy okres promocji). Jednak Katarowi nie udało się jeszcze uczynić swój kraj wystarczająco atrakcyjnym dla turystów i modnym. Trzeba pamiętać ponadto o funkcjonowaniu tuż za granicami emiratów Saudi Airlines, chociaż linia ta swą ofertę kieruje do innych grup klientów: Saudyjczyków oraz pielgrzymów 232 udających się do Mekki i Medyny. Świadczy zatem usługi komplementarne, a nie substytucyjne. Jednym z ważniejszych punktów strategii ekspansji linii Wielkiej Trójki jest rozbudowa lotnisk i przyciąganie klientów przez tworzenie możliwości korzystania z najnowocześniejszych i najlepszych portów lotniczych świata. Porty lotnicze dla państw Zatoki to nie jest miejsce docelowego lądowania czy zaczynania podroży. W zamiarach inwestorów porty lotnicze mają zachwycać architekturą, kusić luksusowymi centrami handlowymi i stworzonymi możliwościami odpoczynku. Emiraty Kataru, Abu Dhabi i Dubaju jako jedne z pierwszych odkryły znaczenie portów lotniczych dla wyników ekonomicznych linii lotniczych oraz rozwoju otoczenia, w których są one zlokalizowane. Najtrafniej relację tę wyraził szef linii katarskich, twierdząc że atrakcyjny port lotniczy jest najlepszą wizytówką kraju. Każdy, kto się znajdzie na lotnisku choćby przejazdem zachwyci się nim na tyle, że będzie chciał niebawem wrócić i zwiedzić kraj. Dlatego lotniska państw Zatoki projektują najlepsi projektanci świata, a same porty wygrywają prestiżowe nagrody architektoniczne. Jednak czy jest miejsce dla trzech kolosalnych lotnisk (nie licząc lotniska w stolicy Omanu- Muskacie), zlokalizowanych w dystansie maksimum 1,5 godziny lotu od siebie? Takie nagromadzenie lotnisk może prowadzić do ostrej walki konkurencyjnej pomiędzy nimi, albo/oraz przejmowania klientów z innych kierunków przelotowych (np. korzystających z lotnisk z Azji). 7.3. Katar: imperium medialne Al Jazeera Jednym dywersyfikacji, z najbardziej wprowadzania spektakularnych w życie nowej przykładów wizji skuteczności funkcjonowania polityki państwa w zglobalizowanym świecie i budowy marki państwa jest stworzenie w 1996 r. z inicjatywy emira Kataru telewizji satelitarnej Al Jazeera (AJ) i jej przekształcenie w ciągu 15 lat w imperium medialne, zdolne konkurować z największymi stacjami informacyjnymi świata. AJ 233 stała się przykładem spektakularnego sukcesu , zarówno w sferze biznesowej, jak i kształtowania wizerunku państw muzułmańskich w świecie. Al Jazeera stała się jednym z najdroższych i najlepiej rozpoznawalnych znaków towarowych w świecie, stając się zarazem jednym z głównych narzędzi budowania marki państwa Katar. Do 2012r. stacja wyznaczała standardy dziennikarstwa. Dowodem tego są przyznane jej liczne międzynarodowe, a zarazem prestożowe nagrody, jak Columbia University Journalism Award ( 2011r.), czy nagrody Freedom of Speech and Expression Award przyznaną przez Roosevelt Foundation (2012r.). O jakości stacji AJ świadczy także nominowanie jej do pokojowej nagrody Nobla w 2012 r. 343. Al Jazeera nie jest, w ujęciu historycznym, pierwszym w regionie Bliskiego Wschodu medium o ambicjach regionalnych. Jej twórcy wzorowali się na egipskiej stacji radiowej z okresu panowania prezydenta Nassera- Voice of the Arabs, działającej w dekadach lat 50. i 60. XX w. Rozgłośnia ta jako pierwsza adresowała swe programy do panislamskiej opinii publicznej, starając się dostarczać obiektywne i nieocenzurowane informacje. Z kolei pierwszym lokalnym kanałem satelitarnym adresowanym do społeczności arabskiej była saudyjska telewizja Ala al-Hawa. Rozpoczęła ona swe nadawanie w 1996r. Twórcy Al Jazeera wzorowali się na obydwu doświadczeniach w trakcie opracowywania koncepcji nowej telewizji344. W połowie lat 90. poza niszową stacją o znikomej liczbie odbiorców BBC Arabic brak było kanałów nadających po arabsku spoza opresyjnych systemów. Przy dość powszechnym w świecie arabskim braku znajomości angielskiego zamykało to dla większości mieszkańców Bliskiego Wschodu dostęp do obiektywnej informacji. Gdy w 1998 r. BBC zdecydowała się na zamknięcie stacji Arabic powstała luka na rynku medialnym, przy równocześnie 343  “Al  Jazeera  wins  freedom  of  speech  award”,  Al  Jazeera  English,  12  May  2012,   http://www.aljazeera.com/pressoffice/2012/05/2012512172852382317.html,  ,  dostęp  21.05.2013)   oraz  “Nobel  Peace  Prize:  Bill  Clinton,  Bradley  Manning  and  Al  Jazeera  nominated  for  2012  Nobel  Peace   Prize”,  The  Slatest,  27  February  2012,   http://slatest.slate.com/posts/2012/02/27/nobel_peace_prize_bill_clinton_bradley_manning_and_al_jaze era_nominated_for_2012_nobel_peace_prize.html  ,  “Al  Jazeera  English  wins  Columbia  University   Journalism  Award”,  Fox  News,  5  May  2011,  http://www.foxnews.com/us/2011/05/05/al-­‐‑jazeera-­‐‑english-­‐‑ wins-­‐‑columbia-­‐‑universitys-­‐‑journalism-­‐‑prize/,  dostęp  21  .05.2013   344  Rinnawi,  Khalil  ,  Instant  Nationalism:  McArabism,  al-­‐‑Jazeera,  and  Transnational  Media  in  the  Arab   World,  University  Press  of  America  Inc.,  Oxford,  UK  ,  2006,  str.  128  i  dalsze.   234 istniejącym coraz większym zapotrzebowaniu na bezstronną informację ze strony społeczeństw bliskowschodnich. W tym czasie AJ już od blisko dwóch lat tworzyła swoje struktury i przygotowywała się do ekspansji. Wykorzystała upadek BBC Arabic dla przejęła pracujących tam dziennikarzy. Stworzyli oni trzon kadrowy AJ, przenosząc równocześnie standardy dziennikarstwa brytyjskiego do katarskiej stacji. Kolejne lata funkcjonowania AJ dowiodły , że w świecie islamu może istnieć własne rzetelne źródło informacji345. Promotorem, założycielem i współwłaścicielem stacji satelitarnej AJ jest emir Kataruszejk Hamad bin Khalifa al-Thani (obecnie emir-ojciec). Wyłożył on na uruchomienie przedsięwzięcia (tzw. start up) 137 mln USD, w kolejnych latach zasilając tę stację także kolejnymi kwotami. Zdaniem Foreign Policy w samym 2010r. na działalność koncernu AJ emir Kataru przeznaczył około 650 mln USD346 . AJ powstała w konkretnym momencie historycznym. Jej początki zbiegły się w czasie ze zmianą władzy w Katarze i objęciem jej przez emira Hamada (1995) . Ambicją nowego władcy od pierwszych chwili panowania stało się przekształcenie kraju w nowoczesne państwo islamskie, jak też jego modernizacja. Jedną z pierwszych decyzji nowego emira, zmieniającą zasady funkcjonowania w sferze społecznej , a zarazem będącą symbolem zmian stało się zniesienie cenzury i przyznanie mediom pełnej wolności wypowiedzi. Decyzja ta stworzyła niezbędne przesłanki dla sukcesu AJ. Al Jazeera w pełni wpisywała się w promowany kierunek zmian. W pierwotnym założeniu stacja miała stać się alternatywą dla regionalnych mediów narodowych, w pełni kontrolowanych przez władców i podlegających cenzurze. Misją stacji stało się rozpowszechnianie informacji o problemach regionu Bliskiego Wschodu adresowanych do społeczeństw państw muzułmańskich 347 348 , . Ponieważ AJ nadawała swoje programy po arabsku, wykorzystując do tego celu łącza satelitarne (i będąc dystrybuowana także przez telewizje kablowe) miała szanse dotrzeć do wielosetmilionowej grupy odbiorców z regionu 345  “History  of  Al  Jazeera  Television”,  Allied  Media,    http://www.allied-­‐‑ media.com/aljazeera/jazeera_history.html,  Allied  Media  Corp.,  dostęp  24.05.2013.   346  Al  Qassemi,  Sultan,    “Breaking  the  Arab  News”,  Foreign  Policy,  2  August  2012,   http://www.foreignpolicy.com/articles/2012/08/02/breaking_the_arab_news?page=0,1&wp_login_redir ect=0,  dostęp  24  .05.  2013.   347  El-­‐‑Zayat,  Sukayna  ,  Al-­‐‑  Jazeera  as  a  tool  for  Qatari  foreign  Policy?,  wyd.  GRIN.   348    Warto  zacytować  zdanie  wypowiedziane  przez  emira  w  1997  do  pracowników  AJ:  "report  the  news  as   they  see  it."  "I  believe  criticism  can  be  a  good  thing  and  some  discomfort  for  government  officials  is  a  small   price  to  pay  for  this  new  freedom."  Za:  “History  of  Al  Jazeera  Television”,  Allied  Media,  http://www.allied-­‐‑ media.com/aljazeera/jazeera_history.html,  Allied  Media  Corp,  dostęp  26.05.2013.   235 Bliskiego Wschodu. Główny inwestor- emir- od samego początku kładł nacisk na jakość przekazywanych informacji. Stacja miała mieć charakter apolityczny, a władze deklarowały swą neutralność i nie wywieranie wpływu na kierunek i sposób prezentowanych informacji. Programy od samego początku prezentowały różne punkty widzenia. Z tego powodu zasadniczo odbiegały swym poziomem od funkcjonujących w świecie muzułmańskim (dokładniej, arabskim) przedstawiających dyskusji. informacji standardów polityki informacyjnej poszczególnych państw, jedynie oficjalną wersję wydarzeń, bez możliwości jakiejkolwiek Sukces AJ wynikał z faktu zidentyfikowania braku rzetelnego dostępu do jako głównej bolączki państw regionu Bliskiego Wschodu. Dotychczasowy funkcjonujące w regionie media państwowe w krajach arabskojęzycznych prezentowały wyłącznie oficjalny punkt widzenia lokalnych reżimów. Rinnawi ten powszechnie przyjęty typ mediów nazywa „close etno-national media environment”349. AJ stała się pierwszą arabską stacją telewizyjną , która zdobyła międzynarodową sławę i uznanie w skali świata. Zmieniła ona wizerunek państw muzułmańskich, przybliżając problematykę regionu. Jako telewizja pan-arabska przyczyniła się do powstania poczucia wspólnoty pomiędzy społeczeństwami muzułmańskimi, pozwalając na uformowanie się regionalnej identyfikacji 350 . Przyczyniła się ponadto do zmian w postrzeganiu roli kobiet, islamu, kształtowania się społeczeństwa obywatelskiego, czy konfliktu arabsko-izraelskiego. Poruszała problemy społeczne, polityczne, stanowiące dotychczas w państwach arabskich tematy tabu. Przez swoje programy doprowadziła do erozji granic i barier informacyjnych. Pozwalała ponadto na współuczestnictwo widzów w programach, prezentację ich opinii na antenie w trybie on-line. W ten sposób zamknięte i konserwatywne społeczeństwa nabywały umiejętności dyskusji publicznej. Mogły także prezentować swoje opinie grupy do tej pory marginalizowane. Otwartość polityczna AJ polegała również na udostępnianiu anteny przedstawicielom spoza państw arabskich. Umożliwiono także możliwość prezentacji swych poglądów radykalnym ugrupowaniom politycznym. Z możliwości tych w pierwszych latach istnienia stacji korzystał często Osama bin Laden dla prezentowania swoich posłań do muzułmanów; w stacji pjawiali się także Palestyńczycy, jak i przedstawiciele władz Izraela. Tego typu działalność zgodna była z pierwotnie założoną misją stacji, mianowicie prezentowania 349  Rinnawi,  Khalil,    Instant  Nationalism:  McArabism,  al-­‐‑Jazeera,  and  Transnational  Media  in  the  Arab   World,  University  Press  of  America  Inc.,Oxford,  UK  ,  2006  str.129.   350  Rinnawi,  Khalil,    op.  cit.,  str.  128  i  dalsze.   236 różnych punktów widzenia przy zachowaniu maksimum bezstronności i obiektywizmu. Kluczowym programem dla realizacji tego kierunku programowego, ukazującym racje rożnych stron był talk-show „The Opposite Direction”. Nowatorskie sposoby działania spotykały się z w początkowym okresie funkcjonowania AJ niezrozumieniem światowych odbiorców. Przez konserwatywnych muzułmanów oskarżana była o nastawienie proizraelskie, przez USA zaś o wypełnianie funkcji narzędzia używanego przez organizacje terrorystyczna al-Kaida. Z czasem AJ przekonała do siebie sceptycznych odbiorców na Zachodzie. W późniejszym okresie, po uruchomieniu AJ English stacja wręcz zyskała opinię ostatniego bastionu niezależnego dziennikarstwa. AJ to nie tylko dziennikarstwo. Z całą świadomością używana jest też jako narzędzie do budowy jedności panislamskiej, tworzenia wspólnej islamskiej opinii publicznej, budowy lub wzmacniania wspólnej tożsamości kulturowej. Rinnawi zmiany te nazywa Mc Arabizmem351. Wydaje się, że powstanie medium będącego głosem świata islamu, to bez wątpienia jedno z największych osiągnięć stacji. AJ przyczyniła się przy tym do nawiązania współpracy i rozmów pomiędzy często wrogimi wobec siebie i zamkniętymi dla siebie wzajem państwami arabskimi. W szybkim czasie AJ zmieniła dotychczas obowiązujący ład medialny świata, stając się nowym graczem na arenie międzynarodowej, przyczyniając się tym samym do pluralizmu informacyjnego. Zmniejszyła dominację mediów zachodnich w świecie (przede wszystkim mediów amerykańskich), prezentując punkt widzenia innej cywilizacji. Do 2012 r. uznawana była za modelową stację informacyjną, tym samym dowodząc, że wbrew stereotypom także stacje muzułmańskie mogą dostarczać wiarygodnych informacji. Nie bez znaczenia dla jakości programu ponadto był budżet . Stacja funkcjonowała bez większych ograniczeń budżetowych umożliwiając swym dziennikarzom dotarcie do regionów bądź eksplorację problemów często nieosiągalną dla innych stacji z przyczyn finansowych352. Budowa pozycji rynkowej i tworzenie marki AJ zajęło pierwsze pięć lat. Do ugruntowania jej pozycji na globalnym rynku medialnym doszło w latach 2001-2003, w związku z zamachami na WTC w 2001r. i rozpoczęciem przez Zachód wojen w Afganistanie 351  Rinnawi,  Khalil,  op.cit.   352  Seib,  Philip  ,  Al  Jazeera  Effect:  How  the  New  Global  Media  Are  Reshaping  World  Politics,  Potomac  Groupc   Inc,  Washington  D.C.,  2008.   237 i Iraku, będącymi konsekwencją ataków terrorystycznych. Al Jazeera w tych latach była bowiem jedyną stacją telewizyjną, która miała swe siedziby i dziennikarzy w Kabulu. Również w Bagdadzie posiadała najprężniejsze spośród wszystkich nadawców studio. Co więcej, jej dziennikarze mieli pełen dostęp do informacji, przede wszystkim płynącej ze strony muzułmańskiej. W tym samym czasie zachodnie stacje informacyjne natrafiały na blokadę bądź drastyczne ograniczenia informacyjne ze strony armii amerykańskiej. To właśnie dzięki tak prowadzonej polityce informacyjnej USA AJ uzyskała w Afganistanie pozycję monopolityczną, dodatkowo przemycając argumenty i racje drugiej strony konfliktu. W tym czasie wydźwięk jej programów miał charakter antyamerykański i antybushowski. Prezydent G.W.Bush i establishment amerykański odnosili się do stacji z dużą wrogością, albowiem ujawniała ona dwuznaczne motywy interwencji i skrywane przed światową opinią publiczną prawdziwe oblicze wojen prowadzonych przez armię USA. Z powyższych powodów oraz braku kontroli nad przekazem płynącym do świata G.W. Bush zdecydował o zbombardowaniu siedziby AJ w Kabulu, a parę lat później nalegał na analogiczne kroki wobec siedziby stacji w Bagdadzie353. Wraz z pozyskiwaniem nowych odbiorców AJ (Al Jazeera Arabic) poszerzała swą ofertę o nowe programy. AJ wkroczyła na ścieżkę tworzenia globalnego imperium medialnego. Tabela 4/7 Fazy tworzenia koncernu medialnego Al Jazeera w latach 1996-2013 Rok Nazwa stacji Język/Charakter stacji 1996 Al Jazeera Arabski/ stacja informacyjna typu 24/7 2003 Al Jazeera Sport Channel Arabski 2005 Al Jazeera Mubashar (AJ Live) Arabski/transmisje z wydarzeń publicznych na żywo 2005 Al Jazeera Children Channel Arabski 353  Nehring,  Brad,    “Is  Al  Jazeera  Unbiased  Legacy  Coming  To  An  End?”,    Social  Media  Chimps,   https://socialmediachimps.com/news/al-­‐‑jazeeras-­‐‑unbiased-­‐‑legacy-­‐‑coming-­‐‑end/  oraz  Boot,  Robert  ,   “Wikileaks  cables  Al  Jazeera  Qatari  foreign  policy”,  The  Guardian,  6  December  2010,   http://www.guardian.co.uk/world/2010/dec/05/wikileaks-­‐‑cables-­‐‑al-­‐‑jazeera-­‐‑qatari-­‐‑foreign-­‐‑policy,   dostęp  25.11.2013.   238 2006 Al Jazeera English Angielski/ stacja informacyjna typu 24/7 2007 Al Jazeera Docummentary Channel Arabski 2011 Al Jazeera Balkans Języki narodowe państw bałkańskich/ kanał informacyjny 2013 Al Jazeera Turk Język turecki/ kanał informacyjny 2013 Al Jazeera America Angielski/ kanał informacyjny Za: http://www.lyngsat-logo.com/tv/a_12.html, dostęp  25.11.2013. Prężnie rozwijający się projekt imperium medialnego wymuszał tworzenie nowych siedzib. Obecnie znajdują się one w ponad 40 państwach nadając po arabsku, angielsku oraz w lokalnych językach , a przekaz medialny dociera do ponad 100 państw. Ogromny budżet będący w dyspozycji dziennikarzy pozwalał na rzetelne programy z odległych krańców świata oraz przyjęte w stacji standardy: profesjonalizmu, obiektywności, dokładności oraz poszukiwania prawdy. To sprawiło, że w AJ pracuje wielu znanych dziennikarzy i ekspertów z najlepszych stacji informacyjnych i tygodników zachodnich, takich jak BBC, CNN, CNBC, ITV , ABC czy APTN; wśród nich sir David Frost ( BBC), Marwan Bishara (NY Times), Amanda Palmer (CNN), Richard Gizbert (ABC) czy Riz Khan ( BBC i CNN)354. Jakość kadry dziennikarskiej, gwarantującej wysoki poziom programów przyciąga kolejnych widzów. Korporacja Allied Media szacuje, że codziennie AJ jest oglądana przez ponad 80 mln widzów, na zachodzie głównie ze Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Kanady oraz Australii. Allied Media przeprowadziła ponadto badania nad odbiorcami głównego kanału AJAJ Arabic . Według nich dominującą grupą widzów AJ Arabic są muzułmanie (96%), młodzi mężczyźni w wieku 15-29 lat (25%), zarabiający do 15 tys. USD rocznie, zamieszkujący miasta (67%) i tereny podmiejskie (27%). Osoby zamieszkujące obszary wiejskie stanowią zaledwie 6% widzów. Główną grupą odbiorów są osoby z wykształceniem średnim, zdecydowanie mniejszy jest udział osób z wykształceniem wyższym355. 354  Al  Jazeera  English,  http://www.aljazeera.com,  “Al  Jazeera  Popular  Programs”,  Allied  Media  Corp.,   http://www.allied-­‐‑media.com/aljazeera/al_jazeera_viewers_demographics.html,    Wikipedia   http://en.wikipedia.org  ,  dostęp  25.11.2013.   355  “Al  Jazeera  TV  viewers  demographic”,    Allied  Media  Corp.  ,  http://www.allied-­‐‑ media.com/aljazeera/al_jazeera_viewers_demographics.html  ,  dostęp  25.11.2013.   239 Warto zaznaczyć, że AJ przyczyniła się do zmiany mapy medialnej świata, inicjując zainteresowanie programami, adresowanymi do społeczeństw regionu Bliskiego Wschodu, znajdujących się do tej pory poza zakresem zainteresowania świata mediów. Przykładem może być uruchomienie w 2006 r. przez hiszpańską agencję rządową EFE stacji radiowej nadającej w języku arabskim skierowanej do słuchaczy w Maroko, Tunezji i Mauretanii. Misją finansowanej przez hiszpański MSZ rozgłośni była poprawa stosunków między obydwiema cywilizacjami. Podobnymi motywami kierowały się Dania, Niemcy, Wielka Brytania i Francja uruchamiając nadawanie w języku arabskim programów radiowych i telewizyjnych. Ich programy w dużym stopniu adresowane są do diaspory arabskiej i mają za zadanie budowę mostów między obiema cywilizacjami. Warto wspomnieć również fakt uruchomienia w USA w 2004r. z pieniędzy rządowych amerykańskiej arabskojęzycznej stacji Al-Hurra, skierowanej do społeczeństw bliskowschodnich. AJ wyznaczyła ponadto kierunek rozwoju rynku medialnego wewnątrz samych państw muzułmańskich. W jej ślady podążyły inne kraje arabskie, tworząc konkurencyjne względem AJ stacje satelitarne: Arabia Saudyjska uruchomiła Al Arabiya, ZEA- Abu DhabiTV, Liban uruchomił Lebanese Broadcasting Corp. Głównym konkurentem względem AJ na rynku bliskowschodnim stała się Al Arabiya, stacja informacyjna sfinansowana przez Saudów, nadająca z Dubaju, działająca w formacie 7/24. Al Arabiya reprezentuje saudyjski establishment i uznawana jest za kanał informacyjny o charakterze umiarkowanym, swego rodzaju bliskowschodni odpowiednik CNN356. Na uwagę zasługuje stosowana przez AJ strategia dotarcia do widzów. W 1996 r. stacja rozpoczęła nadawanie przez satelitę (w początkach istnienia AJ satelitarne programy informacyjne nie były jeszcze tak rozpowszechnione jak obecnie) . Dzięki wejściu na platformy satelitarne AJ mogła z łatwością przekroczyć granice narodowe, docierając do odbiorców ze wszystkich krajów arabskich jak również do diaspory arabskiej, zamieszkującej kraje niearabskiej. Dało to AJ możliwość działania w skali globalnej, przynosząc równocześnie radykalne zmniejszenie kosztów emisji. Stacja stała się podstawowym źródłem wiedzy o świecie i regionie dla społeczeństw państw opresyjnych, bez dostępu do informacji na szczeblu kraju. Równocześnie fakt wykorzystania platform satelitarnych sprawiało, że przekazywane treści znajdowały się poza kontrolą poszczególnych państw, co pozwalało unikać blokad z ich strony. Zmuszało również rządy do większej transparentności. Każda 356  Seib,  Philip  ,  Al  Jazeera  Effect:  How  the  New  Global  Media  Are  Reshaping  World  Politics,  Potomac  Group   Inc,  Washington  D.C.,  2008.   240 bowiem informacja podawana w mediach państwowych mogła być łatwo zweryfikowana w medium satelitarnym. Pierwotna decyzja o nadawaniu przez satelitę wynikała z faktu powszechności dostępu do telewizji satelitarnej w państwach arabskich i strategicznego celu, jakim było jak najszersze dotarcie do opinii publicznej państw Bliskiego Wschodu. Sposoby nadawania programu AJ ewoluowały w czasie. Dopiero w późniejszym okresie- wraz z upowszechnieniem internetu sięgnięto po łącza internetowe, z pełną świadomością, że w regionie MENA odsetek korzystających z internetu jest znacząco niższy, niż liczba korzystających z telewizji satelitarnej. Wraz z postępującą informatyzacją, uruchomiono programy AJ na stworzonej przez stację specjalnej stronie internetowej, ale oglądać je także można na Youtube czy Twitter 357 . O ile nadawanie drogą satelitarną miało dotrzeć do powszechnego odbiorcy w regionie, o tyle głównym motywem uruchomienia programów w sieci była chęć dotarcia do młodych elit na Bliskim Wschodzie. Temu służyło również uruchomienie w ostatnim okresie specjalnej aplikacji na telefony komórkowe (AJ mobile). W ten sposób AJ dołączyła do elitarnej grupy stacji uczestniczącej w globalizacji intelektualnej i informacyjnej. Przez swoją politykę informacyjną i strategię nadawczą przyczynia się do wymiany informacji miedzy kulturami i wzajemnego poznania, zmniejszając tym samym ryzyko konfrontacji i radykalizacji. Wykorzystanie nowoczesnych środków przekazu przekraczających granice państw szło w parze z formułą nadawanych programów, wzorujących się na wiodących mediach świata, przede wszystkim zaś na CNN i, w mniejszym stopniu, na BBC. Jak wspominałam, w pierwszych latach funkcjonowania stacja bardzo dbała o to, by stosować bezstronny przekaz, czy prezentować jak najszerszą paletę opinii. Z czasem widzowie dostrzegli i docenili tę politykę, wybierając stację jako ulubiony kanał informacyjny. Wydaje się zatem, że rzetelność informacyjna była największym atutem AJ i zadecydowała o jej sukcesie rynkowym. Niestety w końcu 2011r. doszło do zmiany polityki stacji. W tym czasie z rozkazu emira Kataru doszło do zwolnienia dotychczasowego szefa AJ i twórcę jej sukcesu- Wadaha Khanfara. Jego miejsce zajął szwagier emira, Hamada bin Thamer Al Thani, w przeciwieństwie do poprzednika nie dysponujący odpowiednimi kwalifikacjami. AJ utraciła 357  El-­‐‑Zayat,  Sukayna,    Al-­‐‑  Jazeera  as  a  tool  for  Qatari  foreign  Policy?,  wyd.  GRIN.   241 pozycję obiektywnego informatora w kwestiach wewnętrznych Kataru358. W dodatku, w trakcie Arabskiej Wiosny dostrzec można było wyraźną ewolucję polityki informacyjnej stacji, od obiektywnego przekazu wydarzeń do coraz większego zaangażowania i uwikłania stacji w politykę zagraniczną Kataru. Kiedy na przełomie 2011/2012 doszło do rewolucji w państwach Bliskiego Wschodu AJ odegrała w nich kluczową (i pozytywną) rolę, wypełniając funkcje informacyjne, ułatwiające powstańcom z krajów Afryki Północnej (Tunezji, Egiptu czy Libii) prowadzenie akcji zbrojnej. Udawało jej się to głównie ze względu na sposób nadawania (transmisje satelitarne), niemożliwy do zablokowania przez lokalne władze. Ogromną rolę w Afryce Północnej odegrała także audycja AJ Mubashir (On Live), która w swych transmisjach opierała się na przesyłanych przez telewidzów SMS-ach, wypowiedziach czy filmach z telefonów komórkowych359. Nie mogło to nie spotkać się z ostrą reakcją ze strony przedstawicieli upadających reżimów. Oskarżały one AJ o ingerowanie w wewnętrzne sprawy wyżej wymienionych krajów. Z kolei w przypadku wydarzeń w Bahrajnie AJ odmówiła emisji zdjęć z masakry, której dokonały władze tego kraju w trakcie tłumienia zamieszek. W kolejnych miesiącach stacja stawała się coraz bardziej stronnicza. Do szczególnego nadużycia dominującej pozycji medialnej AJ doszło w przypadku Syrii, wobec której której AJ odegrała rolę tuby propagandowej władz Kataru, manipulując informacjami, często wręcz je fabrykując. W transmisjach z tego ogarniętego wojną domową kraju na olbrzymią skalę korzystano z relacji naocznych świadków, przekazów sms-owych, bez weryfikacji prawdziwości zebranych informacji. Wykorzystywano również przekazu na odległość, wykorzystując go do skype, jako narzędzia analiz czynionych przez specjalistów znajdujących się setki kilometrów od miejsca opisywanych zdarzeń, będąc przez to mało 358  Nehring,  Brad,    “Is  Al  Jazeera  Unbiased  Legacy  Coming  To  An  End?”,    Social  Media  Chimps,   https://socialmediachimps.com/news/al-­‐‑jazeeras-­‐‑unbiased-­‐‑legacy-­‐‑coming-­‐‑end/,  dostęp  15.09.2013.   359  Doskonale  ilustruje  rolę  AJ  w  Arabskiej  Wiośnie  krążący  w  Egipcie  dowcip:  The  widespread  joke   capturing  this  reports  a  conversation  in  hell  between  Egypt’s  three  former  presidents,  Nasser,  Sadat  and   Mubarak.  When  they  ask  each  other  how  they  were  felled,  Nasser  replies  ‘by  poison’;  Sadat  says  ‘by   assassination’;  and  Mubarak’s  answer  is  ‘by  Al-­‐‑Jazeera’  ,  Hroub,  Khaled,  “How  Al  Jazeera’s  Arab  Spring   Advanced  Qatar’s  Foreign  Policies”,  Europes  World,    Autumn  2011,   http://www.europesworld.org/NewEnglish/Home_old/Article/tabid/191/ArticleType/ArticleView/Artic leID/21877/HowAlJazeerasArabspringadvancedQatarsforeignpolicies.aspx  ,  dostęp  22.05.  2013.     242 wiarygodnymi. Równocześnie stacja wprowadziła blokadę informacyjną na temat pozytywnych kroków podejmowanych przez dotychczasowego prezydenta al Assada. Nie wspomniano o wysiłkach władz Syrii, zmierzających do normalizacji sytuacji, np. o zaproponowaniu i przeprowadzeniu referendum na temat zmian w konstytucji, znoszących system jednopartyjny i dominację rządzącej partii Baas 360 . Do rangi symbolu urasta zdanie szefa byłego biura AJ w Bejrucie: „ Fakty są całkiem inne, niż te prezentowane w stacji” 361 lub podtytuł artykułu z Foreign Policy: „Egipt wypromował AJ, Syria ją zniszczyła”362 . Stronniczość stacji relacjonującej przebieg wojny domowej w Syrii spowodowała rezygnację z pracy w stacji szeregu dziennikarzy, m.in. większości pracowników biura AJ w Bejrucie363. W rezultacie stacja zanotowała gwałtowny spadek przychodów z reklam, spowodowany wycofywaniem się zleceniobiorców. Khadija Patel oskarża AJ, że poświęciła swoją bezstronność dla realizacji celów politycznych swych właścicieli. Zwraca uwagę, że stacja została ufundowana przez władze Kataru (emira), a państwo to zajęło jednoznaczne stanowisko po stronie opozycji syryjskiej. Dodatkowo Katar przekazuje rebeliantom uzbrojenie do prowadzenia walk z władzą. Patel dostrzega ponadto istotne odmienności w przekazie na temat wydarzeń w Syrii stacji AJ Arabic i AJ English. W wersji AJ English, adresowanej do zachodniej opinii publicznej komentatorzy i analitycy eksponują rolę al-Kaidy w wydarzeniach w Syrii, podczas gdy eksperci w AJ Arabic temu udziałowi całkowicie przeczą364. Można tylko podejrzewać, że u podłoża takiej polityki informacyjnej AJ stoi chęć nakłonienia państw zachodnich do 360  Referendum  nie  zostało  zbojkotowane,  uczestniczyło  w  nim  57%  uprawnionych  do  głosowania,  90%   oddanych  głosów  było  za  przyjęciem  zmian.  Za:  “Exodus  of  Al  Jazeera  staff  over  ‘biased  coverage’  of   conflict  in  Syria”,  Ya  Libnan,    12  March  2012,  http://www.yalibnan.com/2012/03/12/exodus-­‐‑of-­‐‑al-­‐‑ jazeera-­‐‑staff-­‐‑over-­‐‑biased-­‐‑coverage-­‐‑of-­‐‑conflict-­‐‑in-­‐‑syria/  ,  dostęp  17.07.  2013.   361  Qatari  Owner  Dictates  Al  Jazeera  Editorial  Policy,  Press  TV,  1  October  2012,   http://www.presstv.ir/detail/2012/10/01/264405/qatari-­‐‑owner-­‐‑dictates-­‐‑aljazeera-­‐‑policy/   362  Sultan  al  Qassemi,  Breaking  the  Arab  News?,  Foreign  Policy,    2  August  2012,   http://www.foreignpolicy.com/articles/2012/08/02/breaking_the_arab_news?page=0,1&wp_login_redir ect=0,  dostęp  17.07.  2013.   363  “Exodus  of  Al  Jazeera  staff  over  ‘biased  coverage’  of  conflict  in  Syria”,  Ya  Libnan,    12  March  2012,   http://www.yalibnan.com/2012/03/12/exodus-­‐‑of-­‐‑al-­‐‑jazeera-­‐‑staff-­‐‑over-­‐‑biased-­‐‑coverage-­‐‑of-­‐‑conflict-­‐‑in-­‐‑ syria/,  dostęp  17.07.  2013.   364  Patel,  Khadija  ,  “Is  Al  Jazeera  a  Shrill  for  Qatari  Foreign  Policy”,  Daily  Maverick,  31  January  2013,     http://dailymaverick.co.za/article/2012-­‐‑08-­‐‑13-­‐‑is-­‐‑al-­‐‑jazeera-­‐‑a-­‐‑shrill-­‐‑for-­‐‑qatari-­‐‑foreign-­‐‑policy  ,  dostęp   15.09.  2013.   243 interwencji zbrojnej w Syrii. Katar jest przeciwnikiem reżimu z Damaszku i wszelkimi sposobami chce doprowadzić do obalenia Assada. Do chóru krytyków dołączył portal Wikileaks, oskarżając Katar o używanie AJ jako narzędzia szantażu informacyjnego. Portal powołuje się na dokumenty, pochodzące z ambasady USA w Doha , z których wynika że emir Kataru złożył na początku wydarzeń Arabskiej Wiosny propozycję ówczesnemu prezydentowi Egiptu Mubarakowi, w myśl której AJ na rok wyciszy transmisje z wewnętrznych niepokojów w tym kraju w zamian za włączenie się Egiptu w rozwiązanie sprawy izraelsko- palestyńskiej. Ponieważ Mubarak nie wyrażał zgody AJ przystąpiła do ataku medialnego, a sam Mubarak oskarżył tę stację , iż doprowadziła do jego odwołania365. Wikileaks naświetla również, jak się wydaje, powody wyżej wspomnianej dymisji szefa AJ. Twierdzi, że obecnie jesteśmy świadkami zmiany polityki informacyjnej stacji i poddanie jej kontroli państwa Katar. Celem nowej polityki państwa (i AJ) ma być poprawa stosunków z USA. Przez długi czas AJ postrzegana była przez władze amerykańskie jako stacja wroga, szkodząca wizerunkowi USA na arenie międzynarodowej. Wymuszenie przez władze Kataru dymisji jej dotychczasowego szefa umieszczone zostało przez Wikileaks w kontekście ocieplenia relacji katarsko-amerykańskich , jak też poprawy wizerunku stacji i samego Kataru. Było to wykalkulowane działanie emiratu, którego najnowszym celem stała się skuteczna ekspansja stacji na rynek amerykański ze specjalnym programem AJ America, adresowanym do Amerykanów . Władze Kataru uznały, że stosując dotychczasową antyamerykańską retorykę nie uda im się trafić do odbiorców amerykańskich, a sama operacja udostępniania platform satelitarnych dla AJ America może zostać zablokowana przez władze USA, podobnie jak to miało miejsce w przypadku AJ English, której odmawiano od samego początku (2006) dystrybucji na rynku amerykańskim. Równocześnie stacja AJ America w zamierzeniu właściciela miała służyć jako ważne narzędzie polityki promocyjnej Kataru i sposób prezentowania stanowiska emiratu na rynku amerykańskim366 . Kroki emiratu zmierzające do większej kontroli nad stacją zostały pozytywnie odczytane przez władze USA. Kiedy w 2012 AJ rozpoczęła negocjacje w sprawie zakupu założonej przez byłego wiceprezydenta Al Gore amerykańskiej stacji telewizyjnej CURRENT, 365  Boot,  Robert,  “Wikileaks  cables  Al  Jazeera  Qatari  foreign  policy”,  The  Guardian,  6  December  2010   http://www.guardian.co.uk/world/2010/dec/05/wikileaks-­‐‑cables-­‐‑al-­‐‑jazeera-­‐‑qatari-­‐‑foreign-­‐‑policy,   dostęp  16  .09.2013.   366  ibidem.   244 przedstawiciele władz amerykańskich nie zgłosili do tej transakcji żadnych zastrzeżeń. Do przejęcia stacji doszło w początkach 2013 r., centrala AJ wstępnie szacuje nowy rynek na 40 milionów odbiorców w okresie początkowym i pozyskanie w dłuższym czasie 100 milionowej widowni. Umowa na zakup CURRENT przewiduje, że 60 % programów prezentowanych w AJ America będzie powstawać w USA, zaś pozostałe 40% ma pochodzić ze stacji AJ English367. Al Jazeera ewoluowała zatem w czasie. Dzisiejszy o globalnym zasięgu koncern Al Jazeera powstał w połowie lat 90. XXw. jako kanał informacyjny skierowany do społeczeństw państw arabskich i będący głosem świata muzułmańskiego. Stacja, wzorowana na opiniotwórczych stacjach zachodnich. Miała udowodnić, że w świecie islamskim można stworzyć wiarygodny i niezależny od władz kanał informacyjny (pierwszy w świecie arabskim ‘free press zone’) . Jednak już na tym etapie swojego istnienia AJ była narzędziem realizującym cele państwa. Obejmując władzę w 1995r. emir Kataru-Szejk Hamad Ibn Khalifa as-Thani zdecydował się na stworzenie stacji zamierzał użyć jej do wykreowania wizerunku Kataru jako państwa nowoczesnego, będącego regionalnym centrum rozwoju i postępu. Była to jedna z pierwszych instytucji, stworzonych przez emira po przejęciu władzy. Z tego powodu miała pełnić rolę symbolu i wizji przyjętych zasad sprawowania władzy przez szejka Hamada. Na decyzję o utworzeniu stacji AJ miała także wpływ świadomość konieczności zapewnienia małemu krajowi bezpieczeństwa narodowego, zmniejszenia wpływów wielkich sąsiadów (Iranu i Arabii Saudyjskiej) i zapewnienia odpowiedniej pozycji w świecie. Jak się wydaje, do 2013 r. wszystkie założone pierwotnie przez szejka cele zostały zrealizowane. Pierwsza stacja rodziny AJ- AJ Arabic współtworzyła markę państwa Katar, działając ponadnarodowo, wykraczając daleko poza granice kraju czy też półwyspu arabskiego. Początkowe standardy dziennikarstwa w spragnionym dostępu do rzetelnej informacji krajach islamskich rozsławiały nie tylko nazwę stacji ale i sam emirat i pozyskiwały mu coraz więcej sympatyków 368. H.Miles twierdzi jednak, że AJ – wydająca się stacją nowoczesną i w jakimś 367  Stelter,  Brian,  “Al  Jazeera  Seeks  a  U.S.  Voice  Where  Gore  Failed”,  The  New  York  Times,  2  January  2013,       http://mediadecoder.blogs.nytimes.com/2013/01/02/al-­‐‑jazeera-­‐‑said-­‐‑to-­‐‑be-­‐‑acquiring-­‐‑current-­‐‑tv/,   dostęp  7  .05.  2013   368  jednym  z  narzędzi  socjotechnicznych  i  marketingowych  stacji    jest  umieszczanie  na  ekranie  w  każdym   wydaniu  wiadomości  informacji    o  miejscu  nadawania.  Dla  AJ  Arabic  zawsze  głównym  miejscem   245 sensie ‘laicką’ nigdy w istocie taką nie była. Emir Kataru miał ambicje modernizacyjne, ale modernizacja miała się odbywać w duchu islamu. W trakcie Arabskiej Wiosny wykorzystywał AJ do obalania rządów państw muzułmańskich , które uważał za wsteczne i nienowoczesne i przynoszące wstyd światu islamskiemu369. Stacja AJ Arabic stała się najbardziej wpływowym i opiniotwórczym, a zarazem najpopularniejszym medium w regionie MENA. Obecnie , zaledwie 17 lat od rozpoczęcia nadawania, wszystkie rządy państw regionu Bliskiego Wschodu muszą- dla swego bezpieczeństwa- monitorować treści przekazywane przez tę stację. Nie mogą jej ignorować. Tym samym muszą liczyć się z Katarem. Al Jazeera Arabic buduje zatem pozycję tego państwa w świecie muzułmańskim. Przykład AJ to dowód na prawdziwość stwierdzenia „chcieć to móc”. Koncepcja stworzenia imperium medialnego przez państwo o liczbie mieszkańców mniejszej niż 0,1% populacji świata, w dodatku położonym z dala od głównego nurtu rynku medialnego- w Zatoce Perskiej wyglądała nierealistycznie. A jednak cel udało się zrealizować. AJ to najlepsza inwestycja emira, o najszybszej i najwyższej stopie zwrotu. Katarska ‘perła w koronie’. 7.4 Zjednoczone Emiraty Arabskie: ekologia i energia odnawialna Nowy reżim naftowy ustanowiony w 1973r., dzięki któremu państwa GCC uzyskały kluczową pozycję na rynku energetycznym przyniósł im ogromne dochody z eksportu ropy. Bogactwo płynące do tych krajów stymulowało jednak liczne nieefektywności na rynkach wewnętrznych. Wprowadzony w monarchiach system subsydiów na podstawowe dobra, w tym paliwa czy wodę, będący jednym z kluczowych składowych modelu państwa dobrobytu prowadził do wypaczenia rachunku ekonomicznego, marnotrawstwa oraz nie liczenia się z normami środowiskowymi czy ekologią. Szczególne zdziwienie musi budzić objęcie subsydiami konsumpcji wody pitnej. Państwa półwyspu Arabskiego mają bardzo niekorzystne warunki hydrologiczne i niezwykle ograniczone zasoby słodkiej wody. Częściowo pozyskują one wodę z ujęć wód głębinowych, nadawania  jest  Doha-­‐‑  stolica  kraju.  Pozwala  to  widzom  na  podprogowe  przyswajanie  sobie  nazwy  stolicy     i  kojarzenie  stacji  z  państwem  Katar   369  Hugh  Miles,  “Al  Jazeera  boss  steps  down:  Strains  with  Qatar  royals?”,  BBC  News    Middle  East,    1  October   2011,  http://www.bbc.co.uk/news/world-­‐‑middle-­‐‑east-­‐‑15129440  ,  dostęp  17.09.2013     246 zlokalizowanych w regionach górskich, jednak jej wydobycie i transport wiążą się z koniecznością ponoszenia bardzo wysokich kosztów. Z powodu ograniczonej w stosunku do potrzeb gospodarki ilości wody kraje Zatoki rozwinęły przemysłowe jej pozyskiwanie metodą odsalania wody morskiej. Metoda ta jest jednak niezwykle kosztowna i wysoce energochłonna. Pomimo bardzo wysokich kosztów jej uzyskiwania, władze zdecydowały o jej subsydiowaniu. Nie sprzyjało to racjonalności jej użycia. W ostatnich latach doszło jednak do zmian polityki monarchii w zakresie zarządzania zasobami surowcami energetycznymi i wodą. Nowe podejście do środowiska naturalnego warto prześledzić na przykładzie Zjednoczonych Emiratów Arabskich. Pod koniec dekady lat 90. analizowane państwa rozpoczęły powolne i mozolne przekształcanie swych gospodarek. Liderem przyspieszonych zmian w gospodarce był emirat Dubaju, a miasto Dubaj gwałtownie przekształcał się w jedną z najnowocześniejszych metropolii na świecie. Jednym z podstawowych kierunków rozwoju emiratu stał się sektor turystyczny. Dla jego celów budowano hotele i luksusowe ośrodki wypoczynkowe, aqua parki, największe w świecie centra handlowe, centra rozrywki. Dla przyciągnięcia turystów zdecydowano się nawet stworzyć specjalny ośrodek narciarski, który w temperaturze zewnętrznej plus 40 stopni tworzył złudzenie zimy. Zdecydowano się na jego budowę, mimo że w dystansie krótszym niż 4 godziny lotu dostępne są kurorty narciarskie w Alpach370. Wszystkie te aktywności, pochłaniające ogromne ilości wody czy energii, abstrahowały od rachunku ekonomicznego. Podobną ścieżkę rozwoju przyjęły także emiraty Abu Dhabi oraz Sharjah. Rozwijające się miasta371 potrzebowały coraz większej ilości energii i wody. Śmiałe projekty coraz wyższych i bardziej luksusowych budynków pociągały za sobą ogromne koszty ponoszone na infrastrukturę. Niesprzyjające warunki klimatyczne, burze pustynne, 370  Usprawiedliwienia  tego  kuriozalnego  projektu  można  poszukiwać  w  chęci  zaznania  dobrodziejstw   klimatu  umiarkowanego-­‐‑  choćby  było  to  czystym  mirażem-­‐‑  i    choćby  czasowej  ucieczki  od  otaczającego   nieznośnego  dla  człowieka    klimatu  .   371  W  początkach  lat  90tych  Dubaj  był  małym,  prowincjonalnym  miastem  o  niskiej  zabudowie  z  paroma   wieżowcami.  Dubaj  uzyskał  prawa  miejskie  dopiero  w  1968  r.  W  przededniu  boomu  budowlanego  ,w     1985r.  miasto  zamieszkiwało  370tys.  mieszkańcow,  zaś    w  2013  już  2.100tys.  Jest  to  jedna  z  najszybciej   rozwijających  się  aglomeracji  miejskich  w  świecie.  Za:  http://en.wikipedia.org/wiki/Dubai    .  Skalę  zmian   dobrze  ukazuje  seria  zdjęć  umieszczona  na  stronie  http://www.dubai-­‐‑architecture.info/DUB-­‐‑GAL1.htm  ,   dostęp  23.03.2013.   247 lokalizacja miasta na ruchomym podłożu, wysokie temperatury wielokrotnie podnosiły realne koszty budownictwa, a fundamenty imponujących wieżowców, sięgających często 30-40 metrów wgłąb ziemi, zużywały niebotyczne ilości betonu. Wymagały ponadto stosowania potężnych stacji klimatyzujących, pochłaniających ogromne ilości energii. Dla obsługi miast budowano wielkie zakłady odsalania wody morskiej. Utrzymywana sztucznie niska cena paliwa oraz niska cena aut zachęcały do rozwoju motoryzacji i zakupów samochodów z wielkimi silnikami, zużywających ogromne ilości paliwa. Szybko okazało się, że gwałtowny rozwój miast zaczyna zagrażać stabilności rozwoju i równowadze ekologicznej ZEA. Pojawiły się opinie, mówiące o zbliżającej się katastrofie energetycznej oraz hydrologicznej, szczególnie gwałtownie rozrastającego się Dubaju. Władze w pełni zdały sobie sprawę z zagrożeń w początku nowego stulecia. Wyrazem tego jest zmiana polityki energetycznej w największych emiratach, wchodzących w skład ZEA. W połowie pierwszej dekady władze Dubaju, Abu Dhabi i Sharjah zainicjowały nową politykę energetyczną opartą na energooszczędnym rozwoju gospodarczym. Jednym z głównych założeń nowej polityki jest skierowanie się w stronę energii odnawialnej. Do zmiany polityki energetycznej Dubaju doszło na przełomie 2005/2006r. Trzy lata później w 2009 emir Dubaju, szejk Mohhamed bin Rashid al- Maktoum, powołał do istnienia rady- Dubai Supreme Council for Energy (DSCE). Głownym zadaniem powstałej rady stało się zaproponowanie 20-letniej zintegrowanej strategii energetycznej do 2030 roku ( Dubai Integrated Energy Strategy 2030 -DIES) 372 . Strategia ta została przyjęta w 2010r. Jej naczelnym celem stało się ukierunkowanie polityki gospodarczej emiratu na realizację równocześnie celów: energetycznego i ekologicznego. Strategia obejmowała efektywne planowanie sektora energetycznego, przeciwdziałanie degradacji środowiska naturalnego, spowodowanego przez rozwój niezrównoważony oraz racjonalizację użycia energii i wody. Zakładała stosowanie takich narzędzi, jak: zarządzanie cenami na nośniki energii oraz wodę, w sposób stymulujący zachowania proekologiczne, poszerzanie dostępnych nośników energetycznych o energię słoneczną, węglową i nuklearną oraz stymulowanie (przy pomocy rabatów) nowych technologii w zakresie wody, energii i transportu. Poniższy wykres pokazuje cele wyznaczone przez strategię na lata 2020 i 2030 w zakresie zaopatrzenia Dubaju w energię. 372  Dubai  Supreme  Council  for  Energy,    http://www.dubaisce.gov.ae/,  dostęp  23  .03.2013.   248 Wykres 1: Dubai Integrated Energy Strategy 2030 100% 1% 90% 1% 14% 12% 5% 80% 12% 70% Energia  Słoneczna 60% 50% Energia  atomowa 99% Węgiel 85% 40% 71% 30% Diesel Benzyna 20% 10% 0% 2010 2020 2030 Za: http://www.dubaisce.gov.ae/dies-2030-dubai-projected-fuel-mix-scenario/ Według przedstawionych planów, w 2020 r. 15% a w 2030r. aż 29% potrzeb energetycznych emiratu (przy założeniu utrzymującego się stałego wzrostu konsumpcji energii w kolejnych latach) ma być pokrywane czystą energią. Zmieniła się także polityka cenowa wobec surowców nieodnawialnych. W celu obniżki zużycia energii w 2008 r. władze Dubaju zdecydowały się na podniesienie utrzymywanej od 1998r. ceny na energię i paliwa. W przyjętej przez emirat polityce zakłada się 30% redukcję zużycia energii przez biznes w okresie kolejnych 20 lat373. Nowa strategia gospodarcza Dubaju (pokrywająca się ze strategią rozwojową ZEA) opiera się na dwóch filarach, a mianowicie na założeniu przyspieszonego rozwoju turystyki i świadomości, że turystyka wymaga zarówno zapewnienia wysokiego standardu bazy 373  Mills,  Robin,    “Economics  Drives  Dubai’s  low  Energy  Push”,    Financial  Times,  12  September  2012,     http://www.ft.com/intl/cms/s/0/cfc8280e-­‐‑fcbf-­‐‑11e1-­‐‑9dd2-­‐‑00144feabdc0.html#axzz2KapWN1vA,   dostęp  25.03.  2013.   249 hotelowej i obiektów użyteczności publicznej, jak i czystego środowiska. Aby obydwa cele nie stały wobec siebie w sprzeczności, gdy wysoki standard usług wymusza wysokie koszty energetyczne, związane z klimatyzacją i nadmiernym zużyciem wody, władze w przemyślany i kompleksowy sposób stymulują postęp techniczny w obydwu sektorach. Są one świadome, że kluczem do sukcesu w kolejnych dekadach jest dywersyfikacja gospodarki z uwzględnieniem ekologii i środowiska naturalnego. W 2003r. Dubaj wprowadził regulacje prawne dotyczące dopuszczalnych limitów zanieczyszczeń ziemi, wody i środowiska374, w 2010r. kolejne przepisy prawne wyznaczające dopuszczalne skażenie wody 375 . Szczegółowe regulacje objęły poszczególne przemysły i branże. Tym samym państwo wprowadziło ład instytucjonalny w kwestii ochrony środowiska naturalnego. Równolegle z wysiłkami, zmierzającymi do ograniczenia zużycia energii, za jeden z naczelnych kierunków rozwoju gospodarczego rząd emiratu uznał rozbudowę energetyki alternatywnej i wspieranie postępu technologicznego w zakresie tzw. zielonej energii. W ślad za Dubajem podobną proekologiczną strategię wdrożył także emirat Abu Dhabi. Można powiedzieć, że najnowszą koncepcją rozwoju Zjednoczonych Emiratów Arabskich (w którym , jak zostało wspomniane kluczową rolę pod względem terytorialnym i demograficznym odgrywają dwa emiraty- Dubaju i Abu Dhabi) jest rozwój sektora zielonej energii i technologii proekologicznych. Co więcej, nowe władze wykazują w tej kwestii niezwykłą determinację i ambicje. Aspiracją Emiratów jest odgrywanie roli jednego ze światowych centrów alternatywnych technologii energetycznych. Celowi temu mają służyć liczne nagrody, przyznawane dla projektów proekologicznych przez różne instytucje obydwu emiratów. Warto wymienić choćby niektóre z nich: 1.   Green Middle East Awards for Environmental Excellence, to nagroda przyznawana przez władze Dubaju w kilkunastu kategoriach, takich jak: najlepsze zarządzanie odpadami, najlepsze zarządzanie ściekami, najlepszy projekt energii alternatywnej, świadomość ekologiczna dzieci i młodzieży, najlepszy projekt budynku ekologicznego, najlepsza 374  “Environmental  Impact  Assessment”,  Dubai  Electricity  and  Water  Authority,  1April  2009,   http://www.agaportal.de/pdf/nachhaltigkeit/eia/eia_dubai_kraftwerk.pdf,  dostęp  26  .03.2013   375  “Water  environment  regulations”,  Environment  Department,  Environment,  Health    and  Safety  Division,   July  2010,  http://www.ehss.ae/forms/07.28regulationno.en-­‐‑ 002waterenvironment1steditionjuly2010.pdf,  dostęp  26  .03.2013.   250 inicjatywa rządowa na rzecz rozwoju zrównoważonego, ochrona zasobów naturalnych, ekologicznych technologii, czy ekologicznych mediów376. 2.   Dubai International Award for Best Practices to Improve Living Environment (DIABP)- nagroda ( a dokladniej 11 nagród przyznawanych corocznie) ustanowiona w 1995 r. przez emira Dubaju. 3.   Dubai Green Turism Award- nagroda ustanowiona w 2011 r. , adresowana głównie do branży hotelarskiej, której celem jest wytworzenie postaw proekologicznych zarządzających hotelami i lepszego zarządzania odpadami377 . 4.   Emirates Energy Award to międzynarodowa nagroda przyznawana co dwa lata przez emira Dubaju za najlepszy projekt ekologiczny 378. 5.   Zayed Future Energy Prize- nagroda ustanowiona w 2009 r. przez emira Adu Dhabi, szejka Zayeda bin Sultan al Nahyan w wysokości 4 mln USD. Jest to jednocześnie najwyższa na świecie nagroda za projekty ekologiczne. Przyznawana jest rokrocznie za osiągnięcia w dziedzinie czystej energii w pięciu kategoriach: korporacji (nagroda honorowa), małych i średnich przedsiębiorstw (1,5 mln USD), NGO (1,5 mln USD), szczególnie zasłużonych w dziedzinie ekologii jednostek (0,5 mln USD) oraz szkół wyższych (5 nagród po 100 tys. USD dla finalistów z USA, Europy, Afryki, Oceanii i Azji) 379. 6.   The Zayed International Prize for Environment- doroczna nagroda w wysokości 1 mln USD za wysilki proekologiczne. Ustanowiona w 1999r. przez władcę Dubaju, szejka Maktouma i honorująca emira Abu Dhabi, który zyskał uznanie za propagowanie ekologii i czystej energetyki 380. Jedną z najważniejszych z punktu widzenia ekologii decyzji Emiratów jest projekt budowy na przedmieściach Abu Dhabi ekologicznego miasta- Masdar City . Masdar docelowo ma się stać wielkim poligonem doświadczalnym w zakresie nowych czystych technologii. Jest to do dziś największy i jeden z ważniejszych tego typu projektów na świecie, zajmujących się nowymi rozwiązaniami technologicznymi i architektonicznymi. 376  Green  Middle  East  Awards,    http://www.green-­‐‑middleeast.com/awards/Eligibility.html,  dostęp  26  .03.   2013.   377  Dubai  Green  Turism  Award,    http://green.dubaitourism.ae/background,  dostęp  26  marca  2013.   378  Emirates  Energy  Award,    http://www.emiratesenergyaward.com/eea2013/en/about-­‐‑emirates-­‐‑energy-­‐‑ award/about-­‐‑us,  dostęp  26  .03.2013.   379  Zayed  Future  Energy  Prize,  https://www.zayedfutureenergyprize.com/en/,  dostęp  27.03.  2013.   380  Zayed  International  Prize  for  the  Environment,    http://www.zayedprize.org.ae/about.html,  dostęp   26.03.  2013.   251 Zainicjowany przez emira Abu Dhabi, szejka Khalifa bin Zayed Al Nahyan, także przez niego finansowany (w ramach platformy inwestycyjnej Mubadala- patrz punkt 6.2.1)381. Przewidywany koszt inwestycji oszacowano na 15-30 mld USD. Projekt rozpoczęty w 2006r. przewiduje zbudowanie w ciągu dekady na obszarze 6 km2 pierwszego w świecie, eksperymentalnego tzw. zielonego miasta, którego funkcjonowanie nie będzie wymagało dostępu do tradycyjnych źródeł energii, pochodzących z surowców kopalnianych. Do prac nad realizacją tego celu zaproszono sztab architektów i inżynierów. Starają się oni zbudować miasto, bazujące na energii odnawialnej (głównie wiatrowej i słonecznej), redukującej do minimum zanieczyszczanie środowiska naturalnego. Cały projekt Masdar City nie sprowadza się jednak jedynie do budowy miasta. Jednym z jego głównych celów jest ponadto stymulowanie postępu technicznego i wdrażanie prac badawczo-rozwojowych z dziedziny inżynierii budowlanej382. W pracach nad tym projektem uczestniczą czołowe pracownie architektoniczne świata, najlepsi specjaliści z dziedziny budownictwa, wynalazcy, niszowe firmy stosujące technologie przyszłości. Znamienne jest, że w zaangażowane są także pionierskie firmy lokalne 383 tworzeniu wizjonerskiego miasta . Przed firmami architektonicznymi postawiono zadanie zaproponowania architektury redukującej technologie energochłonne, bądź zanieczyszczające środowisko. W Masdar jedynym dopuszczalnym środkiem transportu będzie transport podziemny 384 , ruch tradycyjnych pojazdów ma być niedozwolony. Ma to zapobiec emisji dwutlenku węgla. Warto zaznaczyć, że część przewidzianych do wprowadzenia technologii jest obecnie wykorzystywana w stacjach kosmicznych. 381  Choć  niektórzy  zwracają  uwagę  na  współfinansowanie  projektu  przez  General  Electric.  Patrz:  “GE   Investing  Millions  into  Abu  Dhabi’s  Masdar  City,  Eco  Geek,  29  July  2008,     http://www.ecogeek.org/component/content/article/1938  ,  dostęp  26.03.2013.   382  Zasilanie  w  energię  elektryczną  ma  być  możliwe  przy  wykorzystaniu  pionierskich  technologii  i   nowatorskich  rozwiązań,  takich  jak  będące  dopiero  w  fazie  projektowej  specjalne  generatory  energii   słonecznej,  czy  pionierski  diodowy  system    oświetlenia  ulic.  Efektem  prac  architektów  jest  projekt  niskiej   zabudowy  ze  specjalnymi  ekranami,  które  mają  w  sposób  naturalny  chronić  jego  przyszłych  mieszkańców   przed  upałem  w  ciągu  dnia  i  wychłodzeniem  w  nocy.   383  Jednym  z  przykładów  może  być    np.  futurystyczna  oczyszczalnia  ścieków,  oparta  na  technologii   utylizacji  ścieków  przez  trawy,  której  efektem  jest  pełna  dbałość  o  środowisko  naturalne,  a  nawet  dodanie   wartości  do  istniejącego  już  środowiska  (uprawa  nowych  roślin  na  ściekach).  Projekt  ten    jest  efektem   myśli  technicznej  inżynierów  z  Emiratów  Arabskich.     384  Już  dziś  do  ich  dyspozycji  jest  zdalnie  sterowany  (bezobsługowy)  transport  podziemny.   252 Masdar to inicjatywa wielopłaszczyznowa. Składają się na nią trzy kierunki aktywności, realizowane w ramach nowo utworzonych instytucji: Masdar Institute, Masdar Capital oraz Masdar Carbon. •   Celem Masdar Institute ma być rozwój myśli naukowo-technicznej, służącej projektowi. Instytut stworzony został w kooperacji z jedną z czołowych uczelni technicznych świata- Massachusetts Institute of Technology (MIT). Do struktury Instytutu włączyły się również czołowe korporacje świata, jak np. Siemens, który otworzył na terenie Masdar bliskowschodnią komórkę R&D (Centre of Exellence In Building Technologies R&D), General Electric (który zbudował tu pionierski Ecomagination Centre), BASF, Schneider, the Swiss Village Association, Korea Technopark Association czy International Renewable Energy Agency (IRENA). •   Masdar Capital powstała w celu poszukiwanie wszelkich innowacyjnych projektów, zajmujących się pozyskiwaniem energii ze źródeł odnawialnych oraz tzw. czystych technologii. Masdar Capital zapewnić ma ponadto finansowanie i pomoc w zarządzaniu przyjętego do realizacji projektu wraz ze współpracującymi instytucjami finansowymi z całego świata, jak: Credit Suisse, Siemens AG, Deutche Bank, Siemens, Japan Bank for International Cooperation, Japan Oil Development Co. Ltd., Nippon Oil Corporation, Development Bank of Japan and GE. Kolejnym celem stawianym przez Masdar Capital jest promowanie i upowszechnianie na rynku ZEA technologii odnawialnych oraz wspieranie finansowe rozwoju energetyki odnawialnej. •   Z kolei zadanie Masdar Carbon jest zarządzanie projektami ukierunkowanymi na ograniczenie emisji dwutlenku węgla oraz jego ponownej utylizacji 385. W 2008 r. emirat Abu Dhabi, w ramach projektu Masdar zainaugurował doroczny Światowy Szczyt Energii Przyszłości (Word Future Energy Summit). Zgodnie z założeniem organizatorów szczyt stał się swoistą platformą dla naukowców z całego świata do dzielenia się dorobkiem i wymiany doświadczeń w dziedzinie energii odnawialnej. Pełnić zaczął ponadto funkcję największych targów branżowych i wystawy światowej w dziedzinie czystej energii. Innymi z celów stawianych przed nim stała się promocja prac badawczo- rozwojowych młodych naukowców w ramach Young Future Energy Leaders Programme, 385  Masdar.  A    Mubadala  Company,  za:   http://www.masdar.ae/en/Menu/index.aspx?MenuID=48&CatID=26&mnu=Cat,  dostęp  30.03.2013.   253 oraz stworzenie platformy dyskusyjnej dla całego światowego środowiska związanego z energetyką przyszłości 386 . Dotychczasowe doroczne spotkania gromadziły wystawców z całego świata w dziedzinie energii odnawialnej i czystych technologii. Projekt Masdar jest najbardziej kompleksowym projektem w dziedzinie ekologii realizowanym obecnie w świecie. Jego sukces wspiera ustanowiona przez szejka Abu Dhabi nagroda Zayed Future Energy Prize, przyznawana w dziedzinie czystej energii. Do rangi symbolu nowej wizji energetycznej emiratu urasta jej wysokość- 4 mln USD . Jest ona najwyższą nagrodą przyznawaną rokrocznie w dziedzinie energetyki. W ciągu 4 lat nominowano do niej 1800 podmiotów z 90 krajów387. Również emirat Kataru zwrócił uwagę na cele ekologiczne. Troska państwa o środowisko naturalne znalazła odzwierciedlenie w planie perspektywicznym Qatar National Vision 2030. Wśród głównych filarów strategii rozwoju gospodarczego w następnych dekadach władze wymieniają środowisko naturalne. Dostrzegają niekorzystną korelację między szybkim tempem wzrostu gospodarczego, równie szybkim poziomem urbanizacji i konsumpcji, a jakością środowiska naturalnego. Dlatego też przyjęty przez emirat plan perspektywiczny kładzie nacisk na rozwój zrównoważony, uwzględniający równocześnie rozwój gospodarczy, cele społeczne oraz ochronę środowiska naturalnego. Władze Kataru rozumieją konieczność prowadzenia aktywnej polityki proekologicznej, dotyczącej w szczególności zapewnienia pełnego dostępu do wody na cele komunalne i gospodarcze, ograniczenia emisji dwutlenku węgla do atmosfery, racjonalizacji użycia energii jak też ochrony jakości wód przybrzeżnych i środowiska morskiego. Władze 386  Ostatni  szczyt-­‐‑z  2011  r.-­‐‑  stał  się  wielkim  wydarzeniem,  gromadząc  35  oficjalnych  delegacji,  26  tys.   uczestników,  600  wystawców,  a  w  części  naukowej  umożliwił  wypowiedź    200  doświadczonym  w  tej   dziedzinie  specjalistom  dla  audytorium,  składającego  się  z  ponad  3100  osób  pochodzących  ze  112  państw,     “World  Future  Energy  Summit”,    Masdar.  A  Mubadala  Company,   http://www.masdar.ae/en/Menu/Index.aspx?MenuID=93&CatID=70&mnu=Cat,  dostęp  27.10.  2013.   387  W  grupie  zwycięzców  znalazły  się  między  innymi  Toyota  Motor  Corp  za  model  samochodu   hybrydowego  Prius,  firma  Venta  za  technologię  elektrowni  wiatrowych  oraz  przedsiębiorstwo  z   Bangladeszu,  które  rozpowszechniło  stosowanie  baterii  słonecznych  na  wsi.  Do  programu  przyłączyło  się   2  mln  bangladeskich    chłopów.  Zayed  Future  Energy  Prize,   http://www.zayedfutureenergyprize.com/index.php/en/about-­‐‑the-­‐‑prize/past-­‐‑winners-­‐‑a-­‐‑finalists/2011-­‐‑ winner-­‐‑a-­‐‑finalists,  dostęp  30.10.  2013.   254 dostrzegają ponadto pogłębiające się niekorzystne zmiany klimatu i chcą aktywnie mu przeciwdziałać. Aktywnie przyłączyły się do inicjatyw społeczności międzynarodowej w kwestii ochrony atmosfery Ziemi. W listopadzie 2012 r. stolica emiratu, Doha, gościła szczyt ONZ, dotyczący ekologii, znany jako konferencja klimatyczna (COP18), koordynując równocześnie przez rok światowe wysiłki na rzecz ekologii388. Do zmiany w zakresie polityki ekologicznej dochodzi także w Arabii Saudyjskiej. W początku 2012 r. królestwo ogłosiło plan rozwoju energetyki odnawialnej warty blisko 100 mld USD. Państwo to ma ambicje stać się światowym liderem w zakresie zielonej energii. Filarem nowej strategii jest oddanie do użytku jednej z największych w świecie elektrowni słonecznej, zdolnej generować 41gigawatów energii rocznie, pokrywających aż 20% potrzeb energetycznych kraju. Program energetyczny przewiduje obudowanie istniejącej już elektrowni kolejnymi, wykorzystującymi energię wiatrową, atomową czy geotermalną. Brane są pod uwagę nie tylko względy ekologiczne, ale także świadomość- podobnie jak ma to miejsce w pozostałych monarchiach- uzależnienia kraju od dostaw energii, generowanego przez niezbędne w tym klimacie usługi, takie jak klimatyzacja, czy odsalanie wody morskiej. Ponadto, presja na większe dostawy energii związana jest także z szybko rosnącą liczbą populacji Arabii. Inwestycja w energię słoneczną ma zredukować uzależnienie popytu krajowego od ropy naftowej (docelowo o pół miliona baryłek dziennie)389. Wyrazem nowej polityki energetycznej i większej świadomości ekologicznej kraju jest inicjatywa z 2010 r. budowy zlokalizowanego w bezpośredniej bliskości Rijadu ekologicznego miasta, King Abdullah City for Atomic and Renewable Energy (KACARE). Inicjatywa KACARE jest saudyjską odpowiedzią na emiracki projekt Masdar City. Celem KACARE ma być koordynacja badań nad energią odnawialną oraz atomową, prowadzonych w rożnych ośrodkach badawczych na terenie królestwa. Sercem projektu ma być National Laboratories and Innovation Park. Projekt przewiduje ponadto rozpoczęcie współpracy z światowymi ośrodkami naukowo-badawczymi, specjalizującymi się w zakresie ochrony 388  United  Nations  Framework  Convention  of  Climate  Change,   http://unfccc.int/meetings/doha_nov_2012/meeting/6815.php,  dostęp  20  .11.  2013.     389  “Saudi  Arabia  Announces  Plan  to  become  ‘the  Kingdom  /of  Sustainable  Energy’”,  Ecology  Today,  17  May   2012.   http://www.ecology.com/2012/05/17/saudi-­‐‑arabia-­‐‑invests-­‐‑in-­‐‑solar-­‐‑alternative-­‐‑energy/,  dostęp  20  .11.   2013.   255 środowiska, energii odnawialnej i atomowej, oraz umożliwienie lokalizacji na terenie KACARE ich filii. Ma ściśle współpracować także z King Abdullah University of Science and Technology (KAUST), największą krajową uczelnią 390. Podobnie do Masdar przewiduje wydzielenie części rezydencyjnej dla chętnych do życia w zrównoważonym środowisku391. Projekt ten znajduje się dopiero w fazie wstępnej. 7.5. Rozwój kapitału ludzkiego. Nauka i edukacja w Katarze, Zjednoczonych Emiratach Arabskich i Arabii Saudyjskiej Nauka i edukacja jest jednym z kluczowych czynników rozwojowych współczesnych gospodarek. Równocześnie jednak przez dekady zdawała się być czynnikiem niedocenianym przez monarchie naftowe. Jednak w początku XXIw. dostrzec można zmianę podejścia władz państw Zatoki do rozwoju szkolnictwa oraz nauki., kiedy emirowie Dubaju, Kataru, Abu Dhabi oraz w mniejszym zakresie Arabii Saudyjskiej zwracili uwagę na znaczenie jakości zasobów ludzkich dla dalszego rozwoju ich państw. W dzisiejszych monarchiach wzrost jakości kapitału ludzkiego lokowany jest w grupie najważniejszych celów programów perspektywicznych monarchii. W programie Zjednoczonych Emiratów Arabskich UAE Vision 2021 jego autorzy piszą: Innovation, research, science and technology will form the pillars of a knowledgebased, highly productive and competitive economy. We want the UAE to transform its economy into a model where growth is driven by knowledge and innovation. Productivity and competitiveness will come to rival the best in the world, as a result of investment in science, technology, research and development throughout the fabric of the UAE economy392. 390  “Saudi  Arabia  to  create  renewable  energy  'city'”,    World  Green  Tourism,  5-­‐‑7  December  2011,   http://www.worldgreentourism.com/greenprofile.php?id=189,  dostęp  20  listopada  2013   391  KACARE,  http://kacare.gov.sa/en/,  dostęp  20.10.  2013.   392  UAE  Vision  2021,  http://www.vision2021.ae/downloads/UAE-­‐‑Vision2021-­‐‑Brochure-­‐‑English.pdf,   dostęp  12.10.2013.   256 Również program Abu Dhabi Economic Vision 2030 zwraca uwagę na potrzebę podnoszenia jakości czynnika ludzkiego, lokując ją wśród celów strategicznych rozwoju w najbliższych dekadach . Jako cel 6. wymienia rozwój wysoko kwalifikowanych i wysoce produktywnych zasobów ludzkich. Do jego realizacji celu prowadzić ma gruntowna przebudowa modelu edukacyjnego. Definiuje najważniejsze kierunki przekształceń systemu edukacji: . (…)Specialised education will be guided to meet the forecast demand of the future growth sector mainly in the fields of engineering, aerospace, IT, medicine, applied sciences, tourism and business (…)393 Także Katar dostrzega znaczenie edukacji i nauki dla budowy nowoczesnej gospodarki. W swoim programie perspektywicznym na pierwszym miejscu wymienia inwestycje w kapitał ludzki, pisząc: Education is one of the basic pillars of social progress. The state shall ensure, foster and endeavor to spread it Qatar aims to build a modern worldclass educational system that provides students with a first-rate education, comparable to that offered anywhere in the world. The system will also encourage analytical and critical thinking, as well as creativity and innovation394. Z kolei program saudyjski, Saudi Arabia Vision 2025 jedynie napomyka o roli edukacji i nauki dla przyszłości kraju. Umieszcza co prawda edukację wśród celów, które ma realizować polityka państwa, jednakże bez kładzenia szczególnego nacisku na jej zmianę jakościową. It is crucial for people from all walks of life in the Kingdom to play their role in achieving this vision that can take Saudi Arabia into this new paradigm of innovation and self-sustainable economic model based on human capital.(…) It is also necessary that young Saudi students, professionals, entrepreneurs should increase their ties with the outer world and learn the best practices in science, management, technology and in other cutting edge industries as the real challenge is to bridge the know-how gap.395 393  Abu  Dhabi  Economic  Vision  2030,   https://www.abudhabi.ae/egovPoolPortal_WAR/appmanager/ADeGP/Citizen?_nfpb=true&_pageLabel=p _citizen_homepage_hidenav&did=131654&lang=en,  dostęp  12.10.2013.   394  Qatar  National  Vision  Plan  2030,  http://www2.gsdp.gov.qa/www1_docs/QNV2030_English_v2.pdf,   dostęp  12.10.2013.   395  Saudi  Arabia  long  Term  Strategy  2025,   http://www.undp.org.sa/sa/documents/ourwork/pr/long_term_strategy_2025.pdf,  “Saudi  Arabia  Vision   2025.  Soaring  ambitions”,  Arabian  News,    http://www.arabnews.com/node/392116,    dostęp  12.10.2013.   257 Przywódcy państw GCC dokonują trafnej oceny trwającej w ostatnich dekadach blokady rozwojowej, uznając za czynnik sprawczy tego stanu niski poziom edukacji, znikomą kreatywność ludzi czy niskie aspiracje mieszkańców do uczestnictwa w rynku jako producentów, a nie tylko konsumentów. Najgłębszej analizy rynku pracy dokonano w programie Abu Dhabi Vision 2030. Zwrócono w nim uwagę na większość bolączek charakterystycznych dla całego regionu: niską aktywizację zawodową ludności rodzimej (w Abu Dhabi wynoszącą zaledwie 25% ogółu populacji ), wysoką stopę bezrobocia, niezwykle wysoki udział zatrudnienia ludności rodzimej w sektorze publicznym (93%), niechęć do podejmowania prac w sektorze prywatnym, czy niezwykle niską wydajność pracy rodzimych pracowników. Te typowe dla regionu GCC cechy rodzimego rynku pracy zmuszały pracodawców do masowego korzystania z pracy imigrantów. Z kolei łatwość posiłkowania się w gospodarce pracą obcokrajowców demobilizowała ludność miejscową do podnoszenia swoich kwalifikacji i włączania się w krwioobieg gospodarki. W ten sposób uformowała się zależność państw naftowych od napływowej siły roboczej. Nie dziwi zatem diagnoza, postawiona przez przywódców poszczególnych monarchii wracająca uwagę, że kluczem do sukcesu gospodarczego państw GCC jest zmiana postaw i nawyków rodzimej siły roboczej, podnoszenie jej kwalifikacji i aspiracji. Liderzy uznali za niebezpieczne dla przyszłości swych państw opieranie się w kwestiach gospodarczych wyłącznie na pracownikach cudzoziemskich. W ich opinii w dłuższym horyzoncie czasowym, wyżej opisana sytuacja jest nie do utrzymania, niesie bowiem za sobą poważne ryzyko polityczne (kwestia imigrantów i ich pozycji w społeczeństwie) oraz społeczne (zatrudnianie obcych przy masowym bezrobociu ludności rdzennej). Przy takiej diagnozie nie dziwi fakt, że długofalowym celem stawianym przez liderów jest drastyczne zmniejszenie uzależnienia od pracy robotników i specjalistów cudzoziemskich. By zrealizować wyżej wskazane zadania rządy niektórych państw zdecydowały się na rozwój nauki i edukacji . Problemy rynku pracy z którymi borykają się obecnie monarchie postrzegać trzeba w kontekście najnowszej historii: niedorozwoju miast, braku lub rzadkości elit, braku dostępu do powszechnej edukacji, niskiego poziomu nauki. Proces tworzenia społeczeństw i odrębności narodowej rozpoczął się 40-50 lat temu i zbiegł się z napływem petrodolarów. Choć jedną z pierwszych decyzji było wówczas uruchomienie systemu powszechnej edukacji, przez wiele lat była ona realizowana na bardzo niskim poziomie. Skoncentrowana na przekazywaniu wzorców odtwórczych, nie wymagała przy tym kreatywności, otwartości czy 258 samodzielnego myślenia. Ogromną rolę w procesie edukacyjnym tamtych lat odgrywała religia, stanowiąc w szkołach i na uczelniach główny nurt nauczania. Poza teologią kierunkiem rozwijanym na szeroką skalę były studia inżynieryjne z zakresu wydobycia i przetwórstwa ropy naftowej. Niedobory kwalifikowanych kadr występowały także na lokalnym rynku edukacyjnym. W konsekwencji w końcu XX wieku szkolnictwo krajów naftowych zdominowane było przez kadry pochodzenia zagranicznego. W 1995 r. obcokrajowcy stanowili 82% nauczycieli Kuwejtu, 69% Arabii Saudyjskiej, 90% ZEA, 83% Kataru i 60% Bahrajnu.396 Jednakże nauka opierała się wówczas na wytycznych rządowych. W konsekwencji system edukacji prezentował bardzo niski poziom, a abiturienci poza zdobyciem umiejętności pisania i czytania nie zyskiwali większych kwalifikacji. Obowiązujacy model edukacyjny przekładał się na brak osiągnięć naukowych. Kraje Zatoki, podobnie jak inne kraje muzułmańskie zajmowały jedne z ostatnich pozycji w rankingach wynalazczości, niewiele wnosiły do światowej nauki397. Ich rozwój opierał się na wykorzystywaniu pracy specjalistów zagranicznych i powielaniu technologii zachodnich. W pierwszych dekadach istnienia monarchii rody rządzące i elity państwa z oczywistych względów nie korzystały z krajowej oferty edukacyjnej wysyłając swoje dzieci do szkół i uniwersytetów światowych. Dzięki takiemu postępowaniu wraz z wymianą pokoleń na najwyższych stanowiskach w państwach GCC pojawili się nowocześni, bardzo ambitni, a przy tym znakomicie przygotowani do rządzenia i zarządzania państwem specjaliści. Ta właśnie młoda generacja światłych przywódców uznała, że należy jak najszybciej dokonać zmiany edukacyjnej całej młodej generacji swoich państw, uznając wysokiej jakości 396  Kuwait  Educational  System  Overview,  http://education.stateuniversity.com/pages/784/Kuwait-­‐‑ EDUCATIONAL-­‐‑SYSTEM-­‐‑OVERVIEW.html,  dostęp  12.10.  2013.   397  Satti,  Samia,  Nour,  O.  M.  ,“Science  and  Technology  (S&T)  Development  Indicators  in  the  Arab  Region:     A  comparative  study  of  Arab  Gulf  and  Mediterranean  Countries”,  Paper  Submitted  for  the  ERF  10th  Annual   Conference:  16-­‐‑18  December  2003:  Morocco.  Problem  braku  kreatywności  jest    charakterystyczny  dla   wszystkich  państw  arabskich.  Według  Raportu  UNESCO  w  grupie  100  najczęściej  cytowanych  naukowców   na  świecie  znajduje  się  tylko  jeden  Arab-­‐‑  prof.  Samraoui  z  Algierii,  podobnie-­‐‑  świat  arabski  ma  tylko   jednego  Noblistę  (a  w  zasadzie  Noblistę  arabskiego  pochodzenia)-­‐‑  Ahmeda  Zewaila,  pracującego  w  USA.   Słabość  intelektualna  państw  regionu  wyraża  się  także  w  poniżej  przeciętnej  liczbie  publikacji   naukowych.  20  państw  arabskich  publikuje  rocznie  zaledwie  6000  książek,  dla  porównania  w  USA   102000.  Najwięcej  opracowań  naukowych  pochodzi  z  Kuwejtu  ,  za:  UNESCO  Science  Report  2010,  Paris,     http://unesdoc.unesco.org/images/0018/001899/189958e.pdf,  dostęp  13.10.  2013   259 edukację jako klucz do sukcesu, a zarazem czynnik zmniejszający frustrację młodych. Zmiana priorytetów zbiegła się w czasie z rosnącymi oczekiwaniami i aspiracjami ze strony samych społeczeństw państw Zatoki. Upowszechniła się świadomość konieczności edukacji. Rodzice gotowi byli ponosić coraz wyższe koszty edukacji swoich dzieci, widząc w tym szanse na ich przyszły sukces. Z uwagi na bardzo niską jakość szkolnictwa państwowego pojawił się duży popyt na naukę w szkołach prywatnych, w tym także zagranicznych. zezwolono z kolei na poszerzenie profilu nauczania. Szkołom tym Według GEMS w latach 2012-2020 wartość rynku prywatnych usług edukacyjnych ma ulec potrojeniu.398 Niezależnie od wspierania rozwoju szkół prywatnych, rządzący zaczęli inicjować powstawanie nowych uczelni państwowych oraz ośrodków badawczych. Częstokroć ich kapitał założycielski stanowiły darowizny przywódców, którzy osobiście stawali na czele zakładanych uczelni czy jednostek naukowych, podkreślając w ten sposób wagę tworzonych instytucji. W ten sposób pieniądze pozyskiwane z ropy naftowej służyć zaczęły budowie nowoczesnego, konkurencyjnego państwa. Nauka i edukacja stały się filarami postępu i symbolem przemian. Dodatkowym impulsem do wpierania rozwoju nowoczesnej edukacji stały się wydarzenia Arabskiej Wiosny. Niepokoje w okolicznych państwach doprowadziły do wzrostu zainteresowania rządzących rozwiązywaniem problemów wewnętrznych, w tym przede wszystkim poprawy kwalifikacji i możliwości startu życiowego młodzieży. By zneutralizować buntownicze nastroje społeczne i zmniejszyć zagrożenie niepokojami, rządy państw Zatoki zamierzają zainwestować w edukację w najbliższych 15 latach 1,8 bln USD. Zmiana polityki edukacyjnej państw GCC znajduje swoje odzwierciedlenie w statystykach399. Tabela 5/7 Procentowy udział rządowych wydatków na edukację w PKB i budżecie w latach 2006-2012 Przeciętny udział wydatków na edukację w PKB w latach 2000-2012 Przeciętna udział wydatków na edukację w budżecie w latach 20002012 398  WWW.gemseducation.com,    dostęp  7.04.2013.   399  Należy  wziąć  pod  uwagę  ograniczoność  w  dostępie  do  danych,  jak  też    niespójność  metodologiczną.   Statystyki  umieszczone  w  tabeli  należą  do  nielicznych  dostępnych  danych  na  ten  temat.  Jednak    ich  sposób   wyrażenia  pozostawia  wiele  do  życzenia.  Mają  zatem  zaledwie  charakter  orientacyjny.   260 Bahrajn 2,9 11,9 Kuwejt 3,8 12,9 Katar 2,5 19,6 Oman 4,3 31,1 Arabia Saudyjska 5,6 19,3 ZEA 1,1 (dane dla 2004) 23,4 Za: UN Data 2013, http://data.un.org/CountryProfile.aspx, dostęp 13.10. 2013 Tabela 1/7 pokazuje zróżnicowanie w wydatkach na cele edukacyjne w poszczególnych państwach GCC. Państwem przeznaczającym ponad 5%PKB na edukację jest Arabia Saudyjska. Na drugim biegunie znajdują się Zjednoczone Emiraty Arabskie, których wydatki szacowane były (w 2004 r.) na poziomie 1,1 % PKB. Statystyki nie uwzględniają jednak czynnika demograficznego- choć Arabia Saudyjska przeznacza na edukację 5-krotnie więcej środków niż ZEA, to jednak jej wydatki są proporcjonalne uwzględniając populację obydwu krajów. Stopień zaangażowania w promocję nauki i edukacji wydaje się lepiej wyrażać skala wydatków budżetowych przeznaczonych na ten cel. W 2008 r. najwięcej na naukęi edukację wydawały Emiraty Arabskie, przeznaczając aż 27,2% swojego budżetu, Arabia Saudyjska z wydatkami na poziomie 19,3% zajmowała drugie miejsce , Bahrajn przekazywał 11,8% a Katar 7,1% budżetu. Według najnowszych danych w 2013 r. Arabia Saudyjska przeznaczyła na edukację aż 54 mld USD, Zjednoczone Emiraty Arabskie oraz Katar po 6 mld USD 400 . Według raportu The Gulf and Its People obecnie państwa Zatoki są liderem światowym pod względem udziału nakładów na edukację w budżetach krajowych401. Ostatnie lata przyniosły nie tylko znaczący wzrost wydatków na naukę i edukację w badanych państwach, ale nowe podejście do kształcenia i jego profilowania pod kątem potrzeb rynku. Po okresie koncentracji na poprawie jakości szkolnictwa wyższego, kolejne nowe programy dotyczą szkolnictwa podstawowego i średniego. Nacisk kładzie się także na szkolnictwo zawodowe oraz ustawiczne. 400  “Gulf  Countries  Invest  big  in  digital  education”,  Gess  Education,  18  August  2013,   http://www.gesseducation.com/news-­‐‑center/news/gulf-­‐‑countries-­‐‑invest-­‐‑big-­‐‑digital-­‐‑education,  dostęp   12.10.2013.   401  “The  GCC  in  2020.  The  Gulf  and  its  People”,  Economist  Intelligence  Unit,  September  2009,   http://graphics.eiu.com/upload/eb/Gulf2020part2.pdf,  dostęp  10.10.2013.   261 Poniżej przedstawiono wybrane inicjatywy edukacyjne i naukowe państw GCC, charakteryzujące nową politykę władz wobec tego sektora. Projekty te, z racji swoich założeń, wydają się ponadto być niezmiernie istotne dla Bliskiego Wschodu, mając szanse przyczynić się do zmiany jakościowej w całym regionie i pomóc w wyjściu z zacofania. Katar Na przełomie wieków władze w Katarze zredefiniowały swoje cele rozwojowe. Państwo zaczęło kłaść nacisk na rozwój i poprawę jakości zasobów ludzkich. Służyć temu miało powołanie w 1995 r. Qatar Foundation for Education, Science and Community Development (QF), której celem było wspieranie rozwoju badań naukowych, edukacji oraz przekształceń społecznych. Fundacja została powołana z inicjatywy nowego emira KataruHamada bin Khalifa Al Thani (który w tym samym roku objął to stanowisko), wizjonera a zarazem niezwykle nowoczesnego polityka. Fundacja, będąc organizacją non-profit uzyskała wsparcie finansowe ze strony państwa, stając się jednym z głównych nośników zmian w modelu społeczno-gospodarczym i ucieczki od monokultury. Na czele fundacji stanęła żona emira Kataru, socjolożka, szejka Mozah bint Nasser Al Missned. Postawienie na czele prestiżowej instytucji kobiety odgrywa niezwykle symboliczną rolę. Przyczynia się do zmiany wizerunku kobiety w islamie i roli, jaką może odgrywać w społeczeństwie. Ma symbolizować preferowany przez nowe władze kierunek zmian społecznych. Celem QF jest wspieranie rozwoju zasobów ludzkich, umożliwiające powszechne uczestnictwo Katarczyków w budowie nowoczesnego państwa. Jednocześnie dzięki rozwojowi współpracy z wieloma ośrodkami uniwersyteckimi i naukowymi świata, fundacja ma przyczyniać się do znoszenia barier społecznych, obalania stereotypów oraz budowy mostów porozumienia między kulturami i tolerancji402. Instytucje stworzone przez Qatar Foundation są otwarte zarówno dla Katarczyków, jak również dla studentów i badaczy z całego regionu Bliskiego Wschodu. Służyć ma to modernizacji islamu i wprowadzenie go w XXI wiek. Qatar Foundation zbudowana została za dochody z eksportu surowców energetycznych, w zgodzie z opinią emira, że największym skarbem Kataru nie tyle są nośniki energii, a ludzie, ich talenty i aspiracje, zaś celem państwa powinno być jak najlepsze wydobycie z jednostek zdolności i umiejętności kształtowania przez nie otaczającego świata. 402  About  Qatar  Foundation,  http://www.qf.com.qa/discover-­‐‑qf/about-­‐‑qf/about-­‐‑qatar-­‐‑foundation  ,  dostęp   5.09.2013.   262 Jedną z dziedzin aktywności QF jest działalność edukacyjna. Realizowana jest przez powołaną do istnienia spółkę- córkę QF: Education City (EC). EC powstało z osobistej inicjatywy szejki Mozah. Miasteczko, zajmujące obszar wielu hektarów w centrum Doha, znajdujące się w ciągłej fazie tworzenie, kształci ponad 4000 studentów pochodzących z 90 krajów, gwarantując dostęp do najlepszej kadry naukowej, pochodzącej ze wszystkich stron świata. Katar, państwo o najwyższym w świecie PKB per capita, posiadające ogromne zakumulowane kapitały, jest jednym z najbardziej pożądanych partnerów naukowych w świecie. Państwo używa tu bowiem swojego bogactwa do tworzenia optymalnego środowiska dla rozwoju nauki i szkolnictwa wyższego, wspierając nauki eksperymentalne, finansując tworzone laboratoria badawcze. Gwarantuje optymalne warunki pracy zarówno dla studentów jak i naukowców. Nie dziwi zatem fakt, że z Education City nawiązały współpracę czołowe uniwersytety zachodnie, wchodząc w program zdobywania przez studentów podwójnych dyplomów. Uczelniami partnerskimi EC są: •  Texas A&M University at Qatar; •  Weill Cornell Medical College in Qatar; •  Georgtown University School of Foreign Service; •  Virginia Commonwealth University in Qatar; •  Carnegie Melon University; •  Northwestern University in Qatar; •  HEC Paris; •  University College London in Qatar403. Pieniądze z eksportu surowców energetycznych umożliwiają także zapraszanie światowej klasy naukowców na okazjonalne wykłady. W Education City realizowany jest cykl specjalnych wykładów wygłaszanych przez Noblistów. W jego ramach do Doha przybyli na przeznaczone dla naukowców i studentów wykłady: Peter Agre (Nobel z chemii w 2003 r.), Robert Grubbs (Nobel z chemii w 2005 r.), Zur Hausen (Nobel z medycyny 2008 r.), David Baltimore (Nobel z medycyny 1975r.), Richard Roberts (Nobel z medycyny 1993 r.), Jean Marie Lehn (Nobel z chemii 1987), Theodor Hansch (Nobel z fizyki 2005r.), Gunter Blobel (Nobel z medycyny 1989r.), Martin Evans (Nobel z medycyny 2007r.), Ferid Murad 403  Qatar  Foundation,  http://www.qf.com.qa/education/universities,  (5.08.2012).   263 (Nobel z medycyny 1998), Richard Schrock (Nobel z chemii 2005 r.)404. Wykłady te mają nie tylko nobilitować tę instytucję, ale być inspiracją do rozwoju badań i wymiany poglądów przez badaczy z całego świata. Warto zwrócić uwagę na zlokalizowany w Education City Weill Cornell Medical College in Qatar. Uniwersytet ten uznawany jest za jedną z najsłynniejszych w świecie uczelni medycznych. Jego filia w Katarze jest zarazem jedyną zewnętrzną placówką tej uczelni. Nie jest to kwestia przypadku. Pozyskanie przez Katar partnera w postaci Weill Cornell Medical College wpisuje się w strategię rozwojową tego kraju, która zakłada zbudowanie w emiracie regionalnego centrum opieki zdrowotnej i biomedycznej. Filia Weill Cornell w Katarze wypromowała już pierwszych lekarzy. W ramach podpisanej umowy lekarze ci odbywają obecnie staż w w szpitalach amerykańskich, a po jego zakończeniu mają stanowić kadrę w budowanym Sidra Medical and Research Center. Centrum, na którego stworzenie przeznaczono aż 8 mld USD ma stać się wiodącym ośrodkiem medycznym w Zatoce i jednym z ważniejszych na Bliskim Wschodzie405. QF i jego filia EC uczestniczą ponadto w licznych joint-ventures, których celem ma być podnoszenie konkurencyjności Kataru. Spółki zajmują się podnoszeniem kwalifikacji zawodowych, usprawnianiem funkcjonowania sektora wydobywczego, kształceniem kadr z zakresu brandingu i projektowania sieci, kształceniem kadr w sektorze IT, podnoszeniem kwalifikacji zawodowych pracowników firm zajmujących się organizacją imprez masowych, czy tworzeniem zespołów badawczo-inżynieryjnych do budowy wielkich elektrowni słonecznych i promowania zielonej energii406. Education City zajmuje się ponadto rozwojem nauki w wybranych, wyselekcjonowanych przez państwo dziedzinach: medycynie, biotechnologii, informatyce i technologiach informacyjnych, nanotechnologiach, czy inżynierii środowiskowej. Realizowana obecnie polityka emiratu ukierunkowana jest na rozwój badań empirycznych i dziedzin mających zastosowanie w gospodarce narodowej. W 2008r. władze kataru otworzyły inkubator technologiczny- Qatar Science and Technology Park (QSTP). Jest jedyną tego typu instytucją, ściśle współpracującą 404  Distinguished  Lectures  Series,  http://www.qf-­‐‑research-­‐‑division.org/distinguished/past_lectures.php,   (6.08.2012).   405  Rubin,  Alisa,  Higher  Education  reform  in  the  Arab  World,  Middle  East  Institute,  31  July  2012,   http://www.mei.edu/content/higher-­‐‑education-­‐‑reform-­‐‑arab-­‐‑world-­‐‑model-­‐‑qatar,  ,  dostęp  6.08.2012.   406  Qatar  Foundations  Joint  Ventures,    http://www.qf.com.qa/joint-­‐‑ventures/,  dostęp  5.08.2012   264 z czołowymi uniwersytetami kraju i zlokalizowaną w ich bezpośredniej bliskości. QSTP posiadający powierzchnię 4,5 hektara działa jako specjalna strefa ekonomiczna. Poprzez stworzenie preferencyjnych warunków inwestowania, w tym zwolnień podatkowych i możliwości otwierania firm ze 100% udziałem kapitału obcego władze zachęcają firmy i instytuty badawcze z całego świata do współuczestnictwa w projektach badawczych i uruchamiania innowacyjnych przedsięwzięć w ramach inkubatora. Kolejnym kierunkiem aktywności państwa jest budowa nowego systemu kształcenia spełniającego światowe standardy. Temu celowi miało służyć wdrożenie w 2002 r. programu Education for a New Era, przygotowanego we współpracy z jednym z amerykańskich thinktanków z dziedziny przekształceń sektora R&D- RAND Corporation407. W ramach programu szkoły publiczne otrzymały autonomię, która umożliwiła im swobodne dopasowywanie profilu kształcenia do potrzeb rynku. Zmieniono także program kształcenia na czołowej uczelni państwowej- Qatar University, przekształcając ją w nowoczesną uczelnię. Otwarto nowe uczelnie państwowe , kształcące na potrzeby rynku- College of the North AtlanticQatar oraz Community College of Qatar 408. Rząd uruchomił ponadto specjalny program przyznawania stypendiów i grantów- w ramach tzw. Qatar Higher Education Institute. Stypendia są przyznawane w pięciu kategoriach: •   The Emiri Scholarship- stypendium dla wybitnie uzdolnionych studentów; •   The National Scholarship- przeznaczone dla studentów o wybitnych zdolnościach biznesowych zdolnych do zajęcia w przyszłości kluczowych stanowisk w preferowanych przez państwo sektorach gospodarki; •   The Employee Scholarship Program- stypendium umożliwiające szkolenia i podnoszenie kwalifikacji wybitnie zdolnych osób pracujących już w gospodarce; •   The Diploma Scholarship Program- przeznaczony dla studentów kierunków technicznych i inżynieryjnych ; 407  Brewer  ,  Dominic  J.  et  al,  Education  For  the  New  Era,  RAND-­‐‑Qatar  Policy  Institute,  2007     408  Education  and    Training  Sector  Strategy  2011-­‐‑2016,   http://www.sec.gov.qa/En/about/Documents/Stratgy2012E.pdf,  dostęp  7.08.2012   265 •   The Pre-College Grant Program- dla uczniów przygotowujących się na studia wyższe 409 . Przedstawione powyżej nowe inicjatywy edukacyjne podejmowane w Katarze dobrze wpisują się w nową politykę ekonomiczną państwa, która zakłada wykorzystanie petrodolarów do szybkiego przekształcenia gospodarki kraju z monokultury energetycznej w nowoczesną gospodarkę opartą na wiedzy. Celem tych wysiłków ma być zasadnicze ograniczenie uzależnienia gospodarki od pracowników cudzoziemskich, oparcie się w większym stopniu na krajowej sile roboczej. Przyjęty program rozwoju zakłada ponadto pełne otwarcie rynku pracy dla kobiet. Wizja, przyjmująca tak szybkie i rewolucyjne zmiany na rynku pracy w ciągu zaledwie jednego pokolenia (20 lat) wydaje się być nierealistyczna, ale jak podkreślają analitycy sprzyja jej determinacja, wewnętrzna spójność realizowanych zamierzeń oraz dostęp do wręcz nieograniczonych środków finansowych 410. Arabia Saudyjska Także Arabia Saudyjska inwestuje w naukę i szkolnictwo. Była jednym, z pionierów w regionie promujących nowoczesne kierunki kształcenia, otwierając w 1977 r. Saudi Arabian National Centre for Science and Technology , przemianowane w 1985 r. na King Abdulaziz City for Science and Technology (KACST) . Centrum jest niezależną organizacją wspierającą rozwój nauki i technologii, pełni ponadto funkcje państwowej agencji ds. rozwoju nauki i badań. Proponuje rządowi konkretną politykę naukową, koordynuje prace innych instytucji naukowych, wspiera badania naukowe, innowacje i transfer technologii pomiędzy jednostkami badawczymi w kraju oraz promuje międzynarodowe programy badawcze. Działalność KACST ma przyczyniać się do zmniejszenia dystansu intelektualnego wobec państw wysokorozwiniętych, a instytucja ta jest głównym instrumentem polityki naukowej państwa. Centrum kooperuje z uczelniami z państw zachodnich w dziedzinach takich, jak: energetyka, w tym atomowa, astronomia, fizyka, informatyka, nanotechnologia, półprzewodniki czy inżynieria chemiczna. Wśród współpracujących jednostek naukowych są: Cambridge University, IBM, University of San Diego, Beijing Genomic Institute, oraz CERN. 409  Gonzales,  Gabrielle,    Facing  Human  Capital  Challenges  of  the  21st  Century:  Education  and  Labor  Market   Initiatives  in  Lebanon,  Oman,  Qatar,  and  the  United  Arab  Emirates,  Rand-­‐‑Qatar  Policy  Institute,  Doha,  2008.   410  Rubin,  Alisa,    Higher  Education  reform  in  the  Arab  World,  Middle  East  Institute,  31  July  2012,   http://www.mei.edu/content/higher-­‐‑education-­‐‑reform-­‐‑arab-­‐‑world-­‐‑model-­‐‑qatar,  ,  dostęp  10.08.2012.   266 W 2009 r. władze Arabii Saudyjskiej powołały King Abdullah University of Science and Technology (KAUST). Uniwersytet powstał z inicjatywy króla, lecz za pieniądze państwowego koncernu naftowego Aramco. Do 2012 r. ponadto uczelnią zarządzało Aramco. Uczelnia, zgodnie z zamierzeniami władz, ma być kuźnią dla przyszłych elit. Językiem wykładowym jest wyłącznie język angielski, a zajęcia odbywają się na kierunkach: biotechnologii, ochrony środowiska, informatyki, nauk matematycznych i fizycznych. KAUST, obejmujący powierzchnie 36 km 2 jest pierwszą koedukacyjną uczelnią w Arabii Saudyjskiej, bez policji religijnej, bez restrykcji nałożonych na kobiety, które na obszarze uczelni mogą chodzić w zachodnim stroju, czy prowadzić auta. Można powiedzieć, że uczelnia ta staje się swego rodzaju eksperymentem dla przyszłych zmian społecznych w kraju, stając się wyłomem w szczelnym dotąd restrykcyjnym systemie społecznym. Zdaniem rektora uczelni naukowcy, pracownicy i studenci obu płci mogą w sposób nieskrępowany i bez żadnych ograniczeń prowadzić badania. Uczelnia ma ambicje odegrać istotną rolę w regionie MENA. Posiada prawo prowadzenia studiów doktoranckich i jest otwarta dla studentów zagranicznych. Obecnie studiuje na tej uczelni ponad 700 osób 411. Nowa uczelnia jest symbolem sukcesu. Jej wyrazem jest otrzymanie w 2012 prestiżowej nagrody „Najlepszej uczelni edukacyjnej i najlepszego promotora przedsiębiorczości w świecie arabskim”, przyznaną na Global Enterpreneurship Summit (GES) w Dubaju. KAUST okazał się najlepszą uczelnią w pięciu kategoriach: kursów i szkoleń dla przedsiębiorców, inkubatora przedsiębiorczości, prac badawczo-rozwojowych, dostępu do funduszy na start-up, tworzenia sieci współpracy grup biznesowych 412. Królestwo Arabii Saudyjskiej prowadząc politykę podwyższenia poziomu nauczania, przeznaczyło w ostatnim okresie ogromne kwoty na wzmocnienie państwowych uczelni krajowych. Niestety, odnotowano również liczne przypadki nadużyć ze strony władz poszczególnych uczelni. Jak donosi portal World, niektóre uczelnie przeznaczały ogromne kwoty na zatrudnienie znanych zagranicznych wykładowców, nie oczekując w zamian 411  “Saudi  open  hi-­‐‑tech  science  oasis”,  BBC  World,  23  September  2009,   http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/8270601.stm  oraz    “King  Abdullah  University  of  Science  and   Technology”,  BBC,    http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/8270601.stm  ,    dostęp  15.10.  2012   412  “KAUST  wins  Top  Honors  for  entrepreneurship”,  King  Abdullah  University  of  Science  and  Technology,     25  December  2012,      http://www.kaust.edu.sa/media/features/entrepreneurship.html,  dostęp  13  lutego   2013.   267 świadczenia żadnych usług edukacyjnych. W zamian za wynagrodzenie, uczelnie jedynie umieszczały nazwiska profesorów na stronach internetowych uczelni413. Zjednoczone Emiraty Arabskie Emiraty Arabskie zmieniły w nowym stuleciu swą politykę edukacyjną. Emir Abu Dhabi zainicjował powstanie, (patrz: punkt 7.2) Masdar City, w ramach którego utworzono instytut badawczy - Masdar Institute od Science and Technology, specjalizujący się w szeroko rozumianych kierunkach inżynieryjnych, biotechnologii, inżynierii środowiskowej, energetyce odnawialnej, informatyce, zarządzaniu i chemii. Studia, w tym również studia podyplomowe nastawione są na szkolenie w zawodach poszukiwanych na rynku wewnętrznym. Misją instytutu jest kształcenie postaw innowacyjnych, krytycznego myślenia oraz kreatywności. Poza celami edukacyjnymi Masdar Institute prowadzi szeroko rozumiane badania naukowe skoncentrowane przede wszystkim na sektorze energetyki, energii odnawialnej oraz technologiach energooszczędnych. Tego typu działalność jest wspierana finansowo przez rząd oraz przedsiębiorstwa z branży energetycznej. Realizowane badania mają charakter aplikacyjny i mają wpisywać się w rządowe plany rozwoju zrównoważonego ZEA 414. Emirat Dubaju Również emirat Dubaju włączył się w politykę rozwoju zasobów ludzkich. Inicjatorem zmian jest emir Dubaju- Maktoum, twórca i sponsor utworzonej w 2007r. fundacji Mohammed bin Rashid al Maktoum Foundation. Fundacja ta odgrywa fundamentalną rolę w finansowaniu przedsięwzięć, służących rozwojowi szkolnictwa wszystkich szczebli, tworzeniu instytucji naukowych i kształceniu kadr mających w niedalekiej przyszłości fachowo zarządzać krajem. Cechą szczególną, wyróżniającą Dubaj spośród pozostałych krajów regionu jest pionierski program ochrony dziedzictwa kulturowego. Emir z jednej strony uznaje za niezbędną modernizację kraju, zbliżającą emirat do świata zachodniego. Równocześnie jednak przykłada ogromną wagę do zachowania tożsamości kulturowej. Misja ta realizowana jest za pośrednictwem Mohammed bin Rashid Foundation. 413  “Saudi  Universities  offer  cash  in  exchange  for  academic  prestige”,  Global  Educational  Network,  World.   Edu,  13  December  2011,  http://world.edu/saudi-­‐‑universities-­‐‑offer-­‐‑cash-­‐‑exchange-­‐‑academic-­‐‑prestige/,   dostęp  13.02.  2013.   414  Masdar,  http://www.masdar.ac.ae,    dostęp  20.02.  2013.   268 Program ochrony dziedzictwa kulturowego ma na celu rozpowszechnianie wiedzy o kulturze i społeczeństwach regionu, ochronę dziedzictwa kulturalnego i tworzenie podstaw do dialogu międzykulturowego na równoprawnych zasadach. Wśród wielu inicjatyw na szczególną uwagę zasługuje sposób podejścia do kształcenia najmłodszego pokolenia. Dla władzy kwestią zasadniczej wagi jest upowszechnienie znajomości literatury arabskiej. Służyć temu celowi mają organizowane przez fundację targi książek dla młodzieży i dzieci, otwieranie bibliotek, w tym dziecięcych bibliotek elektronicznych, uruchomienie specjalnego portalu dziecięcego z grami edukacyjnymi, popularyzującymi czytelnictwo wśród młodych pokoleń 415 . Dzieciom i młodzieży ma służyć również program Bustan al Qusas Project, którego celem jest podnoszenie kwalifikacji literatury. Wielki nacisk kładzie się nauczycieli, uczących języka arabskiego i ponadto na rozwój literatury. Dla potencjalnych twórców i badaczy literatury oraz tłumaczy stworzone są specjalne propozycje grantów: Oktub Programme, Tarjem Programme, Art Library, Book In A Capsule oraz Arab Narrative Encyklopedia. Fundacja emira Dubaju jest głównym sponsorem nauki i edukacji w emiracie i jednym z najważniejszych sponsorów w regionie Bliskiego Wschodu. Co roku organizuje konferencje i kongresy, jak również wręcza własne nagrody w kategoriach traktowanych jako istotne dla rozwoju cywilizacyjnego, ekonomicznego, czy kulturowego państw arabskich. Do rangi symbolu, podkreślającego zmiany do jakich dochodzi w państwach Zatoki urasta publikacja specjalnego i bezcennego raportu, poświęconego jakości wiedzy i edukacji w państwach arabskich- Arab Knowledge Report. Raport fundacji, opracowany został po raz pierwszy dla lat 2010/2011. Ten niezwykle dojrzały dokument przełamuje dotychczasowe stereotypowe postrzeganie państw arabskich, jako niezdolnych do przeanalizowania, zrozumienia i rozwiązania kluczowych problemów społecznych, w tym niskiej kreatywności, czy równie niskiej jakości zasobów ludzkich. Znajduje się w nim zarówno doskonała diagnoza słabości państw arabskich, jak również propozycje konkretnych kroków, niezbędnych dla usunięcia tychże. Zawiera de facto receptę na swego rodzaju wzorzec wprowadzania reform416. Autorzy raportu próbują wypromować nowy termin dla obecnej 415“The  reading  strategy”,  Mohammed  bin  Rashid  Foundation,     http://www.mbrfoundation.ae/English/Pages/ReadingStrategy.aspx,  dostęp    15.03.2013.   416  Arab  Knowledge  Report  2010/2011,   http://www.mbrfoundation.ae/English/AKR20102011/Pages/AKR%202010-­‐‑2011.aspx,  dostęp  15   .03.2013   269 fazy rozwoju państw naftowych „ nowy arabski renesans i budowa gospodarek opartych na wiedzy „417. Rozdział 8: Inwestycje w rolnictwo Szczególnie ważnym kierunkiem aktywności ekonomicznej monarchii naftowych w ostatnich latach są inwestycje, dokonywane w sektorze rolnym w innych krajach. Państwa Zatoki w ten sposób chcą nie tylko zdywersyfikować swoją działalność inwestycyjną, ale przede wszystkim zagwarantować sobie bezpieczeństwo żywnościowe. 8.1 Żywność jako dobro strategiczne Kiedy w latach 50. XXw. Abraham Maslow przedstawił tzw. teorię hierarchii potrzeb ludzkich, znaną w skrócie pod nazwą piramidy Maslowa418 dostęp do żywności i wody znalazł się w grupie elementarnych potrzeb człowieka. Niedostatki tych dóbr względne lub bezwzględne, najszybciej prowadzą do destabilizacji społecznej i politycznej państw. Polityka lokuje bezpieczeństwo żywnościowe w trzech kontekstach: •   Rozporządzalności, czyli posiadania wystarczającej ilości żywności dla zaspokojenia potrzeb żywnościowych swojego społeczeństwa; •   Dostępności, wynikającej z wystarczającej podaży w skali globalnej i krajowej; •   Adekwatności, czyli możliwości zapewnienia wystarczającego zapotrzebowania energetycznego (kcal) posiadanego pożywienia dla swoich mieszkańców. Aby je zapewnić muszą być równocześnie spełnione trzy warunki: •   Fizyczna dostępność żywności; 417  Op.cit.  str.  144   418  Strelau,  Jan  ,  Psychologia.  Podręcznik  akademicki  Tom  2  Psychologia  ogólna,  Gdańskie  Wydawnictwo   Psychologiczne,  Gdańsk  2007,  s.  641-­‐‑643.   270 •   Ekonomiczna dostępność żywności; •   Zdrowotna odpowiedniość żywności 419. Teoria zaprezentowana przez A. Maslowa legła u podstaw przyjęcia przez ekonomię i politykę aksjomatu, że żywność i woda stanowią, podobnie jak nośniki energii dobra strategiczne i odcisnęła piętno na politykach gospodarczych wielu państw, które od lat 70. zaczęły przykładać wagę do samowystarczalności żywnościowej. Uznano, że im bardziej kraj jest zależny od importu elementarnej żywności, niezbędnej do zaspokojenia potrzeb, tym mniejsze jest jego bezpieczeństwo żywnościowe. Kierując się względami bezpieczeństwa niektóre państwa stosowały program cen minimalnych w rolnictwie. Ich głównym celem była stymulacja produkcji rolnej , ograniczająca lub całkowicie redukująca ów import. W grupie państw Zatoki polityka substytucji importu rolnego prowadzona była przez Arabię Saudyjską. Pozostałe państwa były zbyt małe i zbyt słabe w danym czasie, by taką politykę stosować. 8.2. Polityka żywnościowa Arabii Saudyjskiej- rys historyczny Królestwo Saudów w końcu lat 70. XXw. na fali gwałtownego bogacenia się postanowiło rozwinąć własne uprawy zbóż: pszenicy i jęczmienia. Postawienie przed gospodarką państwa pustynnego powyższych celów było kuriozalne z uwagi na fakt, że kraj ten nie dysponował ani gruntami ornymi, ani dostępem do słodkiej wody (jezior, rzek). Rozwój rolnictwa w takich warunkach oznaczał konieczność poniesienia ogromnych nakładów początkowych, mianowicie sprowadzenia statkami ziemi służącej tworzeniu na piaskach pól uprawnych, uruchomienia bardzo kosztownego systemu irygacyjnego, 419  Małysz,  Jerzy,  Bezpieczeństwo  żywnościowe-­‐‑  strategiczna  potrzeba  ludzkości,  Wydawnictwo  Naukowe       PWN,  Warszawa  1991,  str.  83  i  dalsze.   271 doprowadzającego wodę pozyskiwaną z pokładów wód gruntowych. produkcji zbóż w tak nieprzyjaznych Bieżące koszty warunkach likwidowały jednak wszelką możliwą opłacalność . Aby rozwijać uprawy państwo wdrożyło szeroki program ich subsydiowania. Dotacja ustalona w tym czasie opiewała na kwotę 933 USD za tonę , co oznaczało, że koszt wyprodukowania tony pszenicy w tym kraju był najwyższy w świecie ( i przekraczał cenę światową w zależności od okresu 2-3 krotnie)420. Poniższa tabela przedstawia politykę subsydiowania rolnictwa w latach 1970-2000. Tabela 1/8 Subsydiowanie żywności w Arabii Saudyjskiej w latach 1970-2000 w mln SR Data Pszenica i jęczmień krajowy Import jęczmienia Pasza dla drobiu (importowana lub krajowa) 1970 0 0 0 1974 0 0 0 1979 45 0 0 1984 2774 0 0 1985 2003 1535 267 1990 5087 361 212 1995 2535 1241 115 2000 935 0 384 źródło: Achievements of Development Plans, Facts and Figures, 2009, http://www.google.pl/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=3&ved=0CEwQFjAC&url=http%3A%2F% 2Fwww.mep.gov.sa%2Finetforms%2Farticle%2FDownload.jsp%3Bjsessionid%3D6427A88EEE98ACAEE421 C13A1FAA8026.alfa%3FDownload.ObjectID%3D185&ei=50ciUM7KJsfWtAaIq4C4Dw&usg=AFQjCNH7q_c b0lIyAQtjt_jNJuomvA1dkg&sig2=kQP_u0lZI20J9vUHQdtvYA, dostęp 15.07. 2013. Jak pokazuje tabela 1/8, pierwsze wydatki z budżetu na wsparcie krajowych upraw zbóż pojawiły się w 1979r. Szczyt dotacji do upraw pszenicy przypadł na 1990 r. Doprowadziły one do gwałtownego wzrostu upraw zbóż w kraju. Zmiany w bilansie zbożowym znajdują swój wyraz w kolejnych tabelach. 420  “Saudi  Arabia  scraps  wheat  growing  to  save  water”,  Reuters,    8January    2008,   http://www.reuters.com/article/2008/01/08/idUSL08699206,  dostęp  10  .09.2013.     272 Tabela 2/8 Arabia Saudyjska: produkcja, eksport i import pszenicy (1961-2012) w tys. ton Rok Produkcja w tys. ton Eksport w tys. ton Import w tys. ton 1961 127 0 111 1970 135 0 363 1980 141 27 732 1982 412 10 686 1983 710 11 327 1984 1402 7 206 1985 2047 78 87 1986 2290 1584 105 1987 2649 2436 204 1988 3267 1956 154 1989 3452 1578 161 1990 3580 1661 184 1991 4035 2317 329 1992 4124 2490 222 1993 3430 2015 71 1994 2646 1651 46 1995 1648 181 67 2000 1788 0 25 2005 2648 0 80 2006 2630 0 100 2007 2556 0 75 2008 1720 0 1275 2009 940 0 1909 2010 1200 0 1742 273 2011 1100 0 2800 2012 1000 0 2300 Za: opracowanie własne na podstawie Index Mundi , dostęp z 1 sierpnia 2012 http://www.indexmundi.com/agriculture/?country=sa&commodity=wheat&graph=production http://www.indexmundi.com/agriculture/?country=sa&commodity=wheat&graph=exports http://www.indexmundi.com/agriculture/?country=sa&commodity=wheat&graph=imports, dostęp 15.07. 2013 Jak twierdzi J. Małysz : „w warunkach wrażliwego na bodźce rolnictwa dochodzenie do samowystarczalności żywnościowej (…) prowadzi do nadprodukcji. (…) [M]ożna osiągnąć samowystarczalność w zakresie pojedynczego surowca żywnościowego rezygnując z wytwarzania go w zgodzie z ekonomiczną efektywnością i izolując- na pewien czaskrajową produkcję tego surowca od rynku światowego. Wyłączenie mechanizmu rynku światowego nie (może) jednak trwać w nieskończoność- osiągnięta w skutek dążenia do pełnej samowystarczalności autarkia (…) przeradz(a) się (…)w nadprodukcję, którą trzeba wypchnąć na rynek ponosząc straty (m.in.. dotowanie eksportu)” 421 . Prawdziwości tych wniosków w odniesieniu do Arabii Saudyjskiej dowodzi powyższa tabela. Efektem stymulacji upraw był 10- krotny wzrost wielkości zbiorów pszenicy na przestrzeni lat 1982-1992. W siódmym roku od zainicjowania programu (1985r.) Arabia Saudyjska osiągnęła samowystarczalność zbożową, a rząd zakazał importu zbóż, z wyłączeniem śladowych ilości specjalnych odmian pszenicy, nieprodukowanych w kraju. Co więcej, od 1986 r. królestwo Saudów rozpoczyna eksport tego zboża. W latach 1991/92 produkcja pszenicy jest już niemal dwukrotnie większa, niż wynika to z zapotrzebowania wewnętrznego. W szczycie produkcji w 1992r. Arabia staje się jednym z ważniejszych eksporterów pszenicy w świecie i drugim, po Egipcie największym w świecie arabskim, sprzedając ją m.in. do b. ZSRR i Chin 422. Odwrotny trend wykazuje import. Zarysowuje się wyraźnie spadek uzależnienia od importu pszenicy, po1985r. stanowi już zaledwie parę procent bieżącej produkcji. W latach 1985-2007 import ten ma charakter marginalny, pomijalny. Projekt rozwoju rolnictwa w tak ekstremalnych warunkach klimatyczno- przyrodniczych, który oceniany był przez ekspertów jako przejaw niezwykłej ekstrawagancji 421  Małysz,  Jerzy,  op.cit.  str.  78-­‐‑79.   422  „  Saudi  Arabia”,  Saudi  Embassy,  http://www.saudiembassy.net/about/country-­‐‑ information/agriculture_water/Agricultural_Achievements.aspx,  dostęp  15.07.  2013.   274 i marnotrawstwa państwa, przeczący zasadom wymiany międzynarodowej (teoria kosztów komparatywnych), wraz z upływającym czasem okazał się niemożliwy do utrzymania. W rejonach objętych uprawami doszło do zaburzenia równowagi hydrologicznej, wywołując niedobory wody dla celów konsumpcyjnych szybko rozwijających się miast. Pojawił się problem, z którego sobie nie zdawano sprawy inicjując program rozwoju rolnictwa. Kurczące się zasoby wód gruntowych spowodowały istotny wzrost rynkowej ceny tego bezcennego dobra. Dotacje dla rolnictwa, choć tak wysokie, okazały się jednak zbyt niskie, by zrekompensować gwałtownie rosnące koszty produkcji. Dalsze zaś utrzymywanie upraw groziło klęską ekologiczną na ogromną skalę. Polityka samowystarczalności żywnościowej w podstawowej grupie produktów, nie biorąca pod uwagę strony kosztowej ani warunków hydrologicznych poniosła klęskę. W tej sytuacji w 2007 r. podjęto decyzję rezygnacji z upraw zbóż w kraju. Po 30 latach stosowania subsydiowania rolnictwa proces wychodzenia odbywać się miało stopniowo. Zdecydowano by redukować kontraktację pszenicy z pól krajowych o 12,5% w skali roku. Celem przyjętego tempa było umożliwienie przeprofilowania produkcji przez dotychczasowych producentów. Rynek jednak zareagował szybciej na bodziec ekonomiczny. W kolejnym roku produkcja pszenicy zmalała bowiem już o ponad 33% (z 2556 tys. ton w 2007 do 1720 tys. ton w 2008r.). Chociaż w latach 2011- 2012 proces ten uległ pewnemu spowolnieniu, to ostatnie władze zdecydowały o całkowitej likwidacji upraw do 2016r. 423. 8.3. Priorytety polityki żywnościowej państw monarchii naftowych w dobie kryzysu żywnościowego Kiedy w latach 2007-2008 pojawiły się pierwsze symptomy światowego kryzysu żywnościowego, stabilny, jak się do tej pory zdawało rynek produktów żywnościowych uległ znaczącej destabilizacji, doprowadzając do gwałtownego wzrostu cen żywności. Jednocześnie w niespotykanym dotychczas stopniu spadł poziom światowych rezerw zbóż. W latach tych 423  “Saudi  Arabia's  wheat  production  will  end  by  2016”,  Farmland  Forecast,   http://farmlandforecast.colvin-­‐‑co.com/2009/09/16/saudi-­‐‑arabias-­‐‑wheat-­‐‑production-­‐‑will-­‐‑end-­‐‑by-­‐‑ 2016.aspx,  dostęp  15.07.  2013.   275 rezerwy umożliwiały pokrycie popytu w okresie 50-60 dni . Oznaczało to wzrost ryzyka niedostatku żywności w przypadku jakiejkolwiek klęski w skali ponadregionalnej424. W takich warunkach na światowym rynku żywności pojawiły się symptomy paniki. Państwa produkujące żywność, mające znacznie większy komfort niż pozostałe, zaczęły wprowadzać monitoring żywności, restrykcje lub blokady na wywóz produktów żywnościowych i permanentną obserwację sytuacji na światowym rynku żywnościowym. Z kolei państwa zależne od importu żywności skazane zostały na przeznaczanie na ten cel większych niż dotychczas środków. Nie pozostawało to bez wpływu na ich bilanse płatnicze i poczucie bezpieczeństwa żywnościowego. Szczególnie narażone na niedostatek żywności zostały państwa rozwijające się. Powszechna drożyzna zaczęła zagrażać ładowi społecznopolitycznemu, destabilizować państwa, prowadząc do wybuchów niezadowolenia społecznego (warto wspomnieć, że wysokie ceny żywności były jednym z ważniejszych powodów wybuchu Arabskiej Wiosny). Kraje dysponujące rezerwami dewizowymi starały się zapewnić bezpieczeństwo żywnościowe dokonując zakupów interwencyjnych na rynku światowym oraz zawierając długoterminowe kontrakty na dostawę płodów rolnych. Wraz z kryzysem pojawiła się tendencja do zakupów lub dzierżawy ziemi ornej przez państwa bogate, a uzależnione od importu rolnego w najbiedniejszych państwach świata. W grupie tej znalazły się monarchie naftowe Zatoki Perskiej. Przyczyna ich zależności- od strony podażowej- jest związana ściśle z warunkami przyrodniczymi, bardzo ograniczonym dostępem do ziem uprawnych oraz wody. Trudności z zagwarantowaniem żywności nałożyły się na szybko powiększającą się populację państw Zatoki. Czynnik demograficzny tworzy presję popytową na rynku dóbr konsumpcyjnych, w tym na rynku żywności. Dodatkowo, wraz z bogaceniem się państw GCC zmienił się model konsumpcyjny ich społeczeństw, prowadząc do wzrostu zapotrzebowania na mięso czy pszenicę (której konsumpcja uznawana jest w świecie jako symbol dostatku i luksusu). W małych szejkanatach (poza Arabią Saudyjską) masowe zatrudnienie pracowników cudzoziemskich, głównie Azjatów, dramatycznie zwiększyło popyt na ryż 425. 424  Grain  Reserves  and  the  Food  Price  Crisis:  Selected  Writings  from  2008-­‐‑2012,  Institute  for  Agriculture  and  Trade  Policy,   IATP,  16  July  2012,  http://www.iatp.org/documents/grain-­‐‑reserves-­‐‑and-­‐‑the-­‐‑food-­‐‑price-­‐‑crisis-­‐‑selected-­‐‑ writings-­‐‑from-­‐‑2008-­‐‑2012,  dostęp  16  .08.2012.     425  Global  Land  Grab,  http://www.sourcewatch.org/index.php?title=Global_Land_Grab,  dostęp  8.08.  2012.   276 Na skutek kryzysu rozpoczętego na przełomie 2007/2008r. ograniczeniom uległy wolne aktywa państw najwyżej rozwiniętych. Monarchie naftowe (obok Chin i Indii) stały się jednym z ważniejszych rezerwuarów kapitałów w świecie, posiadając wolne aktywa w wysokości miliardów dolarów na rachunkach państwowych funduszy majątkowych. Osłabienie Zachodu wzmocniło pozycję międzynarodową monarchii, otwierając im nowe możliwości w kwestii bezpieczeństwa żywnościowego. W przypadku Arabii Saudyjskiej, jak już zostało wspomniane, kryzys zbiegł się w czasie z przeorientowaniem kanałów zaopatrzenia w żywność, z wewnętrznych na zewnętrzne. Dla królestwa kluczową rolę odgrywało zapewnienie sobie innych, bezpiecznych źródeł dostaw. Działania rządu saudyjskiego w tej kwestii przebiegały dwutorowo. Pierwszym był klasyczny import. Pomieszczona powyżej tabela 2 ukazuje wyraźnie zmiany w reżimie dot. pszenicy: od 2000 r. zatrzymanie eksportu, od 2007 r. spadek produkcji krajowej i powiększenie importu. W 2008r. w porównaniu z rokiem poprzednim (2007) zakupiono za granicą 17-razy więcej zboża. W kolejnych latach tendencja wzrostowa została utrzymana. (patrz tabela 2/8). W ostatnich latach królestwo importowało pszenicę przede wszystkim z Kanady, Niemiec, innych państw Unii Europejskiej, Rosji, Ukrainy i USA 426 . Po to, by polityka żywnościowa oparta na imporcie była efektywna i pełniła swoje cele (gwarancji bezpieczeństwa żywnościowego) Arabia przystąpiła do tworzenia bazy magazynowej dla zboża, pochodzącego z importu. Był to warunek niezbędny, by zapewnić ciągłość zaopatrzenia, jednak inwestycje z tym związane wymagały poniesienia ogromnych nakładów 427. Na fali kryzysu żywnościowego władze podjęły ponadto decyzję o znaczącym wzroście strategicznej rezerwy pszenicy (do 1,5 mln ton), będącej odpowiednikiem półrocznego spożycia wewnętrznego428. 426  “Saudi  Arabia  Grain  and  Feed  Annual”  ,  GAIN  Report  Number:SA1003,  Global  Agricultural  Information   Network,  ,  3  January  2010   http://gain.fas.usda.gov/Recent%20GAIN%20Publications/Grain%20and%20Feed%20Annual_Riyadh_S audi%20Arabia_3-­‐‑1-­‐‑2010.pdf,  dostęp  8  .08.2012.   427  “Saudi  Arabia’s  New  grain  supply  Policy”,  World-­‐‑Grain.com,  May  17,  2011,  http://www.world-­‐‑ grain.com/News/News%20Home/Features/2011/5/Saudi%20Arabias%20new%20grain%20supply%2 0policy.aspx?cck=1,  dostęp  10.08.2012.   428  Mc  Kee,  David  ,  “Strategic  Grain  Reserves”,  World-­‐‑Grain.com,  24  May  2011,  http://www.world-­‐‑ grain.com/News/News%20Home/Features/2011/5/Strategic%20grain%20reserves.aspx,  dostęp  16.08.   2012.   277 Drugim kierunkiem działań władz saudyjskich, częściowo ograniczającym wydatki związane ze składowaniem i przechowalnictwem dużych ilości zbóż, stały się inwestycje w zakup lub dzierżawę ziem uprawnych w innych częściach świata. Celem takich działań było przeniesienie własnej produkcji rolnej do krajów, charakteryzujących się sprzyjającymi warunkami przyrodniczo-klimatycznymi i zapewnienie sobie tym sposobem dostępu do żywności z własnych upraw (choć spoza swego kraju), dostarczanych po kosztach produkcji. Pozwalałoby to uniezależnić się Arabii od kryzysu żywnościowego i od cen światowych. Podobne działania dostrzec można także w przypadku pozostałych państw GCC. Z jednej strony zwiększały one swoje rezerwy zbóż, budowały kolejne silosy (elewatory) do ich przechowania429. Z drugiej, decydowały się one na długoterminowe inwestycje w ziemie uprawne państw rozwijających się Afryki Północnej, Afryki Subsaharyjskiej, centralnej Azji, a także Europy Wschodniej. Płody rolne pochodzące z tych ziem miały stanowić zaplecze żywnościowe państw właścicielskich, gwarantując minimalne bezpieczeństwo żywnościowe. Na ten nowy trend zwraca uwagę raport The Economist Intelligence Unit - The GCC in 2020: resources for the future430. Dokonuje oceny potencjalnej skali tego zjawiska, przyjmując założenie utrzymywania się ceny baryłki ropy naftowej na poziomie minimum 70 USD w okresie dekady 2011-2020. Cena ta pozwoliłaby uzyskać ogromną nadwyżkę na rachunku obrotów bieżących państw naftowych. Według szacunków badaczy, jeśli państwa naftowe - tak, jak to ma miejsce obecnie- zdecydują się przeznaczyć na bezpieczeństwo żywnościowe 5 % tej nadwyżki, będą miały do dyspozycji w skali roku ponad 10 mld USD. Taka wielkość pozwoliłaby na dokonywanie zakupów obszarów rolnych w państwach trzecich na ogromną skalę. Warto tylko wspomnieć dla porównania, że aż 18 państw czarnej Afryki ma PKB mniejszy niż 10 mld USD. 8.4. Narzędzia polityki żywnościowej monarchii naftowych Dla celów prowadzenia polityki żywnościowej, opartej na inwestycjach zagranicznych państwa Zatoki Perskiej używają wszystkich dostępnych narzędzi, a mianowicie 429  ibidem.  Warto  jako  ciekawostkę  wspomnieć  o  decyzji  Kataru,  by  w  obliczu  zagrożenia  konfliktem  z   Iranem  wybudować  podziemny  silos,  gwarantujący  ochronę  zbóż  przed  skażeniem  radioaktywnym.   430  “The  GCC  in  2020:  Resources  for  the  future”,  A  report  from  the  Economist  Intelligence  Unit,  The   Economist  2010,  str.  18  i  dalsze.   278 wspomnianych już państwowych funduszy majątkowych, publicznych funduszy celowych i inwestycji prywatnych. W transakcjach zakupu ziem uczestniczą także państwowe firmy, dokonując inwestycji bezpośrednich. Do największych firm państwowych analizowanego region , operujących na rynku rolnym zaliczyć mozna: saudyjską Saudi Company for Agricultural Investment and Animal Production (SCAIAP), Hassad Food oraz Qatari Diar Real Estate Company z Kataru, kuwejcką firmę Kawait China Investment Company oraz holding firm z ZEA Minerals Energy Commodities Holding. Warto wspomnieć ponadto o prywatnym konsorcjum saudyjskim JENAT, którego misją działania są zagraniczne inwestycje w sektorze rolnym 431. SCAIAP jest rządowym przedsiębiorstwem, dysponującym kapitałem początkowym w wysokości 800 mln USD, powołanym w 2009r. dla dokonywania inwestycji zagranicznych w sektorze rolnym. Podobnie Hassad Food, stworzony w 2008r., dokonywał inwestycji poszukiwania możliwości i w sektorze żywnościowym na rynkach: australijskim, sudańskim i tureckim w wysokości 700 mln USD432. Qatari Diar Real Estate Company , wchodzący w skład SWF Qatar Investment Authority, istniejący od 2005r. jest państwowym sub-funduszem majątkowym, którego działania służą dywersyfikacji aktywów, pochodzących z eksportu surowców. Jednym z kierunków jego aktywności inwestycyjnej jest międzynarodowy sektor rolny. Podobne działania podejmuje Kuwait China Investment Company KCIC , sub-fundusz innego SWF, Kuwait Investment Authority, utworzony przez emira Kuwejtu, szejka al-Sabaha w 2005r. z kapitałem początkowym w wysokości 280 mln USD433. Poza wyspecjalizowanymi firmami ds. rozwijania zagranicznych inwestycji w rolnictwie tworzone są ponadto specjalne agendy i agencje, działające głównie pod auspicjami władców poszczególnych państw. I tak dla przykładu król Arabii Saudyjskiej powołał do istnienia King Abdulla’s Initiative for Saudi Agricultural Investment Abroad KAISAIA. Według informacji, pochodzących od przedstawicieli ministerstwa handlu i przemysłu Arabii Saudyjskiej, agencja ta w poszukiwaniu optymalnych terenów pod uprawy 431  The  GCC  In  2020,  op.  Cit.,  str.  20.   432  James,  Bonnie  ,  “Food  plans  to  invest  $700mn  in  global  Project”,    Gulf  Times,  1    June  2010,   http://www.gulf-­‐‑ times.com/site/topics/article.asp?cu_no=2&item_no=365205&version=1&template_id=36&parent_id=16,   dostęp  30.08.  2012.   433  Kuwait  China  Investment  Company,  http://www.kuwaitchina.com/?id=2&sid=1,  dostęp  30.08.2012.   279 na potrzeby saudyjskie wizytowała do 2009 r. Turcję, Ukrainę, Bułgarię, Egipt, Sudan, Etiopię, Kazachstan, Filipiny, Wietnam oraz Polskę. Przy analizie potencjalnych inwestycji brano pod uwagę warunki glebowo-klimatyczne danego państwa, dostęp do wody, koszt siły roboczej, stabilność społeczno-polityczno-ekonomiczną, stabilność systemu prawno- administracyjnego, stopień urynkowienia gospodarki, poziom korupcji, przejrzystość funkcjonowania państwa, system podatkowy, oraz relacje z królestwem Saudów. KAISAIA nie występuje na globalnym rynku rolnym samodzielnie. Dokonuje wspólnych inwestycji z saudyjskimi inwestorami prywatnymi oraz zagranicznymi firmami, zajmującymi się rolnictwem. Agencja rządowa KAISAIA ma wspomóc prywatne inwestycje saudyjskie, głównie poprzez wsparcie finansowe, pomoc prawną i logistyczną przy zawieraniu umów. By do takiej inwestycji doszło, strona goszcząca musi zadeklarować swą akceptację dla eksportu większości zbiorów do Arabii Saudyjskiej oraz prawo do decydowania przez stronę saudyjską odnośnie do rodzaju podejmowanych upraw. Inwestycje ponadto muszą mieć charakter długoterminowy434. 8.5. Skala inwestycji w ziemie orne monarchii naftowych Tabela 3/8 ukazuje udokumentowane przez International Food Policy Research Institute IFPRI transakcje, zawarte w latach 2008-2009 przez monarchie z krajami dysponującymi ziemią orną. Inwestycje te obejmują trzy typy transakcji: zakup ziem ornych, ich długoterminową dzierżawę oraz tereny objęte długoterminowym kontraktem na dostawy płodów rolnych (dostawy przymusowe, obejmujące całość lub większość plonów z zakontraktowanych ziem), zawarte na zasadach nierównoprawności stron. W literaturze tematu wszystkie tego typu kontrakty nazywane są terminem land grabbing. Tabela 3/8 Nieuczciwe przejęcia ziemi (Land grabbing) przez państwa GCC w 2008/2009 według International Food Policy Research Institute IFPRI Rok zawarcia transakcji Państwo inwestorskie Państwo przyjmujące Skala inwestycji w hektarach Opis transakcji/ typ państwa przejmującego 2008 ZEA Pakistan 324 000 Państwo upadłe 434  Alshareef  ,  Taha  A.  ,  “King  Abdulla’s    Initiative  for  Agricultural  Investment  Abroad”  ,  Food  and   Environmental  Security;The  Role  of  Food  and  Agricultural  Trade  Policy,  Salzburg,  Austria,  May  10  –  11,   2009  http://www.agritrade.org/events/documents/Alshareef.pdf,  dostęp  30.08.  2012.   280 2009 Bahrajn Filipiny 10 000 2009 Katar Kenia 40 000 2009 Arabia Saudyjska Tanzania 500 000 2009 Arabia Saudyjska Sudan 10 000 Państwo upadłe ? ZEA Sudan 378 000 Państwo upadłe ? ZEA Sudan 30 000 Państwo upadłe 2008 Kuwejt Kambodża b/d Ziemia pod uprawę Państwo upadłe Państwo upadłe ? Arabia Saudyjska Indonezja/ Nowa Gwinea 500 000 Transakcja zawarta przez bin Laden Group na dzierżawę zabezpieczona kaucją w wysokości 4,3 mld USD Państwo upadłe 2008 Katar Filipiny 100 000 Państwo upadłe 2009 Bahrajn Turcja ? Projekt rolny wstępnie na wartośc 500 mln USD , docelowo do 6 mld USD 2009 ZEA Etiopia 5 000 Zakup ziemi pod uprawę herbaty Państwo upadłe Łącznie: 1.897.000 ha Źródło: opracowanie własne za: von Braun, Joachim, Meinzen-Dick, Ruth “Land Grabbing by Foreign Investors in Developing Countries: Risks and Opportunities” , IFPRI Policy Brief 13, April 2009, http://www.ifpri.org/sites/default/files/publications/bp013all.pdf, lista państw upadłych 2008, http://www.foreignpolicy.com/images/fs2008/failed_states_ranking.jpg, dostęp 20.08. 2012 Powyższe dane, zaprezentowane przez amerykański think-tank IFPRI, specjalizujący się w monitorowaniu procesu grabieży ziem uparwnych, wymagały niesłychanie żmudnej pracy jego badaczy. Ponieważ dane na temat tego typu transakcji są przez strony je zawierające traktowane jako poufne i wchodzą w zakres transakcji nieprzejrzystych (tzw. ‘shadow market’), by do nich dotrzeć, trzeba korzystać ze szczątkowych informacji agencyjnych. Trzeba pamiętać o niepełności uzyskanych tą drogą informacji. Stąd część transakcji została jedynie odnotowana, bez danych co do ich skali wartości. Badacze IFPRI starali się oszacować skalę zjawiska przejęć ziemi, biorąc pod uwagę wszystkich inwestorów w początkowym okresie pojawienia się transakcji typu grabieżczego (przełom 2008/2009r.). 281 Państwa naftowe w okresie tym przejęły blisko 2 mln hektarów ziem ornych. Cechą charakterystyczną jest zainteresowanie inwestorów z Bliskiego Wschodu inwestycjami w państwach upadłych (dysfunkcyjnych). Kolejnym podmiotem zajmującym się procederem przejmowania ziem uprawnych w świecie jest ponadnarodowa organizacja pozarządowa Grain435. Jej raport za okres 20082010 donosi o ponad 400 takich transakcjach, prowadzonych w skali globu, wśród nich o przejęciach czynionych przez państwa GCC. Tabela 4/8 15 największych przejęć ziem uprawnych (land grabbing) przez państwa GCC w latach 20082010 wg NGO Grain Rok Państwo inwestorskie Państwo przyjmujące Skala inwestycji w hektarach 2009 ZEA Egipt (upadłe) 1.500.000 ? Katar Australia 750.000 2010 Arabia Saudyjska Argentyna 200.000 2008 Arabia Saudyjska Etiopia (upadłe) 140.000 2010 ZEA Indonezja (upadłe) 100.000 2010 Arabia Saudyjska Niger (upadłe) 100.000 2009 ZEA Maroko 750.000 2008 ZEA Pakistan (upadłe) 324.000 2009 Arabia Saudyjska Pakistan (upadłe) 202.000 ? Kuwejt Wietnam/Laos 200.000 2010 Arabia Saudyjska Sudan (upadłe) 126.000 2010 Arabia Saudyjska Mauretania (upadłe) 50.000 2010 ZEA Sudan/Tanzania/Rumunia 156.000 2010 Arabia Saudyjska Sudan (upadłe) 105.000 Łącznie wielkość transakcji w ha 4.700.000 Źródło: opracowanie własne za:”GRAIN releases data set with over 400 global land grabs”, GRAIN, http://www.grain.org/article/entries/4479-grain-releases-data-set-with-over-400global-land-grabs oraz lista państw upadłych 2008, http://www.foreignpolicy.com/images/fs2008/failed_states_ranking.jpg, dostęp 22.08. 2012. 435  Grain,  http://www.grain.org,  dostęp  22  .08.  2012.   282 Tabela 4/8 koncentruje się zaledwie na 15 największych transakcjach, nie mniejszych niż dotyczących 50 tys. hektarów. Pozwala ona dostrzec narastanie zjawiska zawłaszczania ziem przez państwa naftowe. Ponownie, gros transakcji zawierano z państwami słabymi, mało wymagającymi, o niskiej jakości instytucjonalnej. Według raportu Banku Światowego Rising Global Interest in Farmaland z 2011r., średni rozmiar zawieranych tego typu transakcji opiewa na 40.000 ha, ¼ z nich na grunty powyżej 200.000 ha, ¼ zaś na grunty poniżej 10.000 ha 436. Większość transakcji zawartych przez państwa GCC przekracza medianę, a ponad połowa, to transakcje zawierające się w wartościach powyżej 100.000 ha. Monarchie dokonują inwestycji w grunty orne z przeznaczeniem ich głównie pod uprawy pszenicy i ryżu. W ostatnim okresie pojawiło się zainteresowanie inwestorów z państw Zatoki zakupem ziem w państwach Europy Wschodniej i Centralnej oraz Azji. Przedmiotem szczególnego zainteresowania stały się ziemie orne państw byłego ZSRR, głównie Rosji, Ukrainy i Kazachstanu. Inwestycje na tych obszarach nie budzą istotnych wątpliwości czy sprzeciwów, gdyż wiążą się bezpośrednio ze wzrostem wydajności ziemi, a w przypadku Ukrainy w ogóle z wykorzystaniem ziem uprawnych. Po upadku komunizmu i ustanowieniu oddzielnego państwa, doszło w tym kraju do załamania gospodarczego, którego symbolem stało się zaprzestanie większości upraw na wielkich obszarach ukraińskiego czarnoziemu. W dłuższej perspektywie powstrzymywanie się od upraw prowadzić musiało do jałowienia ziemi i utraty jej parametrów użytkowych. Podobna procesy zachodziły w Rosji oraz w Kazachstanie. Dlatego też inwestycje GCC w ziemie orne tych państw mogą przyczynić się do utrzymania jakości gleb i wzrostu produkcji rolnej w świecie437. Omawiając motywy zawierania kontraktów na dzierżawy pól uprawnych przez monarchie należy wspomnieć o motywie ekonomicznych. Od momentu wystąpienia kryzysu żywnościowego, prowadzącego do wzrostu cen produktów rolnych, w sposób istotny wzrosła rentowność tego sektora w gospodarce światowej, a inwestycje w rolnictwo generować zaczęły ponadprzeciętną stopę zwrotu. Nie umknęło to uwadze firm inwestycyjnych z Bliskiego Wschodu, które aktywnie poszukiwały intratnych miejsc do lokowania kapitałów. 436  Deininger,  Klaus  ,  et.al.,    Rising  Global  Interest  in  Farmaland    .  Can  It  yield  Sustainable  and  Evitable   benefits,  Agriculture  and  Rural  Development,  World  Bank,  Washington  DC,  2011..EANDEQUITABLE   BENEFITS?CAN  IT  YIELD  SINABLE  AND  EQUITABLE  BENEFITS?   437  “The  GCC  in  2020.  Outlook  for  the  Gulf  and  the  Global  economy”,  A  Report  from  the  Economist   Intelligence  Unit,  The  Economist,  March  2009,  str.  29.   283 Taki charakter nosiły inwestycje, lokowane w Afryce Subsaharyjskiej 438 . Innym motywem jest chęć ograniczenia wpływu wzrostu cen żywności na rynkach światowych na rynek własny, poprzez uniezależnienie krajowego rynku żywnościowego od cen światowych439. Monarchie naftowe wykorzystywały do rolniczych transakcji nadwyżki dewizowe, pochodzące z eksportu surowców energetycznych. Warto wspomnieć, że do momentu załamania koniunktury w 2008r., miał miejsce galopujący wzrost cen ropy naftowej na rynkach światowych. W przededniu załamania w połowie 2008r. zanotowano jej historyczną wysokość- 156 USD za baryłkę. Po krótkotrwałej zniżce cenowej, cena baryłki ropy szybko wróciła do poziomu trzycyfrowego. Wouterse et al. grupują państwa przyjmujące pod kątem ich atrakcyjności inwestycyjnej 440 . Wyróżniają cztery grupy państw. •   Kraje najbardziej atrakcyjne dla inwestorów, w których jest możliwość pozyskiwania dodatkowych terenów pod rolnictwo. Dotychczasowy model rolnictwa opierał się na uprawach ekstensywnych. Przejęcie tych ziem tworzy zatem potencjał dla wzrostu produktywności. Zaliczają się do nich państwa afrykańskie, z niewykorzystanymi terenami rolnymi, ale także takie, w których ma miejsce duże rozdrobnienie gospodarstw rolnych. Inwestycje w te ziemie mają służyć zarówno ekstensywnemu pozyskiwaniu gruntów jak i uprawom rolnictwa intensywnego. Potencjalnie, rentowność z takiej inwestycji będzie najwyższa i podwójnie korzystna: dzięki zakupowi ziemi po niskich cenach oraz z intensyfikacji produkcji rolnej. •   Państwa Ameryki Łacińskiej, w których co prawda istnieje już intensywne rolnictwo, ale są także duże wolne obszary, gotowe do zagospodarowania. Tu zysk jest mniejszy, gdyż niejako pojedynczy, związany z niską ceną nowych gruntów, ale przy istniejącej już mechanizacji, z brakiem korzyści z wdrażania intensywnego rolnictwa. 438  Deininger,  Klaus  ,  et.al.,    Rising  Global  Interest  in  Farmaland    .  Can  It  yield  Sustainable  and  Evitable   benefits,  Agriculture  and  Rural  Development,  World  Bank,  Washington  DC,  2011LEAND  Benefits,   Agriculture  and  Rural  Development,  World  Bank,  Washington  DC,  2011,  str.  33.   439  “Global  Land  Grab”,  Source  Watch,    http://www.sourcewatch.org/index.php?title=Global_Land_Grab,   dostęp  11  .08.  2012.   440Wouterse,  Fleur,  et  al.,  “Foreign  Direct  investment  in  land  in  West  Africa.  Status  quo,  lessons  from  other   regions,  implication  for  research”,  West  and  Central  Africa  Office  Thematic  Research  Note,  01/2011,   International    Food  Policy  Research  institute  IFPRI.       284 •   Państwa Europy Wschodniej oraz gęsto zaludnione państwa rozwijające się. Inwestorzy w ich przypadku również otrzymają pojedynczą korzyść, lecz innej natury. W ich przypadku zyski będą związane z intensyfikacją rolnictwa i wdrożeniem produkcji wielkoobszarowej. •   Państwa, które nie przynoszą korzyści zewnętrznym inwestorom. Na jednym biegunie znajdują się państwa zachodnie, dysponujące wysoko uprzemysłowionym, intensywnym rolnictwem. Na drugim biegunie- państwa Bliskiego Wschodu i niektóre azjatycki, cierpiące na nieodwracalny brak niezbędnych dla rolnictwa zasobów wodnych. Najbardziej lukratywne kontrakty na ziemię oferują zatem państwa Afryki Subsaharyjskiej. Nie dziwi więc, że ziemie tam położone są przedmiotem najczęściej zawieranych umów przez państwa naftowe. Raport African Development Bank z kwietnia 2009 wylicza potencjalne korzyści i zagrożenia , związane z inwestycjami w afrykańskie rolnictwo. Wśród korzyści dostrzega: •   Możliwość zwiększenia bazy produkcyjnej , poziomu mechanizacji, nawożenia, nawadniania; •   Możliwość dywersyfikacji produkcji rolnej; •   Wzrost poziomu zatrudnienia społeczeństwa lokalnego w rolnictwie; •   Potencjalny wzrost intensywności upraw; •   Możliwość rewitalizacji lokalnego rolnictwa; •   Możliwość podnoszenia kwalifikacji przez lokalnych rolników; •   Dostęp do rynków zbytu, kanałów dystrybucji; •   Dostęp do know-how z zakresu produkcji rolnej; •   Wzrost dochodów budżetowych państw ; •   Wzrost (pojawienie się) dochodów z handlu zagranicznego 441. Obok listy potencjalnych korzyści raport zwraca uwagę także na długą listę potencjalnych zagrożeń, związanych z inwestycjami w rolnictwo, mianowicie: •   Inwestycje te mogą przyczyniać się do spadku bezpieczeństwa żywnościowego w państwach przyjmujących. Powodem do takich obaw był fakt szerokich inwestycji w 441  Castel,  Vincent    Kamara,  Abdul  “Foreign  Investments  in  Africa’s  Agricultural  Land:  Implications  for   Rural  Sector  Development  and  Poverty  Reduction”,  Development  Research  Brief  No  2,  African   Development  Bank,  April  2009.   285 uprawy biopaliw, które nie zwiększały poziomu zaspokojenia lokalnych potrzeb żywnościowych. Z drugiej strony bardzo często dochodziło do zawierania kontraktów na przejmowanie przez inwestora większości, a nawet całości produkcji rolnej, a zatem wykluczających bądź minimalizujących udział w dystrybucji członków społeczności lokalnej- bezpośrednich producentów rolnych; •   Ze względu na bardzo niski poziom instytucjonalny i niską jakości prawa w krajach przyjmujących powstały warunki brzegowe dla grabieży ziem (land grabbing) , znajdujących się dotąd w użytkowaniu drobnych rolników, kiedy inwestorzy mogi przejmować ziemie bez lub z niewystarczającą rekompensatą. Do grabieży bez rekompensaty wykorzystywano niemożność wykazania się przez dotychczasowych użytkowników aktem własności. Nieuczciwość transakcji polegała także na zawieraniu kontraktów na bardzo niekorzystnych warunkach dla społeczności lokalnych, będących dotychczas dysponentami owych ziem; •   Zagrożenie wzrostem rozwarstwienia dochodowego społeczności lokalnej; •   Zagrożenie zawieraniem transakcji z motywów korupcyjnych, niekorzystnych dla społeczności lokalnych; •   Z powodu rozdrobnienia rolnictwa niemożność skorzystania przez drobnych rolników z potencjalnego dostępu do technologii442. Powyższe zagrożenia E.J. Weiner nazywa nową formą imperializmu ekonomicznego, twierdząc że kraje GCC do lokowania swych inwestycji preferują te kraje rozwijające się, które mają na obszarach wiejskich zakonserwowane feudalne stosunki społeczne. Fakt ten ułatwia występowanie, w którym kluczową rolę w procederze grabieży odgrywają lokalne elity, pełniące tam rolę feudała. W niektórych krajach głównym feudałem jest państwo. Elity- zarówno lakalne jak i krajowe- chcąc doprowadzić do zawarcia korzystnej dla siebie transakcji do przygotowania ziem na sprzedaż (wywłaszczenia chłopów) wykorzystują wojsko i policję. Przykładem szczególnym jest Sudan Północny i Południowy oraz Pakistan. W krajach tych w procederze handlu ziemią uczestniczą najwyżsi dowódcy wojskowi, którzy używają podległych im oddziałów do przejmowania 442  Castel,  Vincent    Kamara,  Abdul  “Foreign  Investments  in  Africa’s  Agricultural  Land:  Implications  for   Rural  Sector  Development  and  Poverty  Reduction”,  Development  Research  Brief  No  2,  African   Development  Bank,  April  2009.   286 ziem, znajdujących się w użytkowaniu drobnych rolników. Ziemię te następnie wystawiają na sprzedaż we własnym imieniu, czerpiąc z tego osobiste korzyści443. Rozdział 9: Społeczne konsekwencje dywersyfikacji gospodarczej Niniejszy rozdział próbuje opisać zmiany, do jakich dochodzi na rynku pracy w następstwie funkcjonującego przez dekady modelu rozwoju opartego na wykorzystaniu pracowników cudzoziemskich oraz zainicjowanego procesu dywersyfikacji gospodarek państw naftowych. Poruszone w tym rozdziale problemy to stratyfikacja społeczna, zróżnicowanie warunków pracy w zależności od pochodzenia etnicznego pracowników oraz problem bezrobocia młodych. Należy nadmienić, iż problemy te zostały jedynie zasygnalizowane, ze względu na fakt, że znajdują się na marginesie głównych badań autorki. Powinny natomiast stać się przemiotem szczegółowych badań badaczy zajmujących się regionem zatoki Perskiej. 9.1. Stratyfikacja społeczna Napływ petrodolarów i chęć ich wykorzystania do rozwoju gospodarczego, przy równoczesnym niedostatku własnej siły roboczej wymusił popyt na kwalifikowaną i niekwalifikowaną siłę roboczą. Kraje GCC zmuszone były do sprowadzania na masową skalę nie tylko kwalifikowaną kadrę zarządzającą przedsiębiorstwami, ale przede wszystkim robotników. W rezultacie prowadzonej polityki zatrudnienia miał miejsce wzrost populacji zamieszkującej poszczególne monarchie, a równocześnie zachwianiu ulegały proporcje między ludnością rodzimą, a cudzoziemcami. Współcześnie państwa Zatoki mają najwyższy w świecie (i bezprecedensowy w dotychczasowej historii) odsetek cudzoziemców w 443  Weiner,  Eric  J.  ,  The  Shadow  Market,  How  a  Group  of  Wealthy  Nations  and  Powerful  Investors  Sercretly   Dominate  the  World,  wyd.  Scribner,  New  York,  2010  s.  149.   287 populacji ogółem. Udział cudzoziemców jest tym większy, im mniejsza jest populacja własna i wyższy PKB per capita (symbolizujący możliwości inwestycyjne danego kraju). Najniższy udział cudzoziemców występował w 2013r. w Arabii Saudyjskiej- stanowili tam oni około 32% populacji kraju. W małych szejkanatach znad Zatoki Perskiej w stosunku do ludności zamieszkującej te kraje obcokrajowcy stanowili 65% do 86%. Aby dobrze zilustrować skalę zjawiska, z jakim borykają się obecnie monarchie warto przytoczyć następujące dane statystyczne: Arabia Saudyjska zatrudnia ponad 8 milionów cudzoziemców, ale Saudyjczycy wciąż stanowią ponad 68% mieszkańców kraju, podczas gdy rodowici Katarczycy stanowią 13% mieszkańców Kataru , Emiratczycy 16% ZEA , Kuwejtczycy 31% Kuwejtu, Bahrajńczycy 49% Bahrajnu, Omańczycy 61% Omanu444 . Imigranci tworzą w krajach przyjmujących swój własny, nieformalny świat. Poza kontrolą państwa mają swój wewnętrzny rynek, na własne potrzeby usługi, takie jak: pralnie, gastronomia, usługi fryzjerskie, telefoniczne, parabankowe, etc. Tak powstała równoległa gospodarka niepodatna na jakiekolwiek regulacje ze strony państw przyjmujących. Władze tworzą specjalne getta, bądź wyodrębniają specjalne dzielnice, które zamieszkują wyłącznie robotnicy cudzoziemscy, pochodzący z różnych krajów, tym samym sprzyjają wspomnianemu zjawisku gospodarczemu. Imigranci, pracujący w państwach Zatoki nie są jednolitą grupą społeczną zarówno pod względem narodowościowym jak i dochodowym, tworzą swoją stratyfikację społeczną. Tabela 1/9 Udział imigrantów w państwach GCC w 2012r. Kraj Zjednoczone Emiraty Arabskie Kuwejt Bahrajn Katar Arabia Saudyjska Główne grupy etniczne: 23% Arabowie i Irańczycy, 50% Azja Południowa, 8% inni (Zachód i Azja Wschodnia) 24% Indusi, 17% Egipcjanie, 11% Banglijczycy, 5% Filipińczycy, 5% Syryjczycy, 4% Pakistańczycy, 4% Cejlończycy 23% Indusi, 10% Banglijczycy, 4% Pakistańczycy, 4% Filipińczycy 18% Indusi, 18% Pakistańczycy, 10% Irańczycy, inni 14% 5% Indusi, 4% Egipcjanie, 4% Jemeńczycy, 2% 444  “UAE  and  Qatar  have  highest  Expat  ratio  in  GCC”,  Emirates  24/7,  11  September  2013,   http://www.emirates247.com/news/emirates/uae-­‐‑qatar-­‐‑have-­‐‑highest-­‐‑expat-­‐‑ratio-­‐‑in-­‐‑gcc-­‐‑2013-­‐‑09-­‐‑11-­‐‑ 1.520659,  dostęp  17.11.  2013.     288 Banglijczycy, 2% Filipińczycy 15% Indusi, 3% Banglijczycy, 3% Pakistańczycy Oman Wyliczenia własne za: http://www.cags.org.ae/cbc03uae.pdf , http://en.wikipedia.org/wiki/Demographics_of_Kuwait, http://en.wikipedia.org/wiki/Demographics_of_Qatar , http://en.wikipedia.org/wiki/Demographics_of_Bahrain, http://en.wikipedia.org/wiki/Demographics_of_Oman#Ethnic_groups , http://en.wikipedia.org/wiki/Foreign_workers_in_Saudi_Arabia, dostęp 10.12.2013. Tabela 1/9 ukazuje główne kierunki napływu imigrantów do państw GCC. Grupę dominującą stanowią we wszystkich krajach przybysze z Azji Pd-Wschodniej: Indusi, Pakistańczycy, Filipińczycy oraz Banglijczycy. Do państw naftowych w charakterze pracowników kontraktowych przybywają ponadto Arabowie, głównie z państw sąsiedzkich: Jemenu, Egiptu czy Syrii. Napływ pracowników z państw zachodnich odbywa się na znacznie mniejszą skalę. Imigranci nie stanowią jednorodnej grupy pod względem ekonomicznym. Zajmują różne pozycje w drabinie społecznej, uzależnionej najczęściej od kraju pochodzenia. Pełnią funkcje niewykwalifikowanej siły roboczej (Indusi, Pakistańczycy, Banglijczycy), niskiej i średniej kadry zarządzającej (Arabowie, Indusi, Sudańczycy, Pakistańczycy), wysokiej klasy specjalistów (Indusi, Europejczycy) oraz inwestorów (Indusi). Trzeba jednak zaznaczyć, że szanse na sukces poszczególnych grup narodowościowych uzależnione są od polityki poszczególnych krajów GCC. Dla przykładu, w Arabii Saudyjskiej znacznie lepsze jest położenie Europejczyków i Arabów, podczas gdy funkcje niskokwalifikowane są wykonywane przez przybyszów z Afryki Subsaharyjskiej i Azji. Tymczasem w Zjednoczonych Emiratach Arabskich bardzo dobrze układa się współpraca Emiratczyków z Indusami. W początku XXIw. nastąpił znaczący wzrost napływu cudzoziemskiej siły roboczej do Kataru, ZEA oraz Kuwejtu, podczas gdy Arabia Saudyjska odnotowała powstrzymanie napływu imigracji. Według raportu Focus Migration z 2012r. przyczyną wzrostu imigracji do części państw GCC jest ich dywersyfikacja gospodarcza. W tym samym czasie w Arabii Saudyjskiej nie doszło do znaczących zmian struktury tworzenia PKB, a więc także struktury zatrudnienia. Małe szejkanaty rozwijają usługi turystyczne, ubezpieczeniowe, budowlane, hotelarskie, restauracyjne (tzw. hospitality sector). Ponieważ większość z nowych kierunków aktywności rozwija się w ramach sektora prywatnego, a ten znajduje się głównie w rękach cudzoziemców, rodzi to popyt na siłę roboczą. Zapotrzebowanie na pracowników cudzoziemskich jest ponadto spowodowane szybko rosnącą stopą życiową i szybkim 289 bogaceniem się społeczeństw państw naftowych. Napędzają one bowiem popyt na pomoce domowe, ogrodników, kierowców, etc445. Problem zróżnicowania położenia imigrantów w zależności od kraju pochodzenia jest bardzo słabo udokumentowany w literaturze tematu. Naturalnym jest, że gros opracowań dotyczy położenia największej diaspory wśród imigrantów w państwach Zatoki, Indusów. Autorzy raportu, przygotowanego przez Middle East Institute z 2013 r. przestrzegają przed uproszczeniami w postrzeganiu ich losów i pozycji społecznej. Co prawda większość z nich jest zatrudniona na budowach w charakterze niewykwalifikowanych lub nisko kwalifikowanych pracowników budowlanych, to równocześnie znaleźć można liczne przykłady induskich inżynierów, bankowców i finansistów, nauczycieli w tym akademickich, pracowników mediów, księgowych, personelu medycznego, przedsiębiorców, architektów. Według raportu, zjawisko napływu wysoce kwalifikowanych pracowników wysoce kwalifikowanych nasiliło się szczególnie w ostatnich 15 latach446. Sytuacja pracowników kontraktowych różni się w poszczególnych krajach GCC. Szczególnie dużo imigrantów z Indii znajduje się w Emiratach Arabskich. Kraj ten, zwłaszcza Dubaj, ma sięgającą okresu hegemonii korony brytyjskiej nad Bliskim Wschodem, ponad stuletnią tradycję współpracy z Indiami. Emiraty znajdujące się w tej samej strefie wpływów co Indie, nawiązały z nimi bliską współpracę. Do Dubaju napływać zaczęli hinduscy złotnicy, sprzedawcy tekstyliów czy przypraw. Historyczna bliskość i wzajemna sympatia są widoczne i dzisiaj. Prawie półtoramilionowa diaspora induska w większości odnajduje się w emirackiej gospodarce. Jedna czwarta z nich odnosi wielki sukces, 15% stać na wynajęcie domu lub apartamentu, blisko połowa radzi sobie przyzwoicie. Jednak 1/3 diaspory induskiej jest przedmiotem nadmiernego wyzysku , zmuszona do mieszkania w specjalnych obozach, w większości dzieląc jeden pokój w 4-8 osób447. Co więcej, nie ma jednoznacznej ścieżki kariery diaspory induskiej w Emiratach. Część ludzi sukcesu odniosła go na terenie Emiratów, w drodze ciężkiej pracy. Niemałą 445  The  Gulf  Cooperation  Council  State,  Focus  Migration,  25  December  2012,  http://repositorium.uni-­‐‑ osnabrueck.de/bitstream/urn:nbn:de:gbv:700-­‐‑ 2013081411210/1/Country%20Profile%20GCC%20States_2012.pdf,  dostęp  10.12.2013.   446  “Invisible”  white-­‐‑collar  Indians  in  the  Gulf,  Middle  East  Institute,  December  2012,   https://www.mei.edu/content/%E2%80%9Cinvisible%E2%80%9D-­‐‑white-­‐‑collar-­‐‑indians-­‐‑gulf,  dostęp   10.12.2013.   447  Indians  in  the  United  Arab  Emirates,   http://en.wikipedia.org/wiki/Indians_in_the_United_Arab_Emirates,  dostęp  10.12.2013   290 jednak grupę stanowią bogaci Indusi, którzy przybyli do Emiratów zwabieni możliwościami kontynuowania biznesu i pomnażania majątku. Do przedsiębiorców induskich należy duża liczba wielkich firm developerskich, elektronicznych, szkolnictwo w tym wyższe, handel, bankowość czy firm sektora energetycznego w Dubaju. Wśród liderów gospodarczych pochodzenia induskiego znajdują się: Kabir Mulchandani, Nadia Zaal, Nabil Akiki oraz Aloki Batra. Ta czwórka przedsiębiorców, zarządzająca czołowymi firmami deweloperskimi w Dubaju dokonuje większości inwestycji na flagowym froncie inwestycyjnym emiratu, Palmie448. Induskie firmy odnaleźć można także w specjalnej strefie ekonomicznej, Jebel Ali Free Zone (JAFZ). Ich liczba rośnie w błyskawicznym tempie. O ile w 1996r. zarejestrowanych było w niej 150 induskich firm, w 2002r. 236, to w 2012r. działalność gospodarczą w JAFZ prowadziło 698 przedsiębiorstw z Indii. Zdaniem The Economic Times Dubaj i JAFZ to obecnie jest jednym z najważniejszych dla Indii kierunków prowadzenia działalności gospodarczej poza granicami kraju449. W Katarze brakuje wspólnych doświadczeń historycznych obu grup narodowościowych. Indusi traktowani są tak, jak pozostali cudzoziemcy, zatrudnieni w kraju. Blisko 70% z nich jest zatrudnionych na stanowiskach nisko lub niewykwalifikowanych. Pozostali zajmują pozycje wymagające najwyższych kwalifikacji i zatrudnieni są jako specjaliści. Część z nich to przedsiębiorcy. Mają jednak mniej wolności i bezpieczeństwa niż Indusi z ZEA450. Zatrudnienie cudzoziemców pociąga za sobą gigantyczne przepływy finansowe do krajów ich pochodzenia. Według szacunków Banku Światowego w 2012r. łączna kwota przepływów z monarchii wyniosła astronomiczne 61 mld USD, z czego prawie połowa płynęła do Indii. Najwięcej płatności zlecanych było w Arabii Saudyjskiej (39% łącznej wartości przepływów) oraz ZEA (blisko 30%)451. Ponieważ odbiorcami przepływów są państwa bardzo nisko rozwinięte, stanowią one swoiste wsparcie dla gospodarek tych państw. 448  McGinley,  Shane,    “Palm  People”,  Arabian  Business,  vol  14/23.   449  “UAE  Free  Zone  sees  3-­‐‑fold  rise  in  Indian  cos  in  10  yrs”,  The  Economic  Times,  12.03.2013,   http://articles.economictimes.indiatimes.com/2013-­‐‑03-­‐‑12/news/37651115_1_indian-­‐‑companies-­‐‑dubai-­‐‑ economic-­‐‑zones-­‐‑world,  dostęp  10.12.2013.   450  Kanhana,  Radhika  ,  “Qatar’s  „White-­‐‑Collar”  Indians”,  e-­‐‑migrinter,  nr  8,  2012,    http://www.mshs.univ-­‐‑ poitiers.fr/migrinter/e-­‐‑migrinter/201208/e-­‐‑migrinter2012_08_045.pdf,  dostęp  10.12.2013.   451  “Revealed:  Where  Gulf  Expats  Sent  Remittance  in  2012”,  Arabian  Business.com,  13  May  2013,   http://www.arabianbusiness.com/revealed-­‐‑where-­‐‑gulf-­‐‑expats-­‐‑sent-­‐‑remittance-­‐‑in-­‐‑2012-­‐‑501232.html,   dostęp  16.11.2013.   291 9.2. Rynek pracy i warunki pracy W monarchiach Zatoki głównym pracodawcą jest państwo. Oferuje ono z jednej strony pracę w sektorze publicznym, w administracji rządowej, z drugiej tworzy duże przedsiębiorstwa np. w sektorze wydobywczym. Do pracy w administracji zatrudniana jest w zdecydowanej większości rodzima siła robocza. W sytuacji zaistnienia potrzeby państwo sięga po najwyżej kwalifikowane kadry, pochodzące głównie z Zachodu. Państwowe firmy sektora wydobywczego zatrudniają średnio kwalifikowany personel, pochodzący głównie z krajów rozwijających się, głównie Azji, jak też część kadry inżynieryjno-menedżerskiej z państw wysokorozwiniętych. Kolejnym pracodawcą w regionie są wielkie rodzinne firmy prywatne, wywodzące się z rynku lokalnego. Ich znaczenie jest szczególnie duże w Arabii Saudyjskiej. Firmy, wywodzące się z Arabii Saudyjskiej dają zatrudnienie rodzimej sile roboczej (głównie na stanowiskach kierowniczych), na niższych szczeblach korzystają z pracowników cudzoziemskich. W mniejszych monarchiach siła prywatnych firm lokalnych jest dość ograniczona, z kolei istotną rolę odgrywają wielkie firmy zagraniczne (często korporacje) , wywodzące się głównie z Europy oraz Indii. Firmy zachodnie (np. banki) zatrudniają personel pochodzący z państw wysokorozwiniętych oraz najwyższej jakości specjalistów z poszczególnych państw arabskich. W uzasadnionych przypadkach sięgają ponadto po specjalistów innych narodowości. Zachodnie korporacje budowlane stosują podobny model, obsadzając wyższe, wymagające wysokich kwalifiakcji stanowiska pracownikami zachodnimi. Dla zapewnienia siły roboczej szeroko korzystają z poddostawców (subcontractors), najczęściej firm pochodzących z Azji. Firmy hinduskie zatrudniają przede wszystkim swych rodaków oraz pracowników, pochodzących z państw azjatyckich . Inną grupą podmiotów na rynku są małe firmy, działające na rynkach lokalnych, głównie w sektorze usług (np. w gastronomii czy drobnego handlu). Są one tworzone przede wszystkim przez ludność napływową, głównie z Azji Południowo-Wschodniej, która także sama w nich pracuje. Na rynku pracy w Zatoce Perskiej kluczową rolę odgrywają ponadto agencje zatrudnienia. Gros agencji powstaje w państwach dostarczających tanią siłę roboczą, głownie w Indiach, Pakistanie, Bangladeszu,Filipinach. Agencje te w większości przypadków znajdują 292 się poza kontrolą zarówno państw wysylających jak i państw przyjmujących. Ich zadaniem jest dostraczyć odpowiednią ilośc pracowników poszczególnym monarchiom. Charakterystyczne w zasadach ich funkcjonowania jest to, że monarchie przerzuciły na nie pełną odpowiedzialność za gwarantowanie płynności rynku pracy. W sytuacji nadmiaru sprowadzonych pracowników wszelkie koszty z tym związane ponoszą właśnie agencje. Biorąc pod uwagę tylko niesłychanie wysoki odsetek cudzoziemców, zamieszkujących państwa Zatoki i niewielki odsetek ludności rodzimej, dostrzec można szereg zagrożeń, choćby w kwestii zapewnienia bezpieczeństwa wewnętrznego czy spójności społecznej. Na skutek oparcia rozwoju krajów GCC na cudzoziemcach stały się one tyglem kulturowym. Ponieważ wśród imigrantów dominują pracownicy niskokwalifikowani z biednych, najczęściej upadłych krajów i mogą oni przynieść do monarchii różne wzorce przestępczości, np. rozboje, kradzieże czy funkcjonowanie w ramach gangów. Stanowi to dla monarchii dodatkowy czynnik ryzyka. Z tych powodów, a także broniąc się przed’rozmyciem’ własnej kultury kraje GCC stosują system monitoringu i dokładnej kontroli napływu cudzoziemców do swoich gospodarek, znanych opinii publicznej pod nazwą kefala. System ten polega spełnianiu przez osobę bądź podmiot krajowy roli opiekuna (zwanego sponsorem lub Kafeel), który zgłasza zapotrzebowanie na pracownika i oficjalnie występuje o wizę dla niego, a po jego przybyciu w pełni odpowiada za jego zachowanie i bezpieczeństwo wewnątrz kraju. Kafeel nie ma prawa zatrudniać danego pracownika na stałe, a kontrakty opiewają na czas określony. Po ich upływie muszą oni opuścić kraj przyjmujący. W ten sposób władze dokładnie reglamentują napływ cudzoziemców, pilnując równocześnie, by nie tworzyli oni alternatywnego społeczeństwa wewnątrz kraju. System kefala obejmuje co prawda wszystkich pracowników cudzoziemskich, w praktyce jednak funkcjonuje w różny sposób wobec imigrantów o odmiennym statusie społecznym i dochodowym. Pracownicy wyższego szczebla, zatrudnieni w charakterze specjalistów wjeżdżają do państw GCC w oparciu o zaproszenie konkretnego pracodawcy i wizę na czas określony i na tym etapie restrykcyjność systemu się kończy. Zatrudniający zbyt cenią sobie specjalistów i zbyt od nich zależą, by ściśle stosować się do istniejącego systemu. Z drugiej strony, nadużycia wobec cudzoziemskiej kadry zarządzającej, pochodzącej głównie z państw wysokorozwiniętych pociągałoby nieuchronnie napięcia dyplomatyczne z tymi państwami i psuło wizerunek państw GCC. Inaczej system funkcjonuje w stosunku do niewykwalifikowanej bądź niskokwalifikowanej siły roboczej. Państwa Zatoki nie potrafią ich chronić we właściwy 293 sposób, ani nie szanują na tyle, by chcieć to robić. Nie potrafią także należycie chronić swych obywateli państwa wysyłające. W warunkach należytego braku kontroli ze strony państw: przyjmującego i wysyłającego pracodawcy dopuszczają się licznych nadużyć. Najczęstszą formą nadużycia jest odbieranie przyjezdnym paszportów przez opiekuna zwanego sponsorem, zmuszanie do pracy bez wynagrodzenia lub za część wynagrodzenia określonego w umowie o pracę, odbieranie pracownikom podmiotowości i wolności osobistej, stosowanie zakazu sprowadzania rodzin czy zawierania związków małżeńskich452. System kefala jest realizowany w rożny sposób w poszczególnych krajach. W Arabii Saudyjskiej sponsor musi wydać zgodę na zmianę pracy, bez jego zgody pracownik nie ma również możliwości opuszczenia kraju. W Bahrajnie uznano w 2008 r. ten system za formę niewolnictwa i prawnie zakazano jego stosowania (choć nie przestrzega się nowego prawa powszechnie). Katar stosuje powszechnie system semi-niewolniczy, a jego najważniejszą częścią jest niemożność opuszczenia kraju przez pracownika bez zgody sponsora. Podobne zjawiska mają miejsce w ZEA453. Celem systemu kefala jest umożliwienie poszerzenia zasobu siły roboczej, bez jakichkolwiek form integracji przybyszów z lokalnym społeczeństwem oraz przy równoczesnym zachowaniu pełnej kontroli ze strony państwa nad ruchami migracyjnymi, kierunkami czy okresem zatrudnienia pracowników cudzoziemskich. Wśród firm zamawiających pracowników cudzoziemskich (kaffel) znajdują się zarówno firmy lokalne , w tym firmy z udziałem państwa (np. firma Arabtec, jeden z największych deweloperów w ZEA z 50% udziałem rządu Abu Dhabi, która budowała prestiżowy wieżowiec Burj Khalifa w Dubaju), jak też firmy cudzoziemskie, głównie induskie, które wygrały przetargi na realizację inwestycji. Raport Arabian Business zwraca uwagę na tragiczny dla najsłabszych pracowników splot wydarzeń. Bogate państwa naftowe, rozbudowujące się w błyskawicznym tempie, przeciągają ogromną liczbę przedsiębiorstw ze świata walczących zaciekle o kontrakty. By wygrać przetarg firmy te gotowe są maksymalnie zaniżyć koszty wykonania, decydują się zatem na maksymalne zaniżenie kosztów siły roboczej. Do inwestycji przystępują z minimalną marżą, która w zasadzie uniemożliwia 452  Lori,  Noora  ,  The  Kefala  system  and  Contestations  over  Residency  in  the  Arab  Gulf  States,  Center  for   Migrations  and  Citizenship,  November  2012,  http://www.ifri.org/?page=detail-­‐‑ contribution&id=7418&lang=fr#pagetop,  dostęp  17.11.2013     453  Lori,  Noora  ,  The  Kefala  system  and  Contestations  over  Residency  in  the  Arab  Gulf  States,  Center  for   Migrations  and  Citizenship,  November  2012,  http://www.ifri.org/?page=detail-­‐‑ contribution&id=7418&lang=fr#pagetop,  dostęp  17.11.2013.   294 wzrost wynagrodzeń pracowników. Można stwierdzić, że powodem wyzysku niewykwalifikowanych i niskokwalifikowanych pracowników cudzoziemskich jest działanie wysoce konkurencyjnego czystego rynku, w sytuacji braku kontroli ze strony państwa i regulacji instytucjonalnych454. Nadużycia mają miejsce jednak nie tylko w przedsiębiorstwach realizujących kontrakty. Dochodzi do nich także w relacjach z firmami zajmującymi się pośrednictwem w zatrudnianiu cudzoziemców, które w większości pochodzą z ich ojczystych krajów. Firmy świadczące tego typu usługi dokonują licznych nadużyć, oszukując potencjalnych pracowników co do zasad zatrudnienia, warunków pracy, życia i poziomu wynagrodzenia. W zamian za załatwienie kontraktu domagają się ponadto bardzo wysokich opłat, na które często składają się całe rodziny. Stawia to przyszłych robotników w sytuacji opresji. Mimo nieludzkich warunków pracy, niezgodnych z treścią kontraktów, nie są w stanie z tej pracy zrezygnować. Motywów pozostania może być wiele. Rodziny robotników są zadłużone, albo liczą na ich pieniądze, zatrudnionym odebrano paszporty uniemożliwiając wyjazd lub oczekują na zalegle wynagrodzenie. Możliwość stosowania wobec pracowników cudzoziemskich opresji jest wynikiem nałożenia się paru czynników. Większość zatrudnionych, jak wspomniałam, pochodzi z bardzo biednych państw o niskiej jakości instytucjonalnej. Państwa te nie potrafią lub nie chcą (korupcja) monitorować firm zajmujących się pośrednictwem pracy pod kątem ich uczciwości. Z kolei decydujący się na wyjazdy pracownicy są najczęściej analfabetami, którzy pomimo pewnej znajomości warunków pracy w Zatoce uważają je i tak za lepsze, niż te, panujące w ich ojczystych krajach (np. Bangladeszu, Pakistanie czy Jemenie). Ludzie ci nie potrafią negocjować kontraktów, ani stawiać warunków. Nie są w stanie zweryfikować prawdziwości przekazywanych im informacji, będących podstawą podejmowania decyzji o pracy, tym bardziej że kontrakty są zawierane w języku arabskim. Wiele organizacji monitorujących rynek pracy zwraca uwagę na nadmierny wyzysk i łamanie praw człowieka w państwach Zatoki. Human Rights Watch oraz Amnesty International analizują metody dyskryminacji najniżej kwalifikowanej grupy zatrudnionych. Zwracają uwagę nie tylko na skrajnie niski poziom wynagrodzenia za pracę wykonywaną ponad 8 godzin dziennie (średni dochód miesięczny zamyka się w przedziale 160-190USD), ale także wielomiesięczne wstrzymywanie wynagrodzeń, nie przestrzeganie bezpieczeństwa pracy, brak przerw w pracy, brak dni wolnych od pracy, zmuszanie do pracy w pełnym słońcu 454  Shane,  Daniel  ,  “Labour  Fray”,  Arabian  Business,  vol.  14/23,  June  2013.   295 na otwartej przestrzeni w temperaturze przekraczającej 40 stopni Celsjusza, niedostateczny dostęp do pomieszczeń klimatyzowanych i wody, urągające warunki mieszkaniowe, w tym brak klimatyzacji. Innym przykładem niewłaściwych praktyk jest częsta zmiana warunków kontraktu po przybyciu pracowników do pracodawcy455. Przyjęte w państwach Zatoki prawo, z jednej strony chroni nadmiernie swych obywateli przed wyzyskiem na rynku pracy, zniechęcając tym samym prywatnych przedsiębiorców do ich zatrudniania (zbyt wysoki koszt), z drugiej strony nie obejmuje należytą ochroną cudzoziemców, zwłaszcza robotników niekwalifikowanych , pochodzących z Azji czy Afryki. Niektóre z nich (np. Arabia Saudyjska) nie potrafią także egzekwować konieczności zatrudniania ludzi w sposób legalny, dzięki czemu tworzą wrota dla powstania czarnego rynku pracy. Postawom takim sprzyjae , firmy zatrudniające legalną siłę roboczą obciążone są większymi podatkami, mają tym samym grosze warunki konkurencji. W ramach systemu kefala pracownicy nie przyjeżdżają do pracy w państwach GCC samodzielnie, lecz wyłącznie w oparciu o system pośrednictwa. Oficjalnie monarchie nie poczuwają się do odpowiedzialności za oferowane warunki pracy, podkreślając, że wyzysk i haniebne warunki są często tworzone przez cudzoziemskie firmy lub też nieuczciwych pośredników , a nie przez władze państwowe. Nie wydaje się to jednak prawdziwe. System kefala umożliwia nadużycia ze strony sponsorów, łamanie praw człowieka i stosowanie przez firmy przyjmujące wyzysku. Blokada możliwości zmiany pracodawcy przez pracownika kontraktowego dodatkowo pogarsza sytuację cudzoziemców i odbiera im wszelkie prawa, zostawiając na pastwę nieuczciwych pracodawców. Do szczególnie dyskryminowanych grup, poza robotnikami budowlanymi, zalicza się także pomoc domową. Media nieustająco donoszą o uprzedmiotowieniu i odebraniu godności tej grupy pracowniczej, o pozbawianiu paszportów, zmuszaniu do niewolniczej pracy, często bez wynagrodzenia, o głodzeniu, stosowaniu wobec nich przemocy w tym bicia, gwałtach, a nawet morderstwach. Łamanie prawa ma miejsce w rodzinach rodowitych mieszkańców Zatoki. Ponieważ mechanizm zatrudniania cudzoziemców w ramach systemu kefala funkcjonuje już 40 lat, pomimo blokad odnośnie do długości pozostawania w kraju, w 455  “The  Island  of  Happiness  Revisited”,  Human  Rights  Watch,  2012,   http://www.hrw.org/sites/default/files/reports/uae0312webwcover_0.pdf  oraz    Treat  Us  Like  We  Are   Human,  Amnesty  International  ,  July  2013,   http://www.amnesty.org/en/library/asset/MDE22/011/2013/en/77031191-­‐‑1340-­‐‑4582-­‐‑acee-­‐‑ 909da045c276/mde220112013en.pdf,  dostęp  11.12.2013.   296 monarchiach wyrosło pokolenie urodzone w rodzinach cudzoziemców, nie mające związków z krajami pochodzenia jego rodziców. Ludzie ci jednak w świetle regulacji prawych, obowiązujących obywatelstwo, w państwach Zatoki nie mają żadnych praw do ubiegania się o czy szans na otrzymanie statusu rezydenta. Równocześnie są bezpaństwowcami, nie mają dokąd się udać, nikt też nie stanie w ich obronie. Osobną kategorię ludzi pozbawionych jakichkolwiek praw i opieki ze strony państwa stanowią nielegalni imigranci. Z problemem tym boryka się przede wszystkim Arabia Saudyjska, posiadająca 4400 kilometrową granicę lądową z 8 państwami oraz linię wybrzeża o długości 2600 km. Z tych powodów jest szczególnie narażona na przenikanie nielegalnych imigrantów. Prawdziwym problemem dla Arabii Saudyjskiej są przybysze z Etiopii. Szacuje się, że tylko w jednej strefie otwartej dla cudzoziemców (getcie), Manfouha pod Ryadem, przebywa 750 tysięcy Etiopczyków, z tego 90% bez prawa pobytu. Mimo wszystko znajdują oni łatwo zatrudnienie na saudyjskim rynku pracy. Najczęściej jednak spotykają się ze skrajnym wyzyskiem. Przebywając latami w królestwie nie otrzymali szansy (lub też procedura legalizacyjna była dla nich zbyt droga) na zalegalizowanie swego pobytu. Etiopczycy są pierwszą grupą etniczną, która zbuntowała się przeciwko swym pracodawcom i goszczącemu ich państwu. W listopadzie 2013r. wywołali oni zamieszki, atakując rodowitych Saudyjczyków i walcząc z policją. Oni też pierwsi zastosowali porwanie (głównie członków rodzin pracodawców), jako narzędzie negocjacji w walce o wypłatę należnych zobowiązań 456 . Zatem to imigranci z najniższym wykształceniem, najbiedniejsi są grupą najbardziej eksploatowaną, wyzyskiwaną w państwach Zatoki Perskiej, pozbawioną praw i godności ludzkiej. Równocześnie to oni przyczyniają się swą ciężką pracą do tworzenia infrastruktury, wspaniałych budowli, hoteli czy lotnisk zachwycających wszystkich odwiedzających państwa naftowe. Ich praca stanowi główne źródło sukcesów ekonomicznych monarchii. W ostatnich latach robotnicy z krajów rozwijających się zaczęli się jednak przeciwstawiać się wyzyskowi, wzniecając bunty i domagając się poprawy traktowania. Do buntów i strajków doszło np. w Dubaju w 2007, 2011 i 2013 roku, w tym także na budowach prowadzonych przez firmy państwowe z Emiratów Arabskich. Ponieważ robotnicy zarabiają grosze, a większość swych zarobków przesyłają do rodzin, kluczowym czynnikiem mającym wpływ na spokój społeczny stał się kurs walutowy. W ostatnich latach wskutek aprecjacji 456“Manfoucha:  A  drama  waiting  to  Unfold”,  Gulf  News,  15  November  2013,     http://gulfnews.com/news/gulf/saudi-­‐‑arabia/manfouha-­‐‑a-­‐‑drama-­‐‑waiting-­‐‑to-­‐‑unfold-­‐‑1.1255520,  dostęp   16  .11.  2013.   297 walut niektórych z państw pochodzenia robotników (na Sri Lance i w Bangladeszu) zmniejszyły się zarobki pracujących ‘niewolników’ wyrażane w walutach państw Zatoki, a tym samym dochody ich rodzin457. Z ryzyka politycznego, związanego z niekorzystną dla stabilności kraju sytuacją demograficzną coraz bardziej zdają sobie sprawę władze monarchii. Ogólnie we wszystkich wprowadzono politykę zmiany proporcji zatrudnienia na rzecz rodzimej siły roboczej, nazwaną polityką saudyzacji, emiratyzacji, kuwejtyzacji, itp. Różnią się one między sobą tylko w szczegółach. najbiedniejszych Kuwejt zdecydował się na wydalenie z kraju dziesiątek tysięcy robotników cudzoziemskich, zalegalizowanego prawa pobytu, pochodzących w szczególności nie posiadających z Bangladeszu, Pakistanu czy Filipin. Podobnie postępuje Oman. Władze tych państw w ostatnim okresie prowadzą regularne obławy na cudzoziemców, wkraczają na teren wcześniej stworzonych gett. Arabia Saudyjska próbowała początkowo prowadzić podobną politykę względem nielegalnych imigrantów. Władze Arabii Saudyjskiej dały szanse legalizacji pobytu nielegalnym imigrantom, ogłaszając 3 miesięczny okres karencji . Dopiero po tym okresie, wszyscy cudzoziemcy bez udokumentowanej zgody na pobyt mają być deportowani z kraju. Równocześnie presja świata i nagłośnienie w mediach nieludzkich warunków pracy robotników cudzoziemskich w państwach Zatoki, a także częste zamieszki wymusiły na nich zmianę ustawodawstwa dotyczącego rynku pracy imigrantów. ZEA w 2011r. wprowadziła reformy na rynku pracy, które wszystkim cudzoziemcom, niezależnie od stanowiska umożliwiły swobodna zmianę pracodawcy. Emiraty są także w trakcie wprowadzania przymusowego systemu płatności elektronicznych, co ma zapobiec nadużyciom czy opóźnieniu wypłat i umożliwić lepszy monitoring ze strony władz. Z kolei Katar stał się przedmiotem licznych kontroli i tematem publikacji z racji organizacji mistrzostw świata w piłce nożnej w 2022r. Społeczność międzynarodowa wszystkimi sposobami, w tym szantażem odebrania igrzysk, stara się wymusić na emiracie zmianę zasad funkcjonowania rynku pracy. Polityka wywierania presji przynosi już pierwsze efekty. W 2013r. wprowadził Kartę Pracownika, opisującą podstawowe prawa wszystkich zatrudnionych, w tym cudzoziemców. Regulacje mają pokazać światu, że emirat przygotowuje się w sposób właściwy do mistrzostw świata i że regulują takie aspekty, jak: zdrowie, bezpieczeństwo 457  Shane,  Daniel  ,  “Labour  Fray”,  Arabian  Business,  vol.  14/23,  June  2013.   298 pracy, równość, godność w miejscu pracy, warunki zamieszkania pracowników, płace. Wprowadzają ponadto zakaz zatrudniania dzieci i handlu ludźmi458. Władze Arabii Saudyjskiej, kraju najbardziej narażonego na nielegalną imigrację uznały, że przeprowadzane do niedawna deportacje nie przyczynią się do rozwiązania problemu. Zdecydowały się na wdrożenie regulacji rynku pracy na swoim terytorium. Uznano, że prawdziwie skutecznym sposobem zapewnienia spokoju społecznego, walki z wyzyskiem i poniżeniem jest odebranie koncesji na działalność nieuczciwym pośrednikom na rynku pracy, upowszechnienie prawa pracy oraz zmniejszenie obciążeń wobec pracodawców, zatrudniających pracowników zgodnie z prawem. Reformy rynku pracy są w toku. Królestwo rejestruje wszystkich pracujących w gospodarce, wydaje dokumenty kobietom, legalizuje pobyt części z cudzoziemców, ułatwia procedury legalizacyjne. W drugiej dekadzie XXI wieku we wszystkich monarchiach zatoki istnieje już pełna świadomość zagrożeń, jakie za sobą niesie rozwój w nadmiernym stopniu oparty na importowanej sile roboczej. Pomimo pewnych oznak zachodzących zmian wciąż nie znamy jednak odpowiedzi na podstawowe pytania . Część z pracowników cudzoziemskich mieszka w monarchiach od wielu lat, często bez legalizacji pobytu, praw obywatelskich, czy możliwości uczestnictwa w życiu publicznym. Władze odmawiają im prawa do zapraszania czy zakładania rodzin, są w pełni monitorowani i zastraszani, że w razie sprzeciwu wobec oferowanych im warunków nie otrzymają wiz, prawa przedłużenia pobytu lub zostaną deportowani do krajów pochodzenia. Co więcej, istnieją przykłady pomysłów, które są w stanie doprowadzić do rewolucji czy wojny domowej. Ostatnio dla przykładu w Kuwejcie pojawiły się projekty by zakazać w godzinach przedpołudniowych korzystania z publicznej służby zdrowia ludności napływowej. Doprowadziło to do skrajnej agresji pracowników cudzoziemskich 459. 458  “Economic,  Social  Pressures  Behind  Kuwait  Crackdown  on  Foreign  Workers”,  Voice  of  America,  12  June   2013,  http://www.voanews.com/content/kuwait-­‐‑foreign-­‐‑crackdown/1680684.html  oraz  Charter  lays   stress    on  welfare  workers,  Gulf  Times,  22  November  2013,  http://www.gulf-­‐‑ times.com/qatar/178/details/372432/charter-­‐‑lays-­‐‑stress-­‐‑on-­‐‑welfare-­‐‑of-­‐‑workers,  dostęp  11.12.2013.     459  “Economic,  Social  Pressures  Behind  Kuwait  Crackdown  on  Foreign  Workers”,  Voice  of  America,  12  June   2013,  http://www.voanews.com/content/kuwait-­‐‑foreign-­‐‑crackdown/1680684.html,  dostęp  15.12.2013.     299 Dzisiaj wyrażana jest myśl, że ponieważ państwa naftowe z przyczyn demograficznych zawsze będą zmuszone korzystać z robotników cudzoziemskich, bezpieczniejszym rozwiązaniem dla nich byłoby zatrudnianie Arabów z sąsiedzkich krajów, a nie ludzi wywodzących się z całkiem odmiennego kręgu cywilizacyjnego i kulturowego. Nie ma jednak żadnych symptomów podjęcia w tej kwestii jakichkolwiek decyzji czy planów. 9.2.1. Bezrobocie młodych Jednym z kluczowych problemów, z jakimi borykają się współczesne monarchie jest niezwykle wysoki odsetek ludzi młodych nie uczestniczących w rynku pracy. Zajmują się nim liczne raporty publikowane przez rządy poszczególnych krajów . Pogłębienie rynku pracy i dopasowanie strukturalne badanych państw. znajduje się w centrum uwagi planów perspektywicznych Jednym z narzędzi tworzenia rynku pracy dla młodych ludzi nowa polityka ekonomiczna. Z jednej strony powstają nowe , wielkie podmioty państwowe, zdolne dać zatrudnienie młodzieży, z drugiej państwa inwestują w edukację i naukę, w ten sposób przyczyniając się do poprawy jakości zasobów ludzkich . Kładziony jest przy tym szczególny nacisk na kształcenie, profilowane pod kątem potrzeb rynku. Według danych Międzynarodowej Organizacji Pracy (ILO) w monarchiach naftowych średni poziom bezrobocia młodych jest niemal dwukrotnie wyższy niż średnia wartość dla świata (dla państw GCC bezrobocie młodych wynosi 26,5% , a średnia światowa to 13,7% )460. Wysokie utrzymuje się pomimo dosyć stabilnego i wysokiego wzrostu gospodarczego. Najgorsza sytuacja występuje w Arabii Saudyjskiej, gdzie bez pracy znajdowało się w 2012r. aż 28,3% młodych w wieku 15-24 lat. Państwa Zatoki dosyć istotnie się różnicują pod względem struktury zatrudnienia. W Arabii Saudyjskiej jest stosunkowo mały udział ludzi młodych w grupie pracujących, wynoszący zaledwie niecałe 30%, gdy tymczasem w Katarze wynosi on aż 68,8% . Młodzi ludzie nie są poszukiwani na saudyjskim rynku pracy, a według ILO znalezienie pierwszej pracy zajmuje im parę lat461 . Zamknięcie rynku pracy dla młodych spowodowane jest w ogromnym stopniu błędami w dotychczasowym profilu kształcenia młodzieży, niezbieżnym z potrzebami rynkowymi. W 460  Stopa  bezrobocia  przedstawiana    jest  jako  odsetek  zasobu  siły  roboczej  znajdującej  się    bez  pracy,  a   równocześnie  będący  zarejestrowanym.  „Global  Employment  Trends  for  Youth  2013”,  International  Labor   Organization,  http://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/-­‐‑-­‐‑-­‐‑dgreports/-­‐‑-­‐‑-­‐‑ dcomm/documents/publication/wcms_212423.pdf,  str.  25,  dostęp  20  listopada  2013.   461  ibidem.   300 konsekwencji istniejące bezrobocie nosi charakter przede wszystkim strukturalny, a miejsca pracy znacznie częściej oferowane są gotowym do podjęcia zatrudnienia pracownikom cudzoziemskim. Zdaniem tego samego raportu bezrobocie młodzieży stanowi prawdziwe wyzwanie dla stabilności krajów Bliskiego Wschodu, w tym monarchii naftowych. Czy państwa Zatoki prowadzą politykę walki z bezrobociem? Jak zostało przedstawione w punkcie 7.5 niektóre z nich dokonały przewartościowania swoich polityk edukacyjnych. Zmiany te nie obejmują jednak wszystkich typów edukacji, dotyczą przede wszystkim szkolnictwa powszechnego. Nowoczesna edukacja nosi jak dotąd charakter elitarny, a co za tym idzie nie obejmuje całej młodzieży. Jak można podejrzewać, szkoły nadal będą promować spory odsetek ludzi nie spełniających oczekiwań rynkowych. Wdrażane programy nacjonalizacji rynku pracy w postaci wymiany pracowników zagranicznych na miejscowych nie stanowią rozwiązania problemu, ci ostatni bowiem nie posiadają porównywalnego przygotowania zawodowego. Konieczność przestawienia się pracodawców na zatrudnianie pracowników lokalnych wzbudza szerokie ich niezadowolenie. Narzekają na gwałtowny wzrost kosztów przy równocześnie spadającej jakości pracy. Dzisiejsze monarchie zmuszone są przeznaczać znaczące kwoty na pomoc dla młodych bezrobotnych. Wsparcie to stanowi istotne obciążenie dla budżetów narodowych. Równocześnie rozpoczynanie dorosłego życia od statusu długotrwałego bezrobotnego, będącego na utrzymaniu państwa zmniejsza samoocenę, odzwyczaja od wysiłku, pozbawia reszty wartości rynkowej, deprawuje i ułatwia wytworzenie postaw patologicznych. Problem dodatkowo zaostrza fakt, że monarchie charakteryzuje jeden z najwyższych w świecie przyrostów naturalnych, W efekcie tego na rynek pracy ma miejsce stały napływ młodej siły roboczej. Tworzy to wielkie wyzwanie dla tego rynku. Według raportu ILO, państwom Zatoki Perskiej nie uda się zmniejszyć poziomu bezrobocia młodych w ciągu najbliższych 5 lat. 301 ZAKOŃCZENIE Pierwsza dekada XXI wieku przyniosła znaczące zmiany w systemach funkcjonowania gospodarek monarchii Zatoki Perskiej. Data wydaje się znamienna. Przemiany te zbiegają się bowiem z wydarzeniami z 11 września 2001r. , stając się reakcją na zamachy w Nowym Jorku. Obserwując wydarzenia z Nowego Jorku saudyjski książę Khaled Al-Faisal powiedział swoim pracownikom: „Look at your watches. What’s the time? Everything is going to change. We live now in a different Word from the one we inhibited an hour ago” 462 . I faktycznie, świat tego dnia uległ całkowitej zmianie. Przede wszystkim, nastąpiła gwałtowna zmiana jego podejścia do krajów muzułmańskich, głównie monarchii Saudyjskiej. Wydarzenia te i rola, jaką odegrali w nich terroryści pochodzący z królestwa Saudów stanowiły ostateczny dowód na fiasko dotychczasowego modelu społeczno-gospodarczego opartego na skostniałych, tradycyjnych wzorcach. Spowodowały zmianę nastawienia świata, zwłaszcza zachodniego do inwestycji pochodzących z Bliskiego Wschodu. Zamachy doprowadziły do stygmatyzacji Arabów; niezależnie od wyznawanych przez nich poglądów, pochodzenia, pozycji społecznej. Wszyscy stali się podejrzanymi o wspieranie terroryzmu i zaczęli być traktowani jak potencjalni przestępcy463. Antyislamskie nastroje, szerzące się w następstwie zamachów, przede wszystkim w państwach zachodnich spowodowały, że bogaci muzułmanie poczuli się tam niekomfortowo. Tragiczne wydarzenia z 2001r. wywołały konieczność głębokich przemian w monarchiach Zatoki Perskiej. Skłoniły rządzące w Zatoce elity do refleksji, a osłabiając pozycję konserwatywnych elit sprzyjały zmianom. We wszystkich monarchiach poszukiwano odpowiedzi na pytanie, co spowodowało napływ do al-Kaidy młodych ludzi zamieszkujących tak bogate państwo, jak Arabia Saudyjska. Pytano również, czy al-Kaida mogła zaistnieć 462  Robert  Lacey,  Inside  the  Kingdom.  Kings,  Clerics,  Modernists,  Terrorists  and  the  Struggle  for  Saudi   Arabia,  Wyd.  Arrow  Books,  London  2010,  str.  225.   463  W  wywiadzie  ,  udzielonym  telewizji  BBC  książę  Saud  bin  Abdul  Mohsen  przywołuje  oskarżenie  o  chęć   podjęcia  działań  o  charakterze  terrorystycznym  przez  wywiad  kanadyjski    swojego  8  letniego  syna,  ze   względu  na  zabawę  w  trakcie  jego  pobytu  w  Kanadzie  nowo  zakupionym  modelem  samolotu,    Inside  the   Saudi  Kingdom,  dokument  BBC,  opublikowany  25  listopada  2012,  ,   http://www.youtube.com/watch?v=au9Aqd_-­‐‑2hc,  dostęp  16  maja  2013.   302 tylko w największej monarchii, czy ma powody żeby działać w całym regionie? Aby zredukować jej potencjalne wpływy państwa GCC dokonały modyfikacji swego systemu politycznego, zwiększając pole do dyskusji i wymiany poglądów. Zaostrzono politykę walki z terroryzmem (od 2001 r. najtwardszą politykę antyterrorystyczną prowadzi Arabia Saudyjska). Celem nowej polityki gospodarczej, realizowanej przez monarchie po 2001r. jest zapobieżenie fascynacji młodych radykalizmem islamskim i stworzenie alternatywnych możliwości realizacji ich aspiracji życiowych464. Z powodu ostracyzmu, z jakim spotkał się biznes arabski w państwach zachodnich, do państw Zatoki powróciły wycofane stamtąd kapitały. Ponadto, nie chcąc się narażać na nieprzyjemności, bogaci Arabowie zmniejszyli częstotliwość swych wizyt w państwach zachodnich. W poszczególnych państwach islamskich pojawił się popyt na usługi turystyczne, rozrywkowe i handlowe dla przedstawicieli tej samej kultury. Skorzystały z tego małe emiraty (Abu Dhabi, Dubaj czy Katar), które zaczęły gwałtownie rozwijać sektor luksusowej turystystyki, adresowany w pierwszej kolejności do elit świata islamu. Powstawała szeroko rozumiana infrastruktura turystyczna, zdolna do obsługi bogatych klientów regionu. Równocześnie więcej środków zaczęto lokować w gospodarkach państw Zatoki. Dekadę później, wraz z postępującą normalizacją relacji z Zachodem, stworzona baza turystyczna będzie służyć także bogatym klientom pochodzącym z tej części świata. Kolejnym wydarzeniem mającym wielki wpływ na zmianę orientacji gospodarczej i politycznej poszczególnych monarchii Zatoki stała w końcu pierwszej dekady XXI wieku Arabska Wiosna. Choć relatywnie monarchie wyszły w tych niepokojów obronną ręką, notując jedynie nieliczne protesty, nie zagrażające stabilności władzy (w Bahrajnie oraz Arabii Saudyjskiej) , rządzący przerazili się rewolucją młodych w państwach islamskich. Wyciągając wnioski z obu wydarzeń w monarchiach naftowych zaczęto kłaść nacisk na wprowadzenie gospodarek na ścieżkę wzrostu, tworzącą szanse dla młodych ludzi. Rozwój i przemiany świadomościowe, które obserwować możemy od dekady w monarchiach Zatoki, zachodzą dzięki dojściu do władzy nowego pokolenia przywódcówmłodych, światłych, ambitnych. Jednak otwartość na zmiany niekoniecznie jest związana z 464  Taki  sposób  postrzegania  wydarzeń  z  11  września  2001  r.  prezentują:  książę  Saud  bin  Abdul  Mohsen   czy  księżna  Ameerah  Al  Toweel.  Za:  “Princess    Ameerah  Al  Toweel  on  Women’s  Right,  Islam  and  Giving   Back”,  Wall  Street  Journal,  26  September  2012,  http://www.youtube.com/watch?v=_LYZFXOAlPk,  dostęp   15  maja  2012  oraz      Inside  the  Saudi  Kingdom,  dokument  BBC,  opublikowany  25  listopada  2012,   http://www.youtube.com/watch?v=au9Aqd_-­‐‑2hc,  dostęp  15  maja  2013,   303 wiekiem rządzących. O ile w Dubaju , Abu Dhabi, Bahrajnie czy do niedawna w Katarze reformatorscy emirowie reprezentują pokolenie w średnim wieku, o tyle obecny król Arabii Saudyjskiej otwarty na zmiany jest w wieku sędziwym. Zatem to nie wiek przywódców determinuje przemiany , a szerokie horyzonty myślowe. Jak twierdzi Sorman: „ jeśli despota nie jest oświecony, proces modernizacji zostaje przerwany”465. Przypadek rozwoju wybranych państw Zatoki dowodzi, że przemiany modernizacyjne są możliwe mimo braku demokracji. Postępująca przebudowa modelu społeczno- ekonomicznego monarchii przeczy przekonaniu, że największą barierą rozwojową państw regionu jest dominująca i kontrolująca religia (islam). Za brak sukcesów państw muzułmańskich odpowiada bowiem połączenie islamu z despotyzmem i niską jakością intelektualną elit. Wybrane monarchie- Katar, Abu Dhabi czy Dubaj, pomimo braku reprezentacji politycznej społeczeństwa tworzą spore możliwości realizacji aspiracji swoim obywatelom. Obecne przemiany zmierzają w stronę budowy nowoczesnych państw, w których każdy będzie miał dostęp do edukacji, nauki, techniki, języków obcych, prasy. Przeprowadzona w książce analiza funkcjonowania gospodarek współczesnych monarchii naftowych Zatoki Perskiej doprowadziła do następujących ustaleń: 1.   W ostatnich dekadach w państwach tych doszło do przekształcenia się tradycyjnego modelu państwa rentierskiego w model późnorentierski. Władze poszczególnych krajów skutecznie włączają się w system gospodarowania, inicjując procesy zmian, promując budowę zdywersyfikowanej gospodarki, w mniejszym stopniu zależnej od eksportu surowców energetycznych. Nową cechą współczesnych systemów społeczno-politycznych analizowanych państw jest swoista internalizacja władzy, świadome włączanie się jej w społeczeństwo. Wyraża się to między innymi w postaci przejęcia przez elity rządzące funkcji państwowo-twórczej, ochrony dziedzictwa kulturowego, budowy tożsamości narodowej. 2.   Zebrany w książce materiał dowodzi ponadto, że w XXI wieku państwom naftowym udało się skutecznie zniwelować negatywne skutki występowania przekleństwa surowcowego. Jednym z głównych elementów nowej polityki ekonomicznej stała się sterylizacja pieniądza z wykorzystaniem Państwowych 465  Sorman,  Dzieci  Rifa’y.  Muzułmanie  I  nowoczesność,  Prószyński  i  S-­‐‑ka,  Warszawa,  2007,  str.  24.   304 Funduszy Majątkowych, tworząca przestrzeń dla rozwoju pozasurowcowych sektorów gospodarki. Polityka ta, realizowana z dużym sukcesem, może stanowić (już stanowi) swoistą mapę drogową dla innych państw o niskim poziomie rozwoju, walczących z negatywnymi skutkami klątwy surowcowej. 3.   Strategia gospodarcza państw Zatoki zasadza się na koncepcji nowego kapitalizmu państwowego. Państwa te wykorzystują większość narzędzi, przynależnych do tego systemu, używając ich do budowy zarówno siły gospodarczej jak i pozycji politycznej monarchii. Uprawnionym wydaje się być stwierdzenie, że kapitalizm państwowy ma bardzo silne ukorzenienie w historii monarchii. Stanowi naturalną kontynuację logiki funkcjonowania monarchii przynajmniej od czasu ich niepodległości, kiedy państwo było własnością rodów rządzących. 4.   Inwestycje państwa dokonywane są w sektorach wysoce specjalistycznych. Taki model przyczynia się do rozwoju zasobów ludzkich i buduje gospodarkę opartą na wiedzy. Zgodnie z teorią wzrostu endogenicznego, dokonując wyboru kierunku rozwoju państwa kierują się maksymalizacją efektów zewnętrznych. Inwestycje w wybrane sektory mają na celu wywołanie efektu synergii w całej gospodarce narodowej, a także przeobrażeń natury społecznej. 5.   W analizowanych krajach jesteśmy świadkami dojrzewania istniejącego systemu oraz klasy politycznej, wyrażającej się w wysokiej jakości zarządzaniu podmiotami gospodarczymi w ramach modelu gospodarki rynkowej. Analizowane przykłady dowodzą, że gospodarki monarchii, a szczególnie małe szejkanaty, są w dużym stopniu chronione przed nieefektywnością, marnotrawstwem czy korupcją. Patologie te są nieodzownie bowiem związane z sytuacją, w której istniejące firmy są zbyt duże, by znajdować się pod skuteczną kontrolą właścicielską i być sprawnie zarządzane, lub też państwa są zbyt duże, a ich społeczeństwa zbyt liczne by występowało zjawisko identyfikacji obywateli z państwem (i vice versa). Dostrzec można zatem ujemną zależność efektywności gospodarki w modelu kapitalizmu państwowego od rozmiaru gospodarki i poziom jego komplikacji (zatem, im mniejsza gospodarka tym łatwiej się nią zarządza). Na poziom korupcji z kolei wpływa wielkość populacji oraz jej oddalenie od władzy. Za wyjątkiem Arabii Saudyjskiej analizowane państwa bardziej odpowiadają modelowi państwamiasta, poziom komplikacji ich gospodarek i skala przedsięwzięć są wciąż na tyle niewielkie, że mogą być w pełni monitorowane przez właściciela (emira) lub jego najbliższych krewnych. Podobnie, rody zamieszkujące poszczególne państewka są 305 ściśle ze sobą powiązane, zarówno więzami rodzinnymi jak i towarzyskimi. Powoduje to powszechne postrzeganie państwa jako „swego”, a władzy jako wyrazicieli potrzeb i aspiracji poszczególnych rodów. 6.   Trudno oprzeć się wrażeniu, że w części współczesnych monarchii Zatoki mamy do czynienia z próbą przestawienia ich gospodarek na paradygmat produktywności. Rządzący zdają sobie sprawę z konieczności poszerzenia oferty produktowej swych państw i zmniejszenia uzależnienia od dochodów z eksportu surowców. Wizja rozwoju, wybrane specjalności, jakość zarządzania nowymi przedsięwzięciami (m.in. liniami lotniczymi, centrami logistycznymi, turystyką, usługami zdrowotnymi, inwestycjami kapitałowymi) przynoszą doskonałe wyniki. Państwem otwartym na procesy globalizacyjne, gotowym na oparcie się na zasadach liberalizmu i konkurencji, rozwijającym się w oparciu o klastry (przykładem mogą być klastry naukowo-edukacyjne oraz związane z rynkiem lotniczym) i niewątpliwym regionalnym liderem jest emirat Dubaju. Od dwóch dekad buduje on swoją gospodarkę na współpracy, specjalizacji i konkurencyjności, osiągając w tym znakomite wyniki. Podobną ścieżką podąża Abu Dhabi i Katar, dopatrując się we wzroście produktywności szans na wejście na długotrwałą ścieżkę wzrostu gospodarczego, ominięcie przekleństwa surowcowego oraz ucieczki od opinii państwa rentierskiego. 7.   Słusznym wydaje się uznanie, że za tzw. przebudzenie islamu w monarchiach naftowych odpowiedzialne są zmiany instytucjonalne, do jakich w nich dochodzi. Dla opisywanych przemian charakterystyczna jest wysoka jakość instytucji, co uzasadnia akcentowanie ich roli w zachodzących w nich procesach społecznogospodarczych. O spójności wprowadzanego w tych krajach systemu może świadczyć fakt postępującej internalizacji wprowadzonego modelu, wyrażającego się włączeniem społeczeństwa w zachodzące przemiany systemowe, jego zaangażowaniem w procesy gospodarcze, a nawet w dumie z efektów zmiany. *** Analizowane przypadki w różny sposób odpowiedają na pytanie o skalę otwartości na wyzwania gospodarcze. O ile Abu Dhabi, Dubaj oraz Katar swoją politykę opierają na modelu liberalno-otwartym, z dość dużą swobodą członków społeczeństwa, o tyle np. największa monarchia, Arabia Saudyjska, wciąż stara się zachować wysoki stopień kontroli nad całym systemem społeczno-ekonomicznym. Uprawniona wydaje się być teza, mówiąca 306 że w przypadku wspomnianych trzech małych emiratów ich otwartość jest wynikiem poczucia bezpieczeństwa władzy (ale także braku poczucia zagrożenia utratą władzy). Przywódcy tych państw są pewni sukcesu, jak też tego, że wprowadzana przez nich polityka jest korzystna dla rdzennej ludności. Ograniczając zakres kontroli pozwalają na działanie spontanicznych sił rynkowych, dodatkowo wzmacniając w ten sposób procesy gospodarcze i umożliwiając sukces ekonomiczny. Jak się zdaje, przywódcy tych państw mogą czuć się bezpieczni do momentu generowania wzrostu gospodarczego i podbijania rynków światowych. W monarchiach dobrobyt zastąpił politykę i wolności polityczne. Inaczej sytuacja wygląda w Arabii Saudyjskiej. Władza, znajdująca się w rękach grupy sędziwych liderów rodu Saudów może stosunkowo łatwo zostać zawłaszczona przez młodszych liderów, a kraj zdestabilizowany. Dodatkowo, z powodu uwarunkowań kulturowych państwo to jest niechętne procesom liberalizacji, obejmującym szczególnie sferę kulturową i społeczną. Trudno jednak sobie wyobrazić częściową liberalizację, obejmującą wyłącznie sferę gospodarczą, z pominięciem pozostałych aspektów życia społecznego. Z tych wszystkich powodów królestwo Saudów ma znacznie mniejszą skłonność do otwartości i związanym z nią ograniczeniem kontroli. To z kolei utrudnia procesy przemian, a co najmniej je spowalnia. Można zadać pytanie o to, czy funkcjonujące w Zatoce w początku XXIw. systemy społeczno-ekonomiczne mogą stać się swego rodzaju wzorcem dla pozostałych państw arabskich? Czy dałyby się multiplikować? Czy są całkowicie wyjątkowe, zdolne do istnienia jedynie w omawianych monarchiach? Wydaje się, że zaproponowany model funkcjonowania wymaga spełnienia specyficznych warunków brzegowych, które są nieosiągalne dla pozostałych państw regionu. Nie tylko dlatego, że analizowane państwa dysponowały ogromnymi kapitałami, które posłużyły do sfinansowania rozwoju. Wszystkie też są monarchiami, w których władza ma bardzo silną pozycję. W regionie podobny warunek spełniają jedynie Jordania i Maroko. Co więcej, o ile można sobie wyobrazić silne rządy charyzmatycznego lidera (poza systemem monarchicznym), to jednak już znacznie trudniejsze wydaje się niemalże „ręczne sterowanie” gospodarką, sprawowanie kontroli i nadzoru nad kluczowymi ogniwami gospodarki przez przywódcę kraju. Nie bez powodu dla określenia pozycji władcy w małych szejkanatach stosuje się termin „CEO”- Chief Executive Officer. Termin ten, zarezerwowany dla korporacji, doskonale opisuje czym są gospodarki Dubaju, Kataru czy Abu Dhabi. Ich niewielki rozmiar i związany z tym poziom skomplikowania pozwalają na stosowanie przez przywódcę polityki gospodarczej, 307 czerpiącej z wzorców zarządzania korporacjami. Warunek ten zdaje się być niemożliwy do spełnienia przez inne, autorytarne państwa regionu, zbyt duże by stosować podobną technikę zarządzania. Ze względu na specyficzne warunki demograficzne panujące w małych szejkanatach nie do powtórzenia jest także polityka rządzenia w imieniu wszystkich rodów i klanów, a tworząca w nich podstawę consensu społecznego. Trudno jest w monarchiach rozdzielić władzę i własność. Właścicielem (czy może dysponentem) podmiotów są emirowie. Traktują inwestycje w gospodarce analogicznie do traktowania inwestycji przez właściciela firmy; dlatego też składają regularne wizyty na placach budów, uczestniczą w podejmowaniu finalnych decyzji inwestycyjnych, powołują i odwołują zarządy, etc. W dodatku na kluczowych stanowiskach obsadzają najbliższych członków swych rodów, mając pewność, że z racji współuczestnictwa we własności będą oni z największym zaangażowaniem doglądać zarządzanych firm. Prowadzeniu „interesu”, takiego jak „korporacja Dubaj” podporządkowana jest edukacja. Także, a może przede wszystkim edukacja liderów- emira, jego synów, czy bliskich kuzynów. W pierwszej chwili budzi zaskoczenie fakt, że wszyscy oni kształcili się lub kształcą na najlepszych światowych uczelniach. Jednak nie powinno to dziwić, biorąc pod uwagę fakt, że wszyscy oni przygotowują się do zarządzania gigantyczną firmą rodzinną, której jednym z celów jest … osiąganie maksymalnych korzyści dla swoich poddanych (mowa jest jedynie o ludności rdzennej). Cechą szczególną monarchii jest bowiem niemal doskonała symbioza rodu rządzącego z innymi, zamieszkującymi je klanami. Status quo w państwie budowane jest w drodze respektowania praw i dostępu do dobrobytu i stanowisk dla wszystkich grup klanowych. To kolejna cecha, która w regionie Bliskiego Wschodu występuje niemal wyłącznie w monarchiach. Analizowane państwa opisać można bowiem przy użyciu następujących charakterystyk: monarchia, póżny rentieryzm, kapitalizm państwowy, młody kapitalizm islamski (z dużym wpływem religii na model ekonomiczny) z elementami plemiennymi. Z tych powodów wydaje się, że model społeczno -polityczno-ekonomiczny, który wykształcił się w monarchiach Zatoki nie ma szans na powielenie w którymkolwiek innym kraju islamskim. Pisaniu książki towarzyszyło pytanie o to, czy ten typ państw, zbudowanych w tak specyficzny sposób, ma szansę skutecznie i w sposób trwały globalizację? włączyć się w rozwój i Po przeanalizowaniu szeregu szczegółowych danych nie ma podstaw, by udzielić odpowiedzi negatywnej. W decyzjach, odnośnie do kierunków rozwoju nie ma 308 przypadkowości. Podejmowane są one po wnikliwym przeanalizowaniu przewag komparatywnych. Liderzy zakładają istnienie podziału pracy i nie mają ambicji podbijania świata w każdej dziedzinie gospodarki. Budzi podziw, w jak przemyślany i dojrzały sposób wybierane są preferowane sektory. Również sposób zarządzania krajem i jego podmiotami spełnia światowe standardy i dla wielu państw mógłby stanowić wzorzec. W dzisiejszych monarchiach najbardziej zaskakuje podejście do kapitału. Monarchie naftowe w XXIw. traktują posiadane zasoby finansowe z wielkim szacunkiem, roztropnie, uważnie, starając się je pomnażać poprzez zaangażowanie ich w zróżnicowane struktury. Współczesne państwa o ambicjach ekonomicznych muszą rozwijać się w sposób zrównoważony, optymalizując równocześnie cele ekonomiczne (w postaci budowy zróżnicowanej gospodarki), środowiskowe (ekologiczne) i społeczne (dbanie o jakość życia, rozwój zasobów ludzkich, gwarantowanie opieki medycznej, etc). Niniejsza rozprawa jest próbą spojrzenia na gospodarki monarchii przez ten pryzmat. Na postawione pytanie o to, czy w działaniu państwa można dopatrzeć się jakiejś długookresowej wizji celu, czy dostrzegania konieczności zrównoważonego rozwoju gospodarek, udzielić trzeba pozytywnej odpowiedzi. Po pierwsze, rozwój większości z nich odbywa się w oparciu o planowanie perspektywicznie, ze ściśle określonym horyzontem czasu i sekwencją poszczególnych działań. W centrum planowania liderów zmian w Dubaju, Abu Dhabi i Katarze pozostaje budowa gospodarek w oparciu o rozwój zrównoważony. Można nawet stwierdzić, że termin sustainable development jest jednym z najczęściej używanych przez rządzących zwrotów. Przykładem dywersyfikacji ekonomicznej może być rozwój turystyki, usług portowych, lotnictwa, transportu. Kraje te od paru lat kładą ogromny nacisk i równie wielkie środki na ochronę środowiska naturalnego, rozwój energetyki odnawialnej. Co więcej, przeznaczyły wielkie kwoty na wspieranie postępu technicznego w zakresie zielonej energii. Trzeci filar zrównoważonego rozwoju, t.j. zasoby ludzkie, z początkiem XXIw. znalazł się w centrum uwagi monarchii, które wydają się być świadome, że jakość kapitału ludzkiego, satysfakcja i możliwość spełnienia we wszelkich dziedzinach są podstawą rozwoju gospodarczego, ale też spokoju społecznego. W ostatnich latach ma miejsce budowa gospodarki opartej na wiedzy466. Można przypuszczać, że przy determinacji liderów i braku ograniczeń budżetowych 466  Jak  twierdzi  Grzegorz  Kołodko,  „najzamożniejsi  nie  są  ci,  którzy  posiadają  najwięcej  bogactw   naturalnych,  ale  którzy  najlepiej  wiedzą,  jak  je  sensownie  wykorzystać”,  Kołodko,  Grzegorz,  Dokąd   zmierza  świat,  Prószyński  i  S-­‐‑ka,  Warszawa,  str.  318.   309 monarchiom uda się dołączyć do grupy państw, rozwijających się w ramach rozwoju zrównoważonego. Jak zwraca uwagę G. Kołodko, „aby gospodarka (…) mogła opierać się na wiedzy, obok niej samej potrzebne są jeszcze czynniki organizacyjne i polityczne, które umożliwiają jej twórcze wykorzystanie”467. Aspekty instytucjonalne zdają się obecnie kluczowym czynnikiem odpowiedzialnym za szybkie przemiany, do jakich dochodzi w części monarchii. Ogromną rolę odgrywa determinacja i wykształcenie przywódców (przykładem może być emir Dubaju- poeta, mecenas rozwoju nauki i literatury), organizacja i polityka w postaci krótkiej ścieżki decyzyjnej. W sytuacji, gdy grupa decydentów jest bardzo niewielka, łatwo jest prowadzić politykę opartą na wiedzy. Analizowanym państwom udało się stworzyć siatkę organizacji i instytucji wspierających budowę gospodarki opartej na wiedzy, przede wszystkim w postaci rozmaitego rodzaju fundacji (do najważniejszych zaliczyć można Qatar Foundation oraz Rashid Fundation), uczelni, think-tanków, stworzenia rozbudowanego systemu grantowego, stypendialnego, etc. We współczesnym świecie znamy szereg krajów surowcowych, zasobnych w kapitały. Mało jednak z nich w sposób efektywny potrafiło przekształcić ogromne dochody w rozwój i budowę wielosektorowej gospodarki. Warunkiem osiągnięcia prawdziwego sukcesu jest umiejętność zaproponowania efektywnego, spójnego i odpowiadającego na wyzwania globalizacji (elastycznego) systemu instytucjonalnego. Wydaje się, że w przypadku co najmniej części monarchii naftowych możemy mówić o takim systemie. Niektóre państwa Zatoki, przede wszystkim Arabia Saudyjska, emirat Abu Dhabi oraz sułtanat Omanu mają przed sobą problem zmiany pokoleniowej na szczytach władzy. Najtrudniejsza sytuacja ma miejsce w królestwie Arabii Saudyjskiej . Król Abdullah dobiega 90 lat i chociaż słynie z otwartości na zmiany, jest osobą wiekową i schorowaną. Na jego następcę desygnowany został jego młodszy rodzony brat, Salman. Dobiega on jednak 80. lat. Z tego powodu nie ma szans na zmianę generacyjną, tak niezbędną dla istotnej , a nie kosmetycznej modernizacji kraju. Większość stanowisk w państwie znajduje się w rękach pokolenia 70+. Wydaje się przeto niemożliwe, by byli oni w stanie spełnić oczekiwania przeważającego liczebnie młodego pokolenia, pragnącego zmian polityczno-gospodarczych. 467  ibidem,  str.  319.   310 Zakonserwowanie zasad dynastycznego dziedziczenia w królestwie miało gwarantować jego stabilność i przewidywalność. A jednak pokolenie rządzące, piastujące najważniejsze stanowiska w kraju nieuchronnie odchodzi do przeszłości. Kto ich zastąpi? Czy Arabia utrzyma dotychczasowy kurs, czy ulegnie destabilizacji, związanej z walką o władzę? Schorowany jest także emir Abu Dhabi. Czy jego następca, a zarazem brat- Mohamed bin Zayed będzie równie sprawnie zarządzał państwem? Najnowocześniejsza i najbardziej przyszłościowa jest polityka Kataru i Dubaju. Katar w 2013r. odnotował abdykację dotychczasowego emira Chamida na rzecz swego 34-letniego syna Tamama i było to wydarzenie bez precedensu w Zatoce. Tym samym doszło do pokojowej zmiany generacyjnej. Młody emir wyraża poglądy swoich rówieśników i prowadzi politykę mającą zagwarantować rozwój kraju w kolejnych dekadach. Jednak jego polityka zagraniczna w pierwszych miesiącach urzędowania na najwyższym stanowisku doprowadziła Katar do izolacji w regionie i bardzo głębokiego konfliktu z sąsiadami- Arabią Saudyjską, ZEA i Bahrajnem. Z kolei emir Dubaju od blisko 10 lat konsekwentnie przygotowuje do przejęcia władzy swego niespełna 30- letniego syna. Książę Hamdan wprowadzany jest w tajniki sprawowania władzy, uczestniczy w posiedzeniach rządu, czy w wizytach zagranicznych emira. Wyrazem nowoczesności emiratu może być fakt wykorzystywania facebooka i social network do zapoznania z aktywnością przyszłego władcy Dubaju. W ten sposób rodzina Maktoum dociera ze swym przekazem do młodej generacji. Odmiennością Dubaju jest również to, że rządy w emiracie są sprawowane przez parę: emir Mohammed i jego kuzyn - szejk Ahmad bin Sayeed Al Maktoum. Emir jest inicjatorem zmian i piastuje funkcje , drugi zaś jest niekwestionowanym liderem gospodarczym i współautorem cudu gospodarczego (patrz: Aneks). 311 W XXI wieku jesteśmy świadkami głębokich i szybkich zmian w strukturze gospodarczej i społecznej państw GCC. Jednak przed państwami stoi wiele zagrożeń. Można przedstawić je w formie pytań: Imigranci: Czy jest jakikolwiek pomysł na asymilację i włączenie do społeczeństwa wielomilionowej populacji rezydentów? Czy może istnieć spójne państwo, którego populacja w 80-90% składa się z ludności napływowej, pozbawionej jakichkolwiek praw, a wykonującej większość prac społecznie użytecznych? Co się stanie jeśli pracownicy ci się zbuntują, uważając, że należy im się pełnoprawny status społeczny z racji wkładu w budowę dobrobytu państw przyjmujących? Bezrobocie młodych: Monarchie naftowe w ostatniej dekadzie czynią wielkie wysiłki w celu zmiany modelu edukacji, służącemu podniesieniu jakości zasobów ludzkich. Czy uda im się osiągnąć najważniejszy cel, jakim jest stworzenie kreatywnego, nowoczesnego społeczeństwa opartego na wiedzy, krytycznego i samodzielnie myślącego? Czy wprowadzana reforma edukacji przełamie dotychczasowe, mocno zakonserwowane stereotypy? Czy uda się stworzyć miejsca pracy dla młodych ludzi? Czy zechcą oni w ogóle partycypować w gospodarce, czy może, jak to ma miejsce dotychczas, pomimo bezrobocia będą bierni mając nadzieję na wymarzony etat w sektorze publicznym? Czy długotrwale bezrobocie młodych nie stworzy pokolenia sfrustrowanego, podatnego na ekstremizm? Problem   kobiet:   Pomimo,   że   w   programach   regionalnych   liderów,   ZEA   i   Kataru,  dostrzec  można  zmianę  podejścia  do  roli  kobiet  w  społeczeństwie  należy  zadać   pytanie,   czy   proponowane   rozwiązania   nie   są   zbyt   powolne,   by   zapobiec   wybuchowi   niezadowolenia?  Czy  mogą  się  rozwijać  kraje,  które  izolują  i   wykluczają  blisko  połowę   ludności  (tak  jak  w  przypadku  Arabii)  z  życia  gospodarczego?  W  dodatku  rezygnują  z   włączenia  do  gospodarki  tej  części  ludności,  która  jest  lepiej  wykształcona.468   468   Małe   szejkanaty   –   Katar   czy   ZEA   wprowadzają     pierwsze   rozwiązania,   których   celem   jest   włączenie   kobiet   w   krwioobieg   społeczeństwa   i   gospodarki.   W   2006r.   w   Zjednoczonych   Emiratach   Arabskich   uruchomiono   specjalną   agendę   rządową   do   spraw   kobiet,   Dubai   Women   Establishment   468.   Jednym   z   głównych     zadań   agendy   jest   kształcenie   liderek   biznesu,   prowadzenie   szkoleń   dla   kobiet,   mających   w  przyszłości  zaowocować   wzrostem   ich   aktywizacji  zawodowej.   Także  Katar   czyni   wysiłki,  by   zmienić  pozycję  kobiet  w  społeczeństwie.  Rolę  nie  do  przecenienia  odegrała  szejka  Mozah,  występująca  w   przestrzeni  publicznej  i  patronująca  najważniejszym  projektom  rozwojowym  emiratu-­‐‑  Qatar  Foundation  i   Education   City.   Pozostałe   państwa,   w   tym   największe,   Arabia   Saudyjska   trzymają   kobiety   z   dala   od   reszty   312 Zagrożenia   natury   politycznej:     Doświadczenie   historyczne   świata   pokazuje,   że   rozwój   społeczeństw   i   ich   oczekiwań   przebiegają   etapowo:   najpierw   społeczeństwo   koncentruje   się   na     zaspokojeniu   podstawowych   potrzeb   (kładąc   nacisk   na   ilość),   w   kolejnym   etapie   rozwoju   główną   rolę   odgrywa   jakość   życia.   Na   najwyższym   etapie   dojrzałości   i   rozwoju   społecznego   pojawia   się   problem   wolności   i   współrządzenia.   Wydaje   się,   że   dzisiejsze   monarchie   znajdują   się   na   zawansowanym   etapie   rozwoju   społeczno-­‐‑ekonomicznego,   koncentrując   swe   wysiłki   na   jakości   życia.   Nieuchronnie   zbliża   się   to   do   etapu   trzeciego-­‐‑   chęci   partycypacji   w   sprawowaniu   władzy.   Niewiele   wiadomo,   czy   rządy   poszczególnych   monarchii   przygotowują   się   do   niego?   Czy   mają   jakieś  plany?    Czy  istnieje  program  włączania  społeczeństwa  w  proces  podejmowania   decyzji   i   współodpowiedzialności   za   państwo?     Jaki   jest   pomysł   na   demokratyzację   i   neutralizację  buntowniczych  nastrojów  społecznych?  Jak  twierdzi  emiracki  think-­‐‑tank   Gulf   Research   Center   w   krajach   GCC   toczą   się   już   obecnie   zażarte   dyskusje   na   temat   wolności   prasy,   związków   i   stowarzyszeń,   praw   politycznych   dla   kobiet,   funkcjonowania   związków   zawodowych,   stowarzyszeń   dziennikarzy,   społeczeństwa   obywatelskiego  czy  partycypacji  społecznej  we  współrządzeniu469.     społeczeństwa.   Blokują   rozwój   czy   samospełnienie.   Trudno   dostrzec   jakikolwiek   perspektywiczny   program  zmiany  tej  sytuacji.         469  “GCC  Civil  Society  and  Human  Rights”,  Gulf  Research  Center,   http://www.grc.net/?CAT_ID=1&set_lang=en&frm_module=&sec=Research+Programs&sec_type=h&Cat_ Title=GCC+Political+Systems&override=GCC+Political+Systems%2520Research%2520Program,  dostęp   20.04.2013.   313 Brak   zmian   politycznych   doprowadzić   może   do   wybuchu   niezadowolenia,   nowej   Arabskiej   Wiosny,   która   może   zniweczyć   wysiłki   modernizacyjne   państw   GCC.Procesy,   zachodzące   we   współczesnym  świecie   to   mieszanie   się   kultur   i  rożnych   stylów   życia.   Doświadczenia,   płynące   z   szybko   rozwijających   się   krajów   pokazują,   że   modernizacja   idzie   w   parze   z   nieuchronnymi   przeobrażeniami   w   sferze     społeczno-­‐‑ kulturowej,   takimi   jak:     emancypacja   kobiet   (seksualna,   polityczna   i   ekonomiczna),   sekularyzacja   lub   przynajmniej  osłabienie  pozycji  instytucji  religijnych,    powstawanie   kontrkultury.  O  ile  można  spróbować  wyobrazić  sobie  rozwój  państw  muzułmańskich   bez   liberalizacji  systemu   politycznego  (możliwości  połączenia  liberalnej  gospodarki  z   brakiem  demokratycznego  systemu  politycznego  dowodzą  Chiny),  to  jednak,  zdaniem   Kagana,   trudno   jest   zbudować   nowoczesne   państwo   kapitalistyczne,   sprawne   i   rozwijające  się  bez  liberalizacji  kulturowej470.     Tymczasem,   w   małych   monarchiach   można   dostrzec   podejmowane   próby   modernizacyjne   w   sferze   społecznej,   natomiast   trudno   zauważyć   takie   działania   w   Arabii  Saudyjskiej.     Sukces   nowej   polityki   regionu   zależy   od   spokoju   i   pokoju   w   regionie,   od   czynników  endogenicznych,  takich  jak  np.  stan  relacji  irańsko-­‐‑izraelskich,  czy  sytuacji   politycznej   w   bezpośrednim   sąsiedztwie,   cieśninie   Ormuz   i   państwach   sąsiedzkich,     Syrii,   Iraku.   W   momencie   zagrożenia   dla   destabilizacji   Bliskiego   Wschodu,   na   skutek   np.   wojny   w   Zatoce   atrakcyjne   położenie   monarchii   przestanie   mieć   znaczenie,   a     lokalizacja  monarchii  może  stać  się  czynnikiem  zniechęcającym  do  korzystania  z  oferty   lub   dokonywania   inwestycji.   Można  się  spodziewać,  że  konflikty  zbrojne  lub  napięcie   polityczne   w   najbliższym   sąsiedztwie   odstręczą   turystów,     samoloty   nie   będą   przelatywać   nad   strefą   działań   wojennych.   Jeśli  doszłoby  do  niepokojów    w  cieśninie   Ormuz     lub   doszłoby   do   konfliktu   irańsko-­‐‑izraelskiego   zagrożone   byłoby   wydobycie   surowców   energetycznych,   ale   także   transport   morski   i   biznes   portowy.   Koncepcja   oparcia  gospodarki  o  rozwój  różnego  typu  usług  adresowanych  do  reszty  świata  opiera   się  na  założeniu  stabilności  w  regionie.  Ta  jednak  nie  jest  pewna.     470  Kagan  str.  90.   314 Na  zakończenie  można   stwierdzić,  że  największym  zagrożeniem  dla  przyszłości   pozycji   państw   naftowych   są   one   same.   Czy   uda   im   się   zachować   dystans   do   swoich   sukcesów?   Czy   będą   potrafiły   kontrolować   swoje   ambicje   polityczne   i   zachowania   wobec   sąsiadów?   Nadmierne   i   szybkie   powodzenie   prowadzić   może   do   poczucia   wyjątkowości,  wyższości  i  arogancji  wobec  sąsiadów.  Państwa  ościenne  z  jednej  strony   patrzą  z  zazdrością  na  bogate  szejkanaty  ,  z  drugiej  się  ich  boją  i  są  wyczulone  na  próby   wtrącania   się   w   ich   wewnętrzne   sprawy.   Aby   monarchie   utrzymały   i   umocniły   swą   pozycję  w  regionie  i  na  świecie  muszą  zachować  umiar  i  dystans  do  swych  sukcesów.     315 DODATEK SZCZEGÓLNY PRZYPADEK ARABII SAUDYJSKIEJ Najtrudniejsza sytuacja polityczna pytanie o to, ma miejsce w Arabii Saudyjskiej. Nasuwa to czy da się utrzymać spójny system społeczno- polityczny, jeśli brak jest jakichkolwiek form demokracji? Państwem od końca lat 20. XX wieku rządzą Saudowie w sojuszu z radykalną sektą muzułmańską- wahhablitami. Co gorsze, z punktu widzenia jakichkolwiek postępowych przemian, Saudowie są zakładnikami wahhabitów, gdyż ci ostatni legitymizują rządy Saudów. Za swe poparcie domagają się licznych koncesji ze strony władz, w postaci wspierania ich konserwatywnej polityki a także w postaci stałego zasilania finansowego. Zdaniem Nye szacuje się, że Saudowie wydali w przybliżeniu 70 mld USD na wsparcie rozmaitych projektów, począwszy od lat 70tych; (…) sponsorowali oni 1,5 tysiąca meczetów, i 2tys szkół [o profilu ultrakonserwatywnym na świecie] (…) Instytucje te często wypierają mniej zasobne ośrodki głoszące umiarkowana interpretacje Koranu. (…) Soft power wahhabizmu nie jest zasobem, który rząd saudyjski jest w stanie kontrolować i używać do osiągnięcia zamierzonych celów”471. Jeśli rząd saudyjski zdecydowałby się na wprowadzenie istotnych reform politycznych czy społecznych wahabici najpewniej wypowiedzieliby poparcie dla władzy. Tym bardziej, że mają do wyboru wiele opcji, wśród nich wsparcie innej, odsuniętej od sprawowania władzy linii Saudów. Co gorsza, pomimo wsparcia finansowego i legitymizacji pozycji wahhabitów w kraju przez ród panujący między obiema stronami nie ma wielkiej przyjaźni. Wahhabici uważają bowiem rządy Saudów za skorumpowane. Sprzeciw wobec rodziny rządzącej budzi także fakt bliskiej współpracy z niewiernymi- głównie z USA. Sytuacja ta tworzy pożywkę dla przekształcania wahhabizmu w moralnego i religijnego lidera al-Kaidy, ruchu terrorystycznego jawnie przeciwstawiającego się nie tylko Zachodowi, ale także samemu państwu saudyjskiemu. W ten sposób sojusz Saudów z wahabitami jest czynnikiem destabilizującym państwo, radykalny islamizm poszedł w stronę dla władz w Rijadzie nieprzewidzianą i nieodpowiedzialną. Z kolei inne linie Saudów znajdujące się poza ścisłą strukturą władzy, mają znacznie mniejszy udział w zyskach i splendorze oraz w dostępie do najważniejszych stanowisk. Ci 471  Nye  jr.,  Joseph  S.  ,    Soft  Power.  Jak  osiągnąć  sukces  w  polityce  światowej,    Wydawnictwo  Akademickie  i   Profesjonalne,  Warszawa  2007,  str.  133.   316 właśnie członkowie rodu rządzącego po cichu wspierają al-Kaidę i konserwatystów, licząc że w ten sposób odsuną od władzy dotychczasową linię Saudów. Rządzący znajdują się zatem między młotem i kowadłem. Nawet jeśli są świadomi konieczności zainicjowania reform, to mają bardzo ograniczone możliwości dla ich wprowadzenia. Nie mogą tego uczynić bez akceptacji wahhabitów, za plecami zaś czują oddech konkurencji. Utrzymanie władzy i stabilności w państwie wymaga przeprowadzenia w państwie szeregu reform, które zneutralizują potencjalny bunt i zaspokoją potrzeby grup wyemancypowanych, zwesternizowanych. Klasa średnia w Arabii Saudyjskiej ma szeroki kontakt ze światem, dostęp do internetu, telewizji satelitarnej. Nawet skostniałemu królestwu trudno jest odgrodzić społeczeństwo od wpływu innych kultur i ich oddziaływania na wzorce kulturowe. Coraz większa grupa ludzi w miastach, położonych głownie na wschodzie kraju oraz w pasie nadmorskim czuje, że otaczający ich świat nie przystaje do współczesności. Do rangi symbolu konserwatyzmu panującego w monarchii i opresyjności systemu politycznego urasta muttawa- religijna policja wahhabicka. Jej działania ingerują w wolność osobistą jednostek i w prawa człowieka. Elementem ryzyka jest również sam konserwatyzm istotnej części społeczeństwa monarchii, zamieszkującej głównie centralną część królestwa (okolice Mekki i Medyny). W grupie tej występuje poczucie zagrożenia wynarodowieniem i utraty swych korzeni kulturowych. Często podnoszone są przez przedstawicieli nurtu konserwatywnego argumenty o agresji kulturowej Zachodu. Symbioza wahhabizmu ze społecznym konserwatyzmem centralnej części kraju, skostnienie systemu prowadzi do rozwijania ruchów radykalnych. Monarchia stała się wylęgarnią terrorystów. Za stan ten ponoszą odpowiedzialność wahabici i ich silna pozycja w państwie, powodująca bezkarność szerzenia ideologii nienawiści i postaw ksenofobicznych, antyzachodnich472. Jedyną obroną państwa jest walka ze skutkami. Opresyjne systemy wyłapują i izolują terrorystów oraz przedstawicieli radykalnych ugrupowań, jednak nie likwidują przyczynynie są w stanie przeciwdziałać indoktrynacji radykałów islamskich. W jaki sposób stworzyć pokojową i twórczą kohabitację państwa z wahabitami? Czy da się wprowadzić królestwo w XXI wiek utrzymując spokój społeczny? Wydaje się to obecnie niemożliwe. Z kolei państwo jest zbyt słabe by odsunąć i zmarginalizować radykałów. Królestwo znajduje się w klinczu, 472  Friedman,  George  ,  Następne  100  lat.  Prognoza  na  XXI  wiek.,  wyd.  AMF,  warszawa  2009,  str.  47  i  dalsze.   317 który na dłuższą metę zagraża zmianom i reformom oraz grozi wybuchem niezadowolonej nowoczesnej części społeczeństwa. Jednak jak twierdzi Kagan, walka wahhabitów i konserwatystów o odwrócenie globalizacji i modernizacji jest beznadziejna. Mogą oni jeszcze wyrządzić wiele szkód, jednak nie zatrzymają zachodzących procesów społeczno- ekonomicznych. Radykałowie islamscy spod znaku al-Kaidy chcą wrócić do korzeni i w jakimś sensie cofnąć swoje społeczeństwa do stanu sprzed 1300 lat. Odrzucają zdobycze oświecenia oraz demokrację. Jednak społeczeństwo monarchii w swojej większości nie akceptuje aż takiego ekstremizmu. Nie odrzuca nowoczesności oraz demokracji. Kagan twierdzi ponadto , ze niemożliwe jest odizolowanie państwa od otaczającego świata, więc niezależnie od woli społeczeństwa są poddawane infiltracji nowoczesności i oddziaływaniu innych kultur. W dzisiejszym zglobalizowanym świecie nie da się zbudować izolacji i blokady informacyjnej, a Arabia Saudyjska musi podążać nieuchronnie drogą zmian473. Z kolei Josepha S. Nye zwraca uwagę na wpływ internetu (jako narzędzia tzw. Soft Power) na tworzenie alternatywnych idei społecznych i rozbudzaniu potrzeb w społeczeństwach izolowanych terytorialnie bądź politycznie474. Dostrzega możliwości wykorzystywania Internetu także w sposób rażąco sprzeczny z intencją ich twórców, przeciwko nowoczesnym społeczeństwom, przez wykorzystywanie tego źródła do werbowania terrorystów i organizowania grup przeciwnych postępowi. Nader trudno przewidzieć rozwój sytuacji w królestwie Saudów. Pomimo wielkiego bogactwa, skumulowanych środków, dobrobytu, państwo to jest jednym z niewielu opartych na dwóch, biegunowo różnych grupach społecznych: jedna z nich chce tradycyjnego państwa islamskiego, druga chce uczestniczyć w nowoczesnym świecie. Pomiędzy nimi lawiruje władza, próbując sprostać oczekiwaniom każdej ze stron. Słabe status quo w każdej chwili może jednak ulec przekreśleniu, a kraj pogrążyć się w chaosie. 473  Kagan,  Robert  ,  Powrót  historii  i  koniec  marzeń,  dom  wyd.  Rebis,  Poznań  2009,  str.  90  i  dalsze  .   474  Nye  jr.,  Joseph  S.,    Soft  Power.  Jak  osiągnąć  sukces  w  polityce  światowej,    Wydawnictwo  Akademickie  i   Profesjonalne,  Warszawa  2007,    str.  128  i  dalsze.   318 ANEKS SYLWETKI KLUCZOWYCH DLA ROZWOJU GCC POSTACI SCENY POLITYCZNEJ I GOSPODARCZEJ KATAR: Przez blisko dwie dekady rządzony był przez triumwirat: emira Hamada bin Khalifa al Thani, szejka Hamada bin Jaber al Thani oraz drugą żonę emira szejkę Mozah bin Nasser al Missned. W czerwcu 2013r. doszło do nie mającej precedensu w kulturze islamu abdykacji emira na rzecz jednego ze swoich synów, Tamima. Zakończyło to okres rządów trójki, charakteryzujący się budową silnego i nowoczesnego państwa, serią sukcesów na arenie międzynarodowej oraz cudem gospodarczym. 33- letni młody emir (najmłodszy przywódca w świecie islamu) przejął państwo bardzo dobrze zorganizowane i sprawnie zarządzane. Abdykacja motywowana była chęcią przekazania władzy mlodemu pokoleniu, które w lepszy sposób zadba o potrzeby dominującej grupy społecznej- ludzi młodych. Emir Hamad bin Khalifa al Thani, a od abdykacji na rzecz syna w czerwcu 2013r. emir-ojciec to postać odpowiedzialna za przemiany cywilizacyjne w Katarze. 61-letni dzisiaj emir doszedł do władzy w 1995r. Wraz z jego panowaniem Katar zaczął przekształcać się w nowoczesne państwo, mające ambicje stania się liderem i wzorem do naśladowania w świecie islamu. Wyrazem nowej polityki było danie wolności prasie, uruchomienie najważniejszego obecnie w świecie islamu (i jednego z wiodących) medium informacyjnego Al Jazeera (patrz rozdz.3 cz. III). Celom rozwojowym służyć miały nowo utworzone instytucje. Między innymi jeden z największych w świecie państwowy fundusz majątkowy Qatar Investment Authority (QIA), dysponujący kapitałem o wartości ponad 100 mld USD, nakierowany na dokonywanie alokacji środków ze sprzedaży surowców energetycznych w przedsięwzięcia, zlokalizowane w innych częściach świata. Innymi kierunkami działań państwa pod panowaniem emira były: zainicjowanie działalności Qatar Foundation for Education, Science and Community Development (QF), uruchomienie działania linii lotniczej Qatar Airways, budowy lotniska tranzytowego w Doha i innych. Celem wizjonerskiej polityki jest dywersyfikacja gospodarki kraju, zmniejszenie jego uzależnienia od dochodów z surowców energetycznych, ale także 319 budowa nowoczesnego, otwartego na świat społeczeństwa, zdolnego nawiązać dialog z innymi cywilizacjami. Zmierzając do podniesienia jakości kapitału ludzkiego wraz ze swoja żoną, szejką Mozah sponsorowali powstaniu szeregu inicjatyw edukacyjnych, doprowadzili do nawiązania współpracy z czołowymi uniwersytetami świata, które zdecydowały się na otwarcie swych filii w Doha. Szejk znany jest ze swojego zamiłowania do sztuki. Wyrazem jego pasji jest wybudowanie muzeum sztuki islamskiej w Doha, otwarcie Instytutu Filmowego w Doha. Słynie również z działalności charytatywnej. Symbolem stało się przekazanie Nowemu Orleanowi 100 mln USD jako pomoc humanitarną po huraganie Catarina w 2005r., w 2012r. przekazał 400 mln USD na odbudowę strefy Gazy475, w 2010r. przeznaczył 1 mld USD na odbudowę Darfuru476. Jako pierwszy przywódca w historii Półwyspu Arabskiego zdecydował się na pokojowe przekazanie władzy swemu synowi. W czerwcu 2013r. abdykował na rzecz Tamima zaznaczając, że motywem jego decyzji była chęć przekazania rządów kolejnemu pokoleniu. Młody, zaledwie 33- letni emir wraz ze swoją ekipą rządzącą otrzymał trudne zadanie, umiejętnego poprowadzenia swego bogatego kraju w sposób co najmniej równie sprawny i ambitny, co ojciec. Szejk Hamad bin Jassim bin Jaber al Thani (określany skrótem HBJ), 59- letni kuzyn emira Kataru, współtwórca polityki gospodarczej i politycznej emiratu. W latach 19922013 pełnił stanowisko ministra spraw zagranicznych, w okresie 2007-2013 dodatkowo funkcje premiera państwa. Odpowiadał za wprowadzanie w życie wizji urzędującego emira budowy nowoczesnego i poważanego w świecie państwa, będącego liderem zmian modernizacyjnych w kulturze islamu. Pełniąc funkcje ministra spraw zagranicznych był inicjatorem polityki umacniania pozycji Kataru na arenie międzynarodowej. Jego ambicją polityczną stało się uzyskanie przez 475  “Qatar’s  Emir  Visits  Gaza”,  New  York  Times,  23  October  2012,   http://www.nytimes.com/2012/10/24/world/middleeast/pledging-­‐‑400-­‐‑million-­‐‑qatari-­‐‑emir-­‐‑makes-­‐‑ historic-­‐‑visit-­‐‑to-­‐‑gaza-­‐‑strip.html?_r=0,  dostęp  4.12.2013.   476  “Emir  of  Qatar  Declared  the  Donation  of  Qatar  to  One  Billion  Dollars  for  Rehabilitation  in  Darfur”,  Relief   Web,  23  February  2010,    http://reliefweb.int/report/sudan/emir-­‐‑qatar-­‐‑declared-­‐‑donation-­‐‑qatar-­‐‑one-­‐‑ billion-­‐‑dollars-­‐‑rehabilitation-­‐‑darfur#sthash.dgCLFjdu.dpuf,  dostęp  4.12.2013.   320 emirat pozycji regionalnego lidera, współuczestnictwo w charakterze mediatora w rozwiązywaniu konfliktów regionalnych, przewodzenie polityce modernizacji islamu. Dyplomacja katarska uczestniczyła w negocjacjach władzy z opozycją w Jemenie, Libanie (2007r.), negocjacjach Sudanu z Czadem (2009). Katar przyczynił się do zakończenia konfliktu w Darfurze (2009r.) oraz podpisania pokoju między Dżibuti a Erytreą (2010r.)477. W prowadzeniu mediacji, prowadzonych w ramach polityki zagranicznej Hamad bin Jassim był gotów do rozmów z każdym, Palestyńczykami, Talibami , Amerykanami, czy przedstawicielami Izraela. Katar był jednym z nielicznych państw na świecie, które zgodziło się na otwarcie biura Talibów w Doha. W tym samym czasie użyczał swego nabrzeża bazie marynarki wojennej USA. Na jego terenie odbywały się poufne rozmowy pomiędzy władzą w Afganistanie, a Talibami478. W ostatnich latach polityka zagraniczna uległa radykalizacji. Z jednej strony szejk HBJ przeorientował kurs polityki zagranicznej emiratu, uznając że najlepszym gwarantem pokoju może być interwencja zbrojna, czego wyrazem było poparcie interwencji zbrojnej w Syrii oraz Libii. Z drugiej Katar niespodziewanie opowiedział się po stronie Bractwa Muzułmańskiego w Egipcie, wspierając jego rząd finansowo479. Polityka zagraniczna Kataru realizowana jest za pośrednictwem stacji satelitarnej Al Jazeera (patrz rozdz. 3 cz.III). W ostatnim okresie niezależna początkowo stacja została w istotnym stopniu podporządkowana celom polityki państwa, stając się narzędziem soft power. Jej programy, ingerujące w ostatnich latach w sprawy wewnętrzne państw sąsiedzkich spowodowały wybuch niezadowolenia wobec polityki Kataru w Tunezji i Libii. Innym kierunkiem aktywności Hamada bin Jassima była polityka gospodarcza. Szejk HBJ był głównym autorem modernizacji gospodarki katarskiej, opartej na inwestycjach zagranicznych. Jej najważniejszym instrumentem był Państwowy Fundusz Majątkowy- Qatar Investment Authority (QIA) (patrz rozdz. 2 cz.II). Hamad bin Jassim pełnił funkcje dyrektora zarządzającego (CEO) tego funduszu, alokując miliardy dolarów w inwestycje, czynione w ponad 30 krajach. W portfolio tej instytucji znajdują się udziały w takich firmach, jak: 477  http://en.wikipedia.org/wiki/Hamad_bin_Jassim_bin_Jaber_Al_Thani,  dostęp  3.12.2013.   478  “Sheikh  Hamad  bin  Jassim  bin  Jaber  al  Thani:  Meet  the  Man  who  bought  London”,  The  Independent,  2   December  2013,    http://www.independent.co.uk/news/world/middle-­‐‑east/sheikh-­‐‑hamad-­‐‑bin-­‐‑jassim-­‐‑ bin-­‐‑jaber-­‐‑althani-­‐‑meet-­‐‑the-­‐‑man-­‐‑who-­‐‑bought-­‐‑london-­‐‑8669134.html,  dostęp  3.12.2013.   479  “Can  Qatar  Replace  its  Renaissance  Man?”,  Al  Jazeera,  2  December  2013,     http://www.aljazeera.com/indepth/features/2013/06/201362613431469150.html,  dostęp  3.12.2013.   321 Volkswagen, Porsche, Paris Saint Germain, Sainsbury, Barclays, Shell, Harrods czy London Stocks Exchange. HBJ był współtwórcą i głównym strategiem inwestycyjnym QIA. Jego pozycja w QIA była kluczowa. Szejk decydował o wszystkich istotnych zakupach, dokonywanych przez fundusz. Używał on przy tym QIA jako narzędzia soft power, czyli prowadzenia tzw. miękkiej polityki zagranicznej. Równocześnie czynione inwestycje miały zmniejszyć uzależnienie dochodów z surowców energetycznych, przynosząc krajowi dodatkowe, odgrywające coraz większą rolę dochody. Wraz z przekazaniem władzy przez dotychczasowego emira Hamada bin Khalifa al Thani jednemu ze swoich synów, Tamimowi , które miało miejsce w 2013r. również szejk Hamad bin Jasim, powołując się na lojalność wobec emira Hamada, odszedł z pełnionych stanowisk premiera, ministra spraw zagranicznych oraz CEO QIA. Jak stwierdził , nie chciał obciążać młodego emira swoim doświadczeniem i ograniczać jego kreatywności. Nie chciał, jako przedstawiciel schodzącego pokolenia zaglądać młodemu emirowi przez ramię w trakcie rządzenia państwem. Analitycy uważają jednak, że zachowa mocną pozycję w państwie i wpływy w sferach rządzących, tym bardziej, że we wszystkich zarządzanych przez niego instytucjach pozostawił swoich wychowanków, zawdzięczających mu swe kariery i zdobytą wiedzą i znajdujących się pod jego wielkim wpływem. Szejka Mozah bin Nasser al Missned, druga żona emira Kataru, Hamada bin Khalifa al Thani, socjolożka i biznesmenka. Jest ona nie tylko jedną z najlepiej rozpoznawalnych w świecie kobiet, 53- letnią ikoną mody, ale także, co niespotykane w islamie, kobietą na wskroś nowoczesną, aktywnie uczestniczącą w życiu politycznym, gospodarczym, kulturalnym oraz społecznym. Pomimo bycia drugą żoną emira, traktowana jest przez Katarczyków jak matka narodu. Szejka tworzyła wraz z rządzącym emirem idealny duet wspólnie ustalając, a potem wdrażając politykę modernizacji, mającą na celu wprowadzenie kraju w XXI wiek. Jej znaczenie dla Kataru, jak i innych państw muzułmańskich jest nie do przecenienia. Swoim zachowaniem bowiem szejka stara się zmienić postrzeganie roli kobiet w społeczeństwie islamskim, wskazując im możliwość uczestnictwa na równi z mężczyznami w życiu publicznym, społecznym czy gospodarczym. Jest gorącą orędowniczką równouprawnienia kobiet nie tylko w Katarze, ale w całym świecie islamskim. Walczy z 322 przemocą w rodzinie, domaga się regulacji dotyczących zatrudniania dzieci, czy dostępu do rynku pracy dla inwalidów. Wspólnie z mężem, emirem Hamadem założyła Qatar Foundation for Education, Science and Community Development (QF), jedną z najważniejszych instytucji edukacyjnorozwojowych w świecie islamu (patrz rozdz.1 cz. III). Stanęła na jej czele. W 2003r. z inicjatywy szejki w ramach struktury QF powstało Education City, uniwersytet przyszłości, którego celem ma być udostępnienie najwyższej jakości edukacji i nauki dla muzułmanów z Kataru, regionu Bliskiego Wschodu i świata. Szejka patronuje licznym inicjatywom mającym zmodernizować emirat. Jest prezydentem rządowej Radzie do spraw Rodziny, jest zastępcą przewodniczącego Najwyższej Rady do spraw Edukacji, przewodniczy projektowi akademickiego szpitala dla kobiet i dzieci, znanemu jako Centrum Medyczno-Badawcze Sidra (inicjatywę tą wsparła prywatną dotacją w wysokości blisko 8 mld USD), przewodniczy Fundacji do spraw Krzewienia Demokracji w świecie Arabskim480. Jej działalność wykracza poza granice Kataru. Misją szejki jest zmiana oblicza islamu, jego modernizacja. Do tego celu używa swoich wpływów, jednak przede wszystkim występuje w roli sponsora i organizatora inicjatyw edukacyjnych w innych państwach regionu. W 2003r. utworzyła Międzynarodowy Fundusz do spraw rozwoju Szkolnictwa Wyższego w Iraku. W tym samym roku została zaproszona do pełnienia funkcji specjalnego przedstawiciela UNESCO do spraw rozwoju edukacji481. W czasach rządow sprawowanych przez męża, emira Hamada, szejka Mozah rywalizowała z premierem HBJ o wpływy i władzę w państwie. Wkraczając ostro w świat polityki narażała się na ostrą, często krzywdzącą krytykę. Oskarżana była o zbytnie wtrącanie się w rządzenie i proces podejmowania decyzji, knucie intryg, a nawet chęć pogrążenia i zdymisjonowania głównego rywala- premiera. Uważa się również, że to ona zajmowała się przez lata przygotowaniem swego syna, Tamima do przejęcia władzy i dzisiejsza zmiana na szczycie jest zwieńczeniem jej zakulisowych działań. Zmiana emira nie doprowadziła do 480  “Sheikha  Mozah  bint  Nasser  al  Missned”,  Forbes,  October  2010,   http://www.forbes.com/profile/sheikha-­‐‑mozah-­‐‑bint-­‐‑nasser-­‐‑al-­‐‑missned/,  dostęp  4.12.2013.   481  Qatar  Foundation,  http://www.qf.org.qa/content/about/leadership/her-­‐‑highness-­‐‑sheikha-­‐‑moza-­‐‑bint-­‐‑ nasser,  dostęp  4.12.2013.   323 wycofania się szejki z życia publicznego. Według raportu Financial Times abdykacja emira umocniła jej pozycję w państwie, a kolejne lata będą latami jej rosnących wpływów 482. ZJEDNOCZONE EMIRATY ARABSKIE Emiraty Dubaju oraz Abu Dhabi na przestrzeni ostatnich 30 lat dokonały największego i najszybszego skoku cywilizacyjnego. Są niewątpliwym liderem rozwojowym w Zatoce Perskiej. Spektakularne osiągnięcia nie byłyby jednak możliwe bez wizjonerskich liderów: emira Dubaju szejka Mohammeda bin Rashid Al Maktoum, głównego inwestora działającego w imieniu emira- szejka Ahmed bin Saeed Al Maktoum oraz emira Abu Dhabi Khalifa bin Zayed Al Nahyan. 63-letni emir Dubaju, premier i wiceprezydent ZEA, Mohhamed bin Rashid Al Maktoum to niewątpliwy twórca postępu cywilizacyjnego zachodzącego w Zatoce Perskiej. Choć odziedziczył państwo w fazie zmian, zainicjowanych przez swego poprzednika, brataemira Maktouma bin Rashid Al Maktouma, jednak w ciągu siedmiu lat swego panowania przeobraził emirat w tętniącą życiem metropolię, odwiedzaną przez miliony turystów. Rozwija gospodarkę swego kraju według gruntownie przemyślanego scenariusza, stosując planowanie, w tym przede wszystkim planowanie perspektywiczne. Szejk Mohhamed słynie ze stawiania przed swym krajem bardzo ambitnych, wręcz niewykonalnych celów. Jest doskonałym organizatorem życia gospodarczego, potrafi zarówno znakomicie zidentyfikować cele, jak też wprowadzić stosowne regulacje prawne czy rozwiązania instytucjonalne. W początkowym okresie swego panowania śmiałość jego koncepcji rozwojowych była przedmiotem drwin ze strony innych państw, traktujących ambicje emira jak mrzonki. Szybko jednak, wraz z zachodzącymi w emiracie przemianami, zyskał uznanie, respekt i szacunek483. Zadania stawiane przed państwem precyzuje w regularnie publikowanych książkach. Początkowym mottem, powtarzanym przez emira, charakteryzującym pierwszy etap rozwoju 482  “Sheikha  Moza,  matriarch  of  the  modern  Gulf”,  Financial  Times,  28  June  2013,     http://www.ft.com/intl/cms/s/0/1fa6da02-­‐‑de77-­‐‑11e2-­‐‑b990-­‐‑00144feab7de.html#axzz2mUrnxEdu,   dostęp  4.12.2013.   483  Mohhamed  bin  Rashid  Al  Maktoum,  My  Vision.  Challenges  in  the  Race  of  Excellence,  Motivate  Publishing,   Dubai  2012.   324 kraju był zwrot „sky is the limit”. Zostało ono ostatnio zmodyfikowane. Nowe, „sky is just the beginning” doskonale odzwierciedla rosnące ambicje lidera i samego Dubaju484. Ten pracoholik, co potwierdzają liczni jego współpracownicy, ma niezwykle wyczulony zmysł sprawiedliwości społecznej dotyczącej swoich rodaków. Dba o Dubajczyków, o zaspokojenie zarówno potrzeb materialnych, jak i sprawiedliwy dostęp do stanowisk w emiracie dla wszystkich rodów i klanów. W następstwie skokowego rozwoju gospodarczego i sprawiedliwości przy podziale korzyści i stanowisk emir Mohammed nie ma wrogów. Jego styl działania charakteryzuje się maksymalnie bliskim kontaktem z mieszkańcami Dubaju. By go utrzymać emir nie korzysta z ochrony w trakcie przemieszczania się po Dubaju lub odwiedzania inwestycji, samodzielnie prowadzi samochód, często zatrzymuje się i rozmawia z poddanymi. Jak twierdzi w swojej książce, jeśli przywódca czyni dobrze dla swoich obywateli i traktuje ich w sposób sprawiedliwy, nie ma się czego obawiać z ich strony. Swoje rządy traktuje jak misję i posłannictwo. Przede wszystkim postrzega swe powinności jako służba innym. W licznych wypowiedziach podkreśla, że pragnie przeobrazić Dubaj w ciągu najbliższej dekady w jedno z głównych centrów świata, a swym rodakom zapewnić maksymalnie wysoki standard życia, spełnienie i satysfakcję z życia. Ponieważ emirat posiada znikomy dostęp do surowców energetycznych szejk Mohammed poszukuje innych kierunków rozwoju kraju, które finansuje, wspiera i kontroluje. Jest zwolennikiem wolnego rynku i liberalizmu. Nie boi się konkurencji, a inicjowane przez niego przedsięwzięcia gospodarcze poddawane są natychmiastowej wersyfikacji rynkowej. Co ciekawe, wszystkie projekty odniosły spektakularny sukces. Dotyczy to zarówno koncepcji stworzenia koncernu portowego Dubai Port World (patrz rozdz. 2 cz. I), linii lotniczych Emirates oraz flydubai (patrz rozdz. 4 cz III), budowy głównego portu tranzytowego na Bliskim Wschodzie (Dubai International Airport), rozwoju szeroko rozumianego sektora usług turystycznych, obejmującego turystykę zakupową, kulturalną, sportową, medyczną, edukacyjną, kongresową, itp.; stworzenia miasteczka nauki (Education Village), miasteczka mediów (Media Village), centrum finansowego (Dubai Financial District); budowy sztucznych wysp (działalność Dubai World). 484  Myśl  tę  wyraził  w  trakcie  wywiadu,  udzielonego  dziennikarzowi  telewizji  CBS,   http://www.cbsnews.com/videos/part-­‐‑1-­‐‑dubai-­‐‑inc/,    dostęp  23.05.2013   325 Emir słynie z ambicji. Pragnie rozwoju swego kraju, odniesienia sukcesu, zyskania sławy. Równocześnie w wywiadach podkreśla odrębność kulturową swego kraju wobec świata Zachodu. Jest dumny z faktu, że jest muzułmaninem. Pragnie, by sukcesy ekonomiczne emiratu zainteresowały świat islamem. Jest inicjatorem programów, których celem jest ochrona i rozwój dziedzictwa kulturowego islamu (patrz rozdz. 1 cz.III). Pragnie, podobnie do emira Kataru, przeobrazić islam w nowoczesną kulturę, przystającą do wyzwań XXI wieku, tolerancyjną i otwartą na dialog międzykulturowy. Kultywowaniu dziedzictwa kulturowego oraz kształceniu młodego pokolenia na światowym poziomie służyć ma stworzona przez emira w 2007 r. fundacja Mohammed bin Rashid Al Maktoum Foundation(patrz rozdz. 1 cz.III). Emir przeznaczył w formie kapitału założycielskiego na jej funkcjonowanie 10 mld USD. Instytucja ta w ciągu 6 lat stała się jedną z dwóch (obok Qatar Foundation) najważniejszych instytucji edukacyjnych w regionie Bliskiego Wschodu, adresowanych nie tylko do rodaków, ale też do całego świata muzułmańskiego oraz przedstawicieli innych kultur. Szejk Mohammed, jako jeden z najbogatszych ludzi w świecie, angażuje się ponadto w liczne działania charytatywne. Przeznaczył blisko 500 mln USD na realizację celów Millenijnych ONZ (UN Millenium Development Goals), wspierając akcję edukacyjną miliona dzieci z państw najuboższych. W 2008 r. podjął zobowiązanie do wsparcia procesu leczenia miliona osób zagrożonych ślepotą lub niedowidzeniem w świecie. Aktywnie włączył się w pomoc dla zrujnowanego powodzią w 2011 r. Pakistanu, przeznaczając środki na odbudowę infrastruktury na zrujnowanych obszarach tego kraju. Przykładem nowej jakości polityki jest mianowanie w 2008r. przez emira Mohammad swym następcą syna Hamdana. Od tego momentu 31-letni obecnie książę Hamdan jest wprowadzany w tajniki rządzenia, uczestnicząc w życiu gospodarczym i politycznym emiratu oraz w polityce zagranicznej emiratu Dubaju. Pokojowe przygotowywanie następcy przez sprawującego władzę emira jest (poza Katarem) wydarzeniem rzadkim w krajach Zatoki. Dotychczasowa tradycja polityczna nie przewidywała bowiem możliwości pokojowego oddania władzy, a do zmiany lidera dochodziło z powodu śmierci władcy, bądź też w wyniku zamachu stanu. O poziomie wykształcenia przyszłego lidera może świadczyć fakt, że Hamdan jest absolwentem elitarnej Royal Military Academia Sundhurst oraz London School of Economics. Wdrażaniem w życie projektów emira Mohammeda zajmuje się jego młodszy o 8 lat wuj, Ahmed bin Saeed Al Maktoum. Wykształcony na uniwersytecie w Denver szejk 326 Ahmed to niewątpliwie jeden z najbardziej błyskotliwych biznesmenów na Bliskim Wschodzie. Można bez zbytniej przesady powiedzieć, że kontroluje i zarządza obecnie większością kluczowych państwowych biznesów emiratu, reprezentując interesy emira Mohammeda. Swoją karierę zaczynał w branży lotniczej i jak się wydaje jest to jego ukochana działalność. W połowie lat 80. XX wieku został szefem dubajskiego Departamentu Lotnictwa Cywilnego. Parę lat później został mianowany szefem Emirates Airlines, które pod jego zarządem odniosły spektakularny sukces. Został też szefem portu lotniczego w Dubaju, ostatnio zaś był inicjatorem powstania i dyrektorem najmłodszego dziecka w biznesie lotniczym Dubaju, taniej linii lotniczej flydubai. Przewodniczy Dubai Aerospace Enterprises, Dubai Airport Freezone Authority oraz Dubai Air Wing485. W 2013r. z inicjatywy szejka oddano do użytku kolejne lotnisko, Dubai World Central Airport Complex. Lotnisko wraz z połączeniem drogowym z portem Jebel Ali oraz strefą wolnocłową Jebel Ali Free Zone zwieńcza dzieło uczynienia Dubaju największym centrum logistycznym świata486.   Kiedy w 2009r. Dubaj, jako jedyne państwo Zatoki znalazł się na skraju bankructwa, emir Mohammed poprosił szejka Ahmeda o przejęcie czołowych stanowisk gospodarczych w rządzie Dubaju. Wyznaczony on został do uzdrowienia kondycji ekonomicznej emiratu, tzn.prowadzenia polityki fiskalnej, inwestycyjnej oraz gospodarczej Dubaju. W efekcie od 3 lat szejk Ahmed przewodniczy rządowemu komitetowi do spraw polityki fiskalnej, komitetowi do spraw rozwoju gospodarczego. Zajmuje też stanowisko szefa banku centralnego Dubaju. Wraz z przejęciem przez niego większości najważniejszych funkcji ekonomicznych w państwie Dubaj odzyskał wiarygodność i wszedł ponownie na ścieżkę szybkiego wzrostu gospodarczego, a emirat w rekordowym okresie zaledwie trzech lat był w stanie oddać zaciągnięty w Abu Dhabi dług w wysokości ponad 20 mld USD. Szejk Ahmed zasiada także w radzie nadzorczej jednego z najważniejszych w emiracie, państwowego funduszu majątkowego Investment Corporation of Dubai. Jest zastępcą przewodniczącego centrum finansowego Dubai World Trade. W grudniu 2010r. 485  “HH  Sheikh  Ahmad  bin  Saeed  Al  Maktoum”,  Aviation  Guide,   http://www.aviationguideem.com/index.php/whos-­‐‑who/167-­‐‑saeed-­‐‑al-­‐‑maktoum,  dostęp  5.12.2013.   486  “Dubai  World  Central  Airport  May  Open  Early  For  Passengers”,  Gulf  Business,  6  January  2013,   http://gulfbusiness.com/2013/01/dubai-­‐‑considers-­‐‑earlier-­‐‑dwc-­‐‑passenger-­‐‑launch-­‐‑remote-­‐‑check-­‐‑ in/#.UqCLWdIif5g,  dostęp  5.12.2013.     327 został poproszony przez emira o objęcie szefostwa Dubai World- jednej z najważniejszych firm emiratu, zarazem największego inwestora na rynku nieruchomości i głównego wykonawcy budowy sztucznych wysp. Wraz z przejęciem funkcji CEO przez szejka Dubai World mocno przeinwestowana firma odzyskała sprawność rynkową i ponownie zaczęła przynosić zyski. Odgrywa kluczową rolę na rynku energetycznym kraju. Reprezentuje interes państwa w sektorze wydobywczym. Jest szefem departamentu do spraw ropy naftowej oraz Rady Najwyższej do spraw Energii487 .Wymienione stanowiska to zaledwie najważniejsze, zajmowane przez szejka 488. W ostatnim okresie przygotowywał kraj do aplikowania o organizację wystawy światowej EXPO. W początkach grudnia 2013r. Dubai ogromną przewagą głosów wygrał EXPO 2022. To pierwszy przypadek w historii przyznania organizacji wystawy światowej w świecie muzułmańskim i powód do ogromnej dumy zarówno szejka Ahmeda , jak i wszystkich Emiratczyków. 65-letni emir Abu Dhabi oraz prezydent Zjednoczonych Emiratów Arabskich Khalifa bin Zayed bin Sultan Al Nahyan jest kolejnym mężem stanu w Zatoce. Władzę przejął w 2004r. po śmierci swojego ojca szejka Zayeda. Jest szefem drugiego największego w świecie państwowego funduszu majątkowego ADIA (patrz rozdz. 2 cz. II), dysponującego kapitałem w wysokości ponad 700 mld USD, dokonującego inwestycji na całym świecie. Znany jest z wielkiej dbałości o środowisko naturalne. Wspiera finansowo wszelkie inicjatywy zmierzające do ochrony środowiska bądź promujące rozwój energii odnawialnej. Jest fundatorem szeregu nagród w dziedzinie energetyki odnawialnej i ekologii, w tym największej w świecie przyznawanej rokrocznie nagrody: Zayed Future Energy Prize, wynoszącej 4 mln USD (patrz rozdz. 2 cz.III). Z jego inicjatywy i przy dominującym zaangażowaniu finansowym z jego strony, pod Abu Dhabi powstaje pionierski projekt budowy miasta ekologicznego, Masdar City (patrz rozdz. 2 cz.III). Wyrazem uznania dla wysiłków emira na rzecz ekologii jest wybranie Abu Dhabi na siedzibę głównej światowej 487  Ahmed  bin  Saeed  Al  Maktoum,  http://power500.arabianbusiness.com/power-­‐‑500-­‐‑ 2012/profile/15189/#.UqCC7NIif5g,  dostęp  5.12.2013.   488  http://en.wikipedia.org/wiki/Ahmed_bin_Saeed_Al_Maktoum,  dostęp  5.12.2012.   328 agencji do spraw rozwoju energetyki odnawialnej, International Renewable Energy Agency (IRENA)489 . Zyskał sławę w świecie za swoją działalność charytatywną, szczególnie wspierając rozwój medycyny, a zwłaszcza postęp w dziedzinie onkologii. Działa na rzecz budowy solidarności i jedności państw arabskich oraz rozwoju Rady Współpracy Państw Zatoki (GCC), jako ciała politycznego regionu. Jest twórcą Abu Dhabi Fund for Development, specjalnego funduszu wspierającego inicjatywy edukacyjne, zdrowotne oraz dotyczące pomocy społecznej w biednych państwach muzułmańskich i innych państwach najniżej rozwiniętych. ARABIA SAUDYJSKA Jedną z postaci najważniejszych dla rozwoju Arabii Saudyjskiej jest książę Alwaleed Bin Talal Al Saud. Pomimo pochodzenia z rodziny królewskiej swój majątek i sukces zawdzięcza osobistym talentom biznesowym. Uznany został za jednego z największych przedsiębiorców świata muzułmańskiego, z majątkiem ocenianym na co najmniej 20 mld USD. Twórca Kingdom Holding Company, dokonującej inwestycji w nieruchomości na całym świecie (patrz rozdz. 3 cz.II), nazywany arabskim Warrenem Buffetem. Należy do najbardziej znanych działaczy filantropijnych w regionie Zatoki Perskiej. Na cele charytatywne przeznaczył 2,4 mld USD, wsparł inicjatywy pomocowe w 100 państwach. Za swą wrażliwość na los drugiego człowieka zyskał przydomek People’s Prince. Bardzo mocno angażuje się w zbliżenie świata islamu ze światem zachodnim, prowadzenie dialogu międzywyznaniowego i międzykulturowego pomiędzy obiema cywilizacjami. Książę jest gorącym orędownikiem modernizacji Arabii Saudyjskiej. Szczególnie mocno wspiera prawa kobiet i dąży do zmiany podejścia do kobiet w kulturze islamu. Wspiera go 30-letnia żona, księżna Amira Al Taweel, z wykształcenia lekarz kardiolog. Jest ona zarazem gorliwą działaczką ruchu kobiet i symbolem światłego oblicza królestwa. Podróżuje po świecie z mężem, jako pierwsza kobieta w rodzinie królewskiej występuje w 489  His  Highness  Sheikh  Khalifa  bin  Zayed  Al  Nahyan,   https://www.abudhabi.ae/egovPoolPortal_WAR/appmanager/ADeGP/Citizen?_nfpb=true&_pageLabel=P 220015251329123444033&did=148670&lang=en#148676,  dostęp  6.12.2013.   329 przestrzeni publicznej nie nosząc abbayi ani chusty. Księżna wraz z mężem prowadzi fundację Alwaleed bin Talal Foundation, zajmującą się niesieniem pomocy humanitarnej, rozwojem społeczności lokalnej, pomocą w odbudowie krajów po klęskach żywiołowych, a także zbliżaniem kultur oraz wspieraniem walki kobiet o równouprawnienie 490. SPIS RAMEK: •   Szczególna pozycja Bahrajnu w regionie Zatoki Perskiej rozdz. 1, str. •   Od poławiaczy pereł do potęgi naftowej- przykład Kuwejtu rozdz. 1, str. •   Problemy rozwojowe monarchii Zatoki Perskiej na przykładzie Arabii Saudyjskiej w latach 1973-2000, rozdz. 2, str. •   Rynek pracy w monarchiach Zatoki Perskiej w początkach XXI wieku na przykładzie Zjednoczonych Emiratów Arabskich, rozdz. 2, str. •   Katar- dywersyfikacja gospodarcza. Inicjatywa Dolphin Project, rozdz. 2, str. •   Portfel inwestycyjny 10 największych firm kuwejckich z 2012r, rozdz. 3, str. 490  Alwaleed  bin  Talal  Foundation,    http://www.alwaleedfoundations.org/focus-­‐‑areas,  dostęp  6.12.2013.   330 SPIS TABEL: Numer tabeli 1/1 Tytuł Strona Potwierdzone zasoby ropy naftowej w mld baryłek 47 2/1 Najwięksi producenci ropy naftowej na świecie w 2009 i 2012 r. mbd 49 3/1 Popyt i podaż na rynku ropy w 2012 r. W mbd (milionach baryłek dziennie) Dzienne wydobycie ropy naftowej w państwach Zatoki Perskiej w latach 2005-2012 w tys. baryłek dziennie (ujęcie procentowe) na tle świata i regionu 50 5/1 Eksport ropy naftowej w państwach Zatoki Perskiej w mln baryłek dziennie w latach 2005-2010 na tle świata i regionu 52 6/1 Produkcja paliwa lotniczego w Zatoce Perskiej w 2010 r. w mln baryłek dziennie na tle świata i regionu 55 7/1 Dowiedzione zasoby gazu na świecie (trillion cubic feet) 56 8/1 Łączne wydobycie gazu (wszystkich typów) oraz eksport państw Zatoki Perskiej w 2011 w mld cubic feet (stóp sześciennych) na tle świata i regionu 57 9/1 Eksport gazu przez państwa Zatoki Perskiej w mld stóp sześciennych (bln cubic feet) w latach 2009-2011 PKB per capita (w wartościach nominalnych) w USD w latach 1971-89 58 2/2 PKB per capita w cenach bieżących w latach 2000-2012 w tys. USD 82 3/2 Ludność krajów Półwyspu Arabskiego 83 4/2 Udział sektora naftowego w krajowym PKB w latach 2000-2007 93 5/2 Udział działów gospodarki w krajowym PKB w latach 2000-2007 99 6/2 Udział populacji miejskiej i wiejskiej w populacji ogółem w 100 4/1 1/2 331 51 71 2010r. 7/2 Struktura popytu globalnego (tworzenia PKB) w monarchiach w 2012r. (w procentach) 100 8/2 Indeks Globalnej Konkurencyjności (Global Competitiveness Index) dla lat 2007-2015 (pozycja w rankingu) 102 9/2 Ranking Human Development Index dla 2011-2014r. 102 1/4 Wzrost gospodarczy, budżet państwa oraz dług publiczny monarchii na tle wybranych krajów 119 2/4 Rachunek obrotów bieżących, rezerwy dewizowe i kruszcowe, skumulowane FDI z państw GCC w mld USD 120 3/4 Aktywa państw MENA w 2010r. w bln USD 123 4/4 Państwowe i prywatne instytucje krajów GCC 125 5/4 Porównanie podstawowych charakterystyk Państwowych Funduszy Majątkowych i typowych funduszy inwestycyjnych 126 6/4 Private Equity w państwach GCC 137 7/4 Liczba Islamic Private Equity IPE i dynamika wzrostu w latach 2002-2007 140 1/5 Charakterystyka państwowych narzędzi Sovereign Wealth Funds Institute 149 2/5 SWF wg krajów inwestorskich w 2008 wg Deutsche Bank 150 3/5 SWF w latach 2007/2008 wg JP Morgan na tle innych aktywów 151 4/5 Aktywa będące w dyspozycji Majątkowych w latach 2007-2011 Funduszy 154 5/5 Państwowe Fundusze majątkowe krajów regionu Zatoki Perskiej w 2011 r. wg Sovereign Wealth Funds Institute 156 6/5 Kierunki inwestowania SWF z monarchii Zatoki Perskiej w 2007 159 7/5 Transakcje finansowe SWF w latach 2007-8 161 8/5 Inwestycje SWF z państw regionu nieruchomości w latach 2007-08 w 165 9/5 Inwestycje funduszy majątkowych z państw GCC w latach 20078 w wybrane przedsiębiorstwa produkcyjne państw wysokorozwiniętych 166 10/5 Inwestycje na rynku prywatnym i publicznym SWF Zatoki Perskiej 177 1/7 Najlepsze linie lotnicze świata w 2012 205 2/7 Porównanie efektywności Wielkiej Trójki na tle wiodących operatorów w 2012r 206 3/7 Narodowi przewoźnicy i ich pozycja w portach macierzystych w 213 332 inwestycyjnych Państwowych Zatoki Perskiej wg 2011 4/7 Fazy tworzenia koncernu medialnego Al Jazeera w latach 19962013 235 5/7 Procentowy udział rządowych wydatków na edukację w PKB i budżecie w latach 2006-2012 256 1/8 Subsydiowanie żywności w Arabii Saudyjskiej w latach 19702000 w mln SR 267 2/8 Arabia Saudyjska: produkcja, eksport i import pszenicy (19612012) w tys. ton 268 3/8 Nieuczciwe przejęcia ziemi (Land grabbing) przez państwa GCC w 2008/2009 według International Food Policy Research Institute IFPRI 276 4/8 15 największych przejęć ziem uprawnych (land grabbing) przez państwa GCC w latach 2008-2010 wg NGO Grain 277 1/9 Udział imigrantów w państwach GCC w 2012r. 283 BIBLIOGRAFIA: KSIĄŻKI I CZASOPISMA NAUKOWE: •   Al Bahyan, Zayid Bin Sultan, With United Strenght, wyd. ECSRR, Abu Dhabi 2004 •   Al Fahim, Mohammed, From Rags to Riches. A story of Abu Dhabi, The London Centre of Arab Studies, London 1995 •   Al Maktoum, Mohammed bin Rashid, My Vision. Challenges in the Race for Excellence, Motivate Publishing, Dubai 2012 •   Al Maktoum, Mohammed bin Rashid, Flashes of Thouhts, Motivate Publishing, Dubai 2013 •   Al-Moneef, Majid, „The Contribution of the Oil Sector to Arab Economic Development“, OFID Pamphlet Series No. 34, Vienna 2006 •   al-Qaradawi, Yusuf, The Lawful and Prohibited in Islam •   Al Qassemi, Sultan, “Breaking the Arab News”, Foreign Policy, 2 August 2012 •   Al-Saati, Abdul-Rahim, „The Permissible Gharar (Risk) in Classical Islamic Jurisprudence“, , J.KAU: Islamic Econ.,Vol. 16, No. 2 (1424 A.H / 2003 A.D), King Abdul Aziz University, Jeddah, Saudi Arabia 333 •   Al Suwaidi, Jamal Sanad, From Tribe to Facebook: The Transnational Role of Social Networks, wyd. ECSRR, Abu Dhabi 2013 •   Aligica, Paul Dragos, Tarko Vlad, „State Capitalism and Rent-Seeking Conjecture”, Constitutional Political Economy, vol. 23, issue 4, December 2012 •   Anderson,  Lisa,  „The  State  in  the  Middle  East  and  North  Africa“,  Comparative  Politics  No  20,   October  1987 •   Arabowie. Słownik encyklopedyczny, red. Naukowa Marka Dziekana, Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa, 2001 •   Ayub, Muhammad, Understanding Islamic Finance, John Wiley and Sons, England, 2007 •   Balakrishnan, Melodena S., “Etihad Airways: Reputation Management- An Example of The Eyjafjallajokull Island Vulcano”, w: Actions and Insights: Middle East nad North Africa: Managing In Uncertain Times, ed. Melodena S. Balakrishnan •   Baszkiewicz  Jan,  Ryszka  Franciszek,  Historia  doktryn  politycznych  i  prawnych,     wydawnictwo  PWN,  Warszawa,  1973 •   Beblawi, Hazem, „The Rentier State in the Arab World”, The Rentier State: Nation, State and Integration of the Arab World, ed. Beblawi, Hazem, Luciani, Giacomo, Croom Hehn, London , 1987 •   Benthall, Jonathan , Bellion-Jourdan, Jerome, The Charitable Crescent: Politics of Aid in the Muslim World, I.B.Tauris, London, New York, 2003 •   Behrendt, Sven , Gulf Arab SWFs—Managing Wealth in Turbulent Times, Carnegie Endowment for International Peace. Policy Outlook, 2009 •   Benthall, Jonathan, “The Palestinian Zakat Committees 1993-2007 and Their Contested Interpretations”, PSIO Occassional Paper 1/2008, Program for the Study of International Organizations, Geneva 2008 •   Bieleń, Stanisław, „Państwa upadłe“, w: Organizacja Narodów Zjednoczonych. Bilans i perspektywy, pod red. J. Symonidesa, Warszawa 2006 •   Boot, Robert, “Wikileaks cables Al Jazeera Qatari foreign policy”, The Guardian, 6 December 2010 •   Bremmer, Ian, „State Capitalism Comes of Age”, Foreign Affairs, May-June 2009 •   Bremmer, Ian, The End of Free Market. Who Wins the War Between States and Corporations?, Portfolio, New York 2010 334 •   Brewer, Dominic J., et. al., Education For the New Era, RAND-Qatar Policy Institute, 2007 •   Castel, Vincent, Kamara, Abdul, “Foreign Investments in Africa’s Agricultural Land: Implications for Rural Sector Development and Poverty Reduction”, Development Research Brief No 2, African Development Bank, April 2009 •   Chałaczkiewicz, Roman ,Zjednoczone Emiraty Arabskie. Historia, kraj, ludzie, wyd. Akademia Humanistyczna im. A. Gieysztora, Pułtusk-Warszawa 2011 •   Changes in the Strategic Landscape, wyd. ECSRR , Abu Dhabi 2012 •   Chhaochharia, Vidhi, Laeven Luc, “Sovereign wealth funds: Their investment strategies and performance”, Working Paper, University of Miami and International Monetary Fund, 2008 •   Corden, Max W., Neary, J. Peter, “Booming Sector and De-Industrialization in a Small Open Economy”, Economic Journal, No. 92, 1982 •   Cristal, Jill, Oil and Politics in the Gulf: Rulers and Merchants in Kuwait and Qatar, Cambridge University Press, Cambridge 1995 •   Czajkowska, Katarzyna, Wybrane systemy polityczne państw Bliskiego Wschodu, Wyd. Akademickie DIALOG, Warszawa 2013 •   Dargin, Justin, The Dolphin Project: The Development of a Gulf Gas Initiative, Oxford Institute for Energy Studies, January 2008 •   Deininger, Klaus, et.al., “Rising Global Interest in Farmaland . Can It yield Sustainable and Evitable benefits”, Agriculture and Rural Development, World Bank, Washington DC, 2011LE •   Education in the UAE: Current Status and Future Developments, wyd. ECSRR Abu Dhabi 2011 •   Ehteshami, Anoushiravan, Wright, Steven, Reform in the Middle East Oil Monarchies, wyd. Ithaca Press, UK 2011 •   El-Gamal, Mahmud, Islamic Finance: Law, Economics, and Practice , Cambridge University Press, UK, 2006 •   El-Nawawy, Mohammed, Iskandar, Adal , Al-Jazeera: The Story Of The Network That Is Rattling Governments And Redefining Modern Journalism, Westview Press, 2013 •   El-Zayat, Sukayna, Al- Jazeera as a tool for Qatari foreign Policy?, wyd. GRIN •   Enav P., The Saudi Oil Dilemma, Financial Times Energy, London, 2001 335 •   Energy Security in The Gulf: Challenges And Prospects, wyd. ECSRR, Abu Dhabi 2010 •   Fairbanks, Michael, „Zmiana mentalności narodu czyli składniki procesu budowania dobrobytu”, Kultura ma znaczenie, red. Harrison, Lawrence E., Huntington, Samuel P., Wydawnictwo Zysk i S-ka, Warszawa 2003 •   Ferguson, Niall, Potęga pieniądza. Finansowa historia świata, Wydawnictwo Literackie 2010 •   Fotak, Veljko, et.al., The financial impact of sovereign wealth fund investments in listed companies, June 2008 •   Friedman, George, Następne 100 lat. Prognoza na XXI wiek, wyd. AMF, Warszawa 2009 •   From Tribe to Facebook: The Transnational Role of Social Networks, wyd. ECSRR, Abu Dhabi 2013 •   Global Energy Markets: Changes in the Strategic Landscape, wyd. ECSRR , Abu Dhabi 2012 •   Global Strategic Developments A Futuristic Vision, wyd. ECSRR , Abu Dhabi 2012 •   Górak-Sosnowska, Katarzyna, Swiat arabski wobec globalizacji. Uwarunkowania gospodarcze, społeczne i kulturowe, wyd. Difin, Warszawa 2007 •   Górak-Sosnowska, Katarzyna, Muzułmańska kultura konsumpcyjna, wyd. Dialog, Warszawa 2011 •   Górak-Sosnowska, Katarzyna, Państwo Katar. Gospodarka - polityka - kultura, (red. wraz z R.Czuldą), wyd. , Ibidem, Łódź 2009 •   Gray, Matthew, A Theory of „Late Rentierism” in the Arab States of Gulf, Center for International and Regional Studies, Georgetown University, Qatar, 2011 •   Greenberg , Jerald, Baron, Robert A., Behavior in Organizations, Sixth Edition, Prentice Hall, Upper Saddle River, New Jersey, 1997 •   Gylfason, Thorvaldur, “Natural Resources and Economic Growth. A Nordic Perspective on the Dutch Disease”, Working Papers No. 167, UNU World Institute for Development Economics Research, , The United Nations University, Helsinki, October 1999 •   Halliday, Fred, Bliski Wschód w stosunkach międzynarodowych. Władza, polityka, ideologia, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2009 336 •   Herb, Michael, „No Representation Without Taxation? Rents, Development and Democracy”, Comparative Politics 37, No. 3, April 2005 •   H.H. Shaikh Zayid Bin Sultan Al Bahyan, With United Strenght, wyd. ECSRR, Abu Dhabi 2004 •   Hobbes,  Thomas,  Lewiatan  czyli  materia,  forma  i  władza  państwa  kościelnego  i   świeckiego,  PWN  1954 •   Hofstede, Geert, Kultury i organizacje, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2000 •   Huntington, Samuel P., The Third Wave: Democratization in the Late Twentieth Century, Oklahoma University Press, Oklahoma 1991 •   Ilan, Pappe, Współczesny Bliski Wschód, Książka i Wiedza, Warszwa 2013 •   Ismail, Kareem, “The Structural Manifestation of the `Dutch Disease’: The Case of Oil Exporting Countries”, IMF Working Paper, WP/10/103, April 2010 •   Iqbal, Zubair, Mirakhor, Abbas, “Islamic Banking” , Ocassional Paper 49 , International Monetary Fund, Washington D.C. 1987 •   Iqbal, Munawar, Molyneux, Phillipe, Thirty Years of Islamic Banking: History, Perspective and Prospects, Palgrave Macmillan, New York, 2005 •   Jackson, Robert J., Global Politics in 21st Century, Cambridge University Press, New York 2013 •   Johan, Sofia, Knill, April, Mauck, Nathan, Determinants of Sovereign Wealth Fund Investment in Private Equity, TILEC, December 2010 •   Kaczmarek, Tadeusz T., Jarosz, Rafał, Czy ropa rządzi światem? Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz- Warszawa 2006 •   Kagan, Robert, Powrót historii i koniec marzeń, dom wyd. Rebis, Poznań 2009 •   Kamrava, Mehran, Small State, Big Politics, Cornell University Press, New York 2013 •   Karwowski, Jacek, „Finanse islamskie a kryzys“, Finanse 2009, Teoria i praktyka. Bankowość., Zeszyty Naukowe nr 548, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2009, s.3845 •   Katzman, Kenneth, “Bahrain: Reform, Security, and U.S. Policy”, CRS Report for Congress, Congressional Research Service, Washington, July 7, 2011 337 •   Knill, April, Lee, Bong-Soo, Mauck, Nathan, “Bilateral political relations and the impact of sovereign wealth fund investment”, Working Paper, Florida State University 2009 •   Kołodko, Grzegorz , Wędrujący świat, wyd. Prószyński i S-ka, Warszawa 2008 •   Kołodko, Grzegorz, Dokąd zmierza świat? Ekonomia polityczna przyszłości, Prószyński i S-ka, Warszawa 2013 •   Kurzman, Charles, Liberal islam: A sourcebook, Oxford University Press, UK 1998 •   Lacey, Robert, Inside the Kingdom. Kings, Clerics, Modernists, Terrorists and the Struggle for Saudi Arabia, Wyd. Arrow Books, London 2010 •   Kugelman, Michael, Levenstein, Susan L., (pod red.), LAND GRAB? The Race for the World’s Farmland, 2009 Woodrow Wilson International Center for Scholars, Washington, D.C. •   Langford, Guy, Garcia, David, Lerman, Alice , Sovereign Wealth Funds: Real Estate Partners in Growth?, Raport Deloitte, DLA Piper State of the Market Survey, DLA Piper, September, 2008 •   Lewis, Bernard, Bliski Wschód, Wyd. Prószyński i S-ka, Warszawa 1998 •   Lewis, Bernard ,What Went Wrong? The Clash between islam and the Modernity In the Middle East, wyd. Weidenfeld and Nicolson, London 2002 •   Lewis, Bernard, Faith and Power. Religion and Politics in the Middle East, Oxford University Press, Oxford, 2010 •   Lindsay, Stace, „Kultura, modele umysłowe i dobrobyt narodowy”, Kultura ma znaczenie, red. Harrison, Lawrence E., Huntington, Samuel P., Wydawnictwo Zysk i S-ka, Warszawa 2003 •   Loh, Lixia, Sovereign Wealth Funds. States Buying the World, wyd. Global Professional Publishing Ltd, 2010 •   Luciani, Giacomo, „Allocation vs Production States. The Theoretical Framework”, The Arab State, ed. Luciani, Giacomo, Routledge, London 1990 •   Luciani, Giacomo, ”Oil and political economy in the international relations of the Middle East”, International Relations of the Middle East, ed. Louis Fawcett, Oxford 2012 338 •   Łęgowska, Blanka, Polityka naftowa państw arabskich Zatoki Perskiej, wyd. Ibidem, Łódź 2007 •   Mahdavy, Hussain, „Paterns and Problems of Economic Development in Rentier States: The Case of Iran”, Studies in Economic History of the Middle East, ed. Cook M.A., Oxford University Press, Oxford, 1970 •   Malik, Monica, The private sector and the state in Saudi Arabia, University of Durham, Durham, 1999 •   Małysz, Jerzy, Bezpieczeństwo żywnościowe- strategiczna potrzeba ludzkości, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1991 •   March, James G., Handbook of Organizations, Rand Mc Nally & Company, Chicago 1965 •   Marchand, Stephane, Arabia Saudyjska. Zagrożenie, wydawnictwo Dialog 2004 •   Miles, Hugh, Al-Jazeera: How Arab TV News Challenged the World, Grove Press, England 2005 •   Monarchies and Nations. Globalisation and Identity in the Arab States of the Gulf, ed. Dresch, Paul, Piscatori, James, wyd. IB Tauris and Co, London 2005 •   Muysken, Joan, Nour, Samia, “Deficiences In Education and Poor Prospects for Economic Growth in the Gulf Countries: The Case of the UAE”, Journal of Development Studies, Vol. 24 , No. 6, Routledge Taylor and Francis Group, August 2006 •   Nasr, Vali, Meccanomics. The march of the new Muslim middle class, wyd. OneWorld, Oxford 2010 •   Netzem, Miriam Sophia, Riba In Islamic Jurisprudence:The Role Of Interest, Discourse On Law And State, The Fletcher School, Spring 2004 •   North,    Douglas  C.,  „Transaction  Costs,  Institutions,  and  Economic  History“,   Journal  of  Institutional  and  Theretical  Economics,  No  140,  1984 •   North, Douglas C., Institutions, Institutional Change and Economic Performance, Cambridge University Press, New York, 1990 •   North, Douglas, „Institutions”, Journal of Economic Perspectives, 1990, No.5 •   Nye jr, Joseph S., Konflikty międzynarodowe. Wprowadzenie do teorii i historii, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009 339 •   Okruhlik, Gwenn, „Wealth, Unruly Law and the Rise of Opposition: The Political Economy of Oil States“, Comparative Politics, April 1999 •   O’Sullivan, Edmund, The New Gulf. How modern Arabia is changing the World for Good, Motivate Publishing, Dubai 2008 •   Pepper, Stephen C., World Hypotheses, A Study in Evidence, University of California Press, 1942 •   Porter, Michael E., The Competitive Advantage of Nations, The Free Press, New York, 1990 •   Porter, Michael E., „Postawy, wartości i przekonania a makroekonomia dobrobytu”, Kultura ma znaczenie, red. Harrison, Lawrence E., Huntington, Samuel P., Wydawnictwo Zysk i S-ka, Warszawa 2003 •   Razanov, Andrew, Who Holds the Wealth of Nations, Central Banking Journal, Volume XV, Number 4, 2005 •   Regional Competitiveness, ed. Martin, Ron, Kitson, Michael, Tyler, Peter, Routledge, Oxon 2006 •   Rehman, Aamir A., Dubai & Co. Global Strategies for Doing Business in the Gulf States, wyd. Mc Graw Hill, New York 2008 •   Rehman, Aamir A., Gulf Capital & Islamic Finance. The rise of the New Global Players, wyd. Mc Graw Hill, New York 2010 •   Rinnawi, Khalil, Instant Nationalism: McArabism, al-Jazeera, and Transnational Media in the Arab World, University Press of America Inc.,Oxford, UK , 2006 •   Ross, E. Burkhart, Lewis-Beck, Michael S., „Comparative Democracy: The Economic Development Thesis“, American Political Science Review, No 88, December 1994 •   Ruppert, Michael C., Crossing the Rubicon: The Decline of the American Empire at the End of the Age of Oil, New Society Publishers, 1 October 2004 •   Sampson, Anthony, Siedem sióstr, Wielkie koncerny naftowe i świat przez nie stworzony, Wydawnictwo Książka i Wiedza, Warszawa 1981 •   Santiso, Javier, “Sovereign Development Funds: Key financial actors of the shifting wealth of nations”, Working Paper OECD Emerging Markets Network (EmNet) , October 2008 •   Satti, Samia, Nour, O. M., Science and Technology (S&T) Development Indicators in the Arab Region: A comparative study of Arab Gulf and Mediterranean Countries, 340 Paper Submitted for the ERF 10th Annual Conference: 16-18 December 2003: Morocco •   Seib, Philip, Al Jazeera Effect: How the New Global Media Are Reshaping World Politics, Potomac Groupc Inc., Washington D.C., 2008 •   Setser Brad, Ziemba, Rachel, GCC Sovereign Funds: Reversal of Fortune, Council on Foreign Relations, January 2009 •   Seznec, Jean-Francois, Kirk, Mimi, Industrialization In the Gulf: a Socioeconomic Revolution, Routledge Studies In Middle Eastern Economics, NY, 2011 •   Siddiqi, Mohammad Nejatullah, Issues in Islamic Banking, The Islamic Foundation, Leicester, UK, 1983 •   Siddiqi, Mohammad Nejatullah, Banking Without Interest, The Islamic Foundation, Leicester, U.K., 2003 •   Siddiqi, Mohammed Nejatullah, Riba, Bank Interest and the Rationale of its Prohibition, Islamic Development Bank, Islamic Research & Training Institute, Jeddah , 2004 •   Siddiqi, Mohammed Nejatullah, Islamic Banking and Finance in Theory and Practice: A Survey of the Art, Islamic Economic Studies (Jeddah), 2006 •   Sorman,  Dzieci  Rifa’y.  Muzułmanie  I  nowoczesność,  Prószyński  i  S-­‐‑ka,  Warszawa,   2007 •   Spence, Michel, The Next Convergence. The Future of Economic Growth in a Multispeed World, wyd. Farrar, Starus and Giroux, New York 2011 •   Strelau, Jan , Psychologia. Podręcznik akademicki, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2007 •   Szymborski, Wojciech, Zatoka Perska. Problemy stabilizacji, Wydawnictwo Wers, Bydgoszcz 1999 •   The Dolphin Gas Project- a new era of Gulf Cooperation, Al Mahal, No.3/ 2009, Oman •   The emerging equity gap: Growth and stability in the new investor landscape, McKinsey Global Institute, December 2011 •   The Gulf: Challenges of the Future , wyd. ECSSR Abu Dhabi 2005 •   The Oil Era Emerging Challenges, wyd. ECSRR, Abu Dhabi 2011 •   Truman, Edwin M., Sovereign Wealth Funds: The Need for Greater Transparency and Accountability, Peterson Institute for International Economics Policy Brief, 2007 341 •   Truman, Edwin M., Sovereign Wealth Funds. Threat or Salvation, Peterson Institute for International Economics, Washington DC, September 2010 •   Usmani, Muhammad Taqi, An Introduction to Islamic Finance, The Hague: Kluwer Law International, 2002 •   Vandewalle,  Dirk,  Libya  since  Independence-­‐  Oil  and  State-­‐Building,  ,  Cornell  University  Press  ,  Ithaca   1988 •   Vogel, Frank, Hayes III, Samuel, Islamic Law and Finance: Religion, Risk and Return, The Hague: Kluwer Law International 1998 •   Walczuk, Tomasz, „The Rentier Economy and International Competitiveness of the State Economy”, Hemispheres, Studies on Cultures and Societes, No. 21, Wyd. Naukowe Askon, Warszawa 2006 •   Waleszczuk, Zbigniew, „Kłamstwo homo oeconomicus a kryzys kultury”, w: Życie konsekrowane w służbie pokoju i sprawiedliwości, maj-czerwiec 3(83)2010, wyd. Palabra, Warszawa •   Wallerstein, Immanuel, Koniec świata jaki znamy, Wydawnictwo Naukowe Scholar, 2004 •   Wallerstein, Immanuel, Analiza systemów- Światów. Wprowadzenie, Wyd. Akademickie Dialog, 2009 •   Warde, Ibrahim, Islamic Finance in the Global Economy, Second edition, Edinburgh University Press, Edinburgh 2010 •   Weiner, Eric J., The Shadow Market. How a Group of Wealthy Nations and Powerful Investors Secretly Dominate the World, wyd. Scribner, New York-London-TorontoSydney, 2010 •   Williamson,  Oliver  E.,  „Economic  Institutions:  Spontaneous  and  Intentional   Governance“,  Journal  of  Law,  Economics,  and  Organization,  No  7,  1991 •   Wouters, Paul, Islamic Private Equities Opportunities in the Middle East, Islamic Venture Capital and Private Equity Conference 2009, Kuala Lumpur, 20-21 May 2009, Malaysia •   Wouterse, Fleur, et al., “Foreign Direct investment in land in West Africa. Status quo, lessons from other regions, implication for research”, West and Central Africa Office Thematic Research Note, 01/2011, International Food Policy Research institute IFPRI 342 •   Xiang, Jing, et.al., “Investment Analysis of Sovereign Wealth Funds in the Word”, International Journal of Economics and Finance, vol. 1, No.2, August 2009 •   Yergin, Daniel, Nafta, władza i pieniądze, Wydawnictwo Philip Wilson, Warszawa, 1996 •   Zagorski, Paul W., Comparative Politics: Continuity and Brakedown in the Contemporary World, Routledge, Oxon 2009 •   Zdanowski, Jerzy, Historia Arabii Wschodniej, Ossolineum, Wrocław 2008 •   Zdanowski, Jerzy, „Islam wobec rozwoju cywilizacyjnego”, Religia a współczesne stosunki międzynarodowe, red. Bednarczyk, Boguslaw, Pasek, Zbigniew, Stawiński, Piotr, Oficyna Wydawnicza AFM, Kraków 2010 •   Zdanowski, Jerzy, Historia społeczeństw muzułmańskiego Bliskiego Wschodu w XX wieku, wyd. Askon, Warszawa 2013 RAPORTY I DOKUMENTY: •   Abdelkarim, A., Haan, H., “Skills and training in the UAE: the need for and the dimensions of institutional intervention”, Policy Research, No. 5, Tanmia Centre for Labour Market Research and Information,Dubai, January 2002 •   Abu Dhabi Economic Vision 2030, https://www.abudhabi.ae/egovPoolPortal_WAR/appmanager/ADeGP/Citizen?_nfpb=t rue&_pageLabel=p_citizen_homepage_hidenav&did=131654&lang=en, dostęp 12.10.2013 •   Achievements of the Development Plans, Facts and Figures, Kingdom of Saudi Arabia Ministry of Planning, Rijadh, 2004 •   Alshareef, Taha A., “King Abdulla’s Initiative for Agricultural Investment Abroad” , Food and Environmental Security; The Role of Food and Agricultural Trade Policy, Salzburg, Austria, May 10 – 11, 2009 http://www.agritrade.org/events/documents/Alshareef.pdf , dostęp 30 sierpnia 2012 •   al Qassemi, Sultan, “Breaking the Arab News?”, Foreign Policy, 2 August 2012, http://www.foreignpolicy.com/articles/2012/08/02/breaking_the_arab_news?page=0,1 &wp_login_redirect=0, dostęp 15 maja 2013 343 •   Arab Human Development Report, http://www.arab-hdr.org, dostęp 22 kwietnia 2012 •   Arab Knowledge Report 2010/2011, http://www.mbrfoundation.ae/English/AKR20102011/Pages/AKR%2020102011.aspx, dostęp 15.03.2013) •   Behrendt, Sven, “Gulf Arab SWFs—Managing Wealth in Turbulent Times”, Policy Outlook, Carnegie Endowment for International Peace, za: http://www.carnegieendowment.org/files/gulf_arab_swf.pdf, dostęp z dnia 20 lutego 2012 •   von Braun, Joachim, Meinzen-Dick, Ruth,“Land Grabbing by Foreign Investors in Developing Countries: Risks and Opportunities” , IFPRI Policy Brief 13, April 2009, http://www.ifpri.org/sites/default/files/publications/bp013all.pdf •   Clark, Gordon L., Monk, Ashby H. B., The Oxford Survey of Sovereign Wealth Funds' Asset Managers, July 2009, za: http://ssrn.com/abstract=1432078, dostęp 20 lutego 2012 •   Corruption Perception Index 2012, Transparency International , za: http://blog.transparency.org/2012/11/29/corruption-perceptions-index-2012-life-atthe-top/, dostęp 1 sierpnia 2013 •   DP World, Preliminary Financial Results 2012, http://webapps.dpworld.com/portal/page/portal/DP_WORLD_WEBSITE/InvestorCentre/Financial-Results/2012-Preliminary-Results/2012-Preliminary-ResultsStatement.pdf, dostęp 18 lipca 2013 •   Dubai Supreme Council for Energy, http://www.dubaisce.gov.ae/, dostęp 23.03.2013) •   Education and Training Sector Strategy 2011-2016, http://www.sec.gov.qa/En/about/Documents/Stratgy2012E.pdf, dostęp 7.08.2012 •   Dubai Women Establishment, http://www.dwe.gov.ae/index.aspx, dostęp 15 grudnia 2013 •   “Failed states ranking list 2008”, Foreign Policy, http://www.foreignpolicy.com/images/fs2008/failed_states_ranking.jpg, dostęp 20 sierpnia 2012 •   Eid, Florence, “Wherefore Arabian SWFs?, Investment is the main driver of change, and SWFs are playing a part City of London”, OECD conference, 31 March 2008, za: http://www.oecd.org/dataoecd/38/11/40395068.pdf, dostęp 24 sierpnia 2012 •   El-Zayat, Sukayna, Al- Jazeera as a tool for Qatari foreign Policy?, wyd. GRIN 344 •   Eltony, M. Nagy, Oil Price fluctuations and their Impact on the Macroeconomic Variables of Kuwait: A Case Study Using VAR Model for Kuwait, za: http://www.arab-api.org/jodep/products/delivery/wps9908.pdf, dostęp 10 lipca 2013 •   Emirates Annual Raport 2010-2011, http://www.emirates.com/english/images/Airlines%20and%20subsidy%20%20our%20position%20new_tcm233-845771.pdf, dostęp 20 maja 2013 •   Export of Dry Natural Gas, International Energy Statistics, http://www.eia.gov/cfapps/ipdbproject/IEDIndex3.cfm?tid=3&pid=26&aid=4, dostęp 20 października 2013 •   Fotak, Veljko, Bortolotti, Bernardo, Megginson William, The financial impact of sovereign wealth fund investments in listed companies, June 2008 •   Fund Rankings, Sovereign Wealth Funds Institute, za: http://www.swfinstitute.org/fund-rankings/, dostęp 15 sierpnia 2013 •   GCC Civil Society and Human Rights, Gulf Research Center, http://www.grc.net/?CAT_ID=1&set_lang=en&frm_module=&sec=Research+Progra ms&sec_type=h&Cat_Title=GCC+Political+Systems&override=GCC+Political+Syst ems%2520Research%2520Program, dostęp 19 listopada 2013 •   Global Employment Trends for Youth 2013, International Labor Organization, http://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/---dgreports/--dcomm/documents/publication/wcms_212423.pdf, dostęp 20 listopada 2013 •   Gonzales, Gabrielle, Facing Human Capital Challenges of the 21st Century: Education and Labor Market Initiatives in Lebanon, Oman, Qatar, and the United Arab Emirates, Rand-Qatar Policy Institute, Doha, 2008 •   Grain Reserves and the Food Price Crisis: Selected Writings from 2008-2012, Institute for Agriculture and Trade Policy, IATP, 16 July 2012, http://www.iatp.org/documents/grainreserves-and-the-food-price-crisis-selected-writings-from-2008-2012, dostęp 16 sierpnia 2012 •   “Growing Beyond: DNA of Successful Transformation”, World Islamic Banking Competitiveness report 2012/2013, Ernst & Young, Dubai, December 2012, http://emergingmarkets.ey.com/world-islamic-banking-competitiveness-report-20122013/ , dostęp 25 sierpnia 2013 345 •   Gulf- Africa. The Investment Forum 2010, http://gaic.kcorp.net/, dostęp 16 kwietnia 2012 •   Hobbes,  Thomas,  Lewiatan  czyli  materia,  forma  i  władza  państwa  kościelnego  i   świeckiego,  PWN  1954 •   Imam, Patrick, Kpodar, Kangni , “Islamic Banking: How Has it Diffused?”, IMF Working Paper WP/10/195, International Monetary Fund, August 2010 •   Index Mundi , http://www.indexmundi.com/agriculture/?country=sa&commodity=wheat&graph=pro duction, dostęp 15 lipca 2013 •   Langford, Guy, Garcia, David, Lerman, Alice , “Sovereign Wealth Funds: Real Estate Partners in Growth?”, DLA Piper State of the Market Survey, Report Deloitte, DLA Piper, September, 2008 •   Lori, Noora, The Kefala system and Contestations over Residency in the Arab Gulf States, Center for Migrations and Citizenship, November 2012, http://www.ifri.org/?page=detail-contribution&id=7418&lang=fr#pagetop, dostęp 20 grudnia 2013 •   Machiavelli,  Nicollo  ,  Książę.  Cel  uświęca  środki,  Wydawnictwo  Helion,  2011 •   McNellis, Patrick E., “Foreign Investment in Developing Country Agriculture- The Emerging Role of Private Sector Finance”, FAO COMMODITY AND TRADE POLICY RESEARCH WORKING PAPER No. 28, June 2009, za: http://www.fao.org/es/esc/common/ecg/612/en/mcnellis.pdf , dostęp 16 kwietnia 2012 •   Monk, Ashby, „Stabilization Funds in an Era of Instability, Oxford SWF Project, 28 Feb 2011, za: http://oxfordswfproject.com/2011/02/28/stabilization-funds-in-an-eraof-instability/, dostęp 18 kwietnia 2012 •   Monthly Oil Market Report, June 2013, OPEC, Vienna, http://www.opec.org/opec_web/static_files_project/media/downloads/publications/M OMR_June_2013.pdf, dostęp 20 lipca 2013 •   Qatar Foundations Joint Ventures, http://www.qf.com.qa/joint-ventures/, dostęp 5.08.2012 •   Qatar National Vision Plan 2030, http://www2.gsdp.gov.qa/www1_docs/QNV2030_English_v2.pdf, dostęp 12.10.2013 346 •   Raport: The Next Five Years, MENA PE, September 2011, http://www.pwc.com/en_M1/m1/publications/mena-pe-report.pdf, dostęp 12 czerwca 2012 •   Ridberg, Ronit, Commodities Now Land Grab post, Innovations in Access to Land: Land Grab or Agricultural Investment? Washington DC, August 2010, http://www.commodities-now.com/reports/agriculture-and-softs/3222-innovations-inaccess-to-land-land-grab-or-agricultural-investment.html , dostęp 25 sierpnia 2012 •   Rubin, Alisa, Higher Education reform in the Arab World, Middle East Institute, 31 July 2012, http://www.mei.edu/content/higher-education-reform-arab-world-modelqatar, (6.08.2012) •   Santiso, Javier, “Sovereign Development Funds: Key financial actors of the shifting wealth of nations”, Working Paper OECD Emerging Markets Network (EmNet) , October 2008 •   “Saudi Arabia Grain and Feed Annual GAIN Report”, GAIN Report Number:SA1003, Global Agricultural Information Network, 3 January 2010 http://gain.fas.usda.gov/Recent%20GAIN%20Publications/Grain%20and%20Feed%2 0Annual_Riyadh_Saudi%20Arabia_3-1-2010.pdf, dostęp 8 sierpnia 2012 •   Saudi Arabia Long Term Strategy 2025, http://www.undp.org.sa/sa/documents/ourwork/pr/long_term_strategy_2025.pdf •   Saudi Arabia’s New grain supply Policy, World-Grain.com, May 17, 2011, http://www.worldgrain.com/News/News%20Home/Features/2011/5/Saudi%20Arabias%20new%20grai n%20supply%20policy.aspx?cck=1, dostęp 10 sierpnia 2012 •   Shabbir, Tayyeb, Role of the Middle Eastern Sovereign Wealth Funds in the current global financial crisis, January 2009, meeaweb.org/paperssf09/MEEA2009Shabbir.doc , dostęp 7 października 2012 •   State Capitalism, Special Report The Economist, January 2012, http://www.thepresidency.gov.za/ElectronicReport/downloads/volume_4/business_cas e_viability/BC1_Research_Material/20120121_state_capitalism.pdf , dostęp 5.03.2014 347 •   “SWF and FDI:Facing The World Economic Crisis”, Report of Economic Intelligence Division, October 2009, INVEST IN SPAIN, dostęp 20 września 2013 •   The emerging equity gap: Growth and stability in the new investor landscape, McKinsey Global Institute, December 2011 •   “The GCC in 2020. Outlook for the Gulf and the Global economy”, A Report from the Economist Intelligence Unit, The Economist, March 2009 •   The Island of Happiness Revisited, Human Rights Watch, 2012, http://www.hrw.org/sites/default/files/reports/uae0312webwcover_0.pdf •   The Saudi Arabia Report Q4/2003, Middle East Economic Digest, London 2003 •   Top 50 World Container Ports, The World Shipping Council, 2011, http://www.worldshipping.org/about-the-industry/global-trade/top-50-worldcontainer-ports, dostęp 20 lipca 2013 •   Treat Us Like We Are Human, Amnesty International, July 2013, http://www.amnesty.org/en/library/asset/MDE22/011/2013/en/77031191-1340-4582acee-909da045c276/mde220112013en.pdf, dostęp 11.12.2013 •   UAE Vision 2021, http://www.vision2021.ae/downloads/UAE-Vision2021-BrochureEnglish.pdf, 12 października 2013 •   UNESCO Science Report 2010, UNESCO, Paris, http://unesdoc.unesco.org/images/0018/001899/189958e.pdf, dostęp 13 październik 2013 •   United Nations Framework Convention of Climate Change, http://unfccc.int/meetings/doha_nov_2012/meeting/6815.php, dostęp 20 listopada 2013 •   US Energy Information Administration, Independent Statistics and Analysis, •   http://tonto.eia.doe.gov/cfapps/ipdbproject/IEDIndex3.cfm?tid=5&pid=57&aid=6 dane z 10 lipca 2013 •   Venture Capital Forum, Riyadh, Feb 21-22, 2012, Gulf Venture Capital Association, •   http://vc.iifef.com/wp-content/uploads/G1_S.pdf, dostęp 23 sierpnia 2012 •   Walid, Tamara, Rothfeld, Steve , “Qatar Airways has indentified European takeover target”, Bloomberg, 19 January 2012, http://www.bloomberg.com/news/2012-01- 348 19/qatar-airways-has-identified-european-takeover-target-chief-al-baker-says.html, dostęp 10 sierpnia 2013 •   Water environment regulations, Environment Department, Environment, Health and Safety Division, July 2010, http://www.ehss.ae/forms/07.28regulationno.en002waterenvironment1steditionjuly2010.pdf, dostęp 26 marca 2013 •   World Airline Ranking 2012, http://www.airlinesinform.com/rankings/traffic_2011.html, dostęp 17.05.2013r. •   World Economic Outlook 2011, Worldbank http://databank.worldbank.org/ddp/htmljsp/QuickViewReport.jsp?RowAxis=WDI_Ctry~&ColAxis=WDI_Time~&PageAxis =WDI_Series~&PageAxisCaption=Series~&RowAxisCaption=Country~&ColAxisCa ption=Time~&NEW_REPORT_SCALE=1&NEW REPORT_PRECISION=0&newReport=yes&IS_REPORT_IN_REFRESH_MODE=tr ue&IS_CODE_REQUIRED=0&COMMA_SEP=true, dostęp 23 sierpnia 2013 •   World islamic banking competitiveness report 2012/2013, http://emergingmarkets.ey.com/world-islamic-banking-competitiveness-report-20122013/, dostęp 5 lutego 2013 PUBLIKACJE INTERNETOWE: •   About Qatar Foundation, http://www.qf.com.qa/discover-qf/about-qf/about-qatarfoundation , dostęp 5.09.2013 •   Absher initiative sees success at Etihad Airways, 10 March 2013, http://www.etihadairways.com/en-us/about-us/news/news-archive/2013/absherinitiative-sees-success-at-etihad-airways/, dostęp 10 sierpnia 2013 •   „Abu Dhabi To Built First Full Eco-City”, Alternative Energy, 10 April 2010, za: http://www.alternative-energy-news.info/abu-dhabi-eco-city/ , http://www.fosterandpartners.com/Projects/1515/Default.aspx. , dostęp 28.03.2013 •   Achievements of Development Plans, Facts and Figures, 2009, http://www.google.pl/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=3&ved=0CEwQ FjAC&url=http%3A%2F%2Fwww.mep.gov.sa%2Finetforms%2Farticle%2FDownloa 349 d.jsp%3Bjsessionid%3D6427A88EEE98ACAEE421C13A1FAA8026.alfa%3FDownl oad.ObjectID%3D185&ei=50ciUM7KJsfWtAaIq4C4Dw&usg=AFQjCNH7q_cb0lIy AQtjt_jNJuomvA1dkg&sig2=kQP_u0lZI20J9vUHQdtvYA, dostęp 15 lipca 2013 •   Airline Alliance, http://en.wikipedia.org/wiki/Airline_alliance, dostęp 23 listopada 2013 •   Airlines and subsidy. Our position, Emirates, http://content.emirates.com/us/english/images/airlines%20and%20subsidy%20%20our%20position%20new_tcm272-845771.pdf, dostęp 13.11.2013 •   Al Ghaith, Ghaith, Aviation Guide, http://www.aviationguideem.com/index.php/whoswho/125-ghaith-al-ghaith, dostęp 23 listopada 2013 •   Al Jazeera English, http://www.aljazeera.com •   “Al Jazeera English wins Columbia University Journalism Award”, Fox News, 5 May 2011, http://www.foxnews.com/us/2011/05/05/al-jazeera-english-wins-columbiauniversitys-journalism-prize/, dostęp 21 maja 2013 •   “Al Jazeera Popular Programs”, Allied Media Corp., http://www.alliedmedia.com/aljazeera/al_jazeera_viewers_demographics.html, dostęp 21 maja 2013 •   “Al Jazeera TV viewers demographic”, Allied Media Corp. , http://www.alliedmedia.com/aljazeera/al_jazeera_viewers_demographics.html, dostęp 20 maja 2013 •   “Al Jazeera wins freedom of speech award”, Al Jazeera English, 12 May 2012, http://www.aljazeera.com/pressoffice/2012/05/2012512172852382317.html, dostęp 21 maja 2013 •   Alwaleed bin Talal Foundation, http://www.alwaleedfoundations.org/focus-areas, dostęp 6 grudnia 2013 •   Ahmed bin Saeed Al Maktoum, http://power500.arabianbusiness.com/power-5002012/profile/15189/#.UqCC7NIif5g, dostęp 5 grudnia 2013 •   Al Rajhi, http://www.alrajhibank.com.sa/en/about-us/pages/default.aspx, dostęp 21 kwietnia 2012 •   Ariff M., The Islamic Banking System, http://www.islamic-paths.org, dostęp 24 kwietnia 2012 350 •   “Aubai Air Show: flydubai Places USD 11 Billion Boeing Order”, Breaking Travel News, 18 November 2013, http://www.breakingtravelnews.com/news/article/dubaiair-show-flydubai-places-us11-billion-boeing-order/, dostęp 23 listopada 2013 •   Bank Melli Iran http://bmi.ir/En/ShowNews.aspx?nwsId=8078&AspxAutoDetectCookieSupport=1, dostęp 15 kwietnia 2012 •   “Before applying for Qatar Airways”, Cabin Crew, 2012, http://www.cabincrew.com/forums/before-applying-for-qatar-airways/175463/1, dostęp 24 sierpnia 2013 •   Bin Laden Family, http://www.historycommons.org/entity.jsp?entity=bin_laden_family, dostęp 2 października 2012 •   “Binladin Group may invest $4.3 b on rice in Papua”, The Jakarta Post, 8 December 2008, http://farmlandgrab.org/post/view/2612 , dostęp 1 października 2012 •   Boot, Robert, “Wikileaks cables Al Jazeera Qatari foreign policy”, The Guardian, 6 December 2010, http://www.guardian.co.uk/world/2010/dec/05/wikileaks-cables-aljazeera-qatari-foreign-policy, dostęp 10 sierpnia 2013 •   “Breaking the Arab News. Egypt made al Jazeera – and Syria’s destrying it”, Foreign Policy, 2 December 2012, http://www.foreignpolicy.com/articles/2012/08/02/breaking_the_arab_news?page=0,1 &wp_login_redirect=0, dostęp 24 maja 2013) •   “Can Qatar Replace its Renaissance Man?”, Al Jazeera, 2 December 2013, http://www.aljazeera.com/indepth/features/2013/06/201362613431469150.html, dostęp 3.12.2013 •   “CEO Interview: Emirates Airline make it happen attitude”, IATA, June 2012, http://www.iata.org/publications/airlines-international/june-2012/Pages/ceo-interviewemirates.aspx, dostęp 14 XI 2013 •   “Charter lays stress on welfare workers”, Gulf Times, 22 November 2013, http://www.gulf-times.com/qatar/178/details/372432/charter-lays-stress-on-welfareof-workers, dostęp 11.12.2013 351 •   Chatti, Mohamed Ali, Yousfi, Ouidad, Islamic Private Equity, http://www.cr2m.net/membres/yousfi/travaux/pdfs/referenceinbook.2010-1220.7342305642.pdf/, dostęp 23 sierpnia 2012 •   CNN 25 June 2010, http://www.youtube.com/watch?v=IYjQz0dxFog, dostęp 20 maja 2013 •   Commercial Airplanes, Boeing, http://www.boeing.com/boeing/commercial/prices/index.page, dostęp 5 września 2013 •   “Confident flydubai preparing takeoff”, Aviation Transport World, 7 April 2009, http://atwonline.com/airports-amp-routes/confident-flydubai-preparing-takeoff, dostęp 23 listopada 2013 •   Connolly, Thomas F., “CFA, is Managing Director for MEA at BNY Mellon Asset Management”, za: Monk, Ashby, Stabilization Funds in an Era of Instability, http://oxfordswfproject.com/2011/02/28/stabilization-funds-in-an-era-of-instability/, dostęp z 25 lutego 2012 •   Container terminal, http://www.dpworld.ae/en/content.aspx?P=zPSpJroo%2fS0zf12mDFZK2Q%3d%3d& mid=F52kmpgJufphE70RPQiRjQ%3d%3d, dostęp 20 lipca 2013 •   “Delivering Choice, Versatility and Flexibility to Global Hybrid Carriers”, Navitaire, http://www.navitaire.com/diff_hybrid.aspx, dostęp 23 listopada 2013 •   Dickinson, Elisabeth, “Qatar punches above its Weight”, The National, 26 September 2012, http://www.thenational.ae/thenationalconversation/industryinsights/aviation/qatar-punches-above-its-weight#full, dostęp 3 sierpnia 2013 •   Distinguished Lectures Series, http://www.qf-researchdivision.org/distinguished/past_lectures.php, dostęp 6 sierpnia 2012) •   Dolphin Energy, za: http://www.dolphinenergy.com/Public/facilities/facilities-gaspipeline.htm, dostęp 20 lipca 2013 •   “The Dolphin Gas Project: a new era of Gulf cooperation”, Al Manhal, No 3, 2009 za: http://www.pdo.co.om/pdoweb/LinkClick.aspx?fileticket=MDxZ1LIAEP8%3D&tabi d=301&mid=957, dostęp 20 lipca 2013 352 •   “Dubai airport traffic rises 6,1%”, Emirates 24/7, 28 August 2013, http://www.emirates247.com/business/economy-finance/dubai-airport-traffic-rises-61-2013-08-28-1.519131, dostęp 28 października 2013 •   Dubai Architecture, http://www.dubai-architecture.info/DUB-GAL1.htm , dostęp 23.03.2013 •   Dubai Green Turism Award, http://green.dubaitourism.ae/background, dostęp 20 marca 2013 •   “Dubai World Central Airport May Open Early For Passengers”, Gulf Business, 6 January 2013, http://gulfbusiness.com/2013/01/dubai-considers-earlier-dwc-passenger-launchremote-check-in/#.UqCLWdIif5g, dostęp 5.12.2013 •   “Economic, Social Pressures Behind Kuwait Crackdown on Foreign Workers”, Voice of America, 12 June 2013, http://www.voanews.com/content/kuwait-foreigncrackdown/1680684.html, dostęp 15 grudnia 2013 •   “Emir of Qatar Declared the Donation of Qatar to One Billion Dollars for Rehabilitation in Darfur”, Relief Web, 23 February 2010, http://reliefweb.int/report/sudan/emir-qatar-declared-donation-qatar-one-billiondollars-rehabilitation-darfur#sthash.dgCLFjdu.dpuf, dostęp 4.12.2013 •   “Emirates Airline Ends the Year on a High”, Airline Leader, 2011, http://www.airlineleader.com/regional-focus/emirates-airline-ends-the-year-on-a-high, dostęp 20 maja 2013 •   “Emirates Airline: the Secret Story of a Successful Company”, Leaders we Deserve, http://leaderswedeserve.wordpress.com/2010/06/21/emirates-airline-the-secret-storyof-a-successful-company/, dostęp 13.11.2013 •   Emirates Energy Award, http://www.emiratesenergyaward.com/eea2013/en/aboutemirates-energy-award/about-us, 15 sierpnia 2013 •   Emirates fleet, http://en.wikipedia.org/wiki/Emirates_fleet, dostęp 13.11.2013 •   „Emirates revenue up 14,9% In FY 2012”, Center for Aviation, http://centreforaviation.com/news/emirates-revenue-up-149-in-fy2012-profit-down721-154712, dostęp 10 sierpnia 2013 353 •   Emirates Story, http://www.emirates.com/english/about/the_emirates_story.aspx, dostęp 20 lipca 2013 •   Environmental Impact Assessment, Dubai Electricity and Water Authority, 1April 2009, http://www.agaportal.de/pdf/nachhaltigkeit/eia/eia_dubai_kraftwerk.pdf, dostęp 26.03.2013 •   Etihad Airways, http://en.wikipedia.org/wiki/Etihad_Airways, dostęp 2 sierpnia 2013 •   http://www.etihadairways.com/en-us/about-us/our-awards/, dostęp 10 sierpnia 2013 •   Etihad Airways posts 2012 profit, http://www.emirates247.com/business/corporate/etihad-airways-posts-2012-profit2013-01-23-1.492296, dostęp 10 sierpnia 2013 •   “Etihad CEO rejects airlines Alliances”, wywiad Richarda Questa z CEO Etihad Jamesem Hoganem, CNN 17 January 2013, http://edition.cnn.com/video/#/video/business/2013/01/10/business-traveller-gulfthree-b.cnn, dostęp 10 sierpnia 2013 •   “Exodus of Al Jazeera staff over ‘biased coverage’ of conflict in Syria”, Ya Libnan, 12 March 2012, http://www.yalibnan.com/2012/03/12/exodus-of-al-jazeera-staff-overbiased-coverage-of-conflict-in-syria/, dostęp 17 lipca 2013 •   Family Office, http://en.wikipedia.org/wiki/Family_office, dostęp 20 sierpnia 2012 •   Flydubai. A success story, https://flydubai.com/en/news/article/flydubai-a-successstory/, dostęp 23 listopada 2013 •   flydubai Boeing Sky Interior and Lumexis in-flight Entertainment, http://www.youtube.com/watch?v=luZ9Dp5CLks, dostęp 23 listopada 2013 •   “Flydubai has bright outlook after recording first profit and emerging as close partner to Emirates”, Centre for Aviation, 19 February 2013, http://centreforaviation.com/analysis/flydubai-has-bright-outlook-after-recording-firstprofit-and-emerging-as-close-partner-to-emirates-98088, dostęp 23 listopada 2013 •   Gafoor, Abdul, Interest-free islamic banking, 1995, http://users.bart.nl, dostęp 4 marca 2013 •   El Gamal, Mahmoud A., Interest and Paradox of Contemporary Islamic Law and Finance, http://www.ruf.rice.edu/~elgamal/files/interest.pdf, dostęp 11 marca 2012 354 •   GE Investing Millions into Abu Dhabi’s Masdar City, 29 July 2008, http://www.ecogeek.org/component/content/article/1938 , dostęp 26 marca 2013 •   Global Land Grab, http://www.sourcewatch.org/index.php?title=Global_Land_Grab, dostęp 11 sierpnia 2012 •   Grain, http://www.grain.org, dostęp 22 sierpnia 2012 •   GRAIN releases data set with over 400 global land grabs, http://www.grain.org/article/entries/4479-grain-releases-data-set-with-over-400global-land-grabs, dostęp 22 sierpnia 2012 •   Grand, Kara, How to become Flight Attendant for Airlines in the Middle East, http://books.google.pl/books?id=7RpBSUrvTq4C&printsec=frontcover&hl=pl#v=one page&q&f=false, dostęp 10 sierpnia 2013 •   Green Middle East Awards, http://www.greenmiddleeast.com/awards/Eligibility.html, 21 kwietnia 2013 •   Gulf Airlines Shake Up Aviation Alliances, 16 January 2013, http://edition.cnn.com/2013/01/16/travel/gulf-airlines-alliances, dostęp 10 sierpnia 2013 •   “Gulf Countries Invest big in digital education”, Gess Education, 18 August 2013, http://www.gesseducation.com/news-center/news/gulf-countries-invest-big-digitaleducation, dostęp 12.10.2013 •   Hawser, Anita, “Awards: Best Islamic Banks 2013, A defining moment”, Global Finance, 17 June 2013, http://www.gfmag.com/archives/176-june-2013/12513awards-best-islamic-banks-2013.html#axzz2cabftjd1, dostęp 25 sierpnia 2013 •   Her highness Sheikha Moza bint Nasser http://www.qf.org.qa/content/about/leadership/her-highness-sheikha-moza-bint-nasser, dostęp 4.12.2013 •   His Highness Sheikh Khalifa bin Zayed Al Nahyan, https://www.abudhabi.ae/egovPoolPortal_WAR/appmanager/ADeGP/Citizen?_nfpb=t rue&_pageLabel=P220015251329123444033&did=148670&lang=en#148676, dostęp 6 grudnia 2013 355 •   HH Sheikh Ahmad bin Saeed Al Maktoum, http://www.aviationguideem.com/index.php/whos-who/167-saeed-al-maktoum, dostęp 5 grudnia 2013 •   History, DP World, http://www.dpworld.ae/en/content.aspx?P=t7kneHNa1K2qvEFsmyjRGg%3d%3d&mi d=rGA1xpi7N6O8DUNVTl2axA%3d%3d, dostęp 18 lipca 2013 •   History of Al Jazeera Television, http://www.alliedmedia.com/aljazeera/jazeera_history.html, Allied Media Corp., 24 maja 2013) •   Hroub, Khaled, How Al Jazeera’s Arab Spring Advanced Qatar’s Foreign Policies, Autumn 2011, http://www.europesworld.org/NewEnglish/Home_old/Article/tabid/191/ArticleType/A rticleView/ArticleID/21877/HowAlJazeerasArabspringadvancedQatarsforeignpolicies. aspx , dostęp 22 maja 2013 •   Hume, Neil, “Qantas Agres alliance with Emirates”, “, 6 September 2012, http://www.ft.com/cms/s/0/7ba99556-f7c3-11e1-ba5400144feabdc0.html#axzz2NQMoXfs8, dostęp 27 lipca 2013 •   IATA, http://www.iata.org/Pages/default.aspx, dostęp 23 listopada 2013 •   Indians in the United Arab Emirates, http://en.wikipedia.org/wiki/Indians_in_the_United_Arab_Emirates, dostęp 10 grudnia 2013 •   Innovative Airlines 2012, http://www.airlinetrends.com/wpcontent/uploads/2012/06/Innovative_Airlines_2012-airlinetrends.pdf, dostęp 7 sierpnia 2013 •   „Inside the Saudi Kingdom”, dokument BBC, opublikowany 25 listopada 2012, , http://www.youtube.com/watch?v=au9Aqd_-2h , dostęp 15 maja 2013 •   “Invisible white-collar Indians in the Gulf”, Middle East Institute, December 2012, https://www.mei.edu/content/%E2%80%9Cinvisible%E2%80%9D-white-collarindians-gulf, dostęp 10.12.2013 •   “Islamic banks assets to reach 1 trillion USD in 2010”, MENA FN.com, http://www.menafn.com/qn_news_story_s.asp?storyid=1093346577, dostęp 20 lipca 2010 356 •   Islamic private equity in GCC, http://www.slideshare.net/a10dr1/islamic-privateequity-in-gcc-3561474, dostęp 23 sierpnia 2012 •   Jafza at a Glance, http://www.jafza.ae/en/about-us/jafza-facts-at-a-glance.html, dostęp 20 lipca 2013 •   James, Bonnie, “Hassad Food plans to invest $700mn in global Project”, Gulf Times, 1 June 2010, http://www.gulftimes.com/site/topics/article.asp?cu_no=2&item_no=365205&version=1&template_id =36&parent_id=16, dostęp 25 listopada 2012 •   KACARE, http://kacare.gov.sa/en/, dostęp 20 listopada 2013 •   Kanhana, Radhika , “Qatar’s „White-Collar” Indians”, e-migrinter, nr 8, 2012, http://www.mshs.univ-poitiers.fr/migrinter/e-migrinter/201208/emigrinter2012_08_045.pdf, dostęp 10 grudnia 2013 •   KAUST wins Top Honors for entrepreneurship, 25 December 2012, King Abdullah University of Science and Technology, http://www.kaust.edu.sa/media/features/entrepreneurship.html, dostęp 13 lutego 2013 •   Kane, Frank, “Jebel Ali Port: Where the UAE Meets the Rest of the World”, The National, 1 November 2011, http://www.thenational.ae/news/uae-news/jebel-ali-portwhere-the-uae-meets-the-rest-of-the-world, dostęp 20 lipca 2013 •   Kerr, Simeon, “Asset Sales Help Lift DP World Profit”, Financial Times, 20 March 2013, http://www.ft.com/intl/cms/s/0/4ee0b23a-9132-11e2-b83900144feabdc0.html#axzz2OZtFZyQK, dostęp 17 lipca 2013 •   King Abdullah University of Science and Technology, http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/8270601.stm , (15.10.2012) •   Kingdom Africa management, http://www.kingdomzephyr.com/portfolio, dostęp 10 grudnia 2012 •   Kingdom Holding Company, http://www.kingdom.com.sa/shared/pdf/EnglishCVupdated1Jan2011.pdf, dostęp 5 października 2012 •   Kingdom Tower Skyscraper, http://www.kingdomtowerskyscraper.com/, dostęp 5 października 2012 357 •   Kingdom Zephyr Africa Management completes investment in leading African canned tuna manufacturer and distributor, http://www.kingdomzephyr.com/upload/docs/kingdom-zephyr-africamanageme_Aezjp_54190.pdf, dostęp 15 października 2012 •   Kuwait China Investment Company, http://www.kuwaitchina.com/?id=2&sid=1, dostęp 30 sierpnia 2012 •   Kuwait Educational System Overview, http://education.stateuniversity.com/pages/784/Kuwait-EDUCATIONAL-SYSTEMOVERVIEW.html, dostęp 12 październik 2013 •   Kumar, Rashmi , “Gulf Family Offices Boost Investment Family Businesses”, Campden FO, 22 May 2012, http://www.campdenfo.com/article/gulf-family-officesboost-investment-family-businesses, dostęp 23 sierpnia 2012 •   “Land grab or development opportunity?”, New Agriculturist, http://www.newag.info/en/pov/views.php?a=2099, dostęp z 15 sierpnia 2012 •   Landgrabbing 101, http://globalsociology.com/2009/12/04/landgrabbing-101/, dostęp 15 sierpnia 2012 •   “Manfoucha: A drama waiting to Unfold”, Gulf News, 15 November 2013, http://gulfnews.com/news/gulf/saudi-arabia/manfouha-a-drama-waiting-to-unfold1.1255520, dostęp 16 listopada 2013 •   Masdar, http://www.masdar.ac.ae, dostęp 20 marca 2013 •   Masdar. A Mubadala Company, http://www.masdar.ae/en/Menu/index.aspx?MenuID=48&CatID=26&mnu=Cat, dostęp 30 marca 2013) •   Mayer, Matthew, “Rise of the Emirates Empire”, CNN Money, 1 October 2005, http://money.cnn.com/magazines/business2/business2_archive/2005/10/01/8359251/in dex.htm, dostęp 17 sierpnia 2013 •   McGinley, Shane, “Palm People”, Arabian Business, vol 14/23 •   Mc Kee, David, “Strategic Grain Reserves”, World-Grain.com, 24 May 2011, http://www.world- 358 grain.com/News/News%20Home/Features/2011/5/Strategic%20grain%20reserves.asp x, dostęp 16 sierpnia 2012 •   Miles, Hugh, “Al Jazeera boss steps down: Strains with Qatar royals?”, BBC News Middle East, 1 October 2011, http://www.bbc.co.uk/news/world-middle-east15129440 , dostęp 15 września 2013 •   Mills, Robin, “Economics Drives Dubai’s low Energy Push”, Financial Times, 12 September 2012, http://www.ft.com/intl/cms/s/0/cfc8280e-fcbf-11e1-9dd200144feabdc0.html#axzz2KapWN1vA, dostęp 25 marca 2013 •   Mubadala, http://mubadala.ae/about/history/, dostęp 20 października 2012 •   Nehring, Brad, “Is Al Jazeera Unbiased Legacy Coming To An End?”, Social Media Chimps, https://socialmediachimps.com/news/al-jazeeras-unbiased-legacy-comingend/, dostęp 15 września 2013 •   New technologies Utilized in the GCC market, November 2011, http://www.indexexhibition.com/files/new_technologies_utilized_in_the_gcc_market. pdf , dostęp 1 października 2012 •   “Nobel Peace Prize: Bill Clinton, Bradley Manning and Al Jazeera nominated for 2012 Nobel Peace Prize”, The Slatest, 27 February 2012, http://slatest.slate.com/posts/2012/02/27/nobel_peace_prize_bill_clinton_bradley_man ning_and_al_jazeera_nominated_for_2012_nobel_peace_prize.html , dostęp 21 maja 2013 •   Patel, Khadija, “Is Al Jazeera a Shrill for Qatari Foreign policy”, Daily Maverick, 31 January 2013, http://dailymaverick.co.za/article/2012-08-13-is-al-jazeera-a-shrill-forqatari-foreign-policy, dostęp 15 września 2013 •   “Port of Jebel Ali”, World Port Source, http://www.worldportsource.com/ports/cruising/ARE_Port_of_Jebel_Ali_1423.php, dostęp 17 lipca 2013 •   “Prince Alwaleed Bin Talal Alsaud Profile”, Altius Directory, http://www.altiusdirectory.com/Business/world-billionaire.php?profile=PrinceAlwaleed-Bin-Talal-Alsaud&id=19 dostęp 5 października 2012 359 •   “Princess Ameerah Al Toweel on Women’s Right, Islam and Giving Back”, Wall Street Journal, 26 September 2012, http://www.youtube.com/watch?v=_LYZFXOAlPk, dostęp 15 maja 2012 •   Profitable year for worlds first equity Alliance, http://www.etihadairways.com/enng/about-us/news/archive/2013/profitable-year-for-worlds-first-equity-alliance/, dostęp 10 sierpnia 2013 •   Qatar Airways, http://en.wikipedia.org/wiki/Qatar_Airways, dostęp 10 sierpnia 2013 •   “Qatar Airways Profitable in 12 months to 31 March 2012”, News Aviation, http://flynewsaviation.blogspot.com/2012/05/qatar-airways-profitable-in-12months_04.html, dostęp 3 sierpnia 2013 •   “Qatar First Investment Bank highlights changing trends of Islamic Private Equity”, Opalesque, November 2011, http://www.opalesque.com/IslamicFinance_Briefing/?p=14182, dostęp 23 sierpnia 2012 •   “Qatar’s Emir Visits Gaza”, New York Times, 23 October 2012, http://www.nytimes.com/2012/10/24/world/middleeast/pledging-400-million-qatariemir-makes-historic-visit-to-gaza-strip.html?_r=0, dostęp 4 grudnia 2013 •   “Qatari Diar $543.8m investment set to create 4000 jobs for Egyptians”, AME info.com, za: http://www.ameinfo.com/279013.html, dostęp z20 lutego 2012 •   Qatar Foundation, http://www.qf.org.qa , (5.08.2012) •   Qatar Science and Technology Park, za: http://www.qstp.org.qa/output/page559.asp , dostęp 20 lutego 2012 •   “Qatari Owner Dictates Al Jazeera Editorial Policy”, Press TV, 1 October 2012, http://www.presstv.ir/detail/2012/10/01/264405/qatari-owner-dictates-aljazeerapolicy/, dostęp 4 lipca 2013 •   “QP, Qatar Airways and Shell celebrate the introduction of GTL aviation fuel”, Qatar is Booming, 9 January 2013, http://www.qatarisbooming.com/2013/01/09/qp-qatarairways-and-shell-celebrate-the-introduction-of-gtl-aviation-fuel/, dostęp 4 sierpnia 2013 360 •   “Revealed: Where Gulf Expats Sent Remittance in 2012”, Arabian Business.com, 13 May 2013, http://www.arabianbusiness.com/revealed-where-gulf-expats-sentremittance-in-2012-501232.html, dostęp 16 listopada 2013 •   „Rich List 2011”, Arabian Business.com, http://richlist.arabianbusiness.com/ dostęp 5 października 2012 •   “Saudi Arabia Announces Plan to become ‘the Kingdom of Sustainable Energy’”, Ecology Today, 17 May 2012,http://www.ecology.com/2012/05/17/saudi-arabiainvests-in-solar-alternative-energy/, dostęp 20 listopada 2013 •   „Saudi Arabia”, Saudi Embassy, http://www.saudiembassy.net/about/countryinformation/agriculture_water/Agricultural_Achievements.aspx, dostęp 15 lipca 2013 •   “Saudi Arabia scraps wheat growing to save water”, Reuters, Jan 8 2008, http://www.reuters.com/article/2008/01/08/idUSL08699206, dostęp 10 września 2013 •   “Saudi Arabia to create renewable energy 'city'”, World Green Tourism, 5-7 December 2011, http://www.worldgreentourism.com/greenprofile.php?id=189, dostęp 20 listopada 2013 •   “Saudi Arabia Vision 2025. Soaring ambitions”, Arab News, http://www.arabnews.com/node/392116, dostęp 12 października 2013 •   “Saudi Arabia's wheat production will end by 2016”, Farmland Forecast, http://farmlandforecast.colvin-co.com/2009/09/16/saudi-arabias-wheat-productionwill-end-by-2016.aspx, dostęp 15 lipca 2013 •   Saudi Binladin Group Brochure, http://www.sbg.com.sa/brochure/brochure.html, dostęp 16 grudnia 2012 •   Saudi Binladin Group Profile 2012, http://www.zawya.com/company/profile/1001029/Saudi_Binladin_Group/, dostęp 2 września 2013 •   Saudi Binladin Group Sells $267 Million Short-term Sukuk, http://www.ussabc.org/custom/news/details.cfm?id=1321, dostęp 2 października 2012 •   “Saudi open hi-tech science oasis”, BBC World, 23 September 2009, http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/8270601.stm, dostęp 13 lutego 2013 361 •   “Saudi Universities offer cash in exchange for academic prestige”, Global Educational Network, World. Edu, 13 December 2011, http://world.edu/saudi-universities-offercash-exchange-academic-prestige/, dostęp13 lutego 2013 •   Saderat Iran, http://en.wikipedia.org/wiki/Bank_Saderat_Iran , dostęp 25 sierpnia 2013 •   Shale oil and shale gas resources are globally aboundant, June 10, 2013, http://www.eia.gov/todayinenergy/detail.cfm?id=11611, dostęp 11 lipca 2013 •   Shane, Daniel, “Labour Fray”, Arabian Business, vol. 14/23, June 2013 •   “Sheikh Hamad bin Jassim bin Jaber al Thani: Meet the Man who bought London”, The Independent, 2 December 2013, http://www.independent.co.uk/news/world/middle-east/sheikh-hamad-bin-jassim-binjaber-althani-meet-the-man-who-bought-london-8669134.html, dostęp 3 grudnia 2013 •   “Sheikha Moza, matriarch of the modern Gulf”, Financial Times, 28 June 2013, http://www.ft.com/intl/cms/s/0/1fa6da02-de77-11e2-b99000144feab7de.html#axzz2mUrnxEdu, dostęp 4 grudnia 2013 •   “Sheikha Mozah bint Nasser al Missned”, Forbes, October 2010, http://www.forbes.com/profile/sheikha-mozah-bint-nasser-al-missned/, dostęp 4 grudnia 2013 •   Simpson, Collin, “Superbus to slash Dubai to Abu Dhabi run to 30 minutes”, The National, 28 Feb 2011, za: http://www.thenational.ae/news/uaenews/transport/superbus-to-slash-dubai-to-abu-dhabi-run-to-30-minutes, dostęp z dnia 20 lutego 2012 •   Stelter, Brian, “Al Jazeera Seeks a U.S. Voice Where Gore Failed”, The New York Times, 2 January 2013, http://mediadecoder.blogs.nytimes.com/2013/01/02/aljazeera-said-to-be-acquiring-current-tv/, dostęp 7 maja 2013 •   “The Gulf Cooperation Council State”, Focus Migration, 25 December 2012, http://repositorium.uni-osnabrueck.de/bitstream/urn:nbn:de:gbv:7002013081411210/1/Country%20Profile%20GCC%20States_2012.pdf, dostęp 10 grudnia 2013 362 •   The Qatar Airways Story, December 2012, http://www.qatarairways.com/iwovresources/temp-docs/press-kit/The%20Story%20of%20Qatar%20Airways.pdf, dostęp 3 sierpnia 2013 •   “The reading strategy”, Mohammed bin Rashid Foundation, http://www.mbrfoundation.ae/English/Pages/ReadingStrategy.aspx, dostęp 15 marca 2013 •   „The Riba-Interest Equivalence: Is there an Ijma (consensus)?”, Global Web Post, http://www.globalwebpost.com/farooqm/writings/islamic/r-i-consensus.html, dostęp 13 marca 2012 •   “Top 10 Companies in Kuwait, Most ImportantCompanies in Kuwait”, Marcopolis 13 Luty 2012, http://www.marcopolis.net/kuwait-companies.htm, dostęp 17 czerwca 2012 •   “UAE and Qatar have highest Expat ratio in GCC”, Emirates 24/7, 11 September 2013, http://www.emirates247.com/news/emirates/uae-qatar-have-highest-expat-ratioin-gcc-2013-09-11-1.520659, dostęp 17 listopad 2013 •   “UAE Free Zone sees 3-fold rise in Indian cos in 10 yrs”, The Economic Times, 12.03.2013, http://articles.economictimes.indiatimes.com/2013-0312/news/37651115_1_indian-companies-dubai-economic-zones-world, dostęp 10 grudnia 2013 •   Weisman, Steven R., “U.S. fears overseas funds could 'buy up America'”, New York Times, 21 August 2007, http://www.nytimes.com/2007/08/21/business/worldbusiness/21ihtwealth.1.7195120.html?pagewanted=all, dostęp 27 sierpnia 2012 •   “Wikileaks cables Al Jazeera Qatari Foreign Policy”, Guardian, 5 December 2010, http://www.guardian.co.uk/world/2010/dec/05/wikileaks-cables-al-jazeera-qatariforeign-policy, dostęp 5 września 2013 •   “Wikileaks stokes tension In the Middleast Gulf”, Petroleum Economist, December 2010, http://www.petroleumeconomist.com/default.asp?Page=14&PUB=46&SID=727537&ISS=25725, dostęp 13 września 2013 363 •   What is Jebel Ali Free Zone, http://www.wisconsinproject.org/countries/dubai/jebelali.html, dostęp 10 września 2013 •   “What is the SWF?”, Sovereign Wealth Funds Institute, http://www.swfinstitute.org/what-is-a-swf/, dostęp 24 sierpnia 2012 •   World Airline Awards, http://www.worldairlineawards.com/, dostęp 2 sierpnia 2013 •   “World Future Energy Summit”, Masdar. A Mubadala Company, http://www.masdar.ae/en/Menu/Index.aspx?MenuID=93&CatID=70&mnu=Cat, dostęp 20 październik 2013 •   “Wywiad z gen. Wesley Clark”, the Times, 3 IV 2003, http://www.thetimes.co.uk/tto/news/world/middleeast/iraq/article1990222.ece, dostęp 10 marca 2012 •   “Wywiad z Timem Clark, Emirates Airline Make It Happen Attitude”, IATA, June 2012, http://www.iata.org/publications/airlines-international/june-2012/Pages/ceointerview-emirates.aspx, dostęp 13.11.2013 •   Vidal, John, “WikiLeaks cables: Saudi Arabia cannot pump enough oil to keep a lid on prices”, Guardian, 8 February 2011, http://www.guardian.co.uk/business/2011/feb/08/saudi-oil-reserves-overstatedwikileaks, dostęp 13 września 2013 •   Zaheer, Khalid, Why is Riba al.-Fadl unacceptable?, http://www.khalidzaheer.com/essays/kzaheer/economic%20issues/ribaalfadl.html, dostęp 13 marca 2012 •   Zayed Future Energy Prize, http://www.zayedfutureenergyprize.com/index.php/en/about-the-prize/past-winners-afinalists/2011-winner-a-finalists, dostęp 20 październik 2013 •   Zayed International Prize for the Environment, http://www.zayedprize.org.ae/about.html, dostęp 26 marca 2013) •   “2013 Avarage List Prices”, Airbus, http://www.airbus.com/presscentre/corporateinformation/key-documents/?eID=dam_frontend_push&docID=14849, dostęp 2 sierpnia 2013 364