IMFARTS 2018 GÖ SAN III.ULUSLARARASI AKDENIZ’DE GÜZEL SANATLAR SEMPOZYUMU VE KÜLTÜR SANAT ÇALISTAYI INTERNATIONAL FINE ARTS SYMPOSIUM IN THE MADITERRANEAN AND CULTURE ART WORKSHOP KARPE, A. Müller (2002), “Orta Hitit ve Büyük İmparatorluk Dönemleri Çanak Çömleği”, Hititler ve Hitit İmparatorluğu, Bonn, s.502 SEVİM, Cemalettin, (2005), “Hitit Seramik Sanatı ve Günümüz Seramik Sanatına Etkileri”, s.87 SEEHER, Jürgen., (2004), “Hattuşa”, Arkeo Atlas Dergisi, Sayı 3, s. 62 SİNEMOĞLU, Nermin (1984), “Sanat Tarihi, Tarih Öncesinden Bizans’a”, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, s.265 GÖRSEL TASARIM PROBLEMLERİNİ DENEYSEL TİPOGRAFİ İLE ÇÖZMEK İrem BİLGİ 1920’li yıllarda El Lissitzky, Laszlo Moholy-Nagy ve Kurts Schwitters’in yayınladığı Yeni Tipografi Manifestosu ile başlayan ve ardından önemli sanat akımlarından Fütürizm ile devam eden özgür tipografi anlayışı günümüzün görsel tasarımında da sınırları ortadan kaldırmaya devam etmektedir. O yıllarda tipografide yeni ve yaratıcı yaklaşımlar, asimetrik sayfa düzeni ortaya konularak başlansa da günümüzde gelişen teknoloji yardımıyla farklı tekniklerde deneysel bir anlayış sergilenebilmektedir. Görsel tasarımda tipografinin önemi düşünüldüğünde deneysel tipografi ile, sıradanlıktan uzak ve özgün tasarımlar elde etmek mümkün görünmektedir. Bu makalede reklam ve görsel tasarım sektöründe ortaya çıkabilecek tasarım problemlerinde tipografinin işlevselliği göz önüne alınarak deneysel tipografinin kattığı özgün bakış açısı ve çözümlemeler incelenecektir. Anahtar Sözcükler: Deneysel Tipografi, Görsel Tasarım, Tipografi, Yaratıcılık SOLVING VISUAL PROBLEMS WITH EXPERIMENTAL TYPOGRAPHY Free typography approach which first emerged in 1920s with New Typography Manifesto published by El Lissitzky, Laszlo Moholy-Nagy and Kurts Schwitters and continued afterwards with Futurism, one of the significant art movements, continues to remove the borders in today’s visual design. Although, during those years, new and creative approaches in typography were started setting forth asymmmetric page layout, today, it is possible to exhibit an experimental approach in various techniques thanks to developing technology. Considering the importance of typography in visual design, it seems likely to achieve designs that are authentic and far from ordinariness with experimental typography. In this article, authentic perspective and resolutions brought by experimental typography in design problems to arise in advertisement and visual design sector are examined taking functionality of typography into account. Keywords: Experimental Typography, Visual Design, Typography, Creativity GİRİŞ Biľak, deney için “Bilimsel bir bağlamda deney, bir fikrin testidir; bir hipotezi kanıtlamak veya çürütmek için gerçekleştirilen bir dizi eylemdir. Bu anlamda tecrübe, başkalarının inşa edebileceği bir temel oluşturan bilgiye ampirik bir yaklaşımdır” tanımını kullanmıştır. (Biľak, 2005). Deneysel tipografinin ne olduğu ya da ne olmadığı konusunda mutlak bir tanım yapmak zordur. Görsel tasarım ve tipografi alanında deney; yeni, alışılmamış ve sınıflandırılamayan bir kavramdır. 477 IMFARTS 2018 GÖ SAN III.ULUSLARARASI AKDENIZ’DE GÜZEL SANATLAR SEMPOZYUMU VE KÜLTÜR SANAT ÇALISTAYI INTERNATIONAL FINE ARTS SYMPOSIUM IN THE MADITERRANEAN AND CULTURE ART WORKSHOP Görsel tasarım, reklamcılık gibi sektörlerde tasarımcının sanatsal bakış açısı ve yaratıcılığı doğrultusunda bir ürün sunmayı hedeflemektedir. Görsel tasarımın vazgeçilmez elemanlarından biri olan tipografi de bu ürünün bir parçasıdır. Tasarımcı, deneysel tipografi yöntemine başvurduğunda tipografi tasarım süreci dahilinde bir deney olarak varsayılabilir. Ancak tasarım sonuçlandığında bu deney, bir grafik ürüne dönüşmektedir. Böylelikle deneysel tipografinin yenilikçi ve sıradan olmayan görünüşünü karşı taraftaki alıcıya kabul ettirmek de tasarımcının işinin bir parçasıdır. Bu makalede deneysel tipografinin tasarımcı için bir oyun alanı haline dönüşmesinden çok; görsel tasarım problemlerine bu yöntemle bulduğu çözümler ve elde ettiği grafik ürünler ele alınmıştır. GÖRSEL TASARIMDA YARATICILIK Tasarım eğitimi sürecinde tasarımcı adayları sanat fakültelerinde eğitim görmekte ve öğrencilerin yaratıcılık kabiliyetlerinin gelişimine odaklanılmaktadır. Dolayısıyla herhangi bir tasarımcıdan kariyeri boyunca yaratıcı olması beklenmektedir. Görsel tasarımcıların genel anlamda reklamcılık sektöründe çalıştıkları düşünüldüğünde Elden ve Özdem şöyle belirtmiştir: “Reklam yaratıcılıktan ayrı düşünülemeyecek bir kavramdır. Hedef kitleleri etkilemek, farklı olmak, değer ortaya koymak söz konusu olduğunda eskinin tekrarı, başarısızlıkla sonuçlanacak işler doğuracak; bu da yüksek miktarda maddi ve manevi kayba sebep olacaktır. Dolayısıyla reklam yaratıcı olmalı ve hatta gerekirse sanatsal bir nitelik taşımalıdır” (Elden ve Özdem, 2015, s:53). Reklamverenler görsel tasarımcı ile çalışırken yaratıcı fikirler ve görseller ortaya koyan tasarımcıları tercih etmektedir. Tasarım elemanlarının en önemli yapı taşlarından sayılan tipografi alanı da yaratıcılık konusunda tasarımcının fark elde etmesi gereken alanlardan biri olduğu söylenebilmektedir. Ancak her tasarımda var olması gereken renk, denge, hiyerarşi gibi diğer elemanlardan öte okunabilirlik ve işlevsellik üzerine yoğunlaşan tipografi alanında yaratıcı olmak bir tasarımcı için önemli boyut taşımaktadır. Ambrose ve Harris (2013: 55)’e göre “Tipografi yazılı bir fikrin görsel bir biçimde ifade edilmesi anlamına gelir. Görsel biçimin seçimi, yazılı bir fikrin okunabilirliğini ve okuyucunun okuduklarına karşı duygularını önemli ölçüde etkiler.” O halde ‘tipografinin görsel tasarımdaki görevi okunabilirlik ve işlevsellik ise tasarımcılar neden sınırlamalardan uzaklaşıp deneysel yöntemlere başvuruyorlar?’ sorusunun cevabı olarak reklam ve tasarım sektörünün estetik kaygılarla ve sanatsal yaklaşımlarla bağdaşan alanlar olduğunu söyleyebiliriz. GÖRSEL TASARIMDA DENEYSEL TİPOGRAFİ Uçar (2004, s:139), Tipografiyi yazı ve yazı ilişkili tasarımların çalışıldığı bir sanat-tasarım alanı olarak tanımlamıştır. Tipografi, görsel tasarım alanında başlı başına bir grafik ürün olarak görülebilmektedir. Tasarımcılar çoğu zaman kitlelerle görsel anlamda iletişim kurarak onları yönlendirmektedir. Bir toplumun kültürel kodlarını göz önüne alarak vermek istedikleri mesajları en yaratıcı bir biçimde yansıtmaktadır. Bu yüzden bir tasarımda her zaman güzel tipografi ve zarif görüntüler olmayabilir. Yani görsel tasarımcıların deneysel tasarım yöntemine başvurma sebepleri arasında yaratıcılığın yanı sıra vermek istenilen doğru mesaj, tüm sınırlılıklardan arınmış olarak ele alınmaktadır (Resim 1). Resim.. ‘de görüldüğü gibi tasarımcılar Ilić ve Schiowit; tasarım, politika ve para konulu konferans için bozuk paralardan oluşan bir afiş tasarlamışlardır. 478 IMFARTS 2018 GÖ SAN III.ULUSLARARASI AKDENIZ’DE GÜZEL SANATLAR SEMPOZYUMU VE KÜLTÜR SANAT ÇALISTAYI INTERNATIONAL FINE ARTS SYMPOSIUM IN THE MADITERRANEAN AND CULTURE ART WORKSHOP Resim 1, Mirko Ilić, Eytan Schiowitz, Design, Money and..., 2010. March (1988 s:8), yaratıcı tipografinin amacının, tasarımcıya sunulan maddi ya da teknik olanaklar dahilinde ve sınırlarında bilgi ya da fikri en etkili biçimde iletmek olduğunu belirtmiştir. Görsel tasarımda deneysel tipografi; editoryal tasarım, broşür, faaliyet raporu, afiş-logo-kurumsal kimlik tasarımı, kitap-CD-plak kapağı tasarımı, reklamcılık, video-jenerik tasarımı, bilgilendirme tasarımı gibi alanlarda başvurulan yöntemlerden biridir. Bu alanlardan her biri ürüne dönüştüğü zaman deneysel tipografi yöntemi yaratıcı sonuçlar ortaya koymaktadır. DENEYSEL TİPOGRAFİNİN KÖKLERİ Matbaanın icadından önce ve sonraki bir kaç yüzyıl boyunca süslemeli harfler ve sayfa tasarımlarının baskın olduğu bilinmektedir. Modernist sanat akımlarının ortaya çıkışından, serifsiz harflerin ve yalın tasarımların keşfedilmesinden sonra tipografide de yenilikçi yaklaşımlar doğmuştur. 18. ve 19. yy’da bir kaç yenilikçi şair şiirlerini deneysel biçimlerdeki paragraflarda yayınlamaya başlamıştır. Ancak günümüz grafik tasarım anlayışına yakın tipografik düzenlemeler bir başka şair olan fütürist Filippo Tommaso Marinetti’nin “A Letter from a Soldier to his Sweet Heart in 1915 (1915’te Bir Askerin Sevgilisine Mektubu) ” adlı eserinde görünmektedir. Kelimelerin şekil ve karşılıklı boyutlarında seslerin görsel muadillerini bulmaya çalışmıştır (Twemlow, 2006: 86) (Resim 2). Resim 2, Filippo Tommaso Marinetti, A Letter from a Soldier to his Sweet Heart in 1915, 1915. 479 IMFARTS 2018 GÖ SAN III.ULUSLARARASI AKDENIZ’DE GÜZEL SANATLAR SEMPOZYUMU VE KÜLTÜR SANAT ÇALISTAYI INTERNATIONAL FINE ARTS SYMPOSIUM IN THE MADITERRANEAN AND CULTURE ART WORKSHOP 20. yüzyılın ilk yarısındaki sanat akımları yayınladıkları manifesto ve afişlerle eylemlerini ve felsefelerini yazıya dökmüşlerdir. Böylelikle tasarımcılar bu manifestolar aracılığıyla deneysel tipografi alanında çalışmalar üretmeye başlamışlardır. Bunlardan ilki sayılabilecek “Yeni Tipografi Hareketi” El Lissistzky’nin 1923’te yayınladığı “Tipografinin Topografisi” adlı bildiri ve 1925’te Jan Tschichold’un yayınladığı “Tipografinin Esasları” adlı kitabı ile geleneksel tipografiyi sorgulamaya başlamıştır. Yeni tipografi hareketinin başlangıcını Armstrong, kısaca şöyle özetlemiştir: “Yeni Tipografi, serifsiz harf karakterleri, asimetrik denge, harfin optik doğasının bilinçli kullanımı ve benzeri eğilimler içeren, Bauhaus’ta başlayarak sonrasında tüm Avrupa’ya yayılan avangard tipografik yaklaşımdır. Bu yaklaşımlar genellikle Yeni Tipografi adıyla tanımlanır. Laszlo Moholy-Nagy bu terimi 1923’te aynı adlı denemesinde kullanmıştır. 1928 yılında Jan Tschichold ilerici fikirlerini Yeni Tipografi adlı yapıtında sistemli bir biçimde ortaya koymuştur” (Armstrong, 2012 s:146). Deneysel tipografi karmaşık ve kuralsız gibi görünse de aslında tasarımın temel öğelerinin bütünselliğine göre işlenmektedir. Yeni tipografi hareketi öncülerinden Tschichold, asimetrinin simetrik tasarıma kıyasla optik olarak daha etkili olduğunu aynı zamanda asimetrinin canlılığının modern yaşamın bir ifadesi olduğunu vurgulamıştır. Tschichold; asimetrik tipografi için “Ancak bu hareket karışıklık ve kaos yönünde yozlaşmamalıdır. Düzen arayışı, asimetrik biçimde ifade edilebilir. Kurallarını içeriden değil dışarıdan alan simetrik biçimin aksine, asimetri daha iyi ve mümkün oldukça doğal bir düzen yaratmanın tek yoludur (Armstrong, 2012 s:37).” şeklinde belirtmiştir. Yeni Tipografi ve Fütürizmin ardından Dada ve Kübizm akımları da tipografinin gelişmesinde önemli katkılarda bulunmuştur. Becer’e göre “Dadacılar kompozisyonlarında değişik boyutlar içinde kullandıkları harf unsurlarıyla sese dayalı imgeler oluşturmayı amaçlıyordu. Dadacı şiir ve tipografi, dil ve müziğin buluşma noktasında ses ve ritm deneylerinin optik bir boyuta taşınması olarak da tanımlanabilir” (Becer, 2007: 89). (Resim 3) ‘de Dada akımı sanatçılarından Raul Hausmann, otoportresini kullanarak kolaj yöntemiyle tipografiyi birleştirmiş ve söz dizimlerinde alışılmamış bir teknik kullanmıştır. Hausmann, izleyicileri kabul gören inançlara meydan okumaya ve bireysel fikirler oluşturmaya teşvik etmeyi amaçlamıştır. Resim 3, Raul Hausmann , ABCD, 1923. Ambrose ve Harris (2013: 88), İkinci Dünya Savaşı sonrasında ortaya çıkan Postmodernizm ile birlikte tasarımcıların belirli bir formül ve yapı içerisinde kişisel sezgiyi ve ifade biçimini destekleyen süsleme ve dekorasyon figürlerine geri döndüğünü belirtmiştir. Yeni tipografi, dada, fütürizm gibi modernist akımlardan sonra postmodernizmde başlayan süslemeci anlayış, günümüze yansıyan deneysel tipografi tanımını tamamlar niteliktedir. Bugün başvurulan deneysel tipografi teknikleri hem el yapımı hem de bilgisayar programlarıyla desteklenmektedir. 480 IMFARTS 2018 GÖ SAN III.ULUSLARARASI AKDENIZ’DE GÜZEL SANATLAR SEMPOZYUMU VE KÜLTÜR SANAT ÇALISTAYI INTERNATIONAL FINE ARTS SYMPOSIUM IN THE MADITERRANEAN AND CULTURE ART WORKSHOP DENEYSEL TİPOGRAFİ İLE TASARIM PROBLEMLERİNİ ÇÖZMEK Yeni tipografi hareketinden sonra teknolojinin gelişimiyle birlikte deneysel tipografi farklı teknik, malzeme ve biçim kullanımıyla değerlendirilmiştir. Dijital tekniklerin çoğalması, sayısal ortamdaki tasarım anlayışı ve elde yapılan malzemelerle tasarımcılar deneysel tipografiye farklı bir bakış açısı getirmiştir. 90’lı yıllardan günümüze deneysel tipografiyi editoryal tasarımında en etkin biçimde kullanan tasarımcılardan olan David Carson tasarım dünyası için önemli bir isim olarak görülmektedir. “Tipografi ustası” olarak görülen Carson için ABD’nin en ünlü tasarım dergilerinden olan Graphis, “Amerikanın en yenilikçi tasarımcısı” ünvanını vermiştir. Carson, alternatif müzik dergisi Ray Gun’ın kapaklarında kullandığı deneysel tasarımlarla bilinirlik kazanmıştır (Resim 4). Resim 4, David Carson, Ray Gun dergi kapağı, 1993. David Carson, yenilikçi tipografi anlayışını tasarım alanlarında etkin bir biçimde kullanarak başarılı olmuştur. Carson’un müşterileri arasında American Express, AT & T, Atlantic Records, Budweiser, CNN, Levi’s, MTV, Sony, Toyota, Warner Bros. ve Xerox gibi firmalar yer almaktadır (Resim 5). Resim 6’da tasarımcı Batory, çeşitli sanatçıların albüm kapaklarını sadece deneysel tipografi kullanarak çözümlemiştir. Harflerin oluşumunda kuş tüyleri, su damlaları, buz parçaları kullanılmıştır. Deneysel tipografi, özellikle sanatsal faaliyetler, CD-Plak ve kitap kapağı tasarımlarında yaratılmak istenen özgünlük ve yenilik sağladığı için uygun bir çözüm yöntemi olabilmektedir. Resim 6, Michal Batory, CD kapak tasarımları, 1994. 481 IMFARTS 2018 GÖ SAN III.ULUSLARARASI AKDENIZ’DE GÜZEL SANATLAR SEMPOZYUMU VE KÜLTÜR SANAT ÇALISTAYI INTERNATIONAL FINE ARTS SYMPOSIUM IN THE MADITERRANEAN AND CULTURE ART WORKSHOP Resim 7‘de tasarımcı Axel Peemoeller, Melbourne’da bulunan otoparkın yönlendirme tasarımlarında alanın tamamını kaplayan tipografik öğeler kullanmıştır. Tipografiyi zeminde, tavanda ve duvarda kullanarak doğru açıdan bakıldığında algılanabilen tasarımlarla dikkat çeken bir çözüm yaratmıştır. Resim 7, Axel Peemoeller, Eureka Tower Carpark Wayfinding System. Tasarımcı Jo Klaps’ın, Resim 8‘de bir fuar için tasarladığı afiş görünmektedir. “One Day Expo (Bir Günlük Fuar)” cümlesinden yola çıkarak harf kalıplarını suyla dondurmuş ve olayın “bir günlük” yani anlık olduğunu anlamsal olarak yansıtmıştır. Resim, 8 Jo Klaps, “One Day Expo” Afiş tasarımı, 2012. Resim 9’da Slovenya’da bulunan Zek Crew tasarım grubunun yapmış olduğu billboard tasarımında bir tasarım fuarının 1 hafta öncesinden tanıtımı yapılmıştır. 1 hafta önce gazete kağıtlarıyla kapatılan billboard üzerinde, etkinlik tarihi yaklaştığında rüzgardan ve dış etkenlerden dolayı gazete kağıtlarının kopması ile Oblikobranje (Formreading) kelimesi ortaya çıkmıştır. Tasarımın amacı şehirde her gün önlerinden geçtikleri billboardın deforme olduğunu gören izleyicinin gerçekleşecek olan fuar için merakını uyandırmaktır. 482 IMFARTS 2018 GÖ SAN III.ULUSLARARASI AKDENIZ’DE GÜZEL SANATLAR SEMPOZYUMU VE KÜLTÜR SANAT ÇALISTAYI INTERNATIONAL FINE ARTS SYMPOSIUM IN THE MADITERRANEAN AND CULTURE ART WORKSHOP Resim 9, Zek Crew, “Oblikobranje” Billboard tasarımı, 2010. SONUÇ Deneysel tipografinin tasarım süreci dahilinde “deney” yöntemiyle gerçekleşen ve sonucunda grafik ürüne dönüşen bir kavram olduğu söylenebilir. Ortaya çıkan her grafik ürünün de belirli bir yaratıcılık anlayışında olması gerekmektedir. Yaratıcılığın tasarımın hemen her alanında gerekli olduğu bu çalışmada özellikle vurgulanmıştır. Bu tespitler dahilinde deneysel tipografinin özgün, yenilikçi ve yaratıcı bir alan olması tasarımcıları bu yönteme yönlendirmektedir. Görsel tasarımcıların sanat eğitimi almaları ve sanat akımlarından ilham almaları tasarımların sanatsal ve yaratıcı olmasını da tetiklemektedir. Yeni tipografi hareketinden günümüze tipografide özgün olma ihtiyacı, görsel tasarımın gelişimine katkılar sağlamıştır. Tasarımda tipografinin verilmesi istenen mesajı semantik olarak tamamlaması ve yansıtması gerekmektedir. Bu da günümüzde hazır bilgisayar programları ve fontlarıyla sınırlı olarak kalmaktadır. Deneysel tipografide farklı malzeme kullanımı ve teknikler özgün tasarımlar oluşmasına olanak sağlamaktadır. KAYNAKLAR Ambrose, G., Harris, P. (2013). Yaratıcı Tasarımın Temelleri, Literatür Kitabevi, İstanbul, s:55, 88 Becer, E. (2007), Modern Sanat ve Yeni Tipografi, Dost Kitabevi Yayınları, s: 89 Armstrong, H. (2012). Grafik Tasarım Kuramı, Espas Yayınları, İstanbul, s:37 Elden, M., Özdem, Ö.O. (2015), Reklamda Görsel Tasarım, Say Yayınları, İstanbul, s:53 March, M. (1988). Creative Typography, Quarto Publishing plc, London, s:8 Uçar, T. F., (2004). Görsel İletişim ve Grafik Tasarım, İnkılap Kitabevi, İstanbul, s:139 Twemlow, A. (2006). Grafik Tasarım Ne İçindir?, Yem Yayın, İstanbul, s:86 483