بازنگری در طبقهبندی و تاریخگذاری سفال...
میترا شاطری ،Iهایده الله ،IIحمیده چوبک
III
شناسهی دیجیتال (10.22084/nbsh.2019.18240.1887 :)DOI
شـماره ،21دوره نهـم ،تابستان 1398
بازنگری در طبقهبندی و تاریخگذاری سفال گونهی
َ
نقشکنده در ِگالبه (اسگرافیاتو) در ایران دورهی اسالمی
173
تاریخ دریافت ،1397/11/02 :تاریخ پذیرش1398/02/28 :
(از ص 173تا )188
چکیده
کمتــر محوطــهی تاریخــی را در جهــان اســام میتــوان یافــت کــه قطعــات ســفال گونــهی
َ
نقشکنــده در گابــه (اســگرافیاتو) از آن بهدســت نیامــده باشــد .ایــن گونــهی ســفال
بهدلیــل تنــوع طــرح ،نقــش ،رنــگ و ســهولت نســبی در ســاخت ،از مهمتریــن گونههــای
ســفال جهــان اســام اســت کــه حداقــل در ســدههای 4تــا 7هـــ.ق .در بیشــتر مراکــز تولیــدی
مهــم صنعــت ســفالگری جهــان اســام ســاخته میشــده و بههمیــن دلیــل پژوهشــگران،
آنرا «ســفال ســنتی جهــان اســام» میخواننــد .بــه اذعــان محققیــن ،پراکنــش ســفالهای
َ
نقشکنــده در گابــه در محوطههــای ایــران از نظــر تنــوع در فــن تزئینــی ،طــرح و کمیــت
در سراســر جهــان اســام بینظیــر اســت ،بــا اینوجــود طبقهبندیهــای مــورد اســتفاده
درخصــوص ایــن ســفال در ایــران ،ناکارآمــد بــوده و برپایــهی اســتنادات علمــی قــرار
نگرفتهانــد .از ایــنرو پژوهــش حاضــر تــاش میکنــد تــا بــا درنظــر گرفتــن شــیوهی ســاخت
و تزئیــن ایــن ســفال از یکســو ،و یافتههــای حاصــل از کاوش در محوطههــا و مراکــز مهــم
تولیــد ســفال در ایــران از ســویی دیگــر؛ درخصــوص طبقهبنــدی و تاریخگــذاری ایــن گونــهی
تزئینــی بازنگــری نمایــد ،بهگونــهای کــه قابلیــت تعمیــم بــه تمامــی قطعــات ســفالهای
بهدســت آمــده از ایــن گونــه در محوطههــای مختلــف را داشــته باشــد .پرســشهای
َ
پژوهــش حاضــر عبارتنــداز :چگونــه میتــوان ســفال نــوع نقشکنــده در گابــه ایــران را بــه
وجهــی طبقهبنــدی نمــود کــه تمامــی نمونههــای بهدســت آمــده از ایــن ســفال در سراســر
ایــران را پوشــش دهــد؟ و یــا ســاخت ایــن گونــهی ســفال در چــه ســدههایی رواج بیشــتری
داشــته و تــا چــه زمانــی در ایــران تولیــد میشــده اســت؟ انجــام پژوهــش حاضــر از طریــق
گــردآوری اطاعــات بهصــورت کتابخانــهای و تطبیــق میدانــی یافتههــای مربــوط بــه ایــن
حــوزه صــورت گرفتــه اســت .نتایــج ایــن پژوهــش حاکــی از آنســت کــه طبقهبنــدی بــا
درنظــر گرفتــن ویژگیهــای فنــی و تزئینــی در کنــار هــم ،میتوانــد جامعتریــن طبقهبنــدی
َ
ممکــن باشــد و در ایــن راســتا ســه ســبک تزئینــی کلــی نقشکنــدهی خطــی در ِگابــه بــا چنــد
زیــر ســبکِ ،گابهتراشــی ،و ســبک ترکیبــی معرفــی شــدند .همچنیــن برخــاف نظــر اغلــب
پژوهشــگران کــه زمــان ســاخت ایــن ســفال را منحصــر بــه ســدهی 7هـــ.ق .دانســتهاند ،ایــن
گونــه از ســفال حداقــل تــا دورهی صفویــه در ایــران تولیــد میشــده اســت.
َ
کلیــدواژگان :ســفال اســامی ،گونــهی نقشکنــده در ِگابــه ،اســگرافیاتوِ ،گابهتراشــی،
شانلوه.
.Iاســتادیار گــروه باستانشناســی دانشــگاه
شــهر کر د .
shateri.mitra@sku.ac.ir
.IIاســتادیار گــروه باستانشناســی دانشــگاه
تهــران.
.IIIاســتادیار پژوهشــکدهی باستانشناســی
پژوهشــگاه میراثفرهنگــی و گردشــگری
174
شماره ،21دوره نهم ،تابستان 1398
مقدمه
َ
تزئیــن نقشکنــده بیشــک از رایجتریــن روشهــای تزئیــن ســفال در تمامــی دورههــا
َ
در سراســر جهــان اســت .ســفالینههای مزیــن بــه نقشکنــدهای کــه از محوطههــای
پیشازتاریــخ ایــران ،همچــون حاجیفیــروز و تــل قضیــر در هــزارهی ششــم قبلازمیــاد
بهدســت آمدهانــد ،نمایانگــر ســابقهی کاربــرد ایــن تزئیــن در ایــران میباشــند
(ملکشــهمیرزادی289 ،233 :1378 ،؛ کامبخشفــرد .)157-159 :1370 ،بهرهگیــری
از ِگابــه (پوشــش گلــی) بــرای پوشــش ظــروف نیــز از ســابقهای طوالنــی برخــوردار اســت؛
در ایــن روش ،پــس از شــکل گرفتــن و نیمهخشــک شــدن ظــرف ،آن را بــا ِگابــهای ُرســی
آغشــته مینمودنــد ( .)Balfet & Berthelot, 1989: 121; Yon, 1981:83ایــن پوشــش،
عاوهبــر نفوذناپذیــر نمــودن ســطح ســفال و پوشــاندن خلــل و فــرج آن ،بســتری مناســب را
َ
جهــت اجــرای تزئیناتــی چــون :نقاشــی ،صیقــلکاری ،داغدارکــردن و کنــدن نقــوش فراهــم
میکــرده اســت .ســفالینههای بهدســت آمــده از محوطههایــی همچــون :تپــه حصــار،
ســیلک و یــا تورنگتپــه کــه بــه هــزارهی دوم قبلازمیــاد تعلــق دارنــد از جملــه آثــار تزئیــن
شــده بــا ایــن فنــاوری هســتند (کونتنــو.)48 :1380 ،
همزمــان بــا دورهی آغــاز نــگارش (هــزارهی نخســت قبلازمیــاد) و ورود آریاییهــا
بــه فــات ایــران و بهدلیــل نیــاز بــه تولیــد انبــوه و تســریع در تزئیــن ،ســفال بــا تزئیــن نقــش
َ
کنــده جایگزیــن ســفال منقــوش میشــود .در ایــن میــان ،ســفالهای خاکســتری بهدلیــل
تیرگــی رنــگ و مشــخص نبــودن طیفهــای رنگــی بــرروی آن ،بیشــتر بــا روشهایــی مثــل
َ
نقشکنــده در ِگابــه مزیــن میشــده اســت (کامبخشفــرد .)264 ،255-6 :1386 ،رونــد
َ
اســتفاده از ِگابههــای رنگــی و کنــدن نقــوش بــر آنهــا در دورهی تاریخــی ،بهویــژه در
دورهی هخامنشــی و اشــکانی نیــز ادامــه یافــت (همــان.)455-459 :
بــا ورود بــه دورهی اســامی ،صنعــت ســفالگری ایــران متأثــر از فضــای فرهنگــی،
مذهبــی و اجتماعــی نویــن ،شــکوفایی رو بــه رشــد خــود را آغــاز نمــود .عواملــی چــون
تأثیرپذیــری و بهکارگیــری تجربیــات صنعتگــران ملــل دیگــر و مهمتــر از همــه ،بهرهگیــری
از تــوان علمــی دانشــمندان مســلمان ،بهخصــوص دانشــمندان حــوزهی علــم شــیمی
(کیمیــا) ســبب پیشــرفت و تعالــی روزافــزون کمــی و کیفــی صنعــت و هنــر ســفالگری دوران
اســامی بهویــژه در ســدههای 4تــا 7هـــ.ق .گردیــد .در ایــن دوره ،آثــار و اشــیاء ســفالین
در قالــب گونههــای متنــوع تولیــد و عرضــه میشــد؛ ایــن تنــوع بهطــور خــاص در مــورد
َ
ســفالینههای لعابــدار مشــهود بــود و در ایــن میــان ســفال «گونــهی نقشکنــده در ِگابــه»
کــه در میــان باستانشناســان دوران اســامی بــا نــام «اســگرافیاتو» شــهرت دارد -بــاتکیــه بــر پشــتوانههای فنــی و هنــری کــه ریشــه در صنعــت ســفالگری ایــران پیــش از
اســام داشــت ،یکــی از فرا گیرتریــن ،پرکاربردتریــن و متنوعتریــن فنــون تزئینــی بهشــمار
می رفــت.
بــا وجــود پیشــینهی غنــی ایــن فــن تزئینــی ،در طــول یــک ســدهای کــه از مطالعــات
َ
گونــهی نقشکنــده در ِگابــه ســپری شــده اســت ،آنچنانکــه شایســته اســت بــه ایــن
گونــه پرداختــه نشــده و طبقهبندیهــای ارائــه شــده بــرای آن از ابتــدا بــر مبنــای اصــول
علمــی قــرار نگرفتــه و حتــی همــهی قطعــات ســفالین بهدســت آمــدهی ایــن گونــه کــه از
بازنگری در طبقهبندی و تاریخگذاری سفال...
مناطــق مختلــف بهدســت آمــده را دربــر نمیگیــرد؛ لــذا نگارنــدگان بــا هــدف رفــع برخــی از
َ
کاســتیهای موجــود در حــوزهی طبقهبنــدی و تاریخگــذاری ســفال گونــهی نقشکنــده در
ِگابــه تــاش نمودهانــد تــا گونهشناســی درخــوری در ایــن زمینــه ارائــه نماینــد .طبقهبنــدی
ارائــه شــده ،حاصــل مطالعــه و بررســی گزارشهــای در دســترس از کاوشهــای علمــی مرا کــز
مهــم و عمــده تولیــدی داخــل و خــارج از ایــران امــروزی کــه در حیطــهی ایــران فرهنگــی
قــرار دارنــد از یــک ســو ،و بــا در نظــر گرفتــن شــیوهی ســاخت و نحــوهی تزئیــن ایــن گونــه از
ســفال از ســویی دیگــر ،میباشــد.
پرســشهای پژوهــش :پرســشهای طرحشــده در پژوهــش حاضــر عبارتنــداز:
َ
چگونــه میتــوان ســفال نــوع نقشکنــده در گابــهی ایــران را بــه وجهــی طبقهبنــدی نمــود
کــه تمامــی نمونههــای بهدســت آمــده از ایــن ســفال در سراســر ایــران را پوشــش دهــد؟ و یــا
ســاخت ایــن گونــه ســفال در چــه ســدههایی رواج بیشــتری داشــته و تــا چــه زمانــی در ایــران
تولیــد میشــده اســت؟
روش پژوهــش :گــردآوری اطاعــات بهصــورت کتابخانــهای و میدانــی صــورت گرفتــه
و روش پژوهــش نیــز بــر اســاس ویژگیهــای موضــوع ،توصیفی-تحلیلــی اســت.
پیشینهی مطالعات سفال اسگرافیاتو و طبقهبندی موجود
َ
کهنتریــن نمونههــای ظــروف نقشکنــده در ِگابــه از چیــن و مصــر (ســدههای 5تــا 7
م ).شناســایی شــدهاند ( .)Lane, 1937-8: 34; Fehervari, 2000: 49در ســرزمینهای
اســامی نیــز «زاره» ( )Sarreبــرای نخســتینبار در کاوشهــای ســامرا (1913-1911
َ
م ).قطعــات و نمونههــای ظــروف نقشکنــده در ِگابــه را بهدســت آورد و در گــزارش
خــود کــه در ســال 1925م .ارائــه نمــود از ایــن گــروه بهعنــوان -دومیــن گــروه اصلــی در
میــان گروههــای پنجگانــهی ســفالینههای ســامرا -نامبــرد (.)Sarre, 1925: 71-72
بدینترتیــب زمینــه بــرای مطالعــات بعــدی« الســتر نورثــج» 1فراهــم شــد؛ وی مشــخص
کــرد کــه ایــن ســفالینهها مربــوط بــه حــدود ســدههای 3و 4هـــ.ق .هســتند ،یعنــی همزمــان
یــا حتــی جدیدتــر از نمونههــای بهدســت آمــده از محوطههــای تاریخــی چــون :شــوش،
ســیراف ،نیشــابور یــا جرجــان (.)Northedge, 1985: 124
«هابســون» از نخســتین کســانی بــود کــه بــا توجــه بــه اطاعــات محــدود و موجــود
در ســال 1932م .شــرحی کلــی از ســفالینههای بهدســت آمــده از ری ،زنجــان و شــمال
ایــران ارائــه کــرده و آنهــا را در قالــب دو گونــهی کلــی اســگرافیاتو 2و شــانلوه 3معرفــی نمــود؛
وی همچنیــن نخســتین فــردی بــود کــه بــه تأثیرپذیــری شــیوهی تزئینــی ایــن گونــه از
صنعــت فلــزکاری پیــش از اســام اشــاره کــرد ( .)Hobson, 1932: 24-32امــا بعدهــا و بــا
بهدســت آمــدن اســناد و مــدارک بیشــتر ،نظریــات هابســون درخصــوص تعییــن منشــاء و یــا
تاریخگــذاری ســبکها توســط دیگــر پژوهشــگران دســتخوش تغییــرات اساســی شــد .پــس
از او« ،آرتــور اوپهــام پــوپ» ســعی در تاریخگــذاری ،منشــأیابی و طبقهبنــدی ســفالینههای
َ
نقشکنــده در ِگابــه در ایــران داشــت؛ وی همچنیــن بــه ارتبــاط عمیــق میان ســفالینههای
َ
نقشکنــده در ِگابــه همــراه بــا لعــاب پاشــیدهها در ســدههای نخســت اســامی بــا گونــهی
موســوم بــه «گونــه تانــگ» در چیــن ( 906-618م ).اشــاره کــرد (Pope, 1939: 1449-
175
176
شماره ،21دوره نهم ،تابستان 1398
َ
،)1501امــری کــه تــا ســالها بارهــا از ســوی پژوهشــگرانی چــون «لیــن» و «َالــن» ،بــر آن
تأ کیــد شــد ( .)Allan, 1971: 9; Lane, 1947: 10-13انتســابی کــه از ســوی پژوهشــگران
بعــدی بــا شــک و شــبههی فراوانــی مواجــه شــد؛ چرا کــه مشــخص گردیــد ایــن گونــه ســفال
در چیــن تنهــا طــی ســالهای 700تــا 750م .و فقــط بهعنــوان ظــروف آیینــی و تدفینــی
اســتفاده میشــده و پــس از دورهی یــاد شــده تنهــا بــا تزئیــن لعابپاشــیده تولیــد و مصــرف
َ
میشــده اســت؛ لــذا اســتفاده از ظــروف نقشکنــده در گابــه همــراه بــا لعــاب پاشــیده در
چیــن َنــه از نظــر زمانــی و َنــه از نظــر کاربــری بــا ظــروف بهدســت آمــده از ایــن گونــه در
محوطههــای اســامی کــه کهنتریــن آنهــا مربــوط بــه اواخــر ســدهی 3و اوایــل ســدهی 4
هـــ.ق .اســت ،تطابــق زمانــی نداشــته و وجــود ایــن خــاء زمانــی و کاربــردی بــه هیــچ عنــوان
توجیهپذیر نبود (.)Watson, 1970: 35-42; Fehervari, 2000: 47; Grube, 1976: 86
َ
پــوپ همچنیــن بــرای نخســتینبار بــرای طبقهبنــدی انــواع ســفال گونــهی نقشکنــده در
ِگابــه در ایــران تــاش کــرده و گروههــای ســهگانهای را پیشــنهاد داد .او بــا شــرح و تبییــن
گســترهی زمانــی ایــن گونــه در ســدههای 4تــا 8هـــ.ق ،.آنهــا را بــه گروههــای زنجــان
َ
یــا آقکنــد ،شــانلوه یــا گــروس ،و آمــل طبقهبنــدی کــرد و نمونههــای منحصربهفــرد
موجــود در موزههــا و یــا مجموعههــای هنــری را در قالــب گروههــای پیشــنهادی معرفــی
نمــود ( .)Pope, 1939: 1505-1541پــوپ طبقهبنــدی خــود را براســاس ســفالینههای
موجــود در موزههــا کــه از ســودا گران عتیقــه خریــداری شــده بــود ،ارائــه کــرد و َنــه قطعــات
و ســفالینههایی کــه از کاوشهــای علمــی بهدســت آمــده بــود؛ بههمیــن دلیــل ،انتســاب
محــل کشــف نمونههــای معرفــی شــده نیــز براســاس نظــر فروشــندگان عتیقــه بــود و َنــه
بــر پایــهی اســتنادات علمــی .از ســوی دیگــر ،بــا بهدســت آمــدن ســفالینههای بیشــتر از
کاوشهــای علمــی مناطــق مختلــف ،ایــراد دیگــر طبقهبنــدی پــوپ آشــکارتر گردیــد؛ چرا کــه
گروههــای پیشــنهادی پــوپ ،تمامــی نمونههــا را دربــر نمیگرفــت و قابلیــت پوشــشدهی
همــهی انــواع ایــن گونــه را نداشــت .بهطــور مثــال ،ســفالینههای اســگرافیاتویی کــه بــا
لعــاب ســربی تکرنــگ پوشــش داده شــده بودنــد ،در هیچیــک از گروههــای پــوپ جایــی
نداشــتند؛ ایــن در حالــی بــود کــه بــا وجــود اذعــان پژوهشــگران بعــدی همچــون «فهــروری»
بــر ایــن کاســتیها ،همچنــان از طبقهبنــدی پــوپ بهعنــوان تنهــا طبقهبنــدی موجــود
اســتفاده میشــد (.)Fehervari, 2000: 85
بــا گســترش کاوش در محوطههــای اســامی در سراســر جهــان اســام و کشــف
ً
قطعــات زیــادی از ایــن گونــه معلــوم شــد کــه تقریبــا تمامــی محوطههــای تاریخــی مربــوط
َ
بــه ســدههای 4تــا 8هـــ.ق .دارای قطعــات و نمونههــای گونــهی نقشکنــده در ِگابــه
هســتند ،آنݣݣچنانکــه پژوهشــگرانی چــون «لیــن» نــام ســفال گونــهی رایــجLane, 1947:( 4
)25یــا «سوســتیل» نــام «ســفال گونــهی ســنتی جهــان اســام» 5را بــرآن نهادنــد (Soustiel,
.)1985: 65آرتــور لیــن در کتــاب خــود ســفالهای اوایــل دورهی اســامی کــه در ســال
1947م .بــرای مــوزهی ویکتوریــا و آلبــرت بــه چــاپ رســاند در فصلــی مســتقل بــه شــرح
َ
ظروفــی پرداخــت کــه بــا اســگرافیاتو یــا تزئیــن نقشکنــده در ِگابــه در ایــران ســاخته شــده
بودنــد؛ وی بــا نامیــدن ایــن گونــه بهنــام «ســفالهای رایــج جهــان اســام» ،گروهــی را
بــه گــروه ســهگانهی پــوپ افــزود .ایــن گــروه ،ظــروف فــات ایــران چــون ری یــا کرمــان
بازنگری در طبقهبندی و تاریخگذاری سفال...
بودنــد کــه بنابــر عقیــدهی لیــن بــا تأثیرپذیــری از فلــزکاری دورهی ساســانی و صــدر اســام
ســاخته شــده بودنــد ( .)Lane, 1947: 25-28پــس از وی ،پژوهشــگرانی چــون «مهــدی
بهرامــی» (بهرامــی« ،)48-54 :1327 ،جیمــز الــن» (Allan, 1971: 9-23; Idem,
« ،)1991: 12رودلــف اشــنایدر» (;Schnyder, 1972: 189-197; Idem, 1974: 85-95
)Idem, 1979: 69-75و «ارنســت گروبــه» (Grube, 1991: 311-327; Idem, 1976:
« ،)85- 111ژان سوســتیل» (« ،)Soustiel,1985: 65-74گــزا فهــروری» (Fehervari,
)2000: 81-91; Idem, 1973: 61-69; Idem, 1998: 29-37و «الیــور واتســون»
( )Watson, 2004: 253-271بــا در نظرگرفتــن اصــول کلــی طبقهبنــدی پــوپ و بــا معرفــی
ً
نمونههــای مختلــف از مناطــق متعــدد ،ســعی در ارائــهی تاریــخ نســبتا دقیــق بــرای هــر
یــک از گروههــا نمودنــد .گروهــی دیگــر از پژوهشــگران نیــز بــا تمرکــز بــرروی نمونههــای
مناطــق یــا محوطههــای خــاص بــا بســنده کــردن بــه توصیفــی مختصــر از نمونههــا ،از
ورود بــه مبحــث چالشبرانگیــز گروهبنــدی ســفالهای اســگرافیاتو ،پرهیــز میکردنــد .در
ایــن راســتا میتــوان مطالعــات «دیویــد وایتهــاوس» در ســیراف (Whitehouse, 1968:
« ،)1-22پیتــر مــورگان» و «لیثربــی» در ســیرجان (Morgan and Leatherby, 1987: 23-
« ،)174کامبخشفــرد» در کنــگاور ( کامبخــش فــرد« ،) 295-300 :1374 ،ویلکینســون»
در نیشــابور (« ،)Wilkinson, 1973: 55-89ترپتــو» در ری (،)Treptow, 2007: 36-46
َ
«گاردن» در لشــکریبازار ( )Gardin, , 1963: 123-146یــا «روزن-آیالــون» در شــوش
( )Rozen-Ayalon, 1974: 242و «ســرفراز» و «کیانــی» در تختســلیمان (ســرفراز و
کیانــی ،)103-105 :1347 ،موســویحاجی و همــکاران در بلوچســتان(مکران جنوبــی)
(موســویحاجی و همــکاران )137 :1392 ،و مرتضایــی و دهقــان در یــزد (مرتضایــی،
میردهقــان )1393:169 ،را نامبــرد.
َ
واژهشناسی گونهی نقشکنده در گالبه
َ
در میــان پژوهشــگران دوران اســامی ،فــن تزئینــی نقشکنــده در گابــه بــا واژههــای
متعــددی چــون« :اســگرافیاتو»« ،6گرافیاتــو»« ،اســگرافیتو»« ،گرافیتــی» و یــا «گرافیتو» نامیده
َ
میشــود؛ ایــن واژه برگرفتــه از واژهی ایتالیایی«اســگرافیره» میباشــد کــه بــه معنــی «کنــدن»
و «خراشــیدن» اســت ( .)Allan, 1991: 12در ابتدا واژهی اســگرافیاتو یا اســگرافیتو از ســوی
پژوهشــگرانی کــه در زمینــهی ســفال کشــورهای اروپایــی مطالعــه مینمودنــد ،بــرای نامیدن
َ
شــیوهی تزئیــن ســفالینههای نقشکنــده در ِگابــه اروپــا -کــه بــه ســدههای 15تــا 18م.
تعلــق داشــت -بــهکار رفــت ،در حالیکــه شــیوهی ســاخت ایــن ســفالها از جهــان اســام بــه
کشــورهای اروپایــی منتقــل شــده اســت (.)Barber, 1907: 7-18
گرچــه امــروزه برخــی از پژوهشــگران ایرانــی ،بــرای فارسیســازی نــام ایــن گونــه،
َ
اصطــاح «نقشکنــدهی زیرلعــاب» را بــرای ایــن شــیوه بــهکار میبرنــد ،امــا ایــن اصطــاح
بســیار کلــی بــوده و میتوانــد بــرای تمامــی انــواع گونههــای ســفال لعابــدار کــه دارای
َ
َ
نقشکنــده نیــز هســتند ،بــهکار رود؛ درحالیکــه تولیــد ســفالینههای نقشکنــده در
َ
گابــه ،ویژگیهایــی متفــاوت بــا دیگــر ســفالینههای لعابــدار بــا تزئیــن کنــده دارد .عناصــر
اصلــی تشــکیلدهندهی ایــن گونــهی ســفال متشــکل اســت از ِگل ُرس معمولــی بــه
177
178
شماره ،21دوره نهم ،تابستان 1398
َ
رنــگ نخــودی تــا قرمــز؛ پوشــش گلــی بهعنــوان بــوم جهــت اجــرای نقــش ،کنــدن نقــش
در داخــل ِگابــه و رســیدن بــه بدنــهی اصلــی ظــرف ،و باالخــره اســتفاده از لعــاب فلــزی
از جنــس ســرب بهصــورت شــفاف بیرنــگ یــا رنگــی ()Jenkins, 1983: 11؛ بنابرایــن
مهمتریــن وجهتمایــز ایــن شــیوه و شــیوههای تزئینــی مشــابه در ســفالینههای لعابــدار،
َ
اســتفاده از ِگابــه (پوشــش گلــی) و کنــدن نقــش داخــل آن اســت؛ لــذا بهجــای واژهی
َ
التیــن اســگرافیاتو ،اصطــاح «نقشکنــده در ِگابــه» بــرای ایــن شــیوهی تزئینــی پیشــنهاد
َ
میگــردد .اصطــاح «نقشکنــده در ِگابــه» بــه ســادگی میتوانــد انتقالدهنــدهی مفهــوم
َ
تزئیــن بهکارگرفتــه شــده در ایــن گونــه باشــد؛ یعنــی نقشکنــدهای کــه درون لعــاب گلــی
َ
کنــده یــا تراشــیده شــده اســت.
َ
چگونگی اجرای شیوهی تزئینی نقشکنده در ِگالبه
پــس از فــرم دادن ظــرف و نیمهخشــک شــدن آن ،ظــرف بــا ِگابهای(پوشــش گلــی) کــه
ً
معمــوال از ترکیــب گل ســفید و آب بهدســت میآیــد ،پوشــانده میشــود .پوشــش گلــی
گاهــی بــه رنگهــای دیگــر همچــون شــیری و یــا نخــودی نیــز دیــده میشــود .ســپس
َ
نقــش مــورد نظــر بــا ابــزاری تیــز در داخــل ِگابــه کنــده میشــود تــا بدنــهی اصلــی ظــرف
ً
کــه معمــوال بــا خمیــرهای نخــودی تــا قرمــز رنــگ ســاخته شــده ،نمایــان گــردد .در برخــی از
َ
ظــروف عاوهبــر نقشکنــده ،رنگپــردازی بــا قلممــو بــا اســتفاده از لعابهــای مختلفــی
همچــون ا کســید مــس ،آهــن و منیزیــم جهــت تأ کیــد بــر نقــوش و یــا بهصــورت پاشــیده
انجــام میگیــرد .پــس از آن ظــرف بــا لعابــی فلــزی از جنــس ســرب بهصــورت شــفاف و
بیرنــگ و گاه رنگــی ،لعــابکاری میشــود و بدینترتیــب بــا نفــوذ لعــاب ســربی در نقــوش
َ
کنــده ،ایــن بخشهــا تیرهرنگتــر بهنظــر رســیده و تفــاوت رنــگ مطلوبــی میــان طــرح و
زمینــه ایجــاد میگــردد.
َ
طبقهبندی سفال گونهی نقشکنده در ِگالبه
َ
نخســتین قطعــات ســفال گونــهی نقشکنــده در گابــه در جهــان اســام از کاوشهــای
ســامرا 7طــی ســالهای 1911تــا 1913م .بهدســت آمــد .پــس از آن بــا گســترش کاوشهــای
علمــی در پهنــهی فرهنگی-جغرافیایــی جهــان اســام ،نمونههــای بیشــتر ،متنوعتــر
و حتــی کهنتــری از ایــن گونــه پیــدا شــد و باعــث گردیــد تــا نظــر پژوهشــگران بهســوی
مطالعــات مربــوط بــه ایــن ســفال جلــب شــده و بررســیها و تحقیقــات در زمینههــای
مختلفــی چــون پیشینهشناســی ،فرمشناســی و طبقهبندیهــای ابتدایــی براســاس
یافتههــا انجــام پذیــرد؛ گرچــه ایــن رونــد در ابتــدا از ســرعت مناســبی برخــوردار بــود ،ولــی
پــس از چندیــن دهــه (حــدود 1950م و پــس از آن) بــا وجــود کشــف نمونههــای جدیــد
و کاوش میادیــن و مرا کــز عمــدهی تولیــدی متنــوع ایــن گونــه ســفال ،رونــد مطالعــات بــا
ُ
کنــدی مواجهشــده و بهتدریــج محــدود بــه تکــرار گفتههــا و توصیــف صــرف نمونههــا و در
نظــر گرفتــن همــان طبقهبندیهــای ناکارآمــد پیشــین گردیــد.
چنانکــه یــاد شــد ،پــوپ جهــت قاعدهمنــد نمــودن مطالعــات مربــوط بــه ایــن گونــه،
َ
ســه گــروه آقکنــد یــا زنجــان ،آمــل و شــانلوه کردســتان 8یــا گــروس را پیشــنهاد نمــود .وی
بازنگری در طبقهبندی و تاریخگذاری سفال...
اســاس طبقهبنــدی خــود را در هــر یــک از گروههــا ،ســفالینههای موجــود در موزههــا و
مجموعههــای هنــری قــرار داد کــه از کاوشهــای علمــی بهدســت نیامــده؛ اصــل و منشــأ
پیدایــش هیچیــک بهدرســتی مشــخص نبــوده و توســط دالالن و ســودا گران آثــار عتیقــه
بــه بــازار امــوال فرهنگــی عرضــه شــده بودنــد .اشــیائی کــه در خوشــبینانهترین وجــه ،تنهــا
ایرانــی بــودن آنهــا را میشــد بــا قطعیــت پذیرفــت .فــار غ از مشــخصات کلــی همچــون دارا
َ
بــودن خمیــرهی نخــودی یــا پوشــش گلــی ،کنــدن یــا تراشــیدن نقــش در ِگابــه و باالخــره
اســتفاده از لعــاب ســربی شــفاف بیرنــگ یــا رنگــی؛ پــوپ مشــخصات جزئیتــر هــر یــک از
َ
ایــن انــواع را بهصــورت کلــی بیــان کــرد؛ بهطــور مثــال ،او مشــخصات ســفال نــوع آقکنــد
(نــام روســتایی میــان زنجــان و میانــه) را اســتفاده از لعابهــای رنگــی زرد ،قهــوهای ،ســبز
َ
و بادمجانــی جهــت رنگپــردازی و نقــوش کنــده مترا کــم بــا تصویــر پرنــده یــا جانــوری در
مرکــز ظــرف ،عنــوان کــرد ()Pope, 1939: 1526-1529؛ همچنیــن وی ســفال نــوع آمــل را
بــا زمینــهای روشــن و بــا رنگپــردازی ســبز بهصــورت غالــب و بــا مضامیــن تجریــدی چــون
ُ
امــواج یــا تصاویــر جانورانــی چــون ماهــی ،غــاز یــا اردک توصیــف کــرده کــه در بیشــتر مــوارد بــا
تزئیناتــی خطخطــی بهعنــوان ُپــر کنندههــای زمینــه همــراه اســت ()Ibid: 1536-1541
کــه در نمونههایــی کــه پــس از آن و بهتدریــج از نواحــی مختلــف شــمال بهدســت آمــد،
ً
لزومــا ایــن ویژگیهــا رعایــت نشــده بــود.
ســومین گــروه نیــز کــه براســاس نــام پیشــنهادی هابســون« ،شــانلوه» (Hobson,
)1932: 24نامیــده میشــد؛ درواقــع نــام یکــی از شــیوههای بــهکار رفتــه در صنعــت و هنــر
سنگتراشــی و فلــزکاری بــوده اســت ( .)Pope, 1939: 750,1352و پــوپ ایــن گــروه از
ســفالینهها را «شــانلوهی کردســتان» نامیــد و ویژگیهــای کلــی آنرا بدینگونــه شــرح
َ
داد کــه در صنعــت ســفالگری و در قالــب ایــن شــیوه بهجــای کنــدن نقــوش در ِگابــه،
پسزمینــهی اطــراف نقــوش در ِگابــه تراشــیده میشــود و بدینترتیــب نقــش مــورد نظــر
بهصــورت نیمهبرجســته بهنظــر میرســد .وی همچنیــن محــدودهی مکانــی ایــن گونــه
را کردســتان و شــمال ایــران و نقــوش آنرا جانــوری و کتیبــهای ذکــر کــرد (Ibid: 1530-
)1536؛ درحالیکــه در کاوشهــای مناطــق مختلــف ایــران همچــون شــهر کهــن جیرفــت
در جنوبشــرق نیــز از نمونههــای ایــن گونــه بهدســت آمــد و نقــوش عاوهبــر نقــوش یــاد
شــده توســط پــوپ ،هندســی ،گیاهــی و حتــی انســانی نیــز بــود.
َ
گرچــه ســه گــروه یــاد شــده بــه آقکنــد ،آمــل یــا گــروس منتســب شــدهاند ،امــا مبنــای
ایــن انتســاب ،نامهایــی اســت کــه تعــدادی از ســودا گران بــه هنــگام فــروش تعــدادی از
ســفالینهها بــه موزههــا و مجموعههــا ذکــر کردهانــد و هیچگونــه ســند دیگــری در ایــن
رابطــه وجــود نــدارد و براســاس تأ کیــد پژوهشــگرانی چــون فهــروری بهطــور قطــع ایــن
مناطــق را در دورههــای مــورد نظــر (ســدههای 4تــا 7ه ـ.ق ).نمیتــوان در زمــرهی مرا کــز
تولیــدی ایــن گونــه بهشــمار آورد (.)Fehervari, 2000: 85
َ
بازنگری در طبقهبندی سفال گونهی اسگرافیاتو یا نقشکنده در ِگالبه
گرچــه کســانی چــون فهــروری ( )Fehervari, 2000: 81-90و یــا واتســون (Watson,
)2004: 251-271یــک یــا چنــد گــروه دیگــر را بــه دســتهبندی پــوپ افزودهانــد ،امــا
179
180
شماره ،21دوره نهم ،تابستان 1398
پژوهشــگران در پژوهشهــای مرتبــط بــا ایــن گونــه ،همچنــان دســتهبندی اولیــهی
پــوپ را بهعنــوان یــک طبقهبنــدی کلــی اســتفاده مینماینــد؛ بــا اینحــال ذکــر شــد کــه
مبنــای ایــن طبقهبنــدی علمــی نبــوده و از شــیوهای یکدســت نیــز برخــوردار نیســت،
آنچنانکــه هــر یــک از گروههــا نــام خــود را از یــک منطقــه یــا یــک فنــاوری اخــذ کردهانــد
کــه پیشــینهای نامشــخص داشــته و قابــل اطــاق بــه تمامــی آثــار مربوطــه نیــز نیســت؛ لــذا
نگارنــدگان بــا تکیــه بــر شــیوه و اجــرای شــیوهی تزئینــی و بهمنظــور ســاماندهی مطالعــات
َ
گونــهی نقشکنــده در گابــه و براســاس مطالعــات انجــام شــده و یافتههــای مرتبــط
در مناطــق مختلــف ایــران ،میتــوان ســه ســبک کلــی بــا زیــر بخشهایــی بــرای ســفال
َ
َ
گونــهی نقشکنــده در ِگابــه در ایــران درنظــر گرفــت؛ -1ســبک نقشکنــدهی خطــی در
َ
گابــه بــا چهــار زیــر مجموعــه کــه بزرگتریــن و کلیتریــن ســبک ســفال نقشکنــده در گابــه
َ
اســت -2 .ســبک گابهتراشــی یــا شــانلوه؛ و -3ســبک نقشکنــدهی خطــی و گابهتراشــی
بهصــورت ترکیبــی ،کــه ایــن دو ســبک متأخــر فاقــد زیــر مجموعــه هســتند (نمــودار .)1
نمــودار .1ســبکهای مختلــف ســفال گونــهی
َ
نقشکنــده در گالبــهی ایــران (نگارنــدگان.)1387 ،
َ
-1سبک نقشکندهی خطی در ِگالبه
َ
نقشکنــدهی خطــی در ِگابــه دربــر گیرنــدهی ســفالینههایی میباشــد کــه نقــوش تزئینــی
َ
َ
کنــدهی آنهــا بهصــورت خطــوط باریــک و توســط ابــزاری بــا ســر ظریــف در ِگابــه کنــده
ً
بیشــتر نقــوش ،هندســی ،گیاهی-اســلیمی و گاه
شــده اســت .در ایــن ســبک معمــوال
ِ
ً
جانــوری هســتند .آرایههــا در ایــن ســبک ،معمــوال بــر روی ظروفــی بــا فــرم و اشــکال بــاز
همچــون کاســهها و بشــقابها اجــرا میشــده اســت .ایــن گــروه بهدلیــل تنــوع زیــاد بــه
چهــار زیــر گــروه تقســیم میشــود کــه از نظــر تقــدم و تأخــر زمانــی بدینترتیــب هســتند:
َ
گــروه یــک ،نقشکنــدهی خطــی بــا لعــاب پاشــیده :در ایــن گــروه ،دو شــیوهی
َ
تزئینــی نقشکنــده و لعابپاشــیده بــا هــم بــرروی ســفالینه اجــرا شــده اســت.
رنگپــردازی و پاشــههای لعــاب در ایــن گونــه بــا رنگهــای زرد طایــی ،قهــوهای و ســبز
ً
ً
در طیفهــای متنــوع و بهصــورت کامــا نامنظــم و یــا نیمهمنظــم و معمــوال مســتقل از
َ
نقــوش کنــده روی ظــرف پاشــیده میشــدند .فهــروری و واتســون معتقدنــد کــه در اواخــر
َ
ســدهی 3هـ.ق .در ســرزمینهای اســامی شــیوهی تزئینــی نقشکنــده در ِگابــه ،انــدک
انــدک جایگزیــن فــن لعــاب پاشــیده شــده اســت (Fehervari, 1998: 29; Watson,
َ
)2004: 41و بههمیــن دلیــل بســیاری از ظــروف نقشکنــده در ِگابــهی اولیــه (متعلــق
بــه ســدههای 3و 4ه ـ.ق ).همــراه بــا شــیوهی تزئینــی لعابپاشــیده دیــده میشــوند.
ایــن امــر در مطالعــات ســفالینههای محوطههایــی چــون شــوش یــا تختســلیمان ،و
نیشــابور در ایــران بهوضــوح قابــل رؤیــت اســت (Schnyder, 1974: 90-91; Kervran,
بازنگری در طبقهبندی و تاریخگذاری سفال...
1977: 90; Wilkinson, 1973: 74-88و کیانــی)192 :1380 ،؛ بنابرایــن آثــار قــرار
گرفتــه در ایــن گــروه را میتــوان از کهنتریــن نمونههــای تولیــد شــدهی گونــهی
َ
نقشکنــده در ِگابــه دانســت .الزم بــه ذکــر اســت کــه طــی ســدههای بعــدی ،اســتفاده
از ایــن ســبک همچنــان ادامــه مییابــد ،امــا بهدلیــل پدیــد آمــدن ســبکهای دیگــر ،از
کمیــت آن بهصــورت قابلماحظــهای کاســته میشــود (تصاویــر 1و .)2
َ
گــروه دو ،نقشکنــدهی خطــی ســاده :در ایــن گــروه ،تنهــا یــك فنــاوری تزئینــی کــه
َ
همــان نقشکنــدهی خطــی در ِگابــه اســت بــرروی ظــرف ایجــاد شــده و ســپس ظــرف بــا
ً
لعــاب شــفاف بیرنــگ و گاه تکرنــگ ســربی (معمــوال ســبز یــا قهــوهای رنــگ) پوشــیده
ً
میشــود؛ بــر همیــن اســاس ،معمــوال رنــگ خمیــرهی بدنــهی ظــروف ،نخــودی روشــن
َ
درنظــر گرفتــه میشــد تــا نقــوش کنــدهی خطــی بــرروی ســطح ظــرف ،واضحتــر بهنظــر
َ
برســند .همچنیــن در ایــن گــروه از رنگپــردازی بــا لعابهــای رنگــی روی خطــوط کنــده
شــده ،خبــری نیســت و بهدلیــل تفــاوت رنــگ کمتــر میــان نقــش و پسزمینــه ،برجســتگی
نقــوش در ایــن گــروه کمتــر از دیگــر گروههــا اســت (تصاویــر 3و .)4
َ
بهدلیــل شــباهت نقــوش کنــدهی اجــرا شــده در ایــن گــروه بــه تزئینــات فلــزکاری پیــش
از اســام و ســدههای نخســتین اســامی ،ا کثریــت پژوهشــگران بــر تأثیــر فنــون و نقــوش
فلــزکاری بــر ایــن گونــه تأ کیــد دارنــد .ایــن ظــروف بیشــتر بــا نقــوش هندســی ،بهویــژه دوایــر
تزئیــن شــدهاند (،)Schnyder, 1972: 195; Lane, 1947: 25; Watson, 2004: 254
(تصویــر .)5آثــار ســاخته شــده در قالــب ایــن گــروه بیشــتر بــه اواخــر ســدهی 4تــا 6هـ.ق.
َ
متعلــق بــوده و میتــوان آنهــا را بعــد از گــروه نقشکنــدهی خطــی بــا لعــاب پاشــیده ،از
َ
کهنتریــن نمونههــای ســفالینههای نقشکنــدهی در گابــه بهشــمار آورد .ســفالهای
ایــن زیرگــروه بیشــتر از هــر منطقــهی دیگــری ،از مرا کــز کهــن ســفالگری همچــون ری،
نیشــابور و بامیــان بهدســت آمــده اســت (.)Fehervari, 2000: 81-85
َ
گــروه ســه ،نقشکنــده خطــی بــا رنگپــردازی تکرنــگ یــا دو رنــگ :ایــن گــروه در
ً
برگیرنــدهی ظروفــی اســت کــه معمــوال دارای زمینــهای روشــن همچــون شــیری ،یــا شــیری
َ
بــا تهرنــگ ســبز بــوده و روی ایــن پسزمینــه ،نقــوش کنــده ایجــاد شــده و ســپس بــا یــک یــا
دو رنــگ غالــب از میــان طیفهــای رنــگ ســبز یــا قهــوهای (بــا غلبــهی رنــگ ســبز در بیشــتر
مــوارد) ،روی ظــرف رنگپــردازی و نقاشــی میشــود .رنگپــردازی بــا قلممــو و بــا اســتفاده
از ا کســید فلزاتــی همچــون مــس ،آهــن و منیزیــم صــورت میگرفتــه اســت .رنگهــا بــرای
َ
َ
تأ کیــد بــر نقــوش و بــه دو صــورت مســتقل و جــدا از نقشکنــده ،و یــا روی خطــوط کنــده
بــهکار میرفتــه اســت (تصاویــر 6و .)7
َ
گــروه چهــار ،نقشکنــدهی خطــی بــا رنگپــردازی رنگارنــگ :در ایــن گــروه عاوهبــر
ً
َ
کنــدن نقــوش در گابــه ،رنگپــردازی بــا بیــش از دو رنــگ کــه معمــوال طیــف رنگهای ســبز،
قهــوهای ،بادمجانــی و بهویــژه زرد طایــی و شــکاتی (بــا غلبــهی رنــگ طایــی و قهــوهای در
ً
بیشــتر مــوارد) هســتند ،انجــام میشــده اســت .ایــن رنگهــا معمــوال روشــنتر از رنگهــای
بــهکار رفتــه در گــروه پیشــین بــوده و بــا اجــرا بــرروی پسزمینــهی شــیری ،در مجمــوع طیــف
رنگــی متنوعتــری را بــه نمایــش میگذارنــد؛ همچنیــن رنگپــردازی در ایــن گــروه بیشــتر
َ
بــرروی نقــوش کنــده و بهمنظــور تأ کیــد بــر آنــان ،اجــرا میشــده اســت (تصاویــر 8و .)9
181
تصویــر .1ســفالینهی نقشکنــدهی خطــی
در گالبــه همــراه بــا لعابپاشــیده ،نیشــابور،
ســدههای 3یــا 4هـ.ق ،.مجموعــهی ناصــر خلیلــی
(.)Wilkinson, 1973: pl.4
تصویــر .2ســفالینهی نقشکنــده در گالبــه
همــراه بــا لعابپاشــیده ،گــرگان حوضــهی کاســپین
(کیانــی.)192 :1379 ،
تصویــر .3ســفالینهی نقشکنــدهی خطــی ســاده
بــا لعــاب بیرنــگ ،ری ،ســدهی 4ه ـ.ق (Treptow,
.)2007: p. 37
182
شماره ،21دوره نهم ،تابستان 1398
َ
تصویــر .4ســفالینهی نقشکنــده خطــی ســاده بــا
لعــاب تکرنــگ؛ بامیــان ،ســدهی 6هـ.قGrube,( .
.)1994: Pic. 372
بــه علــل سبکشــناختی و پیشــرفت در بهرهگیــری از فنــون متعــدد در دو گــروه 3و 4
َ
َ
(نقشکنــدهی خطــی بــا رنگپــردازی تکرنــگ یــا دو رنــگ ،و نقشکنــدهی خطــی بــا
رنگپــردازی رنگارنــگ) ،میتــوان آنهــا را مربــوط بــه ســدههای 5تــا 7ه ـ.ق .دانســت
کــه در کنــار دیگــر گروههــا بــه حیــات خــود ادامــه دادهانــد .اســتفاده از رنگپــردازی در ایــن
گروههــا بــا تأثیرپذیــری از فــن نقاشــی ِگابــهای 9صــورت گرفتــه اســت .نقاشــی گابــهای
َ
همزمــان بــا شــیوهی نقشکنــده در ِگابــه در ابتــدا در بخشهــای شمالشــرقی ،شــرقی
و جنوبشــرقی ایــران و مرا کــزی همچــون :نیشــابور ،ســمرقند ،لشــگریبازار یــا جیرفــت
کــه از عمــدهی مرا کــز تولیــدی گونــهی نقاشــی گابــهای در ســدهی 4و 5هـ.ق .بودهانــد،
رایــج بــوده اســت .بــا کشــف خمیــرهی بــدل چینــی 10در اواخــر ســدهی 5و اوایــل ســدهی
6ه ـ.ق )Watson, 2004: 25( .شــیوهی تزئینــی نقاشــی گابــهای جــای خــود را بــه فــن
نقاشــی زیــر لعــاب 11داد (شــاطری.)147 ،70 :1388 ،
-2سبک ِگالبهتراشی
تصویــر .5ســفالینهی نقشکنــدهی خطــی ســاده
ً
بــا تأثیرپذیــری از هنــر فلــزکاری؛ احتمــاال خراســان،
ســدههای 5و 6ه ـ.ق ،.مجموعــهی ناصــر خلیلــی
(.)Grube, 1994: Pic. 130
تصویــر .6ســفالینهی نقشکنــدهی خطــی روی
ِگالبــه بــا رنگپــردازی دورنــگ؛ بامیــان ،ســدهی 6
ه ـ.ق ،.مجموعــهی ناصــر خلیلــی (Grube, 1994:
.)Pic. 340
ایــن شــیوهی تزئینــی در حقیقــت همــان فــن شــانلوه یــا گــروس میباشــد کــه
نخســتینبار هابســون در هنــر ســفالگری از آن نــام بــرد ( ،)Hobson, 1932: 24
ولــی از آنجاییکــه ایــن فــن در بســیاری از محوطههــای اســامی بهویــژه در ایــران
اســتفاده شــده اســت ،بــه کاربــردن نــام «شــانلوه» کــه واژهای فرانســوی و بهمعنــی
«کنــدن زمیــن» اخــذ شــده ،چنــدان مناســب نبــوده و مناســبتر اســت کــه واژهی
فارســی ِ«گابهتراشــی» بهعنــوان معــادل ایــن واژه بــرای ایــن فــن تزئینــی بــهکار
رود .ایــن ســفال همچنیــن بهدلیــل داشــتن مضامیــن جانــوری یــا انســانی از ســوی
ســودا گران فرانســوی بــه ســفال نــو ع «گبــری :نیــز شــهرت یافتــه اســت ( Pezard,
.)1920: 45; Pope, 1939: 1532در مرحلــهی تزئیــن ســفالینههای ایــن ســبک،
ً
معمــوال از ِگابــهای غلیظتــر اســتفاده میشــده و پسزمینــهی نقــش توســط ابــزاری
َ
َ
بــا ســری پهنتــر -نســبت بــه ابــزاری کــه جهــت کنــدن نقوشکنــدهی خطــی اســتفاده
میشــود -و بــا عمــق بیشــتر تراشــیده میشــود .بیشــتر نقــوش بــهکار رفتــه در ایــن
ســبک بهترتیــب اولویــت :جانوری-اســاطیری ،انســانی ،کتیبــهای و گیاهی-اســلیمی
ً
اســت و ظــرف معمــوال بــا لعابهــای ســربی بــه رنــگ ســبز و یــا قهــوهای پوشــش داده
میشــود .ایــن گــروه از ســفالینه بهدلیــل کیفیــت هنــری ویــژهی خــود ،بهعنــوان
ســفالینههای ارزشــمند و تجماتــی محســوب میشــده ( )Pope, 1939: 1530و ایــن
امــر ،مضامیــن و نقــوش اســاطیری ،حماســی یــا دربــاری تصویــر شــده بــر ا کثــر ایــن
ظــروف را نیــز توجیــه مینمایــد.
فــرم و شــکل ظروفــی کــه بــا فــن گابهتراشــی تزئیــن شــده تنــوع بیشــتری نســبت بــه
گونــهی خطــی دارد؛ بدینترتیــب فــن تزئینــی یــاد شــده عاوهبــر اینکــه روی ظــروف بــا
اشــکال بــاز همچــون کاســهها و بشــقابها ،روی ظــروف بــا فــرم و اشــکال بســته همچــون
کوزههــا و آبخوریهــا و یــا اشــکال گوناگــون چــون ظــروف چندخانــه 12یــا پاکهــا یــا
دیوارکوبهــای تزئینــی نیــز بــهکار رفتــه اســت ،ولــی رایجتریــن و غالبتریــن فــرم در ایــن
گــروه همچنــان کاســه و بشــقاب اســت.
بازنگری در طبقهبندی و تاریخگذاری سفال...
عــدم حضــور نمونههــای مناســب تاریــخدار در ایــن گــروه همــواره موجــب اختافنظــر
میــان پژوهشــگران در تاریخگــذاری شــده اســت؛ چنانکــه «اشــنایدر» پیدایــش ایــن گــروه
را در پــی حضــور شــاهان ســلجوقی در ســدهی 5ه ـ.ق .دانســته و دامنــهی گســترش آنرا
از شــرق بهســوی غــرب دانســته و معتقــد اســت ایــن شــیوهی تزئینــی پــس از راه یافتــن بــه
مناطــق غربــی بیشــتر در مرا کــز عمــدهی مذهبی-سیاســی ایــران پیــش از اســام همچــون:
تختســلیمان ،کنــگاور ،ارومیــه (شــیختپه) و محوطههــای دیگــری کــه امــروزه در همــدان
گســترده شــدهاند (schnyder, 1972: 196-194؛ محمــدی و شــعبانی.)142 :1395 ،
«سوســتیل» و «گروبــه» آثــار ســاخته شــده در قالــب ایــن ســبک را متعلــق بــه ســدههای 5و
6هــ.ق .دانســتهاند ( ،)Soustiel, 1985: 65-68; Grube, 1994: 115-116امــا «لیــن»
آنهــا را متعلــق بــه ســدههای 6و 7هــ.ق )Lane,1947: Pic. 31-32( .میدانــد؛ ولــی
آزمایشــات ترمولومینســانس بــرروی نمونههــای بهدســت آمــده از المــوت نشــان داد کــه
فــن گابهتراشــی تــا ســدهی 10و 11ه ـ.ق .نیــز در برخــی مناطــق ســاخته میشــده اســت
(شــاطری .)154-150 :1388 ،درمجمــوع آنچــه مشــخص اســت ،ایــن فــن تزئینــی بــه
َ
فاصلــهی زمانــی اندکــی از ســبک نقشکنــدهی خطــی پدیــد آمــده و همزمــان بــا آن و در
همــان کانونهــا تولیــد میشــده اســت (تصاویــر 10تــا .)13
183
تصویــر .7ســفالینهی نقشکنــدهی خطــی روی
ِگالبــه بــا رنگپــردازی دورنــگ؛ المــوت ،ســدهی 5
ه ـ.ق( .نگارنــدگان.)1387 ،
َ
-3سبک نقشکندهی ترکیبی (خطی و ِگالبهتراشی)
در ایــن ســبک ،دو تزئیــن نقشکنــدهی خطــیدر ِگابــه ،و ِگابهتراشــی بهصــورت ترکیبــی
و در کنــار هــم بــهکار رفتهانــد .گرچــه گروبــه معتقــد اســت کــه تعــداد ظروفــی کــه از تزئیــن
َ
تلفیقــی نقشکنــدهی خطــی در ِگابــه و ِگابهتراشــی طــی ســدههای 5تــا 7هــ.ق،.
بهــره بردهانــد ،بســیار نــادر و انــدک اســت ()Grube, 1994: 116؛ ولــی در ســالهای
اخیــر تعــداد ظــروف بهدســت آمــده از ایــن ســبک در کاوشهــای باستانشناســی،
بهویــژه در محوطههایــی همچــون :تختســلیمان (ســرفراز106 :1347 ،؛ Naumann,
،)1976: Nr. 90, 95; Schnyder, 1972: 194نیشــابور (،)Wilkinson, 1973: 252
المــوت (شــاطری )141-145 :1388 ،و یــا لشــگریبازار (،)Gardin, 1963: Pic. 470
نشــاندهندهی رواج ایــن شــیوهی تزئینــی در ایــن دوران بــوده اســت (تصاویــر 13و
.)14
َ
بهنظــر میرســد میتــوان بــا بررســی گروههــای ســفالینهی نقشکنــده در گابــه و
زیرمجموعههــای آن کــه از کاوشهــای علمــی و بررســیهای باستانشــناختی نواحــی
و مناطــق مختلــف ایــران بهدســت آمــده و اطاعــات مربــوط بــه آنــان منتشــر شــده اســت؛
چندیــن حــوزهی جغرافیایی-فرهنگــی از نظــر ســاخت و تولیــد ســفالینه در داخــل ایــران
درنظــر گرفــت .ایــن حوزهبنــدی براســاس شــاخصههایی چــون :تشــابهات در اشــکال
و فرمهــا ،نقــوش ،مضامیــن و ترکیببنــدی نقــوش ســفالینهها ،همچنیــن گســترهی
زمانــی هــر یــک از گونههــا قابــل تفکیــک اســت .مطالعــات نشــان میدهــد در برخــی از
ایــن حوزههــا همزمــان دو یــا چنــد زیرگــروه از انــواع ســفالینههای گونــهی نقشکنــده در
گابــه مــورد اســتفاده بــوده اســت و در بســیاری از مــوارد ایــن گروههــا همپوشــانی زمانــی
داشــتهاند .بــا توجــه بــه گســتردگی جغرافیایــی و پیچیدگیهــای فرهنگــی مناطــق مختلــف
تصویــر .8ســفالینهی نقشکنــدهی خطــی در
ِگالبــه بــا لعــاب رنگارنــگ؛ ایــران ،ســدۀ 5و 6ه.ق،.
مجموعــهی کلکیــان (.)Soustiel, 1985: Pl. 61
تصویــر .9ســفالینهی نقشکنــدهی خطــی در
ِگالبــه بــا لعــاب رنگارنــگ؛ ایــران ،ســدهی 6ه ـ.ق،.
(گروبــه :1384 ،تصویــر .)124
184
شماره ،21دوره نهم ،تابستان 1398
َ
ایــران ،حوزهبنــدی دقیــق ســفالینهی نقشکنــده نیازمنــد پژوهشــی گســترده و بررســی و
مطالعــهی کلیــهی یافتههــا ،گزارشهــا و نشــریات محوطههــای عمــده در سراســر ایــران
اســت.
َ
تاریخگذاری سفال گونهی نقشکنده در گالبه
تصویــر .10ســفالینهی گالبهتراشــی؛ جیرفــت،
ســدهی 5ه ـ.ق( .نگارنــدگان.)1387 ،
تصویــر .11ســفالینهی گالبهتراشــی؛ کنــگاور،
ســدهی 5ه ـ.ق( .کریمــی و کیانــی.)161 :1364 ،
پژوهشــگران نــامآوری چــون :فهــروری ،الــن ،گروبــه ،سوســتیل و اشــنایدر ،همگــی
َ
معتقدنــد کــه ســفالینهی گونــهی نقشکنــده در ِگابــه و زیــر گروههــای وابســته بــه آن
در ســرزمینهای اســامی ،در محــدودهی زمانــی میــان اواخــر ســدهی 3تــا 7هــ.ق.
بهصــورت گســترده تولیــد و عرضــه میشــده اســت و همزمــان بــا هجــوم اقــوام مغــول
بهســوی ســرزمینهای اســامی در ســدهی 7ه ـ.ق .ســاخت ایــن گونــهی ســفال از رونــق
افتــاده و تولیــد آن متوقــف شــده و ســاخت و تولیــد ایــن گونــه جــای خــود را بــه گونههــای
دیگــری چــون لکابــی 13و یــا ســیلوئت 14داده اســت (Soustiel, 1985: 124; Watson,
.)2000: 56, 234; Curatola, 2006: 178
نقــوش در ســفالینههای گونــهی لکابــی -کــه بــا نــام «ســفال بــا تزئینــات حکاکــی» نیــز
نامیــده میشــوند -هماننــد ســفال گونــهی نقشکنــدهی در گابــه ،بــر بدنــهی ظــرف حــك
َ
و کنــده میشــوند بــا ایــن تفــاوت عمــده کــه خمیــرهی ایــن ســفالینهها از نــوع بــدل چینــی
بــوده؛ لــذا نیــاز بــه اســتفاده از گابــه در ایــن ســفالینهها نیســت .در ســفال نــوع لکابــی در
َ
بیشــتر مــوارد تصویــر پرنــده و یــا جانــوری در مرکــز ظــرف کنــده شــده و بــا لعابهــای فلــزی
روی ایــن نقــوش کنــده ،رنگپــردازی شــده اســت .از آنجاییکــه ســاخت ایــن ســفالها
بیشــتر در ســدههای 6و 7هــ.ق .رایــج میشــود ،پژوهشــگران ،ســاخت ایــن گونــه را در
َ
ادامــهی ســاخت ســفالینههای نقشکنــده در گابــه میداننــد (.)Soustiel, 1985: 124
ظــروف گونــهی ســیلوئت -کــه گاه بــا نــام «ســایهنما» و یــا «حکاکــی گابــهای» نامیــده
میشــود -نیــز بــا خمیــرهی بــدل چینــی ســاخته شــده و بــا گابــهای بــه رنــگ ســیاه پوشــیده
َ
میشــدند .نقــوش در ایــن ســفالینهها بــه شــیوهی گابهتراشــی و بــا کنــدن پسزمینــه و
نمایــان شــدن زمینــهی ســفید ،ایجــاد شــده و ســپس بــا لعابــی شــفاف و بیرنــگ و یــا بــه
رنــگ فیــروزهای پوشــیده میشــدند .ایــن گونــهی ســفال نیــز همچــون گونــهی لکابــی،
بیشــتر در ســدهی 6و 7هـ.ق .رواج مییابــد ،بههمیــن دلیــل ســاخت ایــن گونــهی ســفال
را نیــز در ادامــهی ســاخت گونــهی گابهتراشــی دانســتهاند (;Allan, 1974: 16-21
Schnyder, 1972: 195-197; Fehervari, 1973: 62; Idem, 2000: 81; Soustiel,
تصویــر .12ســفالینهی گالبهتراشــی؛
تختســلیمان ،ســدهی 5ه ـ.قNaumann,( .
.)1976: 95
.)1985: 65-74; Grube, 1994: 115-117
َ
نــدج (تپــهی کاســهگران) و یــا دژ
پژوهشهــای اخیــر در محوطههایــی همچــون ا ِ
حســن صبــاح در منطقــهی المــوت قزویــن ،بــا تکیهبــر مطالعــات فرمشناســی و آزمایشــات
َ
ســالیابی ترمولومینســانس ،15تــداوم تولیــد گســتردهی گونــهی نقشکنــده در گابــه را
حداقــل تــا ســدهی 11هــ.ق .و همزمــان بــا دورهی صفــوی ثابــت نمــوده اســت ،یعنــی
چندیــن ســده پــس از زمــان درنظــر گرفتــه شــده بــرای تولیــد ایــن گونــه (شــاطری:1388 ،
َ
)150-154؛ بدینترتیــب ســاخت و تولیــد ســفال گونــهی نقشکنــده در گابــه همزمــان بــا
هجــوم اقــوام مغــول متوقــف نشــده و حداقــل در برخــی میادیــن عمــدهی ایران ادامــه یافته
بازنگری در طبقهبندی و تاریخگذاری سفال...
185
اســت .احتمــال دارد بــا گســترش مطالعــات و انجــام پژوهشهــای مرتبــط بــا تاریخگــذاری
ایــن گونــه ،تــداوم تولیــد و مصــرف آن در دیگــر محوطههــا نیــز بــه اثبــات برســد؛ لــذا در
مطالعــات ســفال دورهی اســامی ،تاریخگــذاری ایــن گونــه نیــز نیازمنــد تغییــر و تجدیدنظــر
اساســی اســت.
نتیجهگیری
اواخــر ســدهی 3و اوائــل ســدهی 4هــ.ق .صنعــت ســفالگری بــا پدیــدهای َنهچنــدان
نویــن امــا رو بــه رشــد مواجــه شــد و آن تلفیــق و ترکیــب چنــد فــن تزئینــی در شــکلی واحــد
َ
بــود .شــیوههای تزئینــی چــون :نقشکنــده ،اســتفاده از پوشــش گلــی یــا ِگابــه ،نقاشــی
ِگابــهای ،لعابپاشــیده ،و لعــابکاری بــا اســتفاده از ا کســید فلــزات؛ گرچــه ارتبــاط نزدیــک
َ
میــان ایــن شــیوههای تزئینــی در ابتــدا در گونــهی نقشکنــده در ِگابــه یــا اســگرافیاتو بــه
ظهــور رســید ،ولــی بــا گســترش صنعــت ســفالگری از ســدهی 6هـ.ق .بــه بعــد ایــن شــیوهی
تزئینــی در قالــب شــیوههای دیگــری همچــون ســیلوئت و لکابــی عرضــه شــد.
بــا توجــه بــه بومــی بــودن تولیــد ایــن ســفال در مرا کــز عمــدهی تولیــدی سراســر ایــران
فرهنگــی ،اســتفاده از اصطاحــات بومــی نیــز میبایســت مدنظــر قــرار گیــرد .همچنیــن
بــا توجــه بــه پرا کنــش وســیع زمانــی و مکانــی و تنــوع قابلماحظــهی ایــن گونــه در
سراســر ایــران فرهنگــی ،طبقهبنــدی درنظــر گرفتــه شــده میبایســت قابلیــت تعمیــم بــه
َ
تمامــی نمونههــای مناطــق مختلــف را دارا باشــد؛ لــذا آثــار مربــوط بــه گونــهی نقشکنــده
در ِگابــه ایــران در قالــب ســه ســبک تزئینــی کلــی تقســیمبندی شــد .نخســتین ســبک،
َ
َ
نقشکنــدهی خطــی در ِگابــه بــا چهــار زیــر مجموعــهی نقشکنــدهی خطــی همــراه
َ
َ
لعابپاشــیده ،نقشکنــدهی خطــی ســاده ،نقشکنــدهی خطــی بــا رنگپــردازی
َ
تکرنــگ و نقشکنــدهی خطــی بــا رنگپــردازی رنگارنــگ ،بزرگتریــن ســبک تزئینــی؛ و
دو ســبک ِگابهتراشــی و ســبک ترکیبــی نیــز بــا کمیتــی کمتــر ،درحالــی ارائــه شــد کــه َنهتنهــا
قطعــات مکشــوف از هــر حــوزهی جغرافیایــی فرهنگــی در ایــران قابلیــت قــرار گفتــن در ایــن
طبقهبنــدی را دارنــد ،بلکــه قابــل اســتفاده بــرای محوطههــای خــارج از محــدودهی ایــران
فرهنگــی نیــز هســتند.
بــا وجــود اتفاقنظــر پژوهشــگران بــر رونــق تولیــد ایــن گونــهی طــی ســدههای 4تــا
7هــ.ق و رهــا شــدن ســاخت آن و جایگزینــی آن بــا شــیوههای تزئینــی دیگــر همچــون
ســیلوئت و لکابــی ،پــس از ســدهی 7هــ.ق ،.براســاس آزمایشــات علمــی صورتگرفتــه
بهنظــر میرســد کــه ایــن تاریــخ در برخــی از مرا کــز تولیــدی همچــون المــوت ،حداقــل تــا
ســدهی 11هـ.ق .قابــل گســترش اســت .بدیهیســت ایــن تاریــخ بــا انجــام مطالعــات فنــی و
گاهنــگاری در ســایر محوطههــای تولیــدی مهــم و شــناخته شــده در داخــل و خــارج از ایــران
نیــز امــکان تغییــر و تصحیــح را دارا اســت؛ لــذا بهمنظــور آ گاهــی هرچــه بیشــتر درخصــوص
َ
ســفال گونــهی نقشکنــده در گابــه بهعنــوان یکــی از فرا گیرتریــن گونههــای دوران
اســامی ،درنظــر گرفتــن برنامــهی جامــع مطالعــات آزمایشــگاهی و سبکشــناختی بــرروی
قطعــات ســفال ایــن گونــه در محوطههــای مهــم از هــر یــک از حوزههــای جغرافیایــی
فرهنگــی ایــران پیشــنهاد میشــود.
تصویــر .13ســفالینهی گالبهتراشــی؛ المــوت،
ســدههای 10و 11هـ.ق( .شــاطری.)216 :1388 ،
َ
تصویــر .14ســفالینه بــا ترکیــب نقشکنــدهی
خطــی و گالبهتراشــی؛ ایــران ،ســدهای 5و 6
ه ـ.ق ،.مجموعــهی ناصــر خلیلــی (Grube, 1994:
.)Pic. 132
َ
تصویــر .15ســفالینه بــا ترکیــب نقشکنــدهی
خطــی و ِگالبهتراشــی؛ آذربایجــان ،ســدههای 6و
7هـ.ق .مجموعــهی ناصــر خلیلــی (Grube, 1994:
.)Pic. 117
186
شماره ،21دوره نهم ،تابستان 1398
پینوشت
1. A. Northedge
2. Sgraffiato
3. Champeleve
4. Common Pottery
5. Traditional Pottery
.6اســگرافیاتو ( ،)Sgraffiatoگرافیاتــو ( ،)Graffiatoاســگرافیتو ( ،)Sgraffitoگرافیتــی ( ،)Graffitiگرافیتــو ()Graffito
برگرفتــه از واژهی ایتالیایــی«»Sgraffireا(.)Allan, 1991: 12
. 7المعتصــم ســامرا را در ســال 221هــ.ق .بهعنــوان پایتخــت عباســیان معرفــی ســاخت .ایــن شــهر تــا ســال 269هـــ.ق .کــه
ً
المعتمــد مجــددا بغــداد را بــه پایتختــی برگزیــد از رونــق برخــوردار بــود .ایــن شــهر در ســالهای 1911-1913م .توســط هیــأت آلمانــی
بهسرپرســتی فردریــک زاره ( )F.Sarreو ارنســت هرتســفلد ( )Ernst Herzfeldکاوش شــد.
8. Champlevé
9. Painting slip
10. Frit
11. Under Glazed Painting
.12ظــروف چندخانــه ( )Multi Compartment Vesselsو یــا ظــروف تقســیمبندی شــده بــه ظروفــی گفتــه میشــود کــه
دارای بخشهــا و قابهــای گــود کوچــک بودهانــد .ایــن ظــروف کــه گاه بــا نــام «ظــروف آجیلخــوری» نیــز نامیــده میشــوند
کاربردهــای متفاوتــی داشــته ،گاه بــرای مــواد غذایــی یــا ادویههــای مختلــف ،گاه بــرای مــواد آرایشــی و یــا جــای رنگهــا و
جوهرهــای مختلــف اســتفاده میشــدهاند.
13. Lakabi
14. Silhouette
15. Thermoluminescence
کتابنامه
بهرامی ،مهدی ،1327 ،صنایع ایران وظروف سفالین .تهران :دانشگاه تهران. سرفراز ،علیا کبر ،1347 ،تختسلیمان .تهران :موسسه تاریخ و فرهنگ ایران.َ
شــاطری ،میتــرا« ،1388 ،ســفال گونــهی نقشکنــده در گابــه ،ســیر تحــول وجایــگاه آن در روابــط فرهنگــی اقتصــادی ایــران دورهی اســامی» .رســالهی دکتــری ،گــروه
باستانشناســی دانشــگاه تهــران.
کامبخشفــرد ،ســیفاهلل ،1370 ،تهــران ســه هــزار و دویســت ســاله ،براســاسکاوشهــای باستانشناســی .تهــران :انتشــارات فضــا.
کامبخشفــرد ،ســیفاهلل ،1386 ،ســفال و ســفالگری در ایــران از ابتــدای نوســنگیتــا دوران معاصــر .تهــران :انتشــارات ققنــوس.
کامبخشفــرد ،ســیفاهلل ،1374 ،معبــد آناهیتــا کنــگاور کاوشهــا و پژوهشــهایباستانشناســی و بازســازی و احیــای معمــاری معبــد ناهیــد و تــاق گــرا .تهــران :ســازمان
میراث فرهنگــی.
کونتنــو ،ژرژ ،1380 ،ســفالگری ابتدائــی ایــران .مترجــم :ژیلبــرت صدیقپــور ،تهــران:ناشــر مترجم.
گروبــه ،ارنســت ،1384 ،ســفال اســامی از مجموعــه ناصــر خلیلــی .مترجــم :فرنــازحائــری ،تهــران :نشــر کارنــگ.
محمــدی ،مریــم؛ و شــعبانی ،محمــد« ،1395 ،معرفــی و تحلیــل ســفال های اســامیمحوطــه زینوآباد-بهــار ،همــدان» .پژوهشهــای باستانشناســی ،دورهی ،6شــمارهی
،11صــص135-150 :
مرتضایــی ،محمــد؛ و کیانــی ،محمدیوســف« ،1385 ،مطالعــه و تحلیــلســفالینههای مکشــوف از کاوشهــای باستانشــناختی ســال هــای 1481تــا 1484در
محوطــهی تاریخــی جرجــان» .مجلــهی دانشــکده ادبیــات و علــوم انســانی دانشــگاه
187
...بازنگری در طبقهبندی و تاریخگذاری سفال
.111-129 : صــص،2-80 دورهی،تهــران
«بازنگــری،1393 ، ســید فضلالــه، محمــد؛ و میردهقانــی اشــکذری، مرتضایــیدر جایــگاه شــهر یــزد در دوران صــدر اســام بــا تکیــه بــر اســناد مکتــوب و دادههــای
-174 : صــص،6 شــمارهی،4 دورهی، پژوهشهــای باستانشناســی،»باستانشناســی
159
باستانشناســی ایــران، ایــران در پیــش از تاریــخ،1378 ، صــادق، ملکشــهمیرزادی. انتشــارات میــراث فرهنگــی: تهــران.از آغــاز تــا ســپیده دم شهرنشــینی
، روحاهلل؛ و زور، محمدمهــدی؛ شــیرازی، ســید رســول؛ توســلی، موســویحاجی «گونهشــناختی و معمرفــی ســفالینههای دوران اســامی بلوچســتان (مکــران،1392 ،مریــم
.140-121 : صــص،5 شــمارهی،3 دورهی، پژوهشهــای باستانشناســی،»)جنوبــی
- Allan, J., 1971, Medieval Middle Eastern Pottery. Oxford, Ashmolean
Museum.
- Allan, J., 1974. “Incised Wares of Iran and Anatolia in the 11th and
12th Centuries”. Keramos: 15-23.
- Balfet, H.; Berthelot, M. F. & Monzon, S., 1989, Lexique et Typologie
des Poteries. Paris, CNRS.
- Barber, E. A., 1907, Lead Glazed Pottery (Part First: Common Clays).
Philadelphia, Museum Philadelphia.
- Curatola, G., 2006, Persian Ceramics (From the 9th to the 14th Century).
Milan, Skira Editore.
- Fehervari, G., 1973, Islamic Pottery, A Comprehensive Study based on
the Barlow Collection. London, Faber & Faber.
- Fehervari, G., 1998, Pottery of the Islamic World. in the Tareq Rajab
Museum. Kuwait, Tareq Rajab Museum.
- Fehervari, G., 2000, Ceramics of the Islamic World in the Tareq Rajab
Museum. London/New York, Tauris.
- Gardin, J. C., 1963, Lashkari Bazar, vol. II. In: Les Trouvailles,
Memoires de la Delegation Archelogique Francaise en Afghanistan, XVIII,
paris.
- Grube, E., 1976, Islamic Pottery of the Eighth to the Fifteenth Century
in the Keir Collection. London, Faber&Faber Limited.
- Grube, E., 1991, “The Islamic Period, 5th -9th /11th-15th Centuries
)Ceramics, XIV(”. Encyclopedia Iranica, V. Fascicle 3: 311-327.
- Grube, E., 1994. The Nasser D. Khalili Collection of Islamic Art. Vol.
IX. Oxford, Oxford University Press.
- Hobson, R. L., 1932, A Guide to the Islamic Pottery of the Near East.
London, British Museum.
- Kervran, M., 1977, “Les Niveaux Islamiques du Secteur Oriental du
Tepe de L'Apadana II, Le Mate'riel Ce'ramique”. Cahiers de la Dele'gation
1398 تابستان، دوره نهم،21 شماره
Arche'ologique Francaise en Iran, 7: 75-161.
- Lane, A., 1937-8, “The Early Sgraffito Ware of the Near East”.
Transactions of the Oriental Ceramic Society 15: 33-54.
- Lane, A., 1947. Early Islamic Pottery. London, faber&faber.
- Morgan, P. & Leatherby, J., 1987, “Excavated Ceramics from Sirjan. J.
Allan, C. Roberts )eds.(, Syria and Iran Three Studies in Medieval Ceramics,
Oxford University Press: 23-174.
- Naumann, R. & Naumann, E., 1976, Takht-I Suleiman. Munchen.
- Northedge, A., 1985, “Planning Samarra: A Report for 1983-4”. Iraq
47: 109-28.
- Pezard, M., 1920, La Ceramique Archaique de l'Islam et Ces Origines.
Paris, 2 vols.
- Pope, A. U., 1939, “The Ceramic Art in Islamic Times”. In: A.U. Pope,
Ph. Ackerman, )eds.(, Survey of Persian Art, Vol. IV: 1505-1541.
- Rozen-Ayalon, M., 1974, La Poterie Islamique, Memoires de la
Delegation Archeologique en Iran. Tome L, Mission Susiane, Ville Royale
de Suse IV, paris, Geuthner.
- Sarre, F., 1925, Die Keramik von Samarra, Die Ausgrabungen von
Samarra 2, Berlin.
- Schnyder, R., 1972, “Saljuk Pottery in Iran”. In: The International
Congress of Iranian Art & Archaeology. 189-197.
- Schnyder, R., 1974, “Medieval Incised and Carved Wares from North
West Iran”. In: William Watson, ed. The Art of Iran and Anatolia from the
11th to 13th Century, London, 85-95.
- Schnyder, R., 1979. “Slip Painting and Sgraffiato in Early Islamic
Earthen Ware”. In: M. Medley, ed. Decorative Techniques and Styles in Asia
Ceramics, London: 69-85.
- Soustiel, J., 1985, La Ceramique Islamique. Fribourg, Office du livre.
- Treptow, T., 2007, Daily Life Ornamented. The Medieval Persian City
of Rayy. The Oriental Institute Museum of the University of Chicago,
- Watson, O., 2004, Ceramics from Islamic Lands. Thames & Hudson,
- Watson, W., 1970, “On Tang Soft –glazed Pottery”. Colloquies on Art
and Archaeology in Asia, No. 1Percival David Foundation of Chinese Art,
London, 35-42.
- Whitehouse, D., 1968, “Excavations at Siraf: First Interim Report”.
Iran: 6:1-22.
- Wilkinson, C. K., 1973, Nishapur. Pottery of the Early Islamic Period.
New York, The Metropolitan Museum of Art.
- Yon, M., 1981, Dictionaire Illustre Multi langue de la Ceramique du
Proche Orient Ancien. Paris, CRNS.
188