Falsyfikacja domniemanych grodzisk

iqli. i , , , ,,, / r/ ,'." /,ilf t ł : : ' : -: .:i, l flr,,,"i I ,'.' ,* l , ,.,r% Prace Instytutu Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie 07 ARCHAEOLOGICA HEREDITAS 2. Grodziska Warmii i Mazur Nowe badania i interpretacje pod redakcją Zbigniewa Kobylińskiego Warszawa 2016 Archaeologica Hereditas Prace Instytutu Archeologii UKSW Komitet redakcyjny: redaktor serii: Zbigniew Kobyliński Członkowie Komitetu: tadeusz Gołgowski, Jacek Lech, Przemysław Urbańczyk Sekretarz: Magdalena Żurek Adres redakcji: ul. Wóycickiego 1/3, bud. 23, 01-938 Warszawa tel. +48 22 569 68 17, e-mail: archeologia@uksw.edu.pl www.archeologia.uksw.edu.pl redakcja: Zbigniew Kobyliński Korekty: Zbigniew Kobyliński Skład: Bartłomiej Gruszka Projekt okładki: Katja Niklas i Ula Zalejska-Smoleń Linguisic consultaion: Louis daniel Nebelsick rycina na okładce: grodzisko w rygarbach, gm. Sępopol (fot. Jacek radkowski) Publikacja recenzowana do druku przez dr. Wojciecha Brzezińskiego © Copyright by Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa ISBN 978-83-946496-1-6 ISSN 2451-0521 Wydawnictwo: Fundacja res Publica Muliethnica ul. Cypryjska 44 02-761 Warszawa htp://res-publica-muliethnica.pl/ tom wydany z funduszy projektu badawczego Narodowego Programu rozwoju Humanistyki Katalog grodzisk Warmii i Mazur. Część I: Pomezania, Pogezania i Warmia SPIS TREŚCI 5 Wprowadzenie * 7 Marcin Engel i Cezary Sobczak Grodziska jaćwieskie w świetle najnowszych badań interdyscyplinarnych 27 Arkadiusz Koperkiewicz Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy Olsztyn – Las Miejski 49 Felix Biermann, Christofer Herrmann i Arkadiusz Koperkiewicz Alt Wartenburg / Barczewko na Warmii. Początki miasta średniowiecznego i jego fortyikacje 71 robert Klimek Grodziska w Baranówce, gm. Frombork w świetle mitów, źródeł pisanych i badań archiwalnych 79 Andrzej Pydyn Wyniki archeologicznych prospekcji podwodnych w jeziorach Pojezierza Iławskiego w latach 2013-2014 * 93 Zbigniew Kobyliński Projekt Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki Katalog grodzisk Warmii i Mazur. Część I: Pomezania, Pogezania i Warmia: realizacja w latach 2012-2016 113 Maciej J. Bojanowski, Urszula Czarniecka, Arkadiusz Gąsiński, Petras Jokubauskas, Urszula Kobylińska, Zbigniew Kobyliński i Łukasz Kruszewski Petrograia ceramiki pradziejowej i średniowiecznej z grodzisk zachodniej części ziem pruskich ArchAeologicA HEREDITAS 7 173 Joanna Kałużna-Czaplińska, Paulina Gątarek, Angelina rosiak, Urszula Kobylińska i Zbigniew Kobyliński Zawartość kwasów tłuszczowych w ceramice pochodzącej z pradziejowych i średniowiecznych grodzisk z zachodniej części ziem pruskich 211 Maria Lityńska-Zając i Magdalena Moskal-del Hoyo Wyniki badań archeobotanicznych grodzisk z zachodniej części województwa warmińsko-mazurskiego 231 tomasz Stępnik Analiza dendrologiczna prób drewna i węgli drzewnych z grodzisk zachodniej części województwa warmińsko-mazurskiego 247 Zbigniew Kobyliński, Jerzy Nitychoruk, Kamil rabiega, Magdalena rutyna, dariusz Wach, Fabian Welc, Jacek Wysocki, Katarzyna Zeman-Wiśniewska i Magdalena Żurek Falsyikacja domniemanych grodzisk w powiecie iławskim i ostródzkim 295 Jacek radkowski i Jacek Wysocki Wstęp do problematyki gródków stożkowatych z terenu średniowiecznego państwa zakonu krzyżackiego, znajdujących się na obszarze województwa warmińsko-mazurskiego * 387 Noty o autorach Zbigniew Kobyliński, Jerzy Nitychoruk, Kamil rabiega, Magdalena rutyna, dariusz Wach, Fabian Welc, Jacek Wysocki, Katarzyna Zeman-Wiśniewska i Magdalena Żurek Falsyikacja domniemanych pradziejowych i średniowiecznych grodzisk w powiecie iławskim i ostródzkim W momencie podejmowania prac nad tworzeniem katalogu grodzisk Warmii i Mazur zdawano sobie sprawę z faktu, że informacje o grodziskach na tym terenie będą miały zróżnicowaną wartość i wiarygodność. Postanowiono jednak dokonać sprawdzenia i weryikacji wszystkich obiektów, określonych kiedykolwiek jako grodziska w literaturze archeologicznej, jak również sprawdzenia wszystkich miejsc, których formy terenowe lub toponimy (zwłaszcza występujące w niemieckich materiałach kartograicznych) mogły sugerować obecność grodzisk. Grodziska, których charakter zdawał się być oczywisty, czy to z powodu szczególnej formy terenowej, czy też wyników wcześniejszych badań, w większości zostały przez służbę konserwatorską na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat wpisane do rejestru zabytków woj. warmińsko-mazurskiego. Pozostała jednak duża grupa obiektów znanych z niemieckich zapisów archiwalnych, ze wzmianek w literaturze, a także z toponimów, które nie zostały sprawdzone w sposób dostateczny (lub nawet żaden), nie miały dokładnej lokalizacji lub były kwaliikowane jako grodziska na podstawie niejasnych przesłanek. Wreszcie, część obiektów, które były znane z wymienionych wcześniej źródeł, mogła zostać przekształcona lub zniszczona, przeważnie na skutek ignorancji i braku świadomości. Podjęto zatem trud sprawdzenia wszystkich informacji o obiektach kwaliikowanych jako grodziska, nawet najbardziej wątpliwych i pochodzących niekiedy nawet od osób mających bardzo mgliste pojęcie o źródłach archeologicznych. W wyniku tych prac nie tylko zostały znalezione i przebadane nieznane wcześniej grodziska, a część znanych wcześniej została zweryfikowana i rozpoznana w sposób pozwalający służbom konserwatorskim na podejmowanie ochronnych działań administracyjnych, ale także w przypadku znacznej części obiektów zdołano rozwiać wątpliwości co do ich charakteru i zdyskwaliikować je jednoznacznie jako nie będące zabytkami archeologicznymi, co także wyjaśnia sytuację i ułatwia pracę służbom konserwatorskim, ale także wspomaga potencjalne działania naukowe, pozwalając oprzeć prace badawcze na pewnych i sprawdzonych źródłach, dzięki czemu opracowania naukowe stają się bardziej wiarygodne i bliższe prawidłowej rekonstrukcji procesów historycznych i zjawisk społecznych z nimi związanych. realizacja projektu wykazała, że wiele spośród funkcjonu- ArchAeologicA HEREDITAS 7 247-293 jących dotąd w literaturze i archiwach konserwatorskich1 obiektów w rzeczywistości nie jest (przynajmniej obecnie) grodziskami, co może świadczyć o niedoskonałości warsztatu naukowego archeologów, zarówno dawniejszych jak i współczesnych, ale także może być świadectwem postępującego procesu niszczenia dziedzictwa archeologicznego na skutek przyczyn naturalnych wynikających z upływu czasu, jak i z braku świadomości społeczeństwa i niedoskonałości metod ochrony konserwatorskiej. Niniejszy artykuł zawiera informacje na temat wszystkich obiektów badanych w ramach realizacji projektu NPrH Katalog grodzisk Warmii i Mazur. Część I: Pomezania, Pogezania i Warmia w latach 2012-2016, które okazały się nie być grodziskami2. W większości przypadków weryikacja obejmowała przede wszystkim wiercenia geologiczne i szczegółowe, niekiedy kilkukrotne, badania powierzchniowe. W przypadkach, gdy ten pierwszy etap prac nie dawał jasności, co do istnienia grodziska, prowadzono badania wykopaliskowe o charakterze sondażowym lub otwierano wykopy archeologiczne o większej powierzchni. Powiat iławski Gmina Kisielice 1. Limża, gm. Kisielice – park; nie uwzględniono w AZP (obszar AZP 27-49) Położenie stanowiska: Park podworski, na południe od pałacu. Przyczyna podjęcia badań: Stanowisko wymienione zostało w literaturze przedwojennej3, a następnie wizytowane przez M. Hatkę w roku 1968, jednakże nie uwzględnio1 Wykorzystano zarówno archiwa Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Olsztynie i Elblągu oraz Muzeum Warmii i Mazur (kwerendę przeprowadzili dr Mirosław Marcinkowski, dr Jacek Wysocki, mgr Bartłomiej Klęczar i mgr Magdalena rutyna), jak i znajdujące się w Berlinie archiwa dawnego Prussia Museum z Królewca (kwerendę w Museum für Vor- und Frühgeschichte w Berlinie przeprowadził dr Seweryn Szczepański). 2 Mapy położenia miejsc poddanych weryikacji opracował dr rafał Solecki. 3 Łęga 1930: 558. Zbigniew Kobyliński i inni ne o wymiarach: południe-północ 70 m, wschód-zachód 60 m (0,42 ha), posiada majdan lekko wklęsły. Wały grodziska zupełnie rozorane – prawie nie istnieją. Od strony północnej, południowej i wschodniej łagodne zbocza, od strony zachodniej brak pogłębienia” (ryc. 1). Badania geologiczne: Badany fragment wysoczyzny polodowcowej (97,5 m n.p.m.) ograniczony jest od południowego wschodu głębokim rozcięciem erozyjnym, a od południowego zachodu doliną rzeki Gardęga lub Gardeja (84,4 m n.p.m.). Badany obszar jest fragmentem wysoczyzny rozciętej od południa przez głęboki wąwóz z odwodnieniem. Wysoczyznę budują piasek gliniasty barwy rdzawej z niewielkimi głazikami i niżej leżąca glina zwałowa, piaszczysto–ilasta, brązowa z dużą ilością korzeni z licznymi wytrąceniami węglanu wapnia. Przypowierzchniową warstwę do 0,20 m tworzy gleba piaszczysta z dużą ilością organiki, strukturami korzeniowymi, drobnymi fragmentami cegieł. Liczne fragmenty cegieł odnotowano również na powierzchni gruntu, zwłaszcza w pobliżu za- Ryc. 1. Limża, gm. Kisielice – domniemane grodzisko (Archiwum WUOZ w Olsztynie) Fig. 1. Limża, community of Kisielice – the alleged stronghold (Archive of the Provincial Oice for Protection of Historical Monuments in Olsztyn) no go w wynikach badań AZP przeprowadzonych w 1983 r. Według informacji podanych przez M. Hatkę: „domniemane grodzisko wczesnośredniowieczne, wyżynne, położone jest w parku majątku, około 250 m na południe od pałacu, na pagórku tuż po wschodniej stronie drogi prowadzącej na pola uprawne wsi Limży. Od północy i wschodu w odległości 30-50 m grodzisko otacza rów odwadniający. Grodzisko zlokalizowane jest na niewielkim pagórku, owal- 248 budowań. Źródłem cegieł są pobliskie budynki, które po części są zrujnowane, po części uszkodzone. Nie stwierdzono dowodów obecności starszych osadów przemieszczonych przez człowieka. Badania archeologiczne: Badania weryikacyjne przeprowadzone w ramach realizacji projektu polegały na szczegółowej penetracji powierzchniowej całego terenu dawnego założenia dworsko-folwarcznego w celu zlokaliARcHAEoloGIcA HErEdItAS • 7 Falsyikacja domniemanych pradziejowych i średniowiecznych grodzisk zowania ewentualnych śladów grodziska. Spenetrowano teren wokół dworu (w ruinie), teren dawnego folwarku (w dużej części w ruinie) oraz teren parku. Park zajmuje cypel wysoczyzny schodzący od terenu dworu i folwarku w kierunku południowym do doliny rzeki. W części wschodniej przecina go dość głęboki jar, którym prawdopodobnie niegdyś spływały wody z naturalnego źródliska. Na wschód od jaru między nim a granicą obszaru parkowego znajduje się resztka bardzo zdewastowanego cmentarza rodowego. Szczegółowa penetracja całego terenu parku, w tym w szczególności obszaru wskazanego przez M. Hatkę, nie ujawniła żadnych śladów istnienia w tym miejscu grodziska. Brak tu zarówno form terenowych mogących być pozostałościami fortyikacji (wały, fosy) jak również brak na powierzchni jakiegokolwiek materiału kulturowego, poza współczesnym gruzem i śmieciami. Spenetrowano również wzgórze znajdujące się po południowej stronie doliny rzeczki naprzeciw parku. tam również nie odkryto żadnego materiału kulturowego, mimo iż wzgórek był w trakcie orki, a z badań AZP wynikało, że 30 lat temu odkryto na jego powierzchni jakieś materiały zabytkowe. Na pagórku również nie zaobserwowano śladów dawnych ewentualnych umocnień. 2. Łodygowo, gm. Kisielice, st. 3; AZP 27-49/6 Położenie stanowiska: teren dawnego założenia dworsko–parkowo–folwarcznego. Obszar znajdujący się między budynkiem dawnego dworu, a brzegiem dawnego jeziora, ukształtowany w formie cypla wysoczyzny. Przyczyna podjęcia badań: Forma terenowa cypla wysoczyzny wchodzącego w dolinę jeziora, sugerująca obronny charakter stanowiska, występowanie na powierzchni średniowiecznego ruchomego materiału kulturowego, a także lokalizacja w pobliżu nowożytnego dworu (co mogło świadczyć o istnieniu kontynuacji miejsca siedziby rycerskiej). Badania geologiczne: Badane miejsce stanowi fragment wysoczyzny wychodzącej w obręb stawów rybnych. Poziom wody w stawie osiąga 79,8 m n.p.m., natomiast wysokości bezwzględna powierzchni półwyspu to około 90 m n.p.m. Półwysep od stawu oddziela krawędź o wysokości 5,5 m. Badany obiekt leży na niewielkim półwyspie oddzielonym stromymi krawędziami od stawów hodowlanych. Powierzchnia terenu wznosi się około 10,0 m od lustra wody w stawie. Na głębokości od około 0,90 m występuje tu glina zwałowa piaszczysta, barwy brązowej z licznymi wytrąceniami węglanu wapnia, która stanowi calec. Powyżej, na glinie leżą piasek i namuł piaszczysty z dużą ilością substancji organicznych, fragmentów cegieł, bądź polepy z pojedynczymi węglami drzewnymi, które stanowią warstwę kulturową. Osady występujące do około 1,0 m głębokości, z fragmentami cegieł, polepy i pojedynczymi węglami drzewnymi, stanowią warstwę użytkowaną przez człowieka. Badania archeologiczne: Na terenie domniemanego grodziska założone zostały w ramach realizacji projektu dwa wykopy (wykop I przy pałacu, wykop II na cyplu nad jeziorem). W wykopie I znaleziono jedynie materiał nowożytny oraz elementy architektoniczne usunięte z fasady pałacu w latach powojennych. W wykopie II pod warstwą niwelacyjną (do 50 cm miąższości) odkryto dwa obiekty z kośćmi zwierzęcymi i znaleziskami ceramicznymi i metalowymi z okresu wczesnośredniowiecznego. Najważniejszym odkryciem była wczesnośredniowieczna półziemianka, która uległa spaleniu. Zachowały się jej elementy, takie jak kamienny narożnik, spalona ściana w konstrukcji szachulcowej, z widocznym układem drewnianych belek oraz częściowo zachowane przepalone belki drewniane. Poziom użytkowy tego domostwa zawierał popiół, polepę i nieliczne fragmenty ceramiki (w tym fragment prażnicy). Poniżej znajdowała się warstwa piasku z węglami oraz fragmentami polepy, pod którą wystąpił calec w postaci szaro-zielonkawej gliny. Na stanowisku znaleziono także kilka fragmentów ceramiki z wczesnej epoki żelaza. Chociaż potwierdzono obecność osadnictwa z późnej fazy okresu wczesnośredniowiecznego, nie stwierdzono żadnych pozostałości, które pozwoliłyby na identyfikację tego stanowiska jako grodziska. Cypel był miejscem o tradycjach osadniczych co najmniej od wczesnej epoki żelaza, ale nie było tu obiektu osadniczego o charakterze obronnym, ani w starożytności, ani w średniowieczu. Gmina Susz 3. Bałoszyce, st. 6; AZP 26-50/11 Położenie stanowiska: Stanowisko znajduje się na południe od parku dworskiego należącego do zespołu rezydencjonalnego w Bałoszycach. Stanowi ono cypel wysoczyzny wchodzący w dolinę dawnego cieku wodnego, obecnie wypełnioną niewielkimi zbiornikami wodnymi. GrOdZISKA WArMII I MAZUr 2 • Nowe badania i interpretacje 249 Zbigniew Kobyliński i inni Przyczyna podjęcia badań: W trakcie badań powierzchniowych AZP, stanowisko zostało wskazane jako teren prawdopodobnego grodziska. Badania geologiczne: Badane miejsce stanowi niewielki pagórek, którego kulminacja osiąga 107,5 m n.p.m. W części szczytowej pagórka widoczny jest wyraźny, prostokątny zarys formy wznoszącej się na kilkadziesiąt cm ponad poziom terenu, o kształcie sugerującym udział człowieka w jego powstaniu. W ramach realizacji projektu wykonano łącznie siedem wierceń geologicznych, które posłużyły do konstrukcji przekroju geologicznego o przebiegu N-S. Wiercenie wykonane na skraju pagórka, bliżej pałacu, dobrze dokumentuje występującą do 0,6 m głębokości warstwę rozbiórkową, na którą składa się piasek z humusem z fragmentami cegieł, zaprawy i węglami drzewnymi. Od 0,6 do 1,2 m głębokości występuje piasek drobnoziarnisty szary, ze smugami ciemnoszarymi oraz węglami drzewnymi - warstwa kulturowa (prawdopodobnie XVIII - XIX w). Poniżej, od 1,2 do 1,5 m głębokości, piasek brązowo-szary, miejscami z warstwami orsztynu, jest również przemieszczony. dopiero występujący na głębokości 1,5-1,9 m piasek brązowy gliniasty i zalegająca głębiej glina zwałowa brązowa, są calcem. Kolejne wiercenie, wykonane na szczycie pagórka, potwierdza taki układ warstw. do głębokości 0,55-0,60 m występuje tu piasek z humusem i dużymi fragmentami cegieł - warstwa rozbiórkowa (prawdopodobnie z XIX lub XX w.). Na głębokości od 0,6 do 0,75 m stwierdzono piasek drobnoziarnisty, nieco ilasty, również z fragmentami cegieł i węgli drzewnych, co pokazuje, że jest to warstwa rozbiórkowa, która ma swoją kontynuację na głębokości od 0,75 do 1,4 m w postaci piasku nieco gliniastego, z drobnymi fragmentami cegieł, węgli drzewnych, miejscami z wtrąceniami osadów bardziej organicznych. Występujący niżej (głęb. 1,40-2,15 m) piasek 250 średnioziarnisty lekko gliniasty brązowy i na głębokości 2,15-3,0 m glina piaszczysta brązowa miejscami brązowo-szara z przewarstwieniami piasków gliniastych szarych stanowi calec. Badania archeologiczne: W ramach realizacji projektu teren pagórka przecięto trzema wykopami. Wykop A (2 x 20 m), zorientowany po linii N-S, objął cały północny stok. W jego południowej części odsłonięto kamienny fundament budynku z cegły, z ceglanymi i drewnianymi podłogami, z fragmentem pieca kalowego. Analiza drobnych znalezisk i reliktów architektury świadczy, że jest to dom ogrodnika z XIX w., zaznaczony w planach majątku. Ślady spalenizny wskazują, że mógł zostać zniszczony podczas II Wojny Światowej. Odwierty wykonane pod podłogą i wokół domu wyraźnie wskazują, że nie ma tu śladów zabudowy z okresów wcześniejszych. Wykop B (2 x 5 m) założono na wschodnim stoku pagórka, blisko szczytu. Odsłonięto tu fragment kamiennego fundamentu wyżej opisanego domu i liczne spalone książki. Wykop C (2 x 10 m), zorientowany po linii E-W, założono na zachodnim stoku pagórka, w połowie jego długości. W wykopie znaleziono jedynie pojedyncze fragmenty ceramiki nowożytnej. Na stanowisku nie znaleziono śladów osadnictwa z okresu przez końcem XIX w. tym samym należy uznać grodzisko za nieistniejące. 4. Bałoszyce Małe, st. 1; AZP 26-50/9 Położenie stanowiska: Stanowisko znajduje się ok. 1 km na południowy wschód od dawnego folwarku Bałoszyce Małe, w lesie, na zachód od rynnowego obniżenia polodowcowego, wypełnionego do chwili obecnej wodą (mokradła) i na wschód od leśnej drogi biegnącej od folwarku do zespołu rezydencjonalnego w Bałoszycach. Stanowi zalesiony cypel wysoczyzny, ograniczony od wschodu i południa zabagnionymi dolinami. ARcHAEoloGIcA HErEdItAS • 7 Falsyikacja domniemanych pradziejowych i średniowiecznych grodzisk Przyczyna podjęcia badań: Według W. Łęgi, 1 km na południowy wschód od miejscowości Bałoszyce znajdować się miało grodzisko wczesnośredniowieczne (?) zwane Kleiner Schlossberg4. W trakcie badań powierzchniowych AZP przeprowadzonych w 1989 r. przez M.F. Jagodzińskiego, stanowisko w Bałoszycach Małych zostało wskazane jako miejsce położenia tego grodziska, błędnie lokalizowanego w starszej literaturze. Wskazał on na istnienie fosy i mocno zniwelowanego wału zaporowego, odcinającego cypel od wysoczyzny5. W trakcie badań powierzchniowych przeprowadzonych w ramach realizacji projektu nie zaobserwowano w lesie żadnych pozostałości fortyikacji, co spowodowało konieczność wykonania sondażowych badań weryikacyjnych. Badania geologiczne: Badany obszar stanowi obniżenie będące fragmentem rynny subglacjalnej, w nieznanej przeszłości wypełnionej wodą. W obrębie obniżenia znajdują się dwa wzniesienia, z których jedno stanowiło kiedyś wyspę, a drugie półwysep. Oba pagórki zostały zbadane pod względem przekształceń dokonanych przez człowieka. dno obniżenia leży na wysokości 97,0 m n.p.m., a północny pagórek wznosi się na 106,3 m n.p.m., natomiast południowy na 114,5 m n.p.m. Oba pagórki maja owalny kształt, przy czym pagórek północny jest bardziej zbliżony do koła z osią dłuższą W-E, oba pagórki są dobrze izolowane od wysoczyzny, pagórek północny ma połączenie z wysoczyzną od strony zachodniej. Na zobrazowaniach ALS dobrze rozpoznawalny jest zarys obiektu przypominającego wał na pagórku północnym, który w trakcie badań terenowych był również widoczny. Jednak nie ma on historycznego charakteru i jest prawdopodobnie współczesny. Na pagórku północnym wykonano sześć wierceń oraz przekrój geologiczny o przebiegu W-E. Na podstawie wierceń można stwierdzić, że przypowierzchniową warstwą osadów jest piasek pylasty lub zagliniony występujący do głębokości 0,8 m. Pod piaskiem występuje glina zwałowa zlodowacenia Wisły. Nie stwierdzono nawarstwień antropogenicznych. Badania archeologiczne: Na pagórku północnym wyznaczono oś badawczą po linii W–E i wzdłuż niej założono 12 wykopów, każdy o wymiarach 1 x 1 m. We wszystkich wykopach sondażowych zarejestrowano jedynie prosty układ warstw, obejmujący humus i calec, przy czym calec miejscami stanowił drobny piasek z frakcją pylastą, a miejscami glina. Badania sondażowe w miejscu domniemanego wału również nie wykazały istnienia nawarstwień antropogenicznych. W trakcie penetracji powierzchniowych, ani badań sondażowych nie odkryto żadnego ruchomego materiału kulturowego. 5. Bałoszyce Małe; nie uwzględnione w AZP (obszar AZP 26-50) Położenie stanowiska: Pagórek znajdujący się na południe od wyżej opisanego st. 1 w Bałoszycach Małych, 4 5 Łęga 1930: 558; Crome 1937: 123. Jagodziński 1997: 219-220. położony na zachód od rynnowego obniżenia polodowcowego wypełnionego do chwili obecnej wodą (mokradła) i na wschód od leśnej drogi biegnącej od folwarku do zespołu rezydencjonalnego w Bałoszycach. Stanowi wybitne wyniesienie o ekspozycji okrężnej, zalesione i ograniczone od wschodu, północy i zachodu zabagnionymi dolinami. Przyczyna podjęcia badań: Stanowisko nie zostało uwzględnione w trakcie badań AZP przeprowadzonych w latach 90. XX wieku, jednak na mapie niemieckiej miejsce to jest oznaczone jako Gr. Schlossberg6. Jest to wyniesienie o wybitnie obronnych naturalnych walorach terenowych. Badania geologiczne: Na pagórku wykonano pięć wierceń oraz przekrój geologiczny o przebiegu NW-SE. Na podstawie wierceń można stwierdzić, że przy powierzchni formy pagórka występuje warstwa piasków zglinionych do głębokości 0,4 m, pod którą zanotowano kompleks gliny zwałowej ilastej zlodowacenia Wisły. W wierceniu, które wykonano na równinie u podnóża pagórka występują: mułek ilasty niebieski, zastoiskowy, do głębokości 0,40 m, a niżej do głębokości 1,0 m - żwir niebiesko-szary. Mułek reprezentuje okresy spokojnej sedymentacji zastoiskowej, natomiast żwir jest efektem przepływów o większej energii, które miały miejsce podczas wytapiania lądolodu Wisły. Nie stwierdzono obecności nawarstwień antropogenicznych. 6. Fabianki (Gostyczyn), st. 3; AZP 24-51/31 Położenie stanowiska: Grodzisko miałoby się znajdować w rejonie osady Gostyczyn, na dnie doliny cieku łączącego Jeziorak z jez. Gaudy, przy południowej krawędzi zbocza doliny rzeki Liwa. 6 GrOdZISKA WArMII I MAZUr 2 • Nowe badania i interpretacje Messischblat 2381 Freystadt, wyd. 1928. 251 Zbigniew Kobyliński i inni mego materiału kulturowego, mimo panujących bardzo dobrych warunków obserwacji. W związku z tym z dużą pewnością można stwierdzić, że sugerowane w źródłach archiwalnych grodzisko nie istnieje. 7. Frydrychowo (Wądoły), st. 1; AZP 26-50/10 Przyczyna podjęcia badań: Niejasne informacje archiwalne o istnieniu w tym rejonie grodziska, połączone z informacją weryikacyjną z 1968 roku, przy jednoczesnym braku informacji o tym grodzisku w dokumentacji arkusza AZP po badaniach w latach 80. i 90. XX wieku. Według W. Łęgi, który lokalizował obiekt w miejscowości Kamieniec (Finkenstein), miało to być „grodzisko wyżynne przy Borowym Młynie (Heidemühle), 2 km na północny zachód od tegoż. Jest to według mapy długi wał o kształcie półowalu na pagórku nad wyschłym jeziorem, sprawiający wrażenie szańca pełnośredniowiecznego”7. Z kolei M. Hatka podał, że: „w lesie należącym do leśnictwa Fabianki w odległości około 2500 m na północny zachód od Borowego Młyna (Heidemühle) na terenie bagnistym dawnego, wyschniętego jeziora Gaudy położony jest pagórek w kształcie półowalu. Grodzisko położone jest pomiędzy dwoma kanałami. Grodzisko, chyba półwyspowe, robi wrażenie szańca średniowiecznego, wznosi się około 6 m nad poziom okolicznych bagien”.8 Badania archeologiczne: W trakcie badań poszukiwawczych w ramach realizacji projektu spenetrowano szczegółowo południową krawędź doliny, od ujścia Liwy do zabagnionej doliny obok Gostyczyna, do wlotu tej doliny do basenu jeziora Gaudy. Znajduje się tam kilka wyniesień pierwotnie oddzielonych od południowego stoku doliny mokradłami, przez które współcześnie przebiega skanalizowane koryto Liwy. Wszystkie wyniesienia, podobnie jak zbocze doliny, porośnięte są lasem mieszanym o różnym wieku. dokładna penetracja wszystkich wyniesień nie doprowadziła do ujawnienia śladów konstrukcji ziemnych o charakterze obronnym (wałów czy fos). Na żadnym z wyniesień nie ujawniono także żadnego rucho7 Łęga 1930: 558; Jagodziński 1997: 205-206 (pod nazwą miejscową Kamieniec). 8 wizytowane przez M. Haftkę w 1968 roku, AZP 25-51, nr stan. w miejscowości 1. 252 Położenie stanowiska: Na polu, na zachód od drogi Susz – Kisielice, na wysokości osady Frydrychowo, ok. 1 km na południowy wschód od parku dworskiego w Bałoszycach. Przyczyna podjęcia badań: Grodzisko znane z badań AZP, położone w dolinie utworzonej przez dwa niewielkie cieki wodne spływające z wysoczyzny i tworzące strukturę o charakterze cypla otoczonego obniżeniem cieków wodnych, łączącego się od północnego zachodu z wysoczyzną. Od tej strony widoczne były niegdyś pozostałości o charakterze fosy i wału zaporowego. Badania archeologiczne: W trakcie badań weryikacyjnych w ramach realizacji projektu okazało się, że opis terenu zawarty w karcie AZP jest całkowicie nieaktualny. Powierzchnia terenu w tym miejscu została zupełnie zmieniona. Właściciel terenu, który zakupił duży areał gruntów ornych po zlikwidowanym PGr, przystosował go do produkcji rolnej wielkoobszarowej, całkowicie niwelując teren. W wyniku tych prac zniknęła dolina cieków, jak również zniknęły z powierzchni same cieki, a teren dawnej doliny został wyrównany. Obszar domniemanego grodziska został zniwelowany, a dolinki cieków wodnych zasypane. W ten sposób grodzisko, jeżeli istniało, przestało istnieć. Penetracje powierzchniowe nie ujawniły na powierzchni żadnego ruchomego materiału zabytkowego. Miejsce to wyróżnia się brakiem humusu i gliniastym (jaśniejszym) podglebiem na powierzchni. Zespół badawczy nie uzyskał od właściciela terenu pozwolenia na wykonanie badań geologicznych, które mogłyby zweryikować istnienie jakichś pozostałości grodziska. ARcHAEoloGIcA HErEdItAS • 7 Falsyikacja domniemanych pradziejowych i średniowiecznych grodzisk 8. Januszewo, st. 7 – park dworski; AZP 25-51/7 9. Kamieniec – kopiec; nie uwzględniono w AZP (obszar AZP 24-51) Położenie stanowiska: W parku podworskim znajdującym się bezpośrednio na zachód od zespołu zabudowy folwarcznej i pałacu w Januszewie lub w miejscu lokalizacji pałacu. Przyczyna podjęcia badań: Informacje o grodzisku wczesnośredniowiecznym (?) z badań powierzchniowych prowadzonych w roku 1994 w ramach AZP przez M.F. Jagodzińskiego: „w parku przypałacowym zachowały się fragmentarycznie umocnienia przypuszczalnego grodziska, w postaci fosy i częściowo zniwelowanego wału”.9 B a dania ge o l o gi c zne: Wiercenia w ykonano w odległości ok. 5 metrów od schodów prowadzących do wejścia we wschodniej fasadzie pałacu. tylko 0,60 m miąższości powierzchniowych osadów zawiera ślady antropogeniczne, tworząc warstwę nasypową barwy brunatno–szarej z fragmentami nowożytnych cegieł, żużla, węgli drzewnych i innych substancji organicznych. Poniżej tej warstwy występują piaski średnioziarniste, warstwowane, przewarstwione mułkiem, i piaski drobnoziarniste z przewarstwieniami mułku, warstwowane horyzontalnie - prawdopodobnie efekt akumulacji limnoglacjalnej. Przypowierzchniowa warstwa pochodzi z okresu budowy i funkcjonowania pałacu. Nie stwierdzono starszych osadów antropogenicznych. Badania archeologiczne: W ramach realizacji projektu przeprowadzono szczegółową penetrację terenową obszaru parku oraz bezpośredniego otoczenia zrujnowanego pałacu w Januszewie. Na terenie parku nie odkryto żadnych śladów mogących świadczyć o istnieniu tu założenia obronnego. Należy wykluczyć istnienie grodziska. Położenie stanowiska: Na wschodnim krańcu założenia parkowego na wschód od ruin pałacu, między nim a brzegiem jez. Gaudy. Przyczyna podjęcia badań: Przy wschodniej granicy obszaru parkowego, na jego osi głównej, znajduje się kopiec o wysokości 3 m, otoczony wodą. Lokalizacja obiektu sugerowała, iż może być on pozostałością najwcześniejszej lokalizacji siedziby rycerskiej w postaci gródka stożkowatego. Na powierzchni kopca odkryto liczne fragmenty cegieł i polepy. Badania geologiczne: Jest to pagórek ziemny z systemem tarasów ulokowanych od strony pałacu, z płaskim owalnym wierzchołkiem obsadzonym starodrzewem. W efekcie badań geologicznych wykonano 10 wierceń wzdłuż linii przekroju o orientacji W-E, obejmującej otoczenie obiektu oraz przecinającej sam obiekt i charakterystyczne tarasy położone w zachodniej części formy. Pierwsze wiercenie zlokalizowano na wschód od obiektu, na terenie podmokłym, będącym prawdopodobnie zarośniętym fragmentem tarasu nawiązującym do jeziora Gaudy. W proilu wiercenia tylko przypowierzchniowa warstwa osadów do głębokości 0,5 m zawiera fragmenty pokruszonych cegieł. Kolejne proile wiertnicze są wzbogacone we fragmenty cegieł, zaprawy, węgli drzewnych. W zasadzie całe proile osadów są mieszaniną piasku z cegłami pochodzącymi z rozbiórki, na co wskazuje zaprawa. Badany obiekt wykonany jest w całości z materiału rozbiórkowego lub odpadów powstałych podczas budowy pałacu i prawdopodobnie nie jest starszy od drzew, które go porastają. Obiekt ten nie jest z pewnością pozostałością grodziska, lecz stanowi fragment kompozycji krajobrazowej założenia parkowego. 9 Jagodziński 1997: 216. GrOdZISKA WArMII I MAZUr 2 • Nowe badania i interpretacje 253 Zbigniew Kobyliński i inni Gmina Iława 10. Dziarny; nie uwzględniono w AZP (obszar 28-53) Położenie stanowiska: Na lewym brzegu Iławki w lesie na krawędzi wysoczyzny; niewielki cypel wysoczyzny górujący nad doliną rzeki. Przyczyna podjęcia badań: Abraham Lissauer podaje, że Hugo Conwentz przebadał grodzisko wczesnośredniowieczne w okolicy wsi dziarnówko (Klein Sehren). Informację tę podaje także Władysław Łęga, określając je jako „grodzisko niewiadomego typu”.10 Badania archeologiczne: W wyniku penetracji powierzchniowej terenu leśnego w ramach realizacji projektu odkryto miejsce wskazujące na istnienie pozostałości osadniczych. W wyniku wykonanego sondażu odkryto pozostałości obiektu murowanego na fundamencie z luźno ułożonych kamieni oraz cegieł wykonanych maszynowo. Pozostałości spalonych belek drewnianych i płaty przepalonej gliny mogą sugerować konstrukcję szkieletową obiektu krytego dachówką ceramiczną. Nieliczne fragmenty ceramiki naczyniowej pochodziły z czasów nowożytnych. Odkryty obiekt jest pozostałością budowli nowożytnej. Z pewnością nie są to pozostałości grodziska (por. też nr 17). 11. Iława – „Królicza Góra” (Kaninchenberg); nie uwzględniono w AZP (obszar 28-52) Położenie stanowiska: domniemane grodzisko miałoby znajdować się w centrum miasta Iławy, między ulicami Jana II Sobieskiego i Królowej Jadwigi oraz torami kolejowymi, biegnącymi tu w wykopie. Przyczyna podjęcia badań: Sugesie na temat istnienia fortyikacji średniowiecznych oparte na legendach i charakterze formy terenowej11 Badania geologiczne: Badany obszar składa się z trzech płaskich powierzchni tarasowych, oddzielonych krawędziami. Najniższy taras związany jest z ulicą Jana III Sobieskiego i leży na wysokości około 105 m n.p.m., pozostałe wznoszą się aż do wysokości około 110 m n.p.m. Wiercenia przeprowadzone na każdym z tarasów wykazały ingerencję ludzką do głębokości maksymalnie 1,60 m. Osady przemieszczone to: piasek z detrytusem organicznym, węglami drzewnymi i korzeniami; piasek nasypowy – niwelacyjny z ciemnymi warstewkami; nasyp piaszczysty z fragmentami zaprawy, głazikami do 5 cm średnicy, z zaburzeniami antropogenicznymi; widoczne są m. in. ostre granice warstw (działalność człowieka). Poniżej osadów antropogenicznych występuje piasek średnioziarnisty barwy brązowej, ze żwirem i pojedynczymi głazikami do 5 cm średnicy, co sugeruje genezę akumulacji morenowej lub glaciluwialnej. Osady antropogeniczne na badanym obszarze pochodzą z okresu ostatnich lat, kiedy intensywnie niwelowano i przebudowywano ten teren dla potrzeb budownictwa wielorodzinnego. Badania archeologiczne: Powierzchniowa penetracja terenu w ramach realizacji projektu nie przyniosła żadnych rezultatów, wobec wysokiego stopnia zurbanizowania i przekształcenia terenu. Brak na powierzchni materiału zabytkowego, jak również brak śladów pozostałości fortyikacji ziemnych. 12. Iława – „Czarcie Jeziorko”; nie uwzględniono w AZP (obszar 28-52) Położenie stanowiska: domniemane grodzisko miałoby być położone na zachodnich obrzeżach miasta Iława w pobliżu ogródków działkowych i Czarciego Jeziorka (Teufessee). 10 Lissauer 1887: 185; Łęga 1930: 368; Szczepański 2013: 240. Morgenroth 1924: 42-43; Szczepański 2007: 41; Mini przewodnik po Iławie – Internet: htp://docplayer.pl/748885-Historia-historia- 11 254 -ilawa.html. ARcHAEoloGIcA HErEdItAS • 7 Falsyikacja domniemanych pradziejowych i średniowiecznych grodzisk Przyczyna podjęcia badań: Sugesie na temat istnienia fortyikacji średniowiecznych oparte na legendach i charakterze formy terenowej12. Badania geologiczne: Kilkumetrowej wysokości pagórek jest częścią większej formy, która ma kontynuację na zachód, a przecięta jest drogą Iława - Karaś. Szczyt pagórka jest rozcięty licznymi wkopami, pochodzącymi prawdopodobnie z nielegalnego pozyskiwania piasku. Pagórek buduje głównie piasek średnioziarnisty ze żwirem, barwy brązowej. Liczne dołki w obrębie pagórka są efektem działań współczesnych poszukiwaczy żwirów i prawdopodobnie działań z czasów II Wojny. Badany fragment pagórka jest sztucznie oddzielony przekopem drogowym od jego większej części i prawdopodobnie genetycznie można go zaliczyć do moren pochodzących z okresu zlodowacenia Wisły. Szczyt formy, położony na zachód od badanego obiektu, osiąga 129,5 m n.p.m. Jego podstawa znajduje się na wysokości około 110 m n.p.m. Poza współczesnymi odpadkami nie stwierdzono żadnych śladów wcześniejszych działań ludzkich. Badania archeologiczne: Penetracja archeologiczna w ramach realizacji projektu nie przyniosła żadnych efektów w postaci ruchomego materiału zabytkowego. Z pewnością miejsce to nie jest grodziskiem. 13-14. Segnowy (dwie lokalizacje); AZP obszar 2751/ 23 i 24 Położenie stanowiska: dwa „kopce” znajdują się ok. 1 km na wschód od folwarku Segnowy, około 75 m na zachód od linii kolejowej Iława – Susz. Między „kopcami” biegnie droga polna z rowem, obsadzona drzewami (dawniej prawdopodobnie aleja z wielkoprzestrzennego 12 Morgenroth 1924: 25-26; Szczepański 2007: 35; Mini przewodnik po Iławie – Internet: htp://docplayer.pl/748885-Historia-historia-ilawa.html. założenia krajobrazowego Szymbarka) od lasu w kierunku północno-wschodnim. Przyczyna podjęcia badań: Zdaniem Wiesława Skrobota dwa „kopce, odległe od siebie o ok. 150 m, wysokości ca 20 m i średnicy 30-40 m”, „są to najprawdopodobniej kopce graniczne, związane z podziałem Pomezanii po traktacie dzierzgońskim (7 lutego 1249 r.) i mogą pochodzić z lat 1294-1305. Za taką funkcją obiektów przemawia rów przebiegający między kopcami” (ryc. 2-3).13 Badania geologiczne: Miejscem badań przeprowadzonych w ramach realizacji projektu były dwa pagórki: północny o wysokości bezwzględnej 110,9 m n.p.m. i południowy o wysokości ok. 115 m n.p.m. Morfologia i budowa geologiczna oraz układ form obu pagórków po13 GrOdZISKA WArMII I MAZUr 2 • Nowe badania i interpretacje Skrobot 2009: 645-647. 255 Zbigniew Kobyliński i inni Ryc. 2. Segnowy, gm. Iława – domniemany „kopiec strażniczy” północny (wg W. Skrobota 2009) Fig. 2. Segnowy, community of Iława – the alleged northern sentry mound (according to W. Skrobot 2009) Ryc. 3. Segnowy, gm. Iława – domniemany „kopiec strażniczy” południowy (wg W. Skrobota 2009) Fig. 3. Segnowy, community of Iława – the alleged southern sentry mound (according to W. Skrobot 2009) kazują, że są to drumliny, formy które powstały w wyniku procesów pod lądolodem. W wierceniach nie stwierdzono artefaktów. Oba badane pagórki są pochodzenia naturalnego. Obecność głazów narzutowych o średnicy do 1,5 m nie jest efektem działań intencjonalnych. te formy naturalne nie są zatem historycznymi kopcami. 15. Łanioch, Zatoka Widłąg; nie uwzględniono w AZP (obszar 26-53) Położenie stanowiska: Cypel w zatoce jeziora Jeziorak o nazwie Widłąg, przy jej północno-zachodnim brzegu. Przyczyna podjęcia badań: Ukształtowanie formy terenowej, sprawiającej wrażenie antropogenicznej o celowo nadanej funkcji obronnej (wysepka połączona groblą z lądem). Badania archeologiczne: Badany w ramach realizacji projektu obszar znajduje się na wyraźnie podwyższonym w stosunku do otoczenia, podłużnie owalnym pagórku o wymiarach w przybliżeniu 30 x 70 m. Od strony lądu 256 ARcHAEoloGIcA HErEdItAS • 7 Falsyikacja domniemanych pradziejowych i średniowiecznych grodzisk ogranicza go bagienne obniżenie, przez co wspomniany pagórek z lądem łączy jedynie wąski (o szerokości około 1 m) pas lądu, który mógłby być pozostałością ewentualnej grobli biegnącej do domniemanego grodziska. Część południowo-zachodnia cypla jest najwyższa w stosunku do powierzchni jeziora i stopniowo obniża się w stronę północno-wschodnią, gdzie przechodzi we wspomnianą „groblę”. Cały obszar badanego terenu pokryty jest lasem iglastym. W ramach prac weryikacyjnych wykonano 27 sondowań do głębokości 1 m z użyciem laski geologicznej (regularnie rozmieszczonych w ramach dwóch równoległych linii i pokrywających cały teren domniemanego grodziska), które miały wykazać ewentualną obecność warstw, które można byłoby uznać za archeologiczne. Oprócz wierceń otworzono także siedem wykopów sondażowych o wymiarach 1 x 1 m. Uzyskane proile stratygraiczne wykazywały, iż pod brązowym, częściowo ściółkowym, leśnym humusem o grubości 0,3-0,35 m znajduje się warstwa piaszczystej, szaro brunatnej ziemi o miąższości 0,1–0,3 m, niżej jasny, szary, sypki piasek o miąższości 0,1-0,15 m, a pod nim jednorodny piasek pomarańczowy ciągnący się na głębokość powyżej 1 m od powierzchni ziemi. Wszystkie wspomniane warstwy podhumusowe, wobec braku w nich jakichkolwiek wyróżników archeologicznych oraz zabytków, wydają się mieć calcowy charakter. Wyniki przeprowadzonych badań wskazują na naturalny charakter badanej formy terenowej. Badania archeologiczne: Na szczycie pagórka, w pobliżu nowożytnych grobów oraz na jego stoku południowym założono w ramach realizacji projektu dwa wykopy o wymiarach 2 x 2 m każdy. W żadnym z nich nie stwierdzono nawarstwień antropogenicznych, ani artefaktów. Obecność grodziska na wyspie Lipowej należy w związku z tym wykluczyć. 17. Smolniki, st. 1; AZP 29-53/10 16. Siemiany, st. 30 (wyspa Lipowa); AZP 25-53/26 Położenie stanowiska: Znajdujące się w centralnej części wyspy Lipowej koliste wyniesienie. Przyczyna podjęcia badań: Informacja z dawnej literatury na temat istnienia „szańca na wyspie naprzeciw Siemian”14 14 Hollack 1908: 148; najprawdopodobniej w informacji tej chodziło o rzeczywiście istniejące grodzisko na wyspie Bukowiec: Kobyliński et al. 2013: 309-314. Położenie stanowiska: Na prawym brzegu rzeki Iławki w zakolu tworzącym niewielki rozległy cypel przy rozlewisku, ok. 500 m na zachód od drogi Iława – Lubawa. Stanowisko zaznaczone na mapie AZP na dnie doliny rzeki, na terasie zalewowej. Przyczyna podjęcia badań: W trakcie badań powierzchniowych AZP omawiane miejsce zostało zidentyfikowane jako tożsame z danymi archiwalnymi i doniesieniami literatury niemieckiej i polskiej dotyczącymi obecności grodziska (por. wyżej nr 10), badanego rzekomo przez H. Conwentza15. Badania archeologiczne: Badania powierzchniowe nie ujawniły śladów fortyikacji. W ramach realizacji projektu przeprowadzono sondażowe badania poszukiwawcze. Obszar, który poddano weryikacji miał ok. 440 m długości i 330 m szerokości. Północno-wschodnią część (od strony rzeki) zajmował pas szkółki leśnej, w obrębie której powierzchnia gruntu objęta była głęboką orką pod sadzenie drzew. Na pozostałej części badanego terenu znajdował się obszar poręby z powierzchnią silnie przekształconą orką i wyrębami (prawdopodobnie wielokrotnie). W ramach prac weryikacyjnych wykonano 57 sondowań do głębokości 1 m z użyciem laski geologicznej, które miały wykazać ewentualną obecność warstw, które można byłoby uznać za archeologiczne. Oprócz 15 Lissauer 1897: 185; Łęga 1930: 558; Antoniewicz i Wartołowska 1964 (pod nazwą dziarnówko). GrOdZISKA WArMII I MAZUr 2 • Nowe badania i interpretacje 257 Zbigniew Kobyliński i inni sondowań otworzono także trzy wykopy sondażowe o wymiarach 1 x 1 m i 1 x 2 m. Zarówno w odwiertach, jak i w wykopach sondażowych odkryto prosty układ nawarstwień obejmujący humus i calec w postaci żółtego lub białego, sypkiego piasku. Mając na względzie fakt, iż nie znaleziono ani jednego zabytku, a także żadnych wyróżników archeologicznych, jak również biorąc pod uwagę naturalny charakter wszystkich znalezionych układów stratyikacyjnych , należy zdyskwaliikować badany teren jako miejsce ewentualnej lokalizacji grodziska. 18. Szymbark, st. 4; AZP 27-52/41 zachodu płaskowyżu), a także część południową, gdzie znajduje się lokalne podwyższenie o średnicy około 7-8 m i stokach łagodnych od strony północnej oraz bardziej stromych od strony wschodniej, zachodniej i południowej. W ramach prac weryikacyjnych wykonano 30 sondowań do głębokości 1 m z użyciem laski geologicznej, które miały wykazać ewentualną obecność warstw, które można byłoby uznać za archeologiczne. Oprócz wierceń otworzono także dwa wykopy sondażowe o wymiarach 0,75 x 5,0 i 0,5 x 6,0 m. Linie wierceń biegły wzdłuż dwóch przecinających się osi na dystansie 34 m i 18 m w regularnych odstępach co 2 m. Jakkolwiek forma terenowa całego badanego pagórka (dość wyraźne zbocza z trzech stron), jak i jego wewnętrzna morfologia (istnienie osobnego podwyższenia w jego południowej części oraz, miejscowo, podłużnego garbu na skraju zbocza północno zachodniego), sugerowałyby, iż forma ta może być pochodzenia (przynajmniej częściowo) sztucznego, fakt, że nie znaleziono na badanym terenie ani jednego zabytku archeologicznego, a także prosta stratygraia, bez warstw antropogenicznych, wskazuje, że należy wykluczyć możliwość, aby znajdowało się w tym miejscu grodzisko. 19. Windyki, AZP 27-53/4 Położenie stanowiska: Stanowisko znajduje się w dolinie jeziora Szymbarskiego, na jego zachodnim brzegu, ok. 1,5 km na południe od zamku w Szymbarku, na cyplu wchodzącym w jezioro. Przyczyna podjęcia badań: Miejsce zakwaliikowanie na karcie AZP jako prawdopodobny gródek strażniczy, mający być może związek z systemem obronnym zamku szymbarskiego. Badania archeologiczne: W ramach realizacji projektu przeprowadzono sondażowe badania wykopaliskowe na obszarze domniemanego grodziska. Wytypowany do badań obszar znajduje się na łagodnym, podłużnie owalnym wyniesieniu, częściowo (w postaci cypla) wchodzącego w północno zachodnią część jeziora Szymbarskiego. Sam cypel stanowi partię dość wąskiego (50–100 m szerokości), niskiego, jeziornego pasa brzegowego leżącego u podnóża płaskowyżu, otaczającego jezioro Szymbarskie od zachodu. Badane wyniesienie ma kształt wydłużonego owalu o przebiegu mniej więcej po osi N–S i wymiarach, w przybliżeniu, 68 m długości i 32 m szerokości. W jego obrębie można wydzielić część środkową i północną, które stanowią dość jednorodne wyniesienie o przewyższeniu około 1 m (bardziej stromym od strony jeziora i łagodniejszym od strony północno zachodniej, gdzie istnieje łagodne przejście w stronę górującego od 258 Położenie stanowiska: Stanowisko znajdowało się na zachód od północnej zatoki jeziora Łabędź i ok. 2 km na wschód od wsi Wola Kamieńska. Przyczyna podjęcia badań: Abraham Lissauer podał w 1876 r. informację na temat grodziska, które znajdowało się około 15 kroków od północnego brzegu jeziora Łabędź, otoczone od strony północno-zachodniej bagnami. Grodzisko miało owalny kształt o średnicy majdanu wynoszącej ok. 15 kroków, zaś całe grodzisko z wałami miało wymiary ok. 100-130 kroków. Wały miały 6 stóp (czyli 1,88 m) wysokości. Na terenie grodziska znaleziono ARcHAEoloGIcA HErEdItAS • 7 Falsyikacja domniemanych pradziejowych i średniowiecznych grodzisk Badania archeologiczne: W ramach realizacji projektu przeprowadzono badania powierzchniowe, w wyniku których ustalono, że w miejscu domniemanej lokalizacji znanego z dawnej literatury grodziska znajduje się obecnie siedlisko gospodarstwa, którego budowa najprawdopodobniej zniszczyła całkowicie jakiekolwiek ślady tego stanowiska. 19a. Windyki; AZP 27-53/51 Ryc. 4. Windyki, gm. Iława – fragmenty ceramiki znalezione przez A. Lissauera na terenie grodziska (wg A. Lissauera 1876) Fig. 4. Windyki, community of Iława – fragments of pottery found by A. Lissauer on the stronghold (according to A. Lissauer 1876) liczne fragmenty ceramiki (ryc. 4), kości zwierząt domowych i dzikich, kamienie ze śladami działania ognia oraz belki dębowe. Kamienie i resztki dębowych pali i dranic znajdowały się także przy wale od strony podmokłego terenu przy jeziorze, gdzie były zagłębione na około 2 stopy.16 Informację tę powtórzył w 1930 r. W. Łęga, który pisał: „Grodzisko wyżynne, częściowo sztucznie usypane na pagórku otoczonym jeziorem Labenz (Łąbędź) i łąkami. Wał, dziś już zniesiony, był wys. ca 2 m, tworzył owal o peryferji 230 kroków. Wewnątrz pogłębienie 15 kroków dł., w którem były kamienie zadymione zapewne od ogniska, popiół, węgle, kości i skorupy. Wewnątrz stwierdzono pale dębowe, połączone ze sobą poprzecznymi belkami”. Według M.J. Hofmanna grodzisko w Windykach stanowiło główny ośrodek okręgu osadniczego złożonego z dwunastu osiedli, które odkryte zostały w latach 1980. wokół jeziora Łabędź.17 W 2011 r. pojawiła się w sieci Internetu informacja, że „zostały odnowione trzy grodziska znajdujące się na terenie sołectwa Wola Kamieńska”.18 16 Lissauer 1876: 1-2, 1887: 186 i tabl. 5 ryc. 28; por. też Behla 1888: 193; Łęga 1930: 557-558; Antoniewicz i Wartołowska 1964; Szczepański 2013: 247. 17 Hofmann 1999b: 14. 18 „Odnowienie grodzisk” miało być możliwe dzięki dotacji otrzymanej w ramach projektu „działaj lokalnie” Polsko-Amerykańskiej Fundacji Wolność, realizowanego przez Akademię rozwoju Filantropii Położenie stanowiska: Stanowisko znajduje się ok. 1 km na południe od Woli Kamieńskiej i ok. 300 metrów na zachód od przysiółka Windyki. Przyczyna podjęcia badań: Stanowisko znane z badań AZP jako ślad osadnictwa, w roku 2000 zidentyikowane zostało jako domniemane grodzisko na podstawie obserwacji aerofotograicznych, a także weryikowane w następnym roku badaniami geofizycznymi metodą elektrooporową i magnetyczną i sondażowymi badaniami wykopaliskowymi19. Wyniki tych prac potwierdziły istnienie pod powierzchnią ziemi kilku linii kolistych rowów oraz występowania obszaru silnej anomalii wewnątrz obwodu tych rowów. Badania archeologiczne: Celem badań była weryikacja wspomnianego miejsca jako ewentualnej lokalizacji grodziska opisanego przez A. Lissauera (por. wyżej nr 19). W ramach realizacji projektu wykonano 68 sondowań laską geologiczną w miejscach domniemanej lokalizacji anomalii geoizycznej znajdującej się wewnątrz w Polsce i Lokalną Organizację Grantową Stowarzyszenie „Przystań” w Iławie; htp://wiadomosci.ngo.pl/wiadomosc/679195.html; htp:// przystan.ilawa.pl/index.php/80-organizacjedl/organizacje2011/379dziaaj-lokalnie-vii-wspolnie-moemy-wicej. 19 Kobyliński, Misiewicz i Wach 2000: 81-88. Prospekcję aerofotograiczną przeprowadzili Oto Braasch i dariusz Wach z IAE PAN; badania geoizyczne przeprowadzili K. Misiewicz z IAE PAN i roman Krivanek z Instytutu Archeologii Czeskiej Akademii Nauk; badania sondażowe przeprowadził dariusz Wach i Zbigniew Kobyliński. GrOdZISKA WArMII I MAZUr 2 • Nowe badania i interpretacje 259 Zbigniew Kobyliński i inni pierścieni rowów. Sondowania zlokalizowano w regularnych odstępach co 1 m na liniach przecinających się pod kątem prostym. Stratygraia nawarstwień tej parii stanowiska wykazywała duża jednorodność i zazwyczaj obejmowała cienką (do 0,1–0,2 m miąższości) warstwę humusu (ziemi ornej), niżej grubą na około 0,2 m (sporadycznie do 0,3 m) ciemnobrązowo-szarą, piaszczystą warstwę podhumusową oraz niżej, w zależności od miejsca, różne rodzaje jasnych, piaszczystych, piaszczysto-żwirowych oraz gliniastych warstw calcowych. W żadnym z odwiertów nie znaleziono wyróżników archeologicznych, ani też zabytków. W konkluzji należy stwierdzić, że pomimo pokrycia liniami sondowań dużego obszaru, w obrębie którego, zgodnie z wynikami badań geoizycznych, poszukiwane miejsce występowania silnej anomalii musiało się znajdować, nie stwierdzono obecności żadnych struktur ani założeń obronnych. O ile istnienie kolistych założeń w formie rowów jest niewątpliwe i zostało archeologicznie potwierdzone, to należy wykluczyć istnienie w obrębie obwodu tych rowów pozostałości jakiejkolwiek konstrukcji czy budowli, która nadawałaby całości tego założenia charakter grodziska. 19b. Windyki; AZP 27-53/52 Położenie stanowiska: Stanowisko znajduje się na wysokim, północno zachodnim brzegu jeziora Łabędź, pomiędzy nim a skrajnymi od strony południowej zabudowaniami wsi Windyki. Badany obszar ma charakter niezbyt wyraźnego przewyższenia ze stromą częścią opadającą w stronę jeziora. Zarówno od strony zachodniej jak i wschodniej teren również opada w dół, jednak bardziej łagodnie. Przyczyna podjęcia badań: Poszukiwanie grodziska w Windykach, znanego z informacji A. Lissauera (por. wyżej nr 19). Forma terenowa oraz nieliczne fragmenty ceramiki na powierzchni sugerowały możliwość, że grodzisko to znajdowało się w badanym miejscu. 260 Badania archeologiczne: W ramach realizacji projektu wykonano 46 sondowań do głębokości 1 m od powierzchni z użyciem laski geologicznej oraz otworzono cztery wykopy sondażowe. dwie linie sondowań przecinające się pod kątem prostym poprowadzono w taki sposób, aby pokrywały cały teren potencjalnego stanowiska. dłuższa oś (po linii N-S) miała 60 m długości, a punkty wierceń rozmieszczone były w regularnych, dwumetrowych odstępach. W miejscach, w których w odwiertach znaleziono potencjalne wyróżniki archeologiczne, otworzono wykopy sondażowe nr 1 i 4. Oś krótsza (E-W) miała 28 m długości, a punkty wierceń rozmieszczone były w czterometrowych, regularnych odstępach. W linii tej osi otworzono wykop sondażowy nr 2. Ponadto w środkowej badanego terenu otworzono dodatkowy wykop sondażowy nr 3. W wyniku przeprowadzonych odwiertów stwierdzono istnienie na badanym obszarze jednorodnego prostego układu występujących tam warstw ziemnych. Warstwę wierzchnią stanowiła gruba na 0,3-0,6 m warstwa brązowego humusu, pod którą z reguły znajdował się żółty, bądź ciemnożółty piasek, czasem drobny żwir, miejscami zaś piasek bądź żwirek zgliniony, ciągnący się na głębokość co najmniej 0,5-1 m. Warstwy te, nie zawierające żadnych śladów działalności ludzkiej, stanowiły calec. Jedynie w niektórych miejscach znajdowano także warstwę ciemniejszą, o miąższości około 0,1 m, którą stanowiła jednorodna szara ziemia. Wykop nr 1 o wymiarach 0,5 x 1 m otworzono w miejscu, gdzie na głębokości 0,55 m stwierdzono warstwę szarej i szaro–czarnej, piaszczystej, sypkiej ziemi o miąższości około 0,35 m z nielicznymi, małymi kamieniami w spągu. W dolnej parii tej warstwy znaleziono siedem fragmentów ceramiki zabytkowej, z których pięć fragmentów określono jako ceramikę z prawdopodobnie XIV w., jeden fragment z XII-XIII w. i jeden fragment ceramiki starożytnej. Wykop nr 2 miał wymiary 0,5 x 2 m. W jego obrębie, na głębokości 0,5 m, znaleziono warstwę ciemnoszarego, zbitego piasku o miąższości 0,1 m, a niżej warstwę ciemnobrązowej piaszczystej ziemi o grubości około 0,2 m. Z tych warstw pochodzą cztery fragmenty ceramiki datowane na późne średniowiecze i 1 fragment ceramiki starożytnej. W wykopie nr 3, o wymiarach 0,5 x 2 m, nie znaleziono żadnych wyraźnych nawarstwień ani innych wyróżników archeologicznych. W wykopie nr 4, o wymiarach 0,5 x 2 m, znaleziono obiekt o średnicy około 0,7-1 m, głębokości do 0,35 m, o nieregularnie owalnym kształcie stropu i nieckowatej formie. Wypełnisko obiektu stanowiły przemieszane warstwy ciemnej, szarej i brązowo-szarej oraz jaśniejszej, popielatej i popielato-jasnobrązowej, piaszczystej, zbitej ziemi, zawierającej cztery ornamentowane fragmenty wczesnośredniowiecznej ceramiki zabytkowej. Uwzględniając wyniki wszystkich wykonanych odwiertów oraz rezultaty badań wykopów sondażowych należy uznać, że badany obszar nie jest poszukiwanym grodziskiem, a znaleziony obiekt, jak i nieliczne fragmenty ceramiki sugerują raczej okazjonalny jedynie charakter użytkowania tego miejsca w przeszłości. ARcHAEoloGIcA HErEdItAS • 7 Falsyikacja domniemanych pradziejowych i średniowiecznych grodzisk 20. Ząbrowo, st. 8 – „Kopiec Napoleoński”; AZP 2751/3 Położenie stanowiska: Stanowisko znajduje się na północnym brzegu południowej zatoki jeziora Ząbrow- skiego, ok. 500 m na zachód od drogi z Ząbrowa do Szymbarka i ok. 1 km na północny wschód od kościoła w Ząbrowie. Przyczyna podjęcia badań: Stanowisko znane wcześniej jako „Kopiec Napoleoński”, znajdujące się w obrębie wielkoprzestrzennego założenia krajobrazowego majątku w Szymbarku, w jego części zwanej „Zwierzyńcem” (ryc. 5). Badania geologiczne: Badany pagórek ma kształt stożka o dosyć stromych zboczach, średnicy wierzchołka około kilkunastu metrów i wysokości względnej około 3 m. Wykonane na szczycie pagórka wiercenia udokumentowały warstwę o 2,3 m miąższości, która zawiera drobne węgle drzewne, humus, mułek piaszczysty z humusem, a zatem osady powstałe z udziałem człowieka. Głazik, który uniemożliwił wiercenie na głębokości 2,3 m pochodzi prawdopodobnie z poziomu, na którym osadzono wybudowany obiekt. Forma i budowa geologiczna obiektu wskazuje na jego antropogeniczne pochodzenie. Badania archeologiczne: W trakcie badań powierzchniowych, przeprowadzonych w ramach realizacji projektu, na powierzchni, ani wokół obiektu nie odkryto żadnego ruchomego materiału zabytkowego, co mogłoby sugerować jego osadniczy charakter. Obiekt należy uznać za kurhan, być może pochodzący z okresu wpływów rzymskich. Ryc. 5. Ząbrowo, st. 8, gm. Iława – „Kopiec Napoleoński” (wg W. Skrobota 2009) Fig. 5. Ząbrowo, site 8, community of Iława – the „Napoleonic Mound” (according to W. Skrobot 2009) GrOdZISKA WArMII I MAZUr 2 • Nowe badania i interpretacje 261 Zbigniew Kobyliński i inni Gmina Zalewo 21-22. Bądki (dwie lokalizacje); nie uwzględniono w AZP (obszar 22-53) Ryc. 6. Bądki, gm. Zalewo – lokalizacja domniemanego grodziska na mapie Schroettera (wg S. Szczepańskiego 2013) Fig. 6. Bądki, community of Zalewo – location of the alleged stronghold on the Schroetter’s map (according to S. Szczepański 2013). Położenie stanowiska: domniemane grodzisko znajduje się ok. 2 km na północny wschód od Zalewa, bezpośrednio na południe od drogi Zalewo – Małdyty, przy skrzyżowaniu z drogą w kierunku Bądek, między drogą a strumieniem, na jego prawym brzegu. druga możliwa lokalizacja poszukiwanego grodziska znajduje się w tym samym rejonie, na lewym brzegu tego samego strumienia, bezpośrednio na południe od pierwszej lokalizacji. 262 Przyczyna podjęcia badań: Na mapie opracowanej przez Friedricha Leopolda von Schroetera20 zaznaczone jest grodzisko (Schanze) nad rzeczką Młyńską Strugą na wschód od Zalewa (ryc. 6). Już w połowie XVII w. Caspar Stein wspominał o znajdującym się w pobliżu Zalewa wzgórzu Burgberg. W XVIII w. August Hermann Lucanus w dziele Starożytności pruskie pisał o grodzisku w okolicach Zalewa. te informacje potwierdzali także późniejsi autorzy21. Badania geologiczne: Pierwsza seria odwiertów została zlokalizowana na niewielkim wzniesieniu usytuowanym między drogą a głębokim rozcięciem erozyjnym związanym z rzeką Zalewką. drugą serię odwiertów wykonano za rozcięciem erozyjnym. Badany obszar można podzielić na dwie formy: jedna, występująca na północny-zachód od rozcięcia erozyjnego rzeki Zalewki jest pagórkiem morenowym, jednym z wielu w tej okolicy, zbudowanym z gliny zwałowej i przykrytym warstwą żwirów pochodzących z intensywniejszego etapu wytapiania lodu lodowcowego. druga forma nie posiada przykrycia z piasków i żwirów, a jedynie grubą na 0,5-1,0 m warstwę zwietrzelin gliny zwałowej (eluwia), leżącej na glinie. W geomorfologii pagórka niewidoczne są intencjonalne ingerencje człowieka, poza współczesnymi; również badane osady nie zawierają śladów aktywności ludzkiej. W przypadku obu lokalizacji nie potwierdzono istnienia grodziska. Badania archeologiczne: Badania powierzchniowe przeprowadzone w ramach realizacji projektu nie doprowadziły do odkrycia żadnych zabytków archeologicznych. 20 Karte von Ost-Preussen nebst Preussisch Litthauen und West-Preussen nebst dem Netzdistrict aufgenommen unter Leitung des Königl. Preuss. Staats Ministers Frey Herrn von Schroetteer in den Jahren von 1796 bis 1802. Berlin 1802. 21 Stein 1730: 230; Lucanus 1748: 124; Beckherrn 1895: 363; Hollack 1908: 138; Crome 1940: 114-115; Szczepański 2009: 12, 2013: 236 (grodzisko wymieniane było też pod nazwami miejscowości Pozorty lub Kupin). ARcHAEoloGIcA HErEdItAS • 7 Falsyikacja domniemanych pradziejowych i średniowiecznych grodzisk 23. Dobrzyki (Burghügel); nie uwzględniono w AZP (obszar 23-52) Położenie stanowiska: Stanowisko znajduje się około 2 km na północny zachód od dobrzyków i około 750 m na północny wschód od dawnego folwarku Bednarzówka. Przyczyna podjęcia badań: W archiwum dawnego Prussia Museum z Królewca znajdują się informacje o do- Ryc. 7. Dobrzyki, gm. Zalewo – Burghügel. Szkic J.M. Guisego z lat 1826-1828 (wg S. Szczepańskiego 2013) Fig. 7. Dobrzyki, community of Zalewo – the Burghügel. Sketch by J.M. Guise made in 1826-1828 (according to S. Szczepański 2013) Ryc. 8. Dobrzyki, gm. Zalewo – Burghügel. Fotograia archiwalna domniemanego grodziska (SMPK MVF PM-A 598/1, k. 98) Fig. 8. Dobrzyki, community of Zalewo – the Burghügel. Archival photograph of the alleged stronghold (SMPK MVF PM-A 598/1, c. 98) mniemanym grodzisku położonym na północny-zachód od wsi dobrzyki. Sprawozdanie landrata morąskiego z 1 stycznia 1825 r. mówi o reliktach fortyikacji na wzgórzu na północ od dobrzyk. Miejsce to oznaczone jest także na szkicu porucznika J.M. Guisego (ryc. 7). Elisabeth Lemke spisała w roku 1887 legendę o zamku, który miał znajdować się w tym miejscu. List B. Eckhardta do dyrektora Prussia Museum z 24 lipca 1935 r. podaje, że grodzisko było już w owym czasie nieczytelne w terenie, ze względu na eksploatację piasku i żwiru (ryc. 8)22. Badania geologiczne: Badany obiekt położony jest na wysoczyźnie polodowcowej o urozmaiconej świeżej 22 Guise Zetel PM IXh 00051a; SMPK, MVF, syg. PM-A 598/1; Lemke 1887; Crome 1940: 137-138; M. Hatka, notatka z dnia 21.09.1968; Szczepański 2009: 12-13, 2013: 237-239. GrOdZISKA WArMII I MAZUr 2 • Nowe badania i interpretacje 263 Zbigniew Kobyliński i inni rzeźbie pochodzącej ze zlodowacenia Wisły. Niewielki, owalny obszar porośnięty jest starodrzewem. Badania ukierunkowano na stwierdzenie osadów fosy w brzeżnej parii badanego terenu i warstwy kulturowej w centrum obiektu. Wykonano cztery wiercenia i przekrój geologiczny, który posłużył rozpoznaniu ewentualnych przekształceń antropogenicznych. W wyniku wierceń geologicznych okazało się, że pod 0,15 m (i tylko w jednym wierceniu 0,40 m) miąższości warstwą gleby, występuje glina zwałowa barwy brązowej, piaszczysto–ilasta z fragmentami korzeni, rozłożonych gałązek oraz głazików skandynawskich, nie zawierająca śladów aktywności ludzkiej. Na badanym obiekcie nie wykryto cech rzeźby, czy osadów wynikających z prehistorycznych lub średniowiecznych działań człowieka. Badania archeologiczne: W wyniku badań powierzchniowych przeprowadzonych w ramach realizacji projektu nie odkryto żadnych śladów fortyikacji, nie odkryto także żadnego materiału zabytkowego. 24. Dobrzyki (Schiefe Berg); nie uwzględniono w AZP (obszar 23-53) Ryc. 9. Dobrzyki, gm. Zalewo - Schiefe Berg. Szkic wykonany przez Carla Engla w 1930 r. (SMPK MVF, PM-A 598/1, k. 95) Fig. 9. Dobrzyki, community of Zalewo – the Schiefe Berg. Sketch made by Carl Engel in 1930 (SMPK MVF, PM-A 598/1, c. 95) Położenie stanowiska: Stanowisko miałoby się znajdować ok 1 km na wschód od wsi dobrzyki na wschodnim brzegu kanału łączącego Jeziorak z jeziorem Ewingi, na wybitnym wyniesieniu między kanałem a drogą z dobrzyków do Zalewa. Przyczyna podjęcia badań: W archiwum dawnego Prussia Museum z Królewca znajduje się szkic, fotograia i opis z 1930 r. domniemanego grodziska na wzgórzu Schiefe Berg nad Kanałem dobrzyckim, autorstwa Carla Engla (ryc. 9).23 23 SMPK, MVF, sygn. PM-A 598/1; Szczepański 2009: 13, 2013: 239-240. 264 Badania geologiczne: Badane stanowisko położone jest na pagórku (wys. ok. 105 m n.p.m.) towarzyszącym obniżeniu łączącemu Jeziora Ewingi i Jeziorak (ok. 99 m n.p.m.). Pagórek ma dwa niewielkie wzniesienia. W ramach realizacji projektu nie dokonano wierceń głębszych niż 1 m ponieważ w proilach tych wierceń nie stwierdzono śladów ludzkiej aktywności. Proile glebowe są tu bardzo zredukowane - do 0,1 m głębokości, a pod glebą występuje glina zwałowa, której duża zwięzłość i zwarta struktura wykluczają przemieszczenie. Cienki poziom glebowy oraz ostry kontakt gleby z niżej leżącymi osadami może wskazywać na działania człowieka, ale brak warstwy kulturowej wyklucza długotrwałe i odległe w czasie działania. Najprawdopodobniej jest to efekt współczesnych działań rolniczych. Brak śladów prehistorycznej czy średniowiecznej aktywności ludzkiej. Badania archeologiczne: Badania powierzchniowe przeprowadzone w ramach realizacji projektu nie ujawniły żadnych śladów fortyikacji, ani żadnego materiału kulturowego na powierzchni. Zaobserwowano natomiast na zachodniej skarpie wyniesienia osuwiska humusu, co może świadczyć o odsunięciu warstwy gleby w celu eksploatacji skały znajdującej się w podglebiu (żwiru lub gliny). Być może w ten sposób zniszczono grodzisko i zdeformowano kształt wzgórza. O takiej eksploatacji może świadczyć również bardzo cienka warstwa humusu na wierzchowinie wzgórza. Grodzisko, jeśli istniało, obecnie nie istnieje. ARcHAEoloGIcA HErEdItAS • 7 Falsyikacja domniemanych pradziejowych i średniowiecznych grodzisk 25. Janiki Małe, st. 1; AZP 23-54/11 Położenie stanowiska: domniemane stanowisko znajduje się ok. 1 km. na północ od dawnego folwarku Janiki Małe, w polach na południe od niewielkiego obszaru leśnego. Przyczyna podjęcia badań: Obecność domniemanego grodziska stwierdzona została w czasie badań powierzchniowych M. Wielgus i W. Skrobota w 1988 r., którzy stwierdzili, że „Jest to prawdopodobnie grodzisko znisz- czone eksplorowaną niegdyś piaśnicą. W jednej z nor zwierzęcych w domniemanym wale znaleziono węgle drzewne” (ryc. 10). Badania geologiczne: Badany obiekt stanowi niewielki obszar w obrębie wysoczyzny porośnięty starodrzewem. Pierwotnie był to pagórek, ale eksploatacja piasków doprowadziła do odwrócenia morfologii, czyli z pagórka powstało obniżenie z zachowanym fragmentem pagórka, niewyeksploatowanym, zapewne ze względu na obecność wiekowych drzew. Na wschód od obiektu zachował się płaski obszar, nie uprawiany, na którym są zdeponowane głazy. Jest sprawą trudną do ustalenia, czy głazy pochodzą z uprawianego pola, czy zostały w trakcie eksploatacji piasku odrzucone na bok oraz czy kolisty zarys głazów jest przypadkowy, czy intencjonalny. Wiercenie wykonane w obrębie owalu otoczonego głazami nie dostarczyło danych, które mogłyby rozwiązać powyższe problemy, ponieważ nie natrafiono na osady noszące piętno działań człowieka. Badania obiektu rozpoczęto od poszukiwań ewentualnych osadów wypełniających fosy lub tworzących wały. Wiercenia przeprowadzone w otoczeniu formy nie dostarczyły dowodów geologicznych na istnienie podobnych form. Kolejne wiercenie wykonano w najwyższym miejscu ocalałych resztek pagórka. do głębokości 0,80 m stwierdzono glinę piaszczysto–ilastą, zwięzłą, barwy brązowej z licznymi wytrąceniami węglanu wapnia, od 0,80 do 1,80 m piaski gliniaste brązowe i brązowo–szare, w spągu z wytrąceniami węglanu wapnia, a od 1,80 do 4,0 m piaski średnioziarniste, warstwowane (warstewki zapadają pod kątem ok. 30 stopni), luźne, barwy brązowej z przewarstwieniami orsztynu Ryc. 10. Janiki Małe, gm. Zalewo. Fotograia domniemanego grodziska (Archiwum WUOZ w Olsztynie) Fig. 10. Janiki Małe, community of Zalewo - the alleged stronghold (Archive of the Provincial Oice for Protection of Historical Monuments in Olsztyn) GrOdZISKA WArMII I MAZUr 2 • Nowe badania i interpretacje 265 Zbigniew Kobyliński i inni i śladami po strukturach korzeniowych. Wiercenie w najniższym punkcie obiektu, czyli w dole eksploatacyjnym pokazało, że poniżej piasków średnioziarnistych występują piaski bardzo drobnoziarniste barwy szaro–brązowej. Opisywaną formę można uznać za kem z pokrywą gliniastą. Z przeprowadzonych badań geologicznych, mimo zniszczeń eksploatacyjnych dokonanych w centrum pagórka, wynika, że obiektu w Janikach Małych nie można uznać za grodzisko. Brak fos i wałów jest w tej dedukcji decydujący. Nagromadzenie głazów w sąsiedztwie pagórka, jest zagadkowe, ponieważ nie wiemy czy pochodzą z pagórka, czy z pola. Jednak nawet przy założeniu, że zostały odrzucone tu w trakcie eksploatacji piasku, nie mogą one świadczyć, że opisywana forma była kiedyś kurhanem. duża wielkość pagórka to w zasadzie wyklucza. Niestety eksploatacja piasków kompletnie zniszczyła strukturę warstw, co uniemożliwia rozpoznanie cech wskazujących na działania człowieka. Badania archeologiczne: W wyniku badań, także powierzchniowych przeprowadzonych w ramach realizacji projektu, należy stwierdzić, że obiekt ten nie jest grodziskiem, lecz miejscem eksploatacji piasku z naturalnej formy terenowej. 26-27. Jerzwałd (dwie lokalizacje); nie uwzględnione w AZP (obszar 24-52) Położenie stanowiska: Obiekty znajdują się ok. 1,5 km na wschód od leśniczówki Bukownica, przy kanale przekopanym między jeziorami Zdryńskie i Karpie, na zachód od kanału, którego wkop częściowo niszczy obie formy terenowe. Znajdują się one bezpośrednio na wschód od drogi leśnej, którą przebiega granica gmin Zalewo i Susz. Przyczyna podjęcia badań: Obiekty znajdują się w bezpośredniej bliskości systemu dwóch wałów po- 266 dłużnych, co mogło sugerować istnienie w tym rejonie bardziej skomplikowanego systemu obronnego. Badania geologiczne: Na badanym terenie występują dwie potencjalne lokalizacje grodzisk, rozdzielone południkowo przebiegającym kanałem wypływającym z jeziora Zdryńskiego. Lokalizacja wschodnia, to wydłużony południkowo pagórek wznoszący się na ponad 113,0 m n.p.m., czyli około 14 m ponad poziom wody. Natomiast lokalizację zachodnią tworzy owalny pagórek o wysokości 108,8 m n.p.m. Wzdłuż każdej lokalizacji wykonano przekrój geologiczny. Na wschodzie A-B o przebiegu N-S, na wschodzie C-d o przebiegu SW-NE. Na przekroju A-B osadem dominującym są piaski różnoziarniste bez śladów działań człowieka. W wierceniach wykonanych w poprzek wyraźnie widocznego w morfologii leja o kilkumetrowej średnicy, udokumentowano ciekawe następstwo warstw. W centrum leja nie stwierdzono organiki, która powinna tu się znajdować, ze względu na to, że obiekt znajduje się w lesie, gdzie produkowane są duże ilości substancji organicznej. Na wale otaczającym lej nawiercono piasek z humusem o miąższości 0,1–0,2 m, pod którym leży gruba na 0,2 m warstwa piasków z humusem, a niżej występuje gleba piaszczysta z organiką o miąższości 0,2-0,3 m, rozwinięta na piasku różnoziarnistym występującym na tym pagórku powszechnie. Z sytuacji geologicznej wynika, że mamy tu do czynienia z okopem działa, który został wykonany podczas II Wojny Światowej. Pagórek po zachodniej stronie kanału ma owalny kształt, jest mniejszy, ale budują go również piaski różnoziarniste. tylko w paru wierceniach pod piaskiem różnoziarnistym nawiercono piasek średnioziarnisty, prawdopodobnie kemowy. Na obu badanych pagórkach nie stwierdzono osadów ani form rzeźby powstałych z udziałem człowieka, poza wykopem na działo na pagórku wschodnim. ARcHAEoloGIcA HErEdItAS • 7 Falsyikacja domniemanych pradziejowych i średniowiecznych grodzisk 28. Matyty; nie uwzględnione w AZP (obszar 24-53) 29. Zalewo – „Zameczek”; nie uwzględnione w AZP (obszar 22-53) Położenie stanowiska: Wybitne wyniesienie terenowe na cyplu między Jeziorakiem i jeziorem Płaskim, ok. 2 km na południe od wsi Matyty. Przyczyna podjęcia badań: Sprawozdanie powiatowego opiekuna zabytków Bruno Eckarta, niegdyś nauczyciela w Borecznie, w 1936 r. zamieszkującego już w Sportynach, z którego wynika, że posiada on wiadomości na temat rzekomego grodziska w okolicy Likszan – Matyt. Eckart pisze, a ściślej odpowiada na jakieś wcześniejsze pismo z Prussia-Museum, że podejrzewa on istnienie jakiegoś „pradziejowego’’ umocnienia pomiędzy wspomnianymi wyżej miejscowościami. Jakkolwiek nie zachowały się żadne ślady umocnień w terenie, to dzięki informacjom pozyskanym od burmistrza (Zalewa?) na wzniesieniu 120 m n.p.m., położonym 2 km na północ od Bukowca (Bukowitz) znajduje się miejsce zwane przez lokalnych mieszkańców Schlossberg. Wskazane wzgórze faktycznie według Eckarta góruje nad okolicą, z tego też miejsca dobrze widoczne są (rzekome!) umocnienia na północ od dobrzyk. Eckart koryguje też wcześniejsze informacje J.M. Guisego jakoby rzekome umocnienia w okolicy Likszan znajdowały się między dobrzykami a Likszanami – przy drodze. Według jego obserwacji należałoby poszukiwać go właśnie na wzgórzu 120 m n.p.m. niedaleko drogi biegnącej z dobrzyk przez Matyty do Likszan, wzdłuż brzegu jeziora. Eckart melduje, że wzgórze było w jego czasach jest zaorywane24. Badania archeologiczne: Badania powierzchniowe przeprowadzone w ramach realizacji projektu nie ujawniły istnienia śladów fortyikacji, a jedynie ślady gospodarczej eksploatacji kruszywa. Nie odkryto także na powierzchni żadnego ruchomego materiału zabytkowego. Położenie stanowiska: Niewielkie wyniesienie terenu po wschodniej stronie drogi z Zalewa do Pasłęka, około 1 km na północ od skrzyżowania tej drogi z drogą w kierunku Starego dzierzgonia. Przyczyna podjęcia badań: Nazwa własna miejsca sugerująca istnienie osadnictwa sięgającego być może średniowiecza i mającego charakter obronny. Badania geologiczne: Badaną formą jest niewielki pagórek otoczony obniżeniami. Budowa geologiczna tej formy pokazuje, że jądro pagórka buduje glina zwałowa nawiercona na głębokości 2,6 m, którą przykrywają piaski różnoziarniste z pojedynczymi głazikami. Forma ta prawdopodobnie stanowi pagórek morenowy. Poza obszarem centralnej części pagórka nie są widoczne ślady przekształceń antropogenicznych. Na obszarze obejmującym skłon pagórka, na szczycie którego wykonano wiercenia, stwierdzono występowanie w licznych kretowinach średnich i dużych fragmentów cegieł oraz ceramiki, które znalazły się na wtórnym złożu, najpewniej na skutek ekstensywnej orki. Wyniki wierceń wskazują, że na pagórku znajdował się bliżej nieokreślony nowożytny, zapewne XIX-wieczny obiekt mieszkalny lub gospodarczy. Warto także zauważyć, że ilość materiału archeologicznego rośnie znacząco w pobliżu drogi, co może wskazywać, że na skutek procesów stokowych oraz prac rolniczych został on przemieszczony ze szczytu pagórka do jego podstawy. Badania archeologiczne: Badania powierzchniowe tego terenu przeprowadzone w ramach realizacji projektu nie doprowadziły do ujawnienia zabytków ruchomych świadczących o osadnictwie średniowiecznym lub starszym. Brak także śladów fortyikacji. 24 Prussia-Archiv, Signatur PM-A 1459/1; Szczepański 2009: 13. GrOdZISKA WArMII I MAZUr 2 • Nowe badania i interpretacje 267 Zbigniew Kobyliński i inni Powiat ostródzki Gmina Miłomłyn 31. Karnity, st. 1; AZP 24-54/4 30. Karnitki; nie uwzględnione w AZP (obszar 24-54) Położenie stanowiska: domniemane grodzisko znajduje się ok. 50 m na południe od pałacu w Karnitkach w obrębie założenia pałacowo-parkowego. Na tym terenie znajduje się cmentarz rodowy ewangelicki i domki kempingowe. Przyczyna podjęcia badań: Nazwa miejscowa „Zamczysko” sugerująca wcześniejsze osadnictwo (poprzedzające obecnie istniejący pałac), oraz formy terenowe na skarpie przypominające przekształcone pozostałości wałów i fos. Badania geologiczne: Badana forma prawdopodobnie jest tarasem kemowym uformowanym na krawędzi rynny subglacjalnej o przebiegu SW-NE. Północny fragment tarasu został przecięty wkopem (droga z XIX w.), w efekcie czego część odciętego przez wkop tarasu kemowego utworzyła formę „wału” o przebiegu SW-NE, który sprawia wrażenie usypanego sztucznie. Na krawędzi północnej tarasu, wzdłuż drogi, widoczne są małe niecki i jęzory osuwiskowe utworzone przez procesy zboczowe, które są nadal aktywne. W efekcie tych procesów powstał szereg płytkich i stosunkowo szerokich U–kształtnych zagłębień, które mogą przypominać fosy, z wyraźnymi jęzorami akumulacyjnymi - osuwiskowymi u ich wylotu. Najwyraźniejsza w rzeźbie „fosa” powstała prawdopodobnie tuż po przekopaniu drogi, a w późniejszym okresie była pogłębiana, po czym wypełniania osadami spływów powierzchniowych. W wykonanych wierceniach nie stwierdzono warstw kulturowych. Badania archeologiczne: W wyniku badań powierzchniowych przeprowadzonych w ramach realizacji projektu nie odkryto żadnego ruchomego materiału zabytkowego. 268 Położenie stanowiska: Obiekt znajduje się na niewielkim cyplu przy północnym brzegu jeziora Kocioł, bezpośrednio na południe od skrzyżowania dróg z Karnit do Mozgowa i do Boreczna. Przyczyna podjęcia badań: W archiwum dawnego Prussia Museum z Królewca znajduje się list jego dyrektora do właściciela ziemskiego Leipskiego z 29 czerwca 1934(?) r. w sprawie grodziska znajdującego się na jego polu i systematycznie niszczonego przez orkę. Fakt ten stwierdzony został przez powiatowego opiekuna zabytków Eckhardta z Boreczna, który jest też zapewne autorem szkicu tego grodziska (ryc. 11). Miało ono znajdować się na północnym brzegu jeziora Kocioł w pobliżu cieku Butergraben, wpadającego do tego jeziora, bezpośrednio przy rozstajach dróg z Karnitek do Mozgowa i do Urowa, na wzgórzu o wys. 106,3 m n.p.m. Hans Crome uznał ten obiekt za grodzisko krzyżackie.25 W trakcie badań powierzchniowych przeprowadzonych przez M. Wielgus i J. Wysockiego w 1987 roku w miejscu tym znaleziono 2 fragm. ceramiki późnośredniowiecznej Badania geologiczne: Stanowisko tworzy wzniesienie (106,73 m n.p.m.) około 8 m wysokości w stosunku do poziomu wody w jeziorze (98,3 m n.p.m.). Pagórek jest owalny, jego dłuższa oś jest zgodna z kierunkiem N-S. Opisywana forma jest pagórkiem kemowym, o czym świadczy budowa wewnętrzna, na którą składają się warstwy piasku drobnoziarnistego, przykrytego cienką (0,65 m) warstwą gliny zwałowej. Usytuowanie pagórka kemowego na linii ciągu rynnowo-jeziornego jest typowe dla tych form. W proilu rynien subglacjalnych charakterystyczne są obniżenia, obecnie zajęte przez wody jezior, i wyniesienia, 25 SMPK MVF, sygn. PM-A 1759/1,karta 323 i 327; Crome1937: 108, 1939: 274; Szczepański 2013: 242-243 (pod nazwą Karnitki). ARcHAEoloGIcA HErEdItAS • 7 Falsyikacja domniemanych pradziejowych i średniowiecznych grodzisk Ryc. 11. Karnity, gm. Miłomłyn – rysunek domniemanego grodziska wykonany w latach 1930. (SMPK MVF, PM-A 1759/1, k. 323) Fig. 11. Karnity, community of Miłomłyn – the drawing of the alleged stronghold made in the 1930s (SMPK MVF, PM-A 1759/1, c. 323) gdzie odbywała się sedymentacja piasków kemowych, między bryłami wytapiających się lodów. Formy kemowe występują obecnie między jeziorami, lub na wyspach. Jest to sytuacja bardzo typowa dla tych okolic. Warstwa gliny zwałowej przykrywająca piaski drobnoziarniste jest efektem spływów gliniastych przy podwyższonych temperaturach powodujących intensywniejsze wytapianie brył martwego lodu. W geomorfologii wzniesienia nie są widoczne ingerencje ludzkie. Forma pagórka o płaskim wierzchołku i stromych stokach jest bardzo typowa dla pagórków kemowych - wręcz klasyczna. W wykonanych wierceniach nie stwierdzono warstw kulturowych ani działań przekształcających morfologię tego miejsca. Badania archeologiczne: W trakcie badań powierzchniowych przeprowadzonych w ramach realizacji projektu nie odkryto żadnego ruchomego materiału zabytkowego. 32. Ligi, st. 6; AZP 24-54/60 Położenie stanowiska: Na północ od parku pałacowego w Karnitkach i ok 700 m na północny wschód od pałacu, na południe od zachodniej zatoki jeziora Karnickiego; lekkie wyniesienie wśród podmokłych łąk. GrOdZISKA WArMII I MAZUr 2 • Nowe badania i interpretacje 269 Zbigniew Kobyliński i inni Ryc. 12. Ligi, gm. Miłomłyn – badania wykopaliskowe domniemanego grodziska w roku 2016 (fot. K. Rabiega) Fig. 12. Ligi, community of Miłomłyn – the archaeological excavation of the alleged stronghold in 2016 (photo by K. Rabiega) Przyczyna podjęcia badań: Stanowisko wpisane do rejestru zabytków jako grodzisko pod numerem: C-138, decyzją z dnia 18.10.1989 r., położone jest na niewielkim piaszczystym wyniesieniu o kształcie elipsoidalnym, ułożonym dłuższą osią po linii W-E. według opisu stanowiska z owego czasu od strony wschodniej rysował się niski wał pierścieniowy i nikły ślad fosy. Wał zamykał płaski majdan. do budowy wału użyto prawdopodobnie wielkich kamieni, widocznych na koronie wału. Od strony zachodniej wyniesienia widoczny był drugi odcinek nasypu zagięty po linii krawędzi wyniesienia, który mógł być dodatkowym wałem zaporowym. Od strony zachodniej przez zabagniony teren w kierunku wyniesienia ciągnął się odcinek grobli, który również miał być związany z tym założeniem. W trakcie badań w ramach AZP odkryto 1 fragment bardzo zniszczonej ceramiki. Badania geologiczne: Generalnie płaski teren między jeziorami Kocioł i Karnickim urozmaicają trudno widoczne w morfologii pagórki przekraczające nieznacznie wysokość 100 m n.p.m. Obszar, który objęto rozpoznaniem położony jest na płaskiej równinie, prawdopodobnie zastoiskowej, urozmaiconej niewielkimi, najwyżej do 1 m wysokości względnej, pagórkami. Jeden z tych pagórków, podejrzany o antropogeniczne przekształcenie, został poddany badaniom. Morfologia tego pagórka jest urozmaicona niewielkimi obniżeniami w kształcie rowków - fos(?). Badaniami objęto owe „fosy” i towarzyszące im wzniesienia – „wały”. Przeprowadzone wiercenia pokazują bardzo konsekwentnie podobny charakter budowy geologicznej, na którą od góry składają się piaski drobnoziarniste, mułki ilaste z wytrąceniami węglanu wapnia, piaski zailone, średnioziarniste i glina zwałowa 270 występująca na głębokości 1,50 m. Nie stwierdzono różniących się litologicznie wypełnień domniemanych “fos” czy “wałów”, co sprawiło, że uznano je za formy naturalne, zresztą nie posiadające w swoim kształcie intencjonalnych założeń. Pewną zagadką są osady nawiercone w wierceniu LIG - 3, na głębokości 0,50–0,90 m, na które składają się piaski drobnoziarniste, barwy szarej z ciemnoszarymi koncentrycznymi wytrąceniami, trudnymi do identyikacji, które w spągu przechodzą w ciemnoszare przewarstwienia, które mogą stanowić specyicznie rozwinięty proil glebowy albo warstwę kulturową (?). Analiza koncentrycznych przebarwień w tych osadach i fakt ich występowania w najwyższej części pagórka, skłania jednak do wniosku, że może to być warstwa przemieszana przez krety. Brak jakichkolwiek artefaktów dodatkowo tą interpretację potwierdza. Zarówno w morfologii, jak i budowie geologicznej badanego stanowiska nie stwierdzono antropogenicznych przekształceń, co pozwala uznać je za naturalną formę. Badania archeologiczne: W trakcie prac wykopaliskowych przeprowadzonych w ramach realizacji projektu wytyczono trzy wykopy o łącznej powierzchni 80 m². Odkryto ślady osadnicze w postaci warstw kulturowych i zabytków (łącznie 97 fragmenty ceramiki, 32 fragmenty kości, 4 krzemienie, 1 przedmiot żelazny), mieszczące się w dwóch fazach osadniczych (wczesna epoka żelaza i wczesne średniowiecze), jednak w żadnym wykopie nie stwierdzono nasypów ziemnych, ani innych elementów konstrukcyjnych świadczących o istnieniu w tym miejscu grodziska. Wykop 1, o powierzchni 40 m², miał 20 m długości na osi N-S i 2 m szerokości na osi W-E. Wytyczony został w celu uchwycenia domniemanego wału grodziARcHAEoloGIcA HErEdItAS • 7 Falsyikacja domniemanych pradziejowych i średniowiecznych grodzisk ska. Humus stanowiła gruba przemieszana warstwa, nieustannie wdeptywana i rozkopywana przez bydło. Pod warstwą humusu natraiono na współczesne ślady osadnictwa w postaci przepalonej warstwy i pozostałości ogniska obłożonego kamieniami. Poniżej znajdowały się horyzontalne gliniaste przemieszane warstwy, w których odkryto kilkadziesiąt fragmentów ceramiki. Warstwy te znajdowały się na naturalnej warstwie jasnożółtego piasku. Wykop 2 (o wymiarach 10 m długości i 2 m szerokości, dłuższą osią zorientowany w kierunku północ-południe) założono 44 m na południe na przedłużeniu osi wykopu 1, na kolejnym podwyższeniu terenu. W tym wykopie nie natraiono na materiał zabytkowy, a pod grubą warstwą przemieszanego humusu znajdowała się warstwa naturalna złożona z jasnego piasku i żwiru. Wykop 3 o długości 15 m i szerokości 1 m (z poszerzeniem na odcinku 5 m do 2 m szerokości) został wytyczony na północny wchód od wykopu 1. Usytuowany był na wzniesieniu opadającym w kierunku wschodnim. Celem badawczym było uchwycenie ewentualnych konstrukcji wału grodziska. Poniżej krawędzi wzniesienia znajdował się dawny teren zalewowy jeziora, na co wskazują odkryte warstwy zamuliska. W wykopie tym nie stwierdzono warstw kulturowych. Pod grubą warstwą zamuliska znajdowała się naturalna szara glina, a w najwyższym punkcie wyniesienia naturalna łacha piasku. Wyniki badań nie potwierdziły obecności grodziska w tym miejscu (ryc. 12). Badania geologiczne: Stanowisko położone jest na małym półwyspie występującym w południowej części jeziora ruda Woda (dudzkie). W obrębie półwyspu znajduje się pagórek, którego wysokość osiąga 108,6 m n.p.m., co przy wysokości lustra wody w jeziorze na poziomie 99,5 m n.p.m., daje deniwelacje o wartości 9,1 m. Położenie oraz morfologia formy, a także jej budowa geologiczna przemawiają za genezą kemową. Zróżnicowane osady, od mułków, poprzez piaski, aż do glin spływowych, świadczą o zróżnicowanej dynamice wytapiania lądolodu. Jednak nie natraiono tu na osady antropogeniczne - wypełniające domniemane “fosy”, czy budujące “wały”. W wykonanych sześciu wierceniach nie stwierdzono osadów, które zawierałyby ślady działań ludzkich. Badania archeologiczne: Szczegółowa penetracja powierzchniowa przeprowadzona w ramach realizacji projektu także nie doprowadziła do odkrycia jakiegokolwiek materiału zabytkowego. 34. Majdany Małe, st. 1; AZP 24-55/57 33. Liksajny, st. 2; AZP 23-55/16 Położenie stanowiska: Na cyplu wchodzącym od południa w południową zatokę jeziora ruda Woda, ok. 250 m na zachód od wyjścia Kanału Elbląskiego z jeziora w kierunku południowym. Przyczyna podjęcia badań: Forma terenowa sugerująca obecność grodziska. Położenie stanowiska: Na południowym krańcu cypla wchodzącego od północy w jezioro Ilińsk. Przyczyna podjęcia badań: Konieczność weryikacji tezy o istnieniu w tym miejscu grodziska, co sugerowała dokumentacja AZP. Badania geologiczne: Wysokość pagórka wieńczącego półwysep to 106 m n.p.m., a poziom wody w jeziorze 99,5 m n.p.m. Badany obszar położony jest na cyplu zorientowanym na południe. Kemowa geneza cypla sięga schyłkowej fazy wytapiania lodów wypełniających rynny subglacjalne. Półwysep jest zróżnicowany morfologicznie, tworząc wzniesiony pagórek na jego końcu, oddzielony obniżeniem od strony lądu, przez to posiadający dobre walory obronne. Morfologia pagórka jest urozmaicona licznymi wkopami, rowami i pagórkami, posiadającymi GrOdZISKA WArMII I MAZUr 2 • Nowe badania i interpretacje 271 Zbigniew Kobyliński i inni jednak dosyć przypadkowy układ, a w paru miejscach charakteryzującymi się reliefem właściwym dla śladów eksploatacyjnych, które można zaobserwować w żwirowni. Przeprowadzone wiercenia wykazały, że najwyższe fragmenty pagórków rzeczywiście zbudowane są ze żwirów przydatnych dla budownictwa, pod którymi nawiercono mułek charakterystyczny dla sedymentacji limnoglacjalnej - kemowej. Przykrywające mułki kemowe, żwiry i piaski, są dowodem na szybszy przepływ wód wskutek gwałtownego wytapiania lodów. Najbardziej południowa część półwyspu jest zajęta przez dawną żwirownię, co potwierdzają miejscowi mieszkańcy, a w okresie powojennym miejsce to było wykorzystane do ćwiczeń wojskowych. Cechy morfologiczne oraz budowa geologiczna nie wykluczają wykorzystania tego obszaru w celach osadniczych. Badania archeologiczne: Szczegółowa penetracja powierzchniowa przeprowadzona w ramach realizacji projektu nie ujawniła śladów fortyikacji ani żadnych zabytków ruchomych. Należy stwierdzić, że nie było tu grodziska. 35. Miłomłyn, st. 2; AZP 24-55/60 obiektu archeologicznego świadczy jedynie wspomniana warstwa 0,8 m miąższości, na którą składa się piasek średnioziarnisty z dużym udziałem humusu, przy braku spalenizny. Nie stwierdzono tu jednak żadnych artefaktów. W morfologii bardzo zmienionego wskutek współczesnego zasiedlania terenu nie stwierdzono śladów wałów ani fos. Badania archeologiczne: Przed rozpoczęciem prac wykopaliskowych w ramach realizacji projektu przeprowadzono badania geoizyczne26. Objęto nimi teren boiska i częściowo stanowiska. Nie stwierdzono tam anomalii mogących świadczyć o istnieniu zabudowy. Na powierzchni stanowiska i w warstwie podhumusowej znaleziono pojedyncze, drobne fragmenty ceramiki późnośredniowiecznej i nowożytnej. Badaniami wykopaliskowymi objęto dostępny teren w północnej części cypla i jego podnóże, zakładając trzy wykopy badawcze: wykop A – na osi W-E, o wym. 2 x 24 m; w wykopie uchwycono część niewielkiej, płytkiej jamy wypełnionej materiałem nowożytnym (gwoździe, fragmenty polepy i węgli); wykop B – na osi N-S, o wym. 2 x 12 m; w północnej części wykopu stwierdzono płytko posadowiony kamienny fundament budynku, niewątpliwie XX-wiecznego; wykop C – na osi N-S, o wym. 2 x 22 m; w południowej części wykopu uchwycono zarys nowożytnej konstrukcji i dół, w którym składowano glinę. Prace wykopaliskowe pozwoliły stwierdzić, że grodzisko na tym terenie nie istniało. Nieliczny materiał ceramiczny wskazuje, że stanowisko nie było regularnie zasiedlone przed początkiem XX w. Gmina Małdyty 36. Kiełkuty, st. 2 (Svantegora); AZP 21-55/11 Położenie stanowiska: Cypel (dawniej wyspa) w północnej części starego miasta, przy Kanale Elbląskim. Przyczyna podjęcia badań: Konieczność weryikacji tezy o istnieniu w tym miejscu grodziska, co sugerowała dokumentacja AZP. Badania geologiczne: Wiercenie MIŁ 2/1 wykonano na niewielkim, wolnym od budynków i dróg obszarze. W wierceniu stwierdzono warstwę 0,8 m miąższości, na którą składa się piasek średnioziarnisty z dużym udziałem humusu (brak spalenizny). Zmieniona ręką ludzką sytuacja geomorfologiczna nie pozwala usytuować tu obiektu archeologicznego. W blisko położonym wierceniu MIŁ 2/2 stwierdzone piaski różnoziarniste ze żwirem są efektem współczesnych prac budowlanych. O możliwej obecności 272 26 Buszek 2013. ARcHAEoloGIcA HErEdItAS • 7 Falsyikacja domniemanych pradziejowych i średniowiecznych grodzisk Położenie stanowiska: Obiekt znajduje się ok. 500 m na północny zachód od pałacu w dobrocinie, ok 100 m na wschód od drogi dobrocin – Kiełkuty. Przyczyna podjęcia badań: Nazwa miejscowa występująca na archiwalnych mapach - Svantegora. Badania geologiczne: Jest to odizolowane wzgórze o powierzchni 1 ha, porośnięte lasem, które wyraźnie dominuje w otoczeniu, z najwyższym punktem na wys. 129,24 m n.p.m. W tych okolicach podobnych pagórków jest więcej, ale żaden z nich nie jest tak dobrze izolowany. Na stanowisku w ramach realizacji projektu wykonano pięć wierceń, które posłużyły do wykonania przekroju geologicznego o orientacji N-S. W profilach otworów wiertniczych stwierdzono glinę zwałową ze zlodowacenia Wisły i piaski gliniaste. W przypowierzchniowej warstwie osadów glina jest przekształcona przez procesy wietrzeniowe w tzw. eluwia gliny zwałowej. W żadnym wierceniu nie stwierdzono osadów przekształconych przez człowieka. W wyniku badań geologicznych nie wykryto dowodów na zasiedlenia pagórka. Badania archeologiczne: Wzgórze jest obecnie zalesiony młodnikiem, co uniemożliwiło efektywne badania powierzchniowe, jednak forma nie wskazuje na istnienie tu jakichkolwiek fortyikacji ziemnych. Badania archeologiczne: W wyniku powierzchniowych badań weryikacyjnych prowadzonych w ramach realizacji projektu wykluczono istnienie grodziska w miejscu wskazanym na mapie i karcie AZP. Zaznaczone tam formy terenowe są tworami naturalnymi powstałymi na skutek erozji powierzchniowej gliniastych wysoczyzn, w wyniku czego utworzone zostały głębokie jary o stromych zboczach ograniczające ostańce wysoczyznowe w formie cypli płaskowyżów wchodzących w doliny strumieni. Nie znaleziono śladów fortyikacji ani innych pozostałości antropogenicznych poza drogami, nie odkryto także żadnych ruchomych materiałów zabytkowych. Gmina Morąg 38. Chojnik, st. 4; AZP 19-54/7 37. Zduny, st. 1; AZP 20-54/12 Położenie stanowiska: Ok. 2 km na północny zachód od Chojnika, ok. 1 km na północny wschód od miejscowości Zduny, w lesie na zachodniej krawędzi doliny rzeki. Przyczyna podjęcia badań: Informacja z badań powierzchniowych prowadzonych w ramach AZP w roku 1987 na temat istnienia grodziska cyplowego kultury pruskiej (?) z wczesnego średniowiecza (?)27. Położenie stanowiska: Cypel wysoczyzny wysunięty od południa w dolinę rzeki Sali, ok. 2 km na północ od Chojnika i ok. 700 m na wschód od folwarku tulno. Przyczyna podjęcia badań: Informacja o istnieniu grodziska z dawnej literatury28 oraz z badań powierzchniowych (pod nazwą tulno, gm. Pasłęk, st. 3) prowadzonych w ramach AZP w roku 1987 przez A.J. Pawłowskiego: „relikt grodu założonego w dolinie rzeki Sała na jej lewym brzegu. Ma on kształt prostokąta z zaokrąglonymi narożami o długości około 35 m i szerokości ok. 20 m. Ślady po umocnieniach nie zachowały się, jedynie od południa znajduje się niewielkie obniżenie terenu o szerokości ok. 8 m, które może sugerować istnienie w tym miejscu fosy. W trakcie badań powierzchniowych nie znaleziono materiału archeologicznego”.29 28 27 Pawłowski 1990: 69; Jagodziński 1997: 167. 29 GrOdZISKA WArMII I MAZUr 2 • Nowe badania i interpretacje Hollack 1908: 162; Crome 1937: 110. Jagodziński 1997: 145-146. 273 Zbigniew Kobyliński i inni Badania geologiczne: Obiekt zajmuje wystający cypel wysoczyzny ukształtowany przez erozję związaną z doliną rzeki, która płynie w tym miejscu na wysokości 99,6 m n.p.m. W stanowisku wykonano sześć wierceń geologicznych, na podstawie których sporządzono przekrój o przebiegu WSW-ENE. Wśród rozpoznanych osadów występują głównie mułki, piaski, gliny i żwiry. Powszechne występowanie mułków we wszystkich wierceniach, często razem z piaskiem może wskazywać na kemowe pochodzenie tej formy. Występujące pod tymi osadami gliny zwałowe zapewne pochodzą ze zlodowacenia Wisły. W żadnym z wykonanych wierceń nie stwierdzono dowodów działalności człowieka. Badania archeologiczne: W trakcie badań powierzchniowych prowadzonych w ramach realizacji projektu nie natraiono na żaden ruchomy materiał zabytkowy. Wyniki badań geologicznych i powierzchniowych nakazują stwierdzić, że obiekt nie jest grodziskiem. przy czym calec był zróżnicowany, miejscami tworzyła go glina, a miejscami piasek lekko zgliniony, drobnoziarnisty. Okazało się, że „wał”, powstał w wyniku działalności zwierząt kopiących nory (lisy lub borsuki). W trakcie prac nie odkryto żadnego materiału kulturowego. Obiekt należy uznać za naturalny, bez komponentu antropogenicznego. 40. Kretowiny, st. 4; AZP 21-57/8 39. Dury, st. 2 - „Lisia Góra”; AZP 21-56/58 Położenie stanowiska: W lesie ok. 500 m na północ od południowej granicy cmentarza komunalnego w durach, 50 m na zachód od drogi leśnej biegnącej od granicy cmentarza w kierunku północnym. Przyczyna podjęcia badań: Szczególna forma terenowa sugerująca możliwość istnienia grodziska. Badania archeologiczne: Obiekt jest wyniesieniem o ekspozycji okrężnej zlokalizowanym na wale wysoczyznowym, znajdującym się między dwoma rynnowymi obniżeniami terenu. Pagórek wyniesiony ponad otaczający go teren na ok. 5 metrów, na szczycie ma zaklęśnięcie otoczone niskim wałem pierścieniowym. W ramach realizacji projektu założono dwa wykopy, na wale oraz wewnątrz zaklęśnięcia. W obu wykopach odkryto naturalny układ warstw obejmujący jedynie humus i calec, 274 Położenie stanowiska: Na zboczu wybitnego cypla wysoczyzny wchodzącego od południa w basen jeziora Narie, na północno zachodnim zboczu wysoczyzny. Przyczyna podjęcia badań: Próba zlokalizowania grodziska znanego z dawniejszej literatury i badań wykopaliskowych z początku XX wieku. W roku 1930 badania sondażowe przeprowadził na terenie tego grodziska C. Engel, a w roku 1935 badania wykopaliskowe przeprowadzili W. Gronau i E. Schmadtke. Zgodnie z informacjami pochodzącymi z tych badań majdan grodziska, o wymiarach 40 x 60 m, otoczony był drewniano-ziemnym wałem i dwiema suchymi fosami, znajdującymi się na stokach wzniesienia. W trakcie badań przedwojennych odkryto trzy domostwa słupowe, usytuowane równolegle do wału. Znaleziono wówczas zabytki z wczesnej epoki żelaza: ceramikę z wczesnej epoki żelaza, żelazny sierp i glinianą łyżkę (ryc. 13-16)30. Badania geologiczne: Obiekt położony jest na półwyspie w południowej części jeziora Narie. Stanowi strome wzgórze, o wysokości ponad 145 m n.p.m., co przy poziomie wody w jeziorze - 104,6 m n.p.m. daje 40 m deniwelacje. Wzgórze w części wschodniej urozmaica dodatko30 M.in. Agde 1936: 8; Schmadtke 1936: 239-244, ryc. 1-5; Crome 1939: 279; Antoniewicz 1964: 130-133, tabl. 32; Ł. Okulicz 1970: 177; J. Okulicz 1973: 266 i ryc. 115 s. 268; Hofmann 1999a: 79, tabl. 89: 139, 2000: 52. ARcHAEoloGIcA HErEdItAS • 7 Falsyikacja domniemanych pradziejowych i średniowiecznych grodzisk Ryc. 13. Kretowiny, gm. Morąg – szkic i krótki opis grodziska wykonany przez C. Engla w 1930 r. (SMPK MVF, PM-A 1862/1) Fig. 13. Kretowiny, community of Morąg – sketch and short description of the stronghold made by C. Engel in 1930 (SMPK MVF, PM-A 1862/1) wo zaznaczający się dobrze w morfologii pagórek, który był przedmiotem badań. Graniasty kształt tego pagórka ma charakter naturalny, niezaburzony żadnymi ingerencjami ludzkimi, co potwierdza również zobrazowanie ALS. W stanowisku wykonano sześć wierceń, na podstawie których sporządzono przekrój o przebiegu W–E. Pagórek w Kretowinach zbudowany jest w streie przypowierzchniowej z piasku drobnoziarnistego o zabarwieniu szarym lub ciemno-szarym do głębokości 0,7 m. Niżej występuje warstwa piasków średnioziarnistych z ostrokrawędzistym żwirem lub piasków różnoziarnistych, osiągająca niekiedy 1,0 m miąższości, pod którymi nawiercono piaski drobnoziarniste, miejscami z mułkiem, typowy osad kemowy. Ciekawostką proilu występujących tu osadów jest ich ciemne zabarwienie, występujące powszechnie do głębokości 0,7 m. Ciemna barwa piasków pochodzi niewątpliwie od dużej zawartości drobnych szczątków materii organicznej lub związków humusowych. Jednak brak jakichkolwiek śladów działań człowieka, czy to w postaci artefaktów, czy zmian w morfologii. domniemane grodzisko położone jest w gęstym bukowym lesie, który produkuje corocznie znaczne ilości rozkładającej się substancji organicznej. Las ów rośnie na osadach piaszczy- stych, które świetnie przepuszczają wodę. rozdrobniona organika może być zatem bardzo łatwo transportowana w głąb gleby, co tłumaczy ciemne zabarwienia piasków. Badania archeologiczne: W ramach realizacji projektu podjęto próbę zlokalizowania znanego z literatury grodziska z wczesnej epoki żelaza. Ponieważ północna krawędź aktualnie kończy się niemal pionową skarpą, założono wykopy sondażowe wzdłuż krawędzi tej skarpy na długości 50 metrów, oraz wykop sondażowy prostopadły do poprzedniego, biegnący w głąb wysoczyzny. W żadnym z wykopów nie odkryto nawet najmniejszych śladów osadnictwa starożytnego czy średniowiecznego. Odkryto jedynie dość liczne ślady działalności „turystów” na przestrzeni minionego 50-lecia. Cały teren wysoczyzny jest aktualnie zalesiony około 60-letnim lasem, a krawędź wysoczyzny miejscami nieco młodszym (ok. 30 letnim). ten zupełny brak jakiegokolwiek materiału zabytkowego, wobec udokumentowanych przez badaczy niemieckich wyraźnych struktur osadniczych, skłonił do ponownej analizy badanego terenu. Północna krawędź wysoczyzny aktualnie kończy się niemal pionową skarpą, biegnącą niemal w linii prostej. Poniżej skarpy biegnie droga, a za drogą znajduje się zupełnie płaski teren, na którym aktualnie urządzany GrOdZISKA WArMII I MAZUr 2 • Nowe badania i interpretacje 275 Zbigniew Kobyliński i inni Ryc. 14. Kretowiny, gm. Morąg – fotograie wykonane w czasie wykopalisk w 1935 r. (SMPK MVF, PM-A 1862/1, k. 358) Fig. 14. Kretowiny, community of Morąg – photographs made during the excavation in 1935 (SMPK MVF, PM-A 1862/1, k. 358) 276 ARcHAEoloGIcA HErEdItAS • 7 Falsyikacja domniemanych pradziejowych i średniowiecznych grodzisk Ryc. 15. Kretowiny, gm. Morąg – fotograia wykonana w czasie wykopalisk w 1935 r. (SMPK MVF, PM-A 1862/1, k. 356) Fig. 15. Kretowiny, community of Morąg – photograph made during the excavation in 1935 (SMPK MVF, PM-A 1862/1, k. 356) GrOdZISKA WArMII I MAZUr 2 • Nowe badania i interpretacje 277 Zbigniew Kobyliński i inni Ryc. 16. Kretowiny – znaleziska archeologiczne z terenu grodziska (wg E. Schmadtkego 1936) Fig. 16. Kretowiny, community of Morąg – inds from the stronghold (according to E. Schmadtke 1936) 278 ARcHAEoloGIcA HErEdItAS • 7 Falsyikacja domniemanych pradziejowych i średniowiecznych grodzisk jest parking. Za tym parkingiem w kierunku północnym, teren nadal zalesiony, jest już niższy i posiada w miarę naturalną falistą rzeźbę. Zachodzi zatem podejrzenie, że na północno-zachodnim krańcu cypla mogła znajdować się piaśnica, z której eksploatowano kruszywo na okoliczne potrzeby budowlane i w ten sposób do końca lat 60. XX wieku mogło zniknąć poszukiwane przez nas stanowisko archeologiczne. Należy przyjąć, że stanowisko badane przez archeologów niemieckich obecnie nie istnieje. 41. Kruszewnia, st. 11; AZP 21-56/35 Położenie stanowiska: Stanowisko znajduje się na wschód od Morąga, ok. 300 m na południe od drogi Morąg – Bogaczewo. Znajduje się ono na wybitnym cyplu wysoczyzny ograniczonym od zachodu obniżeniem z mokradłem, a od wschodu niecką zarastającego jeziorka śródleśnego Kalinek. Przyczyna podjęcia badań: Stanowisko wpisane jest do rejestru zabytków jako grodzisko (nr rej. zab. C-137) na podstawie wcześniejszych badań AZP. W 1989 r. uznano, że usytuowane zostało ono na naturalnej formie polodowcowej. Naturalną obronność obiektu tworzyć miały duże spadki terenu. Od strony północnej teren miał być odcięty wałem. Badania geologiczne: Stanowisko tworzy podłużne wzgórze o przebiegu osi dłuższej N-S. Maksymalna wysokość pagórka osiąga ponad 132,5 m n.p.m. Położone na E od pagórka jeziorko Maliniak ma poziom wody na wysokości 112,9 m n.p.m., co daje około 20 m deniwelacji terenu. długość pagórka nie przekracza 300 m, a szerokość 100 m. W północnej części pagórka występuje system płytkich wkopów, krzyżujących się ze sobą, które są najprawdopodobniej systemem okopów z czasów II wojny. Widoczne w S części pagórka leje po pociskach lub bombach potwierdzają wojenne dzieje odciśnięte w morfologii tej formy. W stanowisku wykonano osiem wierceń geologicznych, na podstawie których sporządzono przekrój geologiczny A-B o przebiegu N-S, zgodnym z dłuższą osią pagórka. Południową część pagórka budują gliny zwałowe z cienkimi przewarstwieniami piaszczystymi, które są charakterystyczne dla gliny zwałowej zlodowacenia Wisły, stwierdzonej w tej okolicy. W warstwie gleby występują tu węgle drzewne. W części północnej pagórka stwierdzono piasek średnio- i drobnoziarnisty, leżący na glinie lodowcowej, który był kiedyś eksploatowany. Okopy były kopane w piaskach i miały pierwotnie głębokość do 1,7 m. Obecnie posiadają one wypełnienie gliniaste. W otoczeniu okopów odnotowano licznie występujące łuski karabinowe z okresu II wojny światowej, co potwierdza tezę o pochodzeniu tych form. Badania archeologiczne: W trakcie prac wykopaliskowych w ramach realizacji projektu otworzono jeden wykop o powierzchni 22 m². Nie uzyskano pozwolenia od właściciela gruntu na przeprowadzenie badań na polu, na którym miał znajdować się potencjalny majdan grodziska. Wykop (11 m długości i 2 m szerokości) założono w północnej części stanowiska, w taki sposób, by przecinał cały potencjalny wał oraz domniemane zagłębienie przywałowe. W obrębie wykopu rozpoznano strukturę nawarstwień wału o wysokości do 40 cm. Nie znaleziono w jego wnętrzu żadnych śladów konstrukcji kamiennej bądź spalonych konstrukcji drewnianych. W trakcie prac nie odkryto żadnego fragmentu ceramiki. Zbadana konstrukcja ziemna jest pozostałością transzei. Na podstawie odkrytych w trakcie badań geologicznych łusek karabinowych można datować stanowisko na okres I lub II wojny światowej. Nie jest ono grodziskiem i powinno zostać wykreślone z rejestru zabytków. 42. Plebania-Wólka, st. 1; nie uwzględniono w AZP (obszar 20-56) GrOdZISKA WArMII I MAZUr 2 • Nowe badania i interpretacje 279 Zbigniew Kobyliński i inni Ryc. 17. Plebania Wólka, gm. Morąg – szkic i krótki opis domniemanego grodziska wykonany przez C. Engla w 1930 r. (SMPK MVF, PM-A 1765/1, k. 112) Fig. 17. Plebania Wólka, community of Morąg – sketch and short description of the alleged stronghold made by C. Engel in 1930 (SMPK MVF, PM-A 1765/1, c. 112) 280 ARcHAEoloGIcA HErEdItAS • 7 Falsyikacja domniemanych pradziejowych i średniowiecznych grodzisk Położenie stanowiska: Stanowisko znajduje się około 750 metrów na wschód od dawnego folwarku Plebania Wólka, ok. 70 metrów na południe od polnej drogi biegnącej przez las od Plebanii-Wólki do miejscowości Malinnik. Przyczyna podjęcia badań: W archiwum dawnego Prussia Museum z Królewca znajduje się szkic i krótki opis domniemanego grodziska, sporządzony przez Carla Engla 20 września 1930 r. (ryc. 17).31 Badania geologiczne: domniemane grodzisko jest owalnym wzniesieniem z najwyższym punktem 137,7 m n.p.m., które wznosi się na około 15 m w stosunku do otaczającego terenu. W stanowisku wykonano cztery wiercenia, które miały na celu udokumentowanie sytuacji geologicznej i ewentualny wpływ człowieka na wygląd formy i jej wykorzystanie dla celów osadniczych. Wiercenia dokumentują budowę geologiczną pagórka, w którym dominującym osadem jest glina zwałowa. Nie stwierdzono form morfologicznych i osadów ukształtowanych przez człowieka. Badania archeologiczne: Szczegółowe badania powierzchniowe przeprowadzone w ramach realizacji projektu ujawniły, że teren wskazany jako miejsce grodziska został w niedalekiej przeszłości (ok. 30-40 lat) zniszczony przez eksploatację kruszywa. Pagórek został w wyniku tego obniżony co najmniej o 3 metry. Na powierzchni terenu właściwie nie ma humusu. teren porośnięty jest ok. 20-letnim młodnikiem lasu mieszanego. Jeżeli znajdowało się tu grodzisko, to zostało całkowicie zniszczone na skutek prowadzonych prac ziemnych. 43. Raj, st. 1 – obszar AZP 22-56/1 (dotychczas nie badany) Ryc. 18. Raj, gm. Morąg – szkic i krótki opis domniemanego grodziska wykonany przez C. Engla w 1930 r. (SMPK MVF, PM-A 1209/1, k. 28) Fig. 18. Raj, community of Morąg – sketch and short description of the alleged stronghold made by C. Engel in 1930 (SMPK MVF, PM-A 1209/1, k. 28) Przyczyna podjęcia badań: W archiwum dawnego Prussia Museum z Królewca znajduje się szkic „Góry Zamkowej” w okolicy wsi raj (Paradies), sporządzony przez Carla Engla 20 września 1930 r. (ryc. 18). Zgodnie z tym szkicem stanowisko miało wymiary 30 x 70 m i wysokość od 12 do 18 m.32 Badania archeologiczne: Szczegółowe penetracje powierzchniowe przeprowadzone w ramach realizacji projektu nie ujawniły żadnych śladów grodziska. W opisanej wyżej lokalizacji znajduje się wyraźny garb morenowy o dość dużym przewyższeniu, który jest użytkowany rolniczo, w związku z czym warunki obserwacji powierzchniowej były bardzo dobre. Na powierzchni nie znaleziono żadnych zabytków ruchomych, nie zaobserwowano też żadnych śladów fortyikacji. Grodzisko, jeżeli znajdowało się na tym wyniesieniu, zostało całkowicie zniszczone. Położenie stanowiska: Stanowisko powinno znajdować się ok. 500 m na południe od niwy siedliskowej wsi na wyraźnym wyniesieniu o ekspozycji okrężnej. 44. Słonecznik, st. 17; AZP 23-55/25 [majątek Bartężek] Położenie stanowiska: Kopiec z piwnicą znajduje się w obrębie zespołu dworsko parkowego Bartężek w pozostałościach parku około 30 metrów na wschód od budynku dawnego dworu. 31 32 sygn. PM-A 1165/1; Crome 1940: 97. GrOdZISKA WArMII I MAZUr 2 • Nowe badania i interpretacje PM-A 1209/1; Hollack 1908: 110; Crome 1940: 93. 281 Zbigniew Kobyliński i inni Przyczyna podjęcia badań: Sugesia zawarta w karcie AZP, że kopiec z piwnicą może być pozostałością pierwotnej lokalizacji obiektu rezydencjonalnego (dwór na kopcu). Badania geologiczne: Wysokość względna obiektu, łącznie z występującą tu piwnicą, wynosi około 3 m. Obiekt położony jest w dawnym parku, w którym usytuowano piwnicę zbudowaną z cegieł obłożonych piaskiem. Piwnica tworzy charakterystyczny pagórek i nie jest efektem działań w starożytności czy w średniowieczu, dlatego celem rozpoznania był obszar wokół piwnicy. Wzdłuż wytypowanego przekroju geologicznego wykonano pięć wierceń, które miały na celu stwierdzenie elementów obronnych ewentualnego grodziska, które mogło tu być wcześniej. W wyniku wierceń, stwierdzono konsekwentnie leżące osady piaszczyste i piaszczysto-gliniaste leżące na glinie zwałowej. W żadnym z wierceń nie udało się udokumentować osadów wypełniających fosy czy budujące wały obronne. Zachowana piwnica pochodzi z czasów nowożytnych. Budowniczowie piwnicy wykorzystali przykrywające glinę zwałową piaski jako warstwę obłożeniową piwnicy, stąd obecne krawędzie w otoczeniu obiektu, pochodzące z eksploatacji najbliżej położonych piasków. Nie mają one jednak nic wspólnego z systemem obronnym ewentualnego grodziska. Wyniki badań geologicznych oraz szczegółowe oględziny piwnicy wykluczają możliwość istnienia tu wcześniejszej siedziby rycerskiej. Obiekt nie jest pozostałością gródka stożkowatego, lecz XIX-wieczną lodownią, zlokalizowaną w parku w pobliżu dworu. 45. Wenecja - Wyspa Zamkowa; nie uwzględniono w AZP (obszar 23-55) Położenie stanowiska: Wyspa na jeziorze Bartężek przy jego zachodnim brzegu, na wysokości miejscowości 282 Słonecznik, o kształcie półksiężyca, z ramionami skierowanymi ku południowi. Przyczyna podjęcia badań: W latach 1826-1828, podczas inwentaryzacji miejsc obronnych, porucznik J.M. Guise wspomniał o grodzisku (Schlossberg) i wale na wyspie (Schlossewerder) położonej na jeziorze Bartężek, rysując także szkic tego założenia. W archiwum dawnego Prussia Museum z Królewca znajduje się ponadto informacja Bruno Eckhardta – nauczyciela z Boreczna – z dnia 25 lipca 1926 r. na temat grodziska na wyspie Zamkowy Ostrów oraz szkic i opis tego grodziska, autorstwa Carla Engla z 20 września 1930 r. (ryc. 19). Majdan grodziska miał mieć wymiary 42 x 50 m. Hans Crome uznał grodzisko za staropruskie. W dniu 15 listopada 1930 r. grodzisko wpisane zostało na listę zabytków wczesnohistorycznych33 Badania geologiczne: Stanowisko położone jest na największej z wysp (o powierzchni 3,6 ha) w północnej części jeziora Bartężek. Morfologia wyspy jest urozmaicona, różnica wysokości między poziomem wody w jeziorze (99,5 m n.p.m.) a najwyższym punktem wyspy (110,5 m n.p.m.) wynosi 11 m. Wyspa ma wydłużony kształt, a jej środkiem przebiega wał o żywej rzeźbie i niesymetrycznych zboczach. Zbocze północno-wschodnie nosi ślady erozji brzegowej pochodzącej z okresu wyższego poziomu wody w jeziorze. Zbocze północno-zachodnie jest szersze i ma bardziej złożony charakter. W południowym, bardzo wąskim fragmencie wyspy wał środkowy jest bardzo ostro zaznaczony. W stanowisku wykonano osiem sondowań geologicznych wzdłuż grzbietu pagórka tworzącego badaną wyspę. W wierceniach stwierdzono szeroki wachlarz osadów od piasków, poprzez gliny do 33 Guise Zetel PM IXh 00050a; SMPK MVF, sygn. PM-A 119/1; Crome 1937: 108, 1938: 199; Szczepański 2013: 236-237. ARcHAEoloGIcA HErEdItAS • 7 Falsyikacja domniemanych pradziejowych i średniowiecznych grodzisk Ryc. 19. Wenecja, gm. Morąg – Wyspa Zamkowa – szkic i krótki opis domniemanego grodziska wykonany przez C. Engla w 1930 r. (SMPK MVF, PM-A 119/1, k. 113) Fig. 19. Wenecja, community of Morąg – the „Castle Island” – sketch and short description of the alleged stronghold made by C. Engel in 1930 (SMPK MVF, PM-A 119/1, c. 113) mułków. Na podstawie tak bardzo charakterystycznego wydłużonego kształtu wyspy, można jej genezę wiązać z formą ozową, lub formą szczelinową, które miały prawo powstać w obrębie rynny subglacjalnej zajętej później przez jezioro Bartężek. W żadnym z wykonanych wierceń nie stwierdzono osadów powstałych przy udziale człowieka. Morfologia wyspy również nie nosi śladów ingerencji ludzkiej. 46. Wenecja, st. 1; AZP 22-55/1 Położenie stanowiska: Stanowisko położone jest na wschodnim brzegu jeziora ruda Woda, tuż przy ujściu kanału odprowadzającego wody z jeziora Bartężek do jeziora ruda Woda, obok po zachodniej stronie drogi, która prowadzi przez las, most na kanale, ze wsi Wenecja do wsi Winiec. Przyczyna podjęcia badań: Obiekt wpisany do rejestru zabytków jako gródek średniowieczny pod nr C-043, decyzją z dnia 14.02.1989; nazwa miejscowa: „Zamek”. Badania powierzchniowe prowadzono tu już przed 1945 r., następnie badania powierzchniowe prowadzone tu były w różnych czasach m.in. przez r. Odoja i M. Hatkę w latach 1960. Uznano wówczas obiekt za strażnicę na planie zbliżonym do prostokąta o wymiarach 40 x 55 m. W północno zachodniej części majdanu odnotowano skupisko cegieł gotyckich i kamieni. GrOdZISKA WArMII I MAZUr 2 • Nowe badania i interpretacje 283 Zbigniew Kobyliński i inni Badania geologiczne: Wysokość badanego obszaru zawiera się między 107 a 110 m n.p.m. Badany obiekt znajduje się w lesie i nie posiada cech morfologicznych dokumentujących przekształcenia intencjonalne. Występują tu natomiast licznie, do głębokości maksymalnie 0,50 m, fragmenty cegieł nowożytnych i węgli drzewnych. Poniżej stwierdzono warstwę piasku lekko zailonego, o miąższości 0,30 m, a głębiej glinę zwałową. Stwierdzone w wierceniach liczne fragmenty nowożytnych cegieł i kali tworzą warstwą nasypową i są pozostałościami pochodzącymi z rozbiórki nowożytnego budynku. Badania archeologiczne: W trakcie prac wykopaliskowych w ramach realizacji projektu otworzono dwa wykopy sondażowe o łącznej powierzchni 27 m². Wykop 1, o wymiarach 3 x 5 m, otworzono w północnej części stanowiska. Na stropie spoczywały duże kamienie. Pod warstwą humusu leśnego znajdowały się kamienie i fragmenty cegieł. Wykop 2, o wym. 3 x 4 m, wytyczono na skraju stanowiska. Na powierzchni humusu leśnego odkryto liczne fragmenty kali. Pod warstwą humusu na i w stropie piaszczystej, sypkiej, niejednorodnej warstwy znajdowały się liczne fragmenty kali i cegieł. W części tego wykopu, pod humusem leśnym, na stropie piaszczystej, sypkiej, niejednorodnej ziemi spoczywało skupisko kamieni i cegieł. Opisany układ stratygraiczny spoczywał na twardej, jednorodnej glinie – calcu. W trakcie eksploracji odkryto ok. 50 fragmentów ceramiki nowożytnej i ok. 500 fr. kali. Odkryta ceramika oraz zabytki wydzielone nasuwają wniosek, że stanowisko to pochodzi z czasów nowożytnych i powinno zostać wykreślone z rejestru zabytków archeologicznych. Prawdopodobnie było to miejsce związane z okresem budowy mostu na kanale z jeziora Bartężek do jeziora ruda Woda. Położenie stanowiska: Miejsce położone w lesie w odległości około 600 m na wschód od murowanego mostu na kanale, na południowym brzegu kanału, w miejscu gdzie kanał wypływa z jeziora Bartężek. Przyczyna podjęcia badań: W czasie badań powierzchniowych M. Hatka w 1968 r. uznał to miejsce za możliwe grodzisko. Badania archeologiczne: domniemane grodzisko stanowi lekkie wzniesienie terenu na planie zbliżonym do prostokąta, wokół którego teren jest zagłębiony. Po przeprowadzonym rozpoznaniu powierzchniowym w ramach realizacji projektu wykluczono istnienie tu grodziska. Jest to wyniesienie naturalne bez śladów antropogenicznych. 46a. Wenecja, st. 3; nie uwzględniono w AZP (obszar 22-55) 46b. Wenecja, st. 4; nie uwzględniono w AZP (obszar 22-55) Położenie stanowiska: Miejsce położone w lesie w odległości około 1200 m na południowy zachód od wsi Wenecja, na północnym brzegu jeziora Bartężek, około 300 m na południe od drogi ze wsi Wenecja do wsi Winiec. Przyczyna podjęcia badań: W czasie badań powierzchniowych M. Hatka w 1968 r. uznał to miejsce za możliwe grodzisko. Badania archeologiczne: domniemane grodzisko stanowi pagórek o wysokości około 5 m, owalny, o wym. ok. 60 x 70 m. Według M. Hatki posiadał pogłębiony majdan pogłębiony otoczony wałem (?). W wyniku badań powierzchniowych przeprowadzonych w ramach realizacji projektu stwierdzono, że grodzisko nie istnieje. Obiekt jest naturalnym wyniesieniem w podmokłym terenie. 284 ARcHAEoloGIcA HErEdItAS • 7 Falsyikacja domniemanych pradziejowych i średniowiecznych grodzisk 47. Złotna; nie uwzględniono w AZP (obszar AZP 19-56) Położenie stanowiska: Około 1 km na południowy wschód od Złotnej, na południe od drogi Złotna - Borzymowo. Przyczyna podjęcia badań: W archiwum dawnego Prussia Museum z Królewca znajduje się korespondencja pomiędzy muzeum a landratem morąskim z października i listopada 1927 r. w sprawie lokalizacji „góry zamkowej” w Złotnej (Goldbach) oraz szkic terenowy i opis domniemanego grodziska wykonany przez Carla Engla 22 września 1930 r. (ryc. 20). Według rysunku grodzisko składało się z dwóch części i miało łącznie wymiary 61 x 65 m. „Gród główny” miał być broniony trzema liniami wałów i czterema liniami fos o szer. 1 m (fosa zewnętrzna miała być znacznie większa), czytelnymi w terenie. Wysokość majdanu „grodu głównego” względem dna fosy zewnętrznej wynosiła 12 m. W archiwum znajduje się także fotograia (ryc. 21) tego domniemanego grodziska, być może wykonana również przez Carla Engla.34 Badania geologiczne: Występują tu dwa pagórki leżące na osi SW-NE, z których wyższy ma 196,92 m n.p.m., a niższy 190,8 m n.p.m. Ponieważ otoczenie pagórków wznosi się od 175 do 180 m n.p.m., obie formy są widoczne dobrze w okolicy. Oba pagórki noszą ślady ingerencji ludzkiej wynikające z eksploatacji kruszywa. W stanowisku wykonano pięć wierceń geologicznych, z czego trzy wykorzystano do przekroju geologicznego A-B o przebiegu NW-SE. Z proili wierceń widoczne jest, że badany pagórek budują piaski na glinach zwałowych. Piaski te były eksploatowane do celów budowlanych. 34 Ryc. 20. Złotna, gm. Morąg – fotograia domniemanego grodziska, wykonana prawdopodobnie przez C. Engla w 1930 r. (SMPK MVF, PM-A 383/1, k. 30) Fig. 20. Złotna, community of Morąg – photograph of the alleged stronghold, probably made by C. Engel in 1930 (SMPK MVF, PM-A 383/1, c. 30) W wyniku prac rozpoznawczych nie stwierdzono dawnej aktywności ludzkiej. Badania archeologiczne: Wypiętrzenie o nazwie „Góra Zamkowa” zostało szczegółowo spenetrowane powierzchniowo w ramach badań weryikacyjnych w czasie realizacji projektu. Nie stwierdzono żadnych śladów umocnień w postaci fos czy pierścieni wałów. Wzgórze jest obecnie porośnięte około 40-letnim lasem. Od strony zachodniej widoczne jest miejsce po wybieraniu kruszywa. Żwirownia mogła zniszczyć nawet ¼ powierzchni obiektu, jednak jest mało prawdopodobne, aby pozostałości grodziska znajdowały się właśnie w tej zniszczonej części wzgórza. Należy uznać zatem, że wzgórze nie jest grodziskiem. PM-A 383/1; Crome 1939: 315. GrOdZISKA WArMII I MAZUr 2 • Nowe badania i interpretacje 285 Zbigniew Kobyliński i inni Ryc. 21. Złotna, gm. Morąg – szkic i krótki opis domniemanego grodziska, wykonany przez C. Engla w 1930 r. (SMPK MVF, PM-A 383/1, k. 29) Fig. 21. Złotna, community of Morąg – sketch and short description of the alleged stronghold made by C. Engel in 1930 (SMPK MVF, PM-A 383/1, c. 29) Gmina Miłakowo 48. Pityny, st. 2; nie uwzględniono w AZP (obszar 19-57) 286 Położenie stanowiska: Obiekt znajduje się ok. 2 km na południowy wschód od Miłakowa i ok. 600 m na północny wschód od skrzyżowania drogi Miłakowo – Bieniasze z drogą do Żabiego rogu. Znajduje się na wyniesieniu górującym nad okolicą, którego szczyt i południowe zbocze są zalesione. Przyczyna podjęcia badań: W źródłach archiwalnych obiekt był określany jako pozostałość grodziska lub jako szaniec artyleryjski z okresu wojen napoleońskich. Badania geologiczne: Obiekt zajmuje szczyt owalnego pagórka o wysokości 134,07 m n.p.m. Występujące na E od obiektu obniżenie w najniższym punkcie osiąga 95,8 m n.p.m., a obniżenie zajęte przez jezioro, leżące na N, poniżej 80 m n.p.m. Prawie 40-metrowej wysokości zbocze pagórka, występujące w jego SE części, jest porośnięte lasem. Na szczycie pagórka występuje małe, kilkunastometrowej długości, podłużne wzniesienie o przebiegu NW-SE, które od NE jest ograniczone krawędzią o 1,5 m wysokości. Wykonano wiercenia rozpoznawcze na szczycie wzgórza, które pokazały, że wzgórze to zbudowane jest z piasków gliniastych i występujących na głębokości 1 m glin zwałowych. Badaniom poddany został także niewielki wał w obrębie szczytu wzgórza, gdzie ARcHAEoloGIcA HErEdItAS • 7 Falsyikacja domniemanych pradziejowych i średniowiecznych grodzisk wiercenia zlokalizowano po obu stronach niewielkiego, asymetrycznego wału i na nim. Na podstawie wierceń sporządzono dwa przekroje geologiczne ilustrujące budowę geologiczną tej formy. Z obrazu budowy wgłębnej wynika, że opisywany wał jest zbudowany z piasków, a jego otoczenie zawiera w podłożu glinę zwałową, z której uformowany jest pagórek. Z analizy geologii opisywanej formy wynika, że jest to forma szczelinowa. Szczelina, która powstała na lodzie została wypełniona piaskiem i po wytopieniu lądolodu Wisły utworzyła formę wypukłą. Asymetria wału wynika z eksploatacji piasków dla lokalnych potrzeb budowlanych. Poza tymi, nie ma tu śladów innych, dawnych form działań człowieka. Badania archeologiczne: Na powierzchni wokół wału i na nim samym nie odkryto żadnych ruchomych materiałów zabytkowych. Wobec ekspertyzy geologicznej należy uznać, że nie jest to grodzisko. 49. Sportyny (Głodówko), st. 5; AZP 18-57/10 Położenie stanowiska: Stanowisko jest położone na E od trasy Miłakowo - Orneta, 6,5 km od Miłakowa. Przyczyna podjęcia badań: Informacja z dawnej literatury na temat istnienia „kilkakrotnie badanego powierzchniowo” grodziska cyplowego kultury pruskiej (?) o nazwie miejscowej Schlossberg.35 Badania geologiczne: Wzniesienie ma charakter cypla, który powstał podczas erozji wysoczyzny przez Pasłękę. Wysokość wzniesienia osiąga 50,83 m n.p.m., a wysokość rzeki 40,4 m n.p.m., co daje 10 m różnicy, zupełnie wystarczające do rozwoju intensywnych procesów erozyjnych. Na szczegółowym planie tego terenu, 35 PM-A 771/1; Crome 1937: 109, 1940: 125; Jagodziński 1997: 125-126 (grodzisko wymieniane również pod nazwą miejscowości Maulfritzen). rozcięcie erozyjne oddzielające pagórek od wysoczyzny ma rozwinięcie na zachód i postępującą w tym kierunku głębokość, co może świadczyć o jego naturalnym charakterze; wszak przekop sztuczny miałby w miarę stałą głębokość i byłby rozwinięty również na wschód. rzeka Pasłęka wytworzyła w tym miejscu kiedyś duży meander, a obecnie wskutek przebicia się wód rzeki część odciętego koryta rzecznego jeszcze jest powiązana z zasadniczym korytem, ale prowadzi wody pod prąd, co jest wymuszone wpływającym do odciętego koryta potokiem Miłakówka. Badany pagórek ma owalny kształt i jest odcięty od wysoczyzny lekkim, naturalnym obniżeniem. Od SW pagórek ogranicza skarpa o wysokości 3 m, a od S i E krawędzie wysoczyzny. Zobrazowanie ALS ukazuje ślady dawnych zabudowań oraz ślady lejów po bombach lub pociskach, co wskazuje na okres wojny odpowiedzialny za zniszczenia. W stanowisku wykonano dziewięć wierceń dokumentujących przypowierzchniową budowę geologiczną. Wiercenia dokumentują zniszczenia budowli pochodzących z XIX lub XX wieku, które nastąpiły w wyniku bombardowań. Udokumentowane zostało również podłoże, na którym budynki wzniesiono. Sytuację geologiczną przedstawiono na przekroju o przebiegu W-E. Przekrój przecina pagórek, dokumentując w spągu osady pochodzące z okresu postoju wód w okresie późnego glacjału. Głównym osadem z tego okresu są mułki ilaste barwy beżowej, skonsolidowane. Ponad mułkami występują piaski dokumentujące przepływy luwioglacjalne i rzeczne. Kolejną charakterystyczną warstwę tworzą osady zawierające pokruszone fragmenty cegieł, zaprawy, itd., które maksymalnie sięgają do 1,1 m głębokości. Badania archeologiczne: W trakcie prac wykopaliskowych w ramach realizacji projektu otworzono trzy wykopy o łącznej powierzchni 48 m². Wykop 1 miał 20 m długości i 2 m szerokości. dłuższą osią zorientowany był po linii N-S. Założony został w północnej części domniemanego grodziska. W obrębie tego wykopu przebadano wewnętrzną część stożka, zagłębienie oraz część obszaru do nich przylegającą. Nie znaleziono żadnych śladów konstrukcji kamiennej bądź spalonych konstrukcji drewnianych. Zagłębienie z kolei było formą sztuczną, którą zasypano cegłami. Wykop 2 (4 m długości i 1 m szerokości) wytyczono 4 m od południowej krawędzi wykopu 1 (w jednej linii z proilem E wykopu 1). Pod humusem zalegały piaszczysto-gliniaste warstwy. Przy E ścianie wykopu odkryto ślad obiektu nowożytnego. Wykop 3 (4 m długości i 1 m szerokości) założono pod kątem prostym do wykopu 2 (na E od wykopu 2), na majdanie domniemanego grodziska. W wykopie tym zaobserwowano podobny układ nawarstwień jak w wykopie 2. Wyniki badań wskazują, że stanowisko to nie jest grodziskiem. W trakcie badań wykopaliskowych znaleziono kilkadziesiąt fragmentów ceramiki nowożytnej. Odkryte liczne fragmenty cegieł pochodzą z rozbiórki znajdującego się na tym obszarze folwarku. GrOdZISKA WArMII I MAZUr 2 • Nowe badania i interpretacje 287 Zbigniew Kobyliński i inni Gmina Ostróda 50. Bednarki, st. 1; AZP 28-56/8 Położenie stanowiska: Obiekt znajduje się ok. 1 km na południowy zachód od wsi Bednarki w miejscu zwanym Kaczeniec, na północ od drogi, na zachód od cmentarza ewangelickiego, w lesie. Przyczyna podjęcia badań: Informacja z dawnej literatury o grodzisku Peterswalde ulokowanym na wzniesieniu, którego walory podkreślono przez wyrównanie plateau majdanu i ustromienie stoków. Obiekt był zbliżony do owalu, wydłużony po linii W-E, o wymiarach ca 31 x 24 m, wys. ca 5 m, porośnięty b. wysoką trawą i nielicznymi krzewami i drzewami. Nie wykazywał śladów sztucznych umocnień i obwałowań.36 Badania geologiczne: Wznosi się tu wyraźny, wydłużony pagórek o przebiegu NW-SE, którego najwyższy punkt ma wysokość około 258 m n.p.m. Przy wysokości szosy 230 m n.p.m. daje to prawie 30 m deniwelację terenu. Pagórek jest porośnięty lasem. Przez pagórek poprowadzono przekrój geologiczny o łamanym kierunku NE-SW/NW-SE, oparty na siedmiu wierceniach. Wiercenia dokumentują piasek drobnoziarnisty, a na samym dole przy szosie również mułek, co pozwala tą formę określić jako kem. Na stanowisku nie stwierdzono osadów ani form rzeźby powstałych z udziałem człowieka. Badania archeologiczne: Penetracja powierzchniowa przeprowadzona w ramach realizacji projektu nie przyniosła efektów w postaci jakichkolwiek ruchomych materiałów kulturowych. Brak argumentów do uznania stanowiska za grodzisko. 36 288 Crome 1940: 97. 51-52. Lipowo, st. 12 i st. 13 (dwie lokalizacje); AZP 28-55/112 i 113 Położenie stanowiska: Stanowisko 12 znajduje się ok. 500 m na zachód od miejscowości Lipowo. Jest to niewielki cypel wysoczyzny, wysunięty od północy w dolinę bezimiennego dopływu rzeki Gizeli. Obiekt od wschodu ograniczony jest płytkim jarem, od zachodu i południa zdaje się być ograniczony niskimi wałami. Obszar obiektu jest zalesiony. Stanowisko 13 znajduje się ok. 1 km na zachód od miejscowości Lipowo. Jest to wybitny cypel wysoczyzny wysunięty od północy w dolinę rzeki Gizeli i jej bezimiennego dopływu. Obszar stanowiska jest zalesiony. ARcHAEoloGIcA HErEdItAS • 7 Falsyikacja domniemanych pradziejowych i średniowiecznych grodzisk Przyczyna podjęcia badań: Obie lokalizacje wskazywane były jako miejsca domniemanych grodzisk – odkryte w trakcie badań AZP. Badania weryikacyjne przeprowadziła Anna Marciniak-Kajzer w 1998 roku. Wynik tych badań był negatywny: nie stwierdzono śladów domniemanego grodziska ani innego stanowiska archeologicznego. Badania geologiczne: Stanowisko obejmuje dwie lokalizacje, które usytuowane są na północnym skłonie głębokiego na około 20 m rozcięcia erozyjnego, odwadnianego przez bezimienny ciek, który jest prawobrzeżnym dopływem rzeki Gizeli. Położona bardziej na zachód lokalizacja obejmuje obszar skłonu wysoczyzny, między doliną rzeki Gizeli, a dnem rozcięcia erozyjnego. Ujście bezimiennego cieku do Gizeli leży na wysokości 112,3 m n.p.m., a najwyższy punkt na badanym obszarze osiąga 136,4 m n.p.m. druga lokalizacja leży w połowie drogi między Gizelą a Lipowem, na północnym skłonie rozcięcia erozyjnego. dno rozcięcia położone jest na 120 m n.p.m., a wysoczyzna osiąga tu wysokość 140 m n.p.m. towarzyszące głównej formie erozyjnej mniejsze rozcięcia sprawiają, że opisywany fragment skłonu wysoczyzny jest odizolowany, stanowiąc rodzaj pagórka. W pierwszej, bardziej zachodniej lokalizacji, wykonano osiem wierceń, które posłużyły do konstrukcji przekroju geologicznego A-B o przebiegu S-N. W drugiej lokalizacji wykonano sześć wierceń i przekrój C-d o przebiegu S-N. Przekrój A-B rozpoczęto wierceniem w dnie rozcięcia erozyjnego, w jego najniższej części, gdzie stwierdzono bardzo ciekawe następstwo osadów – namułów organogenicznych przechodzących w torfy, przewarstwionych piaskiem średnioziarnistym (L – 1). W osadach organogenicznych zanotowane są okresy spokojnej sedymentacji, a przewarstwienia piaszczyste pokazują momenty wezbrań i bardziej intensywnych przepływów w cieku odwadniającym rozcięcie erozyjne. W obu lokalizacjach, w wierceniach wykonanych w najniższej części skłonu wysoczyzny stwierdzono glinę zwałową, co bardzo dobrze tłumaczy duże nachylenia tej części skłonu, gdyż glina zwałowa jest odporna na erozję. W wyższych pariach skłonu spadki terenu nie są tak duże, a spowodowane jest to zmianą osadów z gliny zwałowej na piaski drobnoziarniste, które budują obszar wysoczyzny w tym rejonie. W drugiej lokalizacji wykonano wiercenia w poprzek pagórka i w miejscu występowania niewielkiego progu dobrze widocznego w rzeźbie terenu. Wiercenie wykonane powyżej progu i wiercenie poniżej, w bliskim sąsiedztwie, pokazały proile, które nie różnią się na tyle, żeby uznać ów próg za ślad intencjonalnych działań człowieka. Występująca w najwyższej streie pagórka glina jest zapewne redeponowana z wyższych parii wysoczyzny. Analiza form rzeźby i budowy geologicznej w obu lokalizacjach nie wskazuje na udział człowieka prehistorycznego w jej kształtowaniu. 53-54. Samborowo, st. 6 (dwie lokalizacje); nie uwzględniono w AZP (obszar 26-55) Położenie stanowiska: domniemane grodziska znajdują się ok. 1 km na południowy wschód od wschodniego krańca niwy siedliskowej Samborowa, na lewym brzegu Poburzanki, na południe od jej koryta na krawędzi doliny. Ułożony w kierunku równoleżnikowym wał wysoczyzny dochodzi prostopadle do doliny Poburzanki. Przyczyna podjęcia badań: Guise podał, że w Samborowie znajdują się „dwa pagórki okrągło usypane, dla mieszkania i obrony przez ludzi uczynione” nad strumieniem uchodzącym do drwęcy. W archiwum dawnego Prussia Museum z Królewca znajduje się fotograia domniemanego grodziska wykonana w 1943 r. (ryc. 22)37. Poszukiwania tych grodzisk przez M. Haftkę w 1968 r. przyniosły rezultat negatywny. W 2005 r. W. Skrobot dokonał jakoby odkrycia tych dwóch grodzisk.38 Badania geologiczne: Wysokość pagórka osiąga nieco ponad 110 m n.p.m., a poziom wody w Poburzance - 99,0 m n.p.m., co daje deniwelacje terenu ponad 11 m na niewielkiej przestrzeni. Przedmiotem sprawdzających sondowań był fragment pagórka, o przebiegu SWW-NEE, który kontynuuje się na mapach topograicznych i w zobrazowaniach ALS również poza badanym fragmentem na przestrzeni ok. 500 m. W stanowisku wykonano siedem wierceń do głębokości 2 m, które posłużyły do wykonania przekroju geologicznego. Pierwsze wiercenie wykonane w dolinie rzeki Poburzanki dokumentuje typowe osady rzeczne, na które składają się piaski drobno- i średnioziarniste, poniżej których występuje piasek różnoziarnisty, który może pochodzić z erozji pagórka. W pozostałych wierceniach, pod cienką warstwą piasku drobnoziarniste37 38 GrOdZISKA WArMII I MAZUr 2 • Nowe badania i interpretacje PM-A 132/1; Crome 1938: 204. Skrobot 2009: 648-650. 289 Zbigniew Kobyliński i inni Ryc. 22. Samborowo, gm. Ostróda – fotograia domniemanego grodziska wykonana w 1943 r. (SMPK MVF, PM-A 132/1, k. 293) Fig. 22. Samborowo, community of Ostróda – photograph of the alleged stronghold made in 1943 (SMPK MVF, PM-A 132/1, k. 293) go występują piaski średnio- i gruboziarniste z domieszką żwirku i żwiru, świadczące o większej energii przepływu. Wydłużony kształt opisywanej formy oraz jej budowa geologiczna, pokazująca intensywne przepływy, dostarcza dowodów na to, że opisywany pagórek jest formą szczelinową lub ozem. Brak przykrycia tych osadów poprzez glinę zwałową wskazuje, że przepływ następował na lodzie, a nie pod lodem, co bardziej skłania do uznania jej za formę szczelinową. również prostolinijny przebieg pagórka na to wskazuje. W obrębie stanowiska nie stwierdzono śladów dawnej działalności człowieka. Należy przyjąć, że domniemane grodziska nie istnieją. 55. Tyrowo, st. 20; AZP 26-55/47 Położenie stanowiska: Obiekt znajduje się na wysoczyźnie morenowej ok. 1,5 km na wschód od cmentarza w Wirwajdach, ok. 1 km na południe od drogi Samborowo – Ostróda. Przyczyna podjęcia badań: Stanowisko odkryte w trakcie badań AZP, określone jako grodzisko. Badania archeologiczne: Badania powierzchniowe przeprowadzone w ramach realizacji projektu wykluczyły istnienie w tym miejscu grodziska. We wskazanym miejscu znajduje się długotrwały nieużytek, częściowo zalesiony. Zróżnicowana rzeźba terenu, przypominająca miejscami wały ziemne, powstała na skutek eksploatacji kruszywa. Przy budowie kopalni humus z powierzchni obszaru eksploatacyjnego musiał być usunięty i stąd czytelne w terenie odcinki „wałów”. Poza głównym wybierzyskiem, stanowiącym zaklęśnięcie terenu, znajdują się nieregularne formy powierzchniowe, powstałe na skutek przesunięcia i pozostawienia jakichś części urobku. W obrębie tego terenu zupełnie brak jakiegokolwiek ruchomego historycznego materiału kulturowego. 56. Wałdowo (obecnie Ostróda), st. 2 (także pod nazwą Mała Ruś); AZP 25-56/2 Położenie stanowiska: Obiekt znajdował się na wale wydmowym wchodzącym od wschodu w dolinę jeziora drwęckiego od strony północno-wschodniej, się około 500 m na północny zachód od dawnego majątku Wałdowo, obecnie w granicach miasta Ostróda. Sam teren miejsca po grodzisku znajduje się w obrębie geodezyjnym Mała ruś. Przyczyna podjęcia badań: Informacje z dawnej literatury o istnieniu grodziska39. Miejsce weryikowane po39 290 Crome 1940: 135. ARcHAEoloGIcA HErEdItAS • 7 Falsyikacja domniemanych pradziejowych i średniowiecznych grodzisk zbliżony do prostokąta, majdan płaski, bez śladów umocnień obronnych. Zbocza od strony północnej i zachodniej były strome i miały być wysokie na ok. 4-5 m (ryc. 23). Badania archeologiczne: Znajdujący się w tym miejscu wał wydmowy wchodził w bagnistą dolinę jez. drwęckiego, tworząc wyniesienie terenu otoczone mokradłami. dawało to bardzo dobre warunki naturalne do budowy i użytkowania grodu. Na początku XX wieku na wzgórzu i w jego otoczeniu usytuowano oczyszczalnię ścieków dla miasta Ostródy, której budowa zniszczyła zarówno samo domniemane grodzisko, jak i jego otoczenie. Oczyszczalnia ta funkcjonowała również w okresie powojennym, prawie do końca lat 80. XX wieku. Następnie zdewastowany teren przejęła Agencja Własności rolnej Skarbu Państwa, która sprzedała go prywatnemu inwestorowi. Nowy właściciel podjął prace ziemne mające na celu rekultywację obszaru dawnej oczyszczalni, skutkiem Ryc. 23. Wałdowo, gm. Ostróda – fotograia domniemanego grodziska (Archiwum WUOZ w Olsztynie) Fig. 23. Wałdowo, community of Ostróda – photograph of the alleged stronghold (Archive of the Provincial Oice for Protection of Historical Monuments in Olsztyn) wierzchniowo przez M. Hatkę w 1968, który potwierdził istnienie zniszczonego grodziska, stwierdzając, że jest ono położone na płaskim piaszczystym, nieznacznie wyrastającym ponad okoliczny teren, wzgórzu. Kształt miał być czego nierówności terenu zostały zniwelowane na skutek przeprowadzonych dużych prac ziemnych. Skutkiem tego resztki grodziska – jeśli tam się znajdowało – w chwili obecnej nie istnieją. GrOdZISKA WArMII I MAZUr 2 • Nowe badania i interpretacje 291 Zbigniew Kobyliński i inni Wykaz cytowanej literatury: Agde, H. 1936. Ostpreussische Vorgeschichtsforschung 1935. Nachrichtenblat für deutsche Vorzeit 12: 7-9. Antoniewicz, J. 1964. Osiedla obronne okresu wczesnożelaznego w Prusach. Światowid 25: 5-211. Antoniewicz, W. i Z. Wartołowska 1964. Mapa grodzisk w Polsce. Wrocław: Ossolineum. Beckherrn, C. 1895. Ueber die Benennungen der ostpreussischen „Burgwälle” und die Pillberge im Samlande. Altpreussische Monatsschrit. Neue Folge der Neuen Preussischen Provinzial-Bläter. Vierte Folge 32: 353-410. Königsberg. Behla, r. 1888. Die vorgeschichtlichen Rundwälle im östlichen Deutschland. Berlin: Asher. 1910. Buszek, A. 2013. Raport z badań geoizycznych na stanowiskach w Miłomłynie, woj. warmińsko-mazurskie Maszynopis niepublikowany. Crome, H. 1937. Karte und Verzeichnis der vor- und frühgeschichtlichen Wehranlagen in Ostpreussen. Altpreussen 2 (3): 97-125. 1938-1940. Alphabetisches Verzeichnis der Wehranlagen Ostpreussens mit Angabe des Schriftums. Sitzungsberichte der Altertumsgesellschat Prussia: Zeitschrit für Heimatkunde 32 (1): 173–209; (2): 297–324; 33 (3): 263–289; 34 (4): 83–154. Hofmann, M.J. 1999a. Źródła do kultury i osadnictwa południowo-wschodniej strefy nadbałtyckiej w I tysiącleciu p.n.e. Olsztyn: Ośrodek Badań Naukowych. 1999b. Najdawniejsze dzieje Iławy i okolic, [w:] H. Królikowska (red.), Iława, 9-21. Olsztyn: towarzystwo Miłośników Ziemi Iławskiej. 2000. Kultura i osadnictwo południowo-wschodniej strefy nadbałtyckiej w I tysiącleciu p.n.e. Olsztyn: towarzystwo Naukowe i Ośrodek Badań Naukowych. 2013. Dzieje archeologii Prus Wschodnich od początku XVIII wieku do 1920 roku. Olsztyn: Pracownia Wydawnictw Naukowych. Monumenta Literaria Prussiae 4. Hollack, E. 1908. Erläuterungen zur vorgeschichtlichen Übersichtskarte von Ostpreussen. Glogau – Berlin: Kommissions-Verlag von Carl Flemming. Jagodziński, M.F. 1997. Archeologiczne ślady osadnictwa między Wisłą a Pasłęką we wczesnym średniowieczu. Katalog stanowisk. Adalbertus. tło kulturowo-geograiczne wyprawy misyjnej św. Wojciecha na pogranicze polsko-pruskie 3. Warszawa: Instytut Archeologii i Etnologii PAN. 292 Kobyliński, Z., K. Misiewicz i d. Wach 2000. Archeologia niedestrukcyjna w woj. warmińsko-mazurskim w roku 2000. Warmińsko-Mazurski Biuletyn Konserwatorski 2: 77-92. Kobyliński, Z., d. Wach, M. rutyna, J. Wysocki i B. Klęczar 2013. Grodziska z czasów plemiennych(?) w Gulbiu, na wyspie Bukowiec na jeziorze Jeziorak, w Urowie i dubie w powiecie iławskim: wstępne wyniki badań z 2012 roku, [w:] Grodziska Warmii i Mazur 1. Stan wiedzy i perspektywy badawcze, 305-325. Archaeologica Hereditas 2. Warszawa – Zielona Góra: Instytut Archeologii UKSW i Fundacja Archeologiczna. Lemke, E. 1887. Volksthümliches in Ostpreussen II. Mohrungen: W.E. Harich. Lissauer, A. 1876. drei Burgwalle bei deutsch-Eylau. Schriten der Naturforschenden Gesellschat in Danzig 4 (1): 1-6. 1887. Prähistorische Denkmäler der Provinz Westpreussen. Leipzig: Wilhelm Engelmann. Lucanus, A.H. 1748. Preussens uralter und heuigen Zustand. Lötzen. Łęga, W. 1930. Kultura Pomorza we wczesnem średniowieczu na podstawie wykopalisk. toruń: towarzystwo Naukowe w toruniu Morgenroth, E. 1924. Deutsch-Eylauer Sagen. dt. Eylau. Okulicz, J. 1973. Pradzieje ziem pruskich od późnego paleolitu do VII w. n.e. Wrocław: Ossolineum. Okulicz, Ł. 1970. Kultura kurhanów zachodniobałtyjskich we wczesnej epoce żelaza. Wrocław: Ossolineum. Pawłowski, A.J. 1990. Stan i potrzeby badań nad wczesnym średniowieczem Pomezanii, Pogezanii i Warmii, [w:] Z. Kurnatowska (red.), Stan i potrzeby badań nad wczesnym średniowieczem w Polsce, 55-69. Poznań: 55-69. Schmadtke, E. 1936. der Laie und die Vorgeschichtsforschung. Altpreussen 1: 239-244. Skrobot, W. 2009. Słowo w sprawie weryikacji terenowej archiwalnych stanowisk archeologicznych w okolicach Iławy i Ostródy, woj. warmińsko-mazurskie, [w:] A. Bitner-Wróblewska i G. Iwanowska (red.), Bałtowie i ich sąsiedzi. Marian Kaczyński in memoriam, 643-654. Warszawa: Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie. Stein, C. 1730. Prussica Memorabilia, [w:] Acta Borussica ecclesiasica, civilia, literaria oder sorgfälige Sammlung allerhand zur Geschichte des Landes Preussen gehöriger ARcHAEoloGIcA HErEdItAS • 7 Falsyikacja domniemanych pradziejowych i średniowiecznych grodzisk Nachrichten, Uhrkunden, Schriten und Documenten [1], 195-246. Königsberg: Eckart. Szczepański, S. 2007. Ludowe postrzeganie pruskiej przeszłości na przykładzie podań z obszaru Pojezierza Iławskiego i dorzecza drwęcy. Studia Angerburgica 14: 33-45. 2009. Średniowieczne założenia obronne z okolic Zalewa. Zapiski Zalewskie. Historia. Kultura. Środowisko 16: 11-18. 2013. „Wykopaliska” w archiwach – archeologia archiwalna na przykładzie wybranych stanowisk Pojezierza Iławskiego, [w:] Z. Kobyliński (red.), Grodziska Warmii i Mazur 1. Stan wiedzy i perspektywy badawcze, 233-252. Warszawa – Zielona Góra: Instytut Archeologii UKSW i Fundacja Archeologiczna. Zbigniew Kobyliński, Jerzy Nitychoruk, Kamil rabiega, Magdalena rutyna, dariusz Wach, Fabian Welc, Jacek Wysocki, Katarzyna Zeman-Wiśniewska and Magdalena Żurek Reassessment of the nature of alleged Prehistoric and Medieval strongholds in the Iława and Ostróda counies Summary the preparaion of a list of the strongholds in the western part of the Prussian lands in the Masurian-Warmian Province required us not only to obtain information on the chronology and funcion of the sites of obvious nature of Prehistoric and Medieval strongholds, but also to verify any informaion about the alleged strongholds derived from archival sources, scholarly literature, historical cartography, and even from legends and verbal communicaions. this aricle contains informaion about all sites invesigated within the Naional Programme for development of Humaniies project Catalogue of strongholds of Warmia and Masuria.Part I: Pomesania, Pogesania and Warmia during the years 2012-2016, which turned out not to be foriied setlements. In most cases, veriicaion mainly included geological drilling and systemaic ieldwalking in search for eventual remains of earthworks and for archaeological artefacts. In cases where this irst stage did not provide clarity as to the existence of a stronghold, excavaions were conducted, either in form of test pits or trenches of larger extent. In many cases it could be shown that many alleged strongholds were in fact spurious. GrOdZISKA WArMII I MAZUr 2 • Nowe badania i interpretacje translated by Zbigniew Kobyliński 293