Монгол улсын түүх. Сурах бичиг. Нэгдүгээр боть

М ОНГОЛ УЛСЫ Н Ш ИНЖ ЛЭХ УХААНЫ АКАДЕМ И Т Ү Ү Х И Й Н Х Ү РЭ Э лэн м о н го л УЛСЫН ТҮҮХ ТЭРГҮҮН БОТЬ (Нэн эртнээс XII зууны дунд үе) Хоёр дахь хэвлэл Редактор Түүхийн ухааны доктор, профессор Д.Цэвээндорж УЛААНБААТАР ГАРЧИГ Хөтөлүг Өмнөх үг Оршил Археологи, сурвалж бичиг судалгааны хураангуй тойм (нэн эртнээс XII зуун хүртлэх) ......... ........... ..................... ..................... 1 5 8 ..................... 11 ..................... 57 ..................... ..................... ............. ........ ..................... ..................... ..................... ................... 57 67 75 81 85 92 104 ГЭРГҮҮН АНГИ Хүй нэгдлийн байгуулал НЭГДҮГЭЭР БҮЛЭГ. Чулуунзэвсгийн үе §1. §2. §3. §4. §5. §6. §7. Д Доод палеолитын үе /' у Дунд палеолитын үе Дээд палеолитын үе Мезолитынүе Неолигынүе . Чулуун зэвсгийн үеийи урлаг Чулуун зэвсгийн үеийн аж ахуй, нийгмийн зарим асуудал ХОЁРДУГААРБҮЛЭГ. Монголын хүрэл ба томөр зэвсгийн үе §1. §2. §3. §4. §5. §6. §7. §8. §9. §10. Монголын хүрэл ба төмөр зэвсгийн түрүү үе Б уган хөш өө\/ Улаан зосон зураг Хадны сийлмэл зургийн дүрслэл Дөрвөлжин булш К ) Хиригсүүр\У ' Чандмань уулын булш Чимэглэх урлагийн дурсгал Ажахуй Нийгмийн байгууламж басоёлын зарим асуудал ..................... 111 ..................... 111 ..................... 113V ..................... 121 .................... 122 ..................... 12^ _ --------------- 142 ......................146 .................. . 161 ..................... 166 .................... 175 ДЭДАНГИ Монгол нутагт үүсэн тогтнож байсан түрүү, дундад үеийн улсууд НЭГДҮГЭЭР БҮЛЭГ. Хүннү гүрэн §1. §2. §3. §4. ТөвАзи, Монгол орнынүүдэлчин овог, аймгууд Хүннү гүрэн байгуулагдсан нь Хүннүгийнулстөрийнцаащдынөрнөлт — 'у Хүннү гүрэн Хятадын түшмэг хараат улс болж байсан нь ..................... 183 ..................... ..................... ..................... ................... 183 190 200 212 МОНГОЛ ҮЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ §5. Хүннүгүрэндахинбиедаажтусгаартогтносоннь (Умард,Өмнөд, БаруунХүннү) §6. Хүннүгийнажахуй, ннйгмийнбайгуулал §7. Хүннүгийн удам угсаа, соёл иргэншил ................... ................... ................... ................... ХОЁРДУГААР БҮЛЭГ. Сяньби, Муюн, Тоба улсууд, Ухуань нар, тэдннй удам угсааны хамаадал §1. Сяньби, Ухуань, Муюн, Тоба нар, тэдний удам угсааны хамаадал , . §2. Сяньбиулс,Ухуаньнар §3. Муюн улс, Тоба гүрэн, Тогоон нар §4. Сяньби, Муюн, Тоба улсуудын эдийн засаг, нийгмийн байгуулал §5. Сяньби, Муюн, Тоба нарын соёл, шашин, зан заншил ГУРАВДУГААР БҮЛЭГ. Жужан улс §1. §2. §3. §4. 'Жужан нар, тэдний угсаа гарал Жужанулс Жужаныажахуй Жужанысоёл ТүрүүТүрэгийн хаант улс Түрэгийн хожуу хаант улс Уйгурын хаант улс Киргисийн хаант улс Түрэг угсаатны ноёрхлын үеийн Монгол аймгууд Хятан аймгууд, тэдний угсаа хамаадал 1 Хятангүрэн ХарХятанулс Хятан гүрний нийгэм, эдийн засгийн байдал Хятан нарын соёл Хятан улсын үеийн Монгол аймгууд Он цагийн хэлхээс Номзүй Нэрийн хэлхээс Тов.чилсон үгийн жагсаалт .................246 .................. 250 ................... 259 ................... 274 ................... 279 ................... ............. . ................... .................... 288 293 205 309 ......... ......... 313 ................... 313 ................... 320 ................... 333 ................... 344 ................... 350 ТАВДУГААР БҮЛЭГ. Хятан гүрэн §1. §2. §3. §4. §5. §6. ....................246 ....................288 ДӨРӨВД ҮГЭЭР БҮЛЭГ. Монгол нутагт тогтнож байсан Түрэг угсааны хаант улсууд §1. §2. §3. §4. §5. 219 225 235 246 ....................360 . ................... ................... ................... ................... ................... ................... 360 365 368 371 373 376 ................... 381 ................... 389 ................... 412 ................... 437 М ОНГОЛ УЛСЫ Н ЕРӨНХ И И ЛӨ ГЧИ И Н ЗАРЛИГ 1999 оны 1 дугээр сарын 19-ний өдөр Д угаар 08 Улаанбаатар хот Монгол Улсын түүхийг шинээр туурвин хэвлүүлэх тухай М он гол У лс эдийн засаг, улс төр , ою ун санааны амьдралы н ш ннэ харилцаанд шилжиж, иргэдийн үндэсний ухамсар сэргэн, эх түүхээ судалж мэдэх, түүнээс суралцаж , сургамж авах, төр ёсоо бататган бэхж үүлэх сонирхол, хэрэгцээ өсч байгаа өнөө үед түүхийн шинжлэх ухааныг хөгжүүлэх шаардлага улам нэмэгдэж байна. Монгол Улсын түүхийг бичиж 3 ботиор хэвлэн гаргаснаас хойш 40 шахам жил өнгөрч, энэ хугацаанд манай эрдэмтэд эх түүхийн асуудлаар шинэ баримт, үзэл санаа, дүгнэлт бүхий судалгааны олон бүтээл туурвилаа. Хүн төрөлхтөн шинэ мянганд шилжиж буй үед олон арван зуунд оршин тогтносоор ирсэн М онгол Улсын бодит түүхийг бичиглэж, ялангуяа залуу үед түүхийн ухамсар суулгах нийгмийн шаардлагыг харгалзан, Ш УА-иас ирүүлсэн санал, санаачилгыг дэмжиж ЗАРЛИГ болгох нь: 1. М онгол Улсын түүхийг шинээр туурвин бичиж, хэвлүүлэх ажлыг 2000 онд багтаан зохион байгуулж гүйцэтгэхийг Щ УА-ийн ерөнхийлөгч (Б.Чадраа), мэргэжлийн хүрээлэнгийн удирдлагуудад үүрэг болгосугай. 2. М онгол Улсын түүхийг туурвин хэвлүүлэхэд бүх талаар дэмжлэг үзүүлэхийг төрийн холбогдох байгууллагуудад даалгасугай. М ОНГОЛ УЛСЫ Н ЕРӨНХИЙЛӨГЧ Ард түмэн түүхээ бүтээдэг гэдэг. Э нэ үгүйсгэгдэш гүй үнэн болой. Өмнөх үеийнхний түүх, түүний сургамж нь өн өөдрий н ба и рээдүйн түүхийг бүтээгчдийн их багш буюу. Өнгөрсөн зууны манай н эрт түүхч, төрийн сайд А.Амар агсны 70 ж илийн өм нө бичиж хэвлүүлсэн «Монголын товч түүх» номын оршлоос нэгэн хэсгийг би энд давтан эшлэюү: “Дэлхий дээр улс гэр болон тогтнох явдал бол эрхбиш түүхийн үүднээс холбогдолтой бөгөөд өөрийн улс үндэсний явдал, түүхийг ард түмэн бүхэн ойлгож мэдэх ахул хүн бүр улс үндсийг батлан хамгаалах оюун мэдрэлтэй болох бөгөөд эрт урьдын түүх явдал нь хэдийгээр өнгөрсөн үеийн хэрэг боловч эртээс нааш улс гэрийн хэрхэн тогтносон, мөхсөн ба ардын аж амьдарлагын хэрхэн дэгжсэн, буурсан хийгээд засаг заслалыг хэрхэн олсон, аддсан явдлаар үлгэрлэн жишиж, сайныг нь дуурайж, сайн бишийг нь цээрлэл болгосоор ирсэн тул үүн тухай эртний хүний өгүүлсэн нь: “Сайн нь миний багш бөгөөд сайн бус нь бас ч миний багш болой” гэжээ. Мэргэн сайдын үгийг эшлэхийн учир юу хэмээвээс өрх гэр, үндэс угсаа, улс орноо гэх хэн бүхэн эх түүх - багшийнхаа өмнө мэхийн сөгдөж, сүслэн адислаж, түүнээс ямагт суралцаж байх нь үндэстний мөнхийн хэрэглээ, иргэн хүний нэгэн насны эрмэлзэл байх ёстойг сануулан сэнхрүүлэх гэсэн хэрэг. Монголчуудь/н үе үеийнхний түүх бол бидний ухаан бодлын эцэг. Бид түүнээс байнга сургаал сонсож, сургамж авч байх ёстой хэмээн «Дэвшилд шинэчлэл, уламжлалын холбогдол» хэмээх бэсрэгхэн өгүүлэлдээ миний бие онцолж тэмдэглэсний учир энэ болой. Хүн төрөлтөний ой ухаан тэмдэгрэх төдий асан холхи балар үеэс хөх Монголын газар шорооноо хүмүүний амьдралын эгэл жирийн аж байдал, эмгэнэлтэй хийгээд хошигнолт явдал, олон овог аймгийн эсрэгцэл зэрэгцэл, эвлэрэл тэмцэл, нэгдэл задрал, уналт босолт, ухралт сэргэлт, тэрчлэн үндэстэн угсаатны үйлдлэг, сэтгэлгээг үндсээр нь хувиргасан нийгэм, МОНГОЛ УЛСЫН ТҮҮХ. төрийн хувьсал өөрчлөлт, хувьсгалт эргэлтүүд өдөр шөнө мэт ээлжлэн солигдож, бас дахин давтагдаж үл төгсөх цаг тооллыг эвхэн элээж , тасралтгүй хөвөрсөөр эдүгээг хүрч ирэв ээ. Үүнийг эгэл нэгэн хүмүүний ухааны саванд багтаан хадгалж, үеэс үед алдаж гээлгүй ам дамжуулан өвлүүлэх боломжгүй ажээ. Ийм учир бидний өндөр өвөг дээдэс өөрсдийн амьдрал ахуй, үнэлэмж хүслээ эд өлгийн зүйлс, хадны сүг зургаар ч болов илэрхийлэн, хойч үедээ үлдээж, нийгмийн ой ухааны их өв санг үүсгэн хөгжүүлсэн нь орчин цагийн түүхэнд мэдээллийн чухал эх сурвалж болсоор байна. Хүн төрөлхтөн бичиг үсгийг бүтээн хэрэглэх болсон нь гайхамшигт дэвшил төдийгүй аливаа улс үндэстнүүд өөрсдийнхөө түүх, соёлын нандин өв уламжлалыг нийгм ийн ой ухаанд хадгалан үлдээхэд ихээхэн ач холбогдолтой зүйл болсон билээ. Монголын ард түмэн төр ёсыг үүсгэн магадтайяа 20 зууныг элээхдээ хэд хэдэн үсэг бичиг зохион хэрэглэж, бодит түүхээ судар шашдирын хуудаснаа бичиглэн туурвиж үлдээж ирсэн бас нэгэн баялаг уламжлалтай. Манай түүх бичлэг нь эрт цагаас Монгол нутагт аж төрж байсан овог аймаг, ард түмний ахуй байдал, нүүдлийн соёл амьдралын гүнээс үүсэн бүрэлдэж, баяжин хөгжсөөр ирсэн бөгөөд ийм ч учраас “нүүдэлчдийн түүх бичлэг” ч гэж нэрлэгдэх нь бий. «Монголын НууцТовчоо», «Дөрвөнтөрийн арван буянт номын цагаан түүх», «Богд Баатар биеэр дайлсан тэмдэглэл», «Алтан товч», «Эрдэнийн товч», «Эрдэнийн эрхи» гээд үе үеийн түүхбичгийн мэргэдийн туурвил бүтээлүүд нь нүүдэлчдийн амьдрал, гэмцлийнтүүхийн гэрч баримт болон үлдсэн бөгөөд тэдгээрийн агуулга, мэдээлдийн үнэ цэнэ өнөө үед улам бүр өссөөр байна. ...'V ' . М онгольгнхоо түүхийг бичиглэн үлдээх нь дан ганц 4рдэмтэгн түүхчдийн сонирхлын төдий зүйл биш байжээ. W Их Юан улсын үед Хубилай хаан түүхчдийг сонгон цуглуулж тургай , хүрээлэн байгуулан, улсынхаа түүхийг бичүүлж, Илхаадын дэмжлэгтэйгээр Персийн түүхч Ата-Малик Жүвейни «Ертөнцийг байлдан дагуулагчийн түүх»-ээ бичиж, Газан, Ө лзийт хааны зарлигаар сайд Рашид-Аддин тэргүүтэй түүхчид «Судрын чуулган» нэрт дэлхийн улсуудын түүхийг туурвиж байсан зэрэг түүхэн баримт нь Монголын төр, түүний их, бага хаад түүх бичлэгтээ онцгой анхаарч байсныг гэрчилнэ. Улсын түүх бичих ажлыг төрийн бодлогын хэмжээнд тавьдаг уламжлал нь хожуу үед ч тасраагүй бөгөөд Богд Хаант Монгол Улсын “олон ван, гүн, тайж, түшмэдийн гэрийн үеийн бичмэл данс..., улсын шастирт Дотоод Хэргийг Бүгд Захиран Ш ийтгэгч яамнаа эрхлүүлэн хариуцуулахаар” хуульчлан тогтоож, улмаар улсын албан түүх зохиох тусгай комисс ’ байгуулагдан «Зарлигаар тогтоосон Монгол Улсын шастир»-ыг 10 орчим дэвтэр болгон зохиож байсан бол 1933 онд Бүгд Н айрамдах Улсаа тунхагласны 10 ж илийн ой, Ардын хувьсгалын баяр наадмыг зохион байгуулах комиссоос улсынхаа түүхийг 5 ботиор зохиож нийтлүүлэх ш ийдвэр гаргаж байжээ. Түүнээс хойш удаа дараа хэвлэгдэн гарсан «БНМАУ-ын түүх» хэмээх нэг ба гурван боть зохиолууд нь мөн л төр засгийн албан ёсны шийдвэрээр бичигдэн бүтээгдэж, хэвлэгдэн гарч байв. XX зууны сүүлийн арван жилд дэлхий дахинаа өрнөсөн ардчилсан өөрчлөлтийн нөлөөгөөр манай Монгол улс эдийн засаг, улс төр, оюун санааны амьдралын ш инэ харилцаанд шилжиж, иргэдийн үндэсний ухамсар сэргэн, эх түүхээ судалж мэдэх, түүнээс суралцаж, сургамж авах, төр ёсоо бататган бэхжүүлэх сонирхол хэрэгцээ өсч буй нөхцөл байдлыг харгалзан Монгол Улсын Ерөнхийлөгч би 1999 оны 1 дүгээр сард “Монгол Улсын түүхийг шинээр туурвин хэвлүүлэх” тухай зарлигийг гаргасан билээ. Э нэ дагуу м анай улсын холбогдох эрдэм ш и н ж и лгээ, судалгааны байгууллагууд, түүхч эрдэм тэд, судлаачды нхаа м эдлэг чадвар, хүч бололцоонд түшиглэн, мэрийн ажилласны дүнд «Монгол улсын түүх»-ийн таван боть хэвлэгдэн та бүхний хүртээл болж байна. Түүхийн бодит үйл явц болон хүний ой ухаан дахь түүний хийсвэр тусгал хоёрын харилцааг онолын танин мэдэхүйд түүхэн ба логик зүйл хэмээх ойлголтоор дамжуулан илэрхийлдэг билээ. Тэгвэл Монгол улсын нутаг дэвсгэрт ухаант хүмүүний өрнүүлсэн түүхэн бодит үйл явц нь лавтайяа хэдэн зуун мянган жил дамнан өрнөж ирснийг манай түүхчид энэхүү таван I ботид багтаан хураангуйлан нэгтгэж тусгахыг эрмэлзсэн нь лавтай. I Чингэхдээ түүхэн узэгдэл, үйл явцыг сэтгэлгээнд буулган логик зүйл I болгон хувиргахын тулд М онгол улсын түүхнээ тохиосон түг түмэн з.^1 нэжгээд, санамсаргүй үзэгдэл, үйл явц бүхний хойноос “чулуу хөөж”, •f%sy лтүүхэн хөгжлийн эргэлт, донсолгоо бүрт гол шугамнаасаа мулт үсрэн гарч, j'^ 'lf a a p ^ a a p зүйлтэй орооцолдон гажилгүйгээр түүний ерөнхий логик зүй ёс, зайлшгүй ханллагыг чиг луужингаа болгох, чухамдаа их ’Л ;;|й ^ э г ч ТЬгелийн гэрээсэлсэн ёсоор гүн ухааны үүднээс түүхийг ухааран Ш ^ ^ э г д м э п э э р авч үзэх нь нэн чухал. Тэгээд ч түүхийн бүх баримт нь гүн ухааны оролцоогүйгээр сургамж өгч чадахгүйсэн билээ гэдгийг -Л ;;;.<уншигчид улам бүр ухаарч буй нь лавтай. Түүхийн гүн ухаан, орчин үеийн судалгаа шинжилгээний ололтод тулгуурлан М онгол улсын түүхийг баяжуулан бүтээж туурвих- нь улс үвдэстний маань тусгаар тогтнол, бүрэн эрхэт байдлыг бататган хөгжүүлэх үндэсний хэрэгцээ, язгуур эрх ашигт бүрнээ нийцэхийн дээр даяаршлын давалгаа улам бүр эрч хүчээ авч буй энэ цаг мөчид иргэддээ эх оронч соёл, улс үндсээ бадраах үзэл, хүмүүжлийг төлөвшүүлэх өнөөгийн нийгмийн захиалгаар нөхцөлдөж буй нъ нэн ач холбогдолтой хэрэг мөн. Төрийнхөө зарлигаар улсынхаа түүхийг бичилцэнэ гэдэг бол түүхч хүнд тэр бүр үл тохиох ховор завшаан төдийгүй түүхчийн авъяас билэг, мэдлэг чадвар, оюуны царааг сорьж, чөмөг дундрам нөр их хөдөлмөр, хөлс хүч шавхаж шаардсан нэр хүндтэй атлаа нэн хариуцлагатай үйл хэрэг билээ. Хүмүүний амьдрал өөрөө баялаг, ээдрээ нугачаа ихтэй, олон янз байдгийн адил бүхэл бүтэн улс үндэстний түүхийн тэрхүү арвин замналыг. нэг дор бүрнээр батлан гаргаж, баггаан сийрүүлэх туйлын амаргүй бөгөөд, эндэж алдсан байх аваас задруулан засаж, “дутууг гүйцээж, дундуурыг М ОНГОЛ ҮЛ СЫ Н ТҮҮХ. дүүргэх” нь залуу, хойч үеийн залгамж түүхчид, ухаант дүү нарын үүрэг байх болно. Хүмүүн бидний түүх нь урсгал үл саарах их мөрөн лүгээ тасралтгүй өрнөн үргэлжлэх тул түүх бичлэг ч цаг үргэлжид баяжигдан бичигдсээр байх жам буй. Түүх бичлэг бол өнгөрсний тусгал, үндэстний ой ухааны санамж дурдатгал хэдий ч түүнээс ирээдүйн төсөөллийг ургуулж, хойшдын зорилтоо тодорхойлдог нь оюун билэгт.хүний ухааны гайхамшиг бөлгөө. Ер тиймгүйсэн бол түүхийн зохиол байх, түүнийг уншихын хэрэг учир юусан билээ. Чухам энд л улс орны ухамсарт иргэн бүр эх түүхээ уншин судалж, мэдэж байхын чинад утга оршимуй. Монгол хүн утга учиртай амьдарч, М онгол улс үеийн үед оршин тогтнохын нэгэн баталгаа, үндэс тулгуур нь манай улсын иргэн бүрийн сэтгэлийн гүнд суурилсан түүхэн мэдлэг, үндэсний ухамсар, эх оронч үзэл мөн. “Гэгээрсэн ард түмнүүдийн туйлын эр зориг эх орныхоо төлөө амиа зориулахад бэлэн эсэх дээр л тогтдог” хэмээн нэгэн их сэтгэгч хэлсэн нь бий. Үндэсний бахархал, эх оронч үзэл, шинэ цагийн сэтгэлгээгнэгдмэлээр цогцлоож гэгээрсэн хэн боловч өнгөрснөөрөө бус өнөөдрөөрөө сэтгэж, арагшаа бус урагшаа харж хөгжлийн ирээдүйг ойртуулах өөдрөг тэмүүлэл, итгэл дүүрэн амьдрах учиртай. Өнгөрсөн, өнөө, ирээдүй ангид утгат бус. нэгэн утгат бус, гагцхүү өөр хоорондоо шүтэн барилдахуй тул өнөөдөр бол өчигдрийн сайн сурагч, ирээдүйн мэргэн хөтөч мөн болой. Иймийн тул өнгөрсөн түүхээс сургамж авч, өнөөдрөөр сэтгэн ажиллаж, ирээдүйгээ хол харан томыг зорьж, ихийг бүтээ. Өнө эртний өв их соёлт Монголын түүхийг шинжлэн судлагч эрдэмтэн мэргэд, шимтэн сонирхогч хүндэт уншигчид аа! Зарлигаар бүтсэн «Монгол улсын түүх» 5 боть зохиолтой учран золгуулах үүргээ хөтөч би үүгээр гуйцэдцүүлэн, шинэхэн бүтээлийг гартаа авч, шимтэн уншиж, шинжлэн хэлэлцэж, шүүн тунгаахыг мэргэн уншигч Танаа даатган хөтөл үгээ өндөрлөе. М онголын ард түмний агуулга баян амьдрал, түүх ашид оргилон ундарч монгол хуний сайн үйл, содон гавьяа түүх бичлэгийн хуудаснаа түмэн он, мянган жилээр үл мартагдан мөнхрөх болтугай. МОНГОЛ УЛСЫН ЕРӨНХИЙЛӨГЧ НАЦАГИЙН БАГАБАНДИ 2003 оны тавдугаар cap. Улаанбаатар хот. ӨМНӨХ ҮГ Монгол туургатны уугуул газар бол хүн төрөлхтөний эртний өлгий нутгуудын нэг гэдэг нь улам тодорсоор байна. Сүүлийн үеийн судалгаагаар, 800000 жилийн тэртээгээс Монгол оронд хүн тасралтгүй нутаглан аж төрсөөр ирсэн нь нэгэнт мэдэгдсэн байна. Монголчуудын өвөг дээдэс олон мянган жилийн турш нутаг усаа эзэмдэн идээшихдээ, өөрийн түүх, соёлоо бүтээж, хойш хойш нь уламжлуулан залгаж хөгжүүлсээр иржээ. Тэд 2000 гаруй жилийн өмнө Ази тивд нүүдэлчдийн анхны төр улсыг байгуулсан билээ. Тэр эрт цагаас монголчуудын өвөг дээдсийн дунд төр ёсны уламжлал, төрийн тусгаар тогтнолын үзэл санаа буй болон хөгжижээ. XIII зууны эхээр Азийн их хээр талын нүүдэлчдийн дотроос Чингис хаан товойн гарч, Их Монгол улс, улмаар Ази, Европ хоёр тивийг дамнасан Монголын эзэнт улсыг үндэслэн байгуулсан нь Монгол төдийгүй, даян дэлхийн түүхэнд ч дуулиантай тод томруун үйл явдал болсон билээ. Тэр үеийг хожим нь түүхэнд Монголын үе хэмээн нэрлэн тэмдэглэдэг болжээ. Тийнхүү бидний өвөг дээдэс Монгол гэх нэрээр дэлхийн түүхэнд эргэлт буцалтгүй орсон гэж хэлж болно. Үүнд эзэн Чингисийн гавъяа зүтгэл их байсан билээ. Цагийн эрхээр Монголын эзэнт гүрэн задран, улмаар хэд хэдэн хэсэгт хуваагдаж, монголчуудын хүч нь сарниад байсан XVII зуунаас Зүрчид угсааны Манж Чин улс түрэмгийлэн, тэднийг цувуулан цохиж эрхшээлдээ оруулжээ. Монголчууд тийнхүү Манжийн түрэмгийллийн хүнд хэцүү үеийг туулж, 1911 онд харийн ноёрхлыг түлхэн унагаж, төрийн тусгаар тогтнолоб сэргээн тунхагласан билээ. Монголчууд төр улсаа тийнхүү сэргээн тогтооход тэдний урьдын улс төр, оюун санааны тусгаар тогтнолын уламжлал нь үзэл санааны эх сурвалж, өдөөгч хүчин болж өгсөн нь мэдээж юм. XX зууны хориод оны эхнээс М онгол улс социализмаар замнан байснаа, 1990 оноос ардчилал, зах зээлийн харилцааны замыг сонгон авснаар дэлхий нийтийн хөгжлийн ерөнхий чиг хандлагатай хөл нийлүүлэх болов. Монгол улс түүхэн хөгжлийнхөө нэгэн шинэ үеийг тийнхүү эхэлж байна. Манай эрдэмтэд ард түмнийхээ туулж өнгөрүү/тсэн түүхэн замналыг судлан боловсруулж, туурвин бичих ажлыг эрт^ээс оролдон, багагүй туршлага хуримтлуулсаар байна. Үүний нэг жишээ ць 1960-аад оны сүүлчээр МОНГОЛ ҮЛСЫН ТҮҮХ. son Монголын түүхчдийн туурвин нийтлүүлсэн «Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын түүх» гурвал зохиол юм. Монголын түүхийг 200 000 жилийн тэртээгээс авч үзэн бичихийг хичээсэн энэ гурван боть бүтээл нь тухайн үедээ эх орны түүх судлалд гарсан шинэ том үзэгдэл болсон юм. Монголын түүхчид өнгөрсөн хугацаанд бас түүхийн олон арван сурвалж, хэрэглэгдэхүүнийг илрүүлэн, шинжилгээний эргэлтэнд оруулахын зэрэгцээ Монголын түүхийн тусгай асуудлуудаар олон ганц сэдэвт зохиол, хамтын бүгээл бичиж, өргөн олонд хүргэжээ. Энэ бүхэн нь цаашдын судалгаанд ................ чухал тулгуур болсоор байна. Гэхдээ Монголын түүх судлалд доголдол дутагдал ерөөс байгаагүй, шулуун замаар явж ирсэн гэж хэлж үл болно. Социализмын жилүүдэд түүхэн үзэгдлийг ангич, намч байр сууринаас тайлбарлахыг шаардаж байсны харгайгаар түүхийг тэр бүр үнэн зөв гаргаж чадаХгүй, түүхт явдал, түухэн зүтгэлтнүүдийг чухам дүр төрхөөр нь үзүүлэхийн оронд цагийн аяст тохируулан засч бичих явдал гарсаар байв. Харин 1990 оноос эхэлсэн ардчилал, шинэчлэл нь Монголын нийгмийн амьдралын бүх хүрээг хамарснаар өнгөрсөн арваад жилийн дотор түүхэнд хандах шинэ хандлага, шинэ үнэлэмжийн эх үүсвэр нэгэнт тавигдав. Урьд нь түүхчид тэр бүр олж үзэж чаддаггүй агсан зарим бйчиг баримт, эх сурвалжийн зүйлтэй танйлцах бололцоо ч нээгдэв. Бас түүхчид дэлхийн түүхийн ухааны дэвш илт ололтоос сонгон суралцаж, өөрсдийн үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх бололцоо ч нэгэнт тэрлэв. Эл шинэ нөхцөл, боломж нь шинэ хэрэгцээ шаардлагыг ч буй болгов. Тийнхүү Монголын түүхийг дахин авч үзэж, шинэчлэн бичих шаардлагыг манай түүхчдийн өмнө цаг үе дэвшүүлэн тавьсан юм. Монголын түүхийг таван ботиор туурвих гэсэн Монголын Шинжлэх Ухааны Академи болоод түүхчдийн санал санаачлагыг Монгол улсын ерөнхийлөгч Н.Багабанди дэмжин, 1999 оны 1~р сарын 19-нд зарлиг буулгаж, тэдэнд урам зориг хайрлан, туслалцаа ч үзүүлэв. Монгол Улсын Шинжлэх Ухааны АкаДемийн Түүхийн хүрээлэнгээс эрхлэн, «Монгол улсын түүх» эрдэм шинжилгээний төсөл зохион байгуулав. Энэ төслийн хүрээнд гучаад түүхч хэдэн жил ажиллан, өдгөө та бүхэнд толилуулан бүхүй «Монгол улсын түүх» таван боть зохиолыг туурвив. Уг зохиолыг бичихдээ, дэлхийн монгол судлалын, түүний дотор Монгол улсын эрдэмтдийн Судалгааны ололт амжилтыг аль болохоор өргөн тусгахыг оролдсон юм. Мөн урьд нь цагийн аясад тааруулан бичсэн, өрөөсгөл үнэлж дүгнэсэн, бас хараахан хөндөн судалж завдаагүй орхигдож агсан асуудлуудыг шинээр авч үзэн, аль болохуйц түүхэн үнэнд ойртуулан дүрсэлж, үнэлж дүгнэхийг хичээсэн болно. Гэвч дөнгөж бүрэлдэж буй шинэ нөхцөл, шинэ үнэлэмжийн үүднээс Монголын түүхийг бүхэлд нь дэс дараатай улируулан авч үзэж, нэгтгэн цэгцэлж бичих гэсэн манай эл оролдлогод дутуу дулим зүйл, эндэгдэл согог байж болохыг үгүйсгэхгүй байна. Бас эл зохиолын редакторууд түүхийн ээдрээтэй нарийн асуудлыг нэг мөр болгон журамлахыг Ө мнөх \г урьтал болгоогүй, харин шинжлэх ухааны олон ургалч үзэл, зохиогчдын эрхийг хүндэтгэн үзсэн болохыг зориуд тэмдэглэж байна. «Монгол улсын түүх» таван боть зохиолыг туурвин бичих, хэвлэлд бэлтгэх, хэвлэх ажилд гүн туслалцаа үзүүлсэн бүх байгууллага, хүмүүст гүн талархлаа илэрхийлж байна. Твслийн удирдагн, профессор Аюудайн Очир 2001 .03 .13. 4 □РШ ИЛ «Монгол улсын түүх» таван боть зохиолын тэргүүн боть нь Монгол оронд хүн анх нутаглах болсон цагаас XII зууны эхэн хүртэлх үеийг хамарна. Энэхүү зохиолыг туурвихад археологи, угсаатны зүйн хэрэглэгдэхүүн, түүхийн сурвалж дотоод, гадаадын эрдэмтдийн тууривсан судалгааны бүтээлүүдийг өргөн ашигласан юм. 1966 онд нийтэлсэн «БНМАУ-ын түүх» 3 боть зохиолд Монгол оронд хүн анх нутаглах болсон үеийг 200 000 жилээр тогтоож байсан бол сүүлийн гуч гаруй жил эрчимтэй явуулж ирсэн археологийн судалгааны үр дүнд Монгол улсын түүхийг даруй зургаан зуун мянган жилээр урагшлуулан 800000 орчим ж илийн тэртээгээс манай оронд хүн нутаглах болсныг тогтоосон билээ. Одоогийн байдлаар Баянхонгор аймгийн Нарийн гол, Цагаан агуйгаас доод палеолитын үеийн Монгол улсын нутаг дахь хамгийн эртний чулуун зэвсгийн дурсгалууд олдоод байна. Эдгээр дурсгалын холбогдох он дагийн хамаарлыг ОХУ, АНУ-ын лабораториудад орчин үеийн тодорхой шинжлэх ухааны аргуудаар тогтоож, тухайн салбарын эрдэмтдийн сонорт хүргэсэн. Өвөрхангай, Өмнөговь аймгийн зааг нутаг Ард богд, Цахиуртын хөндий, Дундговь аймгийн Ярх болон Өвөрхангай аймгийн Орхон-7, Ховд аймгийн Барлагийн гол зэрэг олон газраас доод ба дунд палеолитын, Өвөрхангай аймгийн Мойлтын ам, Булган аймгийн Их дөрөлж, Хэнтий аймгийн Рашаан хад зэрэг газраас дээд палеолит, мезолитын, Өмнөговь аймгийн Баянзаг, Баянхонгор аймгийн Зуух, Дорнод аймгийн Тамсагбулаг, Овоот зэрэг газруудад неолитын үед хүн удаан хугадаагаар сууж байсан чулуун зэвсгийн дурсгалыг шинжилсний үр дүнд Монголын чулуун зэвсгийн үеийн түүхийн хөгжлийн ерөнхий зүй тогтлыг гаргаж өгсөн юм. Ховд аймгийн Хойд Цэнхэрийн агуй, Ишгин толгой, Чандмань хар үзүүр, Увс аймгийн Хад үзүүр, Баян-Өлгий аймгийн Цагаан салаа, БагаОйгор, Хэнтий аймгийн Рашаан хадны зургийг судалж Монгол оронддээд палеолитын үед буюу Европ, Африк тивийнхтэй нэгэн ижил цагт урлаг үүссэн болохыг тогтоосон. Хадны зураг Монгол орны хувьд хөгжиж болох хамгийн тохиромжтой эртний урлагийн төрөл байсан тул хүрэл, төмөр зэвсгийн түрүү үед хадны зураг Монгол оронд ихэд хөгжиж энэ төрлийн дурсгалаар дэлхийд нэн баялаг орны нэг болсон байна. Монгол нутагг мезолитын үед малыг гаршуулж эхэлсэн ба дэлхийд мал аж ахуй бие дааж үүссэн гурван голомтын нэг нь Монгол орон байжээ. Таван мянга орчим жилийн тэртээгээс Монголын оршин суугчид хүрэл зэвсгийг үйлдвэрлэж эхэлсний баримт манай хангай, говь, тал хээрийн бүс нутгаас олдсон билээ. Монгол оронд амьдарч байсан овог аймгууд нүүдлийн мал аж ахуйг эрхлэн, нүүдэлчдийн өвөрмөц соёл иргэнш лийг үүсгэн буй болгож, баяжуулан хөгжүүлж иржээ. Нүүдлийн мал аж ахуйтай болсноор хүмүүсийн хөдөлгөөн, харилцаа хөгжиж эдийн засаг, соёлын хэлхээ холбоо ихээхэн түгээмэл болсон юм. М онгол нутагт хүрэл зэвогийн үед амьдарч байсан овог аймгууд урлагийн гайхамшигт дурсгал буган хөшөө 550 гаруйг бүтээж өөрийн нутагтаа босгосон бөгөөд улмаар тэрхүү дурсгал манай хөрш Өвөр Байгаль, Тува, Алтайд нэлээд дэлгэрч баруун тийш Казакстан, Дундад Ази, Умарт Кавказаар дамжин Зүүн Европ хүртэл тархсан байна. Монгол оронд, МЭӨ VII зуунаас төмөр зэвсэг үйлдвэрлэлд нэвтэрсэн боловч газар тариалан голлон эрхэлдэг суурыпмал орны түүхэнд гүйцэтгэсэн шиг тийм хувьсгалч үүрэг гүйцэтгээгүй юм, МЭӨ III зуунд Төв Азийн нүүдэлчин аймгуудын дундаас монголчууд бидний өвөг Хүннү нар анхны төр улсаа байгуулж түүхэнд тод мөрөө үлдээсэн. Хүннү нарын төр улс нь 300 гаруй жил оршин тогтносон бөгөөд түүний дараа Төв Азийн улс төрийн тавцан дээр ноёрхлоо тогтоосон Сяньби, Жужан зэрэг монгол угсаатан улсуудын төр улсын эхлэл үндэс суурь нь болж өгсөн юм. VI зууны дунд үеэс IX зууны сүүл хүртэл Төв Азийн улс төрийн тавцанд Түрэг, Уйгур, Киргиз зэрэг түрэг угсааны овог аймгууд ноёрхлоо тогтоож байсан бөгөөд тэдний дотроос Уйгурууд өөрийн нийслэл Хар балгасыг Орхон голын хөндийд, Сэлэнгэ мөрний савд Бийбулаг зэрэг тухайн үедээ томоохон хотуудыг байгуулж байжээ. Уйгурууд хот байгуулж, гар урлал, худалдаа, газар тариаланг далайцтай хөгжүүлж, бичиг соёлын боловсролыг эрхэмлэн байжээ. X зууны эхэнд Хятан нар Төв Азид өөрийн хүчирхэг төр улсаа байгуулж 200 гаруй жил оршин тогтнож байсан юм. Хятан гүрний хүн ам, эдийн засгийн байдал соёлын хөгжлөөр харилцан адилгүй нүүдэлчин, суурыимал* хоёр янзын амьдралтай байжээ. Хятан нар Хэрлэн Барс хот, Баруун-Зүүн хэрэм, Өглөгчийн хэрэм, Чинтолгойн балгас, Шаазан хот, Талын улаан балгас, Хар бухын балгас зэрэг олон хот сууринг Монгол нутагг байгуулж, мал аж ахуй, газар тариалан аль алиныг нь эрхэлж, гар урлалыг хөгжүүлж байжээ. Хятан нар өөрсдийн Их бичиг, Бага бичиг зохион хэрэглэж, утга зохиол, хөгжим, улсын албан ёсны түүх зохиох ажлыг өргөн хүрээтэй хийж байжээ. Хүрэл зэвсгийн үед анх үүсч буй болсон нүүдлийн мал аж ахуй, нүүдлийн соёл иргэншил Монгол нутагт тогтнож байсан эрт ба түрүү үеийн улсуудын үед тасралтгүй хөгжин дээшилж, XIII зуунд Их Монгол улс байгуулагдах түүхэн хөрсийг буй болгосон юм. АРХЕОЛОГИ, СУРВАЛЖ БИЧИГ, СУДАЛГААНЫ ХУРААНГУЙ ТОЙМ (Нэн эртнээс XII зуун хүртэл) Монголын ард түмний түүхийн олон үеийг тодотгож чадах арвин их сурвалжийн зүйлс, үлэмж олон утга зохиол, шинжлэл туурвил бий. Түүхийн эх сурвалжийн тулгар зүйлсийг эд өлгийн ба бичиг судрын гэж хуваан үздэг. Эд өлгийн сурвалж нь бичиг үсэг үүсэхээс өмнөх нэн эртний түүхийг судлах, боловсруулахад цорын ганц сурвалж болохоос гадна бичиг үсэг үүссэнээс хойш ч эртний ба дундад эртний үеийн бичигдэн тэмдэглэгдээгүй түүхэн хэрэг явдал, соёл боловсролыг сэргээн шинжихэд мөн л эрхэмлэгдэж байна. Эд өлгийн сурвалжуудад холбогдох археологийн аливаа хэрэглэгдэхүүн олдворуудыг эртний хүний оромж — сууцны дурсгалууд болох элэрч хуучирсан нутаг бууц, эвдэрхий хот балгас, нуранхай хэрэм бэхлэлтүүд, дархны газар, орд уурхай, үхэгсдийг оршуулсантай холбогдох дурсгалууд, хад цохионд дүрсэлсэн зураг, элдэв бичээс, гэрэлт хөшөөд, тайлга тахилга, ёслолын холбогдолтой хөшөө дурсгал, цогцолбор байгууламж, жирийн олдсон элдэв олдвор эдлэлүүд гэх зэргээр хуваан хэлэлцдэг билээ. Монголын түүхийн бичиг судрыг хоёр үндсэн бүлэгт хувааж болно. О сурвалж бичгүүд, © судалгаа шинжилгээний бүтээлүүд. Тэргүүн бүлэгт нь түүхэн явдлуудын тухай анхдагч мэдээ зангийгтэмдэглэн үлдээсэн бичгийн дурсгалууд, түүхэн хэрэг явдалд биечлэн оролцсон, үзсэн хүний тэмдэглэл, төрийн хууль тогтоолуудыг, дэд бүлэгт ньтулгар бичгүүдээр үндэс болгож туурвисан бүтээлүүдийг багтааж байна. Археологийн хэрэглэгдэхүүн олдворуудыг иш баримт болгож, өнгөрсөн олон үеийн амьдрал байдлыг сэргээн мэдэж, эртний овог аймаг, угсаатан, улс түмний аж ахуй, аж байдал, эдийн ба оюуны боловсрол, нийгмийн хөгжлийн зэрэг дэв, үе шатыгдүрслэн босгож болдог юм. Үхэгсдийг оршуулдаг зан үйл нь зөвхөн шашин шүтлэг, хэв суртахуун төдийгөөр тодорхойлогдоод зогсохгүй, ард түмний аж байдал, зан үйл, аж ахуй, нийгмийн харилцааны шинжийг тодорхойлох баримт болдгийн дээр нийгмийн үзэл суртлын давхаргыг хянан үзэх хэрэглэгдэхүүн мөн нэгэн адил болдог. Монгол УЛ СЫ Н ТҮҮХ. / БОТЬ Монгол улсын нутаг дэвсгэрээс археологийн дурсгалууд асар ихээр нээн олсон нь Монголд эртнээс нутаглан суусан овог, аймаг, угсаатан, улс түмний, ялангуяа монголчуудын өвөгдээдсийн эртнийтүух, соёлыг судлахад эрдэм шинжилгээний онцгой чухал баримтууд боллоо. Монгол орон бол нэн эрт цагаас хүн нутаглаж ирсэн нутаг, Ази тивийн өвөрмөц иргэншлийн төв учир хуучин чулуун зэвсгийн үеэс XVII зууныг хүртлэх археологийн олон зуун мянган жилийн дурсгалаар үлэмж баялаг билээ. , Орос эрдэмтэн Н .М .Ядринцев Орхон голын хөндийгөөс эртний түрэгийн үл уншигдах бичээст хөшөөг олж, Монгол гүрний нийслэл байсан Хар Хорум. хотын ор үлдцийг үзэж, эрдэм шинжилгээний тодорхойлолт бичсэнээр Монголын археологийн щинжлэл эхэлсэн гэж үздэг. 1891 онд.Оросын ШУА-аас академич В.В.Радловынтолгойлссжтусгай шинжээний ангийг Монголд томилон одуулж, Туул, Орхон хоёр мөрний хөндийн дурсгалуудыг шинжилсэн ажлын үр дүн нь «Орхоны археологийн шинжээний ангийн бүтээлүүд» гэдэг дөрвөн боть1ном болон хэвлэгджээ. Радловын ш инж ээний ангийн дараагаар Ф инлянди2 зэрэг орны археологийн шинжээний анги Монголд ирж байсан ба Оросын шинжээч нар ч тасралтгүй ирж, археологийн дурсгалуудыг нэмэн илрүүлж байжээ. Одоогийн ШУА-ийн үүсгэл болсон Судар бичгийн хүрээлэн 1921 онд байгуулагдаж, улмаар түүхийн кабинет ажиллаж эхэлжээ. Түүхийн кабинет архёологийн дурсгалыг илрүүлэн олох, түүний тухай мэдээ баримт цуглуулах ажлыг эрхэлдэг болжээ. 1922 оноос эхлэн археологийн анхны алхам болох хайгуул шинжлэлийн ажлыг монголчууд биеэ дааж, заримдаа Зөвлөлтийн мэргэж илтний тусламжаар явуулж иржээ. Монгол Ард Улсын Судар бичгийн хүрээлэн, Зөвлөлтийн ШУА хоёрын хамтын хүчин чармайлтын үрээр манай орны энд тэнд орших соёл-түүхийн дурсгал: хөшөө, булш, хуучин хот, хэрмийг шинээр • нээн олж, хөндөн малтах ажлыг хийж байжээ. Монгол-Зөвлөлтийн эрдэмтдийн явуулсан археологийн шинжилгээний анхны том ажлуудын нэг нь Ноён уулын хавьд Хүннүгийн сурвалжтан нарын булшийг П.К. Козловын удирдсан Монгол-Түвэдийн шинжилгээний анги 1924-1925 онд малтан шинжсэн явдал юм. Тэр шинжилгээний ангийн шинжлэл судлалын үр дүнг удаа дараагаар хэвлэн нийтэлсэн байна3. 1 2 3 Сборник урудов О рхонской экспедиции. т. I, II, 111, и IV, С П б., 1892-1899. Hetkel A. Inscriptions de PO rkhon recuellies par l ’exp6dition fnmoise 1890 et p u b lics par SociStti finn-ougriennee. Helsingfors, 1892. П .К.Козлов. Северная Монголия. Ноин-улинские памятники, -Краткиеотчеты... зкспедиции П .К .К озлова. Л., 1925; А .Н .Бернш там. Гуннские могильники Н оин-ула и его историкоархеологическое значение. ИАН С С С Р. Отд. обшест. наук. 1947, вып, 4; С.А.Теплоухов. Раскопки кургана е горох Ноии-ула. тус эмхтгзлд; К.С.Тревер. Находки из раскогток Монголии в 1924-1925 гг. С ообщ ение ГАЙ М К, 1931, вып. 9-10; Технологическое изучение тканей курганных погребений Ноин-ула. Под ред. А.А.Воскресенского и Н.П.Тихонова; Умехара С. М око Ноин-ула хакена ибүцү (М онголын Ноен уулнаас олдсон олдпор). Т окио, 1960 (Япон хэлээр); Ц.Доржсурзн. Умард Хунну. УБ., 1969; Ц.Хандсурэн. Ноён уул дахь Хүннүгийн булш н аас олдсон аяганы б и ч ззс и й г унш сан нь. S.A. т. IV. f-5. У Б ., 1965, тал 29-34; С.И.Руденко. Культура хуннов и Н оин-улинскис курганы. Л., 1962. ____________________________________ Археологи, сурвалж бичиг, сулалгааны хураангуй тойм Ноён уулын булшнаас ховор нандин үнэт олдворууд олдсоны дотор харгам хатгамалсан ширдэг, торгон эдлэл, баатруудын нэхмэл дүр хөрөг, хаш чулуун чимэглэл, давтмал алт зэрэг олон зүйл байсан байна. Бүдүүн цул нарсаар зааж газрын гүнд хийсэн оршуулгын хашлага авс, ваар сав, аму будааны зүйл мөн олджээ. Ноён уулын булшуудыг малтсан явдал Монгол орны археологийн судалгаа шинжлэлийн түүхэнд гойд содон хэрэг явдал болж, XX зууны археологийн их нээлтийн нэг нь болсон билээ. XX зууны 20-30-аад онд явуулсан археологийн шинжилгээний ажлууд нь түүхархеологийн ба этнографи-археологийн холимог шинж чанартай байсныг тэмдэглэх хэрэгтэй. Тэр үед Судар бичгийн хүрээлэнгийн ажилтан О.Жамъян, Ж .Ц эвээн, Н .Дэндэв, Зөвлөлтийн судлаач В.А.Казакевич, С.А .Кондратьев, А .Д .Симуков, Д .Д .Букинич нары н зэрэг эрдэмтэд Монголын археологийн судалгаанд сонин сонин ажил туурвиж байсан нь манай археологийн шинжилгээ цаашдаа хөгжих эхлэл болжээ. Ж.Цэвээн 1922 оноос Монгол Ард Улсын олон газар нутгийн сэхээтэн, идэвхтэн нартай биечлэн уулзаж, бичиглэн харилцаж, өргөн холбоо байгуулж, ховор нандин соёл-түүхийн дурсгалуудыг олж мэдэх үлэмж их ажлыг хийжээ1. О.Жамъян Монголын археологийн дурсгалуудыг биечлэн сурвалжилж, хөдөө нутагт явдаг байжээ. Н.Дэндэв, орос эрдэмтэн нарыг дагалдан ажиллаж байв. Монголч В.А.Казакевич Монгол Ард Улсын нутгаар аялан явж, говийн Алтан уул, Халхын гол, Х эрлэн м өрөн , Туулын хөндийд байгаа археологийн дурсгалуудыг олж үзээд, эрдэм шинжилгээний тодорхойллого бичсэний2 дотор Хэнтий аймгийн өмнө захад орших XVII зууны үеийн Хэсэг байш ин, Олон байш ин гэдэг суурин газруудыг шинжилсэн нь сонирхолтой3. Мөн тэрээр Дариганга нутагт байгаа хүн чулуун хөшөөдийг анх удаа тодорхойлолт бичиж нийтэлсэн нь сонин ажил болжээ4. 1925 онд Зөвлөлтийн Ш УА-аас тусгай ш инж ээний анги гаргаж П .К .К озловы н Н оён уулаас нээж олсон хүннүгийн язгууртны булш, дурсгалын ач холбогдлыгтодорхойлуулахаар Монголд ирүүлсэн байна, Тэр шинжээний анги нь Туулын (Улаанбаатараас баруун тийш) сав газраар явж 92 булш бүртгэн шинжиж, шинэ чулуун зэвсгийн үед холбогдох материал цуглуулж, Н оён ууланд булш малтаж, Х үннүгийн үед холбогдохыг тогтоож ээ5. М өн онд академич Б.Я .В ладимирцов, буриад эрдэмтэн Барадин нар Хэрлэн, Туулын эхэн хавиар шинжилгээ хийж Хэрлэнгийн Тэрэлжид “Хасар балгасаныг” малтаж XIII зууны үед холбогдоно гэсэн ба Баяндавааны аманд түрэг ноёдын булш малтаж шинжсэн байна6. 1 1 3 4 5 6 Ж .Ц эвээн. М онголын эртний судлалын асуудал. Ш и н э толь. УБ., 1936. Н .А.К азакевичийн бичмэл тайлангууд. Ш УА-ийн ТХГБС. № 26, 27. Х эсэг байш ингийн хөш өөний монгол бичЭэсийг Х.ПзрлЭЭ 1960 онд уншиж, түүх-хэлний тайлбар хинсэн байна. . В.А.Казакевич. Намогильные статуи в Дариганге. Поездка в Даригангу. Материалы МОНК. Л „ 1930. Г.И.Боровка. Археологическоеобследованиесреднеготечения р.Толы. «Северная Монголия» Л., 1925, стр. 43-88. Б.Я.Владимирцов. Отчет. Т Х ГБв. № 17. «Хасар балгас» (Тэрэлж ийн дөрвэлж ин) нь Хүнну улсын үеийн болохыг хожим археологич нар тогтоожээ. 13 Монгол УЛ С Ы Н ТҮҮХ. I БОТЬ АД.Симуков 1927 онд Ноён ууланд булш малтаж, зсгий ширдгийн тасархай, ургамлын хээтэй давтмал алтны өөдөс, морины алтадмал хавтгай төмөрлөг дүрс, торгоны өөдөс, хятад бичээстэй чий будагтай аяга зэргийн онц сонин юмсыг олжээ1. Аяганы хятад бичээсийг тайлан уншихад манай эриний 1-р онд Хятадын Сычуан мужид үйлдсэн болох нь мэдэгдсэн юм. Түүнчлэн Л.А.Амстердамская, Б.Б.Бамбаев нар угсаатны зүйн материал цуглуулах далимаар археологийн дурсгалуудыг судлан, Хэрлэн ба Сэлэнгийн сав газруудад байгаа түрэгийн хүн чулуу зэрэг дурсгалуудыг тодорхойлон тэмдэглэсэн байна2. * 1933-1934 онд Д .Д .Б уки н и ч Х ангайн уул хавиар археологийн шинжилгээ хийж, Монголын тэр цагийн археологийн шинжилгээний дүн тоймыг гаргаж «Ерөнхий тайлан»-гаа бичжээ3. Шинжлэх ухааны хүрээлэн 1927 оноос хойш археологийн мэдээ баримт байнга цуглуулсаар байсан бөгөөд 1935-1939 оны үест орон нутгийг судлах товчоо байгуулан өөрийн төлөөлөгчийг орон нутагт суулган, идэвхтэн сурвалжлагч нарыг элсүүлэн ажиллуулж, тус орны археологи-түүхийн дурсгаяуудын сураг мэдээг арвин ихээр хурааж байжээ4. Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн түүхийн кабинетэд 19 жилийн турш хуримталсан мэдээ зүйлс ба орос эрдэмтэн нарын XVIII зууны үеэс эхлэн бүртгэн тэмдэглэсэн археологийн дурсгалуудын мэдээ зангийг үндэс болгон Х.Пэрлээ 1941 оньт эцсээр «Монгол Ард Улсын археологийн картын сан»-г зохиож эхэлсэн бөгөөд түүнээс хойш хэд дахин шинэ материалаар баяжуулан, нэмэн засварлажээ. «БНМАУ-ынтүүх» нэгэн ботийг Монгол-Зөвлөлтийн эрдэмтэд зохиох ажлын бэлтгэл хийх үед 1946-1947 онд профессор С.В.Киселев Монгол Ард Улсын археологийн дурсгалуудыг шинжсэн байдал төлөвийг нуруучлан судалж «Монгол орон эрт цагг» гэдэг өгүүллийг бичиж нийтлүүлсэн юм5. Энэ нь Монголын археологийн талаар 1922-1946 оны хооронд их бага завсарлагатай явуулсан шинжилгээний дүн тойм нь болсон билээ. 1948-1949 онд Монгол-Зөвлөлтийн хамтарсан шинжилгээний анги профессор С.В.Киселев, Х.Пэрлээ нарын удирдлагаар ажиллаж, Хар Хорум хот, Хар балгасыг малтан, гар үйлдвэр-худалдааны хороолол, орд харшийнүлдэгдлийг илрүүлэн олжээ6. Тэр шинжилгээний анги Орхоны сав газарт эртний аймгуудын булш нэлээд хэдийг малтан шинжилсэн байна7. Энз , 1 2 1 4 s 6 1 14 А.Д.Симуков. Огчет по раскопкам двух курганов в падях Зурумте и Суджлгте. ТХГБС. № 27/ 453. Ц.Доржсүрэн монголчлон нийтэлсэн. ШУА. УБ., 1956, № 5-6, тал 56-61. Л.А.Амстердамская. О тчето поездке в Кэнтейский аймак. ТХГБС. №27/453; Б.Б.Бамбаев. Отчёт о археологической поездхе в 1927 году. ТХГБС. №88/204. Д.Д.Букинич. Общий отчёт. ТХГБС. Э нэ материалууд ТХГБС-д бий. С.В.Киселев. Монголия в древности. “ Известия AH С С С Р ” С ерияистории иф илософ ии. М., 1947, т- IV, №4. С.В.Киселев. Древние торода Монголии. СА. 1957, № 2. Из работ М онгольской археологическойэкспедиции. М ., 1962; Л.А.Евтюхова. Древнекитайская керам икаизК ара-К орум а. СА. М ., 1959, №9; Древнемонгольские города. М., 1965, стр. 9-22, 123-324. Д.А.Евтюхова. О племенах Центральной М онголии в IX в. С.А. 1957, №2, ____________________________________ Археолог -, сфяалж б чуиг, сулалгааны хураангуй тойм ангийн хоёр салбар нь проф ессор А .П .О кладников, угсаатны зүйч К.И.Вяткина нарын удирдлагын доор манай нутгийн баруун аймгууд, зүүн хэсэг, говийн нутгуудаар аялан ажиллаж эртний олон дурсгалыг үзэж тэмдэглэн, судалснаас чулуун зэвсгийн үеийн урьд мэдэгдсэн бууцуудыг нягтлан шинжиж, шинэ бууцуудыг нэмэн олж судалсан байна1. 1948-1949 оны энэхүү ш и н ж и лгээн и й ажлууд нь м анай орны археологийн шинжлэл судлалын ажилд үндсэн эргэлт гаргаж Монголын ард түмний баялаг түүхийг шинэ материал дээр тулгуурлан судлах эхлэлийг тавьсан юм. . 1950-иад оноос манай орныг археологийн талаар судлах тодорхой чиглэлийн биеэ даасан шинжилгээний ажил болох: анхны хүй нэгдлийн археологи, эртний (Хүннү, Түрэг, Хятан) улсуудын археологийн шинжилгээг манай археологич нар гол төлөв бие даан, заримдаа Зөвлөлт болон бусад социалист орны эрдэмтэдтэй хүч хавсрцн явуулах болсон юм. Археологийн шинжилгээний ажлын үр дүнд хуучин чулуун зэвсгийн үед амьдарч байсан хүний бууц, сууринг нэмэн нээж, Монгол нутагт хүн оршин суух болсон он цагийг улам гүнзгийрүүлсээр байв. 1960-1966 онд А .П .О к лад н и к о в, Д .Д орж нары н зэр эг монгол зөвлөлтийн археологичдын бүрэлдэхүүнтэй Монголын чулуун зэвсгийг суддах анги манай улсын бараг бүх аймгийн нутгийг хамарсан хайгуул судалгаа явуулж, хуучин чулуун зэвсгийн дунд, дээд үе, ш инэ чулуун зэвсгийн үеийн дурсгал олон газраас олжилрүүлсэн юм. Жишээ нь, Алтайн нурууны Их-Богд, Гурван Сайхан, Арц Богд, Хангайн нуруу, Тамирын голын сав, Тайхар чулуу, Баянхонгор аймгийн Орог нуур, Улаанбаатар хотын ойролцоо Сонгино уул, Буянт ухаагийн дэнж, Шар хадны дэнж, Өвөрхангай аймгийн Богд сумын Тэвш уул, Өмнөговь аймгийн Оцонмааньт зэрэг газраас палеолитын үеийн хэд хэдэн бууцыг илрүүлэн олжээ. Оцонмааньтын чулуун зэвсгүүд нь дунд палеолитын үед холбогдох бөгөөд Европ, Өвөр Ази, Африкийн мөн үеийн дурсгалтай адилсаж буй нь эрдэм шинжилгээний чухал ач холбогдолтой байв. Үүний зэрэгцээ 1960,1961,1964 онуудад Өвөрхангай аймгийн Хар хорины сангийн аж ахуйн нутаг Орхон голын хойд дэнжид буй Мойлтын амны 4 соёлт давхрага бүхий палеолитын үеийн сууринг малтан шинжилснээр Төв, Умард, Дорнод Азийн хэмжээнд нэн ховор дурсгал болох нь тодорхой болсон юм. Эдгээр малтлага хайгуулын ажлын үр дүнд сонирхолтой өгүүллүүд нийтлэгдэж гарсан юм2. 1967 оноос эхлэн 1987 он хүртэл манай оронд Монгол-Зөвлөлтийн түүх соёлын хамтарсан экспедици академич Ш.Нацагдорж, Д.Дорж, АП.Оклад1 2 А.П.Окладников, Н овы еданны е подревней истории Внутренней Монголии. ВЛИ, 1951, №4; К.Н.Вяткина. Археологические памятники М НР. С.А. № 1, 1960. А.П.О кладников. П алеолитические находки в районе озера О рок-нор, Б К Н И И . CO. AH. СССР. вып. 8. Улан-Удэ, 1962; В.Е.Ларичев. Азия далекая итайнственная. Новосибирск, 1971; Д .Д орж . Д о р н о д М онголы н неолиты н үеийн булш сууц. Ш У АМ , 1969. № 3; Д .Д орж , А.П.Деревянко. Новое в изучении неолита Восточной Монгопии. SA., т. VIII. f-13-14, УБ., 1970. тал 155-170; Д .Д орж . Н еолит В осточной М онголии. УБ., 1971; А .П .О кладников. П алеолит Центральной Азии. Мойлтын ам (М онголия). Н овосибирск, 1981. 15 М оню л УЛ СЫ Н ТҮҮХ. I БОТЬ ников, А.П.Деревянко нарын удирдлагын дор хэд хэдэн ангийн бүрэлдэхүүнтэй ажиллаж, манай ард түмний эрт дундад үеийн түүх, археологи, угсаатны зүйн дурсгалыг эрэн сурвалжлах, судлах үйлст нэн чухал үүрэг гүйцэтгэсэн байна. Тус экспедицийн бүрэлдэхүүнд А .П .О кладников, Д.Дорж нарын удирдсан чулуун зэвсгийн дурсгал судлах анги тогтмол ажиллаж 1967-1969 онуудад Монгольш дорнод хэсэг Дорнод, Дорноговь, Сүхбаатар аймгийн нутагт палеолитын үеийн дурсгалаас гадна мезолит, неолитын үеийн хэдэн арван шинэ бууц, суурин илрүүлэнЧойбалсан хотын ойролцоох Овоот, Тамсагбулаг, Хэрлэнгийн уръд эрэгт неолитын үеийн булш, сууц хэд хэдийг анх удаа малтан шинжилсэн билээ1. Тус ангийн Монголын чулуун зэвсгийн талаар гүйцэтгэсэн томоохон ажлын нэг нь 1969 онд Дундговь аймгийн Гурвансайхан сумын нутаг Ярх уулын дэргэдээс доод палеолитийн үед холбогдох гилбэр зэвсгийн соёлын дурсгал бүхий дархны газар нээсэн явдал билээ. Ярх уулын дархны газар нъ Төв, Дундад Азийн чулуун зэвсгийн түүхэнд томоохон байр суурь эзлэх дурсгал бөгөөд Монгол нутагт хүн анх нутаглах болсон хийгээд тус улсын палеолитын үүсэл хөгжлийн асуудлыг судлахад онол практикийн чухал ач холбогдолтой. 1970-1973 онд Монголын дорнод ба өмнө зүгийн аймгуудын нутгаар хайгуул судалгаа явуулж чулуун зэвсгийн дурсгал олныг олж судалснаас Дундговь аймгийн Ёроол говь, Хулд сумын Цахиурт зэрэг газраас олдсон доод палеолитын чулуун эдлэлүүд, Өмнөговь аймгийн нутаг Зүүн, Баруун хайрхан уул орчимд илрүүлсэн мезолитын үеийн бууц зэргийг дурьдах хэрэгтэй. БНМАУ-ын нутгаас олдсон палеолитын үеийн олон соёлт давхарга бүхий хоёр дахь суурин болох Рашаан хадны сууринг Х.Пэрлээгийн удирдсан Гурван голын шинжилгээний анги 1973, 1974 онуудад малтаж эхэлсэн бөгөөд2 1980 онд А.П.Окладников, Д .Д ор ж , 1981 онд Р.С.Васильевский, Д.Цэвээндорж нарын удирдлагаар МЗТСХЭ-ийн палеолитын дурсгал судлах анги үргэлжлуүлэн малтаж судалсан юм3. Д.Дорж, Д.Цэвээндорж нар «Монголын палеолит» зохиолдоо Монгол оронд явуулсан палеолитын судалгааны олдвор хэрэглэгдэхүүнд түшиглэн, Монгол оронд хүн доод палеолитын ашелийн үеэс эхлэн нутаглаж, чулуун зэвсэг үйлдвэрлэлийн өвөрмөц арга барил бүхий соёлыг буй болгосон болохыг гаргаж тавьсан4. Д.Дорж «Дорнод Монголын неолит»5 номондоо Хэнтий, Дорнод, Сүхбаатар, Дорноговъ аймгийн нутгаас олдсон неолитын дурсгалуудыг нэлээд сайн судлагдсан хөрш зэргэлдээ орны мөн үеийн дурсгалтай харьцуулан судалж Монголын неолитын чулуун зэвсэг үйлдвэрлэлийн арга, түуний хөгжлийг үечлэн улмаар тэр үеийн хүмүүсийн эрхлэх 1 2 3 4 5 16 Моиголын неолитын үеийн булш, сууц. ШУАМ. УБ., 1969. №3 Д .Ц э в э э н д о р ж . Олон үеийн дурсгапт Рашаан хад. ШУАМ. УБ., 1988. № 1, тал 64-66. А.П.О кладников, Р.С.Васильевский. Новые исследования Аршан хада в М онголии. Из CO. AH. СССР. № 6, вып. 2, Серия общественных наук. Н овосибирск, 1982. стр. 105-109. Д.Дорж, Д.Ц эвээндорж. Монголын палеолит. УБ., 1978. Д.Дорж. Неолит Восточной Монголии. УБ., J971. _________ ____________________________________ Лрхеолог.-, сүрвалж бииг, сулалгааны хураангүй тойм аж ахуй, нийгэм, оюун санааны хөгжлийг нэгтгэн дүгнэсэн байна. Эдгээр бүтээлүүд нь Монголын палеолит, неолитын талаар гарсан анхны ганц сэдэвт зохиолууд бөгөөд Монголын чулуун зэвсгийн асуудлыгтухайн үеийн олдвор хэрэглэгдэхүүний хэмжээнд бүхэлд нь авч үзэхийг оролдсон юм. /1 9 7 5 , 1979 онд А.П.Окладников Д.Цэвээндорж нарын удирдсан анги Төв аймгийн Заамар сум, Сэлэнгэ, Дэлгэр мөрний сав, Толбо нуурын хөвөө, Ховд аймгийн Эрдэнэбүрэн сумын нутаг Хонгиогийн голын сав, Манхан сумын Цэнхэрийн гол, Мөст сумын нутаг зэрэг олон газраас палеолит, неолитын чулуун зэвсэг, дархны газрыг олж илрүүлсэн билээ. у-/“ 1978 онд Дорноговь аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт буй мезолит, неолитын үеийн сууринг археологи-геологийн талаар дахин судлах ажлыг хиисэн ю м1. ^ 2^982 онд Р.С.Васильевский, Д.Цэвээндоржнарын удирдсан анги Туул, Орхон, Урд Тамир, Хойд Тамир, Дэлгэр мөрний хөндий, Сэлэнгэ мөрний савыг хамарсан өргөн хайгуул хийж палеолит, неолитын үеийн баялаг ( хэрэглэгдэхүүнийг цуглуулсан. 1983 онд А.П.Деревянко, Д.Дорж нарын удирдсан анги Баян-Өлгий, Ховд, Говь-Алтай аймгийн нутгаар хайгуул хийж Сагсай голын хөндий, Хар гч ,,-ус нуур, Олон нуурын сав, Ховд гол, Хойд, Дунд, Урд гурван Цэнхэрийн 11 гдй&ш сав, Манхан сумын орчим, Хулман нуур, Бууцагаан сумын орчим ^ | звр§в|&щт 59 газраас олон мянган чулуун зэвсэг олж цуглуулан тэдгээрийн 4 i| '^Ц бэр^впЪ. хийсэн арга барилыг судалж он цагийг нь тогтоожээ. Манхан Vv !| !'.ёумын р ^м о о с^л д со н чулуун зэвсгүүд доод палеолитоос дээд палеолитын n I':а к ^ ^ д ^ о д !§ о гд о ж байхад^Сагсай гол, Хар ус нуурын хөндийгөөс олдсон I мезолит, неолитын үед хамаарна^нэхүү судалгааны үр дүнг I! 9 торхймол болгон нийтэлжээ2. 1 1984 онд МЗТСХЭ-ийн чулуун зэвсгийн дурсгал судлах анги БаянӨлгий, Ховд, Говь-Алтай аймгийн нутгаар хайгуул хийж 100 гаруй газраас чулуун зэвсийн дурсгал олж илрүүлсний ихэнх нь палеолитын үед холбогдох бөгөөд Ховд голын хөндий, Баян нуур сумын орчим, Алтайн өвөр биеэс олдсон чулуун зэвсгийн дурсгалууд эрдэм шинжилгээний хувьд нэлээд сонирхолтой юм3. 1985 онд МЗТСХЭ-ийн А.П.Деревянко, Д.Дорж нарын удирдсан чулуун зэвсэг судлалын анги Өвөрхангай аймгийн Хархорины сангийн аж ахуйн нутагт, Орхон голын Их Булган зэрэг газар палеолит, неолитын суурин малтаж Өвөрхангай, Баянхонгор, Говь-А лтай, Ө мн^говь, Дундговь аймгуудын нутгаар өргөн цар хүрээтэй хайгуул хийж 166 газраас палеолит, неолитын чулуун зэвсэг олж илрүүлэн 14 мянга гаруй чулуун эдлэл түүсэн4. 1 2 3 4 Д .Ц эвээндорж , П.Хосбаяр. Дулааиы говийг археологи, геологийн талаар дахин судалсан нь. S.A, Т.Х. f-З, 22-47-р тал. УБ., 1982. А .П .Д ер ев ян к о , Д .Д орж , В .Е.Л аричев, В .Т .П етри н, А рхеологические исследован и я в Монголии. Памятники каменного века, препринт 1-9, Н овосибирск, 1984. Д.Дорж. П редварительныйотчетоработахпалеолитическогоотрядаМ С И К Э . 1984г.стр. 1-40, Д.Дорж, Д .Ц эвээндорж . Отчет палеолитического отряда М С И К экспедиции за 1985 год. ТХГБСХ. 17 МОНГОЛ ҮЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ 1986,1987 ондтус шинжилгээний анги Баянхонгор, Өмнөговь аймгийн нутгаар палеолитын хайгуул хийж, олон тооны дурсгал илрүүлэн судалсны дотроос Баянхонгор аймгийн нутаг Уранхайрхан, Цагаан агуй зэрэг эрдэм шинжилгээний хувьд онцгой чухал ач холбогдол бүхий дурсгалуудыг цохон дурдууштай. Монгол орны чулуун зэвсгийн талаар явуулсан 30 орчим жилийн судалгаандаа тулгуурлан Д.Дорж, «Монголын чулуун зэвсгийн үе» сэдвээр докторын зэрэг хамгаалсан юм. Энэхүү бүтээлийн хураангуй илтгэлд Монголын чулуун зэвсгийн үеийн үндсэн ангилал, хөгжлийн зүй тогглын асуудлыг нэгтгэн зангидаж өгсөн ю м1. Олон жил явуулсан судалгааны үр дүнд Монголын чулуун зэвсгийн талаар арвин баялаг хэрэглэгдэхүүн цугласныг хэвлэн нийтлэх нь Монгол төдийгүй Ази тив, улмаар дэлхийн палеолитын судалгаанд чухал ач холбогдолтой бөгөөд энэ талаар Монгол-Зөвлөлтийн эрдэмтэд анхаарсаар ирсэн билээ2. , Үүний тодорхой үр дүн болГМонгол-Зөвлөлтийн эрдэмтдийн туурвисан «Монгол Алтайн палеолит, неолит»3 хамтын бүтээл юм)Тус бүтээлд Монгол Алтайн нуруу болон Баян-Өлгий, Ховд аймгийн нутаг200-аад газраас чулуун зэвсгийн дурсгалыг илрүүлэн судалсны үр дүнг нийтэлсэн юм. Зохиогчид, Монгол Алтайн чулуун зэвсэг олдож буй газрын геоморфологийн онцлог, чулуун зэвсэг үйлдвэрлэлийн арга барилын технологийн талаар нарийн судалгаа явуулж, “палеолитын эрт үеэс мезолит, неолитыг дуустал хөгжлийн нэгдмэл чиг хандлагатай байжээ” гэсэн үндсэн дүгнэлтэд хүрсэн юм. Энэ зохиол нь монголын чулуун зэвсгийн талаар гарсан суурь судалгааны томоохон бүтээл болох нь зохиолд нийтэлсэн дурсгалын тоо хэмжээ, цар хүрээ, судалгааны дүнд гарсан дүгнэлтээс харагдана. 1990-1994 онд Монгол-Японы хамтарсан «Гурван гол» төсөл ба 1992­ 1993 онд М онгол-Солонгосын «Дорнод-Монгол» төслүүдийн хүрээнд археологийн хайгуул хийх явцад Хэнтий, Сүхбаатар зэрэг аймгийн нутгаас нэлээд тооны чулуун зэвсэг түүвэрлэсэн юм. 1995-2000 онд А .П .Д еревянко, Д .Ц эвээндорж , Ж .О лсен нарын удирдсан Монгол-Орос-Америкийн хамтарсан чулуун зэвсгийн дурсгал судлах анги Баянхонгор аймгийн Цагаан агуй, Чихэн агуйд палеолит, мезолитын соёлт давхарга бүхий суурингуудыг малтан судлахын хамт тэдгээрийн он цагийн хамаарлыг геологи, палеоботаник, радиокарбоны аргаар тогтоох ажлыг ОХУ, АНУ-ын лабораториудад гүйцэтгэж буй нь Монголын чулуун зэвсгийн судалгаанд нэвтэрч буй шинэ зүйл болно. Мөн Алтайн өвөр говиор хайгуул хийж олон тооны палеолит, неолитын сууринг илрүүлэн олж судалсан юм. Эдгээр дурсгалуудын дотроос(Өвөрхангай, Өмнөговь аймгийн зааг нутагт орших Цахиуртын хөндийн суурин эрдэм 1 2 3 18 Д Д орж . Каменный век Монголии. Новосибирск, 1990. Д .Д о р ж , Д .Д э в ээ н д о р ж . П алеоли т М онголии. У Б ., 1978; А .П .О кл ад н и к ов. П алеолит Центральной Азии. Новосибирск, 1981. А .П .Д ер евян ко , Д .Д орж , Р .С .В аси л ьевски й , В .Е.Л аричев, В .Т .П етри н, Е .В .Д евятки н , М.Малаева. Палеолит и неолит Монгольского Алтая. Н овосибирск, 1990. ____________________________________ А р х е о л о г с ү р в а л ж 6 <*iиг, сүлалгааны хураангу i тойм шинжилгээний хувьд онцгой ач холбогдолтой дэлхийд ховорхон тохиолдцог дурсгал юм. Тус суурин нь 10000 км. кв талбайг эзлэх бөгөөд палеолит, мезолит, неолитын үеийн дурсгалууд газрын хөрсөн дээр нягт тархан хадгалагдан үлдсэн байна^/ Эдгээр судалгааньГүр дүнд гурван орны эрдэмтдийн хамтран туурвисан «Монгол-Орос-Америкийн хамтарсан археологийн экспедицийн тайлан» хэмээх 3 боть зохиол орос, англи, монгол хэлээр нийтлэгдсэн ба Б.Гүнчинсүрэн «Говийн Алтайн уулсын баруун өмнөд хэсгийн дундад ба шинэ чулуун зэвсгийн үе», Я.Цэрэндагва «Түйн голын хөндийн палеолитын дурсгалууд», Б.Ц огтбаатар «Дорнод М онголы н палеолит» хэмээх дэд докторы н диссертаци бичсэн нь Монголын чулуун зэвсгийг тодорхой чиглэлээр нарийвчлан судалсан бүтээлүүд болсон. Монгол орны хүрэл ба төмөр зэвсгийн үеийн дурсгалд буган хөшөө, дөрвөлжин булш, түүвэр олдвор, хадны зураг, Чандмань уулын булш зэргийг холбогдуулан үздэг. Буган хөшөө бол монголы н хүрэл, төмөр зэвсгийн эхэн үеийн гайхамшигтай дурсгал юм. XIX зууны сүүлчээс монгол нутгаар аялсан Г .Н .П отани н 1, А .П озднеев2 нарын оросын жуулчид бүтээлдээ буган хөш өөний тухай тэм дэглэж фото зургийг нь нийтлүүлсэн. М өн Н.М.Ядринцев3, В.В.Радлов4 нарын удирдсан шинжилгээний ангийхан хэд хэдэн буган хөшөөнд тодорхойлолт бичиж зургийн хамт нийтэлсэн байдаг. Ф инийн эрдэмтэн Гране5 1906-1909 онд монголын баруун хойд нутгаар аялахдаа нэлээд хэдэн буган хөшөөг Хангайн уулсаас илрүүлжтодорхойлолт зургийн хамт нийтэлжээ. 1925 онд Монгол-Түвдийн экспедицийн нэг хэсгийг удирдаж явсан Г.Боровка Өнгөт гэдэг газраас буган хөшөөгөөр хийсэн хүн чулуу олж тэдгээрийн хоорондын он цагийн зөрөөг баримтаар харуулсан6. 1948-1949 онд манай улсад ажилласан ЗХУ-ын Ш УА-ийн ТүүхЭтнографийн экспедицийн этнографийн анги Хэнтий аймгийн Дунд Жаргалантын гол, Төв аймгийн Мөнгөнморьт сумын нутаг Наран толгой зэрэг газраас хэд хэдэн буган хөшөө илрүүлснийг К.В.Вяткина хожим нийтэлжээ7. 1961 онд, Ц.Гочоо, Ц.Доржсүрэн нар Хөвсгөл аймгийн Улаан уул, Ринчинлхүмбэ сумдын зааг нутгаас 3 буган хөшөө олж нийтэлжээ8. 1 2 3 4 5 6 7 8 Г.Н.Потанин. Очерки Северо-Западной Монголии. СПб., 1886 г. стр. 77. П.Позднеев. Монголия и Монголы. Результаты поездки в Монголию, исполненной 1892-1893. СПб., 1896. т. 1,стр. 217-236. Н.М.Ядринцев. Предварительный отчетобисследованияхпо р. Толы, Орхону и южном Хангае. СТОЭ. СПб., 1892. вып. 1. стр. 377. В.В.Радлов. Атлас древностей Монголии. С П б., 1892. вып. 1, 1896, вып. 111. Сгапо. Archaeologische Beobachtungen von rneinen Reisen m Sudsibinen nud Nord-W est Mongolei im lahre 1908 “ lo n m ald e la Societe Fm no-Ougrinne“ XXVIII. Helsingfors, 1910. Г .И .Б о р о вка. А рхеологическое обследование среднего течен и я р. Толы. Сб. С еверная Монголия, вып. 2. Л., 1926. стр. 57-63. К.Я.Вяткина. Археологические памятники в МНР. СЭ, 1959, № 1, стр. 99-103. Ц.Гочоо, Ц.Доржсүрэн. Хөвсгөл аймгийн Улаан уул суманд хийсэн эртний судлалын тэмдэглэл. 1961 оны хээрийн ш инж илгээний хэрэглэгдэхүүн. УБ., 1963. тап 78-81. 19 Монгол УЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ В.Волков, 1960-аад оноос эхлэн буган чулуун хөшөөнийталаар судалгаа явуулж тухайн үед мэдэгдэж байсан 60 орчим хөшөөнд тулгуурлан эдгээр дурсгалыг МЭӨ V-III зууны үед холбогдуулан үзсэн байна1. Н.Сэр-Оджав, 19б4ондТөв, Хөвсгөл, Булган, Сэлэнгэ аймгийн нутгаас 30 гаруй буган хөшөө олж тодорхойлон бичиж, заримынх нь гар ба гэрэл зургийг хавсарган нийтэлжээ2. Мөн тэрээр, 1968 онд Баян-Өлгий аймгийн Цэнгэл сумын Цагаан дэнжийн Улаан үзүүрээс 2 буган хөшөө олжээ3. 1974 онд, МТЗСХЭ-ийн хүрэлдөмөр зэвсгийн түрүү үеийн дурсгал судлах ангийхан Хөвсгөл аймгийн Уушгийн Өвөрт урьд мэдэгдэж байсан 15 буган хөшөөг судлан тэдгээрийг тус бүрд нь тодорхойлон бичиж нийтэлсний гадна В.Волков нар зарим хөшөөний тухай өгүүлэл бичжээ4. 1974 онд Д.Цэвээндорж, И.Эрдейли нарын удирдсан Монгол-Унгарын археологийн хамтарсан шинжилгээний ангийхан Архангай аймгийн нутгаас 10 гаруй буган хөшөө олж шинжин нийтэлсэн юм5. 1979 онд МЗТСХЭ-ийн чулуун зэвсгийн дурсгал судлах ангид оролцсон Д.Цэвээндорж, Ю.С.Худяков нар Ховд аймгийн Мөст сумын Бодончийн голоос олон тооны буган хөшөө олж судалсан юм. Ийнхүү БНМАУ-ын нутагт олон газар хайгуул шинжилгээний ажил хийсний үр дүнд Монголчуудын эртний түүхийн чухал дурсгал буган хөшөө 500 гаруйг илрүүлэн олсон байна. В.В.Волков буган хөшөөг олон жил судалсныхаа дүнд ганц сэдэвт зохиол бичжээ6. Төв Азийн нүүдэлчдийн эрт үеийн түүхийн бас нэгэн сонирхолтой дурсгал бол дөрвөлжин булш юм. Дөрвөлжин булшийг олон жилийн өмнөөс сурвалжлан олж судлан шинжилсээр ирсэн. 1925 онд, Г.И.БоровкаТуул голындундурсгалаарархеологийнхайгуул малтлага хийж 400 орчим дөрвөлж ин булш олж заримыг нь малтан шинжилсэн. Мөн тэрээр Улаан хад, Их алаг, Дөрвөлжин зэрэггазраас хадны зураг, тамга нэлээдийг олж илрүүлэн анх удаа буган хөшөө, дөрвөлжин булш, хадны зарим зургийг нэгэн үед холбогдоно хэмээн үзжээ. Г.И.Боровка, Монгол ба Байгал нуурын наад бие нутгийн дөрвөлжин булш адил шинжтэй болохыг тэмдэглэж, МЭӨ VII-V зуунд7 холбогдуулан үзсэн нь хүрэл ба төмөр зэвсгийн эхэн үеийн зарим үндсэн дурсгалын он цагийг тогтоосон чухал бүтээл болсон. 1 2 J 4 5 6 7 В.В.Волков. И зистории иэучения памятниковбронзового века М НР. -К вопросу древнейшей истории Монголии. SA.T. Ill, f-9, УБ., 1964, S9-66-p тал; Вронзовый и ранний железный века Северной Монголии. УБ., 1967, тал 69-80. Н.Сзр-Оджав. Монголын төв умард хэсгийг археологийн талаар судалсан нь. SA. т. IV, f-7. Н.Сэр-Оджав. Баян-Ө лгий аймгийн археологийн дурсгалыг судалсан нь. S H .т. VIII, f - 1. УБ., 1969. Э.А.Новгородова. Новые памятники искусствадревней Монголии. УБ., 1972, т. V. f-5. стр. 55­ 71; В.В.Волков, Э.А.Новгородова. Оленные камни Ушкийн увера (М онголия). Первобытная археология Сибири. Л., 1975. стр. 78-84. И.Эрдейли. Некоторые итоги работ М онголо-Венгерской экспедиции. АЭМ. Новосибирск, 1978, стр. 136-151. В.В.Волков. Оленные камни Монголии. УБ., 1981. Г.И.Боровка. А рхеологическоеобследованиесреднеготечснияр.Толы. - “Северная Монголия” вып. IIЛ ., 1927. стр. 63. Археолаги, сурвалж бичиг, сулалгааны хураангуй тойм 1933-1960 онд Хангайн экспедицийг удирдаж ажилласан Зөвлелтийн эрдэмтэн Д.Д.Букинич1 цөен тооны дөрвөлжин булш малтаж шинжилсэн байна. БНМАУ-ын эртний дурсгалын картотект Х.Пэрлээ хүрэл ба төмөр зэвсгийн үед холбогдох олон тооны дурсгалыг тэмдэглэсэн байдаг. С.В.Киселевийн удирдсан экспедици 1948-1949 онд Монголын нийслэл Хархорум хотыг малтах үедээ Хужиртын амралтын орчим хэдэн дөрвөлжин булш малтжээ. 1950-1960 оны үед Монголын археологчид бүх аймгуудын нутгаар ергөн хайгуул хийж, олон тооны дурсгал илрүүлснээс нилээд тооны дөрвөлжин булш малтан судалжээ. 1952 онд Х.Пэрлээ, Хэнтий аймгийн Баянменх сумын Баянцогт овоо, Тев аймгийн Мөнгөнморьт сумын Сүйжийн булаг зэрэг газруудад арваад дөрвөлжин булш малтан шинжилж МЭӨ VII-V зуунд холбогдуулан үзжээ2. Монгол орны олон газраас олдсон хүрэл ба төмөр зэвсгийн эхэн үед холбогдох түүвэр олдвор нь тухайн үеийнхээ түүхийг судлах чухал хэрэглэгдэхүүн болдог байна. Үндэсний музейн үзмэрт байгаа түүвэр олдворыг зөвлөлтийн эрдэмтэн С.В. Киселев анх судалж нийтлүүлсэн нь их сонирхолтой ажил болжээ. 1953 онд О.Намнандорж монгол нутгаас олдсон зарим нэг түүвэр олдворыг нийтлүүлсэн байна3. 1955 онд, Ц.Доржсүрэн Хараагийн Ноён ууланд дөрвөлжин булш хоёрыг4, 1956 онд Н .Сэр-О джав Өверхангай аймгийн Хужирт сумын Шунхлай ууланд дөрвөлжин булш нэгийг малтжээ5. 1956-1958 онд, Ц .Д орж сүрэн Архангай айм гийн нутагт6, м ен Улаанбаатар хотын орчим Хүрхрээгийн ам7 зэрэг газарт хүрэл ба төмөр зэвсгийн эхэн үеийн дурсгал нэлээдийг судалсан байна. Үүнд 1956 онд, археологич Ц.Доржсүрэн Архангай аймгийн Их тамир сумын нутаг Алтан сандал уулын орчимд найман дөрвөлжин булш малтан шинжилсэн. 1959 онд, В.В.Волков Дундговь аймгийн Мандалговь8 хотын дэргэдэх Хүрхэн уул, Өндөршил сумын Тас уулын орчимд дөрвөлжин булш арваадыг, 1958, 1964 онд Тев аймгийн нутагт дөрвийг малтжээ9. Дөрвөлжин булш, хадны зураг, буган хөшөө, түүвэр олдвор зэргийг нэгтгэн Монголын хүрэл ба темөр зэвсгийн түрүү үеэр тусгай ном бичсэн билээ. 1961 онд, Д .Н аваан Гачууртын аманд дөрвөлж ин булш нэгийг малтжээ10. 1962 онд, Монгол-Унгарын хамтарсан экспедици Тев аймгийн 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Д.Д.Букинич. Общий отчет по археологическим работам 1933-1934 г. ТХГБСХ. Х.Пэрлээ. Овгийн байгууллын задралын үеийн хэдэн булш (М ЭӨ 7-8). ШУА. 1957, №18. О.Намнандорж, 1953 оны экследицийн замын тэмдэглэлээс, ШУАМ. 1954, № 1, тал 89 Ц.Доржсүрэн. 1955 онд төп, баруун аймгуудад археологийн ш инж илгээ хайгуулын ажил явуулсан тухай. ШУХБ. УБ., 1957. тал 106. Н .Сэр-О джав. Ш унхлайн булш. ШУТ. УБ., 1958, № 3, тал 50-52. Ц.Доржсүрэн. 1956-1957 онуудад Архангай аймагтархеологийн ш инж илгээхийсэнтухай.У Б., 1958, тал 3-22. Ц.Доржсүрэн. Хүрхрээгийнамнытүүхийндурсгалтэүйлүүд. ШУТ. 1958, SA № 5-6, 67-68-ртал. В.В.Волков. 1959 онд Дундговь аймагт эртний хайгуул хийсэн тухай. S.A. Т. II. f-2, 43-55р тал. УБ., 1963. В.В.Волков. Бронзовый и ранний железный века Северной Монголии. УБ., 1967, стр. 36. МОНГОЛ Үлсын ТҮҮХ. I БОТЬ Батсүмбэр сумын нутагт дөрвөлжин булш хэдийг малтсан ажээ1. 1962 онд, В.В.Волков Өвөрхангай аймгийн Богд сумын Тэвш уулын орчимд дөрвөлжин булш хоёрыг малтжээ2. 1966-1969 онд, Д.Наваан Хэрлэн, Онон, Дорнод М онголын хээр тал нутагт дөрвөлжин булш нэлээдийг шинжилж, хэрэглэгдэхүүнийг нь номондоо оруулжээ3. МЗТСХЭ-ийн хүрэл ба төмөр зэвсгийн дурсгал судлах анги 1971 онд Өвөрхангай аймгийн Бат-Өлзий сумын Тэмээн чулууны аманд хэд хэдэн дөрвөлжин булш, 1976 онд Архангай аймгийн ИхТамирсумын Шивэртийн аманд 4 дөрвөлжин булш малтан шинжилсэн билээ4. МЗТСХЭ-ийн хүрэл ба төмөр зэвсгийн дурсгал судлах анги 1976-1983 онд Хэнтий аймгийн Мөрөн сумын Чандган тал, Буянт сумын Буянтын чулуу, Дорноговь аймгийн Алтанширээ сумын төв орчим, Өмнөговь аймгийн Баян-Овоо сумын Хан хад, Архангай аймгийн Батцэнгэл сумын Ш ивэртийн ам, Эрдэнэмандал сумын нутаг Хөшөөн тал, Тариат сумын Алтанцэцэг, Өвөрхангай аймгийн Хужирт сумын Шунхлай уул, Зүйл сумын Наран толгой, Булган аймгийн Бүрэгхангай сумын Зараа толгой, Төв айм гийн Алтанбулаг сумын Бурхантайн гацаа зэрэг нутагт 50 орчим дөрвөлжин булш малтан шинжилж5 сувс, оюу зүүлт, алтан ээмэг, шавар савны хагархай, ясан эдлэл, малын яс зэрэг шинжилгээний хэрэглэгдэхүүн олжээ. Д.Эрдэнэбаатар 1991 ондХурхынголынсавд, 1992ондБулганаймгийн Эгийн голын савд, М онгол-Солонгосын хамтарсан «Дорнод Монгол» төслийнхөн Хэрлэн голын савд цөөн тооны дөрвөлжин булш малтаж эрдэм шинжилгээний зарим сонирхолтой олдворууд олсон байна. МЗТСХЭ-ийн хүрэл ба төмөр зэвсгийн дурсгал судлах анги болон түүхийн хүрээлэнгийн нүүдэлчдийн дурсгал судлах анги 1972-1974, 1981­ 1982 онуудад Увс аймгийн Улаангом хотын ойролцоох Чандмань уулнаа Монголын төмөр зэвсгийн түрүү үед (МЭӨ V II-III зуун) холбогдох 50 гаруй булшийг малтан шинжилсэн юм. Энд малтсан шороон далантай дүнзэн бунхант, лирамид хэлбэрийн далантай, чулуун далантай авсгүй, чулуун хайрцган австай булш гэсэн үндсэн дөрвөн төрлийн булш нь урьд манай улсын нутгаас олдож байгаагүй булшны шинэ хэлбэр төрх бөгөөд эндээс хөдөлмөрийн багаж, зэр зэвсэг, гоёл чимэглэлийн холбогдолтой олон зуун эд өлгийн дурсгал илрүүлэн олсон нь М онгол нутагт төмөр зэвсэг үйлдвэрлэлд нэвтэрсэн он цагийг тодотгоод зогсохгүй, тэр үеийн аж ахуй, нийгмийн байгууламж, оюуны соёлыг судлахад чухал ач холбогдолтой болсон6. 1 1 3 4 5 6 Мөн тэнд. Дурдсан зохиол. тал 37. Д.Наваан. Дорнод Монголын хүрлийн үе. УБ., 1975, тал 21-49. Д.Ц эвээндорж . МЗТСХЭ-иЙн хүрэл, төмөр зэвсэг судлалйн тайлаи. УБ., 1976. ТХГБС. Д .Н а в аа н . 1976-1983 оны М З Т С Х Э -и й н тай лан гууд; В .В .В о л к ов, Э .А .Н овгород ов а, В.Е.Войтов. Работы на Чулуте и Хархорине. АО 1978 года. М ., 1979, стр. 595-597; В.В.Волков. Экспедиция в Монголии. АО 1979 года. М., 1980, стр. 495-496. Д .Ц эвээндорж . М ЭӨ V11-VIII зууны булш. ШУАМ. 1973. № 4, тал 16-24; Д .Ц эвээндорж . Чандманская культура, “А ЭМ ” Новосибирск, 1978, стр. 36-85; Д.Ц эвээндорж . Чандманийн соёл. SA. 1980. т. IX, f-4, тал 34-200; Д .Ц эвээндорж . Ч андм анский м огильиик-пам ятник раннего железного века Монгсшии. УБ., 1983, стр. 1-2; В.В.Волков. Улангомский могильник Археологи, сурвалж бичиг, сулалгааны хураангуй тойи Монгол нутагт оршин сууж, мандан мөхөж байсан эртний улсуудын түүхийн хэрэглэгдэхүүнийг эрэн сурвалжилж, судлан шинжилсний дотор Хүннү, Түрэг ба Монголтой гарвал нэгтэй Хятан нарын түүхэнд холбогдох дурсгалууд гол байрыг эзэлж байна. Ялангуяа монголчуудын эртний өвөг Хүннү нарын түүхэнд холбогдох эд өлгийн зүйлсийг олж илрүүлэх талаар багагүй ажил хийжээ. 1954-1955 онд Ц. Доржсүрэн, Ноён ууланд1 Хүннү нарын 20 орчим булшийг малтсаны гадна Архангай аймгийн Хүнүй голын савд2 гурван зуу гаруй хүннү булш илрүүлэн олж хорин зургааг нь малтан шинжилсэн байна. 1961 онд Ховд аймгийн Манхан сумын Хаалгатын Завсар гэдэг хоолойд хүннүгийн 60 орчим булшийг Ц.Доржсүрэн В.В.Волков нар илрүүлЭн хоёрыг нь3, Хараагийн Ноён уулын Хужиртын аманд Ц . Д о р ж с ү р э н 4 , И.Эрдели5 нар хоёр булш малтаж олдвор хэрэглэгдэхүүнийг нийтэлсэн байна. 1961 онд Н.Сэр-Оджав, Т.Хороват нарУлаанбаатар хотын ойролцоох Сэлбийн голын хөндийд буй хүннүгийн үеийн 11 булшнаас хоёрыг малтжээ6. 1963, 1964 онд Д.Наваан, И.Эрдели нар Архангай аймгийн Эрдэнэмандал сумын Хүнүй голын Наймаа толгойд буй хүннүгийн булшнаас дөрвийг малтаж холбогдох хэрэглэгдэхүүнийг нийтэлсэн байна7. 1969 онд Дархан хотын ойролцоо газар шорооны ажлын явцад нэлээд булш илэрч зарим нь эвдэрсэн боловч олдвор хэрэглэгдэхүүнийг түүвэрлэн авч, үлдсэн 6 булшийг Х.Пэрлээ, С.Ю.Гришин нар малтан шинжилсэн байна8. 1971 онд Д.Наваан, В.В.Волков нар Өвөрхангай аймгийн Богд сумын Тэвш уулнаа буй 21 булшнаас хоёрыг, Архангай аймгийн Хашаат сумийн нутаг Хутаг уулнаа хүннүгийн булш нэгийг тус тус малтсан байна. 1972, 1977 ондД.Цэвээндорж, Өвөрхангай аймгийн Богд сумын Тэвш ууланд хүннүгийн булшнаас найман булш, 1973, 1981 онд Увс аймгийн Чандмань сумын Чандмань ууланд буй 10-аад булшнаас дөрвийг малтан 1 2 3 4 5 6 7 * и некоторые вопросы этнической истории М онголии."Роль кочевых народов в цивилизации ЦентральноЙ А зии ” УБ., 1975. тал 69-72; В.В.Волков. У лангом ский м огильник -АЭМ . Н овоси би рск, 1978. стр. 101-107; Х .П эрлээ. Ч андмань уулын булшны олдворы н нэгэн тэмдгийн тухай, ШУА. 1975, № 3. тал 78-79; Д .Н аваан. Н овые находки звериного стиля М онголии, АЭМ. Н овосибирск, 1978, стр. 118-122. ^ Ц.Доржсүрэн. 1955 онд Төв ба баруун аймгуудад археологийн шинжилгээ хайгуулын ажил явуулсан тухай . ШУХБ. НУА. 1957, № 2. тал 99. ■ Ц.Доржсүрэн. 1956-1957 онуудад Архангай аймагт археологийн шинжилгээ хийсэн нь. УБ., 1958, тал 22. В.В.Волков, Ц.Доржсүрэн. Ховд аймгийн Манхан сумын нутагт эртний судлалын малтлага, хайгуул хийсэн тухай. SA. т. II. f-2, УБ., 1963. тал 51-68. Ц.Доржсүрэн. 1961 онд Хараагийн Ноён уул хавьд эртний судлалын малтлага хайгуул хийсэн тухай. SA. т. II, f-4, УБ., 1963, тал 39-49. И.Эрдели. Раскопки в Ноин уле. ААА. Н.Будапешт, 1962. тал 232-274 (мажар хэлээр). Н.Сэр-Оджав. Монгол-Унгарын хамтарсан эртний судлалын шинжилгээний ажлын тухай. УБ., 1963. SA. т. II. f-З. тал 31-38. И.Эрдели, Д.Н аваан. Результаты Монголо-Венгерской экспедиции 1963 года КААЕ, 92.1965. В., 1965. тал 73-85. (мажар хэлээр). Ю .С.Гриш ин. Раскопки Гуннских погребений у горы Дархан. А ЗМ . Н овосибирск, 1978, стр. 95. 100. Монгол УЛСЫН ТҮҮХ. I ЮТЬ шинжилсэн ба Архангай аймгийн Эрдэнэмандал сумын нутагХүнүй голын Наймаа толгойд буй хүннүгийн 26 булшнаас Унгарын эрдэмтэн И.Эрделийн хамт 1974 онд 5, 1987 онд 11, 1975 онд Хөвсгөл аймгийн Галт сумын нутаг Нүхтийн аманд буй 100 булшнаас 3-ыг тус тус малтан шинжилсэн юм1. Хэнтий аймгийн Жаргалтхаан сумын Дуулга ууланд буй 142 булшнаас 1969 онд Д.Наваан И. Эрдели нар цеөн хэдийг2, 1975 онд Д.Баяр3 нэгийг, 1988 онд Д.Цэвээндорж И.Эрдели нар таван булш тус тус малтсан байна. 1977 онд Улаанбаатар-Сухбаатарын төмөр замын Салхитын өртөөний орчим газар шорооны ажлын явцад таван булш илэрснийг Т.Санжмятав очиж судалжээ4. МЗТСХЭ-ийн хүрэл төмөр зэвсгийн дурсгал судлах анги 1980-1982 онуудад Архангай аймгийн Батцэнгэл сумын Солби уул, Ээзгийтийн хужир, Худгийн ам, Шивэртийн ам, Гурван модот уул, Булган аймгийн Бүрэгхангай сумын Зараа толгой, Магсаржав сангийн аж ахуйн нутаг, Сэлэнгэ аймгийн Хонгорын Сангийн аж ахуйн орчим, Төв аймгийн Алтанбулаг сумын нутаг Туул голын сав, Баруун хайрхан, Морин толгой зэрэг газар нийт 40 орчим булш малтан шинжилжээ5. Д.Цэвээндорж 1986 онд Говь-Алтай аймгийн Цогг сумын нутаг Хиргист хоолойд 97 хүннү булш илрүүлэн олж тэдгээрээс 5-ыг малтсан ба мөн Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын нутаг Оньтолтод 17 хүннү булш илрүүлэн 1-ийг малтан шинжилж олдвор хэрэглэгдэхүүнийг нь нийтэлсэн юм6. 1987 онд Монгол-Унгарын хамтарсан шинжилгээний анги Архангай аймгийн Батцэнгэл сумын нутаг Худгийн толгойд 2, Солби ууланд 2, Эрдэнэмандал сумын нутаг Наймаа толгойд 11 хүннү булш малтаж судалсан7 бөгөөд 1988 онд Төв аймгийн Баян сумын Зараа толгойд 17 булш илрүүлж 5-ыг малтсан. 1989 онд Монгол-Унгар-Зөвлөлтийн хамтарсан Хүннүгийн дурсгал судлах ангийхан Төв аймгийн Алтанбулаг сумын Морин толгойд 2, Дундговь аймгийн Дэлгэрцогт сумын Бага газрын чулуунд 1, Өвөрхангай аймгийн зүйл сумын Тарвагатай, Хужирт сумын Хүүшийн хөтөлд тус бүр 1 хүннү булш малтаж эд өлгийн зүйлс олсны дотор Морин толгойн булшнаас хүннүгийн “Хэл хуур” хөгжмийн зэмсгийг нээж олсон юм. Энэхүү хэл хуур 1 2 3 4 5 6 7 Д.Цэвээндорж. Н овы еданны е поархеологии Хунну. ДКМ . Новосибирск, 1985; Д.Цэвээндорж, И .Эрдели. Худгийн толгой, Солби уул, Наймаа толгойн хүннү булш. SH. т. 24, f-XI, тал 105-129. Д.Наваан, 1969 оны гурван голын шинжилгээний тайлан. Д.Баяр. Дуулга уулын нэгэн булш. SA. т. [I, f-б, УБ., 1976. тал 60-65. Д .Н аваан. Дархан хотоос 50 км орших Салхит хэмээх газар илэрсэн хуннугийн булшны материалыголсонтухайтайлан. 1977 (Х увьдньбий); П.Б.Коновалов. Хунну Забайкалье УланУдэ, 1976, стр. 21. Д.Н аваан. 1980-1983 ондМ ЗТ С Х Э -ийн эрдэм шинжилгээнийтайлангууд; Д.Н аваан. С элэкгэ аймгийн Хонгорын сангийн аж ахуйд ажилласан археологийн ангийн товч тайлан; Д.Наваан. 1982 онд ажилласан Сэлэнгэ, Булганы экспедицийн тайлан. Д .Ц эв ээн д о р ж . Х иргист хоолой, О ньтольты н Хүннү булш. SH . т. X III, f-8, тал 59-81; Ю .С.Худяков, Д.Ц эвээндорж, Новые находки хуннуских луков в Гобийском Алтае. АЭАИМ. Н овосибирск, 1990. стр. 126-131. Д.Ц эвээндорж, И.Эрдели. Худгийн толгой, Солби уул, Наймаа толгойн хүннү булш. SH. т. XXIV. f-11. тал 105-129. Археологи, сүрвалж бичиг, сүлялгаяиы хураангуй тойм нь одоогоор мэдэгдэж буй энэ төрлийн хөгжмийн зэмсгийн хамгийн эргнийх нь бөгөөд Ази Европын олон оронд өргөн тархсан байна1. 1990 онд Д .Цэвээндорж, П.Б.Коновалов нар Улаанбаатар хотын дүүрэг Сонгинын Баруун Хайрханд хүннүгийн 2 булш малтсан2. М онгол-Ф ранцын хамтарсан ш инж илгээний анги 1993-1999 онд Булган аймгийн Хутаг-Өндөр сумын нутаг Эгийн голын Бурхан толгойд Хүннүгийн үеийн 100 гаруй булшийг малтан шинжилсэн. Малтлагын явцад Хүннүгийн түүх-соёлыг гүнзгийрүүлэн судлахад сурвалж болох олон тооны эд өлгийн зүйлс олдсон байна3,. Х.Пэрлээ 1952-1957 онд Төв аймгийн Баянжаргалан сумын нутаг Гуа дов, М өнгөнм орьт сумын нутаг Т эрэлж и йн дөрвөлж ин , Бүрхийн дөрвөлжин, Хүрээн дов, Эрдэнэ сумын Өндөр дов, Хэнтий аймгийн Жаргалтхаан, Дэлгэрхаан сумын зааг нутаг Цэнхэрийн голын хэрэм, Чойбалсан аймгийн Цагаан овоо сумын Барс хот II (Баруун дөрөөгийн хэрэм), Булган аймгийн Бүрэгхангай сумын Шувуутайн голын хэрэм, Өмнөговь аймгийн Номгон сумын нутаг Баянбулгийн туурь зэрэг хүннүгийн үеийн суурингуудыг нэлээдийг нь малтан шинжиЛж үр дүнг удаа дараа нийтэлсэн билээ. Х.Пэрлээгийн судалгааны гол ач холбогдол нь «Цэвэр нүүдэлчид» гэдэг хийсвэр онолд няцаалт өгч нүүдэлчдийн хот суурины асуудлыг бодит баримтанд тулгуурлан ул суурьтай авч үзсэнд оршино4. Төв аймгийн Борнуурын сангийн аж ахуйн нутагт буй Бороо голын Хүннү сууринг 1966 онд анх Ц.Доржсүрэн илрүүлэн олсон5 бөгөөд 1990 онд Д.Цэвээндорж, И. Эрдели нар малтаж эхэлсэн. Мөн онд Д.Цэвээндорж, П .Н .К он овалов нар Ө мнөговь айм гийн Н омгон сумын нутагт буй Баянбулагийн туурь хэмээх хүннүгийн үеийн сууринг бага хэмжээгээр туршин малтсан^ Түрэгийн хаант улсын үеийн түүх соёлын дурсгалыг сурвалжлан олох талаар багагүй ажил хийжээ. Түрэгийн дурсгалыг дагнан шинжлэх ажлыг дээр дурьдсан Орос ба Зөвлөлтийн судлаачдаас гадна Н.Сэр-Оджав 1957 оноос дангаараа буюу Чехословакийн эрдэмтэдтэй хамтран явуулсан юм. Мөн онд Н.Сэр-Оджав, Ц.Доржсүрэн нар Төв аймгийн Баянзүрх сумын нутагт буй Түрэгийн мэргэн сайд Тоньюкукийн гэрэлт хөшөө, тахилын сүм бүхий цогцолбор дурсгалыг малтан шинжилж барилгын хэрэглэгдэхүүн, шавар,шаазан сав, суулга, гоёл чимэглэл болон барилгын хананд бичсэн бичээс зэргийг олжээ6. 1 2 3 4 5 6 Д.Ц эвээндорж . М орин толгойн булшнаас олдсон хүннү хэл хуур. ШУАМ, 1990, № 3. тал 72­ 80. П Б Коновалов. Краткий отчет отряда по изучению памятников хунну. М С И К Э за 1990 г. ТХГБСХ. Д.Эрдэнэбаатар нар, М онгол-Францынхамтарсан Эгийн голын шинжилгээний ангийнтайлан. 1997, 1998, 1999 он. ТХГБСХ. Х .Пэрлээ. Хүн нарын гурван хэрмийн үлдэц (М ЭӨ П-М Э I зууны үе). УБ., 1957; Х.Пэрлээ. Х эрлэн барс гэдэг хотыг малтан ш инж илсэн тухай. ШУХБ. НУА № 2, УБ., 1957, тал 119­ 164; Х.Пэрлээ. Монгол ард улсын хот суурины товчоон. УБ., 1961. Ц.Доржсүрэн. Хүннүгийн ш инэ суурин. ШУАМ. 1986, № 4, тал 71-77. БН М А У -ын түүх t боть. УБ., 1966, тал 19; Н .Сэр-О дж ав. Ш инэ олдсон түрэг бичээсний тухай. УБ., I960, тал 3-4. Монгол ҮЛСЫН ТҮҮХ. I воть 1958 онд Архангай аймгийн Хашаат сумын нутаг Хөшөө Цайдамд буй Түрэгийн хун тайж Культегиний гэрэлт хөшөө, тахилын сүм бүхий цогцолбор дурсгалыг Монгол-Чехословакийн хамтарсан шинжилгээний анги малтан шинжилж арвин их барилгын хэрэглэгдэхүүн, сав суулга, төмөрлөг эдлэл, чулуун сийлбэр зэрэг дурсгалууд олсны дотор Культегиний чулуун толгой зэрэг эрдэм шинжилгээний чухал ач холбогдол бүхий зүйлс байсан ажээ1. В.Е.Войтов Хөшөө Цайдамд буй’ Культегин, Билгэ каган нарын дурсгалыг судлан эдгээр дурсгалыг бүтээсэн он цагийг тодруулах ажил хийжээ2. Түрэгийн үеийн томоохон дурсгалын нэг Архангай аймгийн Хайрхан сумын нутаг Шивээт улааныг Ц.Доржсүрэн3 1957 онд судалж тусгай өгүүлэл нийтэлсэн ба 1976 онд МЗТСХЭ-ийн хүрэл, төмөр зэвсгийн дурсгал судлах ангийхан4 судалж, дэвсгэр зургийг үйлдсэн. С.Харжаубай уг дурсгалын тухай хоёр өгүүлэл нийтлүүлсэн байна5. Түрэгийн үеийн жирийн иргэдийн оршуулга, хиргисүүрүүдийг Төв аймгийн Алтанбулаг сумын нутаг Хайрхан уул6, Архангай аймгийн Хашаат сумын нутаг Хутаг уул.Хайрхан сумын Хана уул7, Өвөрхангай аймгийн Хужирт сумын нутаг Шунхлай уул8, Хэнтий аймгийн Хэнтий сумын Төгсийн өвдөг, Төв аймгийн Мөнгөнморьт сумын Дэнсэлгийн ам зэрэг газарт малтан шинжилж морь малын тоног хэрэгсэл, сувдан шигтгээтэй алтан ээмэг, зэр зэвсэг, зоос, толь, шавар сав, торгон эдлэл зэрэг сонирхолтой олдворууд олжээ. 1976 онд Хархорины шинжилгээний анги Төв аймгийн Алтанбулаг сумын нутаг Туул голын хөндийд орших хүн чулуу, зэл чулуу бүхий Өнгөтийн дурсгалыг малтан шинжилж түүнийг Жужаны үед холбогдож болох тухай санал дэвшүүлжээ9. Ю.С.Худяков 1979-1982 онд МЗТСХЭ-ийн палеолитын ангид оролцож ажиллах үедээ Туул голын эхэн сав нутгийн Дуганы хөтөл, Их Дэндий, Морин даваа, Тулгат гацаа, Хэнтий аймгийн Цэнхэрмандал сумын Хангал гол, Архангай аймгийн Тариат сумын Дадга, Нарийн хоолой, Хөвсгөл аймгийн Жаргал сумын Тойн гол, Ховд аймгийн Эрдэнэбүрэн сумын Хонгиогййн хөх хошуу зэрэг газар буй түрэгийн үеийн чулуун хашлагуудыг судалж үндсэн ангиллыг хийж, улмаар он цагийн ялгааг нарийвчлан 1 2 3 4 5 * 7 8 9 Н.Сэр-Оджав. Эртний Түрэгүүд. УБ., 1970; Н .С эрО д ж ав. Культегиний булшнаас олдсон хүн чулууны толгой . УБ. 1959. SA. т, I. ф. 6, тал 3-6. В.Б.Войтов. Хроника археологического изучения памятников Х ушо-Цайдама в М онголии (1889-1958 гг) Д К М , стр. 114-136. Н овосибирск, 1985. Ц.Доржсүрэн. Ш ивээт улаан гэж вэ? ШУТ. 1957. №1. тал 45-47. Д.Ц эвээндорж . 1976 онд Архангай аймагт ажилласан М ЗТСХЭ-ийн хүрэл, төмер зэвсгийн дурсгал судлах ангийн тайлаи. ТХГБСХ. С.Харжаубай. Ш ивээт улааны цогцолбор дурсгал. SH. УБ., 1979. тал 15-22, С.Харжаубай. Щ ивээт улааны цогцолбор дурсгалын тухай дахин егуүлэх нь. SA. УБ., 1982. тал 103-И2. Н.Сэр-О джав. Э ртний Түрэгүүд. УБ., 1970, 24-р тал. Erdelyi. Donsuren. Navaan Pesults the Mongolian Hungarian archeological expeditions AA. 19.1967. p. 74-82. Н .Сэр-Оджав. Дурдсан зохиол. тал 23. Н.Сэр-Оджав. Унгутинскле памятники. О УМ Э-ий III их хурал. III боть. УБ., 1979, тал 258­ 262. Археолог', сурвадж б ^ и г, сулалгааны хураангуй гой/и тодруулах санал тавьсан юм1. 1976-1977,1980 онд МЗТСХЭ-ийн хүрэл төмөр зэвсгийн дурсгал судлах анги Архангай аймгийн Эрдэнэмандал сумын Хөшөөн талд түрэгийн үеийн мэлхий чулуу бүхий дурсгалыг малтан шинжлэсэн2. В.В.Войтов 1978-1986 онд Монголын төв нутагт Монгол-Зөвлөлтийн археологичдын хийсэн Түрэгийн үеийн дурсгалын судалгааны үр дүнд Монгол нутаг дахь Түрэгийн үеийн ёслолын дурсгалыг 4 ангилан үзэж, тэдний утга санаа, зориулалтыг ертөнцийг үзэх үзэлтэй холбон тайлбарласан сонирхолтой бүтээл туурвин нийтэлжээ3. Д.Баяр Монголын төв нутаг болох Архангай, Өвөрхангай, Баянхонгор, Төв, Булган зэрэг аймгийн нутагт буй 130 орчим хүн чулуун хөшөөний талаар хийсэн судалгааныхаа үр дүнг нэгтгэн ганц сэдэвт зохиол нийтэлжээ4. 1987 онд Д.Цэвээндорж, Ю.С.Худяков нар «Увс аймгийн байгаль орчин, экологи» цогцолбор судалгааны хүрээнд 15 хүн чулуун хөшөө шинээр илрүүлсэн5. 1989-1990 онд ИГУА-ийн Түүхийн хүрээлэнгээс Баян-Өлгий, Увс, Ховц аймгийн археологийн карт хийх ажлын явцад олон тооны дурсгал илрүүлэн олжтэмдэглэсэн. Баян-Өлгий аймгийн нутгаас Д.Баяр, Д.Эрдэнэбаатар нар 90 гаруй хүн чулууг олж тэмдэглэсний нэлээдийг шинээр олсон бөгөөд тэдгээрийг судлан тусгай ном болгон нийтэлжээ6. Увс аймгийн археологийн карт зохиох ажлын явцад Д.Цэвээндорж, Б.Энхбат нар Увс аймгийн нутгаас 90-ээд хүн чулуун хөшөөг үзэж бүртгэсний нэлээдийг нь шинээр олсон байна7. Увс аймгийн нутагт олдсон эдгээр хөш өөний талаар Т.Бям бадорж , Ч.А мартүвш ин нар тусгай өгүүлэл нийтэлсэн8. 1989 овд МЗТСХЭ-ийн бичээс судлалын анги Ховд, Увс, Баян-Өлгий аймгийн нутгаар хайгуул хийх явцдаа нэлээд хүн чулуун хөшөөг үзэж тэмдэглэснээс Д.Баяр Ховд аймгийн нутгаас одцсон 10 хүн чулуун хөшөөний тухай тусгай өгүүлэл бичжээ9. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Ю.С.Худяков. Древнетюркские поминальные памятники на территории Монголии. ДКМ . Н овосибирск, 1985. стр. 1681-189. Д.Ц эвээндорж. 1976-1977 ондА рхангайаймагтаж илласан М ЗТСХЭ-ийн нүүдэлчдийндурсгал судлах ангийн тайлан, ТХГБСХ; С .Г.К ляш торны й. С оветско-М онгольская экспедиция. Археологические открытия 1982 года. М., 1984 г. В .В.В ойтов. Д ревнетю ркски й пантеон и модель м ироздания в культово-поминальны х. памятниках М онголии VI-VHI вв. М., 1996. Д.Баяр. М онголын төв нутаг дахь түрэгийн хүн чулуу. УБ., 1997. Ю.С.Худяков, Д.Цэвээндорж. Освоение южной части Убсунурской котловины в эпоху металла. Информационные проблемы изучения биосферы (Убсунурская котловина-природная модель биосферы). П ущ ина, 1990 г. стр. 377-390. Д .Баяр, Д.Эрдэнэбаатар. Монгол Алтайн хүн чулуун хөшөө. УБ., 1999 он. Д.Ц эвээндорж , Б.Энхбат. Увс аймгийн археологийн эураг зохиох ангийн тайлан. УБ., 1989; ТХГБСХ; Б.Энхбат. Увс аймгийн нутгаар хийсэн археологийн ажлын тайлан. УБ., 1990. ТХГБСХ. Т.Бямбадорж, Ч.Амартувшин. Увс аймгийн нутаг дахь Түрэгийн үеийн зарим хүн чулууд. SA. т. XVIII, f-11. УБ„ 1998, тал 125-129. Д.Баяр. Ховд аймгийн нутагг ш инээр олдсон хүн чулууны тухай. SA. т. XIV, f-7. УБ., 1994. тал 121-134. М О Н ГО Л ҮЛСЫН ТҮУХ. I Б о гь 1994-2000 онд Монгол-Орос-Америкийн хамтарсан «Алтай» төслийн хүрээнд явуулсан хайгуулаар Баян-Өлгий аймгийн Улаанхус, Цэнгэл, Ногоон нуур сумдын нутгаас 50 гаруй хүн чулуун хөшөөг үзэжтэмдэглэсний дотор урьд өмнө судлаачид олж үзээгүй хөшөө ч нэлээд байгаагийн заримыг В.Д.Кубарев, Д.Цэвээндорж нар хэдэн өгүүлэл болгон нийтэлсэн билээ1. Японы судлаач Т.Хаяши урьд өмнө судлаачдын нийтэлсэн бүтээл болон өөрийн үзсэн хүн чулуун хөшөөний хэрэглэгдэхүүнд тулгуурлан Монголын 14 аймгийн нутгаас олдсон гурван зуугаад хүн чулуун хөшөөний хэрэглэгдэхүүнийг нэгтгэн «Монгол нутаг дахь хүн чулуун хөшөө» хэмээх бүтээл нийтэлжээ2. 1949 онд С.В.Киселев, Х.Пэрлээ нар Архангай аймгийн Хотонт сумын нутагт буй Уйгарын нийслэл Хар балгас, Эрдэнэ зуугийн «Урд мэлхий» хэмээх хэрэм зэрэг хот сууринг туршин малтаж шинжилсэн3. 1977, 1979 онд Ю.С.Худяков, Д.Цэвээндорж нар Уйгарын Нийслэл Ордубалыкын (Хар балгас) шавар эдлэлийг судалж өгүүлэл нийтлүүлжээ4. Уйгарын археологийн дурсгалыг судлахад цааиш д онцгой анхаарах шаардлагатай юм. Түрэг, Уйгарын үеийн түүхийн чухал сурвалжийн нэг нь ОрхонЕнисейн бичээс бөгөөд энэхүү дурсгалыг нээн олж судлах талаар сүүлийн 30 гаруй жилд Монгол, Зөвлөлтийн эрдэмтэд ихээхэн ажил хийжээ. Ц.Доржсүрэн 1955 онд Увс аймгийн нутаг «Долоодойн хиргэсүүр» гэдэг газраас Орхон-Енисейн бичээстэй гэрэлт хөшөө, уйгар бичигтэй гэрэлт хөшөө5, 1956 онд Архангай аймгийн Их Тамир сумын Бугат бригадын нутгаас VI зууны 80-аад онд холбогдох Т үрэгийн анхны хаант улсын түүхийн чухал мэдээ агуулсан согд, санскрит бичигтэй том гэрэлт хөшөө бүхий дурсгал ыг6тус тус олсон бөгөөд эдгээр дурсгалыг эрдэмтэд судалсаар байна7. 1957 онд Ц.Доржсүрэн Архангай аймгийн Тариат сумын нутаг Долоон мод гэдэг газраас Орхон-Енисейн бичээс бүхий гэрэлт хөшөөний оройн хэсгийг олсон8 ба 1969,1970 онд МЗТСХЭ-ийнхэн уг газарт малтлага хийж мэлхий чулуу, хөшөөний өөр бас хоёр хугархайг олж илрүүлсэн байна. 1 2 3 4 5 6 7 8 В.Д.Кубарев. Д.Ц эвээндорж . Новые камменные изваяния М онгольского Алтая- Известия лаборатории и археологии. № 1, ГорноА лтайск, 1995. стр. 149-163; V.D.Kubarev, D. Zevendorj. StienstelenausderW estmongoiie-EURASLAANTlQA. Zeitschnftfurarchaologte EURASIENS Band 3. 1997. Berlin pp. 571-580; Кубарев В.Д., Ц эвээндорж Д. Terra incognita в центре Азии. Археология этнография и Антропологии Евразии. 2000 г. № 1, стр. 48-56, T.Hayashi. Stone statues in Mongolia. 1996. (Ялон хэлээр). С.В.Киселев. Древние города М онголии. СА. № 2, 1957. стр. 93-95; Х .П эрдээ. Монголын эртний сөнесөн хот, суурины түүхийн асуудалд. УБ., 1956. тал 5. Ю .С .Х удяков, Д .Ц эв э эн д о р ж . К ер ам и ка О р д у -Б ал ы к а. А рхеологи я С евер н ая А зии. Новосибирск, 1989. стр. 85-94. Ц.Доржсүрэн. 1955 онд Төв, баруун аймгуудад археологийн ш инж илгээ, хайгуулын ажил явуулсан тухай. ШУХБ. НУА. 1957, № 2, тал 99-118. Ц.Доржсүрэн. 1956-1957 онуудад Архангай аймагт археологийн шинжилгээ хийсэн тухай. УБ., 1958, тал 3-22. С.Г.Кляш торный, В.А.Лившиц. Согдийская надпись из Бугута. Страны и народы Востока. т. X. М „ 1971, стр. 121-146. Ц.Доржсүрэн. 1956-1957 онуудад Архангай аймагт археологийн ш инж илгээ хийсэн тухай. УБ,. 1958. тал 3-22. Археолог сурвалж бчунг, с лалгааны хураангуй тойм Энэхүү хөшөө нь Уйгарын хант улсын үеийн түүхийн чухал сурвалж мэдээ агуулсан дурсгал болох нь цаашдын судалгаанаас тодорхой болжээ1. Судлаачид Дорнод аймгаас олсон зоосон дээрх бичээс, 1957 онд Тоньюкукийн тахилын сүмийн шаваасан дээр бичсэн бичээс, Өвөрхангай аймгийн Богд сумын хадны бичээсийг уншжээ2. 1976 онд МЗТСХЭ-ийн бичээс судлалын анги Хөвсгөл аймгийн Цагаан уул сумын Хужирт бригадын нутаг Өвөрбулагийн Хөх толгой гэдэг газраас Орхон-Енисейн бичигтэй том гэрэлт хөшөөний доод хэсгийн хугархай олсныг М.Шинэхүү, С.Харжаубай нар тайлан уншиж нийтлүүлсэн байна3. 1968 онд Б.Ринчен Булган аймгийн Хишиг-Өндөр сумын нутаг Ар ханан, Дашинчилэн сумын Хангидайн хад, Гурвалжин уул зэрэг газраас олдсон бичээсийг нийтэлсэн. Мөн Ар ханангийн бичгийг МЗТСХЭ-ийн бичээс судлалын анги дахин судалжээ4. 1980 онд МЗТСХЭ-ийн бичээс судлалын анги, Увс аймгийн Бөхмөрөн сумын нутаг Ачит нуурын орчимд буй хоёр хөшөөнд бичсэн Орхон-Енисейн бичээс олжээ5. 1981 онд Түүхийн хүрээлэнгийн хүрэл төмөр зэвсгийн дурсгал судлах анги Хөвсгөл аймгийн Цэцэрлэг сумын Цахир, Увс аймгийн Сагил сумын Төмөр цорго зэрэг газраас Орхон-Енисейн бичээс шинээр олж илрүүлснийг хараахан тайлж уншаагүй байна6. Хэл шинжзэч Л.Болд, Монгол нутгаас олдсон Орхон-Енисейн бичгийн бүх дурсгалыг нэгтгэн тусгай ном болгон нийтэлсэн нь эрдэм шинжилгээ ба сурталчилгааны ач холбогдолтой бүтээл болжээ7. 1983 онд МЗТСХЭ-ийн хүрэл төмөр зэвсгийн дурсгал судлах анги, Булган аймгийн Бүрэгхангай сумын нутаг Өвгөнт гэдэг газар малтсан морины оршуулгаас хударганы алтан товруу, хүрэл чимэг, руни маягийн бичиг бүхий хүний цээж дүрстэй алтан чимэг зэргийг олж илрүүлсэн юм. Э нэ орш уулгыг Д .Н аваан хүннүгийн үед холбогдуулан үзэж, Сумьяабаатар нарын зэрэг судлаачид алтан чимэгдээрхи бичээсийг тайлан унших оролдлого хийж нийтэлсэн юм8. Энэ оршуулгаас гарсан олдвор хэрэглэгдэхүүн болон алтан чимэгдээрхи бичээсийг Зөвлөлтийн эрдэмтэн С.Г.Кляшторный, Д.Савинов, В.Шкода нарын зэрэгруни бичигсудлаачид, шинжлээд эл дурсгалыг хүннүгийн үеийн биш харин түрэгийн үед буюу VIII1 7 3 4 5 6 7 8 М.Ш инэхүү. Памятники рунической письменности из Тариата. РКНВЦЦА. УБ., 1974, стр. 323, 331; М.Ш инэхүү. Тариатык орхон бичгийн ш инэдурсгал. SA. т. VFI, f-1, УБ., 1975. М.Н.Наделяев. Древнетюркская надпись из Ховд сумона М НР. -Бронзовый и железный век. Новосибирск, 1974. стр. 163-166; С.Харжаубай. Эртний гурван бичээс. SA. т. V ll, f - 12. М .Ш инэхүү. Н овые памятники орхоно-сэлэнгинской рунической письменности (Диссертация). УБ., 1977; М.Ш инэхүү. О рхон-С элэнгийн руни бичгийн ш инэ дурсгал. УБ., 1980; С.Харжаубай. А.Очир. Тэсийн гэрэлтхөш өөнийтухай. ШУА. 1977. № 3 .тал75. С.Харжаубай. Надпись на скале Арханана. ХЗС, УБ., 1980. т. I, f-15. С.Г.Кляш торный. Эпиграфические работы в Монголии. АО 1980 года. М., 1981, стр. 87-88. Д.Ц эвээндорж. Новые надписи орхоно-енисейской письменноста из Тумур цорго. SH. 1984, тал 124-126. Л.Болд. Монгол нутагдахь хадны бичээс (Түрэгбичээсийн дурсгал). УБ., 1990. С.Харжаубай. Документ из 1 века, М онголия, 1986. № 5, стр. 31; Д.Н аваан, Д.Сумъябаатар. Өвөг монгол хэл бичгийн чухал дурсгал. УБ., 1987. М О НГО Л УЛ СЫ Н ТУУХ. I БОТЬ IX зуунд холбогдуулсныг1 бид дэмжиж байна. Өвөрхангай аймгийн нутагт буй Түрэгийн үеийн Хүн чулуудыг Д.Баяр тусгайлан судалж өгүүлэл болгон нийтэлжээ.2 Монгол нутаг дахь Түрэгийн үеийн хөшөө дурсгал судлах, сэргээн засварлах зорилготой М онгол-Туркийн хамтарсан төсөл нь Архангай аймгийн көшөө Цайдам дахь Билгэ хаан, КульТегин жанжны болон Налайх дахь мэргэн сайд Тоньюкукийн тахилын онгон зэрэг томоохон дурсгалыг малтан судалж сэргээн засварлах ажил гүйцэтгэж байна. Монголчуудтай гарал нэгтэй Хятан нарын үеэс манай орны нутагт үлдсэн археологийн дурсгалд хот суурин чухал байрыг эзэлдэг. 1950-иад оноос Х.Пэрлээ, Булган аймгийн Дашинчилэн сумын нугагг буй Чин толгойн балгас, Талын улаан балгас, Хар бухын балгас, Хэнтий аймгийн Мөрөн сумын нутаг Хэрлэн мөрний хөндийд орших Зүүн хэрэм, Баруун хэрэм, Дорнод аймгийн нутагт буй Хэрлэн барс, Хэнтий аймгийн Батширээт сумын нутагт буй Өглөгчийн хэрэм зэрэг 10 орчим хотуудыг малтан шинжилж сурвалж бичгийн мэдээтэй харьцуулан судалжээ3. Хятаны үеийн хотууд нь цэргийн бэхлэлт байхын хамт гар үйлдвэр, тариалангийн ажил эрхэлдэг байсан бөгөөд тэдгээрийг малтан шинжлэхэд Хятан нарын аж ахуйн үйлдвэрлэл төдийгүй тэдний оюун санааны хөгжилтэй холбогдох сонирхолтой олдворууд нилээд гарсан байна4. Х.Пэрлээ Хятаны түүх, археологийн дурсгалыг судлан тэдний аж ахуй, угсаа гарвал, нийгмийн байгуулал, соёлыг нэгггэж ганц сэдэвт зохиол туурвисан юм5. Энэ нь Монгол ба Төв Азийн түүхэнд Хятан нарын эзлэх байр суурийг гаргаж чадсан эрдэм шинжилгээний томоохон бүтээл болсон билээ. Хятан нарын соёлын холбогдолтой хэрэглэгдэхүүн нилээд олдсоноос Чинтолгойн балгасны дээврийн ваарны дээрхи бичээс, Хэнтий аймгийн Салбар уулын ханан хаданд сийлсэн бичээс зэрэг сонин дурсгал олон байгаа бөгөөд Хятан нарын бичээсийг эрдэмтэд өнөө хэр тайлан уншаагүй байна. Х.Пэрлээ, 1951 онд Дундговь аймгийн Сайнцагаан сумын нутагт буй булш, 1967, 1968 онд Хэнтий аймгийн Батширээт сумын нутаг Төгсийн өвдөг, Хурхын гол, Жаргалантын голын сав газарт хорь гаруй булш малтан шинжилжтэдгээрийг хятаннарынбулшгэдэгсаналыгдэвшуүлжээ6. Эдгээр булшнаас төмөр эдлэл, сумч хутга, дуулганы төмөр ялтас, хээтэй шавар сав, 1 2 3 4 5 s С.Г.Кляш торный, Д.С авинов, В.Шкода. Золотой брактеатизМ онголии, Византийский мотив в Ц ентралъно А зиатской трактовке. И н ф о р м ац и о н н ы й бю ллетень вып. 16, М А И К Ц А (М еждународная Ассоциация по изучению культур Центральной Аэии). М., 1990 Д.Баяр. Өвөрхангай аймгийн нутагт буй Түрэгийн уеийн хүн хөшөөний тухай. SA. т. Х Ш , f. 4, УБ., 1992, тал 29-44. Х .Пэрлээ. Хятан улсын хоёр бэхлэлт (хот)-ийн үлдэгдэл. УБ., 19S7; Х.Пэрлээ. Хэрлэн барс гэдэг эвдэрхий хотыг малтан ш инж илсэн тухай. Ш УХБ иийгмийн учааны анги. № 2 УБ., 1957; Х .Пэрлээ. Хятан нар тэдний монголчуудтай холбогдсон иь. УБ., 1959. SH. т. 1. f. I; Х .П эрлээ. Зүүн хэрэм гэдэг эвдэрхий хотыг 1953 онд малтсан нь. УБ., 1956; Х .П эрлээ. К истории древних городов и поселений в Монголии. СА. № 3., 1957. стр. 43-44. Х .Пэрлээ. Хэрлэн барс гэдэгэвдэрхий хотыг малтан ш инж илсэнтухай. УБ., 1957; Х.Пэрлээ. Киданчуудын модон онгодын тухай. УБ., 1956, SM. т. Ill, f. 8, тал 154-155; Х .Пэрлээ. Чин толгойн бапгасны бичигт ваар. УБ., 19S7. Х .Пэрлээ. Хятан нар, тэдний монголчуудтай холбогдсон нь. УБ., 1959. Х .Пэрлээ. Кидан булш. SM. УБ., 1982. т. IX. С. 5, тал 85-105. А р х е о л о г, сурвалж б т и г , сулалгааны хураангуй тойм морь, малын яс зэрэг эд өлгийн зүйлс олдсоны гадна, гал түлж ёслол үйлдцэг байсан нь малтлагаар илэрчээ. Хятан нар булшнаасаа наран гарах зүгт зэл чулуу босгодог байжээ. Д.Цэвээндорж, 1986 онд Говь-Алтай аймгийн Цогт сумын Хиргист хоолой гэдэг газар хүннүгийн булшны даланг хожим хонхойлон 7 хүнийг оршуулсан оршуулгыг малтан шинжилсэн юм. Оршуулгаас гарсан гоёл чимэглэл, эд өлгийн зүйл нэн ялангуяа жад, сумны зэв, хуяг зэргээс Хятаны үеийн оршуулга байж болох тухай санал дэвшүүлсэн юм1. Манай улсын нутагт дундад зууны үеийн монголчуудын булшийг анх Х.П эрлээ 1951 онд Д орноговь аймгийн Даланжаргалан сумын нутаг Сэглэлтийн улаан зээгт (X II-X III зуун) малтан ш инж илсэн2. Хэнтий аймгийн Дадал сумын нутгаас 1948 онд олдсон шарилын тухай (мумия) болон монголчуудын оршуулгын зан үйлийн тухай бүтээл нийтэлжээ3. В.В.Волков 1959 онд Дундговь аймгийн төвийн ойролцоох Хаан ууланд (XIIXIII зуун)4, 1960 онд Өвөрхангай аймгийн Манлай сумын нутаг Хар Аргалантад (XIV-XV1 зуун)5, 1960 онд Өвөрхангай аймгийн Богд сумын нутагт, МЗТСХЭ-ийн чулуун зэвсгийн дурсгал судлах анги Хэрлэн голын урд эрэгт (Х1-ХП)6 тус хус малтан шинжилжээ. Х.Пэрлээ Ц.Доржсүрэн нарын судлаачид Монголын дундад зууны түүхэнд холбогдох газар нутгийг тогтоох, монгол аймгуудын түүхийг түүх-археологийн үүднээс судлах талаар нилээд ажил хийжээ7. 1979 онд МЗТСХЭ-ийн палеолитын дурсгал судлах анги Өвөрхангай аймгийн Хархорин сумын нутаг Бага Арцатад 1 булш8, 1980 онд Хар-Хорум хотын судлалын анги мөн сумын төвийн дэвсгэрт хоёр булш9 тус тус малтан шинжилж XIII зууны үед холбогдуулан үзжээ. МЗТСХЭ-ийн хүрэл, төмөр зэвсгийн дурсгал судлах анги 1980-1982, 1984 онуудад Сэлэнгэ аймгийн Хонгорын сангийн аж ахуйн нутаг Буурал уулын энгэрт Монголын үеийн 20 булш малтаж олдвор хэрэглэгдэхүүнийг 1 2 3 4 5 6 7 9 9 Ю .С.Худяков, Д.Цэвээндорж. Реконструкция комллекса вооружения панцирного воина из памятника Цогт-Хиргист хоолой в Гобийском-Алтае. “ Проблемы военной истории народов востока” I. М., 1988, стр. 22-28. Х.Пэрлээ. Сүн улсын үеийн булш. ШУ. 1955. № 3, тал 19-21. Х .П э р л ээ . Н эгэн ш ар и л ы н тухай . SM . 1959. т. I, f. 15, тал 3-5; Х .П э р л ээ . Э р тн и й монголчуудын үхэгсдээ оршуулж байсан зан үйлийн асуудал. УБ. 1956; Х.Пэрлээ. Их хориг хаана байна. SM. 1964. т. VII, f. 10, тал 5-10. В.В.Волков. 1959 онд Дундговь аймгийн нутагт эртний судлалын хайгуул хийсэн тухай. SA. т. II, f-2, У Б„ 1963. тал 47-51. В.В.Волков. Эртний Монгол булш. ШУАМ, 1962, № 4, тал 66-67. И.В.Асеев. О раннемонгольских погребениях “Сибирь, Ц ентральная и Восточная Азия в средние века”, “ История и Культура Востока А зии” т. III. Новосибирск, 1975. стр. 178-187. Х .Пэрлээ. «М онголын нууц товчоов-ны газар усны нэрийн тухай урьдчилсан мэдээ. ШУ. 1940. №2. тал 58-75; Х.Пэрлээ. М онголын түүхт нутгийн эарим уул усыг сурвалжилсан нь. ШУАМ. 1962. № 3. тал 78-82; Х .П эрлээ. О нон Х эрлэнгийн М онголчууд (V ri-X II зуун). ШУТ. 1959, № 5-6, тал 48-55; Ц .Д орж сүрэн. Чингис хааны төрсөн Дэлүүн болдог хаана байна. SA. I960, т. 1, f. 6. тал 3-14. Д.Ц эвээндорж. Эртний оршуулга. SA. т. XI, f. 6, УБ., 1985. Г.М энэс, Д .Баяр. Два погребения монгольского времени из К ара-К орума. SH. т. ХХШ , f. 14. стр. 127-131. УБ., 1989. Монгол УЛСЫН ТҮҮХ. / 6оть нийтэлсэн байна1. 1987-1989 онуудад Г.Мэнэс Хэнтий аймгийн Дэлгэрхаан сумын нутагт X III зууны үеийн хэд хэдэн булш малтаж зарим сонирхолтой олдвор хэрэглэгдэхүүнийг ОЛЖ илрүүлжээ. 1990-1994 онд Монгол-Японы хамтарсан «Гурван гол» төслийн хээрийн шинжилгээний анги Хэнтий, Төв аймгийн нутаг, Гурван голын сав нутгаас түүхийн өөр өөр үед холбогдох 4000 орчим эртний булш үзэж бүртгэсэн байна2. • М онголын эртний хот сууринг малтан шинжлэх ажил нь манай археологийн судлалын нэгэн чухал сэдэв юм. 1948-1949 онд, С.В.Киселев, Х.Пэрлээ нарын удярдсан Монголынтүүх, Этнографын шинжилгээний анги XIII зууны Монгол гүрний нийслэл Хар Хорум хотыг малтан шинжлэх ажлыг эхлэн явуулж, хотын төв хэсэг Өгөдэй хааны орд зэргийг судалсан3 ба 1976, 1984 онд Н.Сэр-Оджав Хар Хорум хотыг судлах ангийг удирдан бага хэмжээгээр малтлага хийсэн юм. 1995-1996 онд Монгол-Японы эрдэмтэд хамтран Ю НЕСКО-ийн ивээл дор эртний нийслэл Хар Хорум хотын туурийг орчин үеийн үйлдвэржилт болон хүний сөрөг үйл ажиллагаанаас сэргийлэн хамгаалах зорилготой эксдедици зохион байгуулан уг хотын бүрэн хэмжээний топографийн зураг үйлдэж, хамгаалалтын бүс тогтоосон нь ихээхэн чухал ажил боллоо4. 1999 оноос Хар Хорум хотын туурийг малтан суддах Монгол-Г ерманы хамтарсан төсөл хэрэгжиж эхэллээ. 1953 онд, О.Намнандорж Хөвсгөл аймгийн Арбулаг сумын нутгаас Мөнх хааны ордын турь болон түүнд зориулан босгосон гэрэлт хөшөөг нээж олсон юм5. Х.Пэрлээ, Монгол улсын нутаг дахь эрт дундад үеийн хот суурины үлдэц, хэрэм, цайз зэргийг судлах ажлыг гардан явуулж 200 гаруй хсгг сууринг бүртгэн нэлээдийг нь турш илтын журмаар малтан ш инжилж эрдэм шинжилгээний томоохон бүтээл туурвисан юмб. 1951 онд, Х .П эрлээ Дундговь аймгийн нутаг Их газрын чулууны ойролцоох Тахилын усны суурин, «Дүүдий тээгийн дүнгэнэдэг газар» гэдэг суурин, Дорнод аймгийн нутагХэрлэн голын хойтхөвөөнд буй Тогоон төмөр хааны байгуулсан Барс хот III зэргийг судалсан юм7. 1961 онд Х.Пэрлээ, Шуберт нар Хэнтий аймгийн Дэлгэрхаан сумын 1 1 3 4 5 6 7 Д.Н аваан. Дундад зууны монголчуудын оршуулгын зан үйлийг судлах асуудалд. SA. т. VI, f. 1, тал 3-5. УБ., 1986; Х Лхагвасүрэн. Буурлын уулны монгол булшнууд. SH. т. X XIII, f. 15, тал 137-144. УБ., 1989. Archaeological Research. A report on the joint investigation under the Mongolian and Japanese «Gurvan Gol» Historic Relic Probe Project. 1990, pp. 6-21; 1991-1993, pp. 4-17, Tokio, Japan. Х .П э р л э э . М он гол Ард У л сы н эр т д у н дад ү еи йн хот су у р и н ы то в ч о о н , У Б ., 1961; Древнемонгольские города. Киселев С .В., Евтюхова Л.А., К ы зл асов Л .Р . и др. М., 1965; Х .Пэрлээ. Монголын олон наст нийслэлийн нэг. ШУ. 1970, № 2. тал 26-27. The ancient city of Kharakhorum. UNESCO. Ministry o f Education, Science and Culture Republic o f Mongolia. Governm ent o f Japan. New World Press. О.Намнандорж. Мөнх хааны гэрэлт хөшөө ба ордыг олж судалсан тухай. УБ., 1956, тал 26. Х.Пэрлээ. Монгол Ард Улсын эрт дундад үеийн хот суурины товчоон. УБ., 1961. Мөн тэнд, тал 83-157. Археологн, сурвалж бичиг, сулалгаамы хураангуй тойм нутаг, Рашаан дэрсний орд (Аураг орд), Хэнтий хан уулын дунд овооны дэргэд «Дээд тахилга» хэмээх XIII-XIV зууны үеийн барилгын ор үлдцийг олж илрүүлсэн байна1. Монголын барилгын ухааны үүсэл хөгжил, хот байгуулалтын талаар Х.Пэрлээ ихээхэн анхаарал тавьж судалгаа явуулж байснаас2 гадна монголчуудын төмөрлөг боловсруулалтын түүхийг хүрэл зэвсгийн үеэс эхлэн XX зууны эхэн хүртэл бүхэлд нь авч үзэж, хөгжлийн уламжлалын асуудлыг судалсан нь Монгол төдийгүй Т өв Азийн нүүдэлчдийн төмөрлөг боловсруулалтын түүхийг гүнзгийрүүлэн судлахад чухал бүтээл болсон юм3. Д.Майдар, Монголын эрт ба дундад үеийн хот суурин, өнөөгийн хот байгуулалтын түүхийн асуудлаар хэд хэдэн ном4 бичихдээ археологийн судалгааны үр дүнг өргөн ашигласан байна. МЗТСХЭ-ийн Х.Пэрлээгийн удирдсан хот суурин судлалын анги 1970 онд Булган аймгийн Дашинчилэн сумын нутаг Хар Бухын балгасаас үйсэн дээр бичсэн номуудыг олсон. Эдгээрийн дотор урьд өмнө шинжлэх ухаанд мэдэгдээгүй ховор нандин номууд ч нэлээд байв. Тухайлбал, XV1-XVII зуунд Халхын дөрвөн хошуу, зургаан хошуу, долоон хошуудын ноёдын 18 удаагийн чуулганаар хэлэлцэн тогтсон 18 цаазын хураамж хуулга байв. Х.Пэрлээ эдгээр түүх соёл, эрхийн ховор дурсгалыг судлан боловсруулж нийтэлсэн5. Д.Цэвээндорж, И.Эрдели, П.Б.Коновалов нарын удирдсан Хүннүгийн дурсгал судлах анги 1988 онд Дорноговь аймгийн Их хэт сумын Хөшөөнө ухаа гэдэг газар дундад зууны үеийн хүний оршуулга, XIII зууны үеийн тахилын сүмийн орыг малтан шинжилсэн юм. 1981-1989 онд Түүхийн хүрээлэнгийн Хархорумын судалгааны анги Архангай аймгийн Эрдэнэмандал сумын нутаг Хар хул хааны балгасыг малтан судалж ихээхэн хэмж ээний барилгын хэрэглэгдэхүүнийг олж илрүүлсэн нь Монголын хотын судлал, дундад зууны уран барилгын тухай авч үзэхэд чухал баримт болох юм6. 1990-1998 онд М онгол-Я поны судлаачид хамтран дундад зууны нүүдэлчдийн хот суурин судлах ажлыг үргэлжлүүлэн хийсэн ба Уйгарын үеийн Бийбулагийн балгас, Их Монгол улсын үеийн Ауруг орд, Шаазан хот, Халиутайн орд, Хүйтний голын хэрэм зэрэг дурсгалыг хайгуудын журмаар гүнзгийрүүлэн судалж нэмэлт хэрэглэгдэхүүн цуглуулжээ. Түүхийн хүрээлэнгээс 1981-1983 онд Дорнод Монголын хүн чулууг судлах тусгай шинжилгээний ангийг Д.Баярын удирдлагаар зохион явуулж, 1 2 3 4 5 6 Х.Пэрлээ. Монгол-Ардчилсан Германы шинжилгээний ангийн ажлын тухай. SA. т. II, Г 6, тал 69-72. Х.Пэрлээ. Монголын барилгын ухааны түүхээс. ШУ. I960. №1. тал 31-38; Х .Пэрлээ. Монголд барилгын ухаан хөгжсөн тухай асуудалд. SA. т. IV, f. 6, тал 135-147. УБ., 1965. Х.Пэрлээ. М онголын нүүдэлчдийн металлурги, металл боловсруулалтын түүхийн асуудалд. SA. т. IX. f. 3, УБ., 1982. Д.М айдар. М онголын хот тосгоны гурван зураг. УБ., 1970. тал 136; Д.Майдар. Архитектура и градостроительство Монголии. М., 1971; Д.М айдар, Л.Дарьсүрэн. Гэр. УБ., 1976. Х.Пэрлээ. Халхын ш инэолдсон цаазэрхэмж ийндурсгалтбичиг. СС. (монументхисторика)т. VI. УБ., 1974. Н .Сэр-О дж ав, Б.Энхбат. 1981-1989 оны Хар Хорумын ш инж илгээний ангийн тайлангууд. ТХГБСХ. М О НГО Л IЛ С Ы Н ТҮҮХ. I БОТЬ судлаачдын тэмдэглэсэн хориод хүн чулуунаас гадна гучаадыг шинээр илрүүлэн олсон байна. Сүхбаатар, Дорнод, Хэнтий аймгийн нутгаас олдсон хүн чулуудын нилээд нь исэр (сандал) дээр суусан, Монгол, Дундад Азид тархсан түрэгийн үеийн хүн чулуунаас өвөрмөц ур хийцтэй. Тэдгээрийн малгай, дээл, бүс, гутал, хавтага сэтгүүр, эрхи болон гэзэг үс зэрэг бүхий л талыг Д.Баяр нарийвчлан судалж XII1-XIV зууны үеийн монголчуудын дурсгал болохыг тогтоож нэгэн сэдэвт зохиол бичиж солонгос, монгол хэлээр нийтлүүлжээ1. Монголын ардтүмний эртйундад үеийн туүхийг судлахад хаданд сийлж зурсан зураг чухал хэрэглэгдэхүүн болдог. 1925 онд Г.И.Боровка Туул голын хөндий Их Алаг, Дөрвөлжин Бичигт улаан хадны зургийг олж судалжээ2. 1948-1949 онд А.П.Окладниковын удирдсан палеолитын дурсгал судлах анги Өвөрхангай аймгийн Ховд сумын нутаг, Улаанбаатар хотын орчим Гачууртын ам зэрэг газраас хадны зураг олж илрүүлж ээ3. М өн онд К.В.Вяткина Өвөрхангай аймгийн Хужирт сумын Шунхлай уулын хаднаа хонхойлон цохиж сийлсэн зураг олжээ4. 1952 онд О.Намнандорж Ховд аймгийн Манхан сумын Хойд Цэнхэрийн агуйгаас зосон зураг олж заримыг нь нийтлэн неолитын үед холбогдуулан үзжээ5. 1955 онд Ц.Доржсүрэн Увс аймгийн Хатуугийн уул6, 1957-1958 онд Н.Сэр-Оджав Архангай аймгийн Өндөрсант сумын Цэнэгтийн ам7, БаянӨлгий аймгийн Уйгар сумын Хөх хөтлийнТостөтгө8 зэрэггазраас ан амьтад, буга, агнуурын үйлийг харуулсан сонирхолтой зургууд олжээ. Архангай аймгийн Их тамир сумын нутаг Тайхар чулуунаа хар, улаан зосоор зурсан зургийг Х.Пэрлээ9 мөн хадан дээрх бусад дурсгалын хамт судлан товхимол болгон нийтлүүлжээ. 1960 онд А.П.Окладников, Д.Дорж нар Их алаг, Дөрвөлжин зэрэг газрын хадны зургийг дахин судалснаас гадна Дундговь аймгийн Өлзийт сумын Тагт, Төв аймгийн Тариат сумын Цагаан чулуу, Улаанбаатар хотын 1 2 3 4 s 6 7 8 9 Д .Баяр. К аменны е иэваяния из С ухэ-Баторского аймака. Д К М . Ы овосибирск, 1985. стр, 148-158; Д .Баяр. Дорнод монголын хүн чулуу монголын дуняад үеийн түүхэнд холбогдох нь. SA. УБ., 1987. т. XII, f. I, тал 110-147; Д.Баяр. Перс номын чимэглэлд хадгалагдаж үлдсэн М онголын уран зургийн зарим мэдээ. SA. т. 24, тал 87-98. УБ., 1990; Д.Баяр. Монголчуудын чулуун херег. Сеул, 1994 (Солонгос хэлээр), УБ., 1995 (М онгол хэлээр). Г.И.Боровка А рхеологическоеобследованиесреднеготеченияр.Толы. "Северная М онголия” Вып. II. Л., 1927, стр. 56-84. Д .Д орж . М он голы н хүрлийн үеийн хадны зураг. SA. т. II, f. 2. У Б., 1963. тая 10-12; А.П.Окладников. О датировке забайкальских писаниц. Записка Б Н И И К . өып.ХУ1. стр. 58; А.П.Окладников, В.Д.Запорожская. Петроглифы Забайкалья. Ч.П ., 1970. стр. 51, табл.60-65. К.В.Вяткина. Археологические памятники в М НР. СЭ. 1959. № 1. стр. 95. О.Намнандорж. Төрөлх нутгаа судалсан экспедицийн замын тэмдэглэлээс. ШУ. !953. Nal. тал 55. Ц.Доржсүрэн. 1955 онд Төв ба баруун аймгуудад археологийн шинжилгээ, хайгуулын ажил явуулсан тухай. Э Ш Б, №2. УБ., 1957. тал 108. Н.Сэр-Оджав. М онголын баруун хэдэн аймагт явуулсан археологийн хайгуулын тухай. ШУ. 1957, N»5-6, тал 17-19. Н.Сэр-Оджав. 1957 онд явуулсан эртний хайгуулын ажпын тухай, ШУ. 1958. №5. тал 17. Х.Пэрлээ. Тайхар чулуу. SA. т. I, f. 4. Археолог.г, сурвалж бч»иг, сулалгааны хураангуй тойм орчим Их Тэнгэрийн ам зэрэг газарт хадны зураг нэлээдийг олж судалсан байна1. 1962 онд Д.Дорж Монголын хадны зургийн ангиллыг хийжээ2. Мөн онд Ц.Доржсүрэн Говь-Алтай аймгийн Наран, Цээл хоёр сумын хил залгаа Ц агаан голоос маш сонирхолтой зураг олж н и й тэл ж ээ3. 1960 онд Ц.Доржсүрэн, Ц.Гочоо нарХөвсгөл аймгийн Тольжгийн Боом гэдэг газраас хадны сонирхолтой улаан зосон зураг олж нийтлүүлсэн байна4. 1962 онд Н.Сэр-Оджав, Д.Дорж нар Өвөрхангай аймгийн Богд сумын Тэвшуулын хадны зургийгдахин судалсан5. 1965 онд Булган аймгийн Бугат сумын Хужиртын голын Бичигг хад хэмээх газраас дөрвөлжин хашлага бүхий улаан зосон зураг олж илрүүлсэн байна6. Д.Эрэгдэндагва Ховд аймгийн нутгаас олдсон хадны зургаас сонирхолтой гэсэн зарим дүрсийг салган авч хэвлүүлжээ7. 1960 онд Ц.Доржсүрэн, В.В.Волков нар Ховд аймгийн Манхан сумын Бор Өвдөг, Бага Баавай зэрэг газраас амы ны дүрс сийлсэн хадны зураг олжээ8. Х.Пэрлээ нар Хэнтий аймгийн Батширээт сумын Биндэрийн Рашаан хадны зураг тамгыг судалжээ9. 1967 онд А.П.Окладников, Д.Дорж нарын судлаачид Ховд аймгийн Чандмань Хар Үзүүрийн хадны зургийг анх удаа, Хойд Цэнхэрийн агуйн зургийг дахин нарийвчлан судалжээ10. Н.Сэр-Оджав Баян-Өлгий аймгийн нутгаас хүрэл зэвсгийн үед холбогдох хадны зураг олж илрүүлжээ11. В.В.Волков, Д .Н аваан нар А рхангай айм гийн Их тамир сумын Хөрөөгийн үзүүр, Ховд хотын орчим Баатар Хайрхан болон Ховд аймгийн театрын зураач Ц.Амгалангийн нээж олсон Ямаан ус зэрэг газрын хадны зургийг судалсан байна12. 1969 онд ЭА Н овгородова Дундговь аймгийн Өлзийт сумын Дэл уул, Дэлгэрцогт сумын Бага газрын чулуу, Өмнөговь аймгийн Ноён сумын Завсар 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 А.П.Окладников. Новое в изучении древнейших культур Монголии. СЭ. № 1, 1962. стр. 89-90; А.П.Окладников. Древнемонгольский портрет надписи и рисунки на скале у подножья горы Богдула. MAC. 1962., стр. 68-74; А.П.Окпадников, В.Д.Запорожская. Петроглифы Забайкалья. Ч.П. Л., 1970; А.П.Окладников. Олень эолотые рога. М. Л., 1964, стр. 200. Д.Дорж. Монголын хүрлийн үеийн хадны зураг. SA. т. II. f. 2. УБ., 1963. 9-13-р тал; Д.Дорж. К истории изучения наскальных изображений Монголии. MAC, М., 1962. стр. 45-54. ■ Ц.Доржсүрэн. Говь-Алтайн Цагаан голын хадны зураг. SA. т. II. f, 2. УБ., 1963. 16-26-р тал. Ц.Гочоо, Ц.Доржсүрэн. Хөвсгөл аймгийн Улаан уул суманд хийсэн тэмдэглэл. SA. т. II. f. 2. УБ„ 1963. Д.Дорж. Тэвш ийн хадны зургууд. SA. Т. IV. f. 1. УБ., 1965. 3-9-р тал. Н.Сэр-Оджав. М онголын төв, умард хэсгийгархеологийн талаар судалсан нь. SA. т. VIII. f. I7. 59-62-р тал. Д.Эрэгдэндагва. Ховд аймгийн нутаг дахь зарим хад хөшөөний эураг. SA. t .IV. f.2, 11-13-р тал. В.В.Волков, Ц.Доржсүрэн. Ховд аймгийн Манхан сумын нутагт эртний судпалын малтлага, хайгуул хийсэн тухай. SA. т. II. f. 5. УБ., 1961. 51-68-р тал. Д.Дорж, Э.А.Новгородова. Петроглифы М онголии. УБ., 1975. ч. II. 7-ртал. А.П.Окладников. Центрально-Азиатский очаг первобытного искусства. Н овосибирск, 1971. Н.Сэр-Оджав. Баян-Ө лгий аймгийн археологийн дурсгалыг судалсан нь. SH. т. VIII. f. 1-12, 17-26-р тал. В.В.Волков, Ю .С.Гришин. Раскопки и разведки в Монголии. АО. 1969 года. М „ 1970. стр. 444-446; В.В.Волков. Древние колесницы М онгольского Алтая. SA. т. V. f - 1 - 13. УБ., 1972. 75-89-р тал. Монтол УЛ С Ы Н ТҮҮХ. I БОТЬ судлаачдын тэмдэглэсэн хориод хүн чулуунаас гадна гучаадыг шинээр илрүүлэн олсон байна. Сүхбаатар, Дорнод, Хэнтий аймгийн нутгаас олдсон хүн чулуудын нилээд нь исэр (сандал) дээр суусан, Монгол, Дундад Азид тархсан түрэгийн үеийн хүн чулуунаас өвөрмөц ур хийцтэй. Тэдгээрийн малгай, дээл, бүс, гутал, хавтага сэтгүүр, эрхи болон гэзэг үс зэрэг бүхий л талыг Д.Баяр нарийвчлан судалж Х1П-Х1У зууны үеийн монголчуудын дурсгал болохыг тогтоож нэгэн сэдэвт зохиол бичиж солонгос, монгол хэлээр нийтлүүлжээ1. Монголын ард түмний эрт дундад үеийн түүхийг судлахад хаданд сийлж зурсан зураг чухал хэрэглэгдэхүүн болдог. 1925 онд Г.И.Боровка Туул голын хөндий Их Алаг, Дөрвөлжин Бичигт улаан хадны зургийг олж судалжээ2. 1948-1949 онд А.П.Окладниковын удирдсан палеолитын дурсгал судлах анги Өвөрхангай аймгийн Ховд сумын нутаг, Улаанбаатар хотын орчим Гачууртын ам зэрэг газраас хадны зураг олж илрүүлж ээ3. М өн онд К.В.Вяткина Өвөрхангай аймгийн Хужирт сумын Шунхлай уулын хаднаа хонхойлон цохиж сийлсэн зураг олжээ4. 1952 онд О.НамнандоржХовд аймгийн Манхан сумын Хойд Цэнхэрийн агуйгаас зосон зураг олж заримыг нь нийтлэн неолитын үед холбогдуулан үзжээ5. 1955 онд Ц.Доржсүрэн Увс аймгийн Хатуугийн уул6, 1957-1958 онд Н.Сэр-Оджав Архангай аймгийн Өндөрсант сумын Цэнэгтийн ам7, БаянӨлгий аймгийн Уйгар сумын Хөх хөтлийн Тост өтгө8зэрэг газраас ан амьтад, буга, агнуурын үйлийг харуулсан сонирхолтой зургууд олжээ. Архангай аймгийн Их тамир сумын нутаг Тайхар чулуунаа хар, улаан зосоор зурсан зургийг Х.Пэрлээ9 мөн хадан дээрх бусад дурсгалын хамт судлан товхимол болгон нийтлүүлжээ. 1960 онд А.П.Окладников, Д.Дорж нар Их алаг, Дөрвөлжин зэрэг газрын хадны зургийг дахин судалснаас гадна Дундговь аймгийн Өлзийт сумын Тагт, Төв аймгийн Тариат сумын Цагаан чулуу, Улаанбаатар хотын 1 1 3 4 5 6 г 8 9 Д .Б аяр. К аменны е изваяния из С ухэ-Баторского аймака. Д К М . Н овосибирск, 1985. стр. 148-158; Д .Баяр. Д орнод монголын хүн чулуу монголын дундад үеийн түүхэнд холбогдох нь. SA. УБ., 1987. т. XII, f. I, тал 110-147; Д.Баяр. Перс номын чимэглэлд хадгалагдаж үлдсэн М онголын уран зургийн зарим мэдээ. SA. т. 24, тал 87-98. УБ., 1990; Д .Баяр. Монголчуудын чулуун хөрөг. Сеул, 1994 (Солонгос хэлээр), УБ., 1995 (М онгол хэлээр). Г.И.Боровка. Археологическое обследование среднего течения р. Толы. “ Северная М онголия” Вып. 11. Л., 1927, стр. 56-84. Д .Д орж . М онголы н хүрлийн үеийн хадны зураг. SA. т. II, f. 2. У Б ., 1963. тал 10-12; А.П.Окладников. О датировке забайкальских писаниц. Записка Б Н И И К . вып.ХУ1. стр. 58; А.П.Окладников, В.Д.Запорожская. Петроглифы Забайкалья. Ч .П ., 1970. стр. 51, табл.60-65. К.В.Вяткина. Археологические памятники в М НР. СЭ. 1959. № 1. стр. 95. О.Намнандорж. Төрөлх нутгаа судалсап экспедицийн замын тэмдэглэлээс. ШУ. 1953. №1. тап 55. Ц.Доржеүрэн. 1955 онд Төв ба баруун аймгуудад археологийн шинжилгээ, хайгуулын ажил явуулсан тухай. Э Ш Б, №2. УБ., 1957. тал 108. Н .Сэр-Оджав. Монголын баруун хэдэн аймагт явуулсан археологийн хайгуулын тухай. ШУ. 1957, № 5-6, тал 17-19. Н.Сэр-Оджав. 1957 онд явуулсан эртний хайгуулын ажлын тухай, ШУ. 1958. №5. тал 17. Х.Пэрлээ. Тайхар чулуу, SA, т. I, f. 4. Лрхеологг, сур в л ж бч^иг, сулалгааиы хураанпй тойм орчим Их Тэнгэрийн ам зэрэг газарт хадны зураг нэлээдийг олж судалсан байна1. 1962 онд Д .Дорж Монголын хадны зургийн ангиллыг хийжээ2. Мөн онд Ц.Доржсүрэн Говь-Алтай аймгийн Наран, Цээл хоёр сумын хил залгаа Ц агаан голоос маш сонирхолтой зураг олж н и й тэл ж ээ3. I960 онд Ц.Доржсүрэн, Ц.Гочоо нар Хөвсгөл аймгийн Тольжгийн Боом гэдэг газраас хадны сонирхолтой улаан зосон зураг олж нийтлүүлсэн байна4. 1962 онд Н.Сэр-Оджав, Д.Дорж нар Өвөрхангай аймгийн Богд сумын Тэвш уулын хадны зургийг дахин судалсан5. 1965 онд Булган аймгийн Бугат сумын Хужиртын голын Бичигт хад хэмээх газраас дөрвөлжин хашлага бүхий улаан зосон зураг олж илрүүлсэн байна6. Д.Эрэгдэндагва Ховд аймгийн нутгаас олдсон хадны зургаас сонирхолтой гэсэн зарим дүрсийг салган авч хэвлүүлжээ7. 1960 онд Ц.Доржсүрэн, В.В.Волков нар Ховд аймгийн Манхан сумын Бор Өвдөг, Бага Баавай зэрэг газраас амьтны дүрс сийлсэн хадны зураг олжээ8. Х.Пэрлээ нар Хэнтий аймгийн Батширээт сумын Биндэрийн Рашаан хадны зураг тамгыг судалжээ9. 1967 онд А.П.Окладников, Д.Дорж нарын судлаачид Ховд аймгийн Чандмань Хар Үзүүрийн хадны зургийг анх удаа, Хойд Цэнхэрийн агуйн зургийг дахин нарийвчлан судалжээ10. Н.Сэр-Оджав Баян-Өлгий аймгийн нутгаас хүрэл зэвсгийн үед холбогдох хадны зураг олж илрүүлжээ11. В.В.Волков, Д .Н аваан нар Архангай айм гийн Их тамир сумын Хөрөөгийн үзүүр, Ховд хотын орчим Баатар Хайрхан болон Ховд аймгийн театрын зураач Ц.Амгалангийн нээж олсон Ямаан ус зэрэг газрын хадны зургийг судалсан байна12. 1969 онд Э.А.Новгородова Дундговь аймгийн Өлзийт сумын Дэл уул, Дэлгэрцогг сумын Бага газрын чулуу, Өмнөговь аймгийн Ноён сумын Завсар 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 А.П.Окладников. Новое в изучении древнейших культур Монголии. СЭ. № 1,1962. стр. 89-90; А.П.Окладников. Древнемонгольский портрет надписи и рисунки на скале у подножья горы Богдула. MAC. 1962., стр. 68-74; А .П.Окладников, В Д.Запорожская. Петроглифы Забайкалья. Ч.П. Л., 1970; А.П.Окладников. Олень золотые рога. М. Л., 1964, стр. 200. Д.Дорж. М онголын хүрлийн үеийн хадны зураг. SA. т. II. f. 2. УБ., 1963. 9-13-р тал; Д.Дорж. К истории изучения наскальных изображений Монголии. MAC, М., 1962. стр. 45-54. Ц.Доржсүрэн. Говь-Алтайн Цагаан голын хадны зураг. SA, т. II. f. 2. УБ., 1963. 16-26-р тал. Ц.Гочоо, Ц.Доржсүрэн. Хөвсгөл аймгийн Улаан уул суманд хийсэн тэмдэглэл. SA. т. II. f. 2. УБ., 1963. Д.Дорж. Тэвш ийн хадны зургууд. SA. Т. IV. f. 1. УБ., 1965. 3-9-р тал. Н.Сэр-Оджав. Монголын төв, умард хэсгийг археологийн талаар судалсан нь. SA. т. VIII. f. I7. 59-62-р тал. Д.Эрэгдэндагва. Ховдаймгийн нутагдахь зарим хадхөш өөний зураг. SA . t .IV. f.2, 11- 13-ртал. В.В.Волков, Ц.Доржсүрэн. Х овдаймгийн Манхан сумын нутагтэртний судпалын малтлага, хайгуул хийсэн тухай. SA. т, II. f. 5. УБ., 1961. 51-68-р тал. Д.Дорж, Э.А.Новгородова. Петроглифы Монголии. УБ., 1975. ч. II. 7-ртал. А.П.Окладников. Ц ентрально-Азиатский очаг первобытного искусства. Новосибирск, 1971. Н.Сэр-Оджав. Баян-Ө лгий аймгийн археологийн дурсгалыг судалсан нь. SH. т. VIII. f. 1-12, 17-26-р тал. В.В.Волков, Ю .С.Гришин. Раскопки и разведки в Монголии, АО. 1969 года. М., 1970. стр. 444-446; В.В.Волков. Древние колесницы Монгольского Алтая, SA. т. V. f-l-13. УБ., 1972. 75-89- d тал. М онгол УЛ СЫ Н ТҮҮХ. I ю ть уул, Аравжих зэрэг газраас олон тооны зураг олж нийтэлжээ1. 1970 онд, В.В.Волков, Э.А.Новгородова, М.Шинэхүү нар Говь-Алтай аймгийн Бигэр сумын Хар айргийн бичигт толгой, Ховд аймгийн Цагаан голын хадны зургийг судалсан байна2. 1971 онд, Н.Сэр-Оджав, В.В.Волков, Э.А. Новгородова нар Орхон голын эхнээс нэлээд хадны зураг олж илрүүлснээс гацна Тэвшийн хадны зургийг дахин судалжээ3. 1972 онд, Н.Сэр-Оджав Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын нутгаас олон тооны сонирхолтой зураг олж илрүүлэн нийтэлжээ. Мөн онд Д .Наваан Тэвш уулнаас тэрэгний сонирхолтой зураг олсон байна4. 1972 онд Э.А.Новгородова Төв аймгийн Зуун мод, Монгол Алтайн баруун хажуу зэрэг газраас хадны ш инэ зураг олж илрүүлснээс гадна Тэвшийн хадны зургийгдахин судалжээ5. 1973 онд Э.А.Новгородова, М.Шинэхүү нар Алтайн нуруугаар явж Баянхонгор, Ховд аймгийн нутгаас олон сонирхолтой зураг олж илрүүлжээ6. 1973 онд хэл шинжээч Ц.Шагдарсүрэн Төв аймгийн Өндөрширээт сумын нутаг Уянгын үзүүр гэдэг газраас морин тэрэгний сонирхолтой зураг олж нийтэлжээ7. 1974 онд Х.Пэрлээ, Д.ЦэвээндоржнарХэнтий аймгийн Идэрмэгсумын Дүнгэнэдэг гэдэг газраас хаднаа сийлсэн нэг зуу гаруй тамгыг олж судалжээ8. Мөн онд М.Шинэхүү Ховд аймгийн Эрдэнэбүрэн сумын Цамбагарав уулын баруун өмнө суга “Салхитын шуудууны зост” хэмээх газраас хуягласан морьт эрсийг урласан сонирхолтой зураг олж нийтлүүлжээ9. 1975 онд А.П.Окладников, Д.Цэвээвдорж нар Булган аймгийн Орхон сумын Орхон гол, Баруун могой, Хөвсгөл аймгийн Бүрэн тогтох сумын Цэнгүүнжавын бага муна, Цэцэрлэг сумын Хүүхдийн овоо, Модтой толгой, Увс аймгийн Зүүнхангай сумын Зураагийн улаан хад зэрэг газраас хадны улаан зосон зураг, сийлмэл зураг нэлээдийг олж нийтэлжээ10. Мөн онд Х.Пэрлээ, М.Шинэхүү, Д.Цэвээндорж нар Төв аймгийн Баян-Өнжүүл сумын Зоргол Хайрханы улаан зосон зургийг очиж судалжээ1*. 1976 онд Х.Пэрлээ Хэнтий аймгийн Батширээт сумын нутаг Рашаан хадны дөрвөн зуу гаруй тамганы зургийг судалсан судалгааны үр дүнгээ 1 2 3 4 3 6 7 8 9 10 11 Д.Дорж, Э.А.Новгородова. Дурдсан зохиол. тал 8. М өн тэнд. Д.Дорж, Э.А.Новгородова. Дурдсан зохиол. тал 8. Д.Наваан. Дорнод монгольтн хүрлийн үе. УБ., 1975. 58-р зураг. В.В.Волков, Э.А.Новгородова. Археологические исследования в Монголии. “Археологические открытия 1972 года” М., 1973. стр. 499. В.В.Волков, Э.А.Новгородова. Археологические исследования в Монголии. “Археологические открытия 1972 года” М., 1974. стр. 536. Ц.Ш агдарсурэн. Тэрэгний зураг. ШУАМ. 1974. № 1, тал 62-68. Х .Пэрлээ. Монголчуудын иргэнш лийн дурсгал олдсоор. ШУА. 1976. № 2. тал 66-68. М.Ш инэхүү. Хадны нэгэн сүг зураг. ШУА. 1976. № 2, тал 66-68. Д.Ц эвээндорж. Хадны ш инээр олдсон зосон зураг. SA. т. VII, f-4, УБ., 1976; Д.Дэвээндорж. Хадны сийлмэл зургийн шинэ дурсгалууд. SE. т. 5, тал 73-118. УБ., 1976; А.П.Окладников, Д.Ц эвээндорж , А .К.К онопацкий, Ю .В.Гричан. Петроглифы Дэлгэр-М урена и долины реки Тэс. АЭМ. Н овосибирск, 1978. стр. 159-198. Д.Ц эвээндорж. Хадны ш инээр олдсон зосон зураг. SA. т. VII, f. 4, УБ., 1976. Археологи, сурвалж бичиг, сулалгааны хураангуй тойм тусгай ном болгон нийтэлсэн1. Монгол болон хөрш зэргэлдээ орны нутагт 20 орчим газрын хаданд сийлсэн тамганы зургийг Рашаан хадны тамга болон угсаатны олон зуун тамгатай харьцуулан шинжиж овгийн тамганы үүсэл, хөгжил, тархацыг тодруулан, тамга нь монголчуудын угсаа гарлын түүхийг судлах чухал сурвалж гэж үзсэн. 1977 онд Архангай аймгийн нутаг, Чулуут голын саваас хадны зургийн сонирхолтой дурсгалыг Зөвлөлтийн геологич Ковел анх олж илрүүлснээр МЗТСХЭ-ийн чулуун зэвсгийн дурсгал судлах анги, хүрэл, төмөр зэвсгийн дурсгал судлах ангиуд очиж .судлан олон тооны зургуудыг олж илрүүлсэн юм2. Чулуутын голын хаднаас энеолитын үед холбогдох төрж буй эх хүн, бухын биетэй хонины эвэртэй, бугын арьстай амьтны дүр, хүрэл зэвсгийн үеийн амьтныг загварчлан дүрслэх аргаар урласан амьтад, морин тэрэг зэрэг олон янзын сонирхолтой зураг олдсон3. 1978 онд Д .Баяр Өвөрхангай аймгийн Зүүнбаянулаан сумын Ар цохиотоос олж илрүүпсэн хадны зургийг нийтлүүлжээ4. 1979 онд, М ЗТСХЭ-ийн палеолитын отряд Ховд аймгийн Манхан сумын Ишгэн толгой, Хойд үзүүр хөх хад, Эрдэнэбүрэн сумын Алаг чулуу, Ихэр Хөшөөт, Баянхонгор аймгийн Жаргалант сумын Бугат, Говь-Алтай аймгийн Тонхил сумын Хуудасны орой зэрэг газраас хадны зураг илрүүлэн олж судалсан5. 1980 онд, МЗТСХЭ-ийн хүрэл, төмөр зэвсгийн дурсгал судлах анги Өмнөговь аймгийн Ноён сумын нутагт Ихэр Хашууны хадны зургийг олж илрүүлжээ6. АП.Окладников 1980 онд Өвөрхангай аймгийн Богд сумын Тэвш уулын хадны зургийн тухай томоохон бүтээл нийтэлжээ. Тэр, номовдоо Тэвшийн хадны зураггай холбогдуулан Монгол нутгаас олдсон хадны зургийн ангилал, он цаг, утга санааны талаар дэлгэрэнгүй авч үзсэн юм7. М өн ондоо тэрээр «Чулуутын голын хадны зураг» гэдэг номоо 1 2 3 * 5 4 7 Х.Пэрлээ. Монгол түмний гарлыг тамгаар хайж судпах нь. УБ., тал 1976. 270. Д.Баяр. Галерея реки Чулут. Монголия №8. 1978; В.В.Волков, Э.А.Новгородова. Монгольская экспедиция. “АО. 1977 года” М., 1978. стр. 574; Э.А.Новгородова. Искусство помогаетреш ать загадки. И нф орм ац ион н ы й бю ллетень Ю Н ЕС К О . 1979; В .В.В апков, Э .А .Н овгородова, В.Е.Войтов. Работы наЧулутеи Хар-хорине. “АО 1978 года” М., 1979. стр. 595-597; В.В.Волков. Экспедиция Монголии. “АО 1979 года” М., 1980. стр. 485-486; А.П.Окладников. Петроглифы Чупутын гола. Новосибирск, 1981. Э.А.Новгородова. Ранний этап этногенеза народов Монголии (конец I I I-1 тыс. лет. до н.э). Э тнические проблемы истории Ц ентральной Азии в древности. М ., 1981. стр. 207-215; E.A.Nowgorodowa. Alte K unstderM ongolei. Leipzie 1980;Т.Санжмятав. Монгол нутагтш инээр олдсон эртний тэрэг. ШУАМ. 1982. № 4, тал 44-49. Д.Баяр. Ар Цохиотын хадны дурсгал. SA. т. X, f-4. тал 74-95. А.П.Окладников, Д.Цэвээндорж. Монголын палеолитын урлагийн шинэдурсгал. ШУАМ. 1980 № 2, 57-61-р тал; Д.Ц эвээндорж. Ишгэн толгойн хадны зураг. SA. т. X, f-2, УБ., 1982, тал 6­ 21; Д .Ц эвээндорж . Петроглифы долины реки Хонгио. SM. 1987. т. XI, f. 13, стр. 122-130; Ю .С .Х удяков. И зо бр аж ен и я в сад н и к о в в ущ елье Х у ш ит-Д урбэн уул. К о н ф ер ен ц и я “ Искусство и культура М онголии и Центральной А зии”. М., 1981, стр. 97-98. В.В.Волков. Советско-М онгольская экспедиция. “АО 1980 года” М ., 1981. стр. 487; Д.Наваан. Т эм ээний эртний зураг. SA. т. X, f. 6. УБ., 1986. тал 96-102. А.П.Окладников. Петроглифы Центральной Азии. Л., 1980, стр. 270. М О НГОЛ ҮЛ СЫ Н ТҮҮХ. I БОТЬ нийтэлсэн1. Энэ номонд Олгойт, Суман гол, Баянбулаг, Аларин гол, Чулуут голын эрэг, Тариатын дөрөлж, Д аагийн гол, Улиастайн гол, Дулааны үзүүр, Байт зэрэг газраас олдсон хадны зургуудыг нийтэлж он цагийг тогтоон аман зохиолын хэрэглэгдэхүүнд тулгуурлан утга санааг тайлбарлах талд нь нэлээд анхаарсан байна. 1981 онд, А.П.Окладников «Монголын хадны зураг» гэдэг томоохон бүтээлдээ Монгол улсын 11 аймгийн нутагт 46 газраас олдсон хадны зургуудыг нийтэлжээ2. Хөвсгөл аймгийн Хөвсгөл нуур, Булган аймгийн Орхон, Баруун могой, Архангай аймгийн Тайхар чулуу, Увс аймгийн Зураагийн улаан хад, Төв аймгийн Зуун мод, Дөрвөлжин, Авдарбаян, Их алаг, Дундговь аймгийн Гэр чулуу, Хяр сүүдэрт, Өвөрхангай аймгийн Хужирт, Баглур, Өмнөговь аймгийн Хавцгайт, Гурвансайхан, Баян-Өлгий аймгийн Харгайтын ам, Халзан булаг, Ховд аймгийн Цагаан чулуу, Хар Үзүүр зэрэг олон газрын зургийг зурсан арга, дүрслэлийн байдлаар нь ангилан үзэж, он цагийг нь тогтоосон байна. Д.Цэвээндорж 1981 онд Увс аймгийн Их cap, Тэрэм хад, Гурван толгой, Үнхэлцэг, Төмөр Цорго, Эхэн Хүзүүвч, Хад үзүүр, Бужаа, Можоо, Хөвсгөл аймгийн Цахйр, Харгантын ам3, 1982 онд Увс аймгийн Шовгор хад, Тушаат, Хамуут, Хар хөндийн наран, Гурван толгой, Нарийн дэл, Хоо үзүүр, Тэрэм хад, Хар нарт, Цагаан Өтөг, Бургалтайн зурагт хад, Тэхийн хөтөл, Хэрэгтийн ам, Мөнгөт цахир, Хар цагаан ус, Хөвсгөл аймгийн Хүнх Цахир4, 1983 онд Завхан аймгийн Улаан овоо, Талын ухаагийн ац, Дүнгээн уул, Түвд уул, Булган аймгийн Өвгөнт, Үүдэнт, Шовгор зараа, Хөтөл өтгө5, зэрэг газраас олон зуун хадны зургийг шинээр илрүүлэн олсон юм. 1989 онд, Увс айм гийн археологийн дурсгалы н зураг зохиох шинжилгээний анги тус аймгийн Хүрэн хадны үзүүр, Хөх толгой, Үлдэнтийн орой, Тогтохын шил, Шар булаг, Хар дэлийн үзүүр, Модот хар хяр, Яшуур, Гулзат, Хар үзүүр, Далиугана, Баядсай зэрэг газраас хаданд сийлсэн олон тооны зургийг илрүүлэн олсон юм6. 1990 онд М онгол-Японы хамтарсан «Гурван гол» шинжилгээний ангийн хайгуулын хэсэгХэнтий аймгийн Биндэр сумын нутаг Бичигт хаднаа улаан зосон зураг илрүүлэн олсноос гадна Рашаан хадны зураг бичээсийг дахин нягтлан судалсан юм. 1992 онд геологич Д.Гарамжав Өмнөговь, Увс, Өвөрхангай, Булган, Говь-Алтай аймгийн нутгаас хэд хэдэн хадны зураг олж илрүүлэн судлаж, 1 } J 4 5 6 А.П.Окладников. Петроглифы Чулутын гола. Н овосибирск, 1981, стр, 182. А.П.Окладников. Петроглифы Монголии. JL, 1981. Д.Ц эвээндорж . 1981 онд Увс, Хөвсгөл аймагт ажилласан хүрэл, төмөр зэвсгийн дурсгал судлах ангийнтайлан.ТХ ГБС Х ; Д.Цэвээндорж. М онголынхүй нэгдлийн урлагийн дурсгал.УБ., 1983. Д.Ц эвээндорж . 1982 онд Увс, Хөвсгөл аймагт ажилласан хүрэл, төмөр зэвсгийн дурсгал судлах ангийн тайлан. ТХГБСХ. Д.Ц эвээндорж. 1983 ондУвс, Хөвсгөл, Завхан, Булган аймагтажилласан хүрэл, төмөрзэвсгийн дурсгад судлах ангийн тайлан. ТХГБСХ. Д.Ц эвээндорж , Б.Энхбат. 1989 онд Увс аймгийн археологийн дурсгалын зураг зохиох ангийн тайлан. ТХГБСХ. А р х е о л о т, сурвалж бичиг, сулалгааны хурааигүй тойм товхимол болгон нийтэлсэн1 байна. 1995 онд Д.Цэвээндорж Өвөрхангай аймгийн Гучин-Ус сумын нутаг Их Дөрөлж, Паалуу зэрэг газраас олон тооны хадны зураг илрүүлэн олсноо Солонгосын археологичидтой хамтран судалж «Монголын хадны зураг» гэсэн ном нийтэлсэн2. 1995, 1996 онд А .П .Д еревянко, Д .Ц эвээндорж , Ж .О лсен нарын удирдсан Монгол-Орос-Америкийн Монголын чулуун зэвсгийн дурсгал судлах төсөл Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын Цагаан агуй, Баян-Өндөр сумын Саальтын агуй зэрэг газруудаас улаан зосон зураг, Хар уулнаас сийлмэл зургийг олж илрүүлсэн3. 1994-2001 онд Д.Цэвээндорж, Э.Якобсон, Д.Кубарев нарын удирдсан Монгол-Америк-Оросын хамтарсан «Алтай» төслийн судалгааны явцад' Монгол Алтайн нурууны Хар ямаа, Цагаан салаа, Бага ойгор, Хар ус, Цагаан ус, Харуул толгой зэрэг газраас олон тооны хадны зургийг илрүүлэн судалж байна4. М онголын ард түмний эрт үеийн түүхийг судлахад археологийн дурсгалуудаас гадна, сурвалж бичиг чухал ач холбогдолтой юм. Манай нэн эртний түүхийн сурвалж бичиг нь хятад хэлэнд арвин их буй. М Э Ө II-1 зууны үеэс эхлэн Хятадын удаа дараагийн төрийн түүхүүдэд нүүдэлчин аймгуудын тухай тусгай «шастир бүлэг» бичих заншил уламжлал болжээ. Энэ үеийн түүхч Сыма Цянь (МЭӨ 145-87 он) «Ши-цзи» (Түүхэн тэмдэглэл) гэдэг олон бүлэгт зохиолыгтуурвисны 110-р бүлэг нь Хүннү нарт зориулагджээ. Тэрээр Хүннү улсын мандан байсан үед зохиолоо бичсэний улмаас түүний тэмдэглэлд Хүннү улсын нэртэй төртэй явсан цагийн хэрэг 1 2 3 4 Д.Гарамжав. Хадны зургийн уянгалаг зохиомж оршвой. УБ., 1999. Kim J., D.Tseveendori. Mongolian petrogliphs. Seoul, 1998. (Солонгос хэлээр). A.P.Derevjanco, J.W.Olsen, D.Tseveendoij, V.T.Petrm, A .N.Zenin, A.L.Krivoshapkm, RW .Reeves, E.V.Deviatkin, V.P.Mylinikov. Archaeological Studies carried out by the joint Russian-Mongolian American expedition m Mongolia m 1995. Novosibirsk, 1996, pp. 327; М онголын археологийн судалгааны тойм. Монголын археологи. SA, т. XII, УБ., 1987. тал 5-30. Д .Ц эвээндорж , В.Д.Кубарев, З.Я кобсон. П алеоэкономика населения Монгольского Алтая по н аскальн ы м и и зображ ени ям и . -В сер о сси й ск ая научная к о н ф ерен ц и я “ С оци ально экономические структуры древних обществ Западной С ибири”. Барнаул, 1997; E.Jacobson, D.Tseveendori. Nomads o f the Eurasian Steppes in the Early iron Age. Berkeley California Zmat Press, 1995.443. p. 490 ill. Mongolian Studies. USA; D.Tseveendog. Horse in Mongolian history. SA. t. 6, UB., 1997; D.Tseveendorj. Horse and Mongols. “XIII Congress o f the U tSPP International Union o f the Prehistoric and Protohistoric Scienses” - Forli - Italy, 1996; Г.В.Кубарев, Д.Цэвээндорж. И зу ч е н и е п е щ ер н ы х и н а с к а л ь н ы х и зо б р а ж е н и й в Г о б и й с к о м А лтае. Н о в ей ш и е археологические и этнограф ические откры тия в Сибири. Н овосибирск. 1996. стр 73-76; D.Tseveendori. Petroglyphs of the Mongolia. DankooK University Museum Journal, 1995. 7. №10. pp. 53-70; Д.Ц эвээндорж. Хад үзүүрийн зураг. AC. т. XV. ф. 1, тал 3-16. УБ., 1995; D.Tseveendorj. L'Interpertation dcs petroglyphes de Mongolie serapportant aux animaux montes, aux betes de somme et au transport en ch ar. Petroglyphesd‘ A siecentrale mcthodologie d'u n art rupesre. Paris, UNESCO; Д.Ц эвээндорж. Хар-Цагаан усын хадны зураг. Corea-M ongol joint studies. 4. Seoul, 1995. pp. 305-316; Д.Ц эвээндорж , В.Д.Кубарев, Е.Якобсон. Новые петроглифы Монгольского Алтая. Н аскальное искусство Азии. выпуск 1. стр. 20-21. Кемерово, 1996; D.Tseveendoi], E.Jacohson, V.D.Kubarev. Newly recordind petroglyphic complexesm mountains Bayan-Olgiy aimag, Mongolia. International Newsletter on Rock Art 1997. № 17. pp. 1-6. France. Монгол УЛ СЫ Н ТҮҮХ. / БОТЬ явдал бичигдсэнээс гадна Хүннүгийн эрт балар цагийн түүхийн мэдээ материалыг сэргээн нөхөн нягталсан байна. Хүннү нарын түүхийн урьд хожид үеийг судлахад сурвалж бсшох ихээхэн материалыг хятад түүхч нар үлдээсэн байна1. . Фань- Е «Зүүн Хан улсын түүх»-ийн 120-р бүлэгт эртний Сяньби, Ухуань нарын тухай бичсэн байх бөгөөд түүнээс хойшхи хятадын томоохон түүх сударт Сяньби нарын тухай бичсээр байжээ. Тэдгээр сударт Сяньби нарын мандсан ба хожуу үеийн түүхэнд гол төлөв улс төрийн түүхэнд холбогдох материалуудыг тэмдэглэн хоцроосон байдаг2. Сяньби угсааны Тоба нар ба тэдний удмын Вэй улсын тухай манай эриний VI зууны үеийн сударч Вэй Шоу «Вэй улсын судар» гэдэг 100 гаруй бүлэгт түүх бичсэн3 ба «Умард төрийн түүхэнд» Тоба-Вэйн урьд хожид түүхийг бичсэн байна. Монгол гаралт Жужан нарын тухай VI-VII зууны үеийн түүхч Яо Сылянь «Лин улсын судар»-ын 54-р бүлэгт Тан улсын үеийн сударч Ли Яньшоу «Өмнөд төрийн түүх»-ийн 79-р бүлэгт, мөн «Умард төрийн түүх»-ийн 98-р бүлэгт, XII зууны эрдэмтэн Чжэн Цяо-гийн зохиосон «Тун-чжи»-ийн 199-200-р бүлэгт, «Вэнь-Сянь Тункао»-гийн 342-р бүлэгт тус тус нэлээд баримт тэмдэглэн үлдээжээ4. Манай оронд улс байгуулан мандсан түрэг угсааны Түрэг, Уйгур нарын тухай XII зууны үеэс хятад судар түүхэнд тэмдэглэгдэх болжээ. Тэнд Түрэг, Уйгур нар ба тэдний нэгэн удмын аймгуудын тухай мэдээ зүйл байдаг юм5. Монголтой гарал нэгт Хятан, Шивэй нар ба эртний Монгол аймгуудын тухай хятад түүх сударт V-VII зууны үеэс үзэгдэж эхэлжээ. Тэр бичиг зохиолд Хятан, Шивэй, Си (Кумо-си) нарын тухай арвин материал байна6. Эдгээрээс гадна Хятан аймгууд, монгол угсаатны эртний түүхийн мэдээ хэрэглэгдэ1 2 1 4 5 6 Манай эриний өмнөх I зууны үеийн түүхч Вань Гу «Баруун Хан улсын түүх»-ийн 94-р бүлэгт; Манай эриний V зууны үеийн түүхч Ф ань Е «Зүүн Хан улсын түүх»-ийн 120-р бүлэгг; Хэдэн түүхч хавсран зохиосон «Цзин улсын судар»-ын 97-р бүлэгг, X III зууны үеийн эрдэмтэн СюйТ янь-линь «Си Хан Хой-яо»-гийн 68-70-р бүлэгт; Мөн зохиогч «Дун Хан хой-яо»-гийн 40-р бүлэгт; Ли Янь-шоу «Умард терийн түүх»-ийн 98-р бүлэгт; XII зууны үеийн эрдэмтэн Чжэн Цяо «Тун-чин»-гийн 199-р бүлэгт; XIII-X1V зууны үеийн эрдэмтэн М адуань-линь «Вень-Сянь Тункао»-гийн 340-341-р бүлэгт үзтүгэй. У зууны үеийнтүүхчЧ эньШ оу«Гурванулсы нойллогобичиг»-ийн 1-рхэсэг; Вэйулсынсудрын 30-р бүлэгг; М анай эриний VI зууны үеийн сударч Ч энь Ио «Сүй улсын судар»-ын 9б-р бүлэгт; Сюй Тянь-лины «Дун Хан хой-яоа-ийн 40-р бүлэгт үзтүгэй. Монгол орчуулга нь Улсын Төв Номын Санд бий. Х ятадад «Ж ужаны тухай х эр эгл эгд эх ү ү н и й түүвэр» х эвл эгд эн гарсн ы г Ц .Х ан дсүрэн монголчилсон байна. УПзууны үеийн түүхч Вэй Чжэний зохиол «Сүй улсын судар»-ын 84-рбүлэгт; Ли-Янь-Ш оугийн «Умардтөрийнтүүх»-ийн 9-рбүлэг; Хэууны үеийнтүүхч Л иС ю ань«Т ан улсынхуучин судар»ын 194, 195, 198, 199-рбүлэгт; Хзууны эрдэмтэн Ван Пугийн зохиосон «Тай хой яо»-гийн 94, 96, 98-р бүлэгт; XI зууны үеийн сударч Су Янь-сюгийн зохиосон «Тан улсын ш инэ судар»-ын 215,217-рбүлэгт;Х П зууны үеи йнэрдэм тэнЧ ж эн Цяогийн «Тун чжи»-гийн 199-200-рбүлэгт; М аДуань-линий «Вэнь-сяньТункао»-гийн 343, 344, 347-рбүлэгтүзтүгэй. Мөн «Уйгурынтухай хэрэглэгдэхүүн» БНХАУ-д хоёр дэвтрээр хэвлэгджээ. VII зууны үеийн түүхч Вэй Чжэнгийн «Сүй улсын судар»-ын 84-р бүлэгг; «Тай-хой-яо»-гийн 96-р бүлэгт; «Тан улсын хуучин судар»-ын 199-р бүлэгт; «Тан улсын ш инэ судар»-ын 219-р бүлэгт; В энь-Ш инь «Туэкао»-гийн 345, 346-рбүлэгт. Археолаги, сүрвалж бичиг, сулалгааны хүраангуй тойм хүүнийг багтаасан «Ци-дань-го-чжи», «Да-Чжинь-го-чжи» гэдэг түүхэн зохиол хятад хэл дээр зохиогдсон нь бидний үед уламжлан ирсэн байх ба Монголын Юань улсын үед монгол түүхч То-то (Тогтуга)-гийн тэргүүлэн зохиосон «Ляо улсын судар»1, «Цзинь улсын судар» гэдэг хоёр зохиол хятад хэлээр барлагдсан байна. Энэ хоёр зохиолыг МанжЧин улсын үед 1630 хэдэн онд тусгай албан сударч нар хураангуйлан манжчилсан2ба Ляо улсын судрын Манж орчуулгыг XIX зууны үед европ хэлэнд хөрвүүлжээ3. Хятан, Алтан хоёр улсын ордны сударч нарын тэмдэглэлээс үлдсэн хэсэг бусаг мэдээ материапаар бичсэн хоёр зохиол Хятадад барлагдсан байжээ. Тэдгээрийн дотор Хятан, Алтан хоёр улстай монгол аймгуудын харилцан холбогдсон мэдээ баримт нэлээд бий. Уг зохиолуудыг XX зууны эхэн хагаст монголчилж Бээжинд хорголжин бараар дармалласан байна4. Дээр дурдсан хятад сурвалж бичгүүдээс Орос, Ф ранц зэрэг орны нангиадач эрдэм тэд түүвэрлэн ц эгц элж , европ хэлэнд хөрвүүлж, шинжилгээний тайлбар, зүүлт хийж, шинжээч нарын хүртээл болгох явдал XIX зууны үед эхэлжээ. Энэ ажлыг 100 гаруй жилд олон эрдэмтэн залгаж хийсэн бөгөөд тэдний дотроос ихээхэн нэрд гарсан нь Францын хятад судлаач Абель-Ремюза, Оросын Ш инжлэх Ухааны Хятадын судлалын үндсийг тавьсан Н.Я.Бичурин нарын зэрэг эрдэмтэд болно. Бичурины нангиад түүх судраас цөмж эм хэтгэн чадмаг оросчилсон зохиолы г5 Монголоор барахгүй, Төв Азийн эртний түүхийн сурвалжийн нэгэнд тооцдог юм. Бичурины зохиолууд нь 100 гаруй жилийн өмнө анхан нийтлэгдсэн боловч он цагийн урт удаан хугацаа, сорилтыг даван туулаад, одоо хүртэл их ач холбогдолтой байсаар байна. Бичурины энэ бүтээл монголчууд, тэдний өвөг дээдсийн угсаа гарлыг судлахад чухал ач холбогдолтой юм. Орос ба Зөвлөлтийн эрдэмтэд Монголын туүхнээ холбогдох Төв болон Дундад Азийн эртний аймаг, улсуудын тухай хятад сурвалж бичгүүдээс Бичурины хийж амжаагүй зүйлийг нөхвөрлөсөн хэдэн түүвэр орчуулга гаргасан билээ. Тухайлбал, Төв Азийн дорнод хэсгийн эртний түүхийн X­ XII зууны үеийн хятад сурвалж бичгүүдээс академич В.Васильевын товчлон бичсэн ба шууд орчуулсаи мэдээ материалууд байна. Мөн Оросын нангиадач А.В.Кюнер Бичуриний цэгцэлсэн материалд оролцоогүй үлдсэн сурвалж бичгүүдийн м эдээ зүйлийг эрэм бэ дараатай боловсруулан орчуулж хэвлүүлжээ6. Кюнер Бичурины орчуулга туурвилд зөвхөн нөхвөр хийгээд зогсоогүй, түүний орчуулгын зарим мадагтай хэсгийг залруулан хөрвүүлсэн байна. Хятадын түүх бичлэгийн томоохон дурсгал Сыма Цяний «Түүхэн 1 5 1 4 5 6 Wittfogel К.А. and Feng chia-sheng. History o f Chimese Society Liao (907-1125), 1948. Дай-Ляо-гүрүн-и-сүдүри. Аийсин-гүрүн-и-сүдүри. D.Gabelenz, Geschichte derqrossen Liao. 1877. Дай ляо улсын эх адгийн хэрэг явдлыг тэмдэглэсэн шастир. Бээж ин, 1928; Алтан улсын эх адгийн хэрэгявдлы гтэм дэглэсэн шастир. Н.Я.Бичурин. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. СПб., 1857. I, 11, III боть. А.В.Юонер. И звестияо народах Южной Сибири, Центральногои Дального Востока. М., 1961. Монгол УЛСЫН ТҮУХ. I ють тэмдэглэл»1зохиолыг Оросын эрдэмтэн Р.В.Вяткин, В.С.Таскин нар орос хэлнээ бүрэн орчуулж, удиртгал, тайлбар, хавсралт хийж хоёр боть болгон нийтлүүлжээ. Сыма Цяний «Түүхэн тэмдэглэл», Баруун Хан улсын бичгийн гол хэдэн бүлгийг Зөвлөлтийн нангиадач эрдэмтэн В.С.Таскин орчуулан удиртгал бичиж , дэлгэрэн гүй тайлбар хийж «Х үннүгийн түүхэнд холбогдох хэрэглэгдэхүүн»2 н эртэйгээр нийтлүүлжээ. МЭӨ 101 оноос урьдах Хүннүгийн түүхэнд холбогдолтой энэ зохиолыг В.С.Таскин орчуулахдаа өмнө гарсан орчуулгын алдаа мадгийг залруулан нэмсэн тул Н.Я.Бичурины орчуулгаас давуутай болсны дээр эрдэм шинжилгээний шинж чанартай болсон. Тэрээр удиртгалдаа Хүннү, Хятадын харилцааны түүхэн тоймыг өгүүлсэн нь их сон ирхолтой. С.В.Таскин, Монголын эртний нүүдэлчдийн түүхэнд холбогдох хятад сурвалж бичгийн мэдээг түүвэрлэн орчуулаад «Дунху бүлгийн эртний нүүдэлчин ард түмнүүдийн түүхийн материал»3 нэртэйгээр нийтлүүлжээ. Хятадын түүхч Е Лун-Лигийн «Кидан улсын түүх» (Цидань го чжи) зохиолыг мөн тэрээр анх оросчилж удиртгал тайлбар, хавсралтын хамтаар нийтл үүлжээ4. Энэ зохиолыг Хятадын түүхчдээс хөрш зэргэлдээ ард түмний түүхийг тусгайлан судласан анхны бие даасан зохиол гэж үздэг байна. А. Г.Малявкин VII-VIII зууны Төв Азийн ард түмнүүдийн тухай өгүүлсэн дундад зууны үеийн хятад эх бичгүүдийг судалж «Төв Азийн түүхэн газар зүй» ганц сэдэвт зохиол нийтлүүлжээ. Энэ зохиолд Төв Азийн өргөн нутагт идээшсэн олон аймгуудыг нарийвчлан үзэж тэдний засаг захиргааны хуваарилалтыг задлан шинжилж арвин их баримт хэрэглэгдэхүүнийг анх удаа эрдэм ш инж илгээний ажлын гүйлгээнд оруулснаараа чухал ач холбогдолтой юм. Төв Азийн олон аймаг угсааны эртний түүхийн, ялангуяа монгол, түрэг аймгуудын эртний түүхийн хятад сурвалжийн зүйлсийг мөн Е.Ш аванн, В.Эберхард, Лю М ау-цай нарын зэрэг эрдэмтэн нар европын хэлэнд орчуулан нийтэлсээр иржээ. Сүүлийн үед Хятад улсын түүхч нар өөрийн орны түүхийг бүртгэн зохиохдоо Төв ба Дорнод Азийн өргөн дэлгэр нутагт оршин сууж байсан Монгол, Түрэг, Хамниган (Манж) аймаг угсаатны эртний түүхийн баримт мэдээг сурвалж зохиолуудаас түүвэрлэн авч, тусгай эмхэтгэл болгон гаргажээ. Тэдгээрийн дотроос «Хүннүгийн тухай материалын цуглуулбар», «Жужаны тухай материалын цуглуулбар», «Уйгурын тухай материалын цуглуулбар»-ыг нэр заан цохож болно. 1 2 3 4 Сыма Цянь. И сторическис записки (Ш и Цзи). П еревод с китайского и комментарии Р.В. Вяткина и С.В. Т аскина под общ ей редакцией Р.В. Вяткина. Встугтительная статъя М.В. Крюкова. т. I, М „ 1972, т. II, М , 1975. Материалы по истории Сюнну. Предисловие, перевод и примечания В .С.Таскина. вып. I, М., 1968, вып. II, М ., 1973. М атериалы по истории древних кочевых народов группы дунху. В ведение, перевод и коментарии B.C. Таскина. М., 1984. Е лун-ли. История государства Кидаией (Ц идань го чжи). П еревод с китайского введение комментарии и приложения B.C. Таскина, М., 1979. А р хе о л о т, сурвалж бичиг, сулалгааны хураангуй тойм Монголын түүхчид хятад сурвалж бичигтэй эх зохиолоор нь буюу орос, франц, манж зэрэг хэлээр дамжуулан танилцсаар ирснийг тэмдэглүүштэй. Ардын хувьсгалын дараа Монголын холбогдолтой эртний хятад сурвалж бичиг, зохиолыг монгол хэлнээ орчуулах талаар хятадач Дандаа (Дэмчигдорж), манжич Бат-Очир, Б.Буянчуулган, Л.Дэндэв, Юмжав нар их зүйл хийснийг тэмдэглэх хэрэгтэй. Монгол нутагт оршиж байсан эртний улсуудын түүхийг судлахад Монголын олон газраас олдсон хад чулууны бичээс чухал сурвалж бичиг болно. Хад чулууны бичээсийг түүхийн сурвалж болгон ашиглах явдал харьцангуй хожуу эхэлжээ. Монголын эрт, дундад үеийн түүхийг судлахад 1240 онд Хэрлэн голын хөвөөнд зохиосон «Монголын нууц товчоо» зэрэг монгол сурвалжаас гадна Ата-Малик Ж увейни1, Рашид-Ад-Дин2, Марко Поло3, Гильом Рубрук4, Плано Карпини5 гэх мэт жуулчдын харъ хэлээр нийтлүүлсэн Монголын түүхийн сурвалжууд чухал ач холбогдолтой юм. Эдгээр сурвалжийн талаар эл зохиолын 2-р ботийн тоймд тусгайлан өгүүлнэ. Түүхийн сурвалж бичгээс гадна Монголын ард түмний түүхийг судлан шинжилсэн эрдэм шинжилгээний бүтээл цөөнгүй байдаг. Төв Азийн нүүдэлчин ард түмнүүдийн түүх, түүний дотор Монголын ард түмний эрт үеийн түүхийг судлах ажил олон жилийн өмнөөс эхлэн археологич, угсаатны зүйч, түүхчдийн сонирхлыг татсаар иржээ. Энэ үеийнтүүхийн асуудлуудыг судалсан эрдэм ш инжилгээний өгүүллээс эхлэн ганц сэдэвт зохиол, томоохон хамтын бүтээлүүд олон тоогоор нийтлэгджээ. Эдгээр бүтээлд тодорхой асуудлуудыгтухайлан судлахын зэрэгцээ нийгмийн хөгжлийн зүй тогтлын холбогдолтой өргөн цартай асуудлуудыг шинжлэх ухааны янз бүрийн түвшинд авч үзсэн байна. Тухайлбал нүүдэлчдийн нийгмийн байгуулал, аж ахуйгаа хөтлөх үйл ажиллагаа, шашин шүтлэг, соёл, суурьшмал ба нүүдэлчин ард түмнүүдийн харилцаа холбоо зэрэг олон асуудлыг судалжээ. Монголын чулуун зэвсгийн үеийн түүхийг нарийвчлан судлаж, хуучин чулууны доод шатны багаж зэвсгийн олдворт түшиглэн анхны хүн Монгол газар оршин суух болсон он цагийг гүнзгийрүүлэн тогтоож, хүрэл ба төмөр зэвсгийн түрүү үеийн түүхийн асуудлуудыг судалжээ. Түүнчлэн Монгол орноо овгийн байгуулал задарч аймгийн холбоод үүсч, феодалын өмнөх ба түрүү үеийн шинжтэй төр улс бий болж, феодалын үйлдвэрлэлийн харилцаа аажмаар үүсэн хөгжсөн тухай асуудлыг судлан боловсруулжээ. Эртний Монголын нийгэадд боол эзэмших ёс үүсвэрийн төдий байсан боловч тэр нь яваандаа нийгэм, эдийн засгийн хэлбэршлийн хэмжээнд хүртэл хөгжих нөхцөл дутмагдаж, зөвхөн хэвшлийн төдий хязгаарлагдаж, хэрэг дээрээ овгийн байгууллаас ангит нийгэмд шилжих шилжилтийн ээдрээтэй урт 1 2 3 4 5 Ata-M alik Juvaini. The History of the world Conqueror. M anchester, 1961. Рашид-Ад-Дин. Сборник летописей. T o m . 1-1V, М -Л., 1946, 1952, 1954. М инаев. Путешествие Марко Поло. СПб., 1902. Рубрук В. Путешествие в восточные страны. СПб., 1911. Плано Карпини. И сториямонголов. СПб., 1911. М О НГО Л ҮЛ СЫ Н ТҮҮХ. I БОТЬ удаан үеийг туулан хөгжсөн гэж үздэг байна. «БНМАУ-ын түүх» нэгэн боть зохиолыг Монголын түүхчид хамтын хүчээр бичиж, улмаар 1954, 1966, 1984 онуудад гурван удаа нийтэлсэн ба «БНМАУ-ын түүх» гурван боть зохиолыг 1966-1969 онд тус тус бичиж нийтэлжээ. Энэхүү гурван боть зохиол нь Монголын ард түмний түүхийн нэн эр тн ээс XX зуун хүртлэх үеийг улируулан авч үзсэн эрдэм шинжилгээний чухал ач холбогдолтой суурь бүтээл юм. Өмнө өгүүлсэн хамтын бүтээлүүдээс гадна Монголын түүхийн нэн эрт үеийн ээдрээтэй боловч эрдэм шинжилгээний онц сонирхолтой зангилаа асуудлууд дотоод, гадаадын эрдэмтдийн анхаарлыг татсаар ирсний гэрч баримт болох олон сайн бүтээл нийтлэгдсэн билээ. Энд юуны өмнө Монголын эрдэмтэд эх орныхоо эрт үеийн түүхийг судалсан байдлыг авч үзье. Ардын хувьсгалын ардчилсан шатны үед Судар бичгийн хүрээлэнгээс М онголын эртний түүхийг судлан шинжлэх ажлын эхлэлийг тавьж, археолцгийн дурсгалыг илрүүлэн нээх, сураглан олох, хамгаалах ажлыг эрхлэн явуулж байсныг өмнө өгүүлсэн билээ. М онгол, Зөвлөлтийн эрдэмтдийн хамтын ажиллагааны, ялангуяа Монгол-Зөвлөлтийн түүх, соёлын хамтарсан экспедицийн удаа дараагийн хайгуул-шинжилгээний ажлын үр дүнд Монгол орны эртний түүхийн олон үе шатны зангилаа асуудпуудыг задлак шинжилж тодорхой амжилт оллоо. Д .Д орж , Д .Ц эвээндорж нар «М онголын палеолит» ганц сэдэвт зохиолдоо тус орны палеолитын эхэн үүсгэлээс эхлэн чулуун зэвсгийн хөгжлийн дараачийн үе буюу мезолитод шилжих шилжилтийн үе хүртлэх 280-аад мянган жилийн түүхэн урт удаан хугацааны асуудлыг Түүхийн хурээлэнгийн археологийн лабораторид хадгалагдаж байсан олон мянган чулуун зэвсгийн олдворт түшиглэн бүхэлд нь улируулан үзэж, чулуун зэвсгийн шинж чанарыг тодорхойлон, тэдгээрийн холбогдох он цаг, үечлэлийг тогтоохыг оролджээ. Зохиогчид тус оронд хүн анх доод палеолитын ашелийн үеэс эхлэн нутаглаж дунд, дээд палеолитын зохих үе ш атыг дэвш илттэй гээр дамж ин хөгжиж, өвөрм өц соёлоо цогцлон байгуулсан гэж үзсэн байна1. . Д.Дорж «Дорнод Монголын неолит»2 зохиолдоо Хэнтий, Дорнод, Сүхбаатар, Дорноговь аймгийн нутгаас одцсон неолитийн дурсгалуудыг, тухайлбал, Тамсагбулаг, Овоот, Хэрлэн зэрэг газар малтан шинжилсэн олдворуудыг хөрш зэргэлдээ орны мөн үеийн дурсгалтай харьцуулан судалж Монголын неолитын чулуун зэвсэг үйлдвэрлэлийн арга, түүний хөгжлийг үечлэн үзэж улмаар тэр үеийн хүмүүсийн эрхлэх аж ахуй, нийгэм, оюун санааны хөгжлийг нэгтгэн дүгнэсэн байна. Энэ зохиол Төв Азийн ард түмний неолитын үеийн хөгжлийн нийтлэг талууд ба Дорнод Монголын, түүний дотор «Тамсагбулаг»-ийн соёлын орон нутгийн өвөрмөц байдлыг харуулснаараа их сонирхолтой юм. 1 2 Д Д о р ж , Д.Ц эвээндорж . Монголын палеолит. УБ., 1978. Д Д о р ж . Неолит Восточной Монголии. УБ., 1971. Архсологи, сурвалж бичиг, сулалгааны хураангуй тойм Өмне өгүүлсэн чулуун зэвсгийн үеийн судалгааны тоймоос үзэхэд Монголын ард түмний «...хойшдын бүхий л өндөр хөгжлийн үндсийг бий болгосон» чулуун зэвсгийн үеийн соёл иргэншил нь уугуул нутагтаа бие даан үүсэж, хөгжлийнхөө зүй тогтлын дагуу зохих үе шатуудыг дамжин хөгжиж ирсэн нь тодорхой байна. Сүүлийн үед эртний түүхийн судалгаа улам гүнзгийрэн баяжсаар байна. Жишээ нь, Монгол нутагт анх хүн нутаглах болсон үеийг 1950-иад онд дээд палеолитын буюу 100000 жилээр тогтоож байсан бол 1960-1970-аад онд дээрх он цагийг 300000-400000 жилээр тогтоож байжээ. Монголын чулуун зэвсгийн түүхийг судлахад Монгол-Зөвлөлтийн түүх, соёлын хамтарсан экспедицийн (1969-1989) чулуун зэвсгийн дурсгал судлах анги чухал үүрэг гүйцэтгэсэн бөгөөд тэрхүү судалгааны ажлын үр дүнд олон арван эрдэм ш инж илгээний өгүүлэл, товхимлууд, хэд хэдэн хамтын бүтээлүүд нийтлэгдэн гарсан юм. «Монгол Алтайн хуучин ба шинэ чулуун зэвсэг»1 хамтын бүтээлд Монгол Алтайн нурууны орчмоос 500 гаруй чулуун зэвсгийн буудал, сууринг олж илрүүлэн, тэндээс олдсон хэдэн зуун мянган чулуун зэвсгийг судалсан үр дүнгээ нийтэлжээ. Зохиолд хүний гарал үүслийн тухай Төв Азийн онол, Монголын чулуун зэвсэг судлалын түүх, гуравдагч ба дөрөвдөгч галавын байгал, газар зүй, цаг уурын нөхцөл болон Монгол Алтайн нуруунаас олдсон чулуун зэвсгийн дурсгалыг ангилан, насыг тодотгож, хийсэн арга барил, зүй тогтлыг илрүүлэн гаргаж өгсөн, суурь судалгааны бүтээл болжээ. «Нууруудын хотгорын хойт эргийн хуучин ба шинэ чулуун зэвсэг»2 хэмээх томоохон хамтын бүтээлд Алтайн нурууны ар, Хангайи нурууны өвөр бие болох Нууруудын хотгор, Байдраг гол, Нарийн гол, Түйн гол, Таацын гол, Онгийн голын сав нутагг хийсэн судалгааны үр дүнд 140 орчим хуучин ба шинэ чулуун зэвсгийн дурсгалт газрыг илрүүлэн олж тоггоосон бөгөөд тэндээс олдсон олон арван мянган чулуун зэвсгийг судлаж, тэднийг хийж байсан арга барил, үйлдвэрлэлийн технологийн хувьсал хөгжлийг тогтоож өгсөн байна. Дээрх чулуун зэвсгийн дурсгалуудын насыгтогтоож, 800 мянган жилээс 10 мянган жилийн хооронд нийт 8 үе шатанд хамааруулан үзсэн байна. Зохиолыг англи, франц дэлгэрэнгүй товчлолтой нийтэлсэн тул Монголын чулуун зэвсгийн судалгааны үр дүнг барууны эрдэмтдийн сонорт хүргэхэд дөхөм болжээ. М онгол-О рос-А мерикийн хамтарсан М онголын чулуун зэвсгийн дурсгал судлах экспедици 1995-2000 онд Монгол улсын нутагт ажиллан Баянхонгор, Говь-Алтай аймгийн нутаг, Алтайн өвөр болон ар биеийн нутгаар хайгуул хийж, хүн нутаглаж байсан гэж төсөөлөхийн аргагүй цөлөөс эрт үед хүн амьдарч байсан суурин, зэвсэг багажаа хийж байсан дархны 1 2 А .П .Д ер евян ко , Д .Д орж , Р.С. В асильевский, В .Е.Л аричев, В .Т .П етри н, Е .В .Д евятки н , Е .М .М ал аев а. К ам е н н ы й в ек М о н го ли и . П ал ео л и т и н ео л и т М о н го л ьск о го А лтая. Новосибирск, 1990. А.П.Деревянко, В.Т.Петрин, Д.Ц эвээндорж , Е.В.Девяткин, В.ЕЛ аричев, Р.С.Василевский, А .Н.Зенин, С.А.Гладышев. Каменный век Монголии. Палеолит и неолитсеверного побережья долины озер. Новосибирск, 2000. М ОНГОЛ ҮЛ СЫ Н ТҮҮХ. I БОТЬ газрыг олж илрүүлсэн юм. Түүнээс гадна хүн удаан хугацаагаар олон үе дамжин суужбайсан Баянлигсумын нутаг Цагаан агуй, Чихэн агуйд малтлага хийж, Монголын ард түмний нэн эртний түүхийг сэргээн ойлгох чухал судалгаа хийсэн билээ. Энэхүү судалгааны үр дүнд «О рос-М онголАмерикийн археологийн судапгаа» 1995, 1996, 1997-1998 он гэсэн гурван боть томоохон бүтээлийг орос, монгол, англи гурван хэлээр нийтлүүлсэн юм1. Эдгээр бүтээлд Монгол ын эртний чулуун зэвсгийн чухал дурсгал болох Цагаан агуй, Цахиуртын хөндий, Цагаан хаалгын агуй, Чихэн агуй, Саальтын агуй, Өвөр Алтайн говийн чулуун зэвсэг болон Баянлиг сумын нутаг Бичиг, Хар хад зэрэг газрын хадны зургийн судапгааны үр дүнг нийтэлсэн байна. Судалгааны үр дүнд Баянлигийн Цагаан агуйд 700000­ 750000 жилийн тэртээ хүн нутаглаж байсан болохыг археологи, геологи, палеоботаник болон бусад тодорхой шинжпэх ухааны үүднээс тогтоосон нь Монголын түүхийг хоёр зуун мянган жилээр урагшлуулсан явдал юм. Өвөрхангай аймгийн Богд сум, Өмнөговь аймгийн Булган сумын зааг нутагт орших Цахиуртын хөндийд 10 000 м2 орчим талбайд хуучин чулуун зэвсгийн доод шатнаас ш инэ чулуун зэвсгийн үеийг дуустлах олон зуун мянган жилийн турш хүн нутаглаж, чулуун зэвсгээ хийж байсан буудал, дархны газрыг нээж олсон юм2. Тэрхүү буудал дархны газар нь Ази, Европын нутагт урьд өмнө олдож байгаагүй ил задгай суурин, дархны газар бөгөөд тэндээс олдсон чулуун зэвсгийг судалсны үр дүнд Төв Азийн чулуун зэвсэг үйлдвэрлэлийн хувьсал хөгжлийн зүй тогтлыг тогтоох боломж олдсон байна. Монгол нутагт оршин амьдарч байсан эртний хүний хад чулуун дээр цавчин гаргаж үлдээсэн зургийг тусгайлан судалсан нь Монголын эртний түүх судлалд бас нэгэн шинэ зүйл болжээ. Д.Дорж, Э.А.Новгородова нар «Монголын хадны зураг»3 зохиолдоо манай улсын 13 аймгийн 30 гаруй газраас олдсон хадны сүг зургийг багтааж нийтл үүлсний 20 гаруй нь анх удаа хэвлэгдсэн бөгөөд уг зохиол манай орны хадны сүг зургийн талаар гарсан ганц сэдэвт бүтээлийн нэг юм. Х.Пэрлээ Рашаан хадны 400 гаруй тамгыг Монгол нутгийн 19 газрын хад чулуунаа сийлсэн 1000 гаруй тамга Ази Европын хээр тал нутгийн ард түмний дунд хэрэглэгдэж байсаи олон зуун тамга түүнчлэн манай архивын материалд буй мянга гаруй тамгатай харьцуулан судлаж ганц сэдэвт зохиол бичиж нийтлүүлсэн нь хадны зураг, тамга судлалд чухал ач холбогдолтой б ү т э э л болжээ4. Зохиогч монгол овгийн ба өмчийн тамганы материапаас гадна нэр үл мэдэгдэх овог аймгийнхан археологийн элдэв дурсгалд зурсан, сийлсэн янз бүрийн тамга хэлбэрийн тэмдгийг судапгааны шинэ сурвалж болгон ашиглаж, овгийн ба өмчийн тамга тэмдгийг шинэ маягаар судлах 1 2 3 4 А.П.Деревянко, Д.Олсен, Д.Ц эвээндорж, В.Т.Петрин и другие Археологические исследования Российско-М онгольско-Американской экспсдиции в 1996 году, 1997 году, 1997-1998 годах. Н овосибирск, 1996, 1998, 2000. А.П.Деревянко, Д.Олсен, Д.Ц эвээндорж, В.Т.Петрин и другие. Археологические исследования Российско-М онгольско-Американской экспсдиции в 1995 году, 1996 году, 1997-1998 годах. Н овосибирск, 1996, 1998. Д.Дорж, Э.А.Новгородова. Петроглифы Монголии, УБ., 1975. Х .Пэрлээ. Монгол түмний гарлыгтамгаар хайж судлах нь. УБ.. 1976. Археологи, ор аа лж бичиг, суламааны хураангуй тойлл арга боловсруулсан нь сонирхолтой юм. Д.Цэвээндорж «Монголын хүй нэгдлийн урлагийн дурсгал»1зохиоддоо тус улсын нутгаас олдсон хүй нэгдлийн үеийн чулуу, хүрэл, төмөр зэвсгийн түрүү үеийн урлагийн дурсгалыг ангилан үзсэн байна. Манай орны нэлээд хэдэн газраас олдсон палеолитын үеийн зосон зураг, хадны сийлмэл зургийн тархалт онцлогийг гаргасны гадна, Увс аймгийн Сагил сумын Можоогийн хадны зургийг мезолитын сүүл, неолитын эхэн үед, мөн аймгийн Зүүнхангай сумын Зураагийн улаан хад зэрэг газрын зосон зургуудыг неолитын үед холбогдуулан үзэх санал дэвщүүлжээ. Түүнчлэн хүрэл, төмөр зэвсгийн эхэн үед холбогдох хадны зургийг судалсны зэрэгцээ, хүрэл, чулуу, алт, төмөр, яс, шавар зэрэг эдлэлээр хийсэн хавсрага чимэглэх урлаг, сүрлэг баримал зэргийг судлах талаар нэлээд анхаарчээ. Д .Ц эвээндорж Архангай, Хөвсгөл, Булган, Баянхонгор, Хэнтий аймгийн нутагт буй 90 гаруй буган чулуун хөшөөгнийтлэж, М ЭӨ II-1 мянган жилд холбогдуулан үзэж2, улмаар хөшөөн дээр сийлсэн «бамбай» болон бусад зарим дүрсийн утга санааг шинээр тайлбарлах санал гаргасан. Н.Сэр-Оджав Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын нутаг Бичигтийн амны хадны зургийг судлан ганц сэдэвт зохиол туурвисан нь Монголын хадны зургийн судалгаанд зохих байраа эзлэх бүтээл болжээ3. Д.Цэвээндорж «Монголын эртний урлагийн түүх» бүтээлдээ Монгол нутагг урлаг анх буй болсон дээд палеолитын үеэс МЭӨ III зуун хүртлэх үеийн Монгол нутгаас олдсон урлагийн дурсгалыг бүхэлд нь хамруулан авч судалжээ. Тус зохиолд Монгол улсын 10 гаруй аймгийн нутагбО-аад газраас зохиогч өөрөө биечлэн олж судалсан хэдэн мянган хадны зураг, зуу орчим буган чулуун хөшөө, 70 орчим чимэглэх урлагийн дурсгалыг нийтэлсэн байна. Монголын хадны зургийн ангиллыг шинэчлэн хийсэн ба Ишгэн толгой, Ч андм ань хар үзүүр, Хад үзүүр, Раш аан хадны сийлм эл зургуудыг палеолитын үед, Зураагийн Улаан хадны төрлийн зосон зургийг неолитын үед, 50 орчим газрын хадны сийлмэл зургийг хүрэл ба төмөр зэвсгийн түрүү үед, Цагаан салаагийн зарим зургийг Хүннүгийн үед холбогдуулан үзэж насыг шинээр тогтоож судалжээ. Судалгаандаа үндэолэн «Монгол оронд мезолитын үед 15000-8000 жилийн тэртээ малыг гаршуулж эхэлсэн ба Монгол орон бол мал аж ахуй бие дааж үүссэн дэлхийн гурван том голомтын нэг» гэсэн дүгнэлтэнд хүрчээ. Ази-Европын хээр тал нутгаас 700 орчим буган хөшөө олдсоноос 550 орчим нь Монгол улсын нутгаас, Өвөр Байгаль, Тува, Алтай, Казахстан зэрэг манай хил залгаа нутгаас хэдэн арав, Дундад Ази, Умард Кавказ, Украин, Германы Эльба мөрний сав хүртлэх нутгаас хэд олджээ. Хүрэл ба төмөр зэвсгийн түрүү үеийн түүх, урлаг соёлын гайхамшигт дурсгал, сүрлэг баримал буган хөшөө хүрэл зэвсгийн үед Монгол нутагт анх үүсээд Ази, Европын 1 2 3 Д.Ц эвээндорж. Монголын хүй нэгдлийн урлагийн дурсгал, УБ., 1983. Д.Ц эвээндорж . Монгол нутгаас олдсон зарим буган чулуун хөшөө, SA. т. V II, f. 13, УБ., 1978. Н.Сэр-Оджав. Баянлигийн хадны сүг зураг. У Б., 1987. М О НГОЛ УЛ С Ы Н ТҮҮХ. I БОТЬ хээр талын бүс нугагт тархсан гэдэг дүгнэлтэнд хүрчээ. Монгол нуггаас олдоод буй неолит, энеолит, хүрэл, төмөр зэвсгийн түрүү үеийн чимэглэх урлагийн дурсгал болох уран сайхны хийц бүхий чулуу, хүрэл, мод, яс, шил, алтаар хийсэн 70 орчим эдлэлүүдийг судлаж, урлагийн «амьтны загварт арга» (звериный стиль) хүрэл зэвсгийн үед Монгол нутагт үүссэн гэж үзэж байна. Монголын эртний урлагийн дурсгалын нэгдсэн ангиллыг тогтоож, түүний хөгжлийн ерөнхий зүй тогтлыг гаргаж, зарим зохиомж, дүрүүдийн утга санааг тайлбарласан судалгааны шинэлэг үр дүнгээ нийтэлжээ. Д.Цэвээндорж, Ж.Ким нар Өвөрхангай аймгийн Гучин-Ус сумын нутаг «Их дөрөлж», «Паалуу» гэдэг газруудаас олдсон хадны зургийг судлан «Монголын хадны зураг»1 хэмээх бүтээлийг солонгос хэлээр нийтэлжээ. Энэхүү бүтээлдээ Монголын говь нутгаас олдсон эдгээр хадны зургууд нь эртний нүүдэлчдийн түүх, соёл, угсаа гарал, зан заншлын чухал дурсгал болохыг дурдаад улмаар хүн төрөлхтөний эртний урлагт зохих хувь нэмрээ оруулсан урлагийн бүтээл болохыг батлан илэрхийлжээ. Д.Наваан Дорнод Монголын хүрэл зэвсгийн үеийн материа-луудад тухайлбал, дөрвөлжин булш, буган чулуун хөшөө, хадны зураг, түүвэр олдвор-хүрэл эдлэлд түшиглэж өнөөгийн Монгол нутагт хүрэл зэвсгийн үед амьдарч байсанхүн ардынтүүх, соёл, ажахуй, зан үйлийгсудлан шинжилсэн нэгэн сэдэвт зохиол нийтэлжээ2. Монгол нутагт оршиж байсан эртний улсуудын түүх бол Монголын түүхийн салшгүй хэсэг юм. Эртний улсуудын түүхийг бүхэлд нь тоймлон гаргасан бүтээлийг Ц.Доржсүрэн туурвиж, Хүннү, Сяньби, Жужан, Түрэг, Уйгур, Кыргиз, Хятан нарын угсаа гарвал, аж ахуй, нийгэм, соёлын асуудлыг хөндсөн товхимол нийтлүүлжээ3. Н.Сэр-Оджав хүрэл зэвсгийн үеэс Хятан гүрнийг хүртэл Монгол нутагт оршин сууж байсан ард түмнүүдийн 2000 шахам жилийн түүхийг хамарсан «Монголын эртний түүх»4 ганц сэдэвт зохиолоо гол төлөв археологийн олдворт түшиглэн бичжээ. Зохиогч Монгол нутагт төр улсаа удаа дараалан байгуулсан эртний улсуудын нийгмийн байгуулал, мал аж ахуй, газар тариаиан, хот суурин, соёлын дурсгал, шүтлэгийн талаар өгүүлж, Жужан нь аварууд мөн гэж үзсэн байна. Энэхүү зохиол нь «БНМАУ-ын түүх» нэгэн боть зохиолын гол үзэл баримтлалаар бичигджээ. Төв Азийн нүүдэлчдийн түүхнээ анх удаа төр улсаа байгуулсан Хүннү нараас Хятан гүрнийгхүртэл 1000 гаруй жилийн турш Монгол нутагтмандан, мөхөж байсан эртний улсуудын түүх, тэдгээрийн түүхэн залгамжлалыг бүхэлд нь улируулан үзэхийн зэрэгцээ тус тусаа нь задлан шинжилсэн ганц сэдэвт зохиолууд гарчээ. Эдгээр бүтээл нь Төв Азийн иргэншилд нүүдэлчдийн гүйцэтгэсэн үүрэг, уялдаа холбоо, угсаа гарвалын асуудлыг шийдвэрлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн болох нь тодорхой. 1 2 3 4 Kim G ., Tseveendorj D. Mongolian petrogliphs. Seoul, 1998. Д. Наваан. Дорнод М онголынхурлийн үе. УБ., 1975. Д.Доржсүрэн. БНМ АУ-ын нутагт байеан эртний улсууд. УБ., 1955. Н.Сэр-Оджав. Монголын эртний туүх. УБ., 1977. ____________________________________Археологи, сүрвалж бичиг, сулалгааны хураангуй тойм Монголын эрдэмтдээс хүннүгийн түүхийг тусгайлан судалсан анхны бүтээл нь Ц.Доржсүрэнгийн «Умард Хүннү» гэдэг ганц сэдэвт зохиол юм. Зохиогч археологийн малтлагын болон түүхэн сурвалжид тулгуурлан, урьд өмнө гарсан судалгааны бүтээлүүдийг өргөн ашиглаж Хүннү нарын эдийн засаг, нийгэм, улс төр, соёлын асуудлыг судлаж, хүннү нар нь Төв Азийн нүүдэлчдийн дундаас анхны төр улс байгуулсан түүхэн их гавьяатай монгол угсаатан гэдгийг харуулжээ. Г.Сүхбаатар «Монголчуудын эртний өвөг»1 хэмээх бүтээлдээ Хүннү нарын аж ахуй, нийгмийн байгуулал, соёл, удам угсаа хэл зэрэг асуудлыг нарийвчлан судлаж монгол, орос, хятад, япон, англи, франц зэрэг хэлээр нийтлэгдсэн олон бүтээлүүдийг ашиглан туурвисан нь тухайн үедээ Монголын түүхийн судлалд гарч байгаагүй суурь судалгааны томоохон бүтээл болсон юм. Энэхүү бүтээдц Хүннү нар Монгол угсаатан болохыгтүүх болон бусад салбар шинжлэх ухааны олон баримтаар нотлон харуулсан байна. М онгол угсаатны дэлхий дахины түүхэнд гуйцэтгэсэн үүргийг бууруулах, Монгол угсаатныг аль болохоор түрэг угсаатан болгох гэсэн улс төрийн бодлогын үүднээс Хүннү нарын түүхийг 100 гаруй жил гуйвуулах оролдлогыг хуучин Зөвлөлтийн зарим түүхчид хийж ирсэн юм. Гэтэл Хүннү нар тэдний гол цөм болох хэсэг, Хүннүгийн улс төрийг хэдэн зуун жилийн турш үе улиран барьж ирсэн язгууртан нар нь Монгол угсаатан байсан юм. Хятад судлалын эхлэлийг тавьсан Оросын нэрт эрдэмтэн Н.Я.Бичурин хятадын түүхийн сурвалжуудыг анх судлан бүгээлээ туурвихдаа Хүннү нарыг Монгол угсаатан гэдгийг үнэн мөнөөр тогтоосон юм2. Г.Сүхбаатар «Сяньби» гэдэг нэгэн сэдэвт зохиолдоо3 сяньби нарын угсаа гарвал, хэл, соёл, нийгэм-эдийн засгийн байгууллын түүхийг гол төлөв сурвалж бичгийн мэдээнд тулгуурлан Хүннү, Сяньби нар бол монголчуудын евөг дээдэс гэдгийг тодорхой гаргаж өгчээ. Тоба, Жужан нарын түүхийг тусгайлан судалсан дорвитой бүтээл гараагүй ч шинжилгээний ажлын дашрамд өгүүлсэн сонирхолтой өгүүллүүд нэлээд буй. Г.Сүхбаатар «Монгол Нирун улс»4 зохиолдоо Жужан нарын аж байдал, нийгмийн байгуулал, соёл, угсаа гарвал, хэлний тухай асуудлыг цогцолбороор судлан Жужан нар монголчуудын эртний өвөг болохыг тогтоосон бөгөөд тэдний төр улс нь монгол угсаатны түүхэнд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн болохыг эрдэм шинжилгээний олон баримтаар харуулсан байна. Энэхүү бүтээл нь Монголын эртний улсуудын талаар туурвисан дорвитой бүтээл болсон билээ. Манай оронд Түрэгийн түүхийгтусгайлан судлах ажлыг 1950-иад оноос 1 Г.Сухбаатар. Монголчуудын эртний өвег. УБ., 1980. 2 . Н.Я.Бичурин, И стори яо народах, обитавших вС редней Азии вдревние времена. М -Л., 1957. том 1-111. 3 4 Г.Сүхбаатар. Сяньби. УБ., 1971. Г.Сүхбаатар. Монгол Нирун улс. УБ., 1992. М О НГО Л УЛСЫН ТҮҮХ. I SOTb эхэлсэн байна. Археологич Н.Сэр-Оджав «Эртний Түрэгүүд»1 гэдэг ганц сэдэвт зохиол нийтлүүлсэн нь урьд өмнө Монгол болон Оросын эрдэмтдийн хийсэн судалгаа, археологийн зарим шинэ материалд тулгуурласан байна. Зохиогч Түрэгийн аж ахуй, нийгэм, соёлын асуудалд гол анхаарлаа хандуулжээ. Манай эрдэмтэд эртний Түрэгийн түүхийг судлахын зэрэгцээ түрэг бичээсийг судалсан ганц сэдэвт зохиол, эрдэм шинжилгээний өгүүллүүд нэлээд нийтлүүлсэн байна. М.Шинэхүү эртний түрэг бичээсүүдийг, тухайлбал, Архангай аймгийн Тариат сумын Долоон мод, Хотонт сумын Хар балгас гэдэг газраас олдсон Уйгурын үеийн том гэрэлт хөшөөг анх судлаж, сонгодог монгол бичгийн хэлнээ болон орчин цагийн монгол, орос хэлнээ орчуулж, хэл, түүхийн судалгаа хийсэн ганц сэдэвт зохиолууд нийтлүүлсэн юм2. Н.Сэр-Оджав Монголын олон газраас олдсон 60 орчим хүн чулуун хөшөөг судлаж сонирхолтой өгүүлэл нийтлүүлжээ3. Д.Баяр Монгол нутаг дахь хүн чулуун хөшөөдийн талаар олон жил дагнасан судалгаа явуулсны үр дүнд «Монголын төв нутаг дахь Түрэгийн хүн чулуу»4, Д.Эрдэнэбаатарын хамт «Монгол Алтайн хүн чулуун хөшөө»5 зэрэг зохиолуудыг бичиж нийтэлжээ. Эдгээр бүтээлүүдэд Монголын хүн чулуу судлалын тойм, тэдний орших газар зүйн орчин, хөшөөний хийц загвар, утта учир, дүрсэлвэрийн холбогдолтой асуудлыг нарийвчлан судалсан нь хүн чулуу судлалд зохих ач холбогдолтой судалгаа болсон байна. Х.Пэрлээ Онон, Хэрлэн, Туул гурван голын сав нутагт буй нэлээд хүн төрхт хөшөөний хувьсал хөгжлийг судлаж, хүрэл зэвсгийн үеийн хүн төрхт хөшөөд нь хожмын хүн чулуун хөшөөний анхны хэлбэр бөгөөд тэдгээрийг босгогчид нь дан түрэг овогтонтой бус монголчуудын элэнц хуланц нартай зарим талаараа холбогдолтой гэсэн сонирхолтой санаа дэвшүүлжээ6. Уйгурын түүхийн тухай Финлянд эрдэмтэн Рамстедтийн 1920-иод онд Монголоор бичиж Улаанбаатарт нийтэлсэн «Уйгур улсын хураангуй түүх»ээс өөр тусгай зохиол гараагүй. Х.Пэрлээгийн «Хятан нар тэдний Монголчуудтай холбогдсон нь»7 зохиол Хятан судлалд хүндтэй байр эзэлдэг. Энэ зохиолд Хятан, Монголын гарал нийтлэг болохыг баталж, Хятан улсын Монголд байгуулсан хот суурины түүхийг тодотгосон байна. Монголчуудтай нэгэн угсааны Хятан нарын түүх, соёлын өвөрмөц шинжийг товойлгосон энэ зохиол нь өмнөх 1 2 3 4 5 4 7 Н .Сэр-Оджав. Эртний Түрэгүүд. УБ., 1970. М .Ш инэхүү. Тариатын О рхон бичгийн ш инэ дурсгал. SA. т. VI, f-1, УБ., 1975; М .Ш инэхүү. О рхон-С элэнгийн руни бичгийн ш инэ дурсгал. SA. т. VII, f-1, УБ., 1980. Н .Сэр-Оджав. С үхбаатараймагтявуулсанэртнийсудлалы нхайгуулы наж лы нтухай.БА. т. III, f- 2, тал 21; Баян-Өлгий аймгийн археологийн дурсгалыг судалсан нь. SH. т. VII, f-1, УБ., 1969, тал 19-26; Эртний Түрэгүүд. УБ., 1970, тал 49-80. Д.Баяр. М он голы н төвнутагдахьТ үрэги йн хүнч улуу. УБ., 1997. Д.Баяр, Д.Эрдэнэбаатар. Монгол Алтайн хүн чулуун хөш өө. УБ., 1999­ Х .П эрлээ. Хүн чулуун хөш өөний үүсэл хувьслыг судлах тухай. SA. т. VII, f-2, УБ., 1977. тал 14-19. Х .П эрлээ. Хятан нартэдний Монголчуудтай холбогдсон нь. УБ., 1959. Лрхеологи, с\рвалж бичиг, сулалгааиы хурааигуй тойм эрдэмтдийн судалгаанаас давуу талтай болсон юм. Х.Пэрлээ археологийн олдвор хэрэглэгдэхүүн, бичгийн сурвалжийн баримт, аман мэдээг нэгтгэн хүрэл зэвсгийн эхнээс XX зууны эхэн хүртлэх үеийн Монголын нүүдэлчдийн төмөрлөг боловсруулалтын түүхийг нэгтгэн судлаж, түүний хөгжлийн уламжлал, залгамжлалыг гаргаж харуулсан нь Монгол төдийгүй, нийт Төв Азийн нүүдэлчдийн төмөрлөг боловсруулалтын түүхийг цаашид гүнзгийрүүлэн шинжлэхэд зохих нэмэр хандив болох сонирхолтой бүтээл болжээ1. Х.Пэрлээ Монголын эрт дундад үеийн хот суурины үлдцийг олноор нь илрүүлэн шинжилж, ардын хувьсгалын өмнөх үеийн хот суурины түүхэн хөгжлийг бүхэлд нь улируулан үзсэн ганц сэдэвт зохиол туурвижээ2. Энэ зохиолд Монгол оронд ангит нийгэм үүсч, төр байгуулагдсан 2000 гаруй жилийн тэртээ буюу Хүннүгийн үеэс хот суурин үүсч хөгжсөнийг харуулж, нүүдлийн амьдрал давамгайлж байсан Монголын хот суурин нь суурыдмал орныхоос ихээхэн өвөрмөц онцлогтой гэж үзсэн байна. Мөн түүнчлэн Монголд хот суурин, газар тариалан, гар урлал гурав харилцан холбоотой хөгжиж ирсэн гэдэг зарчмын дүгнэлт хийжээ. Х.Пэрлээ эртний монголчуудын удам гарал, соёл иргэншлийн түүхийн зангилаа асуудлуудыг судлан «Гурван мөрний монголчуудын аман түүхийн мөрийг мөшгөсөн нь» зэрэг3 зохиолууд туурвижээ. Эдгээр зохиолдоо “Монгол” хэмээн ерөнхийлөн нэрлэдэг аймгуудын дотроос язгуурын монголчуудыг тусгайлан авч шинжлээд «Онон Хэрлэнгийн монголчууд» буюу «Гурван голын монголчууд» гэж томъёолжээ. Х.Пэрлээ XII зууны эхнээс XIII зууны эхэн хүртлэх Монголын ард түмний 100 жилийн түүхийг улируулан үзэхдээ Хамаг Монгол ханлигийн бүрэлдэн тогтсон үйл явц, түүний онцлог, нийт монгол угсаатны болон Төв Азийн түүхэнд тэдний гүйцэтгэсэн үүрэг, Монголын нэгдсэн төрийн эх үүсвэр, угтвар нөхцөл, зэрэг олон асуудлыг тодруулжээ. Монголын эртний түүхийг судлах үйлсэд Орос, Зөвлөлтийн эрдэмтэд онцгой анхаарал тавьж их зүйлийг бүтээжээ. Монголын анхны хүй нэгдлийн түүхийг нарийвчлан судлах ажил саявтархан эхэлснийг дээр дурдсан билээ. Манай орны хүй нэгдлийн байгууллыг судлах талаар А.П.Окладников, С.В.Киселев, АП.Деревянко, В.Т.Петрин зэрэг Зөвлөлтийн эрдэмтэд их ажлыг хийсэн юм. А.П. Окладников Монголын хүй нэгдлийн нийгмийн түүхийг дүгнэж, түүний дэлхий дахинд хэрхэн холбогдохыг тодорхойлжээ4. А.П.Окладников “Төв Азийн палеолит” (Мойлтын ам) зохиолдоо Өвөрхангай аймгийн Хар хорин сумын нутаг Мойлтын аманд палеолитын үеийн дархны газарт хийсэн малтлагаас гарсан чулуун зэвсгүүдийг Өмнөд 1 2 3 4 X. П эрлээ. М онголын нүүдэлчдийн металлурги, металл боловсруулалтын түухийн асуудалд, S A . t .X , f-З .У Б ., 1982. Х.П эрлээ. М онгол ардулсы н эрт, дундад үеийн хотсуурины товчоон. УБ., 1961. Х .П эрлээ. Гурван мөрний Монголчуудын аман түүхийн мөрийг мөш гөсөн нь. SH. т. VIII, УБ., 1968; О нон, Хэрлэнгийн Монголчууд. ШУ. № 4, 6, УБ., 1959. А.П.Окладников. Первобытная М онголия. SA. т. Ill, f-8, УБ., 1963, тал 3-43. М О НГО Л УЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ Сибирь, Өвөр Байгал, Алтайн мөн үеийн дурсгалтай харьцуулан судалжээ. Мөйлтын амны дархны газар нь чулуун зэвсгийг агуулсан 5 соёлт давхрагатай бөгөөд түүний хамгийн гүнд буй давхрага нь 40-30 мянган жилийн тэртээ буюу дээд палеолитын үед холбогдоно гэж үзжээ. Мойлтын аманд оршин суугчдын чулуун зэвсэг хийдэг үндсэн арга нь эхэн үедээ леваллуа маягийн (чулуун зэвсгийг хийхдээ цохих талбайг урьдчилан засдаггүй) арга байсныг тогтоожээ1. Энэхүү бүтээл нь манай орны палеолитын соёлтдавхрага бүхий сууринд хийсэн томоохон суурь судалгааны үр дүн болсон билээ. А.П.Окладников Хойд Цэнхэрийн агуйн зургийг Евразийн агуй ба хадны зургуудтай харьцуулан судлаж, дээд палеолитын үед холбогдоно хэмээн үзэж, улмаар «Урлагийн эхлэл түүний үндэс, анхны үүсвэр өрнө дахинд байсан шиг Дорно дахинд Төв Азийн гүнд байсан» гэж шинжлэх ухааны зарчмын дүгнэлт хийсэн өгүүлэл, тусгай ном нийтлэн гаргасан2 нь манай ард түмний эртний соёлыг судлах, түүнийг дэлхий дахинд сурталчлах ажилд оруулсан чухал хувь нэмэр юм. А.П.Окладников Дорнод Монголын нутаг Хэрлэн голын хөвөөнөөс илэрсэн үхрийн толгойг ёслон оршуулсан баримтыг хадны зураг болон археологийн бусаддурсгалуудтай харьцуулан судлаж, «Төв Азийн неолитын аймгууд адуу, үхрийг бие даан гэршүүлсэн байх бүрэн боломжтой», «Тэд хүрэл зэвсгийн үед өөрөөр хэлбэл, МЭӨ III-II мянган жилд хийсэн дараагийн алхам нь Төв Азийн нүүдэлч аймгуудын өвөрмөц, өндөр хөгжилтэй иж бүрэн мал аж ахуйн бүхий л соёлыг буй болгоход хүргэсэн байна» гэсэн дүгнэлт хийжээ3. МЗТСХЭ-ийн Архангай аймгийн Чулуут голын саваас олж илрүүлсэн 10 гаруй газрын, Төв аймгийн Тариат сумын Байт, Булган аймгийн Орхон сумын орчмоос олдсон хадны зургуудыг багтаасан «Чулуутын голын хадны зургууд» номоо А.П.Окладников 1981 онд нийтэлсэн4. Энэхүү зохиолдоо хадны зураг бүрийг тусгайлан судалж, он цагийг нь неолит, хүрэл ба төмөр зэвсгийн эхэн үеийн хэмээн ангилан тогтоожээ. 1980 онд А.П.Окладников «Төв Азийн хадны зураг» нэртэй том номондоо51949,1961,1971 онуудад Өвөрхангай аймгийн Богд сумын Тэвш уулын хадны зурагт хийсэн судалгааныхаа үр дүнг нийтэлжээ. Энэхүү бутээлд Тэвшийн хадны зургийн сэдэв, зохиомж, тэдгээрийг үйлдсэн арга барил, ангиллыг нарийвчлан гаргаж, он цагийг тогтоохын зэрэгцээ эдгээр зургийн агуулга, тэр үеийн хүмүүсийн ертөнцийг үзэх үзлийг харуулах талаар чухал дүгнэлт хийжээ. 1981 онд академич А.П.Окладников манай улсын нутагт гуч гаруй жил археологийн судалгаа хийх явцдаа 11 аймгийн нутгаас нээж олсон 46 газрын хадны зургийг багтаасан «Монголын хадны зураг» гэдэг томоохон бүтээлээ 1 2 3 4 5 А.П.Окладников. П алеолитЦентральной Аэии. М ойлты нам (М онголия), Н овосибирск, 1981. А.П.Окладников. Центрально-Азиатский очаг первобытного исскуства. Н овосибирск, 1971; А.П.Окладников. Утро исскуства. Л., 1967. А.П.Окладников. И з областей духовной культуры неолитических племен долины Керулена, ритуальные захоронения остатков животных. АЭ Н , Н овосибирск, 1978, стр. 199-204. А.П.Окладников. Петроглифы Чулуутын гола (М онголия). Н овосибирск. А.П.Окладников. Петроглифы Центральной Азии. Хоад сомон (гора Т эвш ), Наука, Л., 1980. Археологи, сураалж бичиг, ci лалгааиы хураангуй тойм нийтлүүлжээ1. Энэхүү бүтээлд, судлаач Монголын хадны зургийг хийсэн арга барилын хувьд ангилж, тэдгээрийн он цагийг тогтоосны зэрэгцээ утга санааг ньтайлбарлахад ихээхэн анхаарчээ. А.П.Окладников хадны зургийн утга санааг тайлбарлахдаа тухайн дурсгалыг бүтээсэн хүмүүсийн эрхэлж байсан аж ахуй, хөдөлмөртэй нягт холбон үзсэн байна. 1984 онд Э.А.Новгородова, «Монголын хадны зургийн ертөнц»2 гэдэг ном нийтлүүлжээ. Энэхүү номонд зохиогч, урьд өмнө бусад судлаачдын нийтлүүлсэн болон өөрийн оролцож судалсан хадны зургийн дурсгалд тулгуурлан Монголын хадны .зургийг ангилан үзэж нэлээд зургийн утга санааг тайлбарлах оролдлого хийжээ. Профессор С.В.Киселев, «Монгол орон эрт цагт» өгүүлэлдээ улсын музейн цуглуулгавд байгаа хүрэл эдлэлийн өвөрмөц байдлыг тодорхойлон, Монголын хүрлийн үеийн археологийн судалгааны байдлын тухай өгүүлж, түүний үндсэн шинж, хөгжлийн үе шатыг ялган зааглаж тогтоосон байна3. С.В.Киселев, «Өмнөд Сибирийн эртний түүх» гэдэг зохиолынхоо эхний бүлгүүдэд Монголын нэн эртний түүхийн талаар сонин дүгнэлт хийсэн байдаг юм4. В.В.Волков Монголын хүрэл ба төмөр зэвсгийн түрүү үеийн талаар судалгаа явуулж, энэ үед холбогдох дөрвөлжин булш, буган хөшөө, түүвэр олдвор, хадны зураг зэрэг археологийн дурсгалыг ангилан үзэж, он цагийг тогтоон улмаар манай орны нутагт тухайн үед амьдарч байсан овог аймгуудын аж ахуй, соёл, нийгмийн байгууламжийг түүхчлэн бичсэн тусгай ном гаргасан юм5. Буриадын судлаач А.Д.Цыбыктаров дөрвөлжин булшны талаар судлан дорвитой бүтээл туурвисан нь урьд өмнөх судлаачдаас энэ салбарын судалгааг илүү ахиулсан байна6. Э.А.Новгородова хүрэл зэвсгийн түүвэр олдворын зарим төрлийг судлаж өгүүлэл бичсэнээс гадна «Төв Ази ба Карасукийн асуудал», «Эртний Монгол» хэмээх ганц сэдэвт зохиолууддаа Монголын эртний түүхийн асуудлыг авч үзэхдээ Монгол нутагт индо-иранчууд ирж соёл түгээсэн хэмээх үзлийн үүднээс бичсэн нь үнэнд нийцэхгүй байна7. В.В.Волков сүүлийн хорь гаруй жилийн турш буган чулуун хөшөөний талаар хийсэн судалгааныхаа үр дүнг нэгтгэж, 1981 онд «Монголын буган хөшөө» гэдэг томоохон бүтээл нийтлүүлж гаргав. Энэхүү бүтээлдээ, зохиогч Монгол нутгаас бусад судлаачид болон өөрийн олж илрүүлсэн 500 орчим буган чулуун хөшөөний ихэнхийг нийтэлж, хөшөөг 3 ангилан дээрх зураг дүрсийг төрөл бүрээр нь нарийвчлан судалсны үндсэн дээр хөшөөний он цагийг өөрийн урьд үзэж байснаас 1 2 3 4 5 6 1 А.П.Окладников. Петроглифы М онголии. Л ., 1981. Э .А Н овгородова. Мир петроглифов М онголии. М ., 1984. С.В.Киселев. М онголия в дрсвности. -И звестия AH СССР. Серия истории и ф илософ ии. IV, 1947, № 4. С.В.Киселев. Древняя история Ю жной Сибири. М ., 1961. В.В.Волков. Бронзовый и ранний железный века Северной М онголии. УБ., 1967. А.Д.Цыбыктаров. Культура плиточных могил М онголии и Забайкалья. Улан-Удэ, 1998. Э.А.Н овгородова. Древняя М онголия. М-> 1989. т. Монгол ҮЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ урагшлуулан МЭӨ I мянган жилийн эхэнд, хүрэл зэвсгийн сүүл үед холбогдуулан үзжээ. Мөн зохиолд буган чулуун хөшөө бүхий 5 цогдолбор дурсгалд хэсэгчлэн хийсэн малтлагын үр дүнг нийтлэж, энэхүү цогцолбор нь баатарлаг өвөг дээдсийн дүрийг агуулсан ёслолын дурсгал гэсэн урьдах судлаачдын дэвшүүлж байсан бүрхэгдүү санааг улам тодотгожээ1. B.Д.Кубарев, Н.Л.Членова, Д.Г.Савинов зэрэг Оросын эрдэмтэд буган хөшөөний тухай ганц сэдэвт зохиолууд бичиж нийтэлснээс Д.Г.Савиновын зохиол буган чулууны судалгааг нэгггэн дүгнэсэн дорвитой бүтээл болжээ. Монгол нутагт мандсан эртний улсуудын дотроос нэлээд судлагдсан нь Хүннү, Түрэг хоёр болно. 1924 онд Ноён ууланд П.К.Козловын хийсэн шинжилгээ нь хүннү судлалд чухал хувь нэмэр болсон төдийгүй XX зууны археологийн томхон нээлтийн нэгэн болсон юм2. Монголын археологич нар хүннүгийн үеийн дурсгалуудыг нэмэн илрүүлж малтлага хийсэн нь Хүннүгийн түүхийг судлахад зохих хувь нэмэр болж байна. Тухайлбал, 1954 оноос эхлэн Ноён уулан дахь хүннүгийн булшийг малтан шинжлэх ажлыг сэргээж, бас Хүнүй голын орчимд урьд мэдэгдээгүй олон тооны хүннү булшийг илрүүлэн, тодорхой тооны булшийг малтан шинжилжээ. C.И.Руденко Хүннүгийн холбогдолтой археологийн олдворт түишглэн гол төлөв Хүннүгийн эдийн засаг, соелыг судалсан сонирхолтой зохиол туурвин3 нэлээд шинэ санаа дэвшүүлжээ. П.Б.Коновалов «Өвөрбайгаль дахь хүннү»4 зохиолдоо тэнд буй хүннү булшны материалыг шинжилж, Хүннү нарын булш, бунхны зохион байгуулалт, оршуулах зан үйл, оршуулгын зүйлсийг тодорхой харуулсан нь сонирхолтой. АН.Бернштамын хятад, латин, грек сурвалжийн европ хэлний орчуулга болон археологийн олдворыг өргөн ашиглаж бичсэн Хүннү нарын тухай зохиол нь тухайн үедээ нэлээд тулхтайд орж байсан юм5. Л-Н.Гумилев хүннүгийн тухай хоёр томоохон зохиол туурвихдаа Хүннүгийн үеийн үйл явдлыг Европ, Азийн том түүхэн үйл явдлуудтай зэрэгцүүлэн үзэж, газар зүйн орчинтой нэлээд холбосон байна6. Сяньбийн угсааны Тоба-Вэй улсын тухай Эберхардт герман хэлээр бичсэн зохиол Европт гарчээ7. Мөн Оросын хятадач эрдэмтэн Л.И.Дүман, Тоба, Хятан нарын тухай чухал өгүүлэл бичсэн байна8. 1 2 5 4 5 6 7 8 В.В.Вапков. Оленныс камни М онголии. УБ., 1981. стр. 80-81. Краткие отчёты эк сп еди ц и и по исследованию сев ер н ой М онголии в связи с М онголоТибетской экспедицией П.К.. Козлова. JI., 1925; К.В.Тревер. Находки из раскопок М онголии 1924-1925 гг. Сообщ ения Государственной Академии истории материальной культуры. М., 1931, № 9-10. С .И .Руденко. Культура Хуннов и Н оинулинские курганы. М -Л., 1962. П Б.К.оновалов. Хунну в Забайкалье (Погребальные памятники). Улан-Удэ, 1976. А.Н.Бернштам. Очерки истории гуннов. JI., 1951. Л.Н.Гумилев. Хүннү. М., I960; Хунны в Китае. М ., 1974. V.Eberhard. D ie K alturderzentral-and vestaziatiseben volkerabeib chinsteben Quellen «Zeitshrif tur etnologie» 73. 1941. ss. 215-275. Л.Дүман. K истории государств Т оба-В эй Ляо и их связей с Китаем. Ученые записки ин-та Востоковедения AH СССР. т. XI. М., 1955. Археологи, сурвалж бичиг, сүлалгааны хурааигуй тойм Манай нутагт улс төрөө мандуулж, үлэмжхэн дурсгал хоцроөсон Түрэг нарын улс төрийн түүх, нийгмийн байгууллыг судлан шинжилсэн хэдэн дорвитоЙ зохиол орчин үед гарчээ. Монгол оронд нутаглаж байсан эртний түрэг угсаатнуудын түүхийн мэдээ баримт «Орхон-Енисейн» хэмээн нэрлэгдсэн гэрэлт хөшөө, түрэг бичээст хадгалагдаж үлдсэн бөгөөд тэдгээрийг орчуулан уншиж, түрэг, кыргиз, уйгур болон эртний монгол аймгуудын түүхийг тодруулахад Оросын түрэгч, археологич эрдэмтэд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн юм. Дээр дурдсан профессор Киселев Түрэгийн түүхийг «Өмнөд Сибирийн эртний түүх» номондоо Өмнөд Сибирийн түүхтэй холбогдуулан шинжсэн байх ба А.Н.Бернштам VI-VIII зууны үеийн ОрхонЕнисейн Түрэгийн хаант улсын нийгэм-эдийн засгийн байгуулалтыг тусгайлан судалсан байна1. Энэ зохиолын нэгэн онцлог нь Орхон-Енисейн түрэг бичээсүүдийг хятадын түүх, судрын мэдээтэй харьцуулан нягталсан явдал юм2. Оросын эрдэмтэн С.Г.Кляшторный 1969 оноос МЗТСХЭ-ийн бичээс судпалын ангид оролцож зарим бичээсийг тайлж унших, заримыг нь дахин нийтлэх талаар ихээхэн ажиллаж, өгүүлэл, мэдээ олныг нийтлэн гаргажээ3. Киргисийн хаант улсын түүхийг профессор С.В.Киселев тусгайлан судлаж «Киргис улс» гэдэг ном гаргасан ба дээр дурдсан «Өмнөд Сибирийн эртний түүх»-д тусгай бүлгүүдийг оруулж, киргисийн түүхийг улируулан бичжээ. Л.А.Евпохова «Енисей мөрний киргисийн археологийн дурсгалууд» гэдэг сонин номыг 1946 онд нийтлүүлсэн байна. Монголын археологийн нэн чухал шинжлэлийн нэг нь манай оронд эрт, дундад үед байгуулсан хот суурины ор үлдцийг малтан шинжилсэн ажил билээ. ЗХУ-ын ШУА-ийн сурвалжлагч гишүүн профессор С.В.Киселев тэргүүтэй Зөвлөлтийн археологичид Монголын эрдэмтэн нартай хамтран, Хар-Хорум, бусад хотыг малтан шинжилсэн үр дунг нэгтгэн бичсэн том зохиолыг хэвлэн нийтлүүлжээ4. Манай археологич нарын удаа дараагийн шинжилгээний ажлын үр дүнд Монгол нутгаас олон зуун балгас, суурины үлдэц олдсоор байна. Хүннү, Түрэг, Монголчуудын ерөнхий түүхийг Францын нангиадач Дегинь хятад, араб сурвалж бичгүүд хэрэглэн бичиж нийтлүүлжээ. Тэр зохиол нь Азийн дорнод хэсгийн нүүдэлч улс түмний түүхийн тухай шинжлэх ухааны анхны томоохон бүтээл байжээ. 1 2 3 * А.Н.Бернштам. С оциально-экономический строй О рхоно-Е нисейских тюрок V II-V III веков. Л ., 1946. Э нэ зохиолд Эрдэмбаярын орчуулсан монгол орчуулга ТХГБСХ-т бий. С.И .М алов. Памятники древнетюркской письменности. М ., 1951; С.И .М алов. Памятники древнетюркской письменности М онголии и Киргизии. М -Л ., 1959. С .Г .К ляш торны й , В.А .Л ивш иц. Н овая согдийская надп ись из М он гол и и . С ообщ ен и я Ленинградского Университета, 1969, стр. 51-55; С.Г.Кпяшторный. Руническая надпись на каменном изваянии из Чойрена. -«П П И П И К Н В » У, Д -д . 1969, стр. 46-47; С.Г.Кляшторный. Древнетюркская руническая эпиграфика. Йтоги и перспективы изучения. -«П П И П И К Н В » IV, Л -д, 1970, стр. 83-85; С.Г.КляшторныЙ. Руническая надпись из Восточной Гоби. 1971; С.Г.Кляшторный. Древнетюркская письменность и культура народов Центральной Азии (по материалам полевых исследовании в М онголии в 1968-1969 гг.) -Тюркологический сборник 1972, М „ 1973, стр. 254-264. С.В.Киселев и др. Древнемонгольские города. М ., 1968. МОНЮ Л УЛСЫН ТҮГХ. I БОТЬ Хүннүгийн тухай шинжлэлийн бичиг Евролод Дегинээс хойш гарсаар байжээ. Профессор К.А.Иностранцев «Хүннү и Гунны» гэдэгзохиол бичиж Дегиний нүүдэлч аймгуудын гарлын тухай онолын шинж чанарыг тодорхойлжээ. Яо Вэй-юань «Умард төрүүдийн Ху аймгийн овгийн тухай судалгаа» гэдэг ганц сэдэвт зохиолоо хятад сурвалжийн мэдээнд тулгуурлан бичсэнийг Төв Азийн нүүдэлчдийн овгийн талаар сонирхолтой мэдээ агуулсан боловч хятад төвийн үзэлд багагүй автсан бүтээл гэж үздэг байна1. Ма Чан Шоу «Умард Ди ба хүннү»2 гэдэг зохиолынхоо ихэнх хэсгийг хүннү, хятадын харилцаанд зориулахдаа онцын нотолгоогүйгээр хүннүгийн нийгмийг боол эзэмшигч байгуулалтай байсан мэтээр бичсэнээс гадна өмнөд хүннү нарыг бүр тэр үед хятадын цөөн тоот угсаатан байсан мэтээр үзэж түүхэн үнэнийг гуйвуулсныг манай эрдэмтэд шүүмжилсэн байна. Ма Чан Шоу, түрэгүүдийн тухай нэлээд сонин нэгэн ном хятад хэлээр нийтлүүлсэн байна. Тэр зохиолд урьд мэдэгдсэн хятад, түрэг сурвалжуудаас гадна хятад нэмэгдэл шинэ материалыг хэрэглэжээ. 1963 онд Хятад ард улсад Хятан нарын тухай нэгэн шинэ ном гарсан нь урьд мэдэгдээгүй хятад бичгийн мэдээ нэлээдийг хэрэглэсэн байна. Түүнд Хятан нарын түүхийг хятад орны түүхийн хавсрага болгон бичиж, Хятанд боолчлолын ба феодалын харилцаа хөгжсөн тухай зарим дүгнэлтүүд хийжээ. Хятад түүхийн сурвалжид тулгуурлан бичсэн «Дунхугийн түүх»3, «Хятадын үндэстнүүдийн түүх»4 зэрэг сонирхолтой бүтээлүүд гарсан байна. Монгол нутаг хүй нэгдэл, овгийн байгууллын эртний улсуудын холбогдолтой хэдэн зуун дурсгалыг археологийн судалгаагаар олж илрүүлсэн бөгөөд Монголын эрт ба түрүү дундад үеийн түүхийн талаар хэдэн зуун өгүүллэг бүтээл гарснаас голлох суурь судалгааны бүтээлийн талаар товч өгүүлэв. Эдгээрээс гадна олон арван чухал өгүүлэл, бүтээлүүд байдаг бөгөөд тухайн зохиолын хэмжээ, зорилгоос хамааран тэр бүгдийг багтаан оруулах боломжгүй байсныг өчмүү. 1 2 3 4 Яо Вэй-ю ань. Умард төрүүдийн ху аймгийн овгийн тухай судалгаа. Б ээж ин, 1894 (Хятад хэл ээр ). М аЧ ан-ш оу. У мардди бахүнн ү. Бээж ин, 1962. Лян Ган. Дунхугийн түүх. Хөх хот, 1997. Люй Ч ж энь-ю й. Хятад үндэстнуүдийн түүх. Бээж ин (Хятад хэлээр). Тэргүүн анги ХҮЙ НЭГДЛИЙН БАЙГУУЛАЛ Нэгдүгээр бүлэг ЧУЛУУН ЗЭВСГИЙН ҮЕ Монгол нутаг дахь эртний хүмүүс түүхэн тэртээ чулуун зэвсгийн үеэс бүтээж нийт хүн төрөлхтний соёл иргэншилд зохих хувь нэмрээ оруулсаар иржээ. Тус оронд хүн анх хэдийгээс эхлэн нутагшин суух болсон, Монголын чулуун зэвсгийн үеийн хүмүүсийн аж ахуй, эд оюуны соёлын онцлог, тэр нь бусад орны мөн үеийн соёлтой ямар учир холбогдолтой болох, газар тариалан, мал аж ахуйн эх үүсвэр хэдийд бий болсон зэрэг бичигдмэл түүхийн өмнөх зангилгаа асуудлыг тодруулахад чухал ач холбогдол бүхий үлэмж дурсгалыг сүүлийн жилүүдэд Монгол улсын нутгаас нээж судалсан болно.1 , ӨВӨрМӨЦ соёлоо Ц0ГЩ10Н §1. Доод палеолитын үе (800 000-100 000 жил) Өнөөгийн Монгол улсын нутгаас илрүүлэн олж (^удалсан хүний гараар хийгдсэн чулуун зэвсгийн дурсгалуудын хамгийн эртнийх нь палеолитын* доод уед буюу одоогоос 750000-800000 жилийн тэртээд холбогдоно.2 Энэ 1 * 2 Д орж Д. Нижний палеолит М онголии и его место в древнекаменном веке Централъной Азии. «Олон улсын монголч эрдэмтний Ш их хурал» III боть. У 6 ., 1981; Деревянко А.П ., Д орж Д. М онголын чулуун зэвсгийн судалгаа. «Ш УА-ийн мэдээ» 1985. № 3; Д еревянко А .П ., Дорж Д., Васильевский Р.С., Ларичев В.Е., Петрин В.Т., и др. Палеолит и неолит М онгольского Алтая.' Н овосибирск, 1990; Ц эвээндорж Д. Монголын археологийн судалгаа. Археологийн судлал. УБ., 1995.T. XV, f-1. Палеолит хэмээх нь «палайос» эртний, хуучин, «литос» чулуу гэсэн герегүг бөгөөд доод , дунд, д э э д палеолит гэсэн гурван үндсэн үед хуваагдана. Д еревян к о А .П ., Ц эв ээн д о р ж Д ., О лсен Д ., Реевс P ., Зен и н А .Н ., К ривош алкин А .И ., Мыльников В.П ., Гунчинсурэн Б., Ц эрэндагваЯ . Археологические исследования РоссийскоМ онгольско-Американской экспедиции в М онголии в 1996 г. Н овосибирск, 1998. Деревянко А .П ., Ц эвээндорж Д ., Олсен Д ., Реевс P., Зенин А .Н ., Кривошапкин А .И ., Мыльников В.П ., Гунчинсурэн Б., Ц эрэндагеа Я. А рхеологические исследования Р осси й ск о-М он гольск оАмериканской экспедиции в М онголии в 1997-1998 гг. Новосибирск, 2000. М о н го л ҮЛСЫН ГУҮХ. I БОТЬ эрг дээр үеийн хүний бууц Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумьш Цагаан агуй, мөн аймгийн Өлзийт сумын Нарийн Гол, Шинэжинст сумын Босго, Өмнөговь аймгийн Булган сумын Цахиуртын хөндий, Ховд аймгийн Алтай сумын Баралгийн гол, Дундговь аймгийн Гурвансайхан сумын Ярх уул, мөн аймгийн Хулд сумын төвийн дэргэд, Дэлгэрцогт сумын Ёроол говь, Дорноговь аймгийн Сайншандын орчим зэрэг нэлээд газраас олджээ^) Тэдгээр бууцнаас зануу, болоржин, хасын хольцтой шар, хар, цайвар цахиурлаг чулуунаас цуулсан залтас, гурван талт хажуугийн цуулдас, ялтсан хянгар, нэг чулууг нөгөөгөөр цохиж залтас авч байсан үлдэц чулуу, голын хайрган чулууг хөндлөн хагалжхийсэн хугадас зэвсэг, гурвалжин хэлбэрийн гилбэр мэс, хоёр талаас нь зассан үзүүр мэс зэрэг тэр үеийн хүний ахуй амьдралдаа өдөр тутам хэрэглэж байсан чулуун зэвсэг одцсон байна. Ийнхүү доод палеолитын үед Монгол нутагт оршин амьдарч байсан хүний хөдөлмөрийн гол зэвсэг нь гилбэр ба мэсэн зэвсэг байсан бөгөөд тэдгээр нь цохих, цавчих, хэрчих, хусах зэрэг олон үйлд хэрэглэгдэж байжэ^Тэр үеийн хүн эдгээр үндсэн зэвсгээс гадна бүхэл чулуунаас хэлтэлж авсан хурц ирмэггэй зузаан, нимгэн залтас, ялтас, мөн арслан заан, савгат хирс зэрэг аварга том амьтны яс, модон бороохой, шийдэм зэргийг ашиглаж байжээ. Нутаг орондоо бэлэн байгаа материалыг чадамгай ашиглан тоогоор цөөн ч өдөр тутдоын хэрэгцээг хангаЖ байсан чулуун эдлэл зэрэг хуучин чулуун зэвсэгтний соёлын дурсгалууд нъ манай ард түмний түүхэн хөгжлийн түрүүч нь даруй долоон зуун мянга гаруй жилийн өмнө нэгэнт эхэлснийг харуулах бөгбөд хүний нэн эртнээс нутагласан бүс нутгийн нэг нь Монгол орон болохын гэрч болно. Дэлхийн бусад оронд хийсэн судалгаанаас үзэхэд доод лалеолитын хүний гавлын яс нь хавтгайдуу, дух нь налуу, хөмсөгний яс товгор, эрүү нь дутуу зэрэг мичин хүний морфологийн зарим үлдэцээс бүрэн ангижирч хараахан чадаагүй байжээ. Гэвч шүдний бүтэц зохион байгуулалтын хувьд орчин үеийн хүнийхтэй нэгэнт ижил болж тархины багтаамж нь даруй 1,200 см3 болсноос гадна «...энэ үеийн гол ололт нь авианы хэл бий болсон явдал юм».1 Ф.Энгельсийн хэлснээр, «эхлээд хөдөлмөр, дараа нь түүний хамт авиа ялгах яриа үүссэн явдал мичний тархи аажмаар хүний тархи болж хувирахад нөлөөлсөн хамгийн гол хоёр түлхэц болсон»2 гэжээ. Доод палеолитын хүн байгалийн бүтээгдэхүүний хувьд мичин хүнээс хол тасарч орчин үеийн хүн болох шатанд байсан боловч түүний хөдөлмөрийн үйл ажиллагаа, дадлага туршлага тун ядуу байсан тул хамтран хөдөлмөрлөх, хөдөлмөрийн үр шим, багаж зэвсгээ хамтран хэрэглэх шаардлага аяндаа гарчээ. Өөрөөр хэлбэл «...хөдөлмөрийн ачаар бие биенийгээ харилцан дэмжих, хамтарч ажиллах нь улам үлэмж болж ингэж хамтарч ажиллахын ашиг тусыг нийгмийн гишүүн бүр улам тодорхой ухамсарлах болсон учраас хөдөлмөрийн хөгжил нь нийгмийн гишүүдийг 1 1 Энгельс Ф. Өрх гэр, хувийн өмч, төрийн үүсэл, К.М аркс, Ф .Энгельс, Түүвэр зохиол. Боть 3. УБ„ 1971. тал 243. Энгельс Ф. Мич хүн болоход хөдөлм өрийн гүйцэтгэсэн үүрэг роль. К.М аркс, Ф .Энгельс. Түүвэр зохиол. Боть 3. УБ., 1971. тал 78. ТЭРГҮҮН АНГИ. Хүй нэгллийн байгуулал улам их нягтруулахад зайлшгүй тус дөхөм болжээ».1 Энэ нь ганц нэгээрээ том амыад, тэр тусмаа сүрэг амьтдыг агнах бололцоогүй тул юуны өмнө ан амьтныг хамт олноороо агнах явдлаар илрэлээ олж байжээ. Дөрөвдөгч галавын үед хэдийгээр дэлхий нийтээр мөстлөг эхлэж хүйтэрч байсан боловч манай орны, ялангуяа төв, өмнөд, дорнод хэсэгт одоогийнхоос харьцангуй их чийглэг, урин дулаан уур амьсгалтай, хаяагүй их бороо орж, олон гол горхи, нуур цөөрөм, өвс ургамал ихтэй тал ба ойт тал байсан бөгөөд байгалийн ийм таатай нөхцөлд амьдарч байсан арслан заан, савгат хирс, зэрлэг үхэр, адуу, буга, тэмээ, янгир зэрэг амьтдыгхүмүүс олуулаа хүч хавсран өндөр эрэг, уулын хавцал, жалга, ганга юмуу тусгай ухсан нүх, намаг зэрэгт шахан унагаах аргаар агнадаг байжээ. Том амьтдаас гадна нуур, ус, хээр талын жижиг амьтдыг мөн хүнс тэжээлдээ хэрэглэж. байснаас гадна үр жимс зэрэг ургамлын төрлийн зүйлийг түүх ажил тэр үеийн хүмүүсийн амьдрадд багагүй үүрэг гүйцэтгэж байв. Монгол орны нутгаас олдсон доод палеолитын үеийн хамгийн эртний дурсгал нь Баянхонгор аймгийн Өлзийт сумын нутаг Уран хайрхан уулын орчмын Нарийн голын хөндийгөөс олдсон бүдэг дурсгалууд-билээлфндээс палеолитын доод, дунд, дээд үеүдэд холбогдох 47 бууц, сууринг илрүүлэн олсон. Эдгээрийн 12 нь палеолитын доод үед холбогдохоос гадна 4 нь дархны газар байжээ хэмээн үзэж болмоор байгаа билээ. ^Өгүүлэн бүхий дархны газруудын дотроос хамгийн сонирхолтой бөгөөд эртнийх нь «Нарийн гол17Б» бууц юм. Эндээс саарал ногоон өнгийн, бүдүүн ширхэгтэй цахиурын төрлийн чулуугаар хийгдэж, байгалийн хүчтэй элэгдэлд орсны шинж бүхий 212 чулуун эдлэлүүд олдсон. Тэдгээрийн гадаргуу нь нэн эртний шинжтэй болохыг судлаачид онцлон анхаарч үзжээ. Эдгээр чулуун эдлэлийн цуглуулгын дотор цохилтын нэг талбайтай, цуулалтын хэд хэдэн талтай үлдэцүүд нэлээд тоотой (нийт 14 үлдэц олдсоны 10 нь)-гоор олдсон билээ. Ийм төрлийн хажуугаас нь задтас болон ялтас цуулан авч байсны ор бүхий үлдэцүүд ховор байдгийн зэрэгцээ леваллуан төрхийн үлдэцтэй харьцуулахад завсрын шинжтэй байдаг. Хөндлөн огтлолоороо чон хэлбэрийн гилбир зэвсэг олдсон нь нэн сонирхолтой. «Нарийн гол-17Б» хэмээх энэхүү дархны газар нь он цаг тогтооход чухал хэрэглэгдэхүүн болох соёлт давхаргагүй, газрын өнгөн хөрсөн дээр ил байсан тул судлаачид түүний он цагийн хамаарлыг нь тухайн үед нэгэнт шинжлэх ухаанд мэдэгдэж байсан дурсгалуудтай харьцуулан 500 000 жилээр тогтоосон юм.2 Харин сүүлийн үеийн судалгааны ажлын явцад энэхүү суурингийн чулуун эдлэлүүд нь Хятадын баруун хойд нутагт орших Сихоудоугийн суурингийн чулуун зэвсгийн дурсгалуудтай хийсэн арга барил, төрөл зүйлийн болон хэв шинжийн хувьд ижил төстэй байгаа нь дээр өгүүлсэн он цагийн тодорхойлолтыг эргэн харахад хүргэж байна. Энэхүү Хятадын 1 2 ЭнгельсФ . М ичхүнболоходхөдөлм өрийн гүйцэтгэсэн үүрэгроль. К.М аркс,Ф .Энгбльс.Түүвэр зохиол. Боть 3. УБ., 1971. тал 78. Д .Ц эвээндорж . Монголын археологийн судалгаа. SA. т. XV, f-1. УБ., 1995. М о н го л ҮЛСЫН ТҮҮХ. / БОТЬ сууринтай харьцуулан үзвэл «Нарийн гол-17Б» нь плейстоцений доод үед буюу 800 000 жилийн тэртээд хамаарч болох бүрэн боломжтой юм.1 ■ Монгол орны нутгаас олдсон доод палеолитын үеийн хамгийн том дурсгал нь олон соёлт давхарга бүхий Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын нутагт орших Цагаан агуй юм. к Энэ агуй ньхойд өргөргийн 444243,3", өмнөд уртрагийн ЮГЮ'13,4"т орших бөгөөд Их Богд уулнаас баруун өмнө зүгг 40 км, Баянлиг сумын төвөөс зүүн хойд зүгт мөн 40 км зайтай газарт оршино. Агуйн үүд нь баруун өмнө зүгг харсан байрлалтай бөгөөд үүдний талбай болон орох хонгилд хэсэгхэн хугацаанд (үд дунд) нарны гэрэл сайн тусна. Агуйн нийт талбайн урт нь 38 м, үүдний өргөн нь 5.3 м, гол хэсэгтээ 7.9 м, үүдний өндөр нь гол хэсгээрээ 4.6 м хэмжээтэй. Үүдний талбай орчим өгсүүр бөгөөд энэ байдал агуйн хонгилд ч 7-8 м үргэлжилнэ. Харин агуйн хонгильтн гүнд хананы ойр орчим хөрс нь тэгширч ирсэн байдалтай. Энэхүү агуйд хийгдсэн судалгааны ажлын гол үр дүнг дүгнэн үзвэл, Цагаан агуйн гол хонгилын болон үүдний талбайн хөрсний зүсэлтээс авсан дээжийг субфасиалын солонгон задралын аргаар шинжилснээр ургамалжилтын хоёр бүс, түүний дөрвөн иж бүрдлийг тодорхойлсон нь онцгой ач холбогдолтой боллоо.2 Эхний ургамалжилтын бүсэд агуйн үүдний талбайн 10, 11-р соёлт давхаргууд хамаарч байна. Энэ нь 70-90%-ийн мод ба бутлаг ургамлын тоосонцроос бүрдэл болжээ. Модны тоосонцрын дотор гацуур, нарс, хус болон өргөн навчит хайлаасын төрөл болох агч, царс, далдуу зэргийнх зонхилж байна. Мөн түүнчлэн далан хальс (Lonicera), олс (Могасеае), самар (Junglas)-biH зүйлийн ургамлуудын тоос ганц нэгийн зэрэг тааралдсан болно. Агуйн 11-р давхаргын доод хэсгээс авсан хоёр дээжинд хийсэн эртний соронзоншлынтуйл тогтоох шинжилгээний дүнд уг давхарга нь Матуямын он цаг (730 мянган)-тай давхцаж байгааг тодорхойлжээ.3Дээрх судалгаануудын дүнгээс үзэхэд 730 мянган жилийн тэртээ Монгол орны Говийн Алтайн бүс нутаг нь өргөн навчит болон шилмүүст модны төрөл холилдсон ойгоор хучигдсан байжээ. Цаг агаар нь орчин үеийг бодвол ихээхэн чийглэг, харьцангуй дулаан байсан байна. Жидц ороххур тунадасны хэмжээ одоогийнхоос дөрөв дахин их буюу 400-500 мм-т хүрч, өвлийн улиралд хамгийн хүйтэн болохдоо—18°С болж байжээ. Цагаан агуйн хөрсний янз бүрийн давхаргуудаас авсан дээжинд хийсэн радио-термолюминесцентийн шинжилгээгээр, үүдний талбайн 10-р давхарга нь 470±117 мянган 1 1 3 Деревянко А .П ., Петрин В.Т., Ц эвээн дорж Д ., Девяткин Е.В., Ларичев В.Е., Васильевский Р .С ., Зени н А .Н ., Гладышев С.А. П алеолит и неолит северного побережья Долины Озер. Н овасибирск, 2000. стр. 216-217. СимаковаА .Н . Палийологическая характеристика отложений лещеры Цаган-агуй. Деревянко А .П ., Ц эвээндорж Д ,, Олсен Д ., Реевс P., Зенин А.Н ., Кривошапкин А .И ., Мыльников В.П ., Гунчинсурэн Б., Ц эрэндагва Я. А рхеологические исследования Р осси й ск о-М он гольск оАмериканской экспедиции в М онголии в 1996 г. Н овосибирск, 1998. стр. 326-336. ГнибиденкоЗ.Н . О палеомагнитНыхисследованияхплейстоценовыхотложенийпещ еры Цаган агуй. Деревянко А .П ., Ц эвээндорж Д ., Олсен Д ., Реевс P., Зенин А.Н ., Кривошапкин А.И ., Мыльников В .П ., Гунчиисурэн Б., Ц эрэндагваЯ. Археологические исследования Р оссийскоМ онгольско-Американской экспедиции в М онголии в 1996 г. Н овосибирск, 1998. стр. 312­ 314. ТЭРГҮҮН АНГИ. Хуй нэглли! н байгуулзл жил (РТЛ-800), гол хонгилын малтлагын 12-р давхарга нь 520±130 мянган жил (РТЛ-805)~ээр он цаг нь тогтоогдсон болно.1 Эндээс эртний ургамалжилтын нэгдүгээр бүс буюу ургамжилтын нэгдүгээр иж бүрдэл нь доод плейстоцены үеийн ургамлын овгийг илэрхийлж байгаа нь харагдана. Үүдний талбай, Гол хонгилын малтлагад илэрсэн ургамжилтын хоёрдугаар иж бүрдэл нъ бие биенээсээ эрс ялгаатай байна. Гол хонгилын малтлагын хувьд хоёрдугаар иж бүрдэлд 11 -6-р давхаргуудын тоосонцор тогтолтын спектр хамаарна. Энд эхний иж бүрдлийн нэгэн адил мод (нарс, хус, гацуур)-ны тоосонцор зонхилж байна. Солонгон задралын судалгааны Цагаам агуйм эүсэл ти й н зу р а г (Баянхонгор аймаг, Баянлиг сум) явцад жодоо, нигүрс, хайлаас, царс, агч, далдуу модны тоосонцорууд мөн тааралдаж байсан байна.2Энэ нь чийглэгуур амьсгалд эрс хүйтрэлт байсныг гэрчилж байна. Арваннэгдүгээр давхарга нь манай эриний өмнөх 490+123 мянган жил (РТЛ-803)-ийн өмнөх үед холбогдоно.3 Үүдний талбайн 7, 8-р давхаргуудад илэрсэн хоёр дахь ургамалжилтын иж бүрдэлд мод болон бутлаг ургамлын тоосонцор эрс багасаж, өвслөг ургамлын тоосонцор 72-98% хүртэл нэмэгдэж байна.4 Эндээс харахад ойн ургамлын тоосонцор эрс багасаж, цаг уурт хуурай халуун болох үйл явц явагдаж эхэлсэн нь тод байна. Агуйн орчинд болон Говийн Алтайн уулсын бүсэд тал хээрийн төрх байдал ноёлох болжээ. Модлог ургамлын 1 2 3 4 Деревянко А.П ., Ц эвээн дор ж Д ., Олсен Д .,Р ее в с Р.,ЗенинА .Н .,К .ривош апкин А .И ., Мыльников В.П ., Гунчинсурэн Б., Цэрэндагва Я. Археологические исследования Р оссий ск о-М он гольско-Американской экспедиции в М онголии в 1996 г. Н овосибирск, 1998, стр. 63. Симакова А.Н, Палинологическая характеристика отложений пещеры Цаган-агуй. Деревянко А .П ., Ц эвээндорж Д ., Олсен Д ., Реевс P ., Зенин А .Н ., Кривошапкин А .И ., Мыльников В.П., Гунчинсурэн Б., Ц эрэндагва Я. Археологические исследовамия Р осси й ск о-М он гольск оАмсриканской экспедиции В М онголии в 1996 г. Н овосибирск, 1998. стр. 326-336. Д еревянкоА .П ., Ц эвээн дорж Д ., Олсен Д ., Р еевсР ., Зенин А .Н ., Кривошапкин А.И ., Мыльников В.Г7., Г ун чи нсурэн Б., Ц эрэндагва Я. А р хеол оги ч еск и е исследования РоссийскоМ онгольско-Американской экспедиции в М онголии в 1996 г. Н овосибирск, 1998. стр. 63. Симакова А.Н. Палинологическая... М О НГО Л УЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ бүрэлдэхүүнд өргөн навчит ургамлын зүйл орж байгаа явдал нь даг уур нь одоог бодвол илүү дулаан, чийглэг байсныг харуулж байна. Үүдний талбайн 5-р давхарга болон 4-р давхаргын доод талаас илэрсэн гурав дахь ургамалжилтын иж бүрдэл нь өвслөг болон бутлаг ургамлын тоосонцорыг агуулж байгаа (68-98%) нь Chenopodiaceae-гийн тоосонцор 75% хүртэл өссөнөөр тодорхой харагдана. Харйн шилмүүст модлог ургамал зөвхөн Pinus sg. Dyploxylon-ын тоосжилтоор (75% хүртэл) илэрхийлэгдэж байгаа бөгөөд өргөн навчитын төрөл эрс багасжээ.1Тоосонцорын солонгон задлальгн энэхүү бүрэлдэхүүн нь’өмнөх үеүүдтэй харьцуулвал тал хээрийн экосистемийн зонхилолт, цаг уурын эрс хуурайшилт, хүйтрэлтийг илтгэж байна. Энэхүү иж бүрдлийг агуулж буй 4-р давхарга нь манай эриний өмнөх 175±44 мянган жил (РТЛ-802)-ийн өмнөх үед холбогдоно.2 Гол хонгилын 5-2-р давхаргыг нэгтгэсэн ургамалжилтын гуравдугаар иж бүрдэл нь өвслөг ургамлын (75% хүртэл) тоосжилтыг ихээхэн хэмжээтэйгээр агуулж байгаа билээ. Шилмүүст модлог ургамлын төрөл нь Piecea, Pinus, Betula-гийн цөөхөн тооны тоосонцроор илэрхийлэгдэж байна. Энэ үед энэ бүс нутагт тал хээрийн хэв шинж давамгайлж байсан ч эрс цөөрсөн шилмүүст болон жижиг навчит ургамлын төрлөөс голчлон бүрдсэн ойн бүс уулархаг газарт нь байсаар байжээ. Тавдугаар давхарга 227±57 мянган Цагаан агуйн эртний цаг агаарын хувирал өөрчлөлт Гол хонгилы н малтлага Үүдний талбай Давхарга 0 Т оосон ц ор тогтолт Цаг уур Он цаг Хагзс цөлөрхөг Орчин үөийн жилд орох хээрийн төрх хур тунадас 112-133 мм 4 Мод, бутлаг урДЭЭД гамал 67%; өргөн наечит ургамлын ээлэх хувийн жин нэмэгдсэн; хусны төрөл 54% хүртэл, Chenopodiacaae 36%, Artemisia 8%; ойт хээрийн төрх Өмнөх болон орчин ү е э бодвол харьцангуй дулаан чийглэг Өвс, бутлаг 4 ДООД ургамал ((68­ 92%) Chenopodiaceae 75% Хуурайших 175±44 шинж хүчтэй мян. жил ажиглагдаж (РТЛ-802) эхэлсэн бө- 1 1 Давхарга Т оосон ц ор тогтолт Ц а гyyp 0 Хагас цөлөрхөг Орчин үөийн хээрийн төрх жилд орох хур тунадас 112-133 мм 2 Өвслөг ургамал (75%), Энд Gram ineae, Compositae, Chenopo- 3 Хуурайших шинж хүчтэй ажиглагдаж эхэлсэн бө- Он цаг 3-р давхарга (С14) (АА23159) 32960±670 Симакова А.Н. Палинологическая... Деревянко А.П ., ЦэвЭэндорж Д ., О лсен Д ., Реевс P., Зенин А .Н ., Кривошапкин А .И ., Мыльников В .П ., Гунчинсурэн Б., Цэрэнлагйа Я. Археологические исследования Р осси й ск оМ онгольско-Американской экспедиции в М онголии в 1996 г. Н овосибирск, 1998. стр. 63. ТЭРГҮЬН АНГИ. Хүй нэгалийн байгуулал 5 7 8 10 11 хүртэл; С отр о- гөөд өмнөх sitae 21% хүр- үөэ бодвол хүйтэрсэн тэл)); модлог Pinus sg. Diploxylon (21% хүртэл); өргөн навчит ургамлын тоосонцор цөөн; тал хээрийн төрх 4 5 Өвслөг ургамал 72-98%; модбутлаг: Pinus sg, Dyploxy-lon, Carpinus, Ostryorsis, өргөн навчит ургамлын тоосонцор тохиолдын шинжтэй, өвсбутлаг ургамал: Compositae (85% хүртэл), Ephedra (21% хүртэл), Chenopodiaceae (36% хүртэл); хээрийн төрх Өмнөх үеэ бодвол эрс хүйтэн, хуурай. Орчин үөэ бодвол эрс дулаан, чийглэг - Мод-бутлаг ургамал (67-87%). Carpinus (39 % хүртэл), Fraxinus (14% хүртэл), Betula sect. Albae (18 % хүртэл); шилмүүслэг Cedrus, Picea, Pinus; өргөн навчит: хайлаас, царс, агч далдуу; ойт ба ойтхээрийн төрх Орчин үетэй харьцуулбал ихээхэн чийглэг, дулаан; Жилд орох хур тунадасны хэмжээ нь: 400-500 мм ба түүнээс их 4 70± 117 мян. жил. PTJ1804. Эсрэг туйл нь Матуямыи д э э д үөд буюу 730 мян, жилээс өмнөх үөд хамаарна. 6 11 12 13 diaceae, Ephed­ ra, Polygonaсеае; Мод-бутлаг ургамал: Alnus, Fraxinus, Carpinus, Tilla, Picea, Pinus, Betula. гөөд өмнөх үөэ бодвол хүйтэрсэн жил, (АА26588) 33497±600 жил, (АА26587) 33777±585 жил, (АА26589) 30942±478 жил, 4-р давхарга (ЭПР) EU49±6 мян. жил, LU57±7 мян. жил, RU66±9 мян. жил; 5р давхарга (RTL) 227±57 мян. жил РТЛ804 Модлог ургамлын тоосонцорт: нарс (50% хүртэл), гацуур (24% хүртэл), хус (55% хүртэл); өргөн навчит: хайлаас, агч, царс, далдуу модных байна. Могасеае, Junglas үгүй болжээ. Өвсний дотор баг цэцэгт болон сагдайн тоосонцор байна. Ойн болон ойт хээрийн төрх Өмнөх үеэ 490±123 бодвол эрс мян. жил. хүйтэн, хуу- PTJ1804 рай. Орчин үеэ бодеол эрс дулаан, чийглэг Модлог, бутлаг ургамал (75-90 %). Уүнд: Гацуур (25 %), нарс (35 % хүртэл), хус (28 % хүртэл); өргөн навчит: Alnus (15% хүртэл), Carpinus (10% хүртэл), Ulmus (6 % хүртэл), Corylus (8% хүртэл), Tilia (22% хүртэл) Могасөаө, Junglas, ойт ба ойт хээрийн төрх Орчин үе520И 30 мян. жил тэй харьцуулбал РТЛ805 ихээхэн чийглэг, дулаан. Жилд орох хур тунадасны хэмжээ нь: 400-500 мм ба түүнээс их МОНГОЛ ҮЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ жилийн үед (РТЛ-804) хамаарна.1 Үүднйй талбайн дөрөвдүгээр давхаргын дээд талаас авсан дээжээс илэрсэн дөрөвдүгээр ургамалжилтын иж бүрдэл нь мод болон бутлаг ургамлаас бүрдэл (67% хүртэл) болж байна. Модлог-бутлагургамлынтөрөлд хусны тоосонцор төдийгүй өргөн навчитын тоосонцор ч тааралдаж байна. Энэ нь тухайн үед энэ бүс нутаг нь дулаан, чийглэг уур амьсгалтай байсныг харуулж байгаа явдал юм. Дөрөвдүгээр давхарга 175+44 мянган жилийн үед (PTJI-802) хамаарна.2 Цагаан агуйн хөрсний давхаргын зүсэлтээс авсан тоосонцор тогтолтын спектр нь Говийн Алтайн уулсын бүс нутаг плиоцен хийгээд плейстоцены үед ямар байсныг тодорхойлон харуулж байгаа юм. Энэхүү ургамшилтын байдал, цаг агаарын онцлогоос харахад Цагаан агуйд плейстоцены туршид хүн амьдрах бүрэн бололцоог хангасан байжээ. Цагаан агуйн он цагийн хүснэгг Дээжийн ла- Дээжний бораторийн хээрийн дугаар дугаар Он цаг тогтоосон Өрөг Давхарга Гүн Он цаг -334 см -475 см 931± 65ж .ө 37.540±930 ж.ө -430 см 33.777±585 ж.ө -274 -355 -436 -390 32.960±670 33.840±640 33.497±600 30.942±478 материал Гол хонгил Радиокарбоны он цаг тогтоолт (AMS) АА26586 АА31869 ТА97-6 ТА97-10 Модны нүүрс Яс А22 А19 АА26587 ТА97-15 Модны нүүрс А21 АА23159 АА23158 АА26588 АА26589 ТА96-12 ТА96-6 ТА97-17 ТА97-18 Модны Модны Модны Модны А26 А23 А21 А22 Q T40(SS44) Q T41(SS86) ТА96-1 ТА96-3 RTL-804 RTL-803 RTL-805 TL95-11 TL95-26 TL95-30 нүүрс нүүрс нүүрс нүүрс 1-р дав. 3-р үе 2-р дав. Д ээд талын нарийн хайрган үе 2-р дав. Д оод талын нарийн хайрган үе 4-р давхарга 3-р дав. Д ээд тал 3-р дав. Д ээд тал 4-р дав. Д ээд тал см см см см ж.ө ж.ө ж.ө ж.ө Цахилгаан соронзон хос давтамжийн аргаар тогтоосон он цаг (ESR) Шүдний хэсэг Адууны яс А24 А24 4-р дав. Д оод тал 4-р дав. Д оод тал -370 см -370 см 44±5 мян. ж.ө 51 ±6 мян. ж.ө 59±7 мян. ж.ө Радиотермолюминисцен аргаар тогтоосон он цаг (RTL) Шороо Шороо Шороо А25 А24 А24 5-р дав. Д ээд тал 11-рдав. Д ундтал 12-р дав. Д оод тал -331 см -525 см -586 см 227±57 мян. ж.ө. 450±123 мян. ж.ө 520±130 мян. ж.ө Монголын орны нутгаас олдсон дараагийн томоохон дурсгал нЪ> Дундговь аймгийн Гурван сайхан сумын нутагт орших Ярх уулын дэргэдээс олдсон доод палеолитын үеийн суурин юм. Энэ нь одоогоос 300 мянга орчим жилийн өмнөх үед холбогдох чулуун зэвсгийн дархны газар бөгөөд хасын хольцтой шаргал өнгийн цахиурын төрлийн чулуугаар хийсэн олон төрл ийн зэвсэг байгаагийн дотор чулуун эдлэл хийх бэлдэц чулуунаас цуулсан залтсууд, хөндлөн огтлолоор гурвалжин хэлбэрийн хатуу хутган цуулдас, цохилтын нэг ба хоёр талбайт үлдэц, хянгар, хусуурын төрлийн зүйлс олон Симакова А.Н. Палинологическая... М өн тэнд. ТЭРГУҮН АНГИ. Хүй нэгллийн байгу лал байгаагаас хамгийн сонирхолтой нь гилбэр ба үзүүр мэсэн зэвсгүүд юм. Эдгээр нь хийсэн арга барил болон бусад бүхий л шинжээрээ Өмнөд Ази, Европ, Африкын доод палеолитын ашеллийн хэмээх үед өргөн тархсан гилбэр ба үзүүр мэсэн зэвсгүүдтэй ижил байна. Уг гилбэр зэвсгүүд нь нэлээд баргилдуу, хоёр хажуугийн хавтгай талыг ялтаслан цуулж зассанаас гадна ирэн талыг хоёр талаас нь ээлжлэн цохиж гаргасан зэрэг нь европын гилбэртэй адил долгио иртэй болжээ. Хоёр талаас нь зассан нөгөө үзүүр мэсэн зэвсгүүд нь европын доод палеолитын микок гэгдэх шашны дурсгалуудтай адилавтар бөгөөд гилбэр зэвсгээ бодвол арай нимгэн, хавтгайдуу хэмжээгээр бага болно. Ярхын дурсгал нь Евразийн доод палеолитын үеийн соёл анхлан бий болсон тодорхой үүсвэр газар нутгийн тухай тухайн үед тогтсон зарим ойлголтыг хянан үзэхэд ойртуулахад чухал үүрэг гүйцэтгэсэн юм. Учир нь 1970-аад оноос өмнө Америкийн эрдэмтэн И.Х.Мовиусын дэвшүүлж, палеолит судлаачдын нэг хэсэг нь баримталж байсан «Чулуун зэвсгийн үеийн орон нутгийн хөгжлийн тухай онол»-д «хуучин чулуун зэвсгийн үед өрнө зүгийн орнуудад гилбэр зэвсэг бүхий хүмүүс, Өмнөд ба Зүүн өмнөд Азийн орнуудад мөлгөр хайрган чулууг хөндлөн хугалж зөвхөн нэг талаас нь ирэлж зассан зэвсэгтэй хүмүүс бүхий доод палеолитын соёлын хоёр том бүс байсан» гэж үздэг байв. Гэтэл Ярх хайрханы дурсгалыг олж судалсны үр дүнд «гилбэр зэвсэг хийж эзэмшигчдийн нутгийн хил хязгаар нэлээд хэмжээгээр тэлэгдэж “сонгодог” гилбэр зэвсэгтэн гэж нэрлэгдцэг Африк, Баруун европ, Өвөр Ази, өмнөд Энэтхэгтэй нэг мужид Төв Азийн нутаг, түүний дотор Монгол орон багтах нь эргэлзээгүй» болсон билээ.1 Монгол орны палеолитын эхэн үеийн дотоод хөгжлийг харуулах Ярхын дурсгалын нэг онцлог нь энэхүү гилбэр ба үзүүр мэсэн зэвсэг үйлдэж эзэмшигчид нь өрнө зүгийн доод палеолитын үеийн хүний нэг адил чулууг засаж, түүгээр хоёр талаас нь янзалж ирлэсэн зэвсэг хийх өөрийн тогтсон арга барилтай байсанд юм. Монгол ба Европын гилбэр мэсэн зэвсгийн ижил төсөөтэй байдлыг тэртээ алс холын эртний хүнтэй тус орны мөн үеийн хүн ямар нэг гарал төрлийн холбоотой юм уу, эсвэл өөр хоорондоо харилцан нөлөөлөлцөж байснаар биш, зөвхөн гадаад шинжээрээ адил боловч тус тусдаа үүсэж хөгжсөн хоёр өөр соёл буюу, өөрөөр хэлбэл хуучин чулуун зэвсгийн үеийн хөгжлийн тодорхой шатанд амьдарч байсан ази, европ хүний аль аль нь чулууг засаж гилбэр зэвсэг хийх нэгэн үзүүр санааг сэдэж олсноор тайлбарлагдаж байна.2 Үүгээрээ Ярхын хуучин чулуун зэвсгийн үеийн дархны газар нь бичигдээгүй түүхий н хэдэн зууны өмнөх үнэнийг өгүүлсэн томоохон суурин газар юм. Монгол орны нутгаас олдсон ашеллийн үеийн дараагийн томоохон суурин нь Өмнөговь аймгийн хамгийн урд зах, улсын хилийн ойролцоо 1 2 Д орж Д ., Ц эвээндорж Д. М онголын папеолит. УБ., 1978. М өн тэнд. МОНГОЛ УЛСЫН ТУҮХ. I воть орших Оцон Мааньтын чулуун зэвсгийн суурин юм. Оцон Мааньтын чулуун зэвсгийн эдлэлүүдийг хар саарал өнгийн чулуугаар хийжээ. Оцон Мааньтаас олдсон дугуйдуу хэлбэрийн үлдэц, гонзгойдуу үлдэцүүд нь их эртний шинжтэй бөгөөд тийм хэлбэрийн үлдэц Европ, Өмнөд Ази, Африкт доод палеолитоос дунд палеолитод шилжих шилжилтийн үед элбэг тохиолддог юм. Гонзгойдуу хэлбэрийн ялтасаас маш нямбай зөөлөн цохилтоор товгор артай тэгщ ирмэгтэй урт зууван гурвалжин ялтас цуулж авдаг байжээ. Энэ нь тус улсын нута/Дэвсгэрт амьдарч байсан эртний дархчууд бие биетэйгээ харилцан хамааралгүйгээр ашеллийн үед шилжсэн болохыг нь харуулж байна. М онгол орны нутгаас олдсон палеолитын үеийн томоохон дурсгалуудын нэг нь Өвөрхангай аймгийн Богд сумын нутаг, Өмнөговь аймгийн Булган сумдын нутгийн зааг «Цахиуртын хөндий»-н суурин юм. Ойролцоогоор 10000 м2 талбай эзлэх энэ суурин нь газрын хөрсөн дээрээ хуучин чулуун зэвсгийн доод шатнаас эхлэн шинэ чулуун зэвсгийн үеийн эхэн үеийг хамарсан хэдэн зуун мянган дурсгалыг агуулдаг. Он цагийн хувьд асар өргөн үеийг хамарсан дурсгал бүхий ийм газар Монгол, Төв Ази төдийгүй дэлхийд урьд өмнө тохиолдож байсангүй. Эл сууринг 1995 онд Монгол-Орос-Америкийн хамтарсан «Монголын чулуун зэвсгийн үе» төслийн хээрийн шинжилгээний ажлын үеэр хийгдсэн хайгуулын явцад анх олж илрүүлсэн юм.1 Цахиуртын хөндийн хуучин чулуун зэвсгийн үеийн нээлттэй суурин бүхий газар нь хойд өргөргийн 44“10'55,Г', өмнөд уртрагийн 102°50'18,7"-д буюу Говийн Алтайн нурууны зүүн-өмнөд төгсгөлийн төв хэсэгт буюу Арц богд, Гурвансайхны нуруудын дундах нам дор газарт орших газар зүйн хувьд элсэн манхан, дов, гүвээ, жалга, гуу, гүн ангал зэрэгцэн оршсон нэлээд сонирхолтой тогтоц билээ. Энэхүү тогтоц бүхий эл дэвсгэр нутгийн төв хэсэгт шохойн чулуун хурдас дээр тогтон өндөрлөгдсөн нэгэн талбай байгаа бөгөөд түүний дээд тал нь цахиурын төрлийн чулуугаар нэлдээ хучигдсан байна. Хучилт нь зөвхөн дээд хэсэгтээ ч бус түүний хажуу талуудад ч ажиглагдана. Эртний хүн хөдөлмөрийн зэвсгээ хийхэд энэ хөндийн цахиурын төрлийн чулуулаг ашиглаж байсан бололтой шинж тэмдэг илт ажиглагдана. Энэ нь эндэхийн өнгөн хөрсөн дээрх чулуулаг ямарваа нэгэн байдлаар хүний гараар анхдагч хагаралд орсон байгаагаар нотлогдож байнэ. Чулуун зэвсгийн дурсгалуудын хадгалагдан үлдсэн байдлыг байгаляйн элэгдэлд орсон хэмжээгээр нь хүчтэй, дунд, сулавтар элэгдэлд орсон гэж гурав ангилан үзэж болно. Байгалийн хүчтэй элэгдэлд орсонд цуулалтаар үүссэн анхны шугаман хэсгүүд нь говийн хурц наранд түмэн үеийг элээн удаан шарагдахдаа бараг мэдэгдэхгүй, ердийн долгиолол маягийн овгор 1 Деревянко А .П ., Ц эвээндорж Д ., Олсен Д ., Реевс P., Зенин А .Н ., Кривошапкин А .И ., Мыльников В.П. Археологические исследования Российско-М онгольско-Американской экспедиции в М онголии в 1995 г. Н овосибирск, 1996; Деревянко А.П.; Ц эв ээ н д о р ж Д , Олсен Д ., Реевс P., З ен и н А .Н ., К ривош апкин А .И ., М ыльников В .П ., Г унчинсурэн Б., Ц эрэндагва Я. А р хеол оги ч еск и е исследован и я Р о сс и й ск о -М о н го л ь с к о -А м ер и к а н ск о й эк с п е д и ц и и в Монголии в 1996 гг. Н овосибирск, 1998. ТЭРГҮҮН АНГИ. Хүй нзг аинн байтуүлал товгорууд болсон, цохилтын талбай болон нийт гадарга нь чухам ямар дурсгал болохыг нь танихад төвөгтэй дурсгалуудыг оруулан үзэж болох юм. Энэ бүлэгт хамруулан үзэж буй дурсгалууд нь анхдагч цуулалтынхаа хувьд зэрэгцээ буюу тэгш хэмт бус зарчмаар хийгджээ. Үлдэцүүдийн дунд цохилтын нэг талбай бүхий цуулдасны нэг талтай том болон дунд зэргийн үлдэцүүд зонхилох шинжтэй байна. Цохилтын талбайг уг чудуунаас нэгэн томоохон цуулдасыг цуулан авах аргаар бэлджээ. Үлдэцээс цуулан авсан ялтас залтасууд нь том, дунд зэргийн хэмжээтэй байна. Дунд зэргийн элэгдэлд орсон дурсгалууд гэдэг нь элэгдлийн дүнд үүссэн нүхнүүд нь харьцангуй цөөн тоотой, цуулдаснуудьщ анхны захууд нь харьцангуй ялгарч харагдаж буйгхэлнэ. Анхдагч цуулалтыгхөндлөн-тууш, зэрэгцээ, леваллуан зарчмаар хийжээ. Хөндлөн-тууш цуулалтын үлдэцүүд нь томоохон хэмжээний зүйлсийг хийхэд зориулагдаж байсан бололтой. Цохож хэлэхэд цохилтын талбайг жигд бэлтгэж байжээ. Сулавтар элэгдэлд орсон дурсгалуудад гадаргад нь элэгдлийн ул мөрүүд дөнгөж үүсэж эхэлж буй чулуун зэвсгүүдийг оруулж болох юм. Анхдагч цуулалтыг хажуугийн цуулалт хийх зарчмаар хийсэн байнц. Энэ хэсэгт эхний хоёр хэсэгтэй нэгэн адил цохилтын нэг талбайтай, цуулдаСЙы нэг талтай дурсгалууд орж буй бөгөөд үлдэц нь олон цамцаалт (призм) хэлбэрийн болон говийн хэлбэрийн үлдэцүүд болж иржээ. Цохилтын талбайн байдлаас үзэхэд цуулалтыг тойрог маягтайгаар хийдэг болсон нь ажиглагдана. Цахиуртын хөндийн энэхүү суурин газрыг дурсгал агуулж буй байдлаар чулуун зэвсгийн үеийн «дарханы газар» хэмээн үзвэл хуучин чулуун зэвсгийн доод шатнаас дунд чулуун зэвсгийн сүүл, шикэ чулуун зэвсгийн түрүү үе хүртэлх хугацааны чулуун зэвсэг үйлдвэрлэлийн арга технологийг бүхэдц нь судлаж болох юм. §2. Дунд палеолитын үе (МЭӨ 100000-40000 жил) Доод палеолитоос дунд палеолитод шилжих үе нь дөрөвдөгч галав (антропогени)-т дэлхий нийтийн хэмжээнд гарсан томоохон өөрчлөлт болох эх газрын мөстлөгийн төгсгөлтэй давхацсан бөгөед Европ, Ази, Умард Америкийн ихэнх хэсэг мөсөн хучлагатай болжээ. Үүнээс Азийн мөстлөгийн голомт нь Урал, Шинэ газар, Таймыр болон дундад сибирийн тэгш өндөрлөгийг хамарсан аж. Эрчимтэй хөгжлийнхөө үед мөстлөг өргөрөгийн 60 градуст хүрсэн бөгөөд мөстлөг хоорондын үед далайн түрэлт ихсэж, уур амьсгалын эх газрын шинж нэмэгдсэнтэй холбогдон өргөн уудам нутагт газар доорх мөстлөг буюу мөнх цэвдэг тархжээ. Умард Америк, Евразийн мөстлөг цаг хугацааны хувьд давхацсаны гол шалтгаан нь Альпийн атираажилт дуусаж, түүний үр дүнд дэлхийн гадаргуу 500-600 метрээр өргөгдсөнөөр ялангуяа умард хагаст температур буурч мөстлөг үүсэхэд хүргэсэн байна. Улмаар мөсөн бүрхүүл өргөжин тэлснээр дэлхийн гадаргуу нарны эрчим хүчийг их хэмжээтэй ойлгох болсон учир хүйтэн уур амьсгал бүрджээ. Мөн агаар мандлын найрлагын өөрчлөлт, М о н го л ҮЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ гадаад далайн төвшний хэлбэлзэл, тивүүдийн шилжилт зэрэг олон хүчин зүйлтэй холбон үздэг. Дөрөвдөгч галавын цаг агаарын энэхүү өөрчлөлт нь амьтан ургамлын аймагт зохих нөлөө үзүүлжээ. Галавын эхэн үед сээр нуруугүй бараг бүх амьтан одоогийн хэлбэр төрхөө олсон бол сээр нуруутан амьтадаас дөрөвдөгч галавын дунд үед дулаан нөхцөлд амьдардаг савагт хирс, эртний заан, агуйн арслан зэрэг амьтад мөхөж, сүүл үед нь хүйтэнд тэсвэртэй арслан заан, сахлаг үстэй хирс, заарт үхэр, цаа буга, туйлын ятуу өргөн тархсанаас гадна далд үрт ургамал ихэд дэлгэрсэн байна. Эдгээр амьтдын ясны үлдэгдэл Испани, Итали, Дорнод Сибирь, Умард Америк зэрэг олон газраас олджээ. Дөрөвдөгч галавын эхэн үеэс өнөөгийн Монгол улсын нутаг эх газрын хуурайдуу уур амьсгалтай, хур тундасаар харьцангуй бага байсан тул Европ, Умард Америкийг бодвол мөстлөг зөвхөн томоохон уул нуруудаар хязгаарлагдаж байсан гэж судлаачид үздэг1. Тухайлбал Монгол Алтай, Хангайн нурууны салбар уулс, Хөвсгөл, Хэнтийн уулсын өндөрлөг хэсгээр мөстлөгийн тодорхой ул мөр үлджээ. Тухайлбал Хөвсгөлийн уулархаг хэсэгт 2 удаа томоохон мөстлөг болж, Дархадын хотгор, Хөвсгөл нуурын эрэг дагуух уул нурууд мөсөн хучлагатай байжээ. Мөн Хангайн нуруунд 2 удаа мөстлөгболсны эхнийх нь нэлээд их хэмжээтэй, Скандинавын маягийн мөстлөг байсан бол хоёрдох удаа нь ялимгүй бага талбайг хамарчээ2. Харин Хэнтийн нуруунд хэдэн удаа мөстлөг болсон талаар судлаачдын санал зөрөөтэй байдаг. Тухайлбал В.А.Обручев 2 удаа мөстлөг болсон гэж дүгнээд эхнийх нь нилээд хүчтэй болж Улаанбаатарын орчим Туул голын хөндийг хүртэл хамарсан боловч ул мөр нь сайтар мэдэгдэхгүй болсон бол дараагийн удаад нь мөсөн голын бие даасан төвийн байдалтай, өндөр уулсын мөстөлтөөр хязгаарлагдсан3 гэж үзжээ. Харин академич Ш.Цэгмидийн судалгаагаар Хэнтийн нуруунд 1 удаа мөстлөг болсон. Мөсөн гол үүсэх үеэр цасан хунгарын шугам 1900-2000 метрийн өндрийг дайрч өнгөрсөн байна4. Монгол Алтайн нуруунд эртний мөстлөгийн шинж тодорхой үлдсэн бөгөөд баруунаас зүүн тийш багассан байдалтай ажээ5. Энэ үед өндөр уулын зах хязгаараар урьдын адил уудам тал хээр үргэлжилж арслан заан, савгат хирс, зэрлэг адуу, үхэр, буга зэрэг бусад туурайтан амьтдын зэрэгцээ хүйтэн сэрүүн уур амьсгалд зохицсон цаа буга, хандгай, азийн баавгай, арслан зэрэг амьтад шинээр нутагшжээ. Ийнхүү дунд палеолитын үед цаг агаарын эрс өөрчлөлтийн улмаас ургамал амьтдын аймагт өөрчлөлт гараад зогссонгүй, мөн хүний бие 1 2 3 4 5 Н .А .М аринов. Стратиграфия М Н Р. М ., 1957, тал 232; Э .М .М урзаев. БН М АУ. УБ., 1952; Ш .Ц эгмид. М онгол орны фиэик газарзүй. У Б., 1969; В.А.Обручев. Признаки ледникового периода в Северной и Центральной Азии. Б К И Ч П . № 3, М; Ш .Ц эгмид. Хэнтийская страна в М онголии. Сб. «Вопросы географии» № 35, 1954. Э.М .М урзаев. БНМ АУ. УБ„ 1952. В.А.Обручев. П ризнаки ледникового периода в С еверной и Ц ентральной Азии. БК И Ч П . № 3, М. , Ш .Ц эгм и д. М онгол орны ф иэи к гаэарзүй. У Б ., 1969; Ш .Ц эгм и д. Х энтийская страна в М онголии. Сб. «Вопросы географии» № 35, 1954. Ш .Ц эгмид. Хэнтийская страна в М онголии. Сб. «Вопросы географии» № 35, 1954. ТЭРГҮҮН АНГИ. Хүй нэгллийн байгүулал махбодь, оюун ухаан хувьсан өөрчлөгдөж ирсэн ба энэ үеийн хүнийг Неандерталь төрхийн хэмээн Германы нутгаас анх олдсон газрынх нь нэрээр шинжлэх ухаанд нэрлэж заншсан бөгөөд “дунд зэргийн нуруутай (160 см орчим) шөрмөслөг чийрэг биетэй, тархины багтаамж 1400-1600 см3” байжээ. Гэвч дух нь жаахан, хөмсөгний яс төвгөр, гарын хуруунууд нь болхи зэрэг байдал нь орчин үеийн хүнээс ялгагдах гол шинж байв. Гэвч амьдралын дадлага туршлага нь сайжирч, багаж зэвсэг нь ч улам нарийн хийцтэй болж, урьд нь нэг чулууг нөгөөгөөр цохиж, хагачих аргаар зэвсэг хийдэг байсан бол чулууг цуулах шинэ оньсон арга барил бий болжээ. Дунд палеолитын үндсэн зэвсэг нь таргил үлдэцнээс өргөн залтас цуулан авч түүний ир ирмэгийг нь дахин засаж хийсэн гурвалжин мэс ба хянгар юм. Хурц ирмэгтэй гурвалжин мэсийг хутганы зориулалтаар, нимгэн мэсийг мод, ясанд суулгаж жад маягаар хэрэглэж байснаас гадна хянгарыг арьс шир янзлах, мод, ясан эдлэл хийхэд голчлон ашиглаж байсан байна. Үүний зэрэгцээ гурвалжин залтас, өргөн уртялтсыг ирлэж бяцхан мэс буюу аж ахуйн олон үйлд хэрэглэж болох бусад зэвсэг хийх болсон. Монгол орны нутагдэвсгэрээс дунд палеолитын буюудэлхийн чулуун зэвсгийн уе шатны ангиллаар Мустьен* үед холбогдох бууц суурингууд олон тоогоор олдсон бөгөөд чулуун зэвсгийн үйлдвэрлэлийн арга техник, он цагийн хамаарлыг нь харьцангуй сайн судалсан .Өвөрхангай аймгийн Хархордн сумын нутагт орших Орхон-1, Орхон-VII (9, 10-р давхарга), Баянхонгор аймгийн Богд сумын нутаг Аргалант-I, Орог нуур-1, II болон Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын нутаг Оцон Мааньт, Өвөрхангай аймгийн Богд сумын нутаг Арц богд зэргийг дурьдаж болно, Эдгээрээс гадна 1980аад онд Монгол-Зөвлөлтийн эрдэмтдийн хамтын судалгааны урээр Монгол Алтайн нурууны салбар уулсын орчмоос мустьен үед холбогдох 20 орчим бууц сууринг илрүүлжээ. Үүнд Баян-Өлгий аймгийн Алтан цөщ сумын нутаг Алтан цөгц, Олон нуур-1, II, Ховд аймгийн Манхан сумын нутаг Хойд Цэнхэрийн гол-I, II, III, Баралгийн гол-I, II зэрэг томоохон дурсгалууд хамаарна. Антропогений эхэн үеэс чийглэг, дулаан уур амьсгалтай байсан Монгол орны чулуун зэвсгийн үеийн дурсгалууд нь өөрийн өвөрмөц онцлогийг хадгалж байдаг бөгөөд энэ нь ихэнх тохиолдолд газрын хөрсөн дээр ил байдлаар, харилцан адилгүй олон үеийн дурсгалууд хоорондоо холилдон оршдог тул он цагийн хамаарлыг нарийн тогтооход нэлээд бэрхшээлтэй байдаг. Харин хөрсөн доор хадгалагдан үлдсэн соёлт давхарга бүхий суурингуудыг малтан судалснаар үйлдвэрлэлййн хөгжил, үе шатны талаар илүү тодорхой мэдээлэл авах боломжтой юм. Монгол орны нутаг дэвсгэрээс сүүлийн жилүүдэД Орхон-1, Орхон-VII, Цагаан агуй, Чихэн агуй зэрэг соёлт давхарга бүхий суурин газруудыг илрүүлэн малтан судалж, хөрсний давхарга, үеүдээс гарсан эртний амьтан, ургамлын үдцэгдэл, үр тоос, түүнчлэн хуний үйл ажиллагаатай холбоотой * Ф ранцын Л е-М устье хэм ээх агуйгаас анх олдсон чулуун зэвсгийн зүйлсийн холбогдох он ■цагийг 100000-40000 ж илээр тогтоож ийнхүү нэрлэх болж ээ. МОНГОЛ IЛСЫН ТУҮХ. I БО П галын ор зэргийн дээжинд лабораторийн нарийн шинжилгээ хийж он цагийг нь тогтоож байгаа нь бусад дурсгалуудыг харьцуулах шалгуур үзүүлэлт болж байна. ПалеоЛитын дунд үе (мустье)-д холбогдох хамгийн эртний олдвор бүхий суурин нь Баян-Өлгий аймгийн Алтанцөгц сумын нутаг Олон нуур-I, Ховд аймгийн Манхан сумын нутагт орших Баралгийн гол-I юм. Знэ үед Монгол нутагг чулуун зэвсгийн үйлдвэрлэлийн хоёр үндсэн арга зонхилж байсан гэж үздэг1бөгөөд үүнд леваллуан ба шүдэлсэн мустьен үйлдвэрлэлийн арга хамаарна. Леваллуан үйлдвэрлэлийн аргыг илэрхийлж байгаа томоохон дурсгал нь Орог нуур 1, 2-р суурин юм. Эндээс жинхэнэ мустье маягийн гурван талт үлдэц, леваллуа аргаар цуулалт хийсэн шовхдуу үлдэц, өргөн урт ялтас, баргил дугуй үлдэц ззрэг чулуун зэвсгийн зүйлс олджээ. Үүнтэй ижил төрхийн дурсгал нь Өвөрхангай аймгийн Хархорин .сумын нутаг Орхон-1ээс илэрсэн ба хөрш бүс нутгуудийн соёлт давхарга бүхий Усть-Канск, Денисов, Аймшиг, Чулууны агуйн болон Усть-Каракол-I, II, Ануй-1, Карабом, Тюмечин-I2зэрэг суурингийн олдворуудтай арга техникийн хувьд ойролцоо байна. Мустьен (шүдэлсэн) үйлдвэрлэлийн аргаар хийгдсэн олдворууд Орхон7 суурингийн 1-3-р малтлагаас ихээхэн илэрсэн бөгөөд энэ нь Өвөрхангай аймгийн Хархорин сумын төвөөс баруунтай, Орхон голын өндөр дэнж дагуу оршино. Энд Монгол-Зөвлөлтийн түүх, соёлын хамтарсан экспедицийн палеолитын дурсгал судлах ангийнхан 1986 онд 5x10 м талбайтай гурван хэсэг газар малтлага хийсний үр дүнд Орхон-VII буудал дархны газар нь геологийн биеэ даасан онцлог бүхий 11 давхаргатай болохыг тогтоожээ. Эдгээр давхаргуудын холбогдох он цагийг лабораторийн шинжилгээний аргаар баттай тогтоосон юм3. Энэ суурингийн археологийн соёлт давхаргаас гарсан чулуун зэвсгийн дурсгалыг судлаачид хэлбэр төрх, үйлдвэрлэлийн арга техникийн хувьд үндсэнд нь хоёр том хэсэгт ангилан үзсэн байна. Үүнд: Хамгийн эртний дурсгал болох мустьен чулуун эдлэлийн олдвор нь зүсэлтийн 10-р давхарга буюу дэнжийн хамгийн доод суурь хэсгээс олджээ. Чулуун зэвсгийн үйлдвэрлэлийн ерөнхий аргын хувьд анхдагч цуулалт хийхдээ хэмжээгээр том биш хайргийг ашиглаж, хоёр янзаар хагалж байжээ. Үүнд нэгдэх нь бэлдэц чулуунаас богинохон бөгөөд нэлээд хүнд ялтас цуулж авдаг. Хоёр дахь нь гонзгой хайрган чулууны үзүүрийн нарийн талаас цохиж, үлдэцийн урттай тэнцэх ялтас цуулж авдаг байжээ. Олон талт иржгэр ухам иртэй зэвсэг, бусад олон төрлийн хусуурууд, ирэлсэн ялтас зэрэг эндээс олдсон зэвсгийн үүсэж 1 v А .П .Деревянко, Д .О лсен, Д .Ц эвээндорж , В.Т.Петрин. П ериодизация и хронология палеолита в М онголии. SA, т. XV1JI, f-2, УБ,, 1998, тал 13. 1 \ А .П .Деревянко, А.К.Агаджанян и др. Археология, геология и палеогеография плейстоцена и кж оцена Горного Алтая. Новосибирск, 1998. 3 ЖТй.Асташкин, А.П .Деревянко, А .Д.М илов и др. ЭПР-датирования; сравнение данны х no /датированию костных остатков на археологическом памятнике Орхон-VII (М онголия) методом ЭП Р и С -14. АЛТАЙКА. 1993, № 3. стр. 9-16 ТЭРГҮҮН АНГИ. Хүй нэгалийн байгүулал бий болсон он даг нь мустьен дунд үе буюу 60 000 жилийн тэртээд холбогддог. 8, 9-р давхаргаас леваллуа маягийн уламжлалт чулуун зэвсгүүд олдсон ба ялтас дуулж авсан үлдэдүүд нь нэг болон хоёр цохих талбайтай, зууван хэлбэрийн байв. Орхон-VII суурингийн хамгийн доод давхарга нь мустьен үедбуюу 62­ 58 мянган жилд холбогдох бол, галын ором бүхий дунд үе нь 45-50 мянган жил, бусад дээд талын соёлт давхаргууд нь 40-20 мянган жилд хамаарахыг физикийн шинжлэх ухааны хоёр өөр аргаар (С14, ЭПР) баттай тоггоосон1 юм. Орхон-VII буудал дархны газрын соёлт давхаргаас илэрсэн эртний ургамлын тоосонцорт хийсэн шинжилгээний үр дүнд «тэр үед одоогийнхоос илүү зөөлөн, чийглэг, их эрс тэс биш уур амьсгалтай байсан бөгөөд голын сав, хээр талаар янз бүрийн залаат ургамалтай, хөндий хоолойд нь өргөн навчит ой модтой» байсныг тогтоожээ. Орхон-VII буудал дархны газар нь түүхийн урт удаан үеийг төлөөлж чадахын зэрэгцээ, түүний археологигеологийн зүсэлт нь Монгол, Төв Ази төдийгүй Өмнөд Сибирь, Алс Дорнод, Умард Хятадын мөн үеийн дурсгалыг харьдуулан судлах, малтлагаас гарсан болон түүврээр олдсон тодорхой шинжлэх ухааны аргаар насыг нь тогтоогоогүй чулуун зэвсгүүдийн холбогдох он цагийг жишиж тогтоох шалгуур дурсгал болж байгаагаараа чухал ач холбогдолтой юм. Монгол орны дунд палеолитын үеийн томоохон дурсгалын нэг нь Өвөрхангай аймгийн Богд сумын нутаг Арц Богдын нурууны зүүн үзүүрт орших дарханы газар юм2 Энд хэдэн арван мянган жилийн турш эртний хүмүүс суурьшин амьдар*П 2 км урт, 8 км өргөн талбайд улаан хасын төрлийн чулуугаар янз бүрийн зэвсэг багаж үйлдэж байжэ^У г дурсгалыг анх 1961 онд А .П.Окладниковын удирдсан М онгол-Зөвлөлтийн хамтарсан шинжилгээний анги илрүүлэн олж, 1969 онд туршилтын малтлага судалгаа xnftx33j Хуучин чулуун зэвсгийн дунд үеэс эхлэн бараг шинэ чулуун зэвсгийн үеийн эцэс хүртэл тус-сууринд хүн оршин сууж байсныг гэрчлэх зэвсэг багажийн зүйлс газрын гадарга дээр их хэмжээгээр тархсанаас гадна малтлага судалгааны явдад өнгөн хөрснөөс нэлээд гүндч үргэлжлэн гарсан байна. Гэхдээ гадаргын хөрсөн дээр ил байгаа эдлэлүүд нь шинэ чулуун зэвсгийн үеийн арга теникийг илэрхийлдэг бол доод давхаргаас гарсан олдворуудын дийлэнх хэсэг нь бүхий л шинж төрхөөрөө хуучин чулуун зэвсгийн дунд үеийнх болох нь тогтоогджээ^ Арц богдын суурин дарханы газар нь нэн эртний хүний чулуугаар зэвсэг багаж хийх арга барил хэрхэн хөгжсөн, түүхий эд материалаа яаж сонгож, ашиглаж байсан зэрэг чулуун зэвсгийн шат дараалсан хөгжлийн шинж төрхийг бүрэн илтгэн харуулж чадахуйц гайхамшигт дурсгал юм. Хамгийн сонирхолтой нь эндээс улаан өнгийн хас чулууг ашиглаж нэг ба хоёр талаас нь ирлэсэн чоппер, чоппинг буюу хугадас 'зэвсэг олдсон нь ийм төрлийн 1 А .П .Д е р е в я н к о , В .Т .П ет р и н , С трати граф ия пал еоли та Ю ж ного Хангая (М о н го л и я ). “Х роностратиграфия палеолита С еверной Ц ентральной и Восточной А зии и А м ерики” . Н овосибирск. 1990, стр. 70. М о н го л ҮЛСЫН ТҮҮХ. I во ть зэвсгийг зөвхөн голын том хайрган чулуугаар дагнан хийдэг бус тухайн орон нутгийн бэлэн материалаар мөн үйлдэж чадцаг байсныг гэрчлэх баримт болж өгчээ1. Арц богдын сууринг нээн илрүүлснээр тухайн бүс нутгийн чулуун зэвсгийн үеийн хүмүүсийн тархац, суурыиилыг тодруулах өргөн бололцоо бий болсон юм. Учир нь сүүлийн жилүүдэд (1996-1999) Монгол-Орос-Америкийн хамтарсан чулуун зэвсгийн шинжилгээний анги энэ бүсэд хайгуул судалгаа хийж дээрх суурингаас холгүй орших «Цахиуртын хөндий» зэрэг газраас хэдэн зуун мянган дурсгалыг агуулсан хуучин чулуун зэвсгийн доод үеэс эхлэн шинэ чулуун зэвсгийн үеийг хамаарах Төв Ази төдийгүй дэлхийд ховор нээлттэй сууринг илрүүлэн судалж байгаа билээ. Үүнтэй Арц богдын дурсгал нь олон зүйлээр ижилсэж, холбогдож байгаа юм. Түүнчлэн Хэнтий аймгийн Батширээт сумын нутаг Рашаан хадны суурингийн малтлагаас дунд палеолитын үед өргөн тархсан дугуй үдцэц, тэгш өнцөгт ба гадаад төрхөөрөө шовхдуу маягийн үлдэцүүд, уртлаг цуулдас, ялтас, хянгар зэрэг эдлэлээс гадна жинхэнэ мустье төрхийн суурь хэсгийг нь сайтар тэгшлэж зассан, цохилтын талбай нь налуу, ялтас цуулах зориулалт бүхий үлдэцүүд хэд хэд олдсон юм. Мөн олон үе соёлт давхарга бүхий Мойлтын амны суурингийн хамгийн доод буюу «дунд палеолитод холбогдох үе нь шар шохойлог шавранцар хөрснөөс тогтсон, энэ үеэс том хэмжээний залтас, ялтас, нэг ба хоёр талбайт үлдэц, үзүүр мэс, таргил дугуй хэлбэрийн үлдэц... зэрэг олдсон»2 нь Рашаан хадны суурингийн малтлагаас илэрсэн хөрсний доод үе, давхарга, чулуун зэвсгийн олдворуудтай ойролцоо байна. Мөн энэ үед холбогдох томоохон дурсгал нь Өмнөговь аймгийн нутаг, улсын хилийн ойролцоох Оцон-М ааньтын бууц юм. Анх 1960 онд илрүүлснээс хойш 1961,1962,1967 онуудадтустуссудалж, олон арван зэвсэг багажийн зүйлс олжээ| Тэдгээрээс юуны өмнө дугуй ба гонзгойдуу хэлбэрийн үлдэц нь хамгийн эртний шинжтэй бөгөөд Европ, Өмнөд Ази, Африкт дунд палеолитын үед элбэг тохиолддог ажээ/\Гонзгойдуу хэлбэрийн үлдэцнээс маш нямбай зөөлөн цохилтоор товгор артай„тэгш ирмэггэй, урт зууван гурвалжин ялтас цуулж авдаг байжээ. Ийм ялтаснууд ОцонМааньтын бууцнаас олон тоогоор олдсон байна. Дээрх үлдэц, ялтас нь Европ, Африкт ашелийн үед үүсч мустьен үед хөгжлийнхөө дээд цэгт хүрсэн леваллуан хэмээгдэх чулуун зэвсэг хийдэг арга техникээр хййгдсэн байна3. '~**г Дунд палеолитын үед холбогдох олон дурсгал илэрсэн Монгол Алтайн нурууны бүс нутгийн зарим бууц суурингийн олдворуудаас товч дурьдах нь зүйтэй. Ховд аймгийн Манхан сумын нутагт Алтайн нурууны ар биеэс Хойд, Урд, Дунд гурван Цэнхэрийн гол эх авч урсах ба тэрхүү гурван голын бэлчир орчимд палеолитын үеийн чулуун зэвсгүүд элбэг байдаг» Тухайлбал судалгааны ном зохиолд Хойд Цэнхэрийн гол-II хэмээн тэмдэглэгдсэн чулуун зэвсгийн дурсгалууд нь бүгд хар саарал өнгийн хайрган чулууг ашигласан 1 2 3 Д.Д орж . Д унд ба дээд палеолитын үеийн М онгол орон. Ш УА-ийн м эдээ, 1991, № 3. тал 73. Д .Д орж , Д .Ц эвээндорж . М онголын палеолит. УБ., 1978. тал 51-53. А.П.Окладников. Н овое изучение древнейш их культур М онголии. СЭ. № 1, 1962. ТЭРГҮҮН АНГИ. Хүй нэгллийн байгуүлал байна. Чулуун эдлэлийн дотор бэлдэц, үлдэц, цуулдас нэлээд хувийг эзэлж байгаа нь энд анхан шатны боловсруулалт хийж байсныг харуулж байгаа юм. Түүнчлэн эндээс янз бүрийн хэлбэр хэмжээтэй цуулдсыг ашиглаж хийсэн хусуур зэвсэг, ирэлсэн ялтас болон бусад зэвсгийн шинж чанартай олдворууд нь мустьен үеийн үйлдвэрлэлийн онцлогийг бүрэн илэрхийлж байна. Мөн Ховд аймгийн Алтай сумын нутагт орших Барлагийн гол-I суурин нь дунд палеолитын үед холбогдох чухал дурсгалын тоонд орно. Энд чулууг хагалж төрөл бүрийн зэвсэг үйлдэж байсны ул мөр ТОДОрхОЙ үлдХ о й д Ц эн хэри йн агуйн ханын зур аг сэн бөгөөд леваллуа маягийн (Хсшд аймаг, Манхан. сум) залтас, ялтас цуулсан үлдэц, хурц мэс, хусуурууд, өвөрмөц хэлбэрийн зэвсгүүд нэлээд олджээ. Барлагийн гол-I суурингийн олдворуудад түгээмэл ажиглагдаж буй леваллуа маягийн үйлдвэрлэлийн арга нь ОХУ-ын Хакасын Двуглазка, Ангарын өмнөд биеийн дурсгалууд, Усть-Кань, Денисовын агуйн дурсгалуудтай адил байгааг судлаачид тэмдэглэжээ.1 Ер нь чулуун зэвсэг үйлдвэрлэлийн «леваллаун» арга нь дунд палеолитын сүүл, дээд палеолитын эхэн үед Монгол Алтай, Сибирийн бүс нутагт түгээмэл дэлгэрсэн гэж үздэг юм2. Дунд палеолитын үед чулуун зэвсгээс гадна түүнтэй холбогдсон өдөр тутмын үйл ажиллагаанд том амьтдын ясыг бага зэрэг засаж зэвсэг хийх, модон савааны үзүүрийг галд түлж хатууруулан жадны оронд хэрэглэх, том бөөрөнхий чулууг дүүгүүр болгон ашиглах явдал багагүй үүрэг гүйцэтгэж байжээ. Дунд палеолитын үед гал гаргаж хэрэглэж сурсан явдал нь энэ үеийн хүний хөгжилд хамгийн чухал түлхэц болсон бсгГөөд галыг механик аргаар гаргаж чадах болсон чухам энэ үеэс хүйсээр хөдөлмөрлөх ялгаа улам эрчимтэй болсон бөгөөд учир нь үр хүүхдээ асрах, ургамлын үр үндэс түүх зэрэг гэр зуурын ажлыг эрхэлж байсан эмэгтэйчүүдэд ran голомтоо сахих шинэ үүрэг нэмэгджээ. Хэрэв доод палеолитын үед хүн галт уулын 1 г А .П .Д ер евян к о, Д .Д ор ж , Р .С ., В.Е.Л аричев, В .Т .П етри н , Е .В .Д евятки н, Е .М .М алаева. Палеолит и неолит М онгольского Алтая. Н овосибирск, 1990. стр. 468-469. А.П.Окладников. Палеолит Центральной Азии. Н овосибирск, 1981. стр. 114. МОНГОЛ ҮЛСЫН 7ҮҮХ. I БОТЬ дэлбэрэлт, ойн ба тал газрын түймэр, аянга цахилгаанаас шатсан мод, бичил организмуудаас догщиж үүссэн гал зэргийг ашиглаж байсан бол энэ үед дахиур дахих, модны үрэлтийн аргаар галыг аль хэрэгцээтэй цагг гаргаж авч чадах болжээ. Галын ачаар хүн оромж сууцаа дулаацуулах, гэрэлтүүлэх, араатан амьтдыг айлгаж түүнээс биеэ хамгаалах төдийгүй ан амьтдыг бүслэн хөөж авлахдаа гал хэрэглэх болсон нь ангийн нэг төрөл зэвсэг болжээ. Мөн жад, шийдэм зэрэг модоор хийсэн хөдөлмөрийн зарим багаж зэвсгийг гадд халааж бэхжүүлж байсан нь ан агналтын ажлыг аль нэг хэмжээгээр хөнгөвчлөх боломж олгосон байна. Мөн галыг зохиомлоор гаргаж авч чаддаг болсны хамгийн гол ач холбогдл ын нэг нь уураг, өөх тос элбэгтэй том амьтдын махыг галд ямар нэг хэмжээгээр болгож идэх болсон нь хүний бие бялдрын өсөлтийгтүргэтгэж, амьдралын бүхий л үйл ажиллагааг дээшлүүлэхэд чухал түлхэд болсонд оршино. ТухаЙлбал “...уураг тархинд үлэмж их нөлөөлж, махан хоолноос тархи өөрийн тэжээл ба хөгжидц зайлшгүй чухал бодисыг урьдынхаас асар их илүү хэмжээгээр авах болсноор тархи үеэс үед гүйцэд, улам хурдан боловсрох бололцоотой болжээ”1. Тийм ч учраас энэ үеийн неандерталь хүний тархины баггаамж доод палеолитын хүнийхээс даруй 400 орчим см3аар илүү болж бие бялдрын ихэнх үзүүлэлтээр орчин үеийн хүний төрхөд нэлээд ойртож ирсэн байна2. Хүн ингэж бараг орчин уеийн хүний төрхтэй болж, чулуун зэвсэг багаж нь өмнөх үеийнхээс сайжирсан ба гал гаргаж ашиглах болсон зэрэг нь түүний ахуй амьдрапыг эрс дээшлүүлжээ. Арслан заан, хирс, зэрлэг адуу, үхэр, буга, янгир болон бусад туурайтан амьтдыг урьдын арга барилаар агнаж тэдгээр амьтдын арьсыг чулуун хусуур, хянгараар элдэж зөөлрүүлэн эгэл жирийн өмсгөл хийх болжээ. Цаг агаар нэгэнт сэрүүн болсон тул байгалийн бэлэн оромж агуй хонгил буюу хадны нөмрийг нар салхи, бороо хурын уснаас хамгаалах чулуун хана босгох, ан гөрөөсний арьс ширээр онгорхой цоорхойг битүүлэх зэрэг хаалт хашлага хийх, сууцны шаланд өвс хагд, амьтны арьс дэвсэх мэтээр засаж янзлан орогнох болсон байна. Хэдийгээр энэ үеийн хүний үйлдвэрлэхүй хүчний хөгжил буурай хэвээр байсан боловч зэвсгээ хамтран үйлдэх, хамтарч ан гөрөө хийх, идэш тэжээлээ олох, олсон зүйлээ нийтээрээ адил тэгш хуваах, зэрлэг араатан амьтдаас хамт олноороо биеэ хамгаалах зэрэг хамтын хөдөлмөр, үйл ажиллагааны үр дүнд нэгэнт бий болсон хүй нэгдлийн анхны хамтлаг улам бүр бэхжиж нийгмийн шинэ үзэгдэл болох овгийн хүй нэгдлийн шатанд аажмаар дэвшсээр байжээ. 1 2 К.М аркс, Ф .Энгельс. Түүвэр зохиол. 3-р боть. УБ., 1971, тал 80. Д.Дорж . Д ун д ба д э э д палеолитын үеийн Монгол орон. Ш УА-ийн м эдээ, УБ., 1991, № 3 74_________ ТЭРГҮҮН АНГИ. Хуй нэгллийн байгуулал §3. Дээд палеолитын үе (МЭӨ 40 000-15 000 жил) Дээд палеолитын .үе нь дэлхий нийтийг хамарсан мөстлөгийн эцсийн шатанд холбогдоно. Тухайн үед хур тунадас эрс багассаны улмаас тус орны томоохон уул нуруудаар, дунд палеолитын үед тогтсон мөсөн хучлага тал хөндий рүү бууж одоогийн Онон, Хэрлэн, Туул, Сэлэнгэ, Орхон зэрэг их гол мөрнүүд усаар улам арвижин орчин үеийн урсгалын горимтой болсон гэж үздэг байна. Цаг агаар хуурайшин, эх газрын уур амьсгалтай болсон энэхүү нөхцөлд арслан заан, хирс зэрэг урьдын том амьтдын зэрэгцээ зэрлэг адуу, үхэр, буга, янгир, аргал угалз, бөхөн, цагаан үнэг, тэмээн хяруул зэрэг амьтад хөршлөн амьдарч байсан нь палеонтологийн судалгаагаар тогтоогдсон билээ. Эдгээр амьтдын ясны үлдэгдэл Сэлэнгэ аймгийн Ерөө сумын нутаг Бугантын голын баруун эрэг, мөн аймгийн Ингэттолгой, Булган аймгийн Хутаг-Өндөр сумын нутаг Эгийн голын сав, Төв аймгийн Жаргалант сумын нутаг Хар Ямаат уул, түүнчлэн Улаанбаатарын ойролцоо, Өвөрхангай, Өмнөговь, Дорноговь, Сүхбаатар, Хөвсгөл зэрэг аймгуудын нутгаас олджээ. Энэ үеийн хүний үйл амьдралын ул мөр болох чулуун зэвсгийн зүйлс манай орны өнцөг булан бүрд түгээмэл байдаг бөгөөд тухайлбал Өвөрхангай аймгийн Хархорин сумын нутаг Мойлтын ам, Хэнтий аймгийн Батширээт сумын нутаг Рашаан хад, Баянхонгор аймгийн Өлзийт сумын нутаг Их Булган, Улаанбаатар хотын ойролцоох Сонгино уул, Буянт ухаа, Архангай аймгийн Цэцэрлэг хотын орчим, Булган аймгийн Хутаг-Өндөр сумын нутаг Эгийн голын сав Дөрөлж-1, 2, Баян-Өлгий, Ховд аймгийн нутаг Монгол Алтайн нурууны салбар Ховд-14, Баяннуур-13, Манхан-5, Бугат-2, Алтай1, түүнчлэн Орхон, Сэлэнгэ, Туул, Онон, Хэрлэн зэрэг томоохон гол мөрнүүдийн ай саваар олон арван бууц суурин, дарханы газрууд илэрсэн юм. Дээд палеолитын эхэн үеийн нэг онцгой чухал хүчин зүйл бол хүний бие бялдарт гарсан чанарын том өөрчлөлт юм. Хүний гавлын яс томорч дух өндөрсөж ирсэн нь мичин хүний морфологийн үлдэц болох хөмсөгний ясны товгорыг арилгаж, хэл ярианы аппарат өөрчлөгдсөнтэй холбогдон эрүүний яс одоогийнхтой адил болж орчин үеийн хүн (homo sapiens sapiens) бий болжээ1. Дунд палеолитоос дээд палеолитод шилжих үед орчин үеийн хүн бий болсон нь юуны өмнө чулуун багаж зэвсгийг шинэ арга барилаар хийдэг болсноор илрэх бөгөөд мустьегийн үеийн дугариг таргил үлдэцээс гурвалжин хэлбэрийн болхи залтас хэлтэлж авдаг байсан бол гонзгой хэлбэрийн үлдэцээс нимгэн урт хутган залтас тал бүрээс нь уртааш нь цуулжтүүнийхээ ирмэгийг нэг ба хоёр талаас нь дахин холтчин засаж хурц ир гаргадаг болсон байна. Чулууг цуулах ба сэлтлэн ирлэх болсон нь тэр үед чулуун зэвсэг хийх үйл ажиллагаанд гарсан нэг ёсны шинэ оньсон арга байжээ. Монголын дээд палеолитын үеийн арвин баялаг олдворуудын үйлдвэр1 Д .Д орж . Дунд ба д э э д палеолитын үеийн М онгол орон. Ш УА-ийн м эдээ, УБ., 1991, № 3. тал 76. М О НЮ Л 1ЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ лэлийн арга нь харилцан адилгүй юм. Нэг хэсэг нь леваллуан уламжлал дээр тулгуурлан хөгжсөн байдаг бол, нөгөө хэсэг нь Сибирийн болон Енисейн дурсгалуудтай ижилсэх хандлагатай байдаг. Мөн энэ үе нь Хятадын хойд хэсэг, Дундад Азийн дурсгалуудтай ч үйлдвэрлэлийн арга техник, он цагийн хувьд хамааралтай байна. Дунд палеолитын үед хэрэглэж байсан чулуун зэвсэг багаж бүрмөсөн шахагдаж гараагүйгээр үл барам тэдгээрийг улам боловсронгуй хийх болсноос гадна эсгүүр, цоолтуур, үзүүр мэс, тал дугариг үзүүр хусууранцар, жижиг сүх, ангийн цохиурт жад шинээр буй болж, хянгар, хутга зэрэг бусад олон зэвсгийн төрөл олширч чанар нь урьдаас эрс сайжирчээ. Огтлох, цоолох, зүсэх зэрэг үйлдэлд зориулсан хөнгөн багаж зэвсэг энэ үед мод ба ясан бариултай болсон байна. Дээд палеолитын гол шинж төрх нь нэг ба хоёр талтай гонзгой үлдэц зонхилдог бөгөөд түүнээс урт, зөв талтай, ирлэх боломжтой нимгэн ялтас цуулж, мөн цуулдас, залтас, ялтасыг ашиглаж хийсэн зэвсгийн тоо эрс нэмэгдэж, хусуур зэрэг жижиг багажийн төрөл анги нъ олширж ирсэн байна. Палеолитын дээд шатанд хүн ийнхүү олон төрлийн зэвсэг багаж хийж, эзэмших болсон нь түүний амь зуух үндсэн сурвалж ан агналтыг улам боловсронгуй болгож, тодорхой газарт удаан хугацаагаар оршин суух боломжтой болжээ. Үүний жишээ нь палеолитоос, мезолитын үеийг дуустал ойролцоогоор 20 гаруй мянган жил хүн тасралтгүй оршин суужбайсан олон соёлт давхарга бүхий Мойлтын ам, Рашаан хадны суурингууд юм. Мойлтын амны суурин нь монгол улсын төдийгүй, Т өв Азийн хэмжээнд онц сонирхолтойд тооцогдцог бөгөөд түүхийн урт удаан хугадааны турш хүн амьдран сууж байсныг гэрчлэх хэдэн мянган чулуун багаж, зэвсгийн зүйлс илрэн гарсан юм. Энэхүү суурин нь Өвөрхангай аймгийн Хархорин сумын төвийн ойрол цоо Орхон голын баруун эрэгт, тунгалаг хүйтэн рашаант Мойлтын аманд оршино. Анх 1949 онд А.П.Окладниковын удирдсан М онгол-Зөвлөлтийн түүх, угсаатны зүйн шинжилгээний хамтарсан эскпедицийхэн илрүүлж олсон бөгөөд I960, 1961, 1964, 1965 онд тус тус үргэлжлүүлэн малтан судалжээ. Уг суурингийн соёлт давхаргын зузаан нь 1.5-2 м бөгөөд дээд палеолитын түрүү үеэс эхлэн мезолитба неолитын эхэн үеийг дэс дараалан хамарсан дөрвөн соёлт давхарга илэрчээ1. Малтлагын явцад тухайн үеийн хүний хөдөлмөрийн үйл ажиллагааны ахицдэвшлийгтодорхой харуулсан олон зуун чулуун эдлэлийн зүйлс, үлдэц, хугадас маягийн цавчих зэвсэг, хянгар, хусуур, цоолтуур, хутга, үзүүр мэс зэрэг багажаас гадна ирлэж зассан, засаагүи олон тооны залтас, ялтас олдсоны хамгийн доод буюу 4-р давхарга нь шар шохойлог шавранцар хөрснөөс тогтсон байх бөгөөд эндээс том хэмжээний залтас, ялтас, нэг ба хоёр талбайт леваллуа маягийн үлдэц гарсны зэрэгцээ үзүүр мэс, дугуй хэлбэрийн үлдэц ч цөөн тоогоор олдсон байна. Харин эдгээр зэвсэг багажийг бодвол нэг, хоёр талаас нь ирэлсэн чоппер, чоппинг буюу хугадас зэвсэг тооны хувьд харьцангуй ил үү байсны зэрэгцээ дөрөвдүгээр соёлт давхрагын 1 76 А.П.Окладников. Палеолит Централыюй Азии. М ойлтынам (М онголия). Н овоснбнрск, 1981. ТЭРГҮҮН АНГИ. Хүй нэгллийн байгүулал олдвор нь палеолитын леваллуа шатанд холбогдох бол гурав, хоёрдугаар давхрага нь монгол орны дээд палеолитын дэвшингүй алгуур, хувьслыг бүрэн илэрхийлж байгааг судлан тогтоожээ. Хэдийгээр зэвсгийн дийлэнх хувийг хайрган чулуугаар хийсэн боловч леваллуа маягийн хоёр талбайт үлдцийг тохируулан засаж улмаар цохих талбайг цуулах уртрагтай тэгшлэн дээд палеолитын нэг ба хоёр талбайт гонзгой үдцэц болгон хувиргасан байв. Үлдцийг ийнхүү эвтэй засаж ашиглах болсон нь түүнээс ялтас цуулахад эвтэй болж, цуулсан ялтас нь зөв талтай, авсаархан, хэрэглэхэд илүү зохицсон эдлэл болон хувирчээ. Мөн залтас, ялтсаар хийсэн зэвсгийн тоо эрс нэмэгдэж хусуур зэрэг жижиг багажийн төрөл анги нь олширч, үлдцүүдийн гаднах хэлбэр төрх нь өөрчлөгдөж жинхэнэ сонгодог шовх хэлбэртэй болжээ. Ийнхүү олон төрлийн нарийн багаж зэвсэг хийж сурахын хирээр хүний өөрийнх нь гарын ур дүй сайжирч, хөдөлмөрлөх чадвар нь дээшлэн улмаар түүний оюун санаа хэл ярианы хөгжилд нөлөөлөх болсон байна. Мойлтын амны сууринд 1996-1997 онд Монгол-Францын хамтарсан палеолитын шинжилгээний анги бага хэмжээний малтлага, геологи, давхрага зүйн судалгааг хийж, он цагийн хамаарлыг нь улам нарийвчлан тогтоосон1юм. Монголын дээд палеолитын үеийн соёлт давхрага бүхий томоохон дурсгал болох Рашаан хадны суурин нь Хэнтий аймгийн Батширээт сумын нутаг, Биндэр уулын зүүн урд хормойд оршино. Энэ орчимд эртний булш, хүн чулуун болон буган хөшөө, тэдгээрийн дэргэдээс хүрэл, төмөр зэвсгийн болон Хүннү, Хятан, Монгол гүрний үед холбогдох шавар ваар савны үлдэгдэл, сумны зэв зэрэг түүхийн олон үед хамаарах дурсгал элбэг олддог билээ. Мөн хад чулуун дээр нь палеолитын үеэс эхлэн дундад зууны үед холбогдох ан амьтан, хүний зураг, хэдэн зуун тамга тэмдэг сийлж, орхон-енисей, хятан, араб-перс, монгол, түвд, манж, хятад зэрэг хорь орчим бичээс үлдээжээ. Манай орны нутаг дэвсгэрээс Рашаан хадтай дүйцэхүйц археологийн цогцолбор дурсгал одоог хүртэл илэрч мэдэгдээгүй бөгөөд нэн эртнээс дундад зууныг хүртэл Дорнод бүс нутгийн төдийгүй нийт Монголын эртний соёлын нэгэн төв нутаг байсан бололтой. Археологийн талаар судлах ажлын эхлэлийг академич Х.Пэрлээ 1943 онд тавьсан бөгөөд 1960-1980 онд бараг жил бүр очиж судалгаа хийж олдвор хэрэглэгдэхүүндээ тулгуурлан эрдэм шинжилгээний ба сурталчилгааны өгүүлэл арваадыг бичиж нийтлүүлсний гадна, хаданд сийлсэн олон зуун тамгыг судалж нэгэн сэдэвт зохиол туурвисан2 билээ. Харин чулуун зэвсгийн судалгааг 1973, 1974 онд Гурван голын шинжилгээний анги бага хэмжээний туршилтын малтлага хийснээр эхэлсэн ба 1980-1981 онд МЗТСХЭ-ийн Чулуун зэвсгийн дурсгал судлах ангийн 1 2 P.Bertran, J.Jaubert, М .Olive, V.Sitlivy and B.Tsogtbaatar. The palaeolithic site o f moiltyn am (Harhorm, M ongolia), Thirty years after A.P.Okladmkov. Х.П эрлээ. М онгол түмний гарлыгтамгаар хайж судлах нь. У Б., 1975. ______ 77 МОНГОЛ ҮЛСЫН ТҮҮХ. / БОТЬ судлаачид палеолитын сууринг малтаж 2.5-3.5 м гүн, дөрвөн үе соёлт давхрагатай болохыг тогтоосон1юм. Рашаан хадны чулуун зэвсгийн суурингийн .1980, 1981 оны малтлагын явцад 8000 гаруй чулуун зэвсгийн зүйлс олдсон байна. Энэхүү чулуун зэвсгийн сууринд малтлага хийсэн нийтталбайн хэмжээ 60 м2 бөгөөд хэдэн удаагийн малтлагаас гарсан олон мянган чулуун зэвсгийн олдворыг боловсруулах явцад палеолитоос эхлэн шат дараалан хөгжсөн үйлдвэрлэлийн үйл явцын шинж төрх, онцлог, нөлөөлсөн хүчин зүйлийг тодорхойлох боломжтой болсон юм. Рашаан хадны палеолитын үеийн суурин нь чулуун зэвсгийн дурсгалыг агуулсан 2.5 м зузаан (заримбуландаа 3-3.5 м), дөрвөн үе соёлтдавхаргатай юм. Энэ суурингаас олдсон тал саран хэлбэртэй хусуур, гурвалжин мэс зэрэг нь Орхон голын хөндийн Мойлтын амны палеолитын олон соёлт давхарга бүхий суурингаас олдцог зэвсгүүдгэй хэлбэр төрх, хэмжээ, хийсэн арга барил, бүхий л талаараа ижил байгааг судлаачид тогтоосон юм. Судалгааны дүнгээс үзвэл: хусуур, хутга, хурц мэс зэвсэг, олон төрлийн үлдэц нь Монгол түүний хөрш Өмнөд Сибирь, Өвөр Байгалийн дээд палеолитын чулуун зэвсэгтэй адилсаж байна. Тухайлбал тодорхой он цагийг нь 30-35 мянган жилээр баттай тогтоосон Дундад Сибирийн өмнөд хэсгийн дурсгалуудтай үйлдсэн арга техник, олон талаар адил ажээ. Олон тооны үлдэцүүдээс хэлбэр төрх, цуулалтын арга техникээр нь призм хэлбэрийн, говийн, урт шаантаг хэлбэрийн, нэг ба хоёр цохих талбайтай жижиг хэмжээний леваллуа маягийн гэсэн дөрвөн төрөлд судлаачид ангилан үзсэн байна. Үүнээс хамгийи хожуу үед хамаарах говийн болон призм хэлбэрийн үлдэцүүдийг ялтастай харьцуулан судлахад, үлдэцээс олон зэрэгцээ ялтас цуулж авах арга энэ үед давамгайлж байсан нь харагдаж байна. Цуулалтын ийм арга техник ойролцоогоор 28 000 жилийн өмнөөс эх үүсвэр нь тавигдан хойшид хөгжсөн гэж үздэг байна. Рашаан хадны суурин нь бүхэлдээ мустьен дунд үеэс мезолитын сүүл үе хүртэл чулуун зэвсгийн үйлдвэрлэлийн дэвшингүй аажим хөгжлийг тодорхой харуулдаг бөгөөд тухайлбал, малтлагын хамгийн доод давхрагаас харьцангуй томоохон залтас, нэг ба хоёр талт леваллуа маягийн үлдэд, дугуй үлдэц, үзүүр мэс, баргил тууш ялтас зэрэг дунд палеолитын зэвсэг олдсон бол I, II давхрагад дээд палеолитын үеийн бүхий л үйлдвэрлэлийн арга техникийг харуулах олдворууд хамгийн олон тоотой байжээ. Эдгээрээс гадна дээд палеолитын үеийн томоохон дурсгалуудын тоонд Өвөрхангай аймгийн Хархорин сумын нутаг Орхон-VII (1-8-р давхрага), Орхон-I, Баянхонгор аймгийн Өлзийт сумын нутаг Их Булган (Түйн голV) зэрэг суурин дархны газрууд зүй ёсоор орно. Эдгээрт явуулсан малтлага судалгаа болон хөрснөөс авсан дээжинд хийсэн лабораторийн нарийн шинжилгээ нь Монгол орны палеолитын үеийн дурсгалуудын он цагийн 1 А.П . Окладников, Р.С. Васильевский. Новые исследования Арш ан-хад в М онголии. Из. СОАН, СССР, № 6. Вып. 2. Серия обтествен ны х наук. 1982, стр. 105-109; Д .Ц эвээндорж . Олон үеийн дурсгалт Рашаан хад. ШУА, 1988, № 1. тал 64-66. ТЭРГҮҮН АНГИ. Хүй н I га л н й н 6айгуулал хамаарлыг тодруулахад чухал ач холбогдолтой болсон юм. Тухайлбал Орхон-УП-гийн дээд хэсгийн давхаргуудаас олдсон ялтас цуулсан үлдэц, хусуур, бичил хусуур, зүсүүр зэрэг чулуун зэвсгийн ерөнхий шинжтөрх нь дээд палеолитын үеийн үйлдвэрлэлийн онцлогийг бүрэн харуулж байна. Азийн палеолитын өргөн дэвсгэр дээр энэ үеийн чулуун зэвсэг үйлдвэрлэлийн гарч ирсэн байрыг тодорхойлох оролдлого хийж үзэхэд, хөгжлийн чиг шугам нь дээд палеолитын эхэнд (40-30 мянган жилийн өмнө) үүссэн дурсгалуудын хүрээнд бүрэн багтах, леваллуагийн арга барилаар тодорхойлогдоно гэдгийг хүлээн зөвшөөрөх хэрэгтэй гэж судлаачид үзжээ. Орхон-1-ийн хөрсний 4-5-р давхаргаас авсан дээжинд хийсэн лабораторийн шинжилгээгээр эдгээр давхаргын он даг нь 34400+600, 38 600+800 жилийн өмнөх үед холбогдох нь тогтоогдсон байна1. Энэ нь Монгол орны бусад бүс нутгаас олдсон дээд палеолитын үеийн олдворуудыг харьдуулан судлах гол шалгуур болж байна. Үүний дараагийн үед холбогдох нь Түйн голын хөндийн дурсгал бөгөөд он цаг нь 35-28 мянган жилийн хооронд юм. Мөн сүүлийн жилүүдэд умард монголын бүс нутгаас анх удаа соёлт давхарга бүхий томоохон сууринг илрүүлэн судалж байна. Энэ нь Булган аймгийн Хутаг-Өндөр сумын Хантай багийн нутаг Эг, Сэлэнгийн бэлчирийн ойролцоо орших Дөрөлж-I, II сууринд 1999-2000 онд Монгол, Францын судлаачид малтлага хийж 2000 гаруй чулуун зэвсгийн зүйлс илрүүлээд байна. Малтлагаас гарсан зарим дээжинд хийсэн лабораторийн нарийвчилсан судалгааны дүнгээр 29 9Ю±310,29 540±390 жилийн өмнөх үед холбогдож байгаагаас гадна чулуун зэвсгийн үйлдвэрлэлийн арга нь дээд палеолитын бүхий л шинж төрхийг илэрхийлж байна. Ийнхүү энэ үед хүмүүс нэг дор бөөгнөрөн суух болсон нь хүн сүргийн үед үүссэн сэтгэхүй, түүнийг илэрхийлэх хэл яриа орчин үеийн хүний үүсэлтэй уялдан улам хөгжиж, нийгмийн анхны байгуулал болох овгийн хүй нэгдэл буй болжээ. Дээд палеолитын үед хүн агуй хонгилыг ямар нэг хэлбэрээр тохижуулан оромж болгож байснаас гадна урин дулаан цагт урц маягийн сууц, хүйтэн сэрүүн улирадц газар гэр барьж суух болсон нь дэлхийн олон бүс нутагт хийгдсэн судалгаагаар тодорхой болсон юм. Үр хүүхдээ асарч бойжуулах, гал голомтоо сахих, гэр орныхоо бүхий л аж ахуйг хөтлөн нийгмийн амьдралыг залгуулахад зонхилох үүрэг гүйцэтгэж байсан эмэгтэйчүүд тэр үеийн хамтлагийн дотроос хамгийн тогтворжсон хэсэг нь байжээ. Нөгөө талаар бүлгээрээ гэр бүл бололцож байсны улмаас хүүхдийн эцгийг тогтоох боломжгүй тул овгийн харилцаа нь эхийн талыг баримтлахад хүргэсэн байна. Эхийн талыг ийнхүү баримтлан овоглох болсноор эхийн эрхт овог бий болж улмаар анхны хүй нэгдэл үүсэн буй болжээ. Тэр нь өөрийн аман хууль, хэв ёс бүхий болж түүнийг дагаж мөрдөж байсан нь эхийг хүндэтгэх, түүнийг 1 Д ер ев я н к о А ,П ,, П етрин В .Т ., М илов А .Д ., Э П Р -д ати р ов ан и я : ср ав н ен и е дан н ы х по датированию костных остатков на археологическом памятнике Орхон-VH (М онголия) методом Э П Р и C I4. Алтайка. 1993, № 3. М о н гол УЛСЫН ТҮУХ. I ЕОТЬ ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------->------------------------- онголон шүтэх заншил дээд палеолитод үүсэж хожим болтол үлдсэнээс илэрхий байна. Тухайн үед эмэггэйчүүд маш их хүндтэй байр суурь эзэлж байсныг Европын дээд палеолитын бууц суурингаас олонтаа олдцог эмэгтэй хүний нүцгэн баримал дүрс гэрчилдэг юм. Харин эх газрын эрс тэс уур амьсгалтай хөрш бүс нутаг Ангар мөрний «Бурет», «Мальтын» суурингуудаас хувцастай эмэгтэй хүний дүрс олдсон нь Европ, Ази тивд тэр үед эмэгтэйчүүдийг адилхан эрхэмлэн хүндэтгэж байсны баримт болно. Овгийн байгууллын нэг чухал шинж нь эхийн эрхт ёсны эхний үед бүлгээрээ гэр бүл болж байсныг хязгаарлан нэг овгийн дотор бэлгийн харьцааг хориглох болсон явдал буюу нэгэн эхээс гаралтай овгийн гишүүд өөр хоорондоо эр эм бололцохоо больж, харь овгийн охин богтлох, харь овогт хүргэн орох ёс үүссэн явдал юм. Энэ нь овог хоорондын ялгааг улам тодруулсан төдийгуй цаашдаа гэр бүлийн дэвшилтэт хэлбэр болох хос гэр бүлд шилжих, мөн хүний өөрийн нь удам угсааны цаашдын хөгжилд таатай нөлөө үзүүлжээ. Энэ үеийн нийгмийн харилцааны хувьд гэвэл түүний үндсэн хэлбэр нь хамтын хөдөлмөр дээр тулгуурласан нийгмийн өмч бүхий харилцаа урьдын адил үргэлжилж овгийн дотор зөвхөн нас хүйсээр ялгагдахаас бус эрэгтэй, эмэгтэй, хөгшин, залуу аль нь ч бусдаас илүү эрх мэдэлгүй бүгд эрх тэгш зарчим ноёрхож байжээ. Дээд палеолитын эцэст дэлхий нийтийн хэмжээнд гарсан нэг томоохон үйл явц бол орчин үеийн гол гурван арьстны ялгаа тогтсон явдал юм. Хожуу палеолитын эхэн буюу геологийн үечлэлээр дээд плейстоцены хоердугаар хагаст мичин хүнээс зарчмын ялгаа бүхий орчин үеийн хүн буй болсоноор, хүн амын өсөлт эрс нэмэгдэж, урьд өмнө зэлүүд байсан Европын умард хэсэг, Умард Америк зэрэгт шилжин суух болоцоог олгожээ. Ийнхүү шинэ газар орныг эрчимтэй эзэмшиж эхэлсэн нь европ, негр, монгол төрхийн гурван үндсэн арьстны ялгаа гарахад газарзүйн орчны хувьд шийдвэрлэх хүчин зүйл болж орчин үеийн арьстны ялгаа бүхий төвүүдтэй тохирох болсон байна. Төв Ази (Монгол), Умард Азийн (Сибирь) чулуун зэвсгийн өнөөгийн байдлаас үзэхэд Төв Азийн нутгаас эх авч урсах Обь, Ангар, Лена, Амар зэрэг Сибирийн гол мөрний сав нутгаар олонтаа олдсон дээд палеолитын бууц суурингийн чулуун эдлэлүүд нь Монголын мөн үеийн дурсгалуудтай адил байна. Энэ баримт нь тус орны нутаг дэвсгэрт оршин сууж байсан палеолитын анчиддунд палеолитын эхнээс эхлэн дээд палеолитын туршид уул нуруудын хөндий, томоохон гол мөрний сав дагаж Сибирь зэрэг бусад газар оронд нүүдэллэн очсоныг гэрчилж байна хэмээн судлаачид үздэг юм. Ийнхүү палеолитын үед Төв Азийн өргөн уудам нутаг дэвсгэр дээр эртний хүмүүс байгаль цаг агаарын өөрчлөлт, ан амьтдын хөдөлгөөнийг даган, унд устай, нөмөр нөөлөг газрыг бараадан «нүүдэллэн» амьдарч, чулуун зэвсгийн үйлдвэрлэлийн нийтлэг нэгэн соёлыг бүрдүүлж байсан нь тодорхой ажээ. ТЭРГҮҮН АНГИ. Хүй нэгллийн байгуулал §4. Мезолитын үе (15 000-8 000 жил) Чулуун зэвсгийн дараагийн үеийг мезолит* (15000-8000 жил) гэх ба тэр нь палеолитоос неолит буюу шинэ чулуун зэвсгийн үед шилжих шилжилтийн үе болно. Энэ үед Умард Ази, Өрнөд ба Дорнод Европод түрж орсон их мөстлөгийн үе нэгэнт дуусаж цаг агаар эрс зөөлөрч Умард Азийн их ойт бүс, Төв Азийн байгаль газар зүйн байдал, амьтан ургамлын аймаг орчин үеийн төрхийг олсон байна. Байгаль, газар зүйн байдал өөрчлөгдөхийн зэрэгцээ чулуун зэвсэг хийх арга барил цаашид улам сайжирч дээд палеолитын үеийн зэвсгийн хамт ур хийц сайтай бичил чулуун зэвсэг хийх явдал зонхилох болжээ. Бага хэмжээний үлдэцээс нарийн жижиг ялтас цуулан авч хажуу талыг нь зориуд ирлэн мод ясаар хийсэн ишинд түүнийг суулгаж бэхэлсэн зуулга зэвсэг, ялтас ба ялтсан залтсаар хийсэн хусуур, хутган ялтасаар хийсэн үзүүр мэс, сумны ялтсан зэв хэрэглэх болсон байна. Мезолитын үед хүний эд, оюуны соёл, аж ахуйд өмнөх үеэс чанарын шинэ өөрчлөлт гарч энэ үеийн хүн байгалийн бэлэн бүтээгдэхүүнийг эзэмшихээс гадна газар тариалан, мал аж ахуй буюу үйлдвэрлэх аж ахуйд дэвшин орох эх суурийг тавьсан байна. Тухайлбал, энэ үед гарсан нэг онцлог шинж нь дээр дурдсан зүймэл зэвсгээс гадна нум сумыг анх ухаалан зохиосон явдал болно. Дорнод аймгийн Халх гол сумын Хэрээ уул, Чойбалсан хотын эсрэг Хэрлэн голын баруун эрэг, Өвөрхангай аймгийн Мойлтын ам (I үе), Хэнтий аймгийн Рашаан хад (II-III үе), Баянхонгор аймгийн Баян-Өндөр сумын нутагт орших Чихэн агуй, Өмнөговь аймгийн Булган сумын Баруун, Зүүн хайрхан уул, Дорноговь аймгийн Эрдэнэ сумын Дулааны говь болон БаянӨлгий, Ховд, Говь-Алтай, Дундговь, Сүхбаатар аймгийн зарим газраас мезолитын үеийн урьд өмнө мэдэгдээгүй дурсгалыг илрүүлэн судалжээ. Эдгээрийн дотроос Чихэн агуйн дурсгалыг Монгол-Орос-Америкийн чулуун зэвсэг судлаачид 1997-2000 онд малтан шинжилж чухал үр дүнд хүрсэн юм. Агуй нь Баянхонгор аймгийн Шинэжинст сумын төвөөс хойш 30 км-т, Баян-Өндөр сумын нутагт орших бөгөөд газар зүйн байршил нь хойд өргөргийн 44°46'22,3", өмнөд уртрагийн 99‘>04'08,7" болно. Агуйн ам нь зүүн өмнө зүг хандсан бөгөөд өдрийн ихэнх хугацаанд нарны гэрэл сайн тусах ба үүд рүүгээ налуу. Урт нь 9.5 м, өргөн нь 5 м, өндөр нь 2 м, харьвднгуй том биш боловч уулын өвөр наран талд орших, дэргэдээ булагтай, ан амьтан шахаж агнах хадан ганганд ойр орших, хүн амьдрахад туйлын тохиромжтой нөхцөл бүхий агуй юм. Эл агуйг малтан судлах явцад ихээхэн хэмжээний чулуун зэвсгийн зүйл, урт удаан хугацаанд гал түлж байсан ором, амьтны яс болон ургамлын үлдэгдэл бүхий хүний амьдралын ул мөрийг хадгалсан дөрвөн соёлт давхарга илэрсэн. Эдгээр давхаргаас анхдагч болон хоёр дахь шатны боловсруулалт мезо - дунд, литос - чулуу гэсэн утгатай герег үг. М о н го л ҮЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ хийгдсэн олон төрлийн хэдэн мянган чулуун зэвсгийн дурсгал олдсон юм. Тэдгээр нь өөрийн өвөрмөц онцлог, ангиллын хувьд бичил ялтсан зэвсгэн төрөлд хамаарах бөгөөд ер нь ялтсан зэвсэг энэ суурингийн гол шинж байжээ. Цөөн тооны хусууруудыг хийхэд том хэмжээний ялтас болон ялтсан залтсыг ашигласнаас бусад тохиолдолд жижиг ялтсуудаар зэвсгээ хийж байжээ. Мөн энд амьдарч байсан хүмүүс зуулга ир бүхий зэвсэг хийхийг гол зорилгоо болгож, элсэрхэг цахиурт чулуу, хас, маныг өргөн ашиглаж байсан аж. Эхний гурван давхаргын он цагийг гал голомтны үлдэгдлээс авсан иүүрсэнд хийсэн радио нүүрстөрөгчийн шинжилгээгээр тогтооход нэгдүгээр давхарга нь 8 055±155, хоёрдугаар нь 8 940±100, гуравдугаар нь 111б0± 160 жилээр баттай тогтоогдсон нь эрдэм шинжилгээний их ач холбогдолтой юм. Учир нь урьд өмнө Монгол нутгаас олдож байсан эндэхтэй адил арга технологоор үйлдсэн шаантган үлдэц, ялтсан зуулга иртэй зэвсэг бүхий нээлттэй суурингуудын дурсгалыг он цагийнх нь хувьд шинэ чулуун зэвсгийн үед хамааруулан үзэж, 6-7 мянган жилээс хэтрүүлэхгүйгээр тогтоож байв. Харин Чихэн агуйд хийсэн малтлага судалгааны дүнд Монгол оронд бичил чулуун зэвсгийн үйлдвэрлэл хуучин чулуун зэвсгийн дээд үеийн төгсгөдц бий болжээ гэж үзэх бололцоог олгосон билээ. Дөрөвдүгээр соёлт давхаргын чулуун дэвсгийн зүйлс нь хийц байдал, хэмжээ, материалын хувьд эрс ялгаатай бөгөөд он цагийн хувьд мустьен дээд үед холбогдох боломжтой гэж судлаачид үзжээ. Энэ нь Орог нуурын суурингийн олдвор болон «Орхон-I» суурингийн доод үеийн дурсгалтай (38 600 ±800 жилээр он цагийг нь тогтоосон) ихэд төстэй байжээ. Чихэн агуйд нэн эртнээс хүн оршин сууж байсан нь эндхийн байгаль, экологийн таатай нөхцөлтэй холбоотой бөгөөд тухайлбал дараах гурван хүчин зүйлээр тайлбарлагдаж байна. а) зэвсэг хийхэд хэрэглэх чулуу (хас, мана, цахиурлаг элсэн чулуу); б) уулынбэлийнбулагрууирдэганамьтдыгагнаж хүнсэндээ хэрэглэж байсан. Энд хамгийн сонирхолтой нь булгийн уснаас 350 м зайд байгаа хоёр талаараа өндөр эгц ханан хадтай 100 метр урт нарийн хавцал нь Чихэн агуйн арын уулнаас ус руу ирэх амьтдыг амдан шахаж хялбар агнах боломж бүрдүүлж байсан гэж хэлэх боломжтой; в) нарны гэрэл сайн тусах, хуурай, нөмөр нөөлөг ихтэй, усанд ойрхон зэрэг уг агуйн өөрийнх нь тохиромжтой байдал. Чихэн агуйн чулуун зэвсгийн суурин нь дунд палеолитын төгсгөлөөс мезолит, неолитын үеийн, өөрөөр хэлбэл чулуун зэвсэг үйлдвэрлэлийн гурван үеийн дурсгалыг хадгалсан, урт удаан хугацааны турш эртний хүн амьдарч байсан суурин газар билээ. Чихэн агуйн зүүн урд уулын бэлд 2000 оны зун мезолитын үеийн соёлт давхарга бүхий сууринг илрүүлэн олж, туршилтын малтлага хийхэд мөн олон зуун чулуун зэвсгийн дурсгал шинээр олдсон ба цаашид өргөсгөн судлахад эрдэм шинжилгээний илүү их үр дүнд хүрэх чухал ач холбогдолтой дурсгал юм. ТЭРГҮҮН АНГИ. Хуй нэгллийн байгуулал Чихэн агуйн мезолитын үед хамаарах давхаргын он цагууд Дээжийн пабораторийн № СОАН-3569 СОАН-357С) СОАН-3571 СОАН-3572 СОАН-3573 АА-26581 АА-26582 АА-26583 GX-23893 GX-23894 СОАН-3728 СОАН-3729 СОАН-3730 СОАН-3731 СОАН-3732 Дээжийн хээрийн N9 СА97-5А СА97-13А СА97-14А Шинж. материал Ө рөг Үе Оромны № Гүн Он цаг Модны нүүрс Модны нүүрс Модны нүүрс Модны нүүрс Модны нүүрс Модны нүүрс Модны нүүрс Модны нүүрс Даахайн нүх Даахайн нүх Модны нүүрс Модны нүүрс Модны нүүрс Модны нүүрс Модны нүүрс Г-6 Г-6 Г-6 Г-5 Г-8 Е-3 Д-4 Г-2 Д-6 Д-6 Д-6 Д-6 Д-4 Д-4 Д-5 2 2а 2а 2 2 2 2а 2а 2 2а 2 2 2 2 2 №6 №10 №10 №4 №5 №23 №35 №24 36 см 43 см 54 см 42 см 40 см 65 см 84 см 85 см 8940±100 11110±60 11160±160 8055±155 8600±135 8540195 8847±65 9040±85 6870±105 8770±140 7850±110 8100±90 6900±90 8140±90 5630±220 №12 №13 №15 №4 №14 Мезолитын соёлын бүхий л үндсэн үзүүлэлтийг илэрхийлсэн өөр нэгэн том дурсгал нь цэвэр мезолитын бууц болох Хэрээ уулын суурин болно. Хэрээ уулын бууцыг малтахад хүрэн ба цайвар хүрэн цахиураар хийсэн говийн үдцэц, түүнийг хийхэд зориулсан бэлдэц, ялтас ба ялтсан залтасаар хийсэн гөвгөр иртэй дөрвөлжиндүү хусуур, хавтгай хар занарлаг чулуугаар хийж нэг талыг нь ирлэсэн нутгийн өвөрмөц эдлэл болох хутга (хянгар), хутган ялтасаар хийсэн булангийн ба шөвгөн эсгүүр, үлдэц чулууг засах үед хагарсан хажуу ба хотгор цуулдас, захыг нь сэлтлэн ирлэсэн буюу ирлээгүй гурвалжин хэлбэрийн том жижиг хутган ялтас, говийн үлдэцнээс цуулсан бичил ялтас, хугадас маягийн эдлэлүүд болон сайтар засаж янзалвал үлдэц болж болохоор хайрга ба цахиурлаг хугадас маягийн чулуу зэрэг зэвсгийн зүйлс олджээ.1 Эдгээрээс огт өөр зэвсгийн зүйл Хэрлэн голын IX бууцнаас илэрсэн бөгөөд түүнийг малтахад саарал, цайвар шар, ногоон өнгийн ялтасаар хийсэн нэлээд тооны сумны зэв гарсан билээ. Ийм төрлийн сумны ялтсан зэв Хэнтий аймгийн Баян-Овоо сумын Гүрмийн нуур, Батхаан уул, Дорноговь аймгийн Дулааны говь зэрэг газраас олдсон байна. Дээр өгүүлсэн суурин газруудын нэг нь, Дорноговь аймгийн Эрдэнэ сумын төвөөс баруун урагш 50 км-т Дулааны говь хэмээх элсэн довцгууд, загийн шугуйтай хотгор газар билээ. Эргэн тойрон уулаар хүрээлэгдсэн энэ газар бол эртний нуурын сав билээ. Энэхүү дурсгалыг судалсны үр дүнд археологи, палеонтологийн үлдэгдэл одцворыг агуулсан хөрсний 12 соёлт давхаргыг илрүүлэн олсон байна. Өгүүлэн бүхий давхаргуудын бүрэлдэхүүнд янз бүрийн гарал үүслийн хурдас чулуулаг байна. 1 Окладников А.П. Поселение кам енноговекана гор еXepe-уул (Восточная М онголия) идокерамические культуры Я понии. И сторико-ф илологические исследования. М ., 1974; Д ор ж Д . М езолитическое поселение на горе Хэрэ-ула. Монголын судлал. УБ., 1975. т. 4/2. ТЭРГҮҮН АНГИ. Хүй иэглли байгуүлал Чихэн агуйн мезолитын үед хамаарах давхаргын он цагууд Дээжийн лабораторийн № СОАН-3569 СОАН-3570 СОАН-3571 СОАН-3572 СОАН-3573 АА-26581 АА-26582 АА-26583 GX-23893 GX-23894 СОАН-3728 СОАН-3729 СОАН-3730 СОАН-3731 СОАН-3732 Дээжийн хээрийн № СА97-5А СА97-13А СА97-14А Шинж. матөриал Ө рөг Үе Оромны № Модны нүүрс Модны нүүрс Модны нүүрс Модны нүүрс Модны нүүрс Модны нүүрс Модны нүүрс Модны нүүрс Даахайн нүх Даахайн нүх Модны нүүрс Модны нүүрс Модны нүүрс Модны нүүрс Модны нүүрс Г-6 Г-6 Г-6 Г-5 Г-8 Е-3 Д-4 Г-2 Д-6 Д-6 Д-6 2 2а 2а 2 2 2 2а 2а 2 2а 2 2 2 2 2 №6 №10 №10 №4 №5 №23 №35 №24 д-6 Д^ Д^ Д-5 №12 №13 №15 №4 №14 Гүн 36 43 54 42 40 65 84 85 см см см см см см см см Он цаг 89401100 11110160 111601160 80551155 86001135 8540195 8847165 9040185 68701105 87701140 78501110 8100190 6900190 8140190 56301220 Мезолитын соёлын бүхий л үндсэн үзүүлэлтийг илэрхийлсэн өөр нэгэн том дурсгал нь цэвэр мезолитын бууц болох Хэрээ уулын суурин болно. Хэрээ уулын бууцыг малтахад хүрэн ба цайвар хүрэн цахиураар хийсэн говийн үлдэц, түүнийг хийхэд зориулсан бэлдэц, ялтас ба ялтсан залтасаар хийсэн гөвгөр иртэй дөрвөлжиндүү хусуур, хавтгай хар занарлаг чулуугаар хийж нэг талыг нь ирлэсэн нутгийн өвөрмөц эдлэл болох хутга (хянгар), хутган ялтасаар хийсэн булангийн ба шөвгөн эсгүүр, үлдэц чулууг засах үед хагарсан хажуу ба хотгор цуулдас, захыг нь сэлтлэн ирлэсэн буюу ирлээгүй гурвалжин хэлбэрийн том жижиг хутган ялтас, говийн үлдэцнээс цуулсан бичил ялтас, хугадас маягийн эдлэлүүд болон сайтар засаж янзалвал үлдэц болж болохоор хайрга ба цахиурлаг хугадас маягийн чулуу зэрэг зэвсгийн зүйлс олджээ.1 Эдгээрээс огт өөр зэвсгийн зүйл Хэрлэн голын IX бууцнаас илэрсэн бөгөөд түүнийг малтахад саарал, цайвар шар, ногоон өнгийн ялтасаар хийсэн нэлээд тооны сумны зэв гарсан билээ. Ийм төрлийн сумны ялтсан зэв Хэнтий аймгийн Баян-Овоо сумын Гүрмийн нуур, Батхаан уул, Дорноговь аймгийн Дулааны говь зэрэг газраас олдсон байна. Дээр өгүүлсэн суурин газруудын нэг нь, Дорноговь аймгийн Эрдэнэ сумын төвөөс баруун урагш 50 км-т Дулааны говь хэмээх элсэн довцгууд, загийн шугуйтай хотгор газар билээ. Эргэн тойрон уулаар хүрээлэгдсэн энэ газар бол эртний нуурын сав билээ. Энэхүү дурсгалыг судалсны үр дүнд археологи, палеонтологийн үлдэгдэл олдворыг агуулсан хөрсний 12 соёлт давхаргыг илрүүлэн олсон байна. Өгүүлэн бүхий давхаргуудын бүрэлдэхүүнд янз бүрийн гарал үүслийн хурдас чулуулаг байна. 1 Окладников А.П. П оселение кам енноговекана гореХере-уул (Восточная М онголия) идокерамические культуры Я понии. И сторико-ф илологические исследования. М ., 1974; Д орж Д. М езолитическое поселение на горе Хэрэ-ула. Монголын судлал. УБ., 1975. т. 4/2. МОНТОЛ УЛСЫН ТҮҮХ. I бОТЬ Дулааны говиос олдсон чулуун зэвсгийг саарал, цайвар шар, ногоон өнгийн ялтсаар хийсэн байгаа бөгөөд тэдгээрийг төрөл зориулалтаар нь авч үзвэл, үлдэц, сумны зэв, чулуун шөвөг, ир бүхий ялтас, хусуур, хянгар, хутга, ооль хэлбэрийн зэвсэг, үзүүр мэс, залтас, тариа цайруулах зориулалтын нүдүүр, нухуур, самбар, чулуу (эдгээр нь Монгол нутагт эрт үеэс газар тариалан тодорхой хэмжээгээр хөгжиж байсны баталгаа болно), хүрэл хутга зэрэг болно.1 Дулааны говиос олдсон чулуун зэвсгийн дотроос хамгийн олон тоотойгоор олдсон нь сумны зэв билээ. Эндээс нийтдээ сумын 20 ширхэг зэв олдсоныг хэлбэр төрхийх ньхувьд ангилбал, ялтсан зууван урт зэв зургаа, навчин хэлбэрийн зэв нэг, гурвалжин хэлбэрийн зэв 13 ширхэг болж байна. Ялтсан зэвүүд нь нэг, хоёр талсттай нарийн урт хутган ялтасны үзүүр, мөн хоёр хажуу ирмэгийг ар талаас нь жигд ирлэж зассан бөгөөд хөндлөн огтлол нь гурвалжин ба дөрвөн өнцөгт хэлбэрийг үүсгэж байна. Ийм төрлийн зэвүүдийг үйлдсэн арга хэлбэрийнх нь хувьд мезолитын сүүлч, неолитын түрүү үе (МЭӨ V мянган жил)-д холбон үздэг2 байхад навчин хэлбэрийн зэв нь ялтасны хоёр талаас засаж хийсэн, хөндлөн огтлол нь ромбо хэлбэртэй. Иймтөрлийн зэвүүд М ЭӨIII мянганжилийн эхэн үедхамаарах нь нэгэнт тогтоогдоод байгаа билээ.3 Гурвалжин зэвүүд нь нимгэн ялтасны хоёр талын хоёр ирмэгээс нь маш нарийн жигд холтолж зассан, хөндлөн огтлол нь ромбо хэлбэртэй, суурь нь тэгш байна. Энэ төрхийн зэвтэй ижилсэх төрлийн олдвор он цагийн хувьд МЭӨ ИГмянган жилийн сүүлч, II мянган жилийн эхэн үед хамаарч байна. Дээрх бууц суурингуудаас олдсон төрөл бүрийн эдлэлийн дотроос дээд палеолитын эцсээс буй болж, неолитын түрүү үеийг хүртэл хэрэглэгдэж байсан говийн үлдэц нь Монголын мезолитын үеийн хүн амын угсаатны өвөрмөц тодорхой илэрхийлэл болж байгаа юм. Говийн үлдцийн тархсан газар нутгийг үзэхэд тэр нь баруун зүгг Дорнод Памир, умар зүг Якут, дорно зүгт Япон хүртэл тархсан байна. Өөрөөр хэлбэл, говийн үлдэц нь тус орны мезолитын бие даасан эдлэл болох эсгүүр, Хэрээ уулын хутга, хотгор хажуу цуулдас, бичил ялтас, хугадас маягийн хайрган зэвсгийн аль нэгэнтэй хамт Сибирь, Якут, Чита муж, Тэнгисийн хавь нутаг, Камчатка, Сахалин, Алеутын арлууд, Аляск, Японы дээд палеолит, мезолит, түрүү неолитын үеийн бууц суурингуудад өргөн тархжээ. Ийнхүү Монголын мезолитын соёлын үндсэн гол хэрэглэгдэхүүн, зэр зэвсэг дурдсан газар нутагг тархсан нь Төв Азийн гүнээс Сибирь, Берингийн хоолойг дамжин Умард Америк, улмаар Японы арлууд хүртэл хүн нүүдэллэн очиж нутагласан буюу угсаатны шилжилт явагдсаны гэрч юм.4 1 2 3 4 Д эвээн дорж Д ., Хосбаяр П. Дулааны говийг археологи, геологийн талаар дахин судалсан нь S A .t. X, f. 3. УБ., 1982. Окпадников А .П . Н еолит и бронзовый век Прибайкалъя. МИА. 1950. М олодин В.И . Эпоха неолита и бронзы лесостепного Обь-Иртышья. Новосибирск. 1977. стр. 14, 24. Д орж Д. М езолит М онголии и этническая общ ность Центральной и Северной Азии. ОУМ Эний IV иххурал. II боть. УБ., 1986. ТЭРГҮҮН А НГИ. Хуй нэгллийн байгуулал Мезолитын үеийн хүн амын тодорхой хэсэг ингэж нутаг сэлгэн ойр хол газар нүүдэллэн суух болсон хийгээд үйлдвэрлэлийн хэрэгсэл болох чулуун зэвсэг хийх арга нь урьд үеийнхээс эрс сайжирсан нь тэр үеийн хүний нийгмийн амьдралд зохих нөлөө үзүүлсэн байна. Шинэ газар нутаг эзэмшихтэй холбогдож хуучин овог задрах, шинэ овог үүсэх зэрэг хүй нэгдлийн овог бүлгийн бүтцэд зарим нэг өөрчлөлт гарснаас гадна зуулга эдлэл тогтонги нэг хэвийн болж, нум сум гарч, модон эдлэл хийх тусгай зориулалттай зэвсэг бий болсон нь агнуурын ажлыг ихэд хөнгөлж хүмүүс палеолитын үеийнхтэй адил үйлдвэрлэлийн хамт хамтлагат нэгдэхээ бараг больж зэрлэг үр тариаг гар хадуураар хадаж, ан амьтдыг нум сумаар агнадаг цөөн тооны хамтлагаар солигдсон байна. Харин мезолитын төгсгөлийн шатанд ан агнуурын щинэ хэлбэр болох загасчлах ажил буй болж сэрээ, дэгээ, амьтны сүүлээр сүлжиж хийсэн тороор загас агнан суурин амьдралд шилжих болсонтой холбогдон хүмүүс дахин олон хүн бүхий овог болон нэгдэх болжээ. Хэдийгээр ан агнах хөдөлгөөнт амьдралын эрхээр цөөн хүнтэй олон овог байсан боловч нийгмийн харилцааны хувьд урьдын адил хамтын хөдөлмөрт үндэслэн нийтийн өмч бүхий харилцаа хэвээр зонхилж байв. Хамтын өмчид юуны өмнө үйлдвэрлэлийн гол хэрэгсэл болох ан амьтан бүхий тодорхой газар нутаг, загас элбэгтэй гол мөрөн нуур болон загасны тор, орон сууц, зэвсэг зэрэг өдөр тутмын хэрэгцээний ал иваа зүйлс хамаарагдаж хамт олноороо буюу ганц нэгээрээ олсон зүйлийг цөм адил тэгш хуваадаг зарчимтай байжээ. Ер нь мезолитын үе нь аж ахуйн хэв шинж, нийгмийн байгууллын хувьд дээд палеолитын үетэй адил бөгөөд энэ үеийн гол агуулга нь хүй нэгдлийн байгууллын дараагийн шат болох неолитод шилжих, газар тариалан, мал аж ахуй үүсэх бэлтгэлийн үе болсонд оршино. §5. Неолитын үе (8000-3000 жил) Олон мянган жил үргэлжилсэн чулуун зэвсгийн эцсийн томоохон үе бол неолит* юм. Ойролцоогоор 8 000 жилийн тэртээгээс неолитын үе эхэлдэг боловч түүний төгсгөл нь газар бүр харилцан адилгүй байдаг ба төмөрлөг зэвсэгт шилжих хүртэлх үеийг хамарса^энэ үеийн хүний аж ахуйн гол шинж нь ан гөрөө хийх, ургамлын үр үндэс түүх зэрэг байгалийн бэлэн бүтээгдэхүүнийг шууд хэрэглэх нь эрс хязгаарлагдаж мезолитын үед эхлэлийн төдий байсан үйлдвэрлэхүй аж ахуй ба өөрөөр хэлбэл газар тариалан, мал аж ахуй эрхлэх ажилд шилжсэн явдал ю м ^> Неолитын үед чулуугаар зэвсэг хийх дадлага туршлага, арга ухаан өмнөх үеэс улам илүү хөгжиж ахуй амьдралын аливаа хэрэгцээнд олон төрөл эдлэлийг маш нарийн хийцтэй үйлдэх болжээ. Ялтсыг шовгор үлдэцний бүх талаас уртааш нь цуулах болсон тул тэр нь зөв талт урт хутган хэлбэртэй болсон байна. * нео - ш инэ, литос - чулуун зэвсэг. МОНГОЛ УЛСЫН ТҮҮХ. I БОГЬ Дээд палеолит, мезолитын үед хөгжсөн сэлтлэн ирлэх арга барилаар хийжурьд өмнө өргөн хэрэглэж байсан хутга, эсгүүр, хянгар, хусуур,:шөвөг, сумны зэв зэрэг зэвсэг хэвээр байсан боловч тэдгээрийн хэлбэр, төрөл олширч ур хийц нь эрс сайжран ир ирмэг нь хурц болжээ. Үүний зэрэгцээ жижиг дугариг бичил хусуур, тэгш суурьтай сумны зэв, хугга ба жадны зуулга ир, дугариг ба зууван хэлбэртэй зээрэнцэг маягийн эдлэл, сүх, ооль, цүүц зэрэг зэвсгийн зүйлс шинээр бий болсон байна. Дээрх зэвсгүүдийг гол төлөв хаш, хас, мана болон өнгө бүрийн цахиураар, с„үх зэрэг том эдлэлийг ногоовтор буюу саарал өнгийн цахиурлаг чулуу, гүрмэн занараар хийх болсон нь тэдгээрийг бөх хатуу чанартай болгожээ. Чулуун эдлэл хийхэд гарсан энэ үеийн нэг гол онцлог нь чулууг сайтар зүлгэж билүүдэх, өнгөлөх, өрөмдөж цоолох аргыг сэдэж олсонд оршино. Ийм аргаар гол төлөв сүх, ооль хийдэг байсан бөгөөд Монгол улсын нутгаас (Говь-Алтай, Баянхонгор, Дорнод) олдсон сүхний дундаж урт нь 11-12 см, өргөн нь 5-6 см, зузаан нь 2.5-3 см байна. Неолитын үед тус оронд оршин суугчид чулуун зэвсгээс гадна ясаар хийсэн эдлэл өргөн хэрэглэж байжээ. Тухайлбал, зуулга ир суулгасан ховилтой ба ховилгүй ясан хутга, сумны ба жадны зэв, төрөл бүрийн гоёл чимэглэлийн зүйл, оёдлын зүү зэргийг хийдэг болсноос гадна мал ба амьтны ясыг ямар нэг хэмжээгээр засаж янзлалгүй тодорхой нэг төрөл зэвсэг болгон ашиглаж байсан нь бууц суурингуудаас олдсон хавирганы олон ясны үзүүр хэсгийн элэгдэж мөлтийсөн байдлаас үзэхэд илт байна. Неолитын үеийн хүний үйлдвэрлэлийн бүтээгдэхүүний бас нэг чухал шинэ ололт нь шавар ваар, сав бүтээн хийж хэрэглэх болсон явдал юм.|Тус орны неолитын бууц суурингаас шавар сав суулганы үлдэгдэл нэлээд олддог бөгөөд тэр нь өндгөн ёроолтой, гол төлөв улбар шар гадаргуутай, гадаргуу нь нэлдээ сүлжмэл хээтэй байна. г Дээр дурдсан төрөл бүрийн зэвсэг, ваар сав бүхий тэр үеийн хүнии бууц суурин Баянхонгор, Говь-Алтай, Дорноговь, Дорнод, Дундговь, Завхан, Өвөрхангай, Өмнөговь, Сүхбаатар, Төв, Увс, Хэнтий зэрэг ер нь тус орны ихэнх нутгаас олджээ. Эдгээрээс Баян-Өлгий аймгийн Сагсайн голын сав дагууд орших 12 суурин газар, Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын нутагт орших Зуухын, Өмнөговь аймгийн Булган сумын Баянзаг, Сүхбаатар аймгийн Мөнххаан сүмын нутагт орших Устай, Бургастай, Дорнод аймгийн Тамсагбулагийн ^урсхалуудыг^усдаас төлөөлүүлэн авч үзэж болно. Баян-Өлгий аймгийн Сагсай сумын нутагт орших Сагсайн голын сав дагуух 150 км орчим урт хөндийд шинэ чулуун зэвсгийн арвин олдвор бүхий 12 суурин газар байдаг. Эдгээр суурин газрууд нь эртний болон харьцангуй сүүлийн үеийн мөстлөгийн хурдасны ул мөрийг агуулсан байдгаараа онцлоггой. Дээрхи 12 суурин газраас нийтдээ говийн хэлбэрийн үлдэц 18, шүдэлсэн маягийн ир гаргасан зэвсэг нэг, хонхорхойтой зэвсэг дөрөв, хасуур болон хасуурын төрөлд оруулан тооцож болох зэвсэг 13, ир бүхий ялтас гурав, ялтас ес, залтас 32, чулуун зэвсэг үйлдвэрлэлийн явцад гарсан орхигдос 7 ширхэг ТЭРГҮҮН АНГИ. Хүй нэгллийн байгуулал тус тус олдсон байна. Өгүүлэн буй чулуун зэвсгүүдийг хар саарал өнгийн цахиурлаг чулуугаар үйлдсэн бөгөөд он цагийн хувьд нэлээд сонирхолтой зааг үед холбогдох юм. Үлдцүүдийн ерөнхий хийц төрх, хэлбэр хэмжээ нь шинэ чулуун зэвсгийн үед хамаарах арга технологийг илэрхийлж буй боловч зарим нэгэн дурсгал нь микролитын соёл буюу хуучин чулуун зэвсгийн дээд үед боловсрон бий болж дунд чулуун зэвсгийн үед хэрэглэгдэж байсан арга технологиор хийгдсэн байна. Энэ нь Сагсайн голын хөндий дагуух уулсын районд МЭӨ 12 мянган жилээс эхлэн хун амьдарч байжээ гэж үзэх үндэслэлийг бий болгож байгаа юм. Гэхдээ эдгээр чулуун зэвсгийн дурсгал бүхий суурин газрууд нь харилцан адилгүй өндөрлөгтэй байгаа ил орших газрууд «нээлттэй суурингууд» болно. Судалгааны явцад олдсон нэгэн сонирхолтой олдвор бол ямарч тохиолдолд, ямар ч зэвсгийн зориулалтаар ашиглаж болох хусуурын төрлийн ирийг зэвсгийн урд талаас гаргасан 65° налуу байрлалтай ир бүхий зэвсэг юм. Энэ зэвсгийг хутга, хусуурын зориулалтаар ашиглаж байсан байж болох бүрэн бололцоотой юм.1 ГМонгол орны нутгаас шинэ чулуун зэвсгийн үед холбогдох хэдэн зуун бууц, суурин, дархны газар илрүүлэн олсны дотор үлэмжхэмжээний баялаг олдвортойн нэг нь Зуухын неолитын суурин юм. Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын нутагт орших энэ суурин нь сумын төвөөс Өвөрхангай аймгийн Богд сумын төв орох замын дагуу тааралдах Хатан суудлын уулнаас 25 км зайтай газарт оршино. Зуухын суурингийн газар зүйн байршил нь дэлхийд алдартай Баянзагийн районтой адил юм. Энд хийсэн судалгааны ажлын үр дүнд эндээс археологийн дурсгал бүхий дөрвөн суурин газар олдсоны нэг нь хуучин чулуун зэвсгийн дээд үеийн, хоёр нь шинэ чулуун зэвсгийн үеийн, нэг нь хүрэл зэвсгийн түрүү үеийн дурсгалтай байв. Шинэ чулуун зэвсгийн дурсгал бүхий хэсгээс нийтдээ 8567 ширхэг чулуун зэвсгийн төрөл бүрийн дурсгалууд (үлдэц, ялтас, залтас, хусуур хутга, хутган ялтас, сумны зэв, жадны үзүүр, тариа цайруулах зорилгоор ашигладаг самбар чулуу, нухуур чулуу зэрэг), амьтдын 22 ширхэг яс, цөөн тооны цацагг хяруулын өндөгний хальс, шавар ваар савны хагархай олджээ. Эдгээр чулуун зэвсгүүдийг улаан болон шар өнгийн хас, мана, цахиур, хайрга, элсэнцэр чулуугаар хийжээ. Олдсон чулуун зэвсгийн дурсгалуудын дотор эзлэж буй хэмжээгээрээ хамгийн их нь говийн хэлбэрийн үлдэц юм. Энэ төрлийн үлдэцийг хусуур (?) хэлбэрээр ашиглаж байсан байна. Говийн хэлбэрийн үлдэц нь хэлбэр төрхийнхөө хувьд үндсэн хоёр хэсэгт хуваагдана. Үүнд: а) цуулалтын эсрэг тал нь хоёр хажуу талаасаа тэгш хэмт хэмжээтэй хавирга хэлбэрийг үүсгэсэн бөгөөд тэр хэсэг хоёр талаасаа ирлэгдсэн байгаа нэг хэсэг. 1 Д ер евян к о А .П ., Д о р ж Д ., В асильевский Р .С ., Ларичев В .Е ., П етрин В.Т. П амятники каменного века. Сагсай (И з серии «Археологические исследования в М онголии») 1983 г. Н овосибирск, 1984; Д еревянко А .П ., Д ор ж Д ., Васильевский Р .С ., Ларичев В.Е., Петрин В.Т,, Девяткин E.B. «Палеолит и неолит М онгольского Аптая» (И з серии «Каменный век М онголии») Н овосибирск, 1990. МОНЮ Л УЛСЫН ТУҮХ. I в о т ь б) цуулалтын эсрэг тал нь тэгш хэмт бус хэмжээтэй хавирга хэлбэрийг үүсгэн нэг талаасаа ирлэгдсэн нэг хэсэг болж хуваагдаж байгаа бөгөөд энэ төрлийн үлдэц нь үлдэцүүдийн дотор 45.4 хувийг эзлэж байна. Говийн үлдэцийн дараа дурсгал дотор эзлэх хэмжээгээрээ олон талт хэлбэрийн үлдэц удаад нь тооцогдоно. Призм хэлбэрийн үлдэцүүдийн ихэнх хэсгийг хоёр талбайт болон харандаа хэлбэрийн цуулалттай үлдэцүүд эзлэж байна. Зуухын суурингаас олдсон нэгэн сонирхолтой олдвор бол байгалийн ямарваа нэгэн элэгдэлд ороогүй урьд өмнө Монголын нутагт тааралдаж байгаагүй, цагаан саарал өнгийн цахиурлаг чулуугаар хийсэн том хэмжээний жадны үзүүр юм (173x77x33 мм). Ерөнхий хэлбэр нь навчин хэлбэрийн сумны зэвийг санагдуулам гүдгэр гадаргатай ямарваа нэгэн ир суулгаагүй суурьтай энэ жадны үзүүр нь хоёр талдаа, хоёр захаасаа сайтар ирлэгдсэн байна. Ирний төрөл нь шаталсан тэгш бус хэмт ир болно. Харин нэг сонирхолтой нь жадны үзүүрийн хоёр талын төвийн гүдгэр талбайнууд огт хөндөгдөөгүй байгалийнхаа төрхөөр хадгалагдан үлджээ.1 Зуухын чулуун ги лбэр (Баянхонгор аймаг, Б аянлигсум ) Ө мН Ө ГО ВЬ ЗЙМГИЙН БуЛГЗН СуМЫН нутагт орших Баянзагийн суурин нь Монгол нутгаас олдсон хамгийн анхны чулуун зэвсгийн дурсгалт газруудын нэг юм. Уг суурин газрыг АНУ-ын Байгалийн түүхийн музейнхэн 1920-иод оны дунд үед илрүүлэн олжээ.2 Баянзагт оршин суугчид неолитын үеийн гол шинж бүхий чулуун зэвсэг хийх бүх арга барилыг бүрэн эзэмшсэн байна. Тухайлбал: чулууг билүүдэн засаж чаддаг байсан ба гонзгой үлдэцнээс хутганцар нимгэн ялтас цуулан авч зуулга ир, нарийн ирлэсэн сумны зэв, төрөл бүрийн хэмжээ хэлбэрийн хусуур хийдэг байжээ. Ан гөрөө хийх гол зэвсэг нь нум сум байв. Гоёл чимэглэлийн зүйлээс тэмээн хяруулын өндөгний хальсаар хийсэн сувс мөн олдсон байна. Шавар ваар сав нь өндгөн хэлбэртэй, шувтан ёроолтой, гадаргыг улаан будгаар будаж, заримдаа улаан дэвсгэр дээр хар будгаар хээ угалз тавих болжээ. Мөн анхны болхи тариалан эрхлэж байсны баримт болох үр тариа цайруулах хавтгай самбар чулуу, нухуур, нүдүүр элбэг олдож буй нь неолитын сүүл үед тэнд оршин суугчдын аж ахуйд чанарын том өөрчлөлт гарсны гэрч юм. 1 1 Деревянко А .П ., Д орж Д ., Васильевский Р .С ., Ларичев В.Е., Петрин В.Т. Археологиеские исслсдоаания в М онголии в 1985 г. Новосибирск. 1986; Ц эвээндорж Д ., Деревянко А .П ., Петрик В.Т., Гүнчинсүрэн Б. Неолит Ю го-Восточного фаса Гобийского Алтая. УБ., 1999. Faireervis W.A. Archaeology o f the Southern G obi o f M ongolia. Durham, 1993. ТЭРГҮҮН АНГИ. Хүй нэгллийн байгуулал /* |Монгол орны нутгаас олдсон неолитын үеийн өөр нэгэн томоохон суурин нь Сүхбаатар аймгийн Мөнххаан сумын нутагт орших Устай Бургастайн суурин юм. Эндээс олдсон чулуун зэвсгийн дурсгал нь Байгалын орчим болон Байгалын наад бие, Амар мөрний саваас олдцог дурсгалуудтай ижилсэх хандлагатай байгаа явдал нь тухайн бүс нутгийнхан нь бие биендээ тодорхой хэмжээгээр материалын болон оюуны хөгжлийн нөлөөгөө үзүүлдэг байсантай холбоотой. Энэхүү суурин газраас нийт 62 үлдэц, 3 бэлдэц болон цөөн тооны зэвсгийн зүйлс, 1200 залтас, 464 ялтас олдсон. Зөвхөн эндээс найман төрлийн үлдэц олдсон явдал нь уг суурин газарт оршин амьдарч байсан хүмүүс нь нэлээд хөгжингүй шатанд шилжсэн болохыг харуулж байгаа юм. Эндээс олдсон хөдөлмөрийн зэвсгийг дотор нь том болон жижиг хэмжээний хэмээн ангилж болох юм. Том хэмжээнийхэд нь газар тариалангийн хөдөлмөртэй холбогдсон зүйлс багтана. Үүнд тээрмийн чулуу, буудай нунтаглагч-нухуур, анжис зэрэг багтана. Бичил зэвсгийн төрөлд нь сүхний төрлийн зэвсэг, хянгар, зэвсэг үйлдвэрлэхэд чиглэгдсэн ирлэгч, таслагч, цохиур чулуу, хуоуурууд, булангийн цуулалт бүхий үзүүр мэс, хоёр төрлийн сумны зэв, хутган ялтас зэрэг орж байгаа юм. Хэдийгээр хийсэн материалынхаа хувьд харилцан адилгүй ч он цагийн хувьд нэг үед буюу мезолитийн төгсгөл неолитийн эхэн үед эдгээр дурсгалууд холбогдож байгаа б и л ^ э ^ ' 1Йорнод аймгийн Т амсагбулагт неолитын үеийн хүний булш, сууц бүхий суурйнгуудыг нээж судалсан нь манай орны төдийгүй Төв, Умард Азийн чулуун зэвсгийн судлалд онцгой байр суурь эзлэх дурсгал болно.2 Эндээс гол төлөв цахиур, хас, бөсөл, заримдаа манаар хийсэн олон талт шовгордуу үлдэц, үлдэц - хусуур, эсгүүр, хутга, ховилтой яс ба модонд суулгах зуулга ир, цоолтуур буюу шөвөг, хусуур, сайтар зүлгэж өнгөлсөн сүх, хоёр талаас нь зассан сумны зэв элбэг олдсон байна. Чулуун зэвсгээс гадна ясаар сумны зэв, жад, ховилтой ховилгүй хутга зэргийг хийж байжээ. Ваар сав нь нэлээд зузаан, хөх өнгөтэй, гадна талд нь гүн нарийн хос зураас хээтэй байна. Ийм сав суулганы зүйл Төв, Умард, Дорнод Азийн мөн үеийн дурсгалуудад огт үгүй учир нутгийн хийц бололтой/ Ан агнах, загасчлахын хамт эгэл тариалан эрхлэх болсон нь хүн амын зарим хэсгийг суурьшмал амьдралд шилжихэд чухал түлхэц болжээ. Үүний тодорхой гэрч нь Т амсагбулагийн суурин бөгөөд тэнд хэдэн арван сууц бүхий овгийн «хороолол» буй болсон явдал юм. Энд 5 сууц малтсаны нэг нь эвдэрч хөндөгдөөгүй бүрэн бүтэн байсан ба урт нь 7 м 60 см, өргөн нь 5 м 60 см буюу нийт 42.5 м2талбайтай байв.3 Ийм сууцыг төв хэсэг болон хаяагаар нь эргэн тойрон модон багана суулгаж, багануудын оройг дээвэртэй нь холбон бэхлэж бүслүүрдэн холбосон байдаг байна. Шал нь тэгшхэн, дөрвөлжин 1 2 3 Д о р ж Д . Неолит Восточной Монголии. УБ., 1971. О кладников А .П ., Д еревянк о А .П . Тамцаг-Булак - неолитическая культура В осточной М онголии. Материалы по истории и филологии Центральной Азии. вып. 5. Труды Бурят. И нта общ . наук, Бурят. Филиал CO AH СССР. № 13, 1970; Дорж Д ., Деревянко А.П. Н овое в изучении неолита Восточной М онголии. SH. t. VIII, f. 23. УБ., 1970. Дорж Д. Неолит Восточной М онголии. УБ., 1971. . МОНГОЛ УЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ хэлбэртэй. Сууцанд үүд байгаагүй нь дээвэрт нүх гаргаж тусгайлан бэлдсэн шатаар орж гарч байсан бололтой. Төрөл бүрийн чулуу, ясан эдлэлээс гадна сууцыг малтахад гарсан хамгийн сонин олдвор нь хүний булш юм. Тэрхүү хүнийг сууцны хойд хананы шалны дор хоёр хөлийг нь өвдгөөр нь дээш эвхэж, гарыг нь унжуулан суугаагаар оршуулжээ. Нэгэнт суугаа байдлаар биеийг нь эвхэснээс толгой нь духаараа хоёр өвдгөө түшсэн байна. М ЭӨIV-III мянган жилд холбогдох 15 орчим насны, 1.20 м өндөр, монгол төрхийн эмэгтэй хүнийг оршуулахдаа 200 гаруй сувсан зүүлт, 20 гаруй -бугын соёогоор хийсэн зүүлт, бог малын чөмөгний ясан гэртэй, дотроо 1 ширхэг нарийн хурц үзүүртэй ясан зүү, 20 см урт, 2.5 см өргөн ясан хутга хоёрыг (нэг нь хажуу ирмэгээрээ зуулга ир суулгах нарийхан ховилтой) тус тус дагалдуулан тавьжээ.1 Тус улсын нутагт олдсон хоёр дахь сууц Чойбалсан хотын баруун талд Овоот толгойн чанх урд Хэрлэн голын хойд эрэг дээр оршино. Уг сууц нь газар гэр бөгөөд 14 м урт, дөрвөлжин хэлбэртэй, урьдчилсан тооцоогоор нийт талбай нь 120 м2 байна. Сууцны гүн нь төв хэсгээсээ 1.20 м. Хананы хажуугаар баганы ор болох дугариг хос нүхнүүд, ханз маягийн өргөн урт тавцан, төв хэсгээр нь гал түлж байсан таван ором тус тус байв. Сууцнаас олс дээсний эрчин хээтэй ваар савны хагархай, гонзгой ба шовх чулуун үлдэц, хутган ялтас, залтас, төрөл бүрийн том жижиг хусуур, цоолтуур, хоёр ба нэг талаас нь холтчиж ирлэсэн зуулга ир, үр тариа цайруулах самбар чулуу ба мод, ясан зээтүү дундаа нүхтэй дугуй чулуу, гахайн соёогоор хийсэн гоел чимэглэлийн бололтой зүйлийн хагархай зэрэг аж ахуй, оюуны амьдралтай холбогдох хэрэглэгдэхүүн нэлээд олдсоны дотор загас агнах сөрлүүрт ясан жад онцгой сонирхолтой юм. Ер нь неолитын үед хүмүүс суурынин амьдарч байсны өөр нэгэн баталгаа нь Дорнод аймгийн төв Чойбалсан хотоос зүүн тийш 17 км-т Хэрлэн голын урд биед орших Баруун Өлзийтийн хоёр буудал, суурин газрууд юм. Эхний суурин нь Баруун Өлзийт рүү шахаж тогтсон өндөр дэнж дээрээс олдсон. Эндээс 30 орчим үлдэц, олон тооны хусуур, хутган ялтас, хянгар, ойл, хусуур (хашаар хийсэн) зэвсэг гарсан байна. Хоёр дахь суурин нь эхнийхээс нэг км орчим зайтай орших ба тэндээс 30-40 мх 300-400 м талбайгаас олон тооны чулуун зэвсэг олдсоны дотор үлдэцүүд, хутган ялтас, ялтсан залтсаар хийсэн зэвсгүүд, булан хусуур, баргил залтсаар хийсэн хянгар, ирэлсэн ялтсан, зуулга ир, түүнчлэн үр тариа цайруулдаг самбар чулуу олдсон байна. Баруун Өлзийтөөс зүүн тийш, голын дагууд гурван хэсэг газраас неолитын олдворууд олдсоны дотор зууван дугуй буюу дугуй хэлбэрийн гал голомтын ор 0.5-1.2 м голчтой 0.1-0.4 м зузаантай бөгөөд заримдаа зургаа хүртлэх голомт нэг дороос хамт хоорондоо ойрхон зайтай байрласан байжээ. Голомтуудын дэргэдээс ихэвчлэн үлдэц, хусуур, ойлхусуур зэвсэг, булан хусуур, залтас ялтас, хутган залтас, том, жижигамьтдын яс, олдсон байна.2 Баруун Өлзийтийн суурингаас хэд хэдэн гал голомтын 1 2 Д орж Д . Монгольтн неолитын үеийн нэгэн булш, сууц. Ш УА-ийн м эдээ. УБ., 1969. № 3 Д орж Д . Неолит Восточной М онголии. стр. 25-28. ТЭРГҮҮН АНГИ. Хуй нэгллийн байгуулал ор хамт нэг доороос олдсон нь сонирхолтой боловч сууцны ор мөр илэрч олдоогүй тул нэг томоохон сууцанд хэд хэдэн гал голомт байв уу, эсвэл олон жижиг сууц тус бүрдээ нэг нэг гал голомттой байв уу гэдэг бас сонирхолтой юм. Неолитын үеийн хүмүүсийн аж ахуйд загас агнах явдал бага бус үүрэгтэй байсан нь тодорхой боловч үүнийг давхар гэрчлэх эд мөрийн ийм шууд баримт урьд өмнө Монгол орноос огт олдоогүй байсан билээ. Сөрлүүрт жадны бариул тал нь хугархай. Урт нь 14 см, өргөн нь төв хэсгээрээ 0.7 см, үзүүрээрээ.0.5 см, зузаан нь 0.8 см байна. Гурван сөрлүүрийн үзүүрүүд нь бүгд хугарч эвдэрчээ. Эдгээрээс гадна адуу, үхэр, бор гөрөөс, зэрлэг гахай болон түлэгдэж шатаагдсан жижиг малын яс, мөн том малын чөмөгний ясыг цуулж орхисон байв. Сууцнаас гарсан ваар савны хээг ажиглахад тэдгээр нь неолитын түрүү үеийн буюу Тамсагбулагийн сууцны өмнөх шатанд холбогдох бололтой байна.1 Бусад сууцнууд нь хэмжээгээр бага бөгөөд ихэд гэмтсэн байна. Гэвч тэдгээрээс олдсон олдвор нь дурдсан сууцнуудаас гарсан зүйлтэй адил боловч зарим нэг сууц, тухайлбал 2-3-р сууцанд үр тариа цайруулах самбар чулуу, нүдүүр, нухуурын хагархай нэлээд байв. Неолитын үед тус оронд оршин суугчид нас барсан хүнээ булж оршуулдаг ба оршуулгын зан үйл нь өвөрмөц байжээ. Дээр дурдсан Тамсагбулаг дахь сууцны шалан дороос олдсон хүний булшнаас гадна түүний ойролцоо бас нэг булш, Дорнод аймгийн Булган сумын Норовлин уул, Чойбалсан хотын эсрэг талд Хэрлэнгийн баруун эрэг дэх Мөргөцөг, Зүүн Өлзийт уулын хооронд, мөн тэнд орших Баруун Өлзийт ууланд тус бүр нэжгээд булш олдсоноос бүхий л тохиолдолд хүнийг цооног нүхэнд суугаа байдлаар атийлган оршуулсан байв. Зарим булшинд үхэгсэдийг дагалдуулан эд өлгийн зүйл тавьсан байхад зарим булшинд тийм зүйл үгүй байна. Эдгээр булшнаас нэлээд баялаг олдвортой нь Дорнод аймгийн Булган сумын нутагт орших Норовлингийн булш юм.2 1.6 м-ийн гүнд өвдгөөр нь дээш эвхэж суугаа байдлаар оршуулсан монгол төрхийн хүний бүх биеийн дагуу ялангуяа толгой хавьд нь 1.5-2 мм диаметр бүхий 3000 орчим сувс байсан нь уг хүний дээл малгайд хадаж байсан бололтой. Мөн оршуулганд хүний нүүрний дүрс бүхий цайвар өнгийн чулуугаар хийсэн 22.5 см урт чулуун онго, 43 см урт хоёр талдаа зуулга чулуун иртэй ясан чинжаал хутга, гахай, хүдрийн соёогоор хийсэн ясан зүүлт, гахай, зарааны дүрстэй танан чимэг, дугуй ба cap хэлбэрийн гоёл чимэглэлийн зүйл, 10.5 см урт захыг нь ирлээгүй хос хутган ялтас, хоёр захыг нь сэлтлэн ирлэж зассан 6 ширхэг жижиг хутган ялтас зэргийг дагалдуулан тавьсан байжээ. Норовлингийн булшны оршуулгын зан үйлтэй холбоотой бас нэг 1 2 Д ор ж Д. М онголын неолитын үеийн нэгэн булш, сууц. Ш УА-ийн м эдээ, УБ., 1969. № 3. Волков В.В. П огребение в Н оровлин-ула (М онголия). Археология Северной и Централыной Азии. Н овосибирск, 1975. МОНГОЛ I 'ЛСЫН ТУҮХ. / БОТЬ сонирхолтой зүйл бол хүнээ оршуулахын өмнө ухсан нүхэнд болон хүнээ оршуулсны дараа түүний дээр их хэмжээний улаан зосон будаг цацсан явдал юм. Ийнхүү неолитын үеийн оршуулганд зос хийсэн тохиолдол Дорнод аймгийн Зүүн Өлзийт уулын булшинд мөн ажиглагдсан бөгөөд энэ нь зосоор цусыг төлөөлүүлсэн ба хүний хойд насны тухай ойлголттой шууд холбоотой болно. §6. Чулуун зэвсгийн үеийн урлаг Чулуун зэвсгийн соёлын түүхийг судлах гол эх сурвалж нь тэр үеийн урлагийн дурсгал юм. Монголын чулуун зэвсгийн үеийн урлагт дээд палеолитын үе ба мезолит, неолитын үеийн орон зайн урлагийн дурсгалууд хамаарна. Монголын хүй нэгдлийн урлагийн дурсгалд агуйн болон хадны зураг, чимэглэх урлагийн дурсгалууд багтана. Дэлхий дахинаа хуучин чулуун зэвсгийн дээд үед хүн төрөлхтөн анхны урлагийн дурсгалаа хад чулуу, агуйн хананд мөнхлөн үлдээж эхэлсэн хэмээн үздэг бөгөөд эртний урлаг үүссэн газар нь Европ хэмээн үзсээр ирсэн байдаг. Тэгвэл, хүн төрөлхтний урлагийн эх үүсвэр өрнө дахинд байсан шигдорно дахинд байсан гэдгийг Монгол нутгаас олдсон агуйн хананд зурагдсан зургууд гэрчилж байна1. Өөрөөр хэлбэл, Монголын хуучин чулуун зэвсгийн дургалуудыг дэлхий дахинаа нэгэнт хүлээн зөвшөөрөгдсөн дурсгалуудтай адилтган үзэж болох билээ. Монгол нутгаас олдсон чулуун зэвсгийн үеийн хад болон агуйн хананд дүрслэгдсэн зургуудыг дүрсэлсэн байдлаас шалтгаалан зосон ба сийлмэл зураг хэмээн ангилдаг. Н э г . Зосон зургийг үйдсэн хоёр төрөлд хуваан үзэж болно. Үүнд: Бодит байдлаар дурсэлсэн зосон зураг. Энэ төрлийн зосон зураг одоо Монгол Улсын нутагт ганцхан Ховд аймгийн Манхан сумын нутаг Хойд Цэнхэрийн агуйгаас олдоод байна. Хойд Цэнхэрийн агуйд арслан заан, аргаль, одос үхэр, тэмээн хяруул, тэмээ зэрэг амьтдыг бодит байдлаар дүрсэлсэн байдаг. Үүнээс гадна шилмүүст мод, олон зэрэгцээ толбо зэргийг Хойд Цэнхэрийн агуйн хананд мөн дүрсэлсэн байдгийг эрдэмтэд хуучин чулуун зэвсгийн үед холбогдуулан үзэж байна.2 Энд дүрслэгдсэн тэмээн хяруул нь Монгол оронд дөрөвдөгч галавын сүүлчээр нутаглаж байгаад мөхсөн бөгөөд тэдний өндөгний хальс нь манай чулуун зэвсгийн дурсгалуудаас элбэг олддог. Чулуун зэвсгийн үеийн зосон зургийн хоёр дахь дэд төрөлд Зураагийн улаан хадны төрлийн зосон зураг орно. Эдгээр зураг нь неолитын үед холбогдоно. Энэ төрлийн зургийн гол илэрхийлэх шинж нь «х» маягийн солбисон хоёр зураасан тэмдэг ганц ба хэд хэдэн эгнээ босоо зураасан 1 1 Окладников А.П. Центрально-азиатский очаг первобытного искусства. Н овосибирск, 1972. Окладников А.П . Ц ентрально-азиатский очаг первобы тного искусства. Вести AH СССР. Н овосибирск, 1967. № 1. стр. 96-104; Окладников А.П. Утро искусства. Л ., 1967. ТЭРГҮҮН АНГИ. Хүй нэгллийн байгуулал тэмдгүүд, дугуй, гурвалжин хэлбэрийн тэмдгүүд юм. Энэтөрлийн «х» маягийн солбисон хоёр зураас, босоо зураасан тэмдэг бүхий зосон зураг Өвөрхангай аймгийн Дэлгэрэх сумын Цоорхойн агуй, Уянга сумын Шурангын улаан хад, Арвайхээр хотоос баруун урагш 32 км-т орших Баглуур хад, Төв аймгийн Зуунмод, Дундговь аймгийн нутагТэр чулуу, Архангай аймгийн Жаргалант сумын Улиастын гол, Дулааны үзүүр, Төв аймгийн Баян-Өнжүүл сумын Зоргол хайрхан, Хэнтий аймгийн Биндэр сумын нутаг Бичигт хад, Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын Цагаан агуй, Баян-Өндөр сумын Саальтынягуй, Цагаан магнайн агуйгаас тус тус олдоод байна. Цагаан агуйд 700 000 жилийн тэртээгээс эхлэн нэн эрт цагаас олон мянган жилийн турш хүн сууж байсны ул мөр, чулуун зэвсгүүд бүхий доод палеолитын олон соёлт давхарга олдсон юм. Баглуур хадны зурагт бараг бүхэлдээ «х» маягийн солбисон хоёр зураас босоо зураасан тэмдгүүдийн хослолоос бүрдсэн бол, Зуун модны зурагт дээрхи хоёр тэмдэг хоёул харьцангуй цөөн тоогоор байхын зэрэгцээ зууван дугуй, хагас саран, ац маягийн, зууван дөрвөлжин, нэгтал нь задгай зууван дөрвөлжин тэмдгүүд, янгирын дүрс зэрэг харьцангуй олон төрлийн тэмдгүүд байна. Улиастын голын зурагт эгнэсэн босоо зураас, «х» солбисон хоёр зураас, хүн, салаа оройтой малгайтай хүнийг тоймлон дүрсэлсэн зургууд зонхилж байхад, Дулааны Үзүүрийн зурагт эгнэсэн олон босоо зураас гурвалжин цээжтэй хүнийгтоймлосон зураас голчилж байна. Гэр чулууны зурагт мөн эгнэсэн босоо зураасууд, «х» маягийн солбисон хоёр зураасан тэмдэг, цөөн янгирын дүрсүүд байгаагийн зэрэгцээ онц сонирхолтой нь хүний гарын алганы хоёр дүрс байгаа явдал юм. Үүнийг дүрслэхдээ гарын хурууг сарвайлган алгаар нь хадан дээр тавиад хуруу болон алгаа тойруулж зосоор будаж зуржээ. Эдгээр гарын алганы зургийг судлаачид «цэвэр палеолитын аргаар» дүрсэлсэн хэмээн үздэг билээ.1 Цагаан агуй, Саальтын агуй, Цагаан магнайн агуйн зурагт «х>> маягийн солбисон хоёр зураасан тэмдэг, босоо зураас голчилох ба хоёр гараа дэлсэн хүний зураг бас хааяа байна. . Х о ёр . Хадны сийлмэл зураг. Монгол орон хадны сийлмэл зургийн дурсгалаар нэн баялаг орон юм. Сийлмэл зураг нь бусад төрлийн зургаасаа илүү сайн хадгалагдан үлдсэн байдаг нь дүрсэлсэн аргатай нь холбоотой юм. Хадны сийлмэл зургийгдүрсэлсэн арга барилаар нь: О Бодит байдлаар дүрсэлсэн; Ө Загварчлан (амьтныг загварчлан дүрслэх аргаар) дүрсэлсэн хэмээх үндсэн хоёр том төрөлд хуваадаг. Палеолитын үед хамаарах хадны сийлмэл зургууд Ховд аймгийн Манхан сумын Ишгэн толгой, Буянт сумын Чандмань хар үзүүр, Увс аймгийн Сагил сумын Хад үзүүр, Хэнтий аймгийн Батширээт сумын Рашаан хад, БаянӨлгий аймгийн Улаан хус сумын Цагаан салаа, Бага Ойгор голын сав зэрэг газраас олдсон бөгөөд зургийг бүгдийг бодит байдлаар дүрсэлжээ. Ишгэн толгойн хадны зураг. Монгол Алтайн нурууны ар биеэс эх авсан Урд Цэнхэр, Дунд Цэнхэр, Хойд Цэнхэрийн гурван гол Ховд аймгийн Окладников А.П. Петроглифы М онголии. стр. 69. МОНГОЛ УЛСЫН ТҮУХ. I воть Манхан сумын төвийн орчимд нийлж урсах ба түүний хөндийд сумын төвөөс хойш 2 км орчимд, хоёр жижиг хадан толюй орших бөгөөд түүний хойд тйлынхыг Ишгэн толгой гэнэ. Урд, Дунд, Хойд гурван Цэнхэрийн голын нийлсэн бэлчир болох энэ орчмоос хуучин чулуун зэвсгийн үеийн хайрган хугадас зэвсэгбүхий чулуун зэвсгийн зүйлсийг олноор олж судалсан билээ. Ишгэн толгойн хаднаа үхэр, адуу, буга, янгир, тэмээ зэрэг амьтдын дүрсийг хадны толион дээр гол төлөв ганц нэгээр толгойг дуртай зүг рүүгээ харуулан урласан бөгөөд зургийн сийлбэрийн өнгө хадны байгалийн өнгөнөөс бараг ялгарахгүй болж зөвхөн гараар тэмтрэхэд сийлбэртэй болох нь мэдэгдэх төдий байна. Ишгэн толгойн хадны ихэнх зураг түүний хойт талд өөрөөр хэлбэл салхин талд нь зонхилсон байдалтай байна. Ишгэн толгойн хаднаа нийт 150 дүрс сийлснээс хүн 1, адуу 18, үхэр 13, буга, хандгай, гөрөөс 19, тэмээ 1, янгир 17, аргаль 11, могой 5, бар 3, тэмдэг дүрс 9, чухам ямар амьтан болох нь тодорхой танигдахгүй амьтдын дүрс 53 байна.1 Энд дан зэрлэг амьтдыг дүрсэлсэн бөгөөд дүрслэхдээ амьтдын биеийн ерөнхий тэгийг хүрээлэн цохиж гаргах, бүх талбайг хонхойлон цохих хоёр үндсэн барилыг хэрэглэн тухайн амьтны дүрсийг бодит байдлаар ха-руулахдаа яг байгаагаар хуулбарлалгүй онцлог шинжийг нь цохон бодитой-гоор дүрсэлж зарим эрхтэнүүдийг орхигдуулсан нь ч тохиолдоно. Үхрийн том эвэр, адууны чих, сүүл, бугын олон салаа эвэр, барын арьсны судал, тэмээний бөх зэргийг цохон урлахын зэрэгцээ, янгирын махир эврийг гоём-сог байдалтай нум хэлбэртэй гаргаж нуруунд хүргэлгүй дүрсэлсэн байхад аргалийн эврийг тал дугуй хэлбэрээр хүзүүтэй нь давхардуулан махирлуулсан байна. Ишгэн толгойн хаднаа амьтны биеийн ерөнхий тэгийг хөвөөлөн цохиж зөвхөн толгойн хэсгийг бүх талбайгаар хонхойлон дүрсэлеэн буй нь Монголын чулуун зэвсгийн урлагийн нэгэн онцлог арга билээ.2 Амьтдын ерөнхий тэгийг хөвөөлөн цохиж гаргаад түүний зүрхний харалдаа хонхойлон цохисон ба хүзүү нуруунаас доош хөндлөн зураас гаргаж хонхойлсон байх нь олонтой бөгөөд ийм барил Ховд аймгийн Чандмань Хар үзүүрийн зурагт мөн ажиглагддаг. Ишгэн толгой ба Чандмань Хар үзүүрийн зургийн аль алинд том адууны дэргэд жижиг адуу (унагатай гүү) дүрсэлсэн хийгээд энэ хоёр газрын хадны зураг нийт дүрсэлсэн амьтад, дүрслэлийн арга барил зэрэг бүхий л талаараа ижил төстэй зэргээрээ нэгэн үед хамаарах нь тодорхой юм. Ишгэн толгойн зурагт амьтны гадаад тэгийг хөвөөлөн цохиж гаргаад түүний хэвлий, хөл хоёрыг залгалгүй дутуу орхисон тохиоддол байдаг. Үүнтэй ижил дүрсэлж буй амьтныхаа зарим хэсгийг дутуу орхисон зураг Хойд Цэнхэрийн агуй дахь хуучин чулуун зэвсгийн зосон зурагт мөн тааралддаг. Мөн аргаль, гөрөөс зэргийг Ишгэн толгой ба Хойд Цэнхэрийн агуйн зурагт 1 1 Окладников А.П ., Ц эвээндорж Д . М онголын палеолитын урлагийн ш инэ дурсгал. Ш УАМ. № 2. тал 57-61; Ц эвээндорж Д . Ишгэн тапгойн хадны зураг. SA. t. X, f. 2. тал 6-21. УБ., 1982. Ц эвээндорж Д . М онгапын эртний урлагийн түүх. У 6., 1999. тал 68. ТЭРГҮҮН АНГИ. Хүй нэгллнйн байгуулал тун адилхан зурсан ба аль алинд нь хоёр бөхтэй тэмээний зураг байна. Ишгэн толгойн хаднаа могойн зураг нилээд хэд буй нь хуучин чулуун зэвсгийн үеийн зурагг элбэг тохиолддог дүрслэл билээ.1 Амьтны хүйсний харалдаа доор зууван тэмдэг дүрсэлсэн зураг хуучин чулуун зэвсгийн үед холбогдох ОХУ-ын Шишкиний хясааны адуу, үхэр, бугын зурагт байдаг билээ.2 Үүнтэй ижил дүрсэлвэр Ишгэн толгой хийгээд Чандмань хар үзүүрийн зурагт байгаа бөгөөд түүнийг судлаачид эм амьтны хүйс, амьтдын үржлийг билэгдсэн тэмдэг хэмээн тайлбарладаг билээ.3 Ишгэн толгойн хадны зурагнь Чандмань Хар үзүүрийн чулуун зэвсгийн үеийн зурагтай сэдэв, зохиомж, дүрслэлийн арга барил бүхий л талаар адил ба Хойд Цэнхэрийн агуй, Шишкиний хясааны хуучин чулуун зэвсгийн үеийн зурагтай гол гол үндсэн шинжээрээ ижилсэж байгаа тул зургийн сийлбэр, сийлсэн арга барил, дүрсэлсэн амьтад зэргээр нь судлаачид эдгээр зургийг хуучин чулуун ээвсгийн дээд үед холбон үзэж байгаа юм. Ишгэн толгойн хаданд адуу, тэмээ, үхэр, аргаль, янгир, буга, гөрөөс, могой, бар зэргийг дүрсэлсэн ба эдгээр амьтдын зарим нь эрт үед мөхөж үгүй болсон байна. Адуу, үхэр, тэмээг монгол нутагт эрт цагт амьдарч байсан хүмүүс гэршүүлсэн харин аргаль янгир, буга, гөрөөс зэрэг нь одоо хир уугуул нутагтаа зэрлэгээр идээшин амьдарсаар байна. Монгол орон түүний хөрш зэргэлдээ нутгаас урьд өмнө чулуун зэвсгийн үед холбогдох барын зураг олдож мэдэгдээгүй бөгөөд харин Ишгэн толгойн хаднаа дурдсан зэрлэг амьтдын хамт цөөн тоогоор барыг дүрсэлсэн нь сонирхолтой юм. Манай оронд палеолитын үед бар нутаглаж байснаас түүнийг үзсэн, мэддэг төдийгүй хад цохионоо дүрслэн үлдээжээ. XIX зууны эхээр хойд өргөргийн 52-56° хүртэл Дорнод Казахстан, Алтайн уулс Илим, Иртиш, Обь зэрэг гол мөрний саваар бар ирж байсан мэдээг4 харгалзан үзэхэд хуучин чулуун зэвсгийн үед Монгол оронд тухайлбал, Алтайн нуруугаар бар нутаглаж байсан гэдэг нь давхар батлагдаж байгаа юм. Чандмань Хар үзүурийн зураг. Ховд аймгийн Буянт сумын нутаг Ховд хотоос зүүн тийш 13 км-т голынхоо урд эрэгт орших өнчин ганд толгойг Чандмань Хар үзүүр гэж нэрлэх бөгөөд толгойн баруун талын том толигор хаднаа олон тооны амьтдын зургийг хонхойлон цохиж сийлсний зэрэгцээ түүний ар ба зүүн хажуугийн хаднаа цөөн зургийг цоолборложээ. Энд гол төлөв сүрэг амьтдыг тэгш тольгор хаднаа дүрслэхдээ амьтны биеийн гадаад ерөнхий тэгийг хонхойлон гаргах, амьтны дүрийг бүх талбайгаар нь хонхойлон цохиж урлах, амьтны ерөнхий тэгийг гаргаад 1. 2 3 4 Еф именко П.П. Первобытное общ ество. Киев. 1953. стр. 487. рис. 236-237; Окладников А.П. Петроглифы Центральной Азии. Л ., 1980, стр. 91. Окладников А .П . Ш иш кинские писаницы . Иркутск, 1959, рис. 7-11; Окладников А .П ., Запорожская В.Д. Ленские писаницы. М -Л ., 1959. рис. 31-32. Е ф им енко П .П . П ервобы тное общ ество. Киев. 1953. стр. 319, 393-394; О о а д н и к о в А.П. Ш иш кинские... стр. 38-41; Окладников А.П ., Запорожская В,Д. Л енские... стр. 90. Слудский А.А. М ировое распространение и численностьтигра. Охотничье-промысловые звери Казахстана. Алма-Ата, 1966. Труды Института Зоологии АН Каз. ССР. t. XXVf. стр. 212-261. Монюл ҮЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ улмаар цээжин хэсгийг бүх талбайгаар нь хонхойлж их биений хэсэг хадыг хөндөлгүй орхих гурван барилыгхэрэглэсэн байна. Чандмань Хар үзүүрийн хадны зургийн гол сэдэв бол ан амьтан бөгөөд үүнд адуу, үхэр, буга, аргаль, янгир голлох ба чоно, үнэ^ могой зэрэг амьтдыг ч цөөвтөр дүрсэлсэн байна. Амьтдыгтайван, тоггуун байдалтай ихэд сүрлэгээр дүрсэлсний зэрэгцээ тэдгээр амьтдын эр, эм хүйсийг тод томруун гаргахдаа басхүү сонирхолтой аргыг хэрэглэсэн байна. Жишээлбэл: буга, үхэр, адууны эр хүйсийг танигдахаар дүрсэлж харин гүү зэрэг эх амьтны хүйс эрхтэнийг бус харин унага төлтэй нь хамт дүрсэлсэн ажиглагдана. Харин эр амьтдыг хүйсний харалдаа доор дугуй хонхор гарган дүрсэлжээ. Дурдсан амьтдаас гадна ганц нэг хүн, тэмдэг зэргийг бас урласан тохиолдоно. Чандмань Хар үзүүрийн хадны зургийн сэдэв, сийлбэр дүрслэлийн арга барилаар төдийгүй зураг хонхойлж сийлсэн хад он удаанаар нар салхинд идэгдэж улмаар байгалийн хаднаас бараг ялгагдахгүй болсноос үзэхэд ч энд амьтдын зургийг сийлснээс хойш хэдэн мянган жил өнгөрсөн нь илэрхий. Судлаачид Чандмань Хар үзүүр, Тэмээн чулуу зэрэг газрын хадны сийлмэл зургийн дотроос үхэр, адуу, хандгай зэрэг амьтны зургийг чулуун зэвсгийн үед холбогдуулан үзэж байгаа юм. Эдгээр зургаас Чандмань Хар үзүүрийн хаданд сийлсэн нэгэн үхрийн зургийг төлөөл үүлэн авч үзье. Босоо том эвэртэй, урт биетэй, богино хөлтэй үхрийн ерөнхий тэгийг хонхойлон цохиж гаргаад, их биеийн хэсгийг хөндөлгүй товгор хэвээр үлдээсний гадна түүний гэдсэн доор нэгэн дугуй тэмдэг цохиж гаргасныг судлаачид амьтны «эм хүйс, үржлийг» бэлгэдсэн утгатай тэмдэг хэмээн тайлбарлаж улмаар ерөнхий дүрслэлийн байдлаар чулуун зэвсгийн үеийн шинжтэй зураг гэж үзсэн байна. Хад узүурийн хадны зураг. Увс аймгийн Сагил сумын нутагт тулгын гурван чулуу мэт байрласан хар бараан өнгийн хадтай гурван уул байдгийг Баруун, Зүүн, Дунд Турга гэдэг. Дунд Тургийн баруун талын дэрс, бударганатай хоолойг Марц гэж нэрлэнэ. Марцын зүүн талд Монгол, Оросын хилийн заагаас 5 км орчим зайтай хойноос урагш сунаж тогтсон хадтай жижиг хар толгойг Хад үзүүр гэнэ. Хад үзүүрийн чанх урд ба баруун урд талын хаданд янгир, буга, үхэр, адуу, чоно, хүн зэргийн зуу гаруй дүрсийг хонхойлон цохиж сийлсэн бөгөөд дүрслэлийн арга барил нь төдийгүй он цагийн хувьд өөр өөр үед холбогдох нь илэрхий. Энд эртний зурган дээр хожуу үеийн зургийг давхарлуулан сийлсэн тохиолдол ч байна. Эдгээр зургаас зөвхөн хуучин чулуун зэвсгийн үед хамаарах цөөн зургийн тухай өгүүлье. Хад үзүүрийн чанх урд талын том толигор хадыг нийтэд нь хонхойлон цохиж дүрсэлсэн амьтнаар дүүргэжээ. Тэдний дундаас энэхүү хадны төвд хамгийн тохиромжтой толигор хэсгийг эзл үүлэн нэгэн том үхрийн ерөнхий тэгийг хонхойлон цохиж бодит байдлаар дүрслэхдээ түүний сүүл, босоо эвэр, хоёр салаа омруу (хөөлүүр), эр хүйсийг цохон үзүүлсний гадна хэвлий дор нь зууван дугуй хонхор цохиж гаргасан байна. Энэ зураг бусдаас том бөгөөд хуучин чулуун зэвсгийн үед холбогдоно. ТЭРГҮҮН ■АНГИ. Хүй нэгллийн байгуулал Энэхүү үхрийн дээд талд зүүн тийш явж буй таван үхрийг нэг эгнээ, тэдгээрийн дээгүүр баруун тийш явж буй хоёр үхрийг нэг эгнээ бүх талбайгаар нь хонхойлон цохиж дүрсэлжээ. Тус зургийн зүүн дээд талд зүүн тийш харсан нэг том үхрийн өөдөөс харсан хоёр үхрийг дүрсэлсэн байна. Эдгээр үхрийн салаа, омруу (хөөлүүр), эвэр зэргийг цохон үзүүлсний гадна тавыг нь нуруу ачаа буюу бөхтэй мэт дүрсэлсэн нь онц сонирхолтой бөгөөд харин дээрх бухын зургаас хожуу үед холбогдох юм. Энэ зургийн баруун дээд талд хоншоороо чанх дээш өргөн хүзүүгээ нугалсан олон салаа эвэртэй том бугыг хэвтэж байгаагаар ихэд чадмаг.урласан байна. Түүний дээрээс янгир, бугын жижиг дүрсийг хожим давхарлуулан хонхойлон цохиж дүрсэлжээ. Хад үзүүрийн баруун талын ганц том хадны урд талын хавтгайц нэг том бугын дүрсийг бүх талбайгаар нь хонхойлон цохиж нилээд бодитой урлахдаа түүний хэвлий доор зууван хонхор цохиж гаргажээ. Дурдсан үхэр, бугын хоёр том зураг бусдаас хэмжээгээр том төдийгүй тэдгээрийн зарим дээр нь хожуу (хүрэл зэвсгийн) үед буга, янгирын зургийг давхарлуулан сийлсэн, байршлын хувьд хадны хамгийн тохиромжтой зайг сонгон авсан зэрэг нь эдгээр зургийг сийлэхээс өмнө энэ хаданд өөр зураг сийлээгүй байсныг харуулахын зэрэгцээ бусад зургаас илүү эрт үед сийлсэн гэж үзэх боломжийг олгож байна. Нөгөөтэйгүүр буга, үхрийн хэвлий доор зориуд зууван хонхор гаргаж дүрслэх нь хуучин чулуун зэвсгийн үеийн хадны зургийн тоггвортой нэг шинж билээ. Бага Ойгорын зураг. Баян-Өлгий аймгийн Улаан хус сумын нутаг Цагаан салаа, Бага Ойгор голын савд олон мянган хадны зураг байдаг бөгөөд үүний дотор хуучин чулуун зэвсгийн үед холбогдох зураг ч байна. Тухайлбал, Бага Ойгорын хаднаас олдсон зарим зургийг цохонтэмдэглэх шаардлагатай юм. Өөд өөдөөсөө харсан хоёр арслан зааны дүрсийн гадна талаар нь хөвөөлөн цохиж хошууг дээш өлийлгөн богино хөлтэй, уртлаг биетэй дүрсэлжээ. Баруунталын арслан зааныдоордугуйдүрс цохижгаргааддээшээ нь хоёр сөртөн гаргажээ. Эндээс холгүй өөр нэгэн хаданд, урт хошуугаа унжуулан зогсч буй арслан зааныг бөмбөгөр толгойтой, уртлаг биетэй, богино сүүлтэй дүрслэхдээ эр хүйсийг цохон үзүүлжээ. Түүний цээж өргөн урд хөл нь урт, хойд хөл нь богино юм. Мөн Цагаан салаагийн нэгэн хаднаа урт хошуугаа унжуулан зогссон арслан зааныгдүрсэлжээ. Ийнхүү Монгол нутагт хуучин чулуун зэвсгийн үед амьдарч байгаад мөхөж сөнөсөн арслан зааны зураг шинээр нэмэн олдож буй нь энэ үеийн урлагийн дурсгалын тархцын хүрээг тэлж, улам баяжуулж байна.1 Эдгээр зургийг дээд палеолитын үед холбогдох тухай бидний саналыг гадаадын эрдэмтэд дэмжиж байна.2 1 1 Ц эвээндорж Д . Моиголыи эртний урлагийн түүх. УБ., 1999. табл. 132. М олодин В .И ., Черемисин Д .В . Древнейш ие наскальные иэображения плоскогорья Укок. Н овосибирск, 1999. стр. 147-149. МОНГОЛ УЛСЫН TtYX. I БОТЬ Рашаан хадны зураг. Хэнтий аймгийн Батширээт сумын Хурх багийн нутаг Биндэр уулын зүүн урд хормойн цохиотой үзүүрийг Рашаан хад гэнэ. Рашаан хад ойт хээрийн бүсэнд орших бөгөөд уул тал хосолсон, ой модтой, өвс ус тэгшхэн нөмөр дулаан нэн эртний хүн төдийгүй нүүдлийн мал аж ахуй эрхлэн аж төрөхөд байгаль газар зүйн нэн тохиромжтой нөхдөл бүрдсэн нутаг билээ. Рашаан хад орчимд эртний булш олонтойн гадна түүний дэргэдээс хуучин ба шинэ чулуун зэвсэг, хүрэл, Хүннү, Хятан, Монгол гүрний үед холбогдох шавар сав, сумын зэв зэрэг олдвор элбэг олддог. Эндхийн хаднаа хуучин чулуун зэвсгийн үеэс эхлэн дундад зууны үеийг хүртэл ан амьтан, хүний зураг, хэдэн зуун тамга т э м д э г сийлж орхон-енисей, кидан, арабперс, монгол, түвэд, манж зэрэг хорь орчим бичээс үлдээжээ. Рашаан хадны орчимд хийсэн эртний судлалын судалгаагаар олон арван мянган чулуун эдлэл олдсны дотор олон төрлийн хусуур, хутга, үзүүр мэс, ирлэсэн залтас, ялтас, говийн ба шаантаг үлдэц, түүгээр ч барахгүй хожуу леваллуа маягийн үлдэц ч олдсон байна. Хурхын голын хөндий Биндэр уулын орчимд янз бүрийн цахиур маш элбэгтэй бөгөөд түүгээр чулуун зэвсэг хийж байжээ. Рашаан хаднаа түүхийн өөр өөр үед хамаарах хэдэн зуун тамга тэмдэг, хүн амьтны дүр зураг нь байдаг бөгөөд хуучин чулуун зэвсгийн үед ч хамаарах зургууд байдаг. Рашаан хадны хуучин чулуун зэвсгийн үеийн зураг түүхийн хожуу үед холбогдох бусад зургаас дүрсэлсэн амьтан, дүрслэлийн арга барилаараа өвөрмөц юм. Үүнд, арслан заан, савгат хирс хожуу үеийн зургуу-даас хэмжээгээрээ том төдийгүй, амьтдын дүрсний гадаад хүрээг харьцангуй өргөн гарган дүрсэлж, түүний ерөнхий төрхийг гаргахыг хичээснээс бус, түүнийг нарийн уртай, байгаа байдлыг яг хуулбарлан гаргахыг эрмэлзээгүй байдал ажиглагдаж байна. • Рашаан хадын баруун дээд наран талын ханан хаданд хэсэг амьтан дүрсэлсний хамгийн зүүн дээд талд өндөр сэрвээтэй, богино бүдүүн хөлтэй, урт хошуутай нэгэн амьтны ерөнхий тэгийг хөвөөлөн цохиж гарган зурсныг Монгол болон ОХУ-ын Урал, Европ тивийн олон агуйд хуучин чулуун зэвсгийн дээд үед зурсан зурагтай харьцуулан арслан зааны зураг хэмээн үзэж байна. Арслан зааны яс манай улсын Хангай, Хэнтий, Соёны уулархаг нутгаас нилээд олдсон билээ. Тус хадны зүүнтэй хоорондоо давчиг зайтай хоёр том хавтгай ханан хад байгаагийн хойт талын хаданд богинохон модгор сүүлтэй, богино нарийвтар хөлтэй салаа туурайтай амьтны дүрсийг бүх талбайгаар хонхойлон цохиж сийлжээ. Энэхүү амьтны цээжин хэсгийг анхнаас нь огт дүрслэлгүй орхисон байна. Рашаан хадны «олон зуун тамгат хавтангаас» зүүнтэй орших нэгэн том хавтгай хадны наран талын хавтгайд зүүн тийш сүрэглэн явж буй байдалтай гурван том амьтныг дүрсэлжээ. Эдгээр нь сүрлэг том биетэй, богино хөлтэй, хоншоороосоо дээш ээтийж гарсан соёо мэт эвэртэй савагт хирс бөгөөд тэд дөрөвдөгч галбын мөстлөгийн сүүлчийн үед манай оронд амьдарч байгаад мөхөж үгүй болсон юм. Монгол, Оросын эрдэмтэд Рашаан хадны хуучин чулуун зэвсгийн сууринг малтан шинжлэх явцад 1.5 м гүнээс савагт ТЭРГҮҮН АНГИ. Хуй нэгалийн баигуүлал хирсний шүд олдсон нь тэрхүү амьтан тухайн нутагт амьдарч байсныг давхар баталж байна. Савгат хирсний яс Архангай, Булган, Хөвсгөл, Сэлэнгэ, Төв, Хэнтий зэрэг аймгийн нутгаас урьд өмнө олдож байсан юм. Судлаачид, Рашаан хадны зургуудыг судлан хуучин чулуун зэвсгийн үед хамааруулан үзэж «Ази тивийн энэ хэсэгт их эрт үед хүн нутаглаж, орон нутгийн бат бэх уламжлалтай олон мянган жилийн турш хөгжсөн палеолитын соёлын өвөрмөц хөгжилтэй байсныг олдворууд гэрчилж байна»1 хэмээн дүгнэсэн байдаг. . Дунд чулуун зэвсгийн үе нь хуучин чулуун зэвсгийн үеийг бодоход харьцангуй богино хугацааг эзэлдэг бөгөөд тэр үеийн чулуун зэвсэг олон талаараа түүний дараах шинэ чулуун зэвсгийн үеийн олдвортой ижил байдаг тул хооронд нь ялгажтогтооход нэлээд төвөгтэй байдаг билээ. Үүний нэгэн адил энэ үеийн хадны зургийгтүүний өмнө ба дараах үеийн зургуудаас ялган салгахад бэрхтэй. Харин дунд ба шинэ чулуун зэвсгийн үед холбогдох хадны зургийг тухайн зургуудын сэдэв, зохиомж, дотоод харьцаа, он цаг, хийсэн арга барил, маяг зэргийг анхааран үзэж он цагийг нь тогтоосон. Хуучин чулуун зэвсгийн дээд үеэс эхлэн дундад зууныг хүртэл олон мянган жилийн турш хаднаа амьтдын зураг, тамга тэмдэг, бичээсийг нэмэн дүрсэлсэн газрын нэг бол Рашаан хад юм. Рашаан хадны тамга дүрс. Рашаан хадны зүүн ёроолд орших 6 м урт, 2-3 м өргөн, 60-70 см зузаан том хавтгай хадны өвөр талд 180-аад, ар талд 40-өөд, сэрвээн дээр нь 50-иад, нийт 270-аад тэмдэг дүрс сийлжээ. Түүнээс гадна тэр орчим хаданд энд тэнд хэсэг бүлгээр нь 220 орчим тамга буюу нийтдээ 500-гаад тамга сийлсэн байна. Мөн Рашаан хадны хойд талд зэргэлдээ орших Үзүүр цохионы хаданд мөн 200 гаруй тамгыг хонхойлон цохиж үйлдсэн нь хийсэн арга барил, хэлбэр төрхөөрөө ижил төстэй. Энд хийсэн судалгааны явцад Рашаан хад нь археологийн 4 соёлт давхаргатай болох нь тогтоогдсон. Тэдгээрийн өнгөн хөрсний давхрага нь 20 см зузаан, нэг дэх соёлт давхарга 14-37 см гүн, хоёр дахь соёлт давхрага 65-160 см гүн, дээд палеолит, мезолитын чулуун зэвсгийг агуулсан ба Рашаан хадны олон зуун тамгатай чулуу самбарын тамга дүрсэлсэн хэсгийг бүрхсэн байлаа. Харин хамгийн доод буюу гурав дахь соёлт давхрага нь 160-220 см гүн хавтангийн доод ирмэг болох тамга дүрслээгүй хэсгийг хучсан байв. Иймээс Рашаан хадны тамган дүрсийг нь хуучин чулуун зэвсгийн дээд үе, үндсэндээ дунд чулуун зэвсгийн үед анх дүрслэгдэж эхлэн дараагийн олон үед уламжлагджээ. Можоогийн хадны зураг. Увс аймгийн Сагил сумын Түргэний нурууны ар биеийн салбар уулаас эх авч Үүрэг нуурт баруунтайгаас цутгах уулын нарийн голыг Цагаан гол гэнэ. Цагаан голын нарийн хөндийн бараг эхэнд Окладников А.П. Древнейш ие петроглифы Аршан-хада. Пластика и рисункидревних культур. Н овосибирск, 1983. стр. 27-33. М о н го л ҮЛСЫН ТҮҮХ. У БОТЬ хойноос уруудсан хоёр салаа амны уулзварт буй хадтай хошууг Можоо гэж нэрлэнэ. Можоо нь ногоон саарал, саарал өнгийн хадтай бөгөөд тэнд аргаль, янгир, тэмээ, хүн, нохой, үхэр зэргийг ганц нэг ба хэсэг бүлгээр нь сийлсэн хэдэн зуун зурагтай. Эдгээр зургаас дунд чулуун зэвсгийн үед хамруулан үздэг зургийн тухай өгүүлье.1 Можоогийн хадны зургийн дотроос хамгийн том тэгш талбай бүхий баруун тийш харсан хэвтээ хаданд (4x8 м) арав гаруй том үхэр, тэдний зай завсарт хожим хорь гаруй янгир, нохой зэрэг амьтныг дүрсэлсэн зураг байдаг, Энд гол төлөв данхар том эвэртэй эр үхрийг ихэд бодит байдлаар дүрслэхдээ түүний эвэр, эр хүйсийг цохон үзүүлжээ. Зарим үхрийн хэвлий, цээжний доор «үржлийг» бэлэгдсэн утгатай дугуй хонхор цохиж гаргасан буй нь хуучин чулуун зэвсгийн үед өргөн тархсан дүрслэлийн нэг арга билээ. Энэ зурагт данхар том эвэртэй үхрийг нум сумаар харваж буй хүн, үхэр хөтлөөд явж буй хүнийг дүрсэлсэн байгаа нь түүний он цагийг тогтоох чухал баримт юм. Модны уян хатан чанарыг хүн ашиглан сэдэж хийсэн анхны холын тусгалтай зэвсэг болох нум сумыг мезолитын үеэс эхлэн хийж хэрэглэж байсныг Евразийн олон газар, түүнчлэн манай орноос олдсон сумын чулуун зэвүүд гэрчилдэг билээ. Тэгвэл энд хүн үхрийг хөтлөөд явж буйгаас үзэхэд энэ зургийг зурах үед үхрийг гаршуулсан байжээ гэж үзэх үндэстэй юм. Энэ зурагт «үржлийг бэлэгдсэн» тэмдэг бүхий хуучин чулуун зэвсгийн үеийн уламжлалт арга, нум сумаар зэрлэг үхэр агнаж буй болон ан агнуур, үхрийг эхлэж гаршуулсан дунд чулуун зэвсгийн аж ахуйн сэдэв хамт нэг дор тусгагдсанаас эрдэмтэд түүнийг дунд чулуун зэвсгийн үед холбогдуулан үздэг.2 Дундговь аймгийн Дэлгэрцогт сумын Бага газрын чулуунд сийлсэн зурагнаас бугын зураг нь дунд чулуун зэвсгийн сүүл шинэ чулуун зэвсгийн эхэн үед холбогдоно.3 Бага газрын хадны зурагт гадаад тэгийг хөвөөлөн цохиж дүрсэлсэн хоёр том буга, урт сүүлээ дээш агссан шилүүс, ирвэс мэт хоёр араатны эх биеийн зураг зэрэг нь бусад зургуудаас хэмжээгээр том бөгөөд нэг буга, нөгөө шилүүс, ирвэс мэт хоёр амьтны зургийг анхнаасаа дутуу сийлээд орхисон байна. Ийнхүү амьтны зургийн зарим хэсгийг дутуу сийлээд орхидог уламжлал бүүр Ишгэн толгойн хуучин чулуун зэвсгийн үеийн зурагг бас байдаг бөгөөд уг зургийн насыг тоггооход харгалзууштай баримт боловч бугын эвэр, эх бие зэргийг бодитой нэлээд болхи дүрсэлсэн зэргээс нь дунд чулуун зэвсгийн үед холбогдуулан үздэг. Чимэглэх урлаг Орон зайн урлагийн нэг том төрөл нь эс дүрслэх буюу чимэглэх урлаг хүний бүтээсэн материаллаг орчинд гоо сайхны ба оюуны дурслэлийн 1 1 Ц эвээцдорж Д . М ояголын хуй нэгдлийн урлагийн дурсгая. УБ., 1983. Цэвээндорж Д . М онголын мал аж ахуйн гарал ууслийн асу удлыг хадны зургаар судлах нь. О УМ Э -ийн V их хурал. УБ., 1992. t. III. тал 78-80; Tseveendoij D, Rock art and origins o f Cattlebreeding in Mongolia. East and West. vol. 42. NOS 2-4. Rome, Italy. Д орж Д ., Новгородова Э.А. Псгроглифы Монголии. УБ., 1975. ТЭРГҮҮН АНГИ. Хүй нэгллийн байгуулал эхлэлийг шингээж, түүнийг уран сайхнаар бүрдүүлэхэд зориулагдсан байдаг. Монголын хүй нэгдлийн урлагт чимэглэх урлагийн дурсгал томоохон суурийг эзэлнэ. Чимэглэх урлаг гол төлөв ахуйн хэрэгцээний янз бүрийн сав суулга, тавилга, зэр зэвсэг, бөс даавуу, хувцас хунар төрөл бүрийн гоёл чимэглэл зэрэг уран хийцтэй эд юмс бүтээдэг уран бүтээлийн олон салбарыг хамаардаг бөгөөд түүнчлэн материаллаг ба оюун санааны үнэт бүтээлийг бүтээх хүрээнд давхар багтдаг байна. Хүний өдөр тутам хэрэглэж байдаг эд юмсын хүрээний нэн чухал хэсгийг бүрдүүлэгч чимэглэх урлагийн уран сайхны бүтээл өөрийн гоо сайхны эрхэмлэгээ, уран бүтэц, шинж чанараараа хүний оюун санаа, уран таалалд байнга нөлөөлж, түүний хүрээлэн буй орчиндоо харилцах харилцаанд нөлөөлдөг сэтгэлийн хөдөлгөөний чухал эх булаг болдог байна. Одоогийн байдлаар Монгол нутгаас олдсон чимэглэх урлагийн дурсгалын хамгийн эртнийх нь шинэ чулуун зэвсгийн үед холбогдож байна. Норовлин уулын булшны хэрэглэгдэхуүн. Дорнод аймгийн Булган сумын нутаг Норовлин уулын шинэ чулуун зэвсгийн үеийн булшнаас монгол төрхийн хүний оршуулгатай хамт гарсан олдворыг чухалчлан дурдах хэрэгтэй. Норовлин уулын булшинд хүнээ улаан зосоор битүү хучиж, суугаа байдалтай оршуулан түүнийг дагалдуулан эр хүний нүүрний дүрстэй чулуун онго, зуулга чулуун иртэй ясан чинжаал хутга, 15 см хүртлэх урт чулуун хутган залтасууд, гахайн дүрстэй 2 ш, зараан хэлбэртэй 2 ш, дугуй хэлбэртэй 2 ш, хадмал хавтгай чимэг, ясан зүүлт 2 ш, сувсан зүүлт 2000 гаруй тус тус тавьжээ.1 Чулуун онго. Энэхүү онго зууван урт, бүтэн баримал хэлбэртэй, хуний нүүрний дүрсийг зууван байдалд зохицуулан маш нарийн уртай сийлж дараа нь сайтар зүлгэж өнгөлсөн байна. Хүнийг нарийн саран хөмсөгтэй дүгэрэг том нүдтэй, урт шулуун хамартай, жижигхэн цомбогор уруул-ам бүхийгээр урлажээ. Онго нь хөндлөн огтлолоороо зууван хэлбэртэй бөгөөд түүний дээд үзүүрт зүүх тусгай нүхтэйн гадна доод хэсгийн хоёр хажууд тус бүр дөрөв нийт найман хэрчлээс гаргасан байна. Ясан зуулт. Амьтны соёогоор хийсэн хоёр үзүүртээ хадах нүх бүхий саран хэлбэртэй чимэг зүүлт. Зууван дугуй хэлбэрийн ясан чимэгний нэгэн ирмэгт хорин зэрэгцээ зураасаар хэрчлээс гарган засжээ. Гахайн дүрстэй танан чимэг (2 ш)-ийг тус бүр бөөрөндөө хадах хоёр нүхтэй хийсэн бөгөөд тэрхүү хоёр нүхний хооронд элэгдэж ховил гарснаас үзэхэд нилээд урт удаан хугацаагаар эдэлж байсныг гэрчлэх мэт. Гахайг том хоншоортой, богино хүзүүтэй, бүдүүн богино хөлтэй дүрсэлжээ. Зараан хэлбэрийн чимэг (2 ш). Нимгэн хавтгай танын хажуу ирмэгт нэг дөрвөлжин, түүнээс залгуулж эргэн тойрныг хөрөөний шүд мэт хошуу гарган урлажээ. Энэхүү чимгийн дээд хэсэгт хадах хоёр нүх гаргасан байна. Волков В.В. П огребение в Норовлин ула (М онголия). Археология Северной и Центральной Азии. Новосибирск, 1975. стр. 76-79; Сэр-Оджав Н. Монголын эртний түүх. УБ., 1977. тал 30. М о н го л УЛСЫН ТҮҮХ. I во ть Дугуй хэлбэрийн чимэг (2 ш). Нимгэн хавтгай дугираг танын төв дунд нүхлээд хажуу ирмэгийг тойруулан 20 хэрчээс гаргаж чимжээ. Дорнод аймгийн нутагт малтан судалсан шинэ чулуун зэвсгийн үеийн нэгэн сууцны (№1) хажуугаас голоороо хөндий, бөөрөөр нь нэг, хоёр үзүүрийг нь тус бүр нэг нэг нүхлэн дээд доод талд нь тус бүр гурван эгнээ хэрчээс гаргаж чимсэн эдлэл (3 ш), мөн амьтны (буга, маралын) араан зүүлт (6 ш) олдсоныг шинэ чулуун зэвсгийн үеийн хүмүүсийн зүүж байсан гоёл чимэглэлийн зүйл хэмээн үздэг юм1. Н оровлингийн нулуун онго, б у с а д олдворы н хамт (Дорнод аймаг, Булган сум, Норовпин уул) Мөн аймгийн Тамсагбулагт малтан шинжилсэн сууцнаас (№3) дөрвөн эгнээ нарийн зураасаар хушуулж хээлсэн шувууны чөмөгний ясан агуурс (зүүний гэр?) олдсон нь нэн сонирхолтой байна. Хэрлэн голын Устын дэнжээс олдсон дугуй чулуун эдлэл. Хэнтий аймгийн Цэнхэрмандал сумын нутаг Хэрлэн голын дээд гүүрний орчим малтлага хийхэд төв хэсэгг нь 50 см гүнээс 70-80 см голточтой гал голомтын ор, шатсан хар шороо жижиг чулуунууд нэг ширхэг неолитын үеийн залтас, нэвт нүхтэй дугуй чулуун эдлэл олдов. Энэхүүэдлэл 8.3 см, голын нүх нь2.5 см голточтой бөгөөд зузаан нь 2.6 см юм. Голын нүхнээс дугуйн гадаад хөвөө рүү 12 нарийн зураасыг хоёр хоёроор нь үзүүрийг солбиж хээлэн зурсан эртний цагалбар бололтой. Энэхүү тойруулж зурсан хээ нь Дорнод аймгийн нутаг Тамсагбулагт малтсан шинэ чулуун зэвсгийн үеийн булшнаас гарсан зүүний ясан гэрэн дээр зурсан хээтэй ижил төстэй байгаа нь сонирхолтой бөгөөд нүүрэн тал 1 Д о р ж Д . Н еолит Восточной М онголии. УБ., 1971. стр. 46-48. ТЭРГҮҮН АНГИ. Хуй нэгллийн байгуулзл болон хажуу талын аль алинд 12 зураас, хэсэг гаргасан нь нэлээд сонирхолтой ба магадгүй эртний цагалбар байж болох талтай ба ямар ч атугай чимэглэх урлагийн дурсгал болох нь маргаангүй1. Урьд нь үүнтэй төстэй дундаа нэвт нүхтэй чулуун эдлэлүүдийг Туул, Хэрлэн голын сав, Хэнтий аймгийн Рашаан хад, Дэлгэрхаан сумын нутаг Хэрлэн Баян Улаан уулын өврөөс мөн ийм нэвт нүхтэй дугуй чулуун эддэл болон түүний зарим хэсэг нь олдож байсан юм. Эдгээр эдлэлийг модон царилын хүндрүүлэгч ачаа, юм нүхлэх, гал гаргах, өрөмний хүндрүүлэгч ачаа болгон ашиглаж байсан бололтой. Үүнтэй адил нэвт нүхтэй дугуй чулуун эдлэлийг австралчууд модон царилны хүндрүүлэгч ачаа болгон ашигладаг байжээ. Бас түүнййг загасны торны ачаа болгон ашиглах боломжтой юм. Дорноговь аймгийн Эрдэнэ сумын нутаг Дулаан ус хэмээх газраас загасны чулуун дүрсний хугархай олдсоныг2 дурдсан бөгөөд чулуун загас ОХУ-ын Байгал нуурын орчмоос шинэ чулуун зэвсгийн үед холбогдох археологийн дурсгалаас олон тоогоор олдцог билээ. Үүнээс гадна загасны хэлбэртэй, ур цайруулах самбар чулуу Сүхбаатар аймгийн нутгаас олдсон3. Самбар чулууны нэг талд загасны амыг дүрсэлж, эсрэгталын ирмэгт долоон жижиг хонхор ховил гарган загасны сүүлийг нь дүрсэлжээ. Дээр дурдсан шинэ чулуун зэвсгийн үеийн чулуун онго, гоёл чимэглэл, гахайн дүрстэй хадмал, загасны хэлбэртэй самбар чулуу, зэрэг нь нэг талаас урлагийн бүтээл төдийгүй, нөгөө талаас эд юмс зэр зэвсэг, гоёл чимэглэл бөгөөд бүхэлдээ орон зайн чимэглэх урлагийн дурсгал болно. * * * Манай ард түмний өвөг дээдэс дэлхий дахины эртний чулуун зэвсгийн сонгодог соёлтой хэмээн алдаршсан Франц, Испанийн нэгэн адил хуучин чулуун зэвсгийн дээд үеэс, өөрөөр хэлбэл 40-12 мянган жилийн тэртээгээс Төв Азийн нутагт өөрийн өвөрмөц урлагийн бүтээлийг догцдон бүтээж, баяжуулан хөгжүүлж ирснийг дээр өгүүлсэн баримтууд харуулж байна. Монголын чулуун зэвсгийн үеийн урлагт амьтны дүр зонхилж буй нь тохиолдлын зүйл бус, харин тэр үеийн хүмүүсийн эрхлэн амьдарч байсан ан агнуурын ажлаас тэдний амьдралын сайн сайхан, өлсгөлөн зовлон зэрэг бүх зүйл шалтгаалдаг байснаас амьтдын байдал, зан төрх, хүч чадал, амьдрах нөхцөл, тарга хүчийг сайн мэдэх нь тэр үеийн хүмүүсийн амьдралын зайлшгүй шаардлага байв. Тиймээс ч хуучин чулуун зэвсгийн үеийн анчид тэдгээр амьтдыг сайн мэддэг түүнийгээ дүрсэлдэг байжээ. Амьтдыг танин мэднэ гэдэг бол 1 г 3 Tseveendoij D. Round stone implement o f neolithic period. М онгол-С олонгосы н хамтарсан эрдэм ш инж илгээ-2. С өүл, 1993. тал 141-142. П эр лээ.Х ., Сэр-Оджав Н. Дорноговиос эртний хүний ул мөр олдлоо. ШУА. 1957. № 5-6. тал 23-34. Дорж Д. Неолит Восточной М онголии. УБ., 1971, стр. 81. МОНГОЛ ҮЛСЫН ТҮҮХ. I ь о ть хүрээлэн буй орчин, бодиг ертөнцийг танин мэднэ гэсэн хэрэг тул хуучин чулуун зэвсгийн үеийн урлагийг бодит ертөнцийг танин мэдэх урлаг хэмээн үздэг. Судлаачид «Палеолитын урлаг хүрээлэн буй бодит ертөнцийг эзэмшихэд идэвхитэй чиглэсэн юм... амьтньг амьдралд нэвтрэн орох, сэтгэл санаагаараа амьтантай нэгдэх гэдэг бол ертөнцийг үзэх үзэл, сэтгэл зүйн гол чухал онцлог байснаас эртний чулуун зэвсгийн хүний бүхий л оюун санааны ертөнцөд томоохон ул мөрөө үлдээсэн юм» гэж хуучин чулуун зэвсгийн үеийн урлагт ан амыны дүр зонхилдгийг тайлбарласан байдаг билээ.1 Чулуун зэвсгийн үеийн урлаг нь тэр үеийн хүмүүсийн аж ахуйгаа амжилттай хөтлөх, сайн сайхан амьдрахад эрч хүчийг өгдөг оюун санааны амьдралын чухал хүчин зүйл байсан бөгөөд тэр үеийн сүсэг бишрэлтэй нягт холбоотой хөгжиж ирсэн байна. §7. Чулуун зэвсгийн үеийн аж ахуй, нийгмийн зарим асуудал Хүй нэгдлийн түүхийн хамгийн нарийн төвөгтэй асуудлуудын нэг бол хүн төрөлхтний анхны нийгмийг түүхэн үүднээс сэргээн ойлгох асуудал юм. Энэ тухай шууд гэрчлэх баримт байдаггүй тул дандаа хөндлөнгийн баримтаар ургуулан тэдгээрийг харьцуулан жиших байдлаар төсөөлдөг ажээ. Олон орны эрдэмтдийн судалгаагаар хүй нэгдлийн хүмүүс эхлээд олон зуун мянган жилийн турш сүргээрээ амьдарч байсан гэж үздэг байна. Энэ үе нь хүн анх хөдөлмөрийн багаж зэвсгийг зохион хийх болсон үеэс эхлээд овгийн байгуулалтай болсон хүртлэх үеийг өөрөөр хэлбэл палеолит-хуучин чулуун зэвсгийн бүр эхнээс аваад түүний мустье-дунд шатнаас дээд палеолитод шилжих үеийг хамардаг байна. Дээд палеолитын үед эхийн шугамаар төрөлсөх эхийн эрхт овог үүсч хөгжсөөр аажимдаа хурэл зэвсгийн үед эцгийн эрхт овгоор солигдсон байна. Чулуун зэвсгийн үеийн хүмүүсийн эрхлэх гол аж ахуй нь үр үндэс түүх аж ахуй, ангийн аж ахуй хоёр байжээ. Үр үндэс түүх аж ахуй урт удаан хугацаа шаардсан, ихэнх хүмүүс эрхэлж болох бөгөөд харьцангуй хялбар боловч цуглуулсан хүнс тэжээл нь төдийлөн илчлэг бус тул үр дүн нь тийм ч сайн биш байжээ. Ангийн аж ахуй, нэн ялангуяа их мах, бүтээгдэхүүн өгөх том анг агнах нь дандаа олз омогтой байдаггүй, ихээхэн хүнд амь дүйсэн ажил боловч, хэрвээ томоохон ан агнавал, олон хүн идэж цадах хоолтой болох харьцангуй илүү ашигтай байжээ. Эртний хүмүүс олуулаа нийлж том амьтныг зээглэн хөөж, дуу шуугиан гарган хашгирч, гал гаргах, чулуу, модоор шидэх зэргээр үргээж айлган хадан хясаа, хавцал, эрэг, ганга, зориуд ухсан гүн нүхэнд шахаж оруулах, унагах зэргээр хорьж, мод, чулуугаар цохиж алдаг байжээ. Олуулаа хийсэн ав хомрого нь махан хоолыг ахиухан олж авах гол арга байсан бөлгөө. Олуулаа нийлж томоохон ан агнаж их хэмжээний махан 1 Окладников А.П. Утпо искусства. М., 1967. стр. 114. ТЭРГҮҮН АНГИ. Хуй нэсллийн байгуулал хоолтой болох нь хүй нэгдлийн хүн сүргийн гишүүдийг хөдөлмөрлөх явцдаа зохион байгуулалттай, нэгдэж хамтрах нь ашигтай болохыг харуулж байсан ажээ. Том амьтнаас гадна тарвага, зурам болон янз бүрийн шувуу, загас жараахай идэж болох бүхий л амьтдын махаар хооллож, арьс үсийг ашигладаг байжээ. Ангийн мах нь хүний биед онц чухал шаардлагатай уураг, өөх, нүүрстөрөгчийг агуулсан хоол болоод зогсохгүй, ялангуяа болсон махыг идсэнээр хүний өсөлттүргэсч амьдрах чацвар ньдээшилсэн болохыгэрдэмтэд тогтоожээ. Монгол нутагг чулуун зэвсгийн үед амьдрагсац дөрөвдөгч гапбын эхэн үед монгол нутагт амьдарч байгаад мөхсөн арслан заан, савагт хирс, тэмээн хяруул, хэд хэдэн төрлийн буга, үхэр, өнөөг хүртэл монгол нутагг амьдарсаар ирсэн тэмээ, тахь, хулан, аргаль, янгир, бөхөн, зээр, гөрөөс, тарвага, үнэг, хярс, мануул, ирвэс, шилүүс, хэрэм зэрэг ан амьтныг агнаж, тэдгээрийн махыг идэж, арьс үсээр нь дээл, гутал, хувцас хийж өмсч хэрэглэж байсан ба дээрх амьтдын нилээдийг палеолит, мезолит, неолитийн үеийн хадны зурагт түгээмэл дүрсэлсэн байна. Тухайлбал, арслан зааныг Хойд Цэнхэрийн агуй Рашаан хад, Цагаан салаа, Бага ойгорын палеолитын үеийн хацны зурагт дүрсэлсэн байдаг бөгөөд манай улсын Архангай, Баянхонгор, Хөвсгөл, Төв, Булган, Сэлэнгэ, Хэнтий зэрэг аймгийн нутгаас түүний яс олдсон төдийгүй Өвөрхангай аймгийн Хархорин сумын нутагт буй Орхон-7 хэмээх хуучин чулуун зэвсгийн бууцыг малтахад арслан заан, буга, зэрэг амьтдын яс чулуун зэвсгийн хамт соёлт давхрагаас олдсон юм. Мөн Хэнтий аймгийн Батширээт сумын нутаг Рашаан хадны хуучин, дундад, шинэ чулуун зэвсгийн олон соёлт давхрага бүхий сууринг малтаж шинжлэхэд 1.5 м гүнээс чулуун зэвсгийн хамт савагт хирсийн шүд олдсон ба тэндээс хэдхэн апхамын зайтай нэгэн хавтгай хаднаа зүүн тийш сүрэглэж яваа гурван савагт хирсийг ихэд бодитой дүрсэлсэн байдаг бөгөөд тэдгээрийг эртний хүмүүс агнаж иддэг байсан нь тодорхой. Хойд Цэнхэрийн агуйд амьдарч байсан хүмүүс агуйнхаа хананд тэмээн хяруулыг дүрсэлж зураад тэднийг өсч үржин олон болог гэсэн утга санаагаа олон зэрэгцээ толбоор дүрсэлсэн байна. Мөн хуучин ба дундад чулуун зэвсгийн үед монгол оронд амьдарч байгаад мөхөж үгүй болсон одоо Австрали тивд амьдардагтай ижил тэмээн хяруулын өндөгний хальс эрт ба дундад чулуун зэвсгийн үеийн суурингуудаас элбэг олддог бөгөөд тэднийг хүнсэнд хэрэглэж байсан нь тодорхой.Тэр үед Монгол орны цаг агаар харьцангуй дулаан, чийглэг уур амьсгалтай, нуур гол мөрний ус элбэг, самар жимстэй мод, хүмүүсийн идэх боломжтой үр үндэс бүхий ургамлаар илүү баялаг байсныг палеолитын үеийн суурингуудыг малтан шинжлэхэд гарсан хөрсний шорооноос илрүүлэн судапсан ургамлын тоосонцорууд гэрчилдэг. Хуучин чулуун зэвсгийн үеийн хүмүүс уул хадны нөмөр, агуй зэрэг нөмөр дулаан, уух устай, ан амьтан, идэх үр жимс элбэг, байгалийн тохиромжтой нөхцөл бүрдсэн газрыг олж тэндээ хэдэн үеийн турш урт удаан хугацаагаар аж төрөн суудаг байжээ. Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын Цагаан агуй, Өвөрхангай аймгийн Хархорин сумын Мойлтын ам, Орхон-7, Хэнтий аймгийн Рашаан хад, Баянхонгор аймгийн Баянцагаан сумын нутаг МО НГОЛ УЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ Чихэн агуй зэрэг газарт малтан шинжилсэн хуучин ба дундад чулуун зэвсгийн үеийн олон соёлт давхарга бүхий сууринд хүн урт удаан хугацаагаар олон үе дамжин сууж байсныг гэрчлэх олон мянган чулуун зэвсэг, амьтдын яс, гал голомтын ор мөр илэрч олдсон байна. Өвгөд хөгшид, эмэгтэйчүүд хүүхдийнхээ хамтаар гал голомтоо сахиж, хүч чадалтай нь хол ойр явж, ан агнуур хийдэг байжээ. Мезолит-дундад чулуун зэвсгийн үед МЭӨ 15 000-7 000 жилийн тэртээ дэлхийн бөмбөрцгийн хойд хэсэгт мөсөн бүрхүүл хайлж, байгаль, цаг уур, хүрээлэн буй орчинд ихээхэн өөрчлөлт орж, хүн амьтны аль алин нь шилжин нүүх их хөдөлгөөнд орсон юм. Төв Ази, Монгол, Сибирийн нутагт арслан заан, савагг хирс, мөхөн үгүй болж, цаа бугын сүрэг хойт туйлруу нүүдэллэн оджээ. Умар зүг нүүдэллэж одсон амьтдын нүүдлийг дагаж хүмүүсийн их нүүдэл болж, Төв Азиас Умард Америкт хүрсэн хүн нүүдэллэн очиж суусан байна. Палеолитын үеийн хүмүүсийн агнаж хамгийн их мах авдаг байсан том ангууд ийнхүү үгүй болсон нь тэдэнд арга буюу олон тооны жижиг ан агнаж урьд нь том ан агнахдаа хэрэглэж байсан шигээ их хэмжээний мах олж авах шаардлагатай болжээ. Үүнтэй уялдан тэд ан агнадаг зэвсгээ илүү дэвш илттэй сайн зэвсгээр өөрчлөх шаардлага гарч иржээ. Урьд нь палеолитын үеийн анчид байгалийн чулуу, мод болон бороохой, жад зэргийг ан агнуурт хэрэглэж байсан бол мезолитын үед модны уян хатан чанарыг мэдэж, ашиглан сэдэж хийсэн хамгийн анхны механик хүчийг ашигласан зэвсэг болох нум сумьгг зохион бүтээж хэрэглэсэн байна. Нум сумны мөсийг модоор зэвийг чулуу, ясаар хийдэг байжээ. Мезолитын үеийн сумны чулуун зэв Хэнтий аймгийн Рашаан хад, Өвөрхангай аймгийн Мойлтын ам зэрэг олон соёлт давхарга бүхий суурингуудын дээд давхаргууд болон Дорноговь аймгийн Дулаанговь зэрэг суурингуудаас элбэг олдцог бөгөөд хэлбэр төрхийн хувьд хэд хэдэн янз байдаг. Нум сумыг хэрэглэх болсноор ангийн аж ахуйн хөгжилд чухал түлхэц болж, дөөн хэсэг хүмүүс ан агнуур хийж амьдрах чадварыг эзэмшсэн нь цаашдаа овгийг жижигрүүлэн цөөн хүнтэй, хөдөлгөөнтэй овгийн тоог олон болгож улмаар өөрчлөхөд хүргэсэн байна. Олон мянган жилийн турш эртний хүмүүсийн эрхэлж ирсэн ангийн аж ахуйн хөгжлийн үр дүнд мал аж ахуй үүсч буй болох урьдчилсан нөхцл үүд бүрэлдэж эхэлсэн юм. Түүхэн урт хугацаанд хүмүүс аливаа ангийн амьдрах орчин, тарга хүчээ авах цаг үе, амьтан сүрэг дотроо болон өөр амьтдын сүрэгтэй харьцах байдал, зан төрхийн талаар арвин их мэдлэгтэй болсон нь тэднийг гаршуулж, гэршүүлэх арга ухааныг сэдэж буй болгосон бөлгөө. Мал аж ахуй үүсч буй болох түүхэн үйл явд нь малыг гаршуулах, гэршүүлэх гэсэн хоёр үе шаттай түүхийн урт удаан хугацааг дамжсан юм. Эртний хүмүүс ан амьтадтай зэрэгцэн нутаглаж тэднийг өөртөө дасгах, үр төлийг нь суурин буудалдаа олж авч ирж, тэжээх, амьтдыг сүргээр нь ганга, хавцал хясаанд хөөж оруулан хашин шахаж агнах, тэднээс барьж авах, удаан хугацаагаар хашин дасгах зэрэг боломжтой бүхий л аргаар амьтдыг гаршуулж эхэлсэн ажээ. Гэвч амьтдыг гаршуулах, улмаар гэршүүлэх үйл явд нь тэр бүр санасанчлан амжилтад хүрдэггүй төвөгтэй уйл ажиллагаа ТЭРГҮҮН АНГИ. Хүй нэгллтн байгуүлал байжээ. Дэлхий дахинд мал аж ахуй бие даан үүсч буй болсон цөөн хэдэн том голомт байсны нэг нь Монгол орон байсан ю м1. Монгол оронд мал аж ахуй үүсч буй болсон ба тэрхүү аж ахуйн хөгжлийн эхэн үеийн асуудлыг авч үзэхэд Увс аймгийн Сагил сумын нутаг Можоогийн хадны зураг чухал холбогдолтой юм. Можоогийн олон зурагтай хаднуудын нэгэнд том бухын хүйсийн харалдаа доор зууван дугуй хонхорыг цохиж гаргажээ. Амьтдын хүйсний харалдаа ийм зууван дугуй хонхор цохиж гарган амьтдын үржлийг билэгдцэг заншил дэлхийн палеолитийн үеийн урлагт өргөн тархсан байдаг. Түүний доор нэг анчин нум сумаар өөр нэг жижгэвтэр бухыг харваж, сум нь бухын толгойд шигдсэн байх ба хэвлий доор нь бас зууван дугуй хонхор цохиж гаргасан байна. Нум сум бол мезолитын үед анх үүссэн зэвсэг билээ. Тэдний доод талд тус бүр нэг нэг үхэр хөтлөөд явж буй хоёр малчин дүрсэлсэн байна. Э нэ зургийг палеолитын үеийн «үржлийг билэгдсэн» зууван дугуй хонхор бухын хүйсний харалдаа доор цохиж дүрсэлдэг заншил мартагдаагүй, мезолитын үед нум сумыг зохиосон, үхрийг гаршуулсан үед гурван үйл явдлыг хамт нэг доор нэгэн хадан дээр дүрсэлсэн тул Монгол нутагт мал аж ахуй мезолитын үед 15 000-7 000 жилийн тэртээ үүссэн болохыг харуулж байгаа түүхийн ховор сурвалж дурсгал юм. Можоогийн хадны зураг (Увс аймаг, Сагил сум) Дорнод аймгийн Тамсагбулаг, Овоот, Өмнөговь аймгийн Булган сумын Баянзаг, Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын Зуух, Өвөрхангай аймгийн Бат-Өлзий сумын Билүүт, Хэнтий аймгийн Цэнхэрмандал сумын Устын дэнж, Батширээт сумын Өглөгчийн гол, Рашаан хад зэрэг неолитын сууринд хүмүүс урт удаан хугацаагаар амьдарч байсан болох нь тогтоогдсон юм. Тамсагбулаг, Овоотын сууринд хүмүүс зууван дөрвөлжин хэлбэрийн орой дээвэртээ гаргасан нүхэн өрхөөр орж гардаг том хагас газар сууц барьж суудаг байсны ор улбаа хадгалагдан үлджээ. Баянзаг, Зуухын сууринд суугчид 1 Д. Цэвээндорж, Монголын мал аж ахуйн гарал үүслийн тухай асуудлыг хадны зургаар судлах нь. ОУМЭ-ний V их хурал. 111 боть. УБ., 1987, тал 78-80; D.Ceveendor): Rock art the Origins of Cattle-Breeding in Mongolia. «East and west». Vol42, nos 2-4. pp. 443-449.1SMOE. Rome. Italy. МОНГОЛ УЛСЫН ТҮҮХ. I EOlb хөнгөн маягийн урцархуу сууцанд суудаг байжээ. Тэр урцны үлдэгдэл болох гуч гаруй гал голомтыг тойрч дугуй талбайд хаягдсан хэдэн мянган чулуун зэвсэг Зуухын суурингаас олдсон билээ. Дорнод аймгийн Тамсагбулаг, Овоот, Норивлин уул неолитын үеийн суурин ба булшийг малтахад бүгдээс нь монгол төрхийн хүний яс олдсон бөгөөд неолитоос өмнө үед холбогдох хүний яс хараахан олдоогүй байна. Неолитын үеийн аймгуудын нэг хэсэг нь ус нутаг сайтай газар удаан хугацаагаар сууж амьдарч байхад нөгөө ихэнх хэсэг нь жижиг жижиг овгоороо нүүдэллэн явж амьдардаг байсныг гэрчлэх түр зуурын буудлууд Монгол-нутгаас олон арваараа оддсон билээ.Тухайн үедээ А.П.Окладников, А.П.Деревянко, Д.Дорж нар амьтдыг гэршүүлэх үйл явц болон Монгол оронд мал аж ахуй үүссэн он цагийг неолитын үед холбогдуулан үзэж байсныг түүнээс хойш хийсэн судалгааны дүнд бид урагшлуулан мезолитын үед холбогдохыг тогтоосон юм. А.П.Окладников Монголын неолитын дурсгалууд, тухайлбал, амьтдын ёслолын оршуулга — Х эрлэн, Халх голын савд оршуулсан үхрийн толгой, адууны яс, Монголын хадны зураг зэргийг судалж, Төв Азийн неолитын үеийн аймгууд адуу, үхрийг бие даан гэршүүлсэн1 гэдэг дүгнэлтэд хүрчээ. Дараагийн алхамыг тэд хүрэл зэвсгийн үед хийж, Төв Азийн нүүдэлчин аймгуудын мал аж ахуйн соёлын өвөрмөц өндөр хөгжилтэй бүхэл бүтэн цогцыг бүтээсэн юм. ' Монгол орон эрт цагт төрөл бүрийн ан амьтан түүний дотроос таван хошуу мал болон цаа бугын өвөг зэрлэг амьтдаар нэн баялаг байсан билээ. Монгол адууны өвөг тахь, илжигний өвөг хулан, тэмээний өвөг хавтгай, хонины өвөг аргаль, ямааны өвөг янгир, цаа бугын өвөг зэрлэг цаа буга одоо хир Монгол оронд зэрлэг хэвээрээ идээшин амьдарч байна. Харин сарлаг ба Монгол үхрийн өвөг одоо зэрлэгээрээ уламжлагдаж ирсэнгүй, Монгол нутагт эрт цагг амьдарч байсан энэ хоёр төрлийн зэрлэг үхрийг бүгдийг нь гаршуулж гэршүүлчихсэн ч байж болох юм. Монголын мезолит, неолитын үеийн овог, аймгууд амьтдыг байгалийн билчээрт нь идээшл үүлэн хадлан тэжээл бэлдэлгүйгээр гаршуулж, гэршүүлсэнд Монголын мал аж ахуйн үүсэл гарал, цаашдын хөгжлийн гол онцлог нь оршино. Тамсагбулагийн суурингаас загас агнадаг сөрөгт ясан жад, Дорноговь аймгийн Эрдэнэ сумын нутаг Дулааны говийн суурингаас чулуун загасны эвдэрсэн дүрс — хахуул, Орхон голын Мойлтын амны дэнжээс загасны торны ачаа зэрэг зүйлс олдсон нь чулуун зэвсгийн үед загас агнуур эрхэлж байсны баримт юм. Хэнтий аймгийн Батш ирээт сумын Рашаан хад, Цэнхэрмандал сумын Усиайн дэнж зэрэг газар малтан шинжилсэн неолитын үеийн суурингуудаас болон Онон, Хэрлэн, Туул, Орхон, Онги, Сэлэнгэ, Дэлгэр мөрөн зэрэг томоохон голуудын хөндийгөөс чулууг дугуй хэлбэртэй засч, голд нь нэвт нүх гарган хийсэн модон царилны хүндрүүлэгч чулуун ачаа олон тоогоор олдсон билээ. Тиймэрхүү чулуун ачаагаар хүндрүүлсэн А.П.Окладников. Из области духовной культуры неолитических племен Керулена: ритуальные эахоронения остатков животных. АЭМ-Археология и этнография Монголии. Новосибирск, 1978, стр. 199-204. ТЭРГУҮН АНГИ. Хүй нэгллнйн байгуулал модон царилаар газар сэндийлэн нүх ухах зэргээр тариалангийн газрыг боловсруулдаг байсан бололтой. Мөн тийм ачааг загасны торны ачаа, юм нүхлэх, гал гаргах гар өрөмний хүндрүүлэгч ачаа болюн хэрэглэдэг байжээ. Үр үвдэс, нунтаглаж боловсруулах зууван дөрвөлжин хэлбэрийн самбар чулуу, бөөрөнхий урт гулууз маягийн нухуур, том бөөрөнхий толгойтой, бариулыг нарийсган зассан нухуур чулуу неолитын үеийн суурингаас олонтой олддог нь мөнхүү үр үндэс түүх аж ахуй болон эгэл зээтүүт тариалан эрхэлж байсныг гэрчлэх хэрэглэгдэхүүн юм. Сүхбаатар аймгийн Онгон сумын нутгаас загасны хэлбэртэй (ам, заламгай, сүүлийг дүрсэлсэн) том хэмжээний үр үндэс, тариа цайруулах хавтгай самбар чулуу олдсон нь газар тариалан, загас агнуур хоёр суурыимал аж ахуйн холбоог илэрхийлсэн маш ховор, сонин дурсгал юм. Энэ самбар чулуу нь дээрх хоёр аж ахуйг эрхлэгчдийн нэгдмэл үзэл, сүсэг бишрэл, урлагийн таашаалыг илэрхийлж буйд түүний онцгой ач холбогдол оршино. Монгол орны чулуун зэвсгийн үеийн оршин суугчид ан агнуур, хожим мал аж ахуйн зэрэгцээ загас агнуур үр үндэс түүх аж ахуйг байнга эрхэлж байсан ба неолитын үед анхны зээтүүт газар тариалангийн эх үүсвэр тавигдсан юм. Гэвч эх газрын эрс тэс уур амьсгалтай Монгол оронд газар тариалан далайцтай хөгжиж чадаагүй юм. Монгол оронд бусад чийглэг зөөлөн, дулаан уур амьсгалтай орнуудын адил оршин суугчдын хожим хүрэл ба төмөр зэвсгийн түрүү үеэс нүүдлийн мал аж ахуйг эрхлэн амьдрах болсон нь гагцхүү байгал, цаг уурын нөхцлөөс шууд хамаарсан болно. Х оёрд угаар бүлэг МОНГОЛЫН ХҮРЭЛ БА ТӨМӨР ЗЭВСГИЙН ҮЕ §1. Монголын хүрэл ба томөр зэвсгийн түрүү үе Хүрэл зэвсгийн уе. Монгол оронд амьдарч байсан эртний хүмүүс нийгмийн хөгжлийн дагуу өөрийн аж ахуйг эрхлэн явуулж ирсэн ба тэдний амьдрах ухаан өргөжин тэлэхийн хирээр төмөрлөгийг нээн олж ахуй амьдралдаа хэрэглэх болжээ. Тэрхүү төмөрлөгийн анхных нь зэс байв. Байгалийн цэвэр зэсийг ашиглан гоёл чимэглэл, хөдөлмөрийн зэвсгийг хийж, урьдын уламжлалт чулуун зэвсгийн хамт хэрэглэж байсан зурвас үеийг хүн төрөлхтний түүхэнц энеолит1 буюу зэс чулууны үе гэж нэрлэдэг бөгөөд энэ үеийг Монгол орны оршин суугчид дамжиж ирсэн байна. Монгол оронд энеолитийн үе нь неолит (шинэ чулуун зэвсэг)-ийн орон нутгийн уламжлал дээр үндэслэн гарч ирсэн болохыг археологийн судалгааны баримтууд гэрчилж байна. Өмнөговь аймгийн Манлай сум, Номгон сум, Ханбощ сумын Оюутолгой, Дорнод аймгийн Халх гол сум4 Сүхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаан, Онгон, Хонгор, Дорноговь аймгийн Эрдэнэ, Мандах (Цагаан суврага уул), Даланжаргалан сум, Өвөрхангай аймгийн Гучин-Ус, Говь-Алтайаймгийн Бигэр, Баянхонгор аймгийн Богд, Төв аймгийн Говь-Угтаал зэрэг газарт эрт үед зэс малтаж байсан ор уурхай олдож тэмдэглэгдсэн байдаг2. Өмнөговь аймгийн Булган сумын нутаг Баянзагийн сууринд неолитийн үеэс энеолит, хүрэл зэвсгийн үе хүртэл хүн тасралтгүй сууж байсан болохыг гэрчлэх олон тооны гал голомтын үлдэгдэл, чулуун зэвсэг, шавар ваарны хагархай зэсийн хайлсан шаарын хамттааралдцаг. Мөн түүнчлэн Өмнөговь аймгийн Гурвантэс сумын орчим, Дорнод аймгийн Халх гол сумын нутаг Хүйтэнбулаг3 зэрэг газраас неолитын чулуун зэвсэг, хүрэл зэвсгийн хамт зэсийн хайлш олдцог. Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын нутаг Оюутолгойц эртний зэсийн хүдэр малтаж байсан зэсийн хүдрийн уурхай ухах, хүдрийг буглах олзворлох ажилд хэрэглэж байсан том, жижиг чулуун муна болон 1 2 3 Энеолит гэдэг нь «энеус» зэс гэсэн Латин үг, «литос» чулуу гэсэн Грек үг юм. Х.Пэрлээ. Монголын нүүдэлчдийн металлурги, металл боловсруулалтын түүхийн асуудалд. SA. т. X, f-4, тал 48-73. В.В.Волков. Бронзовый и ранний железный века Северной Монголии. УБ., 1967, тал 10. М О НГОЛ УЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ бусад зэвсгүүд олонтой олдсон билээ. Том чулууны эргэн тойрон хонхойлон цохиж, үрж зүлгэн өргөн ховил гаргаад тэр ховилоороо чулуун муныг оосор уяагаар бэхлэж, хүдэр бутлах, цохих зэвсэг болгон хэрэглэж байжээ. Эдгээр чулуун муна янз бүрийн хэмжээтэй байх ба том нь 30x25 см хэмжээтэй, 4­ 5 кг, жижиг нь 6-2.5 см хэмжээтэй 80-100 грамм жинтэй бөгөөд жижгийгнь алх гэж үзмээр байдаг. Монгол, Зөвлөлтийн эрдэмтэд Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын нутаг, Зоог зуух гэдэг газраас М Э Ө IV-III мянган жилийн тэртээ холбогдох неолит, энеолитын үеийн голомт 4 000 гаруй эд өлгийн зүйлс олдсоны ихэнхийг (3 600 орчмыг) чулуун зэвсэг эзлэх ба үлдсэн нь шавар ваарны хагархай, амьтны яс зэсийн хүдрийн хайлш зэрэг байсан юм. Эндээс зэсийн хүдэр хайлуулж байсан энгийн хийцтэй хоёр зуух олдсон нь эрдэм шинжилгээний хувьд онц сонирхолтой. Зуух 46x35x9 см орчим хэмжээтэй бөгөөд түүнийг чулуугаар барь>£ээ/3уухан дотроос зэсийн хайлш шаар, загийн шатсан нүүрс, үнс гарч байв1. Х.Пэрлээ 1979 онд Өмнөговь аймгийн Манлайсумын Говийн төхөм гэдэг газар зэсийн хүдэр хайлуулж байсан бууц, зэс хайлуулалтын зуухыг олж малтан шинжил сэн юм.Энд40ш оо дөрвөлжин метр эзэлхүүнтэй 3.5 м урт, 1-1.6 м өргөн, ам нь зүүн хойшоо харсан баруун урд буландаа яндантай, заг түлж хүдэр хайлуулж байсан2 зуухыг малтан шинжилсэн. Говийн Төхөмөөс зүүн хойш 30-40 км орших Аргалант ууланд зэсийн хүдэр малтаж авч байсан ором сорив байх ба Говийн төхөмд загийн ойтой бөгөөд энэ орчимд үйлдвэрлэлээ явуулах бүхий л нөхцөл нь бүрдсэн байна. Эдгээр баримт нь Монгол оронд ойролцоогоор МЭӨ III мянган жилийн тэртээ анхны төмөрлөг болох зэсийг хайлах ажил неолитын үеийн аймгуудын дунд тэдйий үйлдвэрлэлийн туршлагад үндэслэн орон нутгийн түүхий эдийн суурин дээр бие дааж үүссэнээр энеолитийн үе эхэлсэн болохыг харуулж байна. Энеолитын үе нь чулуун зэвсгийн үеэс хүрэл зэвсгийн үед шилжих шилжилтийн завсрын богино үе байсан юм. Зэсийг хорголжин тугалгатай хольж хайлан хүрэл гэдэг нийлэг төмөрлөгийг гарган авч чадсан юм. Цэвэр зэсийг 1083° дулаанд хайлдаг бол бага зэргийн хорголжин тугалгатай хольж хайлан хүрэл болгоход 960° дулаан шаарддаг байна3. Манай оронд ойролцоогоор МЭӨ II мянган жилээс үйлдвэрлэлд өргөн нэвтэрч эхэлжээ. Хүрэл зэвсгийн үед амьдарч байсан хүмүүс, эртний хүрэл зэвсгийн үйлдвэрлэл явуулж байсан дурсгалууд, түүвэр олдвор, дөрвөлжин булш, хиригсүүр, буган хөшөө, хадны зосон зураг, хадны сийлмэл зураг зэрэг олон төрлийн дурсгалыг үлдээсэн байна. Сүхбаатар аймгийн Дариганга сумын Ар голын эрэг, Өмнөговь аймгийн Манлай сумын Бага Өлзийтийн Лха зэрэг газар хүдэр хайлуулж байсан ор мөр олджээ4. Мөн Өмнөговь аймгийн Булган сумын нутаг Төгрөг ширээтэд 1 2 3 4 Монгол оронд төмөрлөг боловсруулж эхэлсэн тухай асуудалд. Д Д С . 1989, № 1, тал 118-123. Х.Пэрлээ. Дурдсан зохиол. тал 48-49. И.А.Онаев, Б.К.Жакибаев, Медь в истории цивилизации. Алма-Ата, 1983. стр. 17. Д.Наваан. Дорнод Монголын хүрлийн уе. УБ., 1975, тал 115. Д .Ц э в э э н д о р ж ТэРГҮҮН А.НГИ. Хүй нэгллийн байгуулал олдсон суурингаас неолитын чулуун зэвсгүүд, неолит, энеолитын үеийн ваар савны хагархайн хамт хүрэл хутга цутгаж байсан чулуун хэвний хагархай олдсон байна1. Зэс, хүрэл хайлуулдаг чулуун сав Хэнтий аймгийн Цэнхэрмандал, Биндэр зэрэг сумдын нутагг малтсан хүрэл зэвсгийн үеийн дөрвөлжин булшнаас тус бүр нэг нэг олдсон юм. Увс аймгийн Цагаан хайрхан сумын нутгаас хоёр хутга, нэгшөвгийгхүрлээр зэрэгцуггадаг чулуун хэв олдсон нь хүрэл зэвсэг үйлдвэрлэлд өргөн нэвтэрч байсныг харуулах чухал баримт юм. Энэхүү хүрэл эдлэл цутгах хэв нь М Э Ө II мянган жилийн тэртээ холбогдоно2. Дээр дурдсан үйлдвэрлэл явуулж байсны дурсгал болох уурхай, зуух, сав суулга, хэв зэргээс гадна үйлдвэрлэж гаргасан бүтээгдэхүүн болох сумын зэв, чинжаал хутга, жадны гилбэр, ооль, хутга, шөвөг, хазаарын амгай зуузай, тогоо, толь, янз бүрийн товч товруу, амьтны дүрстэй гоёл чимэглэлийн зүйлс зэрэгхүрэл зэвсгийн олдворууд олон тоогоор олдсон нь музейнүүдийн сан хөмрөгт хадгалагдаж байдаг3. Үндэсний түүхийн музейд Өмнөговь аймгийн нутгаас олдсон аргалийн толгойн дүрсийг ихэд урнаар цутгаж хийсэн тольтгой хүрэл чинжаал, хадгалагдаж байна. §2. Буган хөшөө Монголын хүрэл ба төмөр зэвсгийн түрүү үеийн нэгэн чухал дурсгал бол буган хөшөө юм. Эрдэмтэд буган хөшөө хэмээн гонзгой урт чулууны хажуугийн дөрвөн уртталыг сайтар засч, гурав зааглан гол төлөв нүүрэн талын заримдаа нүүрэн ба ар талын оройн хэсэгт нар, cap хоёроос гурван ташуу зураас, хүний нүүрний дүрс, хөшөөний их биеийг ороолгон сүрэг бугыг загварчлан дүрслэн тэдний доогуур бүс татаж, зэр зэвсэг зүүсэн байдалтай дүрсэлсэн хөшөө чулууг хэлдэг. Хөшөөнөө чинжаал, байлдааны алх, хутга, нум сум, жад, бамбай зэрэг зэр зэвсэг, хүрэл толь дүрслэхээс гацна зарим хөшөөний бүсийг янз бүрийн хээ гарган чимсэн байдаг. Буган хөшөө дунджаар 1-4 м өндөр, 20-40 см зузаан, 30-80 см өргөн хэмжээтэй бөгөөд түүнийг үйлдэхэд зураг, сийлбэр, уран баримлын аргуудыгхослуулан ашигласан байдаг4. Мөн бугыг бодит байдлаар дүрсэлсэн, бугын оронд адуу, зээр зэрэг өөр амьтад дүрсэлсэн, эсхүл огт амьтны дүрсгүй харин бүс, зэр зэвсэг болон бусад зүйлсийг дүрсэлсэн хөшөө ч байдаг. „ Евразийн хээр талын бүс нутагт хүрэл ба төмөр зэвсгийн түрүү үед өргөн тархсан түүх соёлын гайхамшигт дурсгал болох буган хөшөөг эрдэмтэд 100 гаруй жилийн тэртээгээс судлаж 700 орчим буган.хөшөөг олж илрүүлжээ5. 1 2 3 * 5 В.В.Волков. Дурдсан зохиол, тал 28-29. Д.Цэвээндорж. Чулуун хэв. ШУА. 1979. № 1, тал 58-59. Н.Сэр-Оджав, Д.Долгорсүрэн. Дундговь аймагхүрлийн үед. А.С. т. IV, f-9. Д.Цэвээндорж. Монголын хүй нэгдлийн урлагийн дурсгал, УБ., 1983. Д.Г.Савинов. Оленные камни в культуре кочевников Евразии. СПБ. 1994. стр. 8-54. Энэ номонд буган хөшөөний ерөнхий тоог нэлээд нарийвчлалтай бүрэн гаргасан бөгөөд сүүлийн жилүүдэд Монголын судлаачдын Хөвсгөл, Увс, Ховд, Баян-Өлгий, Төв зэрэг аймгийн нутгаас шинээр илрүүлэн олсон 50-иац буган хөшөөг Д.Г.Савиновын гаргасан тоон дээр нэмэн тооцож байгаа билээ. М О НГОЛ УЛСЫН ТҮҮХ. ! БОТЬ Үүнд: Монгол улсын нутгаас 550 орчим, Өвөр Байгалийн нутгаас 20 гаруй1, Саян Алтайгаас 20 орчим2, Уулын Алтайгаас 60орчим3, Казакстан, Дундад Азиас 20 орчим4, баруун тийш Оренбург муж, Кавказ, Украин, Эльба гол хүртэл нийт 10 гаруй олджээ. Буган хөшөөг эрдэмтэд судлаж хэлбэр төрхийн хувьд үндсэн гурван төрөлд хуваан үзэх нэгдмэл нэг ангилал тоггоожээ. Үүнд: I төрөл: Монгол-Өвөр Байгалийн бугын загварчилсан дүрст буган хөшөө II төрөл: Саян-Алтайн амьтдын «бодит» дүрст буган хөшөө III төрөл: Ази-Европын амьтны дүрсгүй буган хөшөө5 хэмээн үздэг. I төрөл: Монгол-Өвөр Байгалийн бугын загварчилсан дурст буган хөшөө. Энэ төрлийн буган хөшөө тооны хувьд хамгийн олон бөгөөд Монгол Улсын Архангай, Өвөрхангай, Завхан, Баянхонгор, Булган, Төв, Сэлэнгэ, Хөвсгөл, Хэнтий, Ховд, Увс, Баян-Өлгий аймгийн нутагт олдоод байгаа боловч гол шигүү тархсан төв нь Хангай, Хэнтий, Соёны уулсын орчмын нутаг юм. Мөн Монгол улсын нутгаас гадна түүний хөрш Өвөр Байгал, Тува, Алтайд цөөн тоогоор тархжээ. Энэ төрлийн буган хөшөөний жишээ болгон зарим хөшөөтэй танилцья. Архангай аймгийн Эрдэнэмандал сумын нутаг Хануй багийн төвөөс зүүн тийш Хануйн голын хойд дэнжид олон жижиг 2-3 м голточтой дугуй далангаас бүтсэн том дөрвөлжин дугуй хэлбэрийн тахилын байгууламжууд хиригсүүр, том дөрвөлжин хашлага болон бусад байгууламж, хэдэн арван буган хөшөө бүхий ёслол, оршуулгын цогцолборыг бүтээжээ6. Энд буй бүх хөшөөнөө бугыг загварчилан дүрсэлсэн бөгөөд нар, cap, зэр зэвсэг, гоёл чимэглэлийг сийлжээ. Эдгээр хөшөөний нэгийг авч үзье. Хөшөөг 2.5 м өндөр, 0.48 м өргөн, 0.2 м зузаан саарал өнгийн боржин чулуугаар үйлджээ. Хөшөөний орой ташуу бөгөөд хөшөөг дээгүүр нь нэг эгнээ олон хонхор гаргаж, доогуур нь өргөн бүс сийлж гурав хуваажээ. Хөшөөний өргөн нүүрэн талын дээд оройн хэсэгт нар, cap, дуцц хэсэгт арван бугын дүрсийг загварчилан урласны дотор гурван бугын цээжин хэсэг, нэг эх бие бусад нь бүтэн буга байна. Бугануудын дүрсний дунд хир толийгхонхойлон цоолборложээ. Бугануудыг хоншоороор нь хөшөөний зүүн дээд тал руу жишүүдүү хандуулж дүрсэлсэн ба харин хамгийн зүүн доод өнцгийн зайд дүрсэлсэн жижиг бугыг хөшөөний хажуу ирмэг рүү хоншоороор нь хандуулан эврийг эгц дээш босгон салаалуулжээ. Эдгээр буганы доогуур 6 см өргөн бүс татаж нэгэн жижиг зууван эдлэлийг зүүж, бүснээс доош нэг бүтэн буга, хоёр дахь бугын цээжин бие, гуравдахь бугын эврийн хэсгийг дүрсэлжээ. Хөшөөний баруун хажуугийн дунд хэсэгт долоон бугын дүрсийг урласнаас хоншоорыг зүүн дээш жишүүдүү хандуулан дүрсэлсэн дөрвөн 1 2 3 4 5 6 А.П.Окладников. Оленные камни с реки Иволги. СА. XIX. М., 1954. стр. 208; Н.Н.Диков. Бронзовый векЗабайкалье. Улан-Удэ, 1959. С.Н.Вайншейн. История народного искусства Тувы. М., 1974. рис. 2, I. В.Д.Кубарев. Древние изваяния Алтан. Оленные камни. Новосибирск. 1979. табл. VI, Х-3. З.С.Самашев. Наскальные изображения Верхнего прширтышья. Апма-Ата, 1992. стр. 156. В.В.Волков. Оленные камни Монголии. УБ., 1980. стр. 102. В.В.Волков. Оленные камни Монголии. УБ., 19 8 1. стр. 30-34. _________________________________________________________ Тэ р гүүн лнгг. Хүй нэг. лийн байгуулал бүтэн буга, нэг бугын цээжин хэсэг, нэг бугын эх бие, өөр нэг бугын бөгсөн бие (нүүрэн талд буй бугын) байна. Тэдгээрийн доогуур өргөн бүс татаж бөгтөр мөртэй хүрэл хутга, билүү зүүж дүрсэлжээ. Хөшөөний өргөн ар таиын дээд оройн хэсэгт нар, cap дүрслээд доогуур нь нэг эгнээ олон хонхор гаргаж зааглан дунд хэсэгт есөн бугыг дүрсэлсний дотор хөшөөний орой руу хоншоороор нь жишүүдүү хандуулсан зургаан бугыг хос хосоор нь зэрэгцүүлж, хоёр бугын цээжин хэсэг нэг бугын эх биеийг дүрсэлжээ. Бугануудын зайд нум сум гаргаж, тэдний доогуур өргөн бүс татаж, байлдааны алхан зээтүү, чинжаал, хоромсог зэргийг зүүснээр дүрсэлжээ. Хөшөөний баруун хажуугийн нарийн талын дунд хэсэгт таван бугыг хоншоороор нь хөшөөний орой руу жишүүдүү хандуулан дүрсэлжээ. Бугануудын доор бүснээс дээш таван талтай зууван хэлбэрийн бамбай дүрсэлсэн байна. Энэ бүхнээс үзэхэд тухайн хөшөөний эх биеийн зайг бүхэлд нь 22 бугын дүрсээр бүрхэхийг эрмэлзэхдээ зөвхөн бүтэн бугын дүрсийг хөшөөний нэгталд, заримдаа хоёр талыг дамнуулан, жижиг цулгуй зайд бугын цээжин хэсэг, эврийг, эсхүл жижиг бугыг багтааж дүрсэлжээ. Хөшөөний оройн хэсгээр нэг эгнээ олон хонхор гаргаж, доод хэсгээр нь бүс татаж гурав заагалдгийг судлаачид гурван ертөнцийн онолтой холбон тайлбарладаг. Хөшөөний дээд хэсэгт нар, cap, ээмэг, 2-3 ташуу зураас, дунд хэсэггбуга болон амьтад, бүсний Орчимд зэр зэвсэг дүрсэлдэг заншилтай. Хөшөөнөө бугыг заавал хажуугаас харж ихэд гоёмсгоор урт хүзүүтэй, шовх өндөр сэр в ээтэй , дугуйдуу бөмбөгөр хондлойтой, богинохон сүүлтэй, урт нарийхан Буган хөш өө (Завхан аймаг, Шилүүстэй хөлтэй дүрсэлдэг болно. Түүнчлэн сум, Дааган дэл) бугын хоншоорыг шувууны хошуутай адил урт нарийн, эврийг хээ угалз мэт олон салаалуулан ар тийш нурууг дагуулан ихэд напуулж, зөвхөн хоёр салааг урагш гарган үзүүрийг өөд нь ээтийлгэн дүрсэлсэн байдаг. Түүний нүдийг томоор урлаж, эвэр хүзүү хоёрын хооромд нарийхан урт чихний дүрс цохиж гаргадаг бөгөөд хоёр хөлийг нугалан дүүлж харайж буй мэт хөдөлгөөн оруулж дүрсэлдэг. Хөшөөний их биеийг ороолгон сүрэг бугын эврийг ар тийш налуулж, хошууг өөд нь өлийлгөн бүгдийг харайж дүүлж буй мэт загварчлан дүрсэлснээс 115 МОНСОА УЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ тэднийг хөнгөн хөдөлгөөнтэй ихэд тэмүүлэл бүхий дүртэй болгодог ажээ. Буган хөшөөний нэг талд бугын оронд адууг дүрсэлсэн хөшөө Архангай аймгийн нутаг Алтан сандлаас олдсон1. Хөшөөнөө бугын зурагны завсар зайд адуу, янгир, ирвэс, гахай, шувуу зэрэг амьтдыгдүрслэхтохиоддол цөөн боловч байдаг2. Буган хөшөөний бүснээс зүүж хутга, билүү, чинжал хутга, жад, нум, сум, саадаг, байлдааны зээтүү, сүх, бамбай зэрэг зэр зэвсгийн зүйлсийг дүрслэх бөгөөд тэдний заримыг гоёж чимэн дээр нь хээ зураас, дугуй, дөрвөлжин, хонхортой цохиж гаргасан нь тодорхой утгыг агуулсан байдаг. Жишээ нь: Архангай аймгийн Их Тамир сумын нутаг Баянцагааны голын хөндийгөөс олдсон нэгэн буган чулуун хөшөөнөө байлдааны зээтүү дүрслэн, түүнийхээ дээр 7 ба 31 дөрвөлжин хонхор цохиж гарган цагалбарыг дүрсэлсэн байна3. II төрөл: Саян-Алтайн амыпдын «бодит» дурст буган хөшөө. Энэ төрлийн буган хөшөө Монгол улсын баруун талын Увс, Хөвсгөл, Ховд, Баян-Өлгий аймгуудын нутагт зонхилж тархсан байдаг. Энэ төрлийн буган хөшөөний жишээ болгон Хөвсгөл аймгийн Ш инэ Идэр сумын нутаг Дөрөлжийн амны өргөн хөндийд том хиригсүүрийн дунд буй дөрвөн буган хөшөөний заримтай танилцъя4. Нэг дэх буган хөшөө. Хөшөөг цайвар саарал өнгийн боржин чулуугаар хийсэн. 3 м өндөр, 0.4 м өргөн хэмжээтэй бөгөөд түүний оройн хэсэгт төвгөр гарган малгай мэт зүйлийг дүрсэлсэн ба хөшөөний оройн хэсгийг эргэн тойрон нэг эгнээ олон хонхор гаргаж доод талаар нь нарийвтар бүс татаж гурав заагалсан байна. Хөшөөний баруун хажуугийн дээд оройн хэсэгг хоёр ташуу зураас, бүснээс зүүсэн хоёр үзүүр нь дээш тахийж ээтийсэн эдлэл, нүүрэн өргөн талын дээд хэсэгт нар, дунд хэсэгг дөрвөн бугын нэгийг нь хөндлөн, гурвыг нь хөшөөний орой руу хандуулан цувуулж бодит байдлаар дүрсэлжээ. Зүүн хажуугийн дунд хэсгийн дээхэн талд зогсч буй ганц буга, арын өргөн хажуугийн оройн хэсэгт нар, дунд хэсэгт таван бугыг хөшөөний орой руу хандуулан цувуулж, бодит байдлаар дүрсэлж, бүсний доод талд чинжаал гаргажээ. Хоёр дахь буган хөшөө. 1.21 см өвдөр, 31 см өргөн саарал өнгийн боржинг сайтар засч хийжээ. Хөшөөний дээд талаар нарийн хонхор гарган гурван талыг нь ороолгон, доогуур нь нарийн хонхор бүс гаргаж эргэн тойрон ороож хөшөөгөө гурав заагалсан байна. Түүний баруун дээд хэсэгт доороо иштэй онгины дотор дугуй цэг, дунд хэсэгт буга, бодон гахай, хоёр бүснээс хоромсог зүүж дүрсэлжээ. Нүүрэн талын дээд хэсэгт хүний хоёр нүд, хамар, ам, хоёр ташуу зураас дунд хэсэгтээ хоосон, доор нь хоёр үзүүр нь дээш тахийсан эдлэл дүрсэлжээ. Зүүн хажууг дээд, дунд хэсгийг зааглалгүй дээр нь бугыг бодит байдлаар дүрслээд доохно нь таван талтай бамбай, арын дээд хэсэгт дундаа цэгтэй, доошоо шувууны хошуу шиг ялимгүй тахийсан цагираг, дунд хэсэгт хоёр буганы хооронд бодон гахай, бүсэнд хавчуулсан байлдааны алхан 1 2 3 4 Ц.Доржсүрэн. Адуун чулуун хөшөө. ШУТ. 1957, №2. Д Цэвээндорж. Монгол нутгаас оддсон зарим буган хөшөө. AC. Ф. 13, тал 36-92, Д.Цэвээндорж. Буган чулуун дээрх cap өдөр тоолох зүйлс. ШУА. 1975. №4. В.В.Волкоө. Оленные камни Монгалии. УБ., 1981. стр 73-74. табл. 92. 1, 3. Т эргүүн АНГИ. Хүй н , гллийн байгуүлал зээтүү, бүснээс чинжаал зүүж дүрсэлжээ. Хөшөөнөө буга ба бодонгийн дүрсийг бодит байдлаар урласан байна. Энэ төрлийн хөшөөний өөр нэг өвөрмөц дурсгал бол Архангай аймгийн Их Тамир сумын нутаг Алтан сандлаас олдсон хөшөө юм1. Түүний нүүрэн талын дээд хэсэгт нар, нүүр, баруун хажууг ороолгон хоёр бугыг загварчилан дүрсэлсэн байх ба баруун талын нарийн хэсэгт эвхэрч цагирагласан ирвэс, хоромсог, арын өргөн талд дороо үзүүр нь хоёр салаалсан иштэй онги, нум сум, хоромсог, дугуй толь, жадны гилбэр зэргийг гурван адууны бодит байдлаар дүрсэлсэн зургийн хажуу завсаруудад цоолборлож ээ. Энэ хөшөөний онцлог бол буган хөшөөний хоёр төрлийн шинжийг (бугыг загварчилан, амьтныг бодитой дүрсэлсэн) хамтад нь агуулж буйд оршино. III төрөл: Европ-Азийн омьтны дүрсгуй буган хөшөө: Буган хөшөөний нэгэн өвөрмөц төрөл болох буга болон амьтдын дүрсгүй, харин нар, cap (ээмэг), зэр зэвсэг, бүс зэргийг дүрсэлсэн хөшөө Монгол улсын баруун аймгуудын нутгаар мөн Оросын Алтай, Дундад Ази, Дорнод Европ хүртэл цөөвтөр тоотой тархсан байдаг. Энэ төрлийн хөшөөг төлөөлүүлэн зарим хөшөөтэй танилцья. Увс аймгийн Түргэн сумын Дэлгэр мөрөн багийн төвд хөшөөний дээд хэсгээр нарийн ховилон хонхор тойруулан татаад нүүрэн ба ар талын дээд хэсэгт тус бүр нэг нэг нар, хажуу нарийн талд ташуу гурван зураас зуржээ. Хөшөөний дунд хэсгийн урд талд алхан зээтүү, дунд талд тахир эдлэл, арын өргөн талд саадганд буй нум дүрсэлжээ. Мөн сумын Бурхутайн өвөрт буй нэгэн хөшөөний дээд хэсгийн ар өвөр талд тус бүр нэг онги дүрсэлждоогуур нь нарийн зураасан бүс татж ээ. Улаангом хотын хойд талаар урсах Хархираагийн голын Цагаан сайд буй нэгэн хөшөөний оройг нь хүний хүзүү мэт нарийсган засч, өргөн талд нь олон зэрэгцээ хонхорыг хоёр эгнээ доош ташуу дүрсэлсэн ба хажуугийн нарийн талын дээд хэсгээр нэг эгнээ олон хонхор, түүнээс арай доохнуур ганц нарийн ховилон зураас татжээ. Увс аймгийн Тариалан сумын Чигээчний голын баруун дэнжид буй хөшөөний урд талын өргөн хавтгайн дээгүүр нэг эгнээ дөрвөн хонхор гарган зааглаад дээд хэсэгт нь нар дүрсэлжээ. Түүнээс зүүн тийш 500 м орчим зайд орших өөр нэгэн хөшөөний өргөн талын дээгүүр хоёр нарийн бүс гаргажээ. Завхан аймгийн Тэлмэн сумын нутгаас н эг дор хамт буй 6 буган хөшөөний гурав нь загварчилсан бугын дүрстэй гурав нь бугын дүрсгүй зэр зэвсэг зэргийг дүрсэлсэн байнаь Энэ мэт хоёр өөр' төрлийн буган чулуун хөшөө нэг дор хамт байх нь нэлээд түгээмэл бөгөөд тэдгээрийг нэгэн овог аймгийхан нэгэн цаг үед бүгээсэн болох нь хөшөөнүүдийг хамт бүтээсэн бусад ёслолын байгууламжийн бүтэц зохион байгуулалтаас тодорхой харагддаг. Эдгээрээс бугын д үрсгүй хөшөөтэй танилцъя. Энд буй 4 дэх хөшөөг саарал өнгийн боржингоор хийсэн бөгөөд түүнийг хоёр нарийхан зураасан бүсээр гурав зааглаж, арын оройн хэсгийн өргөн талд хажуудаа жижиг дугираггай онги, нарийн талд нь гурван ташуу зураас, өвөр талын дунд хэсэгт нэг эгнээ 7 хонхрыгтахийлгасан байдалтай дүрсэлжээ. Доод талын бүсний 1 Д.Цэвээндорж. Буган чулуун хөшөө. ШУА. 1975, №3, тал 32-34. М ОНГОЛ I ЛСЫН ТҮҮХ. I бОТЬ урд талд нь байлдааны алх, ард нь хавчуулсан саадагтай нум дүрсэлжээ. Гурван ташуу зураас, чинжаал хутга, хас тэмдэг мэт байрласан дөрвөн морины толгой дүрсэлсэн энэ төрлийн хөшөө Завхан аймгийн Сонгино сумын Айраг нуурын дэргэдээс, саадаггай нум, байлдааны алх, гурван ташуу зураас зэргийг дүрсэлсэн 3 хөшөө, Увс аймгийн Хяргас сумын Ш иргэн хөндийгөөс, чинжаал, саадаг, байлдааны алх дүрсэлсэн хөшөө, Баянхонгор аймгийн Пунцаг овоо зэрэг газраас олдсон билээ. Буган хөшөө тал хөндий, уулын ам бэл, жижиг уул толгойн орой дээр ганц нэгээрээ буюу хэд хэдээрээ бүр арав хориороо ч тохиолдох ба мөн хиригсүүр, дөрвөлжин булшны дэргэд тэдний гадаад хана, булангийн хөшөө болгож босгосон байхаас гадна заримдаа авсны таг, хана, ёроол болгож ашигласан байдаг. Буган хөшөөг тойруулан чулуугаар цөөн хэдээс хэдэн зуун жижиг цагираг өрж үйлдсэн байх нь элбэг. Архангай аймгийн Ихтамир сумын нутаг Шивэртийн аманд буй буган хөшөө бүхий дурсгалд 30-35 см өндөр, 2 м голточтой чулуун далантай өрлөг 7 байсныг малтахад тус бүрээс нь нэг нэг адууны толгой, нэг удаа тэмээний толгойн яс гарчээ. Ийнхүү адуу малаар тахилга өргөөд, гал асааж буган хөшөөгтойруулан чулуун өрлөг хийдэг байжээ1. Завхан аймгийн Дааган дэл, Алтайн Юстидэд малтсан буган хөшөө бүхий дурсгалаас чулуун нухуур олдож байсныг зарим судлаачид үржил шимийн шүтлэгтэй холбон үзэж тайлбарласан байдаг2. Архангай аймгийн Эрдэнэмандал сумын Хануй голын хөндийд буй олон арван буган хөшөө бүхий томоохон цогцолбор дурсгалын зарим хэсгийг малтахад хазаарын хүрэл амгай, зуузай зэрэг гарсан байна. Буган хөшөөнүүд тэднийг тойрсон хэдэн арваас зуу хүртлэх тахилгын жижиг чулуун өрлөг, том дугуй чулуун далантай булш, дөрвөлжин булш зэрэг нь нэгбүхэл бүтэн цогцолбордурсгалыг бүрдүүлсэн байх нь олонтой. Буган хөшөөг булшинд ашигласан буюу дөрвөлжин булшны булангийн хөшөө болгон босгосон зэргийг судлаачид оршуулгын зан үйл, өвөг дээдсийг шүтэх шүтлэгтэй холбож тайлбарладгаас үзэхэд буган хөшөө ямар нэгэн хамгаалах үүрэгтэй гэдэг санааг ч агуулдаг байсан байж болох мэт. Тухайн ёслол-оршуулгын цогцолборын гол дунд буй хамгийн том дөрвөлжин булшийг буган хөшөө оролцуулж барьсан байдаг байна. Булган аймгийн Хайрхан хөндий, Өвөрхангай аймгийн Тэмээн чулуу, Архангай аймгийн Цацын эрэг, Шивэртийн ам, Алтансандал, Баянхонгор аймгийн Хэрэгсүүрийн дэнж зэрэг газар буй буган хөшөө бүхий дөрвөлжин булшийг малтан шинжлэхэд заримаас нь адууны дал, үхэр, хонины яс, зэргээс өөр эд өлгийн зүйл гараагүй төдийгүй, хүний ясны үлдэгдэл ч байгаагүй тул буган хөшөө бүхий дөрвөлжин булшинд хүн оршуулаагүй нь ямар нэгэн сүсэг бишрэлийн холбогдолтой байгууламж байжээ гэж үздэг3. Энэ бүхнээс үзэхэд буган хөшөөг зөвхөн оршуулгын булшин дээр босгож байсан дурсгал гэж үзэхэд учир дутагдалтай. Юуны өмнө сүсэг 1 2 3 В.В.Волков. Оленные камни Монголии. УБ., 1982, стр. 80. ВД.Кубарев. Древние изваяния Алтая. Оленные камни. Новосибирск, 1979, рис. 11. В.В.Волков. Оленние камни Монголии, стр. 81. Тэ р гүүн ан ги . Хуй иэгллийн байгуулал бишрэлийн байгууламжийн чухал бүрдүүлэгч зүйл байсанд буган хөшөөний гол үүрэг орших ба харин түүнийг хожим оршуулгын зан үйлд ашиглаж байжээ. . Судлаачид буган чулуун хөш өөг үндсэндээ МЭӨ V II-III зуунд холбогдуулан түүнийг хүрэл зэвсгийн эцэст зарим нь бүр төмөр зэвсгийн түрүү үед үүссэн гэж үзэж ирсэн юм. Монгол нутагт сүүлийн жилүүдэд явуулсан археологийн шинжилгээний үр дүнд буган чулуун хөшөөний он цагийг урагшлуулан тогтоох хэрэглэгдэхүүн нэлээд олдож байгаа югм, Эрдэмтэд, Төв Азийн нутагт өргөн тархсан дөрвөлжин булштай буган чулуун хөшөөг он цагийн хувьд холбогдуулан авч үздэг боловч дөрвөлжин булшийг үйлдэхэд буган чулуун хөшөөг авч ашигласан тохиолдол бол эл хоёр дурсгалын он цагийн ялгааг гаргаж өгөх чухал хэрэглэгдэхүүн бөгөөд ийм баримт олонтаа ажиглагдцаг билээ. Жишээлбэл, Архангай аймгийн Их Тамир сумын Баянцагаан голын адаг, Алтан сандал уулын бэл, Батцэнгэл сумын Шивэртийн ам, Эрдэнэмандал сумын Хөшөөн тал, Хөвсгөл аймгийн Бүрэнтогтох сумын Хядагийн эх, Мөрөн хотын орчим Дэлгэр мөрний хөндий, Галт сумын Нүхтийн ам, Булган аймгийн Орхон сумын төв, Баянхонгор аймгийн Эрдэнэцогт сумын Шатар чулуу, Хэнтий амгийн Дунд Жаргалантын гол зэрэг олон газар буй дөрвөлжин булшны өнцөгт буган чулуун хөшөөг босгож байсан төдийгүй, булшны хана болгон түүний сийлбэрүүдийг далд ортол булж суулган, бүр хэвтүүлэн жирийн материалын хэлбэрээр ашигласан тохиолдол олон байна. Тувагийн нутагт М.И.Грязнов, М.Х.Маннай-Оол нарын шинжилсэн МЭӨ VIII-VII зууны үед холбогдох Аржан хэмээх булшны даланг барихад буган чулуун хөшөөг булшны материал болгон ашигласан баримт байгаа бөгөөд үүнтэй уялдуулан судлаачид МЭӨ X1I-IX зуунд Монгол ба Саян Алтайд амьтныг загварчлан дүрслэх аргын олон шинжүүд1үүсэн бүрэлджээ хэмээн үзсэн нь буган чулуун хөшөөний гарал үүслийн талаар гаргасан чухал санал юм. Булган аймгийн Орхон сумын Баруун могой, Архангай аймгийн Батцэнгэл сумын Хөрөөгийн үзүүр, Өвөрхангай аймгийн Богд сумын Тэвш уул, Бат-Өлзий сумын нутаг, Баянхонгор аймгийн Жаргалант сумын Бугат, Баян-Өлгий аймгийн Цагаан салаа, Бага Ойгор зэрэг олон газраас.олдсон хүрэл зэвсгийн үеийн хадны зурагт буган чулуун хөшөөн дээр бугыг дүрсэлдэгтэй адил амьтныг загварчлан дүрслэх аргын хэд хэдэн барилаар бугыгдүрсэлсэн байгаа ньбуган хөшөөний он цагийг урагшлуулан авч үзэх бас нэг чухал хэрэглэгдэхүүн юм. Буган хөшөөний он цагийг тогтооход хамгийн чухал үндсэн тулгуур хэрэглэгдэхүүн бол түүн дээр сийлсэн зэр зэвсгийн зүйлс бөгөөд тэднйй хэлбэр төрхийг нарийвчлан үзвээс буган хөшөө нь зарим эрдэмтдийн үзэж байснаас нэлээд эрт үүссэн бололтой. Тухайлбал, Архангай аймгийн Их М.П.Грязнов, М .Х.М аннай-Оол. Третий год раскопа кургана Аржан. Археологические открытия 1973 года. М., 1974, стр. 195; М.П.Грязнов. Аржан. 1980, стр. 58. М оню / ҮЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ тамир сумын Арцатын амны буган хөшөөнөө сийлсэн бөгтөр мөртэй цагирган сэнжтэй хутга, Хөвсгөл аймгийн Мөрөн хотын орчим Дэлгэр мөрний хөндий, Уушгийн өвөр, Галт сумын төв, Булган аймгийн Орхон сумын төв зэрэг нэлээд хэдэн газраас оддсон зарим буган хөшөөнөө сийлсэн янгир, араатан амьтны толгойн хэлбэртэй тольт бүхий чинжаал хутгууд зэрэг зэр зэвсгийн зүйлс хүрэл зэвсгийн дунд ба сүүл үед холбогдох нь маргаангүй билээ. Буга нь Төв Азийн нутагт өргөн тархсан арьс, мах, эвэр зэрэг ихээхэн бүтээгдэхүүн өгдөг чухал ан төдийгүй, байгалиас заяасан үнэхээр гоо үзэмжтэй, хүнд ямарч хор хөнөөлгүй амьтан учраас түүнийг эрт цагаас эрхэмлэн хүндэтгэж, шүтэж бишрэн, тахиж хөшөө чулуунаа үй олноор нь урлан сийлж ирсэн бололтой. Буган хөшөөнөө буганаас гадна метапл зэр зэвсгийг олонтой дүрсэлсэн байдгаас түүнийг металл зэвсэг үйлдвэрлэлд нэвтэрч, үйлдвэрлэхүй хүчин улам эрчимтэй хөгжсөнөөр, хүй нэгдлийн овгийн байгууллын дотоод зохион байгуулалтанд үндсэн өөрчлөлт оруулж, эцгийн эрхт ёс тогтсон тэр үед дайчин эр хүнд зориулан бүтээж байжээ. Буган хөшөөг хүрэл зэвсгийн сүүлч, төмөр зэвсгийн түрүү үеийн дөрвөлжин булшийг үйлдэхэд хөшөөг жирийн материал болгон өргөн ашигласан, түүн дээр хүрэл зэвсгийн дунд үед холбогдох зэр зэвсгийн зүйлсийг дүрсэлсэн, түүнийг баатар дайчин эр хүнд зориулан босгосон зэргээс энэхүү гайхамшигт дурсгал, сүрлэг баримлыг хүрэл зэвсгийн сүүл үеэс (МЭӨ хоёр мянган жилийн сүүлч) эхлэн төмөр зэвсгийн түрүү үеийг(МЭӨ V II-III зуун) дуустал бүтээж байжээ. Эрдэмтдийн судалгаагаар Евразийн хээр талын бүс нутагг 700 орчим буган чулуун хөшөө мэдэгдэж байгаащйн 80 орчим хувь нь Монгол улсын нутгаас одцоод байгаа ба сүүлийн жилүүдэд Монгол улсын төв нутгаас хүрэл зэвсгийн дунд үед холбогдох буган хөшөөний эртний дурсгалууд нэмэгдэн олдсоор дэвсгэр нутаг нь зүүн тийш тэлэгдэх шинжтэй байна. Эрдэмтэд буган хөшөөг ямар ч гэсэн зөөж явдаг зүйл бус, түүнийг өөрийн орны билэгдлийг хатуу санадаг дайчвд ирж газар дээр нь бүтээсэн1 хэмээн үздэг юм. Үнэхээр ч төрөлх нутагтаа буган хөшөөг хэдэн зуугаар бүтээж үдцээсэн Төв Азийн нүүдэлчин овог аймгуудын зарим хэсэг Евразийн хээр талын бүс нутгийг туулж Д орнод Европт хүрч очихдоо төрөлх нутгийнхаа буган хөшөөнд дүрсэлж байсантай ижил төстэй зарим тэмдэг, зэр зэвсгийг энгийн хөшөөнөө сийлж байсан бөгөөд харин бугыг олноор нь дүрсэлдэг заншил орхигджээ. Буган хөшөөний эртний дурсгалууд зөвхөн Монгол улсын төв нутгаас олдож байгаа нь энэхүү гайхамшигт дурсгал анх Монголын төв нутагг хүрэл зэвсгийн дунд үед үүсч төмөр зэвсгийн түрүү гэхэд Монгол нутаг даяар түгэн дэлгэрч цаашдаа одоогийн Тува, Байгал нуурын наад бие хүртэл өргөн тархсан ба улмаар Казахстан, Дундад Ази, Оренбургийн муж, Умард Кавказ, Эльба мөрөний сав хүртэл цөөн тоогоор Д.Г.Савинов, Н.Л.Членова. Западные пределы распространения оленных камней и вопросы культуры этнической принадлежности. Археология и этнография Монголии. Новосибирск, 1978 г. стр. 82-94. ТЭРГУУН АНГИ. Хүй нэгллийн байгуулал нэвтэрсэн нь суурыимал иргэдийн дунд олон арваар бүтээгдэж байгаагүй нүүдэлчдийн дурсгал юм. §3. Улаан зосон зураг Монгол нутагт хүрэл зэвсгийн үед амьдарч байсан овог, аймгуудын оюуны соёлын нэгэн чухал дурсгал бол хад чулуунаа улаан зосоор зурсан зураг юм,Монгол орны хүрэл зэвсгИйн үед холбогдох улаан зосон зургийн гол төлөөлогч нь «Сэлэнгэ»-ийн төрлийн зосон зураг юм. Монголын хадны улаан зосон зургийн хамгийн өргөн тархсан дурсгал болох «Сэлэнгийн» төрлийн зосон зураг Улаанбаатар хотын дүүрэг Богд хан уулын Их тэнгэрийн ам, Гачууртын ам, Хөвсгөл аймгийн Баянзүрх, Гачуурын бичиг, Улаан-Уул сумын нутаг Толжийн боом, Сэлэнгэ аймгийн Цагааннуур сумын Зэлтэрийн голын Цагаан Оломын гарамны дэргэдээс, Хүйтний голын бичигт хад, ИГарын голын Цагаан нуур, Хэнтий аймгийн Дадал сумын ^Балжийн хавцгай, Булган аймгийн Орхон сумын Баруун могой гол, Орхон гол, Бугат сумын Бичигт хад зэрэг газраас мөн Буриадын нутаг Өвөр Байгал орчим Сэлэнгэ мөрний сав нутаг, Алс Дорнодод Амар мөрний сав нутагт өргөн тархсан байна* Энэ төрлийн зургийн бүхий л шинжийг агуулсан хамгийн сонгодог зураг бол Их тэнгэрийн амны зураг билээ. Эдгээр зосон зургийн дээд хэсэгт халин нисч яваа бүргэд шувуу, түүний доор дөрвөлжин хашлага буюу дугуй хүрээ, дотор нь олон дугуй цэг-толбо дүрсэлдэг. Хашлага хүрээний гадна хөтлөлцөж зогссон хэдэн хүн хаяа дотор нь хоёр зэрэгцээ замаар адуу хөтлөөд явж буй хүн, нохой, нум сумаар харваж буй хүн зэргийг дүрсэлсэн байдаг. Эдгээр улаан зосон зурагт хүн, амьтан, шувуу, хашлага зэргийг дүрслэхдээ тэднийг гоё уртай зурахыг хичээсэнгүй ерөнхий утга санааг гаргахыг чухалчилсан байдаг. Зургуудын үндсэн шинжийг илэрхийлсэн дөрвөлжин хашлага буюу дугуй хүрээгээр аймаг буюу овгийг, түүний дотор байрлуулсан олон цэг-толбоор овгийн гишүүдийг билэгдсэн бөгөөд хашлага хүрээний дээр болон гадна халин нисч буй бүргэд шувууг дүрсэлсэн нь тухайн овгийг хамгаалуулах гэсэн санааг илэрхийлэхийг эрмэлзсэн гэж эрдэмтэд уздэг1. дИх тэнгэрийн ам, Гачууртын ам, Хөвсгөлийн Бичигт булаг, Шарын голын Цагаан нуурын орчмоос олдсон зосон зурагт хоёр зэрэгцээ замаар цувж яваа адуу, морь хөтөлсөн хүнийг дүрсэлсэнтэй ижил сэдэв зохиомж' бүхий сийлмэл зураггай чулуун хавтанг хожим авч ашиглан хүрэл зэвсгийн үеийн дөрвөлжин булшны доторхи чулуун авсны таг хийсэн нь Архангай аймгийн Батцэнгэл сумын нутаг Шивэртийн амдаас олдсон билээ2. Энэ нь улаан зосон зураг их эртний үүсэлтэй болохыг харуулах сонирхолтой баримт fOMj Монголын хүрэл зэвсгийн ү^ийн хадны улаан зосон Зургийн өвөрмөц 1 2 А.П.Окладников, В.Д.Запорожская. Петроглифы Забайкалья. ч. II. Л., 1970, стр. 92. Д.Цэвээндорж. Чандманий соёл, SA. т. IX, f. 4, УБ., 1980, б I -р зураг. МОНГОЛ УЛСЫН ТҮҮХ. / воть нэгэн төрөл бол «Тэмээн чулууны ам»-ны төрлийн зураг юм. Өвөрхангай аймгийн Бат-Өлзий сумын нутаг Тэмээн чулууны амны дөрвөлжин булшны ханын хавтгай чулуун дээр өрөөсөн гараа өргөөд эгнэжзогссон олон хүнийг дүрсэлсэн ба үүнтэй ижил эгнэж зогссон олон хүн болон хурьцаж буй хосуудын зургийгХэнтий аймгийн Батширээт сумын нутаг Биндэрьяа уулын Дугана хадны нэгэн дөрвөлжин булшны хананд зурсан байдаг. Энэ хоёр дурсгал хоорондоо хэдий хол зайтай боловч хүрэл зэвсгийн үед Монгол нутагт амьдарч байсан дөрвөлжин булшт овог аймгийнхан нэгэн ижил зан заншилтай байсныг харуулж байна.. . §4. Хадны сийлмэл зураг Хэнтий аймгийн Раш аан хад, Үзүүр цохио зэрэг газрын хаднаа мезолитын үеэс эхлэн олон мянган жилийн турш хэдэн зуун тамган дүрсийг хонхойлон сийлсэн болохыг нэгэнт дээр тодорхой үзүүлсэн билээ. Харин дээрх хоёр газрын тамган дүрс нь амьтдын зураггай холилдоогүй тусдаа бие даасан байдалтайгаараа онцлог юм. Хөвсгөл аймгийн Бүрэнтоггох сумын Цэнгүүнжавын Их, Бага муна, Цэцэрлэг сумын Хүүхаийн овоо, Модтой толгой, Цахир, Увс аймгийн Баруун Туруун сумын Хар Цагаан ус зэрэг газрын хаданд олон тооны тамгыг хаднаа дүрсэлсэн байгаа бөгөөд анхаарууштай нъ тэдгээр хаднаа дан ганц тамга тэмдгүүд бус тэдэнтэй хамт бодон гахай, буга, адуу, хулан, морин тэрэг, зэр зэвсэг, хүн зэргийн зургийг дүрсэлсэн байна. Энэ нь мезолитоос эхлэн олон тамгыг хад цохионоо дүрсэлдэг байсан заншил хожим неолит, хүрэл ба төмөр зэвсгийн түрүү үед уламжлагдан баяжиж улмаар ан амьтдын дүртэй хамт урлах болсныг харуулж байна. Энеолитын үеийн зураг. Монгол болон түүний хөрш зэргэлдээ Тува, өмнөт Сибирийн хадны зургийн судалгаанд түшиглэн Архангай аймгийн нутаг Чулуут голоос олдсон хадны зургуудын заримыг энеолитын үед холбогдуулан үзсэн байдаг. Чулуут голын нэгэн хадны доод хэсэгт цүндгэр гэдэстэй, төрж буй хүүхнийг дүрслэхдээ хоёр гарыг тохойгоор нь нугалан дээш нь өргүүлж гар тус бүрт гурав гурван хуруу сарвайлган үзүүлжээ. Түүнээс дээш нэг аргалийн хэвлий доор хоёр гараа тохойгоор нь нугалан дээш өргөсөн гэдэснийх нь оронд олон хөндлөн зураасыг эгнүүлэн дүрсэлсэн хүнийг шилмүүс модны мөчир мэт толгойтой дүрсэлжээ. Төрж буй хүүхнийг бугынх шиг эвэртэй дүрсэлсэн, мөн заримыг нь аргалийн хажууд дүрсэлсэн зэргийг тэдгээрийн «өвөг дээдсийн тотемийг илэрхийлсэн бололтой»1 гэж судлаачид үзсэн байна. «Овгийн ахлагч —эх хүн ба тотемийн өвөг дээдсийг» ийнхүү илэрхийлжээ. Судлаачдын үзэж буйгаар эмэгтэй хүнийг эгд урьдаас нь харуулж дүрсэлдэг бөгөөд дотор нь: О эвэртэй буюу шилмүүст модны мөчир мэт эвэртэй, Ө «чон» хэлбэрийн толгойтой, гурвалжин хэлбэрийн малгайтай, Ө бөөрөнхий толгойтой, Ө толгойгүй янз бүр дүрсэлсэн байна. Хүний дүрс1 Э.А.Новгородова. Древняя Монгсшия. М., 1989. стр. 89-105. _________________________________________________________ Т э р г үү н а н г и . Хүй нэгллнйн байгүүлал ний дэргэд гол төлөв аргаль, буга зэрэг амьтны багийг дүрсэлсэн байдаг. Эр хүний зураг нь дүрсэлсэн арга маягийн хувьд эмэгтэй хүнийхтэй ижил төстэй боловч тэднийг ямагт хажуу талаас нь гаргаж, гурван хуруутай гараа дээш өргөж, хөлөө өвдгөөр нь нугалсан байдлаар дүрсэлдэг байна. Чулуут голын хадны зургийн дотроос гурван хуруутай гараа дээш өргөсөн эрэгтэй, эмэгтэй хүн, баггай хүн, үхэр, буга, аргаль зэрэг амьтны дүр бүхий зохиомжтой зургуудыг судлаачид Өмнөд Сибирь нутгаас олдсон ижил төстэй хадны зургууд, мөн Тувагийн нутгаас олонтой олдсон хүний баг бүхий хадны зурагтай2 харьцуулан энеолитын үед холбогдуулан үзсэн байна. Олон тооны тамга тэмдэг, ан амьтад, хүн, ан гөрөө хийж буй болон мал аж ахуйн сэдэв, зэр зэвсэг зэргийг хамт дүрсэлсэн зураг Хөвсгөл аймгийн Цахир, Хүүхдийн овоо, Модтой толгой, Их Бага муна, Увс аймгийн Хар цагаан ус зэрэг газраас олдсон юм. Тухайлбал, Цахирын хадны зургийг бүхэлд нь хонхойлон цоолборлох аргаар үйлдсэн бөгөөд ихэнхийг бүх талбайгаар нь хонхойлж, үлдсэн цөөвтөр зургийг нь гаднах тэгээр нь хөвөөлөн цоолборложээ. Амьтны зураг ба тамгануудын дүрс нь хэм ж ээгээрээ төдийгүй хэлбэр төрх, урласан маягаараа их олон янз баялаг юм. Цахирын зурагны үндсэн дүр нь хүн, ан амьтан, мал, геометрийн дүрстэй тамга тэмдэг, ан агнуур, мал аж ахуйн сэдэвтэй бусад зургууд орно. Бид Цахирын хаднаас нийт 54 хүний зургийг сонгон авч судлахад тэднийг эгц урдаас нь харсан байдлаар хоёр гарыг дэлүүлж, өргүүлсэн эсхүл ялимгүй доош унжуулан хоёр хөлийг алцайлгаж зогссоноор гол төлөв дүрсэлжээ. Мөн морьтой хүн, нум сумаар ан гөрөө хийж буй, бас ямаа сааж буй хүний зураг байна. Хадны зурагт зэр зэвсгийн зураг ховор тохиолддог бол Цахирын хаднаа олон тооны урт чинжаал, илдийг дүрсэлжээ. Цахирын хаданд анчдын зэвсэглэсэн нум сумны зураг хэд хэд байгаагийн дотор богино хэмжээний зүймэл «М» хэлбэрийн нум, гурвалжин гилбэртэй сум, мөсний гичирийн ухам зэргийг тодорхой дүрсэлсэн байна. Цахирын зурагт амьтдын дүр чухал байр эзлэх бөгөөд бид янгир 75, адуу 53, буга 28, үхэр 3, нохой 1, гахай 1, хонь 1, чоно, үнэг 6, ирвэс шилүүс 1, могой 1, шувуу 1, чухам ямар амьтан болохыг тогтоож чадаагүй амьтны зураг 89, мөн давхцуулан зурсан амьтны зурагтай 16 зохиомжийг илрүүлэн судалсан юм. Сүрэг адууны нэлээд хэдийн цээжин доор тус бүрд нь нэг нэг дугуй хонхор гаргаж дүрсэлсэн зураг сонирхолтой бөгөөд энэ нь хос адууг буюу үржлийг бэлгэдсэн утгатай байж болох юм. Мөн хоёр адууг нуруугаар нь бие бие рүү нь хандуулан хоорондуур нь урт эдлэлийг дүрсэлсэн зураг онц сонирхолтой бөгөөд тэрэг үүсэхээс өмнөх үеийн мод булхайдаж буй байдл ыг үзүүлсэн бололтой. Цахирын хадны зурагт янз бүрийн тамга, тэмдэг, зураас, хонхор, эгнэж цуварсан хонхор зэрэг геометрийн дүрсүүд олон байна. Эдгээрийн дотроос хамгийн олон, дүрслэлийн хувьд олон хувилбартай нь адууны туурай тамга 1 МА.Дэвлэт. Петроглифы на кочсвой тропе. М., 1982. стр. 22-26. М о н г о л УЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ бөгөөд нийт 300 орчим олдсон юм. Туурай тамга нь дүрслэлийн хувьд хэд хэдэн янз байна. Үүнд: О гүйцээгүй дугуй, © бүтэн дугуй буюу зууван дугуй, ©ухамтай дугуй (яг адууны мөр шиг), О хоёр давхар тах, 0 ухамнаасаа сөртөнтэй дугуй гэх мэт. Хүний мөрөн тамга, тэмдэг 20 гаруй, нэгдоор хэд хэдээр нь бөөгнүүлэн дүрсэлсэн баавгай, ирвэс шүлүүсний сарвууны мөр 20 гаруй хаднаа, янз бүрийн өвөрмөц дүрстэй тамга тэмдэг 70 гаруй, арав гаруй дугуй хонхорыг цувуулан гурван хаднаа тус тус дүрсэлсэн байлаа. Цахирын хаданд амьтдыг үндсэндээ энгийн хялбарчилсан тоймлох хандлагатай боловч ерөнхийдөө бодит байдлаар дүрсэлсэн юм1. Иймэрхүү арга маягаар урласан амыдын дүр Монгол, Төв ба Дундад Ази, Алтай, Сибирийн хадны зургийн дурсгалд өргөн тархсан байдаг2. Хүүхдийн овоо, Модтой толгой, Их Бага Мунын зургийн эртнийх нь МЭӨ 3000 жилийн сүүл3, хожуугийнх нь МЭӨ 1000 жилийн эхэнд4 холбогдоно. Цахирын хадны зургийн дунд үеийн он цагийг тогтооход чухал ач холбогдолтой баримт бол тэнд дүрсэлсэн 22 чинжаал болон илдний зураг юм. Эдгээр нь 70 см хүртэл урт хэмжээтэй, ёроол руугаа өргөссөн хуйтай, эгц хөндлөн ааггай, аагныхаа хажууд товхтой дүрсэлсэн бөгөөд аргалийн толгойн тольттой, цагирган тольттой, зууван урт бариултай дүрсэлжээ. Ийм хэлбэр төрхийн хүрэл чинжаал хутга Монголоос гадна Өмнөд Сибирь, Алтай, Тува, Өвөр Байгаль, Дундад Азийн нутагт хүрэл зэвсгийн үед МЭӨ X II-V III зуунд өргөн хэрэглэгдэж байсны 5 зэрэгцээ тэр үеийн буган хөшөөнөө олонтой дүрслэгдсэн байдаг6 тул Цахирын хадны зургийн зарим хэсгийг мөн энэ үед үйлдсэний гэрч юм. Хадны зургийн насыг тогтооход тухайн дүрийг бүтээсэн арга маяг чухал үүрэгтэй байдаг бөгөөд Монголын хадны сийлмэл зургийн дурсгалд «амьтны загварт аргаар» урласан зургууд ихээхэнтүгээмэл байдаг. Архангай аймгийн нутаг Чулуут голын хадны зурагт нэгэн бугыгхэвтэж буй байдалтай урлахдаа түүний хоншоор, туруу, эр хүйс, зовхи чих зэргийг нэлээд бодитойгоор харин эврийг загварчлан дүрсэлжээ. Чулуут голын хадны зурагт «амьтны үржлийг» бэлгэдэн дүрсэлдэг тэмдгийг бугын гэдэсний доорхи зайд дүрсэлсэн төдийгүй түүний эр хүйсийг цохон гаргаж улмаар гэдсэн доор нь зууван Д.Цэвээндорж. Петроглифы Цахира. SA. 1998, т. X V I 11, f-б. стр. 56-88. Д.Дорж, Э.А.Новгородова. Петроглифы Монголии. УБ., 1975; А.П.Окладников. Петроглифы Байкала-памятники древней культуры народовСибири. Новосибирск, 1974; А.П.Окладников. Петроглифы Центральной Азии. М., 1980; А.Шср. Петроглифы Средней и ЦентральнойАзии. М., 1980. 3 Д.Цэвээндорж. Хадны сийлмэл зургийн шинэ дурсгал. SA. т. V, f-5, УБ., 1975. тал 75-118. ♦ А.П.Окладников, Д.Ц эвээндорж , А .И .Конопацкий, Ю.С.Гричен. Петроглифы Дэлгэрмурена и долины реки Тэс. АЭМ., Новосибирск, 1978. стр. 159-198. 5 С.В.Киселев.Древняя культураЮжной Сибири. М., 1951;Ю.С.Гришин. Бронзовый и ранний железный века Восточного Забайкалья. М., 1975. стр. 51; Н.Л.Членова. Карасукские кинжал. ■ М., 1976. 6 Д.Цэвээндорж. Монгол нутгаас одцсон зарим буган хөшөө. SA. t.VII, f-13. УБ., 1978. тал 36­ 92; В.Д.Кубарев. Древние изваяния Алтая. Оленние камни. Новосибирск, 1979; В.В.Волков. Оленние камни Монголии. УБ., 1980; Г.Д.Савинов. Оленние камни в культуре Евразии. СПб.. 1994. 1 2 _________________________________________________________ Тэ р гүүн 4 нги Хүй ыгалийн байгуүлал тэмдэг дүрсэлсэн нь тохиолдлын чанартай зүйл бус юм. Амьтны үржил «шимийг» төлөөлүүлэн ийнхүү дүрсэлдэг заншил палеолитын үеэс эхлэн дэлхий дахины хадны зурагт түгээмэл тархсан байдаг. Чулуут голын бутын зурагт чулуун зэвсгийн урлагаас уламжлалтай амыны үржлийг бэлгэдсэн утгатай тэмдэг, бодит байдлаар болон амьтныг загварчлан дүрслэх шинэ арга тусгагдсан буй нь эдгээр зургийг хүрэл зэвсгийн эхэн үед холбогдохын нэг баримт юм. Хөвсгөл аймгийн Цахирын хадны зургийн олон тооны тамга, хүрэл зэвсгийн үеийн хэлбэр төрхтэй.том том чинжаал хутга, илд болон амьтдын зураг, эр хүйсийг цохон дүрсэлсэн хүн, Ховд аймгийн Ямаан усны байлдааны зээтүүгээр хоёр этгээд нэгнийхээ толгойг цохиж буй зураг, нум сумаар харваж буй хүн, янгир, морь, тэмээ, Өвөрхангай аймгийн Тэвшийн хадны иж бүрэн зэвсэглэсэн дайчид, Их Дөрөлж, Паалуугийн хадны зургууд, Өмнөговь аймгийн Арвижихын хаднаа янгир агнаж буй анчид, Увс аймгийн Шар булгийн Онцоос олдсон амьтдыг нэлээд бодит байдлаар дүрсэлсэн зургууд, Ховд аймгийн Эрдэнэбүрэн сумын Алаг чулуунаа нэлээд бодит байдлаар дүрсэлсэн амьтдын зураг, үхэрт хөллөсөн анжсаар газар хагалж байгаа болон нум сумаар ан хийж буй сэдэвтэй зургууд МЭӨ II мянган жилийн сүүл I мянган жилийн эхний хагаст холбогдох билээ. Төв аймгийн Алтанбулаг сумын нутаг Их Алагийн хадны зурагт буй амьтны загварт урлагийн арга маягаар дүрсэлсэн хоёр бугын зураг1, Хөвсгөл аймгийн Цахирын хаднаа амы ны г загварчилан дүрслэх аргаар урласан, давхар эвэртэй,хэвтэж буй бугын зураг, Говь-Алтай аймгийн Цагаан голын хадны зураг2, Ховд аймгийн Эрдэнэбүрэн сумын нутаг Хөшөөтийн хаданд дүрсэлсэн зайдан морьтой анчид богино хэлбэрийн нумаар ан хийж буй сэдэвтэй зургийг нумын хэлбэр төрх болон дөрөөгүй зайдан морь унасан зураг3, Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын Бичигтийн амны хаднаа дүрсэлсэн үхэрт хөллөсөн анжис, зээтүү барьсан хүмүүсийн зураг4 зэрэг нь төмөр зэвсгийн түрүү үед МЭӨ V II-III зуунд хамаарахыг харуулж байна. Өнөөгийн байдлаар Монгол орны нутгаас 100 гаруй эртний морин тэрэгний зураг олдоод байгаа бөгөөд гол төлөв хоёр дугуйтай дугуй тавцан бүхий ганц гуятай тэргийг эгц дээрээс нь харж дүрсэлсэн байдаг билээ. Чулуут гол, Ямаан ус, Цагаан гол, Тэвш уул, Цагаан салаа, Бага Ойгор, Модтойтолгойн тэргийг4, 6 ,8 ,9хигээстэйдугуйтайдүрсэлсэн ньтэрэгний дугуйн хувьсал хөгжлийг харуулж буй баримт гэлтэй. Эдгээр тэргүүд МЭӨ 2000 жилийн сүүлч М Э Ө 1000 жилийн эхний хагаст холбогдох бөгөөд энгийн уналга, тээврийн хэрэгслийн зориулалттай билээ. Мөн ихэнх тохиолдолд энгийн тэрэг дүрсэлсэн байхад, Ямаан усны хаданд бүхээгтэй сүйх тэрэг, Тэвш уулын хаднаа дөрвөн дугуйтай тэрэгний дунд дээрээс нь харсан гэр мэт зүйлийг дүрсэлсэн байна. 1 2 3 4 Г.И.Боровка. Археологические исследования среднего течения р. Толы. Северная Монголия. М-Л., 1927. стр. 82-83. Ц.Доржсүрэн. Говь-Алтайн Цагаан голын хадны зураг. SA. УБ., 1963, т. II, f-2, тал 16-26. Д.Цэвээндорж. Петроглифы долины реки Хонгио. М.С. УБ., 1987, т. 11, ф. 13, стр. 122-130. Н.Сэр-Оджав. Баянлигийн хадны зураг. УБ., 1987. Монгол УЛСЫН ТҮ\Х. / ЮТЬ Хөвсгөл аймгийн Модтой толгойн нэгэн хавтгай хадны голоор зам мэт урт зураас хонхойлон цохиж гаргаад түүний баруун талаар цуварч яваа хос морь хөллөсөн хоёр тэрэг, хүний мөр, адуу, нөгөө талд хос морьтой нэгэн тэрэг, морь, туурай тамга, хүний мөр зэргийг дүрсэлжээ. «Модтой толгой»-н морин тэрэг нь сийлбэр ба дүрслэлийн хувьд дээрхи тэрэгнүүдээс их эртний шинжтэй бөгөөд МЭӨ 3000-2000 жилд холбогдно1. Морин тэрэгний дугуй нь хигээс, сумгүй, арлын оронд дугуй тавцантай, ганц уяатай байна. Модтой толгойн хаданд морин тэрэгний ерөнхий байдлыг дүрслэхийг эрмэлзсэнээс түүнийг гоё ганганаар нарийн уртай дүрслэхийг хичээгээгүй бололтой. Энд үнэхээр ганц морин тэрэг бус тодорхой дараалалтай нэгэн чигт зорьж яваа хэд хэдэн морин тэргийг дүрсэлж, нүүдэлчдийн өдөр тутмын аж ахуйн амьдралыг сэдэвлэн үзүүлжээ. Монгол нутаг хадны сийлмэл зургийн дурсгалаар дэлхийд баялаг орны нэг бөгөөд тэдний үндсэн хэсэг нь хүрэл ба төмөр зэвсгийн эхэн үед хамаарна. §5. Дөрвөлжин булш " \У ^ / Монгол нутгийн Хүрэл зэвсгийн үеийн түүхэнд холбогдох томоохон дурсгалын нэг нь дөрвөлжин булш бөгөөд түүний хэлбэр, төрх, тархалтын хүрээг хамарсан нутгийн тухай товч боловч дурьдах нь зүйтэй. Дөрвөлжин булшийг судлан шинжлэх ажил өнгөрсөн зууны 80-90-ээд оноос гараагаа эхэлж, манай зууны 20-30-аад оны үеэс эрчимжин өнөөдрийг хүртэл үргэлжилсээр байна. . 1889 онд, Монгол орны төв хэсгээр археологийн хайгуул шинжилгээ хийсэн Оросын судлаач Н.М .Ядринцев, түүний дараа жил ажилласан В.В.Радлов, Д.Клеменц нар Орхон голын сав, Хангайн нурууны бүсэд багтах нутаг болон туе улсын зүүн бүсийн нутгаас «...чулуун булш буюу өөрөөр хэлбэл чулууг босоогоор нь өрж тавьсан» хэмээн нэрлэжтэмдэглэсэн байна2. Түүнээс гадна финийн эрдэмтэн Гранэ уг булшийг «талын булш» (Steppengraber) хэмээн нэрлэж байсан боловч 1925 онд Монгол нутагт ажилласан Зөвлөлтийн археологич Г.И.Боровка Туул голын сав дafyyx булш хиригсүүрүүдийг ялган тэмдэглэх үүднээс хавтгай чулууг хавиргалан босгосон хүрээтэй булш буюу хавтан чулуут хэмээн нэрлэсэн билээ.3 Манай археологичид 1940-өөд оны сүүлч, 1950-иад оны үеэс эхлэн өөрийн орны дурсгалуудыг шинжлэх явцдаа Монгол орны төв болон дорнод бүс нутгуудаас илрүүлсэн, эртний хүмүүсийн үлдээсэн дурсгалуудын дотроос нэлээд эртн ий хэлбэр бол ох хүрэл зэвсгийн үед холбогд ох дурсгал ыг «дөрвөлжин булш» буюу «хавтгай чулуут булш»4 хэмээн нэрлэсэн. ' 2 3 4 Д.Цэвээкдорж. Хадны сийлмэл эургийн шинэ дурсгал. Э.С. т. 5. ф. 5. тал 73-118, В. В.Радлов. Атлас древностей М онголии СПб., 1892 г. стр. 6-10. Г.И.Боровка.Археологическиеобследованиесредноготеченияр.Толы. -Северная Монголия. Вып. П. Л., 1927. стр. 54-55. Х.Пэрлээ. Овгийн байгууллын задралын үеийн хэдэн булш. -« Ш У техник» сэтгүүл. №1. 1957 он. тап 42. Тэр гүу н а н ги . Хүй нэгллийн байгуулал Хүрэл зэвсгийн үйдцвэрлэлийн үед Монгол нугагг амьдарч байсан эргаий овог аймгууд нас барсан хүмүүстээ зориулан тэгш дөрвөлжин хэлбэргэй чулуун байгууламж хийн, түүн дотроо хүнээ оршуулах зан үйл гүйцэпэж байсан энэ ерөнхий зүй тоггол ганц манай орны нуггаар хязгаарлагдахгүй, өдгөөгийн хилийн чанадад орших Байгал нуурын зүүн ба баруун, өмнөд нутгаар, мөн Өвөр Монголын зарим хэсэгг тархсан байдаг. Судлаачид анх дөрвөлжин булшийг дараах хэлбэрүүдээр ангилсан байна. Үүнд: 1. Дөрвөн буландаа өндөр.шонтой, дөрвөн өнцөгт хүрээтэй, 2. Дөрвөн талын хүрээ нь намхавтар, хавтгай чулуун дараас бүхий, 3. Дөрвөн тал хүрээ чулуутай боловч хойд, урд хашлага нь дотогшоо хонхойсон булш хэмээн ангилан ялгасан байна.1 Гадаац зохион байгуулалтын чулуун өрлөг энэ мэт ялгаатай байгаа боловч нийт дөрвөлжин булшийг гүйцэтгэсэн зан үйл, ёслолын зориулалтаар дотор нь: а. Оршуулах ёслолын байгууламж, & Тахилга ёслолын байгууламж хэмээн хоёр ерөнхий ангилалд хуваан үзэж болно. а. оршуулах ёслолын байгууламжтай дөрвөлжин булшийг үлдээгч овог аймгууд оршуулгын байгууламжийн хийц хэлбэр, зохион байгуулалтыг санамсаргүй тохиолдлоор үйлдээгүй, тодорхой ёс заншил, утга агуулгыг илэрхийлж байгааг археологичид анхааран үзэж тал бүрээс сонирхон судалж байна. Тиймээс дөрвөлжин булшийг судлах явцад хуримтлагдсан эх хэрэглэгдэхүүнд тулгуурлан судлаачдын дэвшүүлж буй санал нь дөрвөлжин булшны гаднах хэлбэрийн зарим ялгаа бол ихэвчлэн орон нутгийн онцлогийг хадгалж байна хэмээн үзэж байгаагаар нийтлэг юм. Дөрвөлжин булшинд оршуулсан хүнээ хамгаалах, хүндэтгэх үүднээс оршуулгын нүхийг нимгэн хавтгай чулуугаар доторлон хайрцаг хийж түүн д ээрээ гурваас дөрвөн том зузаан хавтгай чулуугэгнүүлэн тагландарж, багавтар чулуугаар чигжиж булаад түүнийгээ тойруулан, тэгш өнцөгт дөрвөлжин хүрээг 15@25 см зузаан хавтгай чулуугаар тойруулан хавиргалан босгож дотор, гадна талаас нь хашлага чулуунуудын хэмжээнээс арай багавтар чулуунуудаар, хаяаг дарж бэхэлдэг. Ингэхдээ дөрвөн буланд нь хашлага хийсэн хавтгай чулуунаасаа арай өвдөр босоо чулууг бэхлэн суулгах явдал бий. Эртний хүмүүсийн оюун санаанд нас барсан хүнд, хоид насны амьдрал байна гэдэг ойлгол г байсан нь гарцаагүй, гэхдээ оршуулгын зан үйл гүйцэтгэхдээ нас барсан хүнийхээ бие, дагалдуулсан эд өлгийн зүйлийг ил байлгахаас хамгаалах, хүндэтгэх үүднээс булшны чулуун байгууламж үйлдэж байсан нь тодорхой. Тийм учраас тухайн оршуулгын болон тахилгын байгууламжид чулуун .өрлөг ашиглаж байжээ. Дөрвөлжин булшийг чулуугаар өрж байгуулахдаа хавтгай чулууг ашиглах ба тэдгээрийн нэг нь нөгөөгөө ирмэгээрээ дарж байхаар эрэмбэ дараалж өрсөн байдаг. Булшны хашлага чулуунуудын өндөр, нам байх, булш мөн том жижиг хэмжээтэй байх зэргээс хамааран булшнаас илэрч олдох эдийн соёлын В.В.Волков. Бронэовый и ранний железный века северной Мойголии. -S A . Т. V. f-1. стр. 35. Монгол УЛСЫН ТҮУХ. I БОТЬ дурсгалуудын хэлбэр хүрлийн эрт үе, хожуу үеийнх хэмээн ялгаатай байдаг хэдий ч он цагийн ялгаанаас хамаарч оршуулах ёслолын зан үйл өөрчлөгдөхгүй байна. Х арин дөрвөлж ин булшны дотоод бүтэц зохион байгуулалтыг оршуулгын нүхэндээ чулуун хайрцагтай, чулуун хайрцаггүй хэмээн дотоод хэлбэрийн дэд ангилал хийж болохоор зарим нэг ялгаа ажиглагдаж байна. Оршуулгын нүхэн дотроо чулуун хайрцагтай гэдэг нь тусгайлан хийсэн авс биш хэдий боловч багавтар нимгэн хавтгай чулуугаар хана дагуулан өрөх, ёроолд нь дэвсэх зэргээр оршуулсан .хүнээ газраас тусгаарлан хайрцагласан хэлбэр юм. Хүнээ оршуулахдаа оршуулгын нүхээ ингэж доторлосон байдал Хэнтий аймгийн Биндэр сумын Асгатын дөрвөлжин булш, Булган аймгийн Хутаг-Өндөр сумын нутаг Эгийн голын Эмгэнт хошууны 1,2 дугаар булшнуудад тэмдэглэгдсэн байна. Чулуун хайрцагтүй үйлдсэн оршуулгын зан үйл нь дөрвөлжин булшны дараас чулуунуудын дор, хүн оршуулах нүхийг өргөргийн дагуу азимутын 80-150° чиглэлд буюу ихэвчлэн зүүн зүг хандуулан ухаж бэлтгээд, чулуугаар доторлохгүй, оршуулах хүнээ тавиад сул шороогоор дүүргэн хавхаг таглаа чулуугаар таглан тавьдаг байна. Ийм хэлбэрийн оршуулгын зан үйл Төв, Дархан-Уул, Орхон аймгуудын нутагт малтан шинжилсэн дөрвөлжин булшнуудад нэг бус удаа тохиолдсон болно. б. Тахилга ёслолын байгууламж. Хүрэл зэвсгийн үеийн оршуулах ёслолын байгууламжийн нэг бие даасан төрөл бол, тахилга үйлдсэн ёслолын байгууламж юм. Тахилгын байгууламжийг хийж үлдээсэн газар орны онцлог, байрлал зэрэг нь дөрвөлжин булшны оршин байх газар орны нөхцөл, хэлбэр байдалтай ижил байх буюу заримдаа дөрвөлжин булш бөөн олноороо байх газар, зэрэгцэн оршиж байна. Хүрэл зэвсгийн үеийн тахилгын байгууламжуудыг судалсан байдлаас үндэслэн үйлдсэн байдлаар нь: а. чулуун дараас дор хойлго үйлдсэн хэлбэрийн тахилгын байгууламж, б. чулуун байгууламж дороо хойлго үйлдсэн шинж тэмдэг мэдэгдэхгүй хэлбэр хэмээн хоёр төрөлд ангилж байна. Ялангуяа дөрвөлжин булшны малтлага судалгаа хийж байх явцад ажиглагдсан нэг зүйл бол мөргөлийн байгууламж нь тонуулчдын гарт өртөх нь бага, анхны хэлбэр төрхөө тэр хэвээр хадгалан үддсэн байдаг. Гэтэл оршуулга болон тахилгын байгууламж нь тонуулчдын гарт өртсөн байх нь нилээд элбэг. Учир йь хойлго үйлдсэн тахилгын байгууламж нь хүн оршуулсан дөрвөлжин булшны байгууламжтай хэлбэрийн хувьд ижил, дөрвөлжин булшнаас ялгарах нь бага байдаг ба тухайн үедээ үнэтэй ямар нэг эд өлгийн зүйл, зэвсэг багаж, гоёл чимэглэлийг дагалдуулан тавьдаг зан үйлийг мэддэг байснаас уг эд зүйлийг авахаар хойд үеийнх нь хүмүүс тонодог байсан бололтой байна. Тийм учраас тахилгын байгууламжид адуу мал хойлоглох үед, цуг дагалдуулсан ваар сав суулга тоногдсоны улмаас эвдэрч гэмтсэн ваар савны жижиг хэсгүүд, зөвхөн сав суулга байсны ул мөр болон үлдсэн байдаг. Сүхбаатар аймгийн Түвшинширээ сумын нутаг Их тойром гэдэг газар малтсан хоёр булш бол хүнээ санан дурсах мөргөлийн чулуун байгууламжийн Тэ р г үү н АНГИ. Хуй нэгллийн байгуүлал жишээ юм. Эдгээрийн зохион байгуулалт нь хүн оршуулсан дөрвөлжин булшны хэлбэртэй үндсэндээ адил, хандуулан тавьсан чиглэл нь хүртэл ижил байна. Ялгаатай байсан гол төрх нь баруун, зүүн хоёр хажуугийн хана, хашлага, далан чулууг тулган нийлүүлж, оршуулгын нүх тусгайлан бэлтгэж засаагүй, хойлого хийсэн шинж тэмдэг мэдэгдэхгүй байна. Гаднах хэлбэрийн хувьд энд малтан ш инжилсэн уг хоёр мөргөлийн чулуун байгууламж тай ижил төстэй байгууламжууд Сүхбаатар аймгийн Мөнххаан, Эрдэнэцагаан сумын нутагт цөөнгүй байдаг. Иймэрхүү хэлбэрийн мөргөлийн чулуун байгууламжууд мөн Монгол орны төв ба зүүн зүгийн нутгуудад байдгийг судлаачид тэмдэглэжээ'. Харин тахилгын чулуун байгууламжийн хувьд гаднах хэлбэр нь дөрвөлжин булшнаас онц ялгарахгүй хашлага, далан чулууны доторхи дараас чулуун өрлөгийн дор бод, бог малаар хойлого үйлдсэн байдаг. Тэгэхдээ хойлого үйлдсэн малын толгойг хандуулан тавьсан чиглэл, дөрвёлжин булшны оршуулах ёслолын зан үйлд дагалдуулан тавьсан малын толгойг хандуулсан чиглэлтэй ижил байдаг. Тахилгын чулуун байгууламжийн нэг онцлог нь ихэвчлэн хүн оршуулсан дөрвөлжин булштай зэрэгцэн орших ба хүн оршуулаагүй боловч тусгайлан оршуулгын нүх бэлтгэн засаж хойлого үйлдэн, гарз гаргах зан үйл гүйцэтгэсэн байх нь ажиглагдаж байна. Түүнээс гадна бод, богийн толгой шийрээр хойлоглох ёс хийхээс өөр хэлбэрээр хойпоглох ёс гүйцэтгэх заншил мөн байсан. Жишээ нь, Өвөрхангай аймгийн Хужирт сумын нутаг Майхан толгой уулын энгэрт байсан нэгэн дөрвөлжин булшны төв хэсэгт оршуулгын нүхэн дотор ганцхан бодын дал оршуулсан зан үйл тохиолдож байлаа. Булган аймгийн Хутаг-Өндөр сумын нутаг Эгийн голын Элст хөтөлийн 2-р булш, Бөгсийн голын 5-р булш, Төв аймгийн Алтанбулаг сумын Жаргалантын амны 17-р булш ийм төрлийн тахил гын байгууламжийн хэлбэр мөн бөгөөд тэдгээрийн чулуун дараасын дор хойлого үйлдсэн байлаа. Түүнээс гадна бидний судалгаанд хамрагдаагүй гаднах ерөнхий хэлбэр төрхөөрөө дөрвөлжин булш, тахилгын байгууламжтай адил төстэй дурсгал Монгол орны нутгаар элбэг тохиолдож байна. Тэдгээр дөрвөлжин хэлбэрийн боловч оршуулгын зан үйл эрс ялгаатай булшийг Баянхонгор аймгийн Эрдэнэцогт сумын нутаг Шатар чулуу2, Ховд аймгийн Мөст сумын нутаг Бооржийн голын Халзан хошуу3 зэрэг газарг малтжээ. Монгол орны хүрэл зэвсгийн үеийн томоохон дурсгал болох дөрвөлжин булшны тархалтын орон зай, хүрээг тодорхойлж түүний илэрч олдсон нутгийн талаар дотоод, гадаадын эрдэмтдийн хийсэн судалгааны мэдээллийг үзэхэд архе ологичид Алтай, Соён уулаас Их, Бага Хянганы нуруу, Байгаль далайгаас их Говь хүртэл, Сэлэнгэ мөрний хөндий, Хөвсгөл нуурын хөвөө, Булган, Архангай, Завхан, Увс, Ховдын нутаг, Хангайгаас Бага Хэнтий, Онон, Хэрлэн, Туул голын сав дагуу, Дундговь, Дорноговь, Өвөрхангай, Баянхонгор, Говь-Алтай, 1 2 3 Э.А.Новгородова. Древняя Монголия. М., 1989. стр. 239-240. Д.Цэвээндорж. 1975 онд МЗТСХЭ-ийн Булган, Хөвсгөл, Увс, Архангай, Баянхонгор аймагт ажилласан палеолит ба нүүдэлчдийн дурсгал судлах ангийн тайлан. ШУА. ТХГБСХ., Ф. V .I., т. I, хн. 04. т. 76-77. Д.Цэвээндорж. 1979 онд Баян-Өлгий, Ховд, Говь-Алтай, Баянхонгор, Өвөрхангай аймагт ажилласан МЗТСХЭ-ийн палеолитийн ангийн тайлан. ШУА. ТХРБСХ., Ф. V.I., т. 1., хн. 08. т. 4. Монгол ҮЛСЫН ТҮУХ. I БОТЬ Өмнөговь, Дорнод, Сүхбаатар аймгийн нутгаар тархсан байна1. Дөрвөлжин булш оршин байх орон зайн тархалтын хувьд Өвөрмонголын нутагт байх бүрэн боломжтой. 1920-иод оны сүүлчээр АНУ-ын Үндэсний Түүхийн музейгээс одоогийн Өвөрмонголын нутагт явуулсан археологийн хайгуул, малтлагын судалгаагаар тэр үеийн Цэцэн вангийн хошууны нутаг Тойром нуур гэдэг газраас дөрвөлжин булш илрүүлэн малтсан нь одоогийн байдлаар бидэнд мэдэгдээд байгаа хамгийн өмнөд захын нь болж байгаа юм2. Дөрвөлжин булшны тархалтын хүрээ хязгаарыг түүнтэй ижил төстэй хэлбэрийн чулуун байгууламжийн тархалттай холбож үзэх нь учир дутагдалтай санагдана. Хэрэв ингэж гадаад хэлбэрийн нийтлэг шинжийг цагхугацааны баримжаа болгон үзвэл дөрвөлжин булшны гадаад хэлбэр маягтай төстэй шинжийг хадгалсан хүрэл зэвсгийн үеийн түүхэнд холбогдох дольмен хэмээх дөрвөлжин хэлбэрийн булш зүүн хойд болон өмнөд Азийн орнууд, Баруун Европын орнуудад элбэг байдаг. Гэхдээ эдгээр дольмен хэмээх археологийн дурсгалуудыг судалсан судалгааны эх хэрэглэгдэхүүнийг харахад уг дурсгал Монгол орны нутагт элбэг тохиолддог дөрвөлжин булшны судалгааны эх хэрэглэгдэхүүн, оршуулгын зан үйл зэрэг олон зүйлээр илэрхий ялгаатай байна. Дөрвөлжин булшны анхны хэлбэр төрхийг илэрхийлсэн чулуун хайрцагт булш Хятадын зүүн хойт нутаг Дунбэй гэдэг газар бий хэмээн үздэг судлаачид байна3. Гэхдээ энэ нь гаднах чулуун байгууламжийн ижил төстэй шинж чанарыг харгалзан үзсэн бололтой байна. Харин эдийн соёлын хувьд дөрвөлжин булшны эдийн соёлтой төстэй зарим нэг археологийн олдвор буйг судлаачид анхаарахгүй орхих аргагүй нь ойлгомжтой. Монгол оронд элбэг тохиолдох хүрэл зэвсгийн үеийн түүхэнд холбогдох археологийн гол дурсгал болох дөрвөлжин булшийг судлан шинжлэхдээ хүн оршуулах зан үйл, эдийн соёлын хөгжпийн төвшин ямар байсныг өмнөх судлаачид хичээнгүйлэн судалсаар ирсэн билээ. Тэгсэн хэдий ч уг дурсгал маань тухайн үедээ ямар нэг хэлбэрээр тонуулчдын гарт нилээд өртсөн байдаг учраас тахилгын ёс хийгээд оршуулгын зан үйл нь бүрэн хэмжээгээр тэр бүр мэдэгддэггүй. Хэдийгээр ийм бэрхшээл бий боловч судлаачдын нүдэнд өртөх бага ч гэсэн ёсзаншилын хэвшил, эд өлгийн зүйлийн үлдэгдэл ул мөрнь, тухайн булшны оршуулгын ёс заншил, эдийн соёлыг тодруулах шижим болдог. Дөрвөлжин булшны оршуулгын байгууламжийн гаднах ерөнхий хэмжээ дунджаар 1.5 мх2.5 м-ээс, 2.5 мх4.5 м байх бөгөөд Монгол орны төвийн бүс нутагҮ зарим тохиолдолд нилээд том хэмжээний булш тааралдах явдал бий. Хүрэл зэвсгийн үеийн дөрвөлжин булшны оршин байх газар орны гол үндсэн шинж нь гол усны эрэг хөндий дагасан, уулын энгэр, довцог, дов толгод, гүвээний хажуу хормой бэл, оройгоор байх ба, их олон тоотой байвал голдуу хойноосоо урагшаа цуварсан байдлаар хоёроос дээш эгнээгээр зэрэгцэн байдаг. Байршлын ийм зүй тогтол, Хустай нурууны өврийн Жаргалантын амны 140 гаруй 1 J 3 А.Д.Цыбыктаров. Культура плиточных могилМонголии и Забайкалья. Улан-Үдэ, 1998. стр. 23-26, 194-195. Walter.A. Fairservis, Jr. Archaeology o f the Southern Gobi of Mongolia (Centers o f Civilization) Durkman, North Caralina. Pp. 166-167, 191, 196-197. В.Е.Ларичев. Происхождение культуры плиточкых могил Забайкалья. -Археологический сборник. I. Улан-Удэ, 1959 г. стр. 63-72, 120-125, Тэргуүн лнги. Хүй н э га л и й н байгуулал дөрвөлжин булш1 Монгол орны төв болон дорнод бүс нутагт орших олон тоотой дөрвөлжин булш бүхий бүх газруудад ажиглагдаж байна. Эрдэмтдийн бүтээлүүдэд хүрлийн үеийн дөрвөлжин булшны он цагийг, Сибирь, Байгал нуурын сав нутагт судалгаа хийсэн ЗХУ-ын археологич А.П.Окладников, Н.Диков (МЭӨ V III-III зуун), В.Волков (МЭӨ V-III зуун) нарын дэвшүүлэн баримталж буй он цагтай нэг үед холбогдоно хэмээн санал нийлсэн боловч хүрлийн үеийн зарим дурсгалууд нь он цагийн хувьд цаашлах шижим гарч болно хэмээжээ. Монгол оронд хүрэл зэвсгийн үеийн дөрвөлжин булшийг одоогийн судалгааны мэдээллээр 510 орчмыг малтан шинжилсэн байна. Эдгээрээс гурван булшны материалыг радио-карбоны задлан шинжилгээнд оруулсан байна. Үүнд, 1970 онд Сүхбаатар аймгийн Мөнххаан сумын нутаг Залаа гэдэг газар малтсан 1-р дөрвөлжин булшнаас гарсан нүүрсийг 1971 онд тэр үеийн ЗХУ-ын Ленинград хотноо хийсэн радиокарбоны задлан шинжилгээний дүнгээр 610+50 жил буюу МЭӨ VII зуунд холбогдоно2 хэмээн гарсан бол, 1992 онд Хэнтий аймгийн Цэнхэрмандал сумын Устын амны 1-р булшнаас гарсан зарим эх хэрэглэгдэхүүнийг БНСУ-д радио-карбоны задлан шинжилгээ хийлгэхэд 2300±70 жил3, Эгийн голын дөрвөлжин булшны эх хэрэглэгдэхүүнийг МЭӨ 845-805 он хэмээн тогтоожээ4. Одоогийн байдлаар радио-карбоны задлан шинжилгээний энэ дүн судалгаанд хамарсан дурсгалуудын он цагийг баримтлах гол үндэслэл болж буй боловч Монгол нутаг дахь хүрлийн үеийн эхлэл буюу төгсгөлийн он цаг хэмээн үзэх боломжгүй юм. Сүүлийн жилүүдэд Монгол нутагт явуулсан археологийн хээрийн шинжилгээний үр дүнд хүрэл зэвсгийн үед холбогдох дөрвөлжин булшнаас шинээр олдож буй эд өлгийн дурсгал хүрэл дуулга, бүсний чимэглэл, чулуун шанага, ясан зэв зэрэг олдворуудыг, хөрш зэргэлдээ орнуудын эрдэмтдийн судалгааны үр дүнтэй харьцуулан үзэхэд МЭӨ XII-VII зууны үед холбогдох боломжтой байна. Харин Буриадын судлаач А.Д.Цыбыктаровын хийсэн радио-карбоны судалгаагаар МЭӨ XIII-IV зуунд холбогдоно хэмээсэн байна5. Зэр зэвсгийн зүйл. Сүүлийн жилүүдэд хийсэн археологийн хээрийн шинжилгээ судалгааны үр дүнд Монгол орны төв болон дорнод хэсгээс шинээр олдсон хүрэл зэвсгийн үеийн эртний хүмүүсийн хэрэглэж байсан хүрэл дуулга, хүрэл хийгээд ясан зэв, зэр зэвсэг агссан хоёр хүний дүрс бүхий хүрэл толь зэрэг олдворууд олдсон нь тухайн үеийн зэр зэвсэг, бусад хэрэгслийн талаар болон холбогдох он цагийн хувьд шинэ сонирхолтой мэдээлэл өгч байна. Хурэл дуулга. Булган аймгийн Хутаг- Өндөр сумын Хантай багийн нутгаас хоёр хүрэл дуулга олдсон нь хүрэл зэвсгийн үеийн зэр зэвсэг, байлдааны 1 2 3 * 5 Г.И.Боровка. Археологическиеобследованиясредноготечения р. Толы.-Северная Монголия. Вып. П. Л., 1927. стр. 53-56. Д.Наваан. Дорнод Монголын хүрлийн үе. УБ., 1975. тал 84-89. Монгол-Солопгосын эрдэмтдийн хамтарсан «Дорнод Монгол» төслийн 1993 оны археологийн судалгаа - Монгол-Солонгос улсын хамтарсан эрдэм шинжилгээ 2. Сөүл, 1993. З.Батсайхан, Л.Билэгт, Д.Эрдэнэбаатар, У.Эрдэнэбат, Ч.Амартүвшин. Монгол-Францын экспее дицийн тайлан. ШУА. ТХГБ сан. УБ., 1994. А.Д.Цыбыктаров. Культура плиточных могил Монголии и Забайкалья. Улан-Үдэ, 1998.,стр. 88-106. МО НГОЛ ҮЛСЫН ТҮҮХ. I tOTb хэрэгслийн талаар шинэ мэдээлэл өгөх боломж бүрдүүлсэн юм. Нэг дэх дуулга нь энэ нутгийн Эмгэнт хошууны Зер дөрвөлжин булшнаас олдсон хүрэл дуулга толгойн оройн хэсэг, хоёр шанааг бүрэн халхалж болохуйц дуулга малгайны өндрийн хэмжээ, орой дээрх сэнжийг ороле дуулан 22 см өндөр, урдаасаа хойшоо эгц •харсан өргөн 22 см, зүүнээс баруун тийш эгц харсан өрген 16 см, Дуулганы нүүр болон шилэвч тал нь ялгарч мэдэгдэхгүй урд хойд хоёр тал ижил хэмжээтэй. Хоёр шанаавчны доод ирмэгт 6-7 мм дугуй голчтой бүч сүвлэх нүхтэй. Дуулганы зах ирмэгийг 5 мм өргөнтэй Хүрэл дуулга (Булган аймаг, Хутаг-Өндор сум, Эгийн гол) товгор хүрээгээр эмжин хүрээлсэн. Орой дээрхи гогдоо 2 см өндөр, 3.5 см өргөн, 1 см бүдүүнтэй. Хүндийн жин 1000 грамм. Мөн нутгийн Холтост нугын 1ер дөрвөлжин булшнаас олдсон хүрэл дуулга орой дээрхи сэнжтэйгээ хамт 21.5 см өндөр, зүүнээс баруун тийш эгц урдаас харсан өргөн 18 см, урдаас хойшоо хажуугаас харсан өргөн 24.4 см юм. Дуулганы урд нүүрэн талын өндөр 10.5 см, хойд тал буюу шилэвчний арын өндөр 8.5 см, орой дээрхи сэнж нь 2 см өндөр, 4 см өргөн, 1.2 см бүдүүнтэй байна. Хоёр шанаавчны доод ирмэгт бүч сүвлэх нүхтэй, дуулганы ирмэг захыг 5-6 мм зузаан товгороор эмжин хүрээлсэн. Орой дээрхи сэнжийг үл ялиг хазгай байрлуулан шавж гагнасан байлаа. Уг дуулганы хүндийн жин 1850 грамм. Сумын зэв. Бидний сүүлийн жилүүдэд хийсэн малтлага судалгааны явцад хүрэл зэвсгийн үеийн дөрвөлжин булшнаас шинээр гурван хүрэл зэв, зургаан ясан зэв тус тус олдоод байна. Энэ үеийн түүхэнд холбогдох зэв нь манай орны төв хөдөөгийн музейн сан хөмрөгт элбэг байхаас гадна орон нутгаас түүвэр байдлаар элбэг олддог бөгөөд хүмүүсийн дунд «тэнгэрийн сум» хэмээн шүтлэгийн хэрэгсэл болж хадгалагдах явдал ч байна. Ер нь сумны зэвийг хүрэл-төмрийн үед яс, хүрэл төмрөөр зонхилон хийдэг байсан нь энэ үеийн түүхэнд холбогдох янз бүрийн хэлбэрийн булшнаас түгээмэл олддог'дурсгалын нэг юм. Дөрвөлжин булшнаас ерөнхийдөө хоёр төрлийн сумны зэв олддог бөгөөд үүнийг: а . хүрэл зэв б. ясан зэв хэмээн ангилж болохоор байна. Хүрэл зэв нь хавтгай шилбэтэй, гурван хянгартай буюу хоёр хянгартай, навчин хэлбэртэй, хоёроос гурван хянгартай онгин шилбэтэй гэсэн олон хэлбэртэй байдаг төдийгүй Булган аймгийн Хутаг-Өндөр сумын нутагт малтсан нэгэн дөрвөлжин булшнаас хуяг нэвтлэгч бахим зузаан гурван хянгартай хүрэл зэв олдож байжээ. Ясан зэв ихэвчлэн хавтгай шилбэтэй, мөсөн завсар хавчуулж тогтоох боломжтой, хоёр буюу гурван хянгартай, навчин х^лбэрийн дэлбээ хянгартай 132 Тэргуун \Н1И ХүЯ нэгллийн байгу) лал зэвүүд олддог юм. Харин зориулалтын хувьд хүрэл болон ясан зэв өөр өөр байх бөгөөд хүрэл зэв нь хүч чадал, хэрэглээнийхээ зориулалтаар бол цэрэг дайны зориулалттай байдаг бол ясан зэв нь ихэвчлэн ан гөрөөний зориулалттай байсан бололтой. Учир нь дөрвөлжин булшнаас олддог ясан зэвнүүдийн үзүүр, шилбэ улаан зосон будагтай байдаг нь эртний анчдын агнасан ангийн цусаар зэвсгээ мялаадаг ёсноос үүдэлтэй холбон тайлбарлаж болох юм. Ясан зэвний хувьд бол энэ төрлийн зэв нэн эртнээс нааш эхлэн, хожим эртний Хүннү, Монголын нэгдсэн улсын үед ч улам боловсронгуй болгон хэрэглэгдэж ирсэн уламжлалтай зэвний төрөл бол.Эгийн голын Баянзүрх уулын 2-р дөрвөлжин булшнаас гарсан улаан өнгийн зосон будагтай дөрвөн ясан зэв нилээд эрт үед холбогдож болох үндэслэлтэй юм. Сүүлийн хэдэн жилийн судалгааны явцад дөрвөлжин булшнаас одоогийн байдлаар зургаан ясан зэв олдоод байгаа бөгөөд эдгээрийн нэгээс бусад нь хийц хэлбэрийн хувьд хоорондоо нилээд төстэй юм. Бидний судалгаагаар шинээр олдсон ясан зэвүүд гурван талт гурвалжин шовх үзүүртэй зэв юм, Эгийн голын болоод Буурал уулын дөрвөлжин булшнаас дээрхи зургаан ясан зэвтэй ижил биш боловч гурван талт гурвалжин үзүүр бүхий шилбэгүй, Увс аймгийн нутаг дахь Чандманы 1ер булш, 23ер булш, ЗЗер булш, 47ер булш, 48ер булшнаас богиновтор шилбэтэй ясан зэв тус бүр хэд хэд олдсон байна. Эгийн голын эдгээр зэвүүдийн онцлог нь үзүүр болон шилбэндээ улаан өнгийн зосон будагтай байгаа явдал юм. Харин Эгийн голоос олдсон эдгээр ясан зэвүүдтэй адилтган үзэж болох ясан зэвүүд Улаан-Үдийн ойролцоохи Саянтуй гэдэг газраас олдсон бөгөөд тэдгээрийг МЭӨ VII-V зуунд холбогдоно хэмээн үзсэн байна.1 Түүнээс гадна Эгийн голоос олдсон ясан зэвүүдийг МЭӨ X-IX зууны үед холбогдуулан үзэх зарим нэг үндэслэл байна. Ийм үндэслэл нь нэгдүгээрт, Эгийн голоос олдсон ясан зэвүүдтэй цуг олдсон хүрэл эдлэл үүдийг бусад газраас олдсон археологийн дурсгалуудтай харьцуулан үзэхэд он цагийн хувьд урагшлах хандпага ажиглагдсан. Тухайлбал, Баянзүрх уулын энгэр дэх Зер дөрвөлжин булшнаас олдсон дөрвөн ясан зэвтэй цуг олдсон хоёр хүрэл ороомог хэлбэрийн бөгж нь МЭӨ X I-X зууны үед холбогдож байна. Хоёрдугаарт, эдгээр ясан зэвүүд нь үзүүр шилбэндээ нэлээд баттай тогтсон улаан өнгийн зосон будгийн толботой байгаа явдал юм. Үүнийг нэн эртний хүмүүсийн улаан өнгийн зосыг чулуун зэвсгийн үеэс эхлэн өргөн хэрэглэж ирсэн уламжлалтай холбон үзээд, холбогдох он цагийг дээр дурдсан цаг үед холбож үзэх боломжтой юм. Одоогийн байдлаар Монголын Үндэсний Түүхийн Музейн сан хөмрөгт хадгалагдаж байсан хүрэл зэвсгийн үеийн сумын зэвүүдийг хийц, хэлбэр зориулалтаар ангилан ялгаж, тэдгээрийн холбогдох он цагийг тодорхойлсон бүтээл нэг бус гарч тэдгээрт, хүрэл зэвийг хийц хэлбэрийн талаас онгит ба шилбэт зэв гэсэн хоёр үндсэн ангилалд хуваан үзэж, дотроо онгит зэвийг дөрвөн төрөл, шилбэт зэвийг гурван төрөл болгон ангилж, хөрш орнуудын хүрэл зэвсе В.С.Гришин. Памятники неолита, бронзого и раннего железного веков лесостепного Забайкалья. М., 1981., стр. 130. Монго/ ҮЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ гийн үеийн сумын зэвүүдтэй харьцуулан онгит зэвийг МЭӨ VII-II зууны үед, шилбэт зэвийг МЭӨ VI-III зууны үед холбож үзсэн байна. Зэр зэвсгийн дурсгалтай холбоотой булшнаас олдсон олдворуудаас гадна хэдийгээр дөрвөлжин булшнаас гараагүй ч гэсэн түүвэр байдлаар олсон хүрэл зэвсгийн үеийн зэр зэвсэгтэй холбогдох мэдээлэл өгч чадахаар зураг бүхий нэгэн хүрэл толь Дундговь аймгийн Хулд сумын нутаг Хэвтүүл гэдэг газраас олджээ. Уг толь 8.5 см дугуй голчтой, 0.2-0.3 см зузаантай, доороо 2 смх3.5 см хэмжээтэй хавтгай иштэй. Ишний хэсэгт жигд бус хээ маягийн цоорхой нүхтэй. Энэ толины сонирхол татах нэг онцлог бол нэг талд нь өөд өөдөөсөө харан тулалдахаар зэхэж буй хоёр морьтой хүний дүрстэй бөгөөд нэг морьтой хүн нь зүүн гартаа бамбай, баруун гартаа байлдааны зээтүү барин, эсрэг этгээдээ дохихоор бэлэн байгааг үзүүлэхийн зэрэгцээ энэ хүнийг дуулга малгай өмссөн байж магадгүй байдлаар дүрслэн үзүүлжээ. Хоёр дахь морьтой хүнийг нь нум сумаар зэвсэглэн эсрэг этгээдийн өмнөөс харвахаар онилж буй байдлаар дүрсэлсэн байна. Байлдахаар зэхсэн хоёр хүний морьдыг ижил хэмжээтэй, нэг арга барилаар дүрсэлсэн ба хоёр морины толгойг тулган нийлүүлж дүрслэхдээ булчин шөрмөсийг угалз хээгээр товойлгон зурж үзүүлсэн. Энд жишээ болгож буй хоёр хүрэл дуулга, хүрэл толь зэрэг хүрэл зэвсгийн үеийн олдвор урьд өмнө Монгол нутгаас олдож байгаагүй бөгөөд хүрэл зэвсгийн үеийн нүүдэлчин овог аймгуудын эд өлгийн болоод дайн байлдааны зэр зэвсгийн тухай тодорхой мэдээлэл өгч байгаагаараа хамгийн их ач холбогдолтой юм. Манай орон хийгээд хөрш зэргэлдээ орнуудад удаа дараа явуулсан судалгаагаар хүрэл зэвсгийн үеийн булш болоод буган чулуун хөшөөнүүдэд дээрх гурван олдворуудтай ижилсэх олдвор, судалгааны эх хэрэглэгдэхүүн нэг бус удаа илэрч байсныг судлаачид өөр өөрийнхээ баримтанд тулгуурлан бичжээ. Монгол нутгаас анх удаа олдож буй энэ хоёр хүрэл дуулга үндсэн хэлбэр төрхийн хувьд адил хэдий ч тухайн дарханы хийц хэлбэр, эдлэж хэрэглэж байсан хүмүүсийн бие бялдраас шалтгаалан зарим нэг хэмжээ, хүндийн жин зэргээр өөр өөр байгаа юм. Энэ хоёр хүрэл дуулгатай ижил хэлбэр төрхтэй хүрэл дуулга манай улстай хил залгаа бүс нутгаас хэд хэд олдсон байна. Тухайлбал, Өвөрмонгол, Манжуурын нутгаас 5-6 ширхэг ийм хэлбэрийн дуулга олжээ. 1999 онд энэхүү хоёр хүрэл дуулгатай ижил хэлбэр, хэмжээтэй нэгэн хүрэл дуулгыг Завхан аймгийн Эрдэнэхайрхан сумын нутгаас нэмж илруүлэн олж судалсан байна1. Манай нутгаас олдсон эдгээр гурван дуулгатай хэлбэр хэмжээний хувьд ойролцоо дуулга, Шилишань2Синьцун гэдэг газруудаас олдсон бөгөөд ялангуяа Канадын нийслэл Торонто хотын музейд хадгалагдаж байгаа Синьцуны хүрэл дуулга хэмжээ, хэлбэрийн хувьд илүү төстэй байна. Энэ хүрэл дуулганы холбогдох он цагийг МЭӨ XI-VH зууны үед холбоге Ч.Ерөөл-Эрдэнэ, Г.Рэгзэн. Зэвсгийн түүхэнд холбогдох шинэ олдворууд. S.A. Т. XIX. f. 4. УБ., 1999. С.А.Комиссаров. Комплекс вооружения древнего Китая эпохи поздней бронзы (История и культура востока Азии). Новосибирск, 1988, стр. 91. ТЭРГҮҮЬ АНГИ. Хуй нзг лнйн байгуүлал доно хэмээн үзсэн байна. Судлаачдын үзэж байгаагаар ийм төрлийн хүрэл дуулга эртний Хятадын Ин, баруун Жоу улсын үед тэдний хойд талаар хил нийлж байсан эртний нүүдэлчин аймгууд буюу Хятадын сурвалжийн мэдээгээр «умар зүгийн бүдүүлгүүдийн» хэрэглэж байсан дуулга1 бөгөөд эртний Хятадын Ин улсын үед (МЭӨ XIII-XI зуун) Хятадын суурин орны хэрэглэж байсан хүрэл дуулга, умардын нүүдэлчин аймгуудын хэрэглэж байсан дуулганаас цутгалтын хэв маяг, хэлбэр дүрсийн хувьд эрс ялгарах шинжтэй2 байгааг судалгааны мае териал харуулж байна. Хятадын зүүн хойд нутгаас олдсон, харьцуулан үзэж буй хүрэл дуулганууд хүрлийн үед холбогдох булшнаас гарсан бөгөөд эдгээр дуулгатай цуг олдсон эд өлгийн дурсгалуудыг харьцуулсан судалгаагаар МЭӨ XIII-VIII зууны үед холбогдоно хэмээн тогтоосон байна. Манай нутгаас олдсон хоёр хүрэл дуулгыг, Оросын эрдэмтдийн хийсэн хүрэл дуулганы харьцуулсан судалгааны үр дүнд тогтоосон он цагуудтай харьцуулан үзэхэд, нэг он цагт холбогдож болох бүрэн боломжтой хэмээн үзэж байна. Түүнээс гадна Хятадын зүүн хойд нутаг Байфу гэдэг газраас археологичдын олж судалсан хоёр хүрэл дуулганы нэг нь судалгааны эх хэрэглэгдхүүн болгон ашиглаж буй хүрэл толинд дүрслэн үзүүлсэн дуулга өмссөн хүнийхтэй хэлбэрийн хувьд ижил төрхтэй бол, нөгөө дуулга нь Булган аймгийн Хутаг-Өндөр сумын нутгаас олдсон хоёр хүрэл дуулгатай хэлбэрийн хувьд төстэй байгаа юм. Байфугаас олдсон хоёр хүрэл дуулганы холбогдох он цагийг МЭӨ 1120±90 он хэмээн3 тодорхойлжээ. Тулалдахаар зэхэж буй хоёр хүний зурагтай хүрэл толь бол хүрэл зэвсгийн үеийн цэргийн зэвсэглЭл, төрөл зүйлийг харуулж байгаа тод баримт гэж санадаг. Учир нь уг толин дээр манай нутгаас биетээр олдоогүй боловч буган чулуун хөшөөнд элбэг дүрсэлсэн байдаг бамбай барин, байлдааны зээтүүгээр зэвсэглэж, дуулга өмсөн хуягласан, хүнд морин цэрэг, нөгөө эсрэг талын хүн нь нум, сумаар зэвсэглэсэн хөнгөн морин цэрэг болохыг тодорхой ялган харуулж дүрсэлсэн байна. Тухайлбал энэ үед эртний овог аймгуудын зэвсэгт хэсэг нь байлдааны зэвсэглэлийн хүч чадал, зориулалтаар хуягласан хамгаалалтын хүнд цэрэг, дайран довтлох шаламгай хөнгөн цэрэг хэмээн ялгарч байсан нь илэрхий байна. Эдгээр дурсгалууд нь дан ганц зэр зэвсэг, цэргийн төрөл зүйлийг илэрхийлсэн баримт биш, Монгол нутагт эрт үед төмөрлөг боловсруулалт, үйлдвэрлэлийн хөгжил ямар төвшинд байсныг харуулж байна. Дээрх шинээр олдсон археологийн дурсгалуудыг харьцуулан үзэх өөр нэг судалгааны эх хэрэглэгдэхүүн бол Монгол орны нутагт элбэг олддог хадны зургийн дурсгал юм. Хадны зурагт малгай бүхий цэрэг дүрсэлсэн дүрслэл Өмнөговь аймгийн Гурвансайхан сумын нутаг Хавцгайтын ам4, Өвөрхангай аймгийн Богд сумын нутаг Тэвш уулнаас тус тус олдож байсныг судлаачид МЭӨ 1 2 3 4 М.В.Горелик. Сакский дослех. -Центральная Азия (новые памятники письменности и исскуства) М„ 1987., стр. 124, 371. А.В.Вареннов.Древнекитайский комплексвооруженияэпохиразвитой бронзы. Новосибирск., 1989. стр. 46-49. Н.Л.Членова. Находки комплексов с кинжалами карасукского типа в северных районах Китая, их датировка и связи с северном и западном. -"Информационный бюллетень ЮНЕСК.0 (Междуе народная Ассоциация по изучению культур Центральной Азии) Вып. 18, М., 1991. стр. 35. А.П.Окладников. Петроглифы Монголии. Л., 1981. стр. 45-46, 176. М О НГОЛ УЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ II мянган жиянйн дунд үед холбогдоно хэмээн1 үзсэн байна. Харин дээр дурьдсан нутгуудаас олдсон хадны зурагт дүрсэлсэн, цэргүүдийн малгайг, дуулга хэмээн хараахан үзээгүй бөгөөд тал саран болон мөөг хэлбэрийн малгай2, отготой бүрх малгай3 хэмээн нэрлэн судалгаанд орж өнөөг хүрчээ. Дурьдаж буй хадны зурагт дүрсэлсэн цэргийн м&лгайнууд, бидний олж илрүүлсэн хоёр хүрэл дуулгатай харьцуулан үзэхэд дуулга малгай гэдэг нь илэрхий бөгөөд уг хадны зургуудад дүрсэлсэн дуулга малгайнууд соновтортой буюу соновторгүй гэсэн үндсэн хоёр хэлбэртэй байна. Булган аймгийн Эгийн голын хоёр дөрвөлжин булшнаас олдсон хүрэл дуулгануудын орой дээрх сэнжийд соновтор бэхлэж болох бүрэн боломжтой байгаа юм. Өмнөх судлаачдын судалгааны үр дүнгээр гаргасан сумны хүрэл зэвний холбогдох он цагийг шинээр малтан шинжилсэн дөрвөлжин булшны эд өлгийн соёлын олдворыг харьцуулсан судалгааны үр дүнгээр МЭӨ X-VII зууны үед холбон үзсэн байна. Гоёл чимэглэлийн зүйл. Археологичдын судалгаагаар дөрвөлжин булшнаас олдсон гоёл чимэглэлийн зүйлд Хэнтий аймгийн нутагт малтсан Асгатын нэгдүгээр дөрвөлжин булшны хүрэл морь, олон үет тал бөмбөгөр, бүсний чимэглэл, Булган аймгийн нутаг Эгийн голын дөрвөлжин булшнуудаас олдсон хоёр ширхэг хүрэл ороомог хэлбэрийн цагираган ээмэг, хүрэл товруу, оюу зүүлт, ясан зүүлт, Дархан-Уул аймгийн нутаг Буурал уулын булшнаас олдсон халбаган зүүлт зэргүүдийг хамруулж үзсэн юм. Асгатын нэгдүгээр дөрвөлжин булшнаас олдсон хүрэл морь 4 см өндөр, 6.2 см урттай хэвтэж буй морины тал цутгамал чимэглэл юм. Уг чимэглэлд соотон чихтэй, монхор хамартай, бүдүүн хүзүүтэй, зассан суман дэлтэй, том цээжтэй, гэдэс шавхарсан, цомбон туурайтай хүлгийг хөлөө нугалан хэвтсэн байдалтай уран сайхан, маш нарийн хийцтэй хийсэн ба уг чимэглэлийг үйлдсэн дархны уран сэтгэмжтэй холбоотойгоор энэхүү морийг сүүлгүйгээр тал хэвэнд хүрлээр цутгаж хийсэн, Ар талдаа ямар нэг зүйлд тогтоох зориулалттай сэнж гагнасан байна. Мөн эндээс цуг олдсон бүсний унжлага зүүлт чимэглэл 4.3 см урттай, 7 мм өргөн, 3 мм зузаантай, зургаан товгор товруун үе бүхий гонзгой нарийн зүүлт 13 ширхэг, 3.4 см урттай, 7 мм өргөн, 3 мм зузаантай зүүлт 1 ширхэг нийт 14 ширхэг ийм эдлэл олдсон юмк Зарим судлаач хүрэл зэвсгийн үйлдвэрлэлийн үед холбогдох хүрэл гоёл чимэглэлийн зүйлс, зарим эд өлгийн дурсгал, тэр дундаа морь дүрсэлсэн бүсний товгор чимэглэл, хадны зурагт дүрсэлсэн адуу малын дүрслэлийг хооронд нь харьцуулан судлаж, тэдгээр нь өөр өөр үүлдрийн морьд болохыг тодорхойлсон судалгаа байдаг. Тухайлбал, Ордос, Байгал нуур хавийн нутаг, баруун Сибирийн Минусийн хотгороос олдсон адуу дүрсэлсэн чимэглэлүүдийн морьдын дүрс, Дундад Азиас олдсон морь дүрсэлсэн хүрэл эдлэл, гоёл чимэглэлийн зүйлс, хадны зураг дахь адуу ны д үрслэлийн хэлбэрт байгаа ялгааг ажиглан, энэ үеийн Дундад Азийнхны унаа, ачилганд хэрэглэж байсан адуу нь бие томтой t o o m c o j 1 2 3 А.П.Окладников. Петроглифы Центральной Азии. Богд сомона (гора Тэвш). Л., 1980. стр. 66, 91, 249-259,269. Там же. стр. 249-250. Э;А.Нойгородова. Древняя Монголия. М., 1989. стр. 165-167. Тэ р гүу н лнги. Хүй нэгмийн байгуулал үүлдрийнх, Монгол, Ордос нутгаас олдож буй хүрэл эдлэл, гоёл* чимэглэлийн зүйлүүдэд дүрсэлсэн адуу нь Төв Азийн унаган амьтан болох «тахинаас» гаралтай «монгол» үүлдрийнх гэсэн хоёр өөр хэлбэр байгааг тогтоон палеое зоологийн ухааны судалгаанд тулгуурлан тайлбарласан байна. Энэхүү «монгол» үүлдрийн адууны дүрслэлийн хэлбэр МЭӨ VI-V зууны үед Азийн дорнод хэсгээс, Дорнод Казахстанаар дамжин нүүдэллэж ирсэн, нүүдэлчин аймгуудын соёлтой цуг ирж, Дундад Азийнхны гоёл чимэглэлийн урлалд тусгалаа олсон болохыг1эдийн соёлын харьцу улсан дудалгаагаар нотлон гаргажээ. Зарим судлаачид ийнхүү Азийн төв хэсгээс Алтай, Казахстан, өнөөгийн Хятад улсын баруун хойд нутаг, Сибирь рүү нүүн шилжсэн «нүүдэлчдийн» их нүүдлийг МЭӨ IX-VII зуунд эхэлсэн хэмээн үзээд энэ үед эдгээр нутгуудад амьдарч байгаагүй угсаатны шинэ бүлэглэл нүүн ирсэн нь тэдний аж ахуй, соёлд багагүй өөрчлөлт оруулж нөлөөлөх болсон юм2 хэмээн үзсэн байна. Энэ мэтээр судлаачид Төв Ази, Зүун умарт Азийн хэсэг тухайлбал өнөөгийн Монгол орны нутаг дэвсгэр дээр хүрэл-төмрийн үед амьдарч агсан эртний овог аймгуудын үүсэл гарал, нүүдэл шилжилт, угсаатны соёл бүрэлдсэн тухай асуудлыг өөр өөрийнхээрээ тайлбарласаар иржээ. Эдгээр олон эшт үзлийн утгаар хөөн узвэл Монгол нутаг дахь археологийн дурсгалууд нь олон овог аймгуудын угсаа гарвал, соёлын харилцан хэлхээ холбооны үр дүнд бүрэлдэн бий болсон нь ойлгомжтой. Асгатын дөрвөлжин булшнаас олдсон хүрэл морины дүрс нь МЭӨ XI-VII зууны уед холбогдож байгааг уг хүрэл морьтой цуг олдсон бусад чимэглэлийн зүйл, археологийн олдворууд давхар баталж байгаа юм. Өвөрмонголын нутагг малтан шинжилсэн эртний хүннү булшнаас, Асгатын дөрвөлжин булшнаас олдсон хүрэл морьтой ижил төстэй бүсний чимэглэл цөөнгүй олджээ. Өвөрмонголын хүннү булшнаас олдсон морь болон бусад амьтны дүрс бүхий чимэглэлүүд нийтдээ хорин нэгэн ширхэг олдсоны арван гурван ширхэг чимэглэлийг баруун болон зүүн гарт бариулж оршуулсан байна3. Эдгээр бүсний чимэглэлүүд хэлбэр дүрсийн хувьд Асгатын дөрвөлжин булшны хүрэл морьтой ижилсэж болохоос гадна хамгийн сонирхолтой нь оршуулгын зан үйлд дагалдуулсан хэлбэр нийтлэг байгаа явдал юм. Асгатын дөрвөлжин булшинд хүрэл морийг мөн баруун гарт нь бариулсан байдлаар оршуулсан байсан. Өвөрмонголын Их зуу аймгийн Ханчин хошуу, Зүүн гар хошуу зэрэг нутагт малтан шинжилсэн эртний Хүннүгийн булшнаас илэрч олдсон морь дүрсэлсэн алт, мөнгөн чимэглэлийн зүйлүүд4 нь Асгатын дөрвөлжин булшнаас . олдсон хүрэл морьтой хийц, дүрслэлийн хувьд ижил байгаа нь эртний нүүдэлчдийн чимэглэх урлагийн хэв маягт хэвшиж тогтсон загвар хүрэл зэвсгийн Н.Л.Члснова. Татарские лощади (О связях племен Южиой Сибири и Средней Азии в древности и средневековье. М., 1981. стр. 80-94. Н.В.Полосъмак. Некоторые аналогии погребекиям в могильнике у древни Даодуньцзы и проблема происхождения сюннуской культуры. Новосибирск. 1990. стр. 104-106. Мөн тэнд. Нэй Мэнгу Вэй ву Зыляо Ши жи ( Өвөрмонголын хууч судлалын материалын эмхтгэлийн үргэлжлэл) (хятад хэлээр) Хөх хот, 1984, 12-р. тал 74е82, 269, 271е273. М ОНГОЛ ҮЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ үеэс Хүннү нарын үе хүртэл маш удаан хугацаанд хадгалагдаж байсан байна. Оршуулгын зан үйлд, эд өлгийн зүйл дагалдуулан тавих ийм нийтлэг шинжээрээ дөрвөлжин булшны соёлыг үлдээгч овог аймгууд, хожмын Хүннү нартай адил байгаа төдийгүй морь дүрсэлсэн чимэглэл үүд нь хэлбэр, хэмжээний хувьд ижил байгаа нь эдийн соёл, угсаа гарвалын талаар шууд буюу дам холбоое той байж болох үцдэслэл болж байгал юм. Манай археологичид «дөрвөлжин булшны» соёлыг үлдээгч овог аймгууд Хүннү гүрний үед зэрэгцэн оршсоор байжээ1хэмээн тэмдэглэснийг анхааран үзэх шаардлагатай. Энэ байдал ч гэсэн эдийн соёлын нийтлэг хэв шинжтэй байхын нэг нөхцөл болсон байна. Морь дүрсэлсэн бүсний товгор чимэглэлтэй цуг олдсон өөр нэг олдвор бол зургаан товгор товруун үе бүхий гонзгой нарийн бүсний унжлага зүүлт юм. Одоогоор манай улсад малтан шинжилсэн хүрлийн үеийн дөрвөлжин булшнаас яг ийм хэлбэрийн бүсний унжлага зүүлт урьд өмнө нь илэрч олдоогүй боловч хоёр болон гурван үетэй богинохон товруун чимэглэл Хэрлэнгийн эхэнд малтсан дөрвөлжин булшнаас олдож байсан ба хот хөдөөгийн музейн сан хөмрөгт цөөнгүй хадгалагдаж байна. Өвөр Байгалын Ингода голын баруун эрэгт орших нэгэн суурингийн орчим малтан шинжилсэн «дворцовын соёлын» үед холбогдох нэгэн булшнаас илэрч олдсон эд өлгийн дурсгалууд дотор арьс, үйсэн дээр шөрмөсөөр бэхлэн тогтоосон ийм зургаан бөмбөгөр үетэй хүрэл товруун зүүлт олдсоныг он цагийн хувьд МЭӨ IX-VII зууны үед холбогдоно2 гэсэн байна. Гэтэл үүнтэй ижилсэх зургаан бөмбөгөр үетэй товруун чимэглэл нь Сяцзядяны дээд үеийн соёл (МЭӨ XIII зуун) болоод баруун Жоу улсын үеийн (МЭӨ X зуун) булшнаас гарсан хүрэл эдлэлүүдийн дотор нэг бус удаа тохиолдож байгааг3 тэмдэглэсэн байдаг бөгөөд энэ баримт нь цаг хугацааны хувьд энэ үетэй холбож үзэх гол үндэслэл болж байгаа юм. Түүнчлэн Карасук, Афанасьев, Окуневын соёлд хамаарагдах хүрэл гоёл чимэглэлийн дотор зургаан бөмбөгөр үетэй товруун зүүлт чимэглэл цөөнгүй олдож байгаагийн дийлэнхи нь Карасукын соёлд олноор илэрч байгаа нь МЭӨ XIII-VII зууны үед холбогдож байгааг тэмдэглэсэн4 байна. Энэ нь тухайн цаг үедээ Зүүн хойт Азийн олон нүүдэлчин аймгуудын дунд энэхүү олон үет товруун чимэглэл өргөн хэрэглэгдэж байсан түгээмэл гоёл чимэглэлийн нэг төрөл байсан төдийгүй, тэдний хооронд аж ахуй, соёлын хэлхээ холбоо багагүй байсны баримт бололтой. Мөн бидний дээр дурьдсан Хэнтий аймгийн Биндэр сумын нутаг Асгатын өврийн дөрвөлжин булшнаас олдсон хүрэл морьтой ижил хийц, хэлбэртэй хүрэл морийг бүсний үзүүрийн чимэглэл байснаар сэргээн зурж тэмдэглэсэн баримт байгаа нь5 ихээхэн сонирхолтой юм. Булган аймгийн Хутаг-Өндөр сумын Хантай багийн нутаг Баянзүрх уулын 1 2 • 3 4 5 Х.Пэрлээ. Монголын нуүдэлчдийн металлурги, металл боловсруулалтын түүхийн асуудалд. -SA. Tom. X. f. УБ„ 1982. тал 51. П.Б.Коновалов, А.Д.Цыбиктаров. Некоторые материалы из новых хуннских памятников Забайкалья и Монголии. Памятники эпохи палеометалла в Забайкалье. Улан-Удэ, 1988. стр. 126, С.А.Комиссаров. Комплексвооружения древнего Китая эпохи поздней бронзы (История и культура востока Азии). Новосибирск, 1988. стр. 86. Э.А.Новгородова. Центральная Азия и карасукская проблема. М., 1970. стр. 138, 167. В.Н.Добжанский. Наборные пояса кочевников Азии. Новосибирск, 1990. стр. 113. T jprYYh АНГИ. Хуй нэгллийн байгуулал 2-р дөрвөлжин булшнаас гарсан бас нэг сонирхууштай олдвор бол хоёр ширхэг хүрэл ороомог бөгж юм. Үүнтэй ижилсэх олдвор урьд өмнө манай улсаас хараахан тэмдэглэгдээгүй боловч баруун Сибнрийн Минусийн хотгороос илэрсэн Карасукын болон Андроновын соёлд холбогдох булшнаас нэлээд элбэг олддог бөгөөд үүнийг судлаачид хүрэл зэвсгийн үеийн хүмүүсийн чамархайн тус газар зүүж хэрэглэж байсан гоёл чимэглэлийн зүйл буюу ээмэг хэмээн тайлбарлаад он цагийн хувьд МЭӨ 1500-1000 жилийн тэртээд холбогдоно1гэсэн байна. 1997 онд Булган аймгийн Хутаг-Өндөр сумын Хантай багийн нутаг Эгийн голын Битүүгийн цагаан гэдэг газар малтан шинжилсэн дөрвөлжин хүрээ чулуутай дугуй хиригсүүрийн хажууд байгуулсан дагуул жижиг булш буюу тахилын байгууламжаас ийм хэлбэрийн хүрэл ороомог цагирган ээмэг мөн хоёр ширхэг илрэн олдсон юм. Монгол болон Байгал нуурын хавийн нутгаас нэлээд элбэг олдцог халбаган хэлбэрийн зүүлт, Дархан-Уул аймгийн нутаг Буурал уулын энгэрт бидний малтсан 2-р дөрвөлжин булшнаас нэг ширхэг олдсон юм. Халбаган хэлбэрийн зүүлт нь хүрэл зэвсгийн үед түгээмэл хэрэглэж байсан чимэглэлийн нэг бөгөөд үндсэн хэлбэрийн хувьд богино буюу, уртавтар иштэй байхаас гадна ишний хэлбэр үелсэн товгор хээтэй ба шулуун гэсэн хоёр янз байна. Урьд өмнө түүвэр байдлаар олдоон ийм төрлийн зүүлт манай хот, орон нутгийн музейн сан хөмрөгт цөөнгүй байдаг. Буурал уулын дөрвөлжин булшнаас олдсон халбаган зүүлт богинохон шулуун иштэй, ишний төгсгөл хавьд сүвэгч нүхтэй. Манай орны хот болон хөдөөгийн музейн сан хөмрөгт хадгалагдан байгаа халбаган зүүлтүүдийг судлан Карасукын хэлбэрийн эд өлгийн соёлд хамааруулан үзсэн байдаг.2 1970-аад оны суүлчээр ОХУ-ын Буриад улсын нутаг Ингода голын орчимд орших Александровка суурингийн ойролцоо малтан шинжилсэн дөрвөлжин булшнаас гарсан эд өлгийн дурсгалууд дотор халбаган хэлбэрийн зүүлтүүд байсан ба тэдгээрийг бусад дурсгалуудтай харьцуулан М ЭӨIX-VIII зууны үед холбогдоно хэмээн тогтоожээ.3 Иймээс Буурал уулын дөрвөлжин булшнаас гарсан дээрхи халбаган хэлбэрийн зүүлт чимэглэлийг Ингода голын дөрвөлжин булшнаас гарсан халбаган зүүлт чимэглэлтэй нэгэн он цагт холбон үзэх боломжтой юм. Baap сав суулганы төрөл. Дөрвөлжин булшнаас тэр үеийн хүмүүсийн эдэлж хэрэглэж байсан аж ахуйн эд зүйлс цөөнгүй олддог билээ. Үүнд ахуйн хэрэгцээнд өргөн хэрэглэгддэг ваар сав суулганы төрөл хамаарна. Өмнө нь хийсэн судалгаанд хамаарагдсан нийт дөрвөлжин булшнаас гарсан ваар, сав, шавар эдлэлийн эвдэрхий хагархай хэсгийг харьцуулан судлах, сэргээн нөхөх зэргээр тэдгээрийн хэлбэр төрх, хээ чимэглэл, хийцийг бащ боловч төсөөлөн дүрсэлж үзүүлсэн байна. Монгол орон болон түүнтэй хил залгаа хөрш орнуудад хүрэл зэвсгийн үеийн түүхэнд холбогдох дөрвөлжин булшийг нийтдээ 535 удаа малтан 1 г 3 Э.А.Новгородова. Центральная Азия и карасукская проблема. М., 1970. стр. 141. В.В.Волков. Бронзовый и ранный железный века Севсрной Монголии.-Studia archeaoiogica. Tom. V. f. I. УБ., 1967. стр. 67. П.Б.Коновалов, Данилов С.В. К изучению плиточных могил Забайкалья и Монголии- Памятники эпохи палеометалла в Забайкалье. Улан-Үдэ, 1988. стр. 27-40. М О НГОЛ ҮЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ шинжйлсэн гэж тэмдэглэсэн байна. Тэдгээрээс 126 дөрвөлжин булшинд их, бага хэмжээний ваар сав эдлэлийн хагархай хэсэг олдсон боловч бүтэн ваар сав хараахан олдоогүй байна. Дөрвөлжин булшнаас олдсон ваар савны хагархай хэсгүүд дээр дүрсэлсэн хээ чимэглэлийн байдлыг харьцуулан судлаж, ангилан ялгалт хийснээр хээн чимэглэл бүхий ваар сав, хээгүй гөлгөр гадаргуутай гэсэн хоёр үндсэн төрөл хэлбэрийн ваар сав суулга байжээ гэдгийг тогтоожээ. Археологийн малтлага судалгаагаар илрэн олдсон дөрвөлжин булшны ваар савны хагархай хэсгүүдийн 62.5% хүрэл зэвсгийн үеийн онцлогийг тусгасан хээ чимэглэл бүхий байжээ1. Түүхийн хүрээлэнгийн археологийн сан хөмрөгт хадгалагдан байгаа өмнөх үеийн судлаачдын хээрийн шинжилгээний явцад хуримтлагдсан дөрвөлжин булшнаас гарсан ваар савны хагархай хэсгүүд, Эгийн голын хөндий хийгээд Туул голын хөндийд малтан шинжилсэн дөрвөлжин булшнаас гарсан ваар савны хагархай хэсгүүдийг бодоход харьцангуй ваар савны үндсэн хэлбэр төрх, хийц байдал нь мэдэгдэхүйц үлдэгдэл юм. Одоогоор хуримтлагдсан ваар савны хагархай хэсгүүдийг харахад ваар сав нь ерөнхийдээ зориулаптын хувьд тогооны зүйлс буюу шингэн зүйлийн сав суулга хэмээн ангилж болохоор байна. Монгол нутгийн хүрэл зэвсгийн үеийн дөрвөлжин булшнаас гарсан ваар савнуудыг хийсэн материалын төрөл ихэвчлэн бүдүүн элсэрхэг ширхэгтэй хар ба хүрэн өнгийн шавар байдаг. Ваар сав, хүйлс тогооны овор хэмжээ, зориуе лалтаас шалтгаалан зузаан нимгэн нь харилцан адилгүй байсан бололтой байна. Булган аймгийн Хутаг-Өндөр сумын нутаг Эгийн голын хөндийд 1992 онд малтсан Элст хөтөлийн 5-р дөрвөлжин булшнаас гарсан ваарны хагархай хэсэг хүрэн улаан өнгийн шавар, элс холин зуурч хийсэн ваарны мөр хоолойн хэсэг бололтой үл мэдэгдэм босоо зураас хээтэй, шатаалт муутай байсан бололтой, 9 мм зузаантай байжээ. Холтост нугын нэгдүгээр дөрвөлжин булшнаас гарсан ваарны хагархай хэсэг 1 см зузаантай, ямар нэг хээ чимэглэлгүй энгийн цулгай, хүрэн улаан шавраар зуурч, шатааж хийсэн ваарны хажуу бөөр хэсэг байсан. Эмгэнт хошууны нэгдүгээр булшнаас олдсон гурван ширхэг ваарны хагархай хэсэг, ваар сав хийдэг шаврын төрөл нэг ижил мэт боловч, уг ваарыг хар хүрэн элсэрхэг шавраар зуурч хийгээд гадна тапыг нь улаан өнгийн нарийн шавраар өнгөлж шатаасан байна. Ваар савны эдгээр хагархай хэсгүүдээр үндсэн хэлбэр төрх, хэмжээг бүрэн тодорхойлох боломжгүй юм. 'Гэвч дээрх ваарны хагархай хэсгүүдээр уг сав суулгыг хийсэн материалын шинж чанарыг тодорхойлох боломж байгааг тэмдэглэх хэрэгтэй. Төв аймгийн Алтанбулаг сумын Тариат багийн нутаг Жаргапантын аманд 1994 онд малтан шинжилсэн 17-р дөрвөлжин булшнаас олдсон ваарны хагархай хэсгүүд нь дээрээсээ доошоо ташуу чиглэлтэй, жижиг дөрвөлжин хонхор хээн чимэглэлтэй ваарны амсрын хэсэг, хажуу бөөрний үлдэгдэл байсан 8 ширхэг олдсон юм. Эдгээр нь Эгийн голын хөндийн дөрвөлжин булшнуудаас олдсон ваар савны хагархай хэсгийг бодоход хээ чимэглэл, амсрын ерөнхий хэлбэр, дүрсийг таамаглаж болохоор хэсгүүд байлаа. Түүхийн хүрээлэнгийн археое А.Д.Цыбыктаров. Культура плиточиых могил Забайкалья и Монголия. -Авторефератдисссртации. М.. 1989. c t d . 7. ____________________________________________ Тэргүүн АНГИ. Хуй нэгллийн байгуулал логийн сан хөмрөгт хадгалагдан буй 1970еаад Архангай, Өвөрхангай аймгийн нутагт малтан шинжилсэн зарим дөрвөлжин булшнаас олдсон ваар савны ёроол, амсрын хэсэг зэргийг хийцийн хувьд ажиглахад, тэдгээрийг ямар нэг эргэх хүрд (техник) ашигласан шинж тэмдэггүй ихэвчлэн гар аргаар барьж үйлдвэрлэсэн, элдэв хээ чимэглэлийг хурц үзүүртэй зүйлээр үйлдсэн шинжтэй байна. Манай орны Сэлэнгэ мөрний их ай савд малтан шинжилсэн дөрвөлжин булшны олдворууд дотор ваар сав, шавар эдлэлийн хагархай хэсэг маш цөөн, бүрэн хэмжээний харьцуулалт хийх боломж бага байгаа ч Сэлэнгэ мөрний сав дагуу нутагт судалгааны явцад ваар сав, шавар эдлэлийг хийх арга, хийц хэлбэе рийн ялгааны тухай бага боловч судалгааны тодорхой үр дүнд хүрсэн байна. Улаан-Үд хотоос зүүн хойш 3.5 км орчим зайд орших нутагт хийсэн хүрлийн үеийн бууц суурин газрыг малтан шинжилснээр, хүрэл зэвсгийн үеийн дөрвөлжин булшнаас илрэн олддогтой адил ваар савны хагархай, түүний үлдэгдэл зэргийг нилээд хэмжээгээр олж харьцуулан судалж узээд хоёр үндсэн хэлбэрт хувааж үзсэн байна. Үүнд: Нэг дэх хэлбэр нь нимгэн ханатай, энгийн ба нарийн хийцтэй ваар сав суулга бөгөөд үүнийг нам температурт шатаан хийсэн хэврэгдүү, хонхорхой буюу сараачмал хээ чимэглэлтэй байна. Хоёр дахь хэлбэр нь зузаан ханатай, энгийн болон нарийн хийцтэй хавтгай ёроолтой буюу гурван тулгуурт суурьтай тусгай багажаар үйлдсэн, багажны тусламжтайгаар дүрсэлсэн хээн чимэглэлтэй, шатаалт сайтай ваар сав байна. Ийм хэлбэрийн ваар сав суулга нь Өвөр Байгалын ойт хээрийн бүсийн дөрвөлжин булшнаас нилээд элбэг олддог. Ваар сав эдлэлийн хагархай хэсэг дээрхи хээ чимэглэлийн хэлбэрийг ерөнхийд нь ангилж гурван ундсэн төрөл байгааг тогтоосон байна. Үүнд: 1. Цэцгэн хээ чимэглэлтэй, 2. Босоо болон хөндлөн ташуу зураасан хээ чимэглэлтэй, 3. Сараалжин буюу жижиг дөрвөлжин нүхэн хээ чимэглэл хээтэй хэмээсэн байна. Мөн түүчлэн ваар саван эдлэлийг нийтэд нь энгийн хийцтэй буюу нарийн хийцтэй гэж чанарын байдлаар нь тодорхойлжээ. Ваар сав эдлэлийг хийсэн шавар зуурмагийн хольц ихэвчлэн орон нутгийн түүхий эд болох нарийн болон бүдүүн ширхэгтэй элс, хар хүрэн болон улаан хүрэн шороон хольцтой байна. Материалын бүтцийн найрлага, тухайн булшны оршин байгаа орон нутгийн шороон ордыг түшиглэн үйлдвэрлэсэн байдал ажиглагддаг. Ваар сав суулганы холбогдох он цагийг түүний хэлбэр, хээ чимэглэлийн байдлаар харьцуулан үзээд судлаачид МЭӨ XIII-VIII зууны үед холбон үзсэн байна. Хүрэл зэвсгийн үйлдвэрлэлийн үеийн шавар ваар сав, хүйлс зэргийн хийц, хэлбэр, бөх бат чанарыг дөрвөлжин булшны соёлыг үлдээгч овог аймгуудын хойчийг залган авсан, хожмын Хүннү нарын хэрэглэж байсан ваар сав суулганы хийц, хэлбэр чанартай харыдуулж үзэхэд эрс ялгаатай байдаг. М онгол ҮЛСЫН ТҮҮХ. / БОТЬ______________________________________________________________ §6. Хиригсүүр ^ У у ' М онголын эртний хүрэл ба төмөр зэвсгийн түрүү үеийн түүхэнд холбогдох томоохон дурсгалын нэг нь өнөөгийн Монгол улсын нутаг хийгээд Орос, Хятадын нутагт багтах Алтайн нурууны.бүс нутаг, Шинжаны хязгаар, . Байгал нуурын хавь нутагт орших хйригсүүр билээ. Знэ дурсгалыг баруун монголчууд лялгасан - үүр, киргиз - хүүр, төв монголчууд хэрэгсүүр гэх мэтээр ялгаатай нэрлэдэг. Археологийн утга зохиолуудад хиригсүүр гэсэн нэрээр дөрвөлжин буюу дугуй хүрээ чулуутай, голдоо дугуй чулуун далан бүхий зртний ёслол байгууламж буюу булшийг нэрлэдэг. Хиригсүүрийг судлан шинжлэх ажил манай эриний XIX зууны 70-80-аад оны үед эхэлсэн. W Судлаачид, энэ зууны эхээр хиригсүүрийг сонирхон судалж байх үедээ хиригсүүрээс чулуун зэвсгийн үеийн болон хожуу үеийн олон дурсгал хадгалсан өвөрмөц дурсгал болохыг тогтоосон. 1920-иод оны сүүлчээр Г.Ф.Дебец, Г.И.Боровка1 нар хиригсүүрийг манай эриний VI-VII зууны дурсгал хэмээн үзсэн байдаг. Эдгээрээс хойш А.П.Окладников Буриадын нутагт 1947-1948 оны үед хиригсүүр судлан шинжилж байжээ. Манай археологичид энэ төрлийндурсгалыгцөөнтоотой боловч судлах ажлыг хийсээр байна. Монгол нутагт хэдийгээр хиригсүүрийн малтлага судалгаа хомс байгаа'боловч 1988 онд М онгдлд ажилласан МЗТСХЭ-ийн хүрэл-төмрийн дурсгал судлах ангийнхан Завхан аймгийн Т осониэнгэл с у м ы н төвд малтан шинжилсэн дөрвөлжиндүү хэлбэртэй, дөрвөн тал чулуу н хүрээтэй, чулуун хүрээнийхээ дөрвөн буланд дугуй чулуун дараастай, голын булшны дараас чулуу нь дугуйвтар хэлбэртэй том, жижиг хоёр хиригсүүр малтсан нь хоёулаа оршуулгын байгууламж байсан байна. Түүнээс гадна Тосонцэнгэл сумын төвөөс холгүй Хайрхан уулын орчимд гадуураа хүрээгүй дугуйвтар хиригсүүр гуравыг малтсаны нэг нь маш их тоногдсон учраас оршуулгын зан үйлийг тодорхойлох боломжгүй байсан ч хүнээ зүүн хойш хандуулж тавьсан бололтой хэмээн таамаглал дэвшүүлж байжээ. Нөгөө хоёр хиригсүүр оршуулгын байгууламж бус харин тахилгамөргөлийн байгууламж байсан бололтой. Судлаачид энэ хоёр хиригсүүрийг дуустал малтлага хийгээд ямар нэг оршуулга, тахилгын зан үйл үйлдсэн шинж тэмдэг мздэгдэхгүй, хүн малын яс гараагүй2 хэмээсэн байна. 1990-ээд оноос эхлэн Сэлэнгийн савд хамаарах Булган аймгийн Хутаг-Өндөр сумын нутаг Эгийн гол, Орхон, Туул голын хөндийд том, жижиг олон хиригсүүр малтан шинжилж үзэхэд оршуулах болон тахилга үйлдэх ёслолын зан үйл нь Байгал нуурын сав, хөндийд хамаарах нутагт буй хиригсүүрийн зан үйлтэй ижил, эдгээр дурсгалууд холбогдох он цагийн хувьд Эгийн голын хөндий дэхь хиригсүүр, Байгаль нуур хавийн энэ төрлийн дурсгалуудын холбогдох он цагтай ойролцоо гарч байгаа юм. 1 2 Г.И.Боровка. Археологические обследовайия средного течения р. Толы. Севсрная Монголия, Вып. II. Л., 1927. П.Б.К.оковалов,Д.Наваан,Т.Санжмятав. КерексурывТосонцэнгэле(р. Идэр, Монголия)-Культуры и памятники бронзового и раннего жслезного веков Забайкалья и Монголии (Серия Истроия и культура Центральной Азии). Улан-Удэ, 1995. стр. 47-48. Т э р г ү ү н АНГИ. Хүй РХЭНД ИГЭЭД гвар, , фуун р гэх гэсэн 1алан рийг 1СЭН .& / »едээ кгал рийг юйш □лан ютой рийн :зсан имйн С1ЭЙ, гсүүр ддна •эгүй граас юиш Lira- грийг □1ИЖ гн п н кжнг 1тдэх буй г.вьд лнйн ь. Вып. ы>ры У1А<АМ Н Э ГА Л Н Й Н байгууллл 1990 оноос хойш 10 гаруй том, жижиг хиригсүүрт судалгаа хийгээд байгаа юм. Үүнд 1992 онд Бурхан толгойн урд голын хөндийд дугуй хүрээтэй хиригсүүр нэг, 1994, 1995 онд Холтост нугад хүрээгүй дугуй хиригсүүр нэг, анхны хэлбэр эвдэрсэн хиригсүүр нэгийг, 1997 онд Битүүгийн цагаанд дөрвөлжин хүрээтэй, дугуй хэлбэртэй, хүрээнийхээ зүүн талд 13 жижиг дагуул булш бүхий хиригсүүр нэг, хүрээгүй хиригсүүр хоёр, 1998 онд Эмгэнт хошуунд дөрвөлжин хүрээтэй дугуй хцргисүүр нэг, хүрээгүй хиригсүүр нэгийг тус тус малтан шинжилсэн юм. Булган аймгийн Хутаг-Өндөр сумын Хантай багийн нутаг Эгийн голын Бурхан толгойн урд талд голын хуучин салаа голдрилын хуурай сайрын хойд эрэг дээрхи төвгөр дэвсэг дээр 28-30 м голчтой дугуй хүрээтэй, хиригсүүр байсан юм. Дугуй хүрээний төв хэсэгт чулуун хүрээний төвд 9 м голчтой дугуй чулуун дараас, түүнээс урагшаа 4 м зайд, 4 м х 5 м хэмжээтэй талбайг эзэлсэн хэлбэр нь тодорхойгүй чулуун дараас тус тус байсныг судалсан байна. Голын чулуун дарааснуудыг цэвэрлэн зайлуулж үзэхэд оршуулгын нүх, оршуулга үйлдсэн шинж тэмдэг огт байхгүй байсан ба чулуун дараасны хоёр дахь үеийн чулуунууд дундаас ганц ширхэг бодын шийрийн яс илэрснээс өөр зүйл мэдэгдсэнгүй. Өмнө талд байсан чулуун дараасыг мөн цэвэрлэж үзэхэд эртний хөрсөн дээр өрж тавьсан индэрийн чулуу байсан бололтой тахилга хийсэн шинж тэмдэг үгүй. Төвийн дараас чулуунуудын дундаас илэрсэн бодын шийрний яснаас өөр ямар нэг малын яс гарсангүй. 1994 онд энэ нутгийн Холтост нуга хэмээх газар малтсан дөрөвдүгээр булш бол гаднах хэлбэр төрх, анх харахад нэлээд эвдэрч нурсан дөрвөлжин булш мэт юм^рулшны зүүн, баруун болон хойд талын хашлага далан чулуу нь мэдэгдэх бөгөөд урд талын хашлага далан огт мэдэгдэхгүй байна. Булшны байрлал зүүн урагшаа азимутын 45° чиглэлд хандсан. Өнгөн хөрсийг цэвэрлэсний дараа хашлага чулуунуудын дотор болон гадна талаар байх чулуун дараас тодорхой сайн мэдэгдэж байна[Хашлаганы дотор цэвэрлэж малтахад булшны нүх илрээгүй бөгөөд 45 см гүнд булшны төв хэсэгт хэдэн чулуу байлаа. Малтлагыг үргэлжлүүлэн 100 см гүн болоход булшны нүх гараагүй тул төв хэсгийг дайруулан 100 см өргөн шуудуу малтахад 140 см гүнд нүхний урд хэсэгт 3 чулууны доороос ямар н^г амьтны хугархай чөмөг олдов. Малтлагын энэ түвшинд хүний дунд чөмөгний хоёр яс, богийн толгойн яс илэрсэн юм. Энэ булш маш их тоногдсон боловч хүнээ баруун хойш нь хандуулж тавьсан бололтой. Холтост нугын наймдугаар булшны дараас чулууны хэлбэр зууван дугуйдуу өргөргийн дагуу 4.5 м, уртаргийн дагуу 5 м хэмжээтэй дугуйвтар хэлбэртэй бөгөөд зүүн хойт уулнаас уулын чулуу нурж булшны хойд хэсгийг даржээ. Цэвэрлэгээ хийсний дараа ил харагдах чулуунуудаас уг булшинд хэрэглэсэн чулуу, нуралтын чулуу нь бага зэрэг ялгарч илэрлээ. Булшны 1-р үеийн дараас чулууг зайлуулан цэвэрлэж үзэхэд эртний хөрсөн дээр дугуйруулан тавьсан чулуу илэрч, малтлагын төв талбайн захад чанх баруун тийш хандуулан тавьсан хүүхдийн оршуулга илэрлээ. Дугуй хүрээ чулуу уртрагийн дагуу 190 см, өргөргийн дагуу 170 см хэмжээтэй, зууван дугуй хэлбэртэй. Ямар нэг эд өлгийн дурсгал дагалдуулаагүй. 143 МОНГОЛ УЛСЫН ТҮҮХ. I SOTb Холтост нугад малтан шинжилсэн хиригсүүрийн төрөлд хамааруулан үзэж болох дээрхи хоёр булшны оршуулах зан үйлийн ёслолын хэлбэр нь баруун тийш хандуулан тавьсан хүүхдийн оршуулга байсан бөгөөд энэ хоёр булшнаас илэрч олдсон хүн, малын яснуудад хийсэн радио- карбоны шинжилгээний дүнгээр нэг нь 3520 жилийн тэртээд буюу МЭӨ 1675-1404 оны үе, нөгөө нь 2895 жилийн тэртээд буюу МЭӨ 1259-912 оны үед холбогдоно хэмээн тодорхойлогджээ1. Эгийн голын хөндийд үндсэндээ дугуй хүрээтэй дугуй хиригсүүр, дөрвөлжин хүрээтэй дугуй хиригсүүр, хүрээгүй дугуй хиригсүүр гэсэн ийм гурван хэлбэрийн том, жижиг 80 гаруй булш хиригсүүр Баянгол, Хужир нуга, Бэлсэгийн ам, Холтост нуга, Баянзүрх уулын энгэр, Бөгсийн юл, Битүүгийн цагаан, Агуйт хөтөл, Хайлантын гол, Дархан уул, Уургийн гол зэрэг газруудад байгаа юм. Монгол нутагт түгээмэл тархсан дээрхи гурван төрлийн хиригсүүрүүд, Баянзүрх уулын энгэр, Бөгсийн гол, Битүүгийн цагаан, Хайлантын голын булш хиригсүүрүүд юм. Одоо Монгол орны төв болон баруун нутгаар нийтдээ 30 гаруй хэлбэр дүрсийн хиригсүур байгааг судлаачид тэмдэглэсэн байдаг, Өмнөх судалгаагаар илэрч мэдэгдээгүй шинэ хэлбэрийн өөр хоёр хиригсүүр Эгийн голын хөндийд ажиглагдаж байна. Үүнд Агуйт хөтөлийн орой дээрхи хиригсүүр бол дугуй хүрээнээс эхлэн голын овгор дараас хүртэл битүү дараас чулууг зулж хийсэн байхад, Битүүгийн цагааны хэд хэдэн хиригсүүрүүдийг хойноосоо урагшаа чиглэлтэй жишүү зууван хэлбэртэй чулуун хүрээгээр давхар холбосон хиригсүүрүүд байна. Хүрээтэй буюу хүрээгүй хиригсүүрүүдийг оршуулах ёслолын байгууламж уу? тахилга, мөргөлийн байгууламж уу? гэдгийг гаднаас ялган харах боломж муу, зөвхөн дотоод зохион байгуулалт, бүтцийг үзэж байж оршуулах зан үйлийн ёслол үйлдэж үү? тахилга, мөргөлийн зан үйл гүйцэтгэсэн байна уу гэдгийг тодруулах зэргээс гадна лабораторийн нарийвчилсан судалгааны үр дүнгээр он цагийн хийгээд угсаа-соелын ялгааг гаргаж тавих боломжтой бусад судалгааны эх хэрэглэгдэхүүнийг харьцуулан үзэх шаардлагатай. судлаачдын олж бүртгээд байгаа Монгол нутаг дахь олон хэлбэрийн хиригсүүруүдээс цөөхнийг малтан шинжилсэн учраас, олон хэлбэрийн хириге сүүруүдийг өөр хооронд нь харьцуулан судлах судалгааны эх хэрэглэгдэхуүн хангалтта^хэмжээгээ^ бүрдээгүй байна. Гэхдээ баруун Монголын хиригсүүе рүүдийг судалсан судалгааны ерөнхий үр дүнг Оросын Алтай, Тувад малтан шинжилсэн судалгааны үр дүнтэй харьцуулан он цагийн хувьд МЭӨ II мянган жилийн төгсгөл, МЭӨI мянган жилийн эхэнд холбогдоно2хэмээн тодорхойлсон байнаГ> Монгол орны төв, баруун хойд нутаг болоод Буриадын өмнөд нутгийн хиригсүүрүүдийн холбогдох он цагийн талаар судлаачид өөр өөр саналтай байна. Үүнд Г.И.Боровка, А.П.Окладников нар анх манай эриний VI-VII1 зууны үед холбож үзэж байсан хожим зарим эрдэмтэд тухайлбал А.Д.Цыбыке • 2 E.Crubezy, D.Erdenebaatar and ofher. L’ apport des vestiges funeraires de la vallee d’ Egiin gol (Mongolie, Region penBaikal) (ht. Itlmty;) В.В.Волков. Бронзовый и ранний железный века Северкой Монголии. -SA. Т. V, f. 1.УБ., 1967. стр. 47-48; В.В.Волков. Оленные камни Монголии. УБ., 1981. стр. 6 Тэ р гүүн а н ги Хүй нэгллнйн байгуулал таров, Ю.С.Худяков, Оросын Алтай, Тувагийн нутагт судалгаа хийсэн В.Д.Кубарев нар хиригсүүрийн холбогдох он цагийг МЭӨ II мянган жилийн төгсгөл, I мянган жилийн эхэнд холбогдоно хэмээн нэгэн саналд хүрсэн 6aflHaJ Эдгээр дурсгалуудын тодорхойлон гаргасан он цаг нь дээр нэр дурьдсан судлаачдын судалгааны үр дүн бөгөөд Монгол орны нутаг дэвсгэрийн төв болон баруун хэсэгт оршин байгаа хиригсүүрүүдийг судлах судалгаа шинжилгээний ажлын үр дүн дээрхи судлаачдын судалгааны үр дүнтэй нийтлэг ойролцоо гарч байгаа юм. Одоо бидэнд байгаа судалгааны мэдээгээр Монгол хийгээд Буриадын өмнөд нутгийн 20 гаруй газар 40 гаруй хиригсүүр, мөн 7 газар малтан шинжилсэн тахилга-мөргөлийн байгууламжийн^^гай мэдээлэл, бүтээл, өгүүлэл, архивын эх хэрэглэгдэхүүнүүд хуримтлагджээ. Эдгээр нь ихэвчлэн Монгол нутаг хийгээд Буриадын нутагт малтан шинжилсэн 50 гаруй хиригсүүр, тахилгын байгууламе жуудыг гаднах хэлбэрээр нь зургаан төрөлд хуваан ангилжээ.1 'ГСудлаачдын гаргасан уг төрөл хэлбэрийн ангилал нийт Монгол нутаг дээр оршйн байгаа бүх булш хиригсуүрийн ангилал бус харин зөвхөн буриадын нутагт хийсэн судалгааны эх хэрэглэгдхүүн ба дээр дурьдсан 50 гару й хиригсүүр, тахилга-мөргөлийн байгууламжууд дугуй хүрээтэй болон дөрвөлжин хүрээтэй хиригсүүрийн ерөнхий ангилалд багтах ба гаднах хүрээ, голын дараас чулуунд нэмэгдэл чулуун байгууламж үйлдсэн хэлбэрээр нь ангилсан бололтой. Дээрхи 50 гаруй хиригсүүрийн оршуулгын хийгээд тахилгын зан үйлийн хэлбэрийг тодорхой бүртгэн гаргасан юм. Үүнд 20 гаруй хиригсүүрийн голын чулуун дараасны дороос хүний яс олдсоны, ес нь нуруугаар гэдрэг харуулан хэвтүүлж тэнэгэр байдлаар тавьсан, нэг нь хөлийг нугалан хажуугаар нь хэвтүүлсэн байжээ. Эдгээрийн долоо нь хүнээ баруун тийш хандуулан тавьсан, гурав нь баруун хойд зүгт хандуулан тавихдаа бүгдийг эртний хөрсөн дээр тавьж чулуугаар даруулсан байна. Мөн 32 хиригсүүрээс ямар нэг эд өлгийн зүйл, хүн малын ясны хэлтэрхий огт олдоогүй, 4 хиригсүүрийн дараас чулуунуудын дундаас янз бүрийн үеийн ваар савны хагархай хэсэг, 7 хиригсүүрээс мал амьтны яс олдсноос эдгээр нь хонь, адуу, үхэр, буга зэрэг амьтных байжээ. Энд жишээ болгон авч буй 50 гаруй хиригсүүрийн, наймд нь эд өлгийн зүйлс илэрснээс Цахиурт-Алтач, Доод Бургалтай гэдэг газруудад малтсан хиригсүүрээсэд өлгийн дурсгалууд олдсноос, тэдгээрийн зарим нь хүрлийн үеэс эхлэн, манай эриний XIX зууны үед холбогдох эд зүйлүүд байна. Хиригсүүрийн олон хэлбэрийн ямар нь оршуулгын байгууламж, ямар нь тахилгын байгууламж болохыг одоогоор баттай хэлэхэд хэцүү боловч оршуулгын зан үйлийн хэлбэр дугуй, дөрвөлжин хүрээтэй хиригсүүр, хүрээгүй дугуй хиригсүүрийн аль алинд нь ижил байгааг тэмдэглэх хэрэгтэй. Харин хиригсүүрийн байгууламжид эд өлгийн дурсгал төдийлэн элбэг олддоггүй учраас, эд өлгийн дурсгалаар харьцуулсан судалгаа хийж он цаг тогтоох боломж байхгүй байгааг бас нэг онцлог ажиглагдаж байна. Хиригсүүрийн дугуй буюу дөрвөлжин хүрээний гадна тал буюу зүүн, зүүн А.Д.Цыбыктаров. Херексуры Бурятии, Северной и Центральной Монголии. -Культуры и памятники бронэого и раннего железного веков Забайкалья и Монголии (История и культура Центральной Аэии). Улан-Үдэ, 1995. стр. 37-38. Монгол УЛСЫН ТУҮХ. I БОТЬ өмнө талаар нь байдаг 1-1.5 м-ийн дугуй голчтой дагуул жижиг булшнууд, хиригсүүрийн цогцолборт хамаарах хамгийн чухал хэсэг юм. Ихэнх тохиолдолд хиригсүүрийн зүүн буюу зүүн өмнө талд орших боловч зарим үёд хиригсүүрийг бүтэн тойрсон хэлбэр ч тохиолдцог. Монгол нутаг дахь хиригсүүрийн дурсгал нь буган чулуун хөшөөний дурсгалтай хамт нэгэн цогцолбор болон байх хэлбэр нэлээд түгээмэл ажиглагдцаг бөгөөд буган чулуун хөшөө нь хиригсүүрийн голд босгосон хэлбэр, буган чулуун хөшөөг хиригсүүрээс тусдаа жижиг дугуй чулуун байгууламжийн хажууд зүүн тийш нь хандуулан босгосон хоёр хэлбэр ажиглагдцаг. Хэд хэдэн буган чулуун хөшөөг тусдаа босгон олон хиригсүүртэй цогцолбор байдлаар орших дурсгалууд Архангай аймгийн Эрдэнэмандал сумын нутаг Жаргалантын ам, Завхан аймгийн Тэлмэнсумын нутаг Шургахын ам, ч^евсгөл аймгийн Мөрөн хотын орчим дахь Уушгийн өвөр зэрэг газарт байгаа бөгөөд буган хөшөөг хиригсуүрийн голд зэрэгцүүлэн босгосон цогцолбор дурсгал Баян-Өлгийн аймгийн Цэнгэл сумын нутаг, Хэнтий аймгийн Биндэр сумын нутаг зэрэг газруудадтохиолдож байна. Ийнхүү буган чулуун хөшөө хиригсүүртэй нэггазар, нэг цогцолборт зэрэгцэн орших хэлбэрийг малтан шинжлэх явцад буган чулуун хөшөөний дэргэдэх дугуй хэлбэрийн чулуун даланг цэвэрлэн малтаж үзэхэд уг чулуун далангийн төвд адууны толгойг зүүн тийш хандуулан, аман хүзүүтэй нь цуг тавихын зэрэгцээ, толгой дор нь дөрвөн туурайг цуг тавьсан байдаг. Энэ [хиригсүүрийн дугуй буюу дөрвөлжин хүрээний гадна талд орших, ялангуяа дөрвөлжин хүрээний зүүн талд байдаг дугуй чулуун дараас жижиг булшны төвд байдаг адуу хойлоглох ёс заншилтай ижил байгаа нь хиригсүүр, буган чулуун хөшөө нэг цаг хугацаанд оршин байсан нүүдэлчин овог аймгуудын үлдээсэн дурсгал болох нь тодорхой байна.у^/ §7. Чандмань уулын булн]Ц> Монгол оронд төмөр зэвсгийн эхэн үед амьдрагсдын аж ахуй, нийгэм, соелын амьдралын олон талыг тодруулан судлах нэгэн цогцолбор дурсгал бол Чандмань уулнаа малтан шинжилсэн МЭӨ VII-III зуунд холбогдох булш юм. Чавдмань уулын булшийг малтан шинжлэх ажлыг 1972-1974,1981 онуудад гүйцэтгэсэн бөгөөд энэ хугацаанд нийт 80 гаруй булш малтан шинжилсний 60 орчим нь төмөр зэвсгийн эхэн үед холбогдох юм. Эдгээр булшийг гадаад байдал, булшны зохион байгуулалт, булшинд үхэгсдийг оршуулсан зан үйл зэргээр нь үндсэн дөрвөн төрөлд хуваан ангилж үздэг ю м1. I. Том дөрвөлжин чулуун далампай булш. Пирамид хэлбэрийн том дөрвөлжин чулуун далантай булш Чандмань уулнаа арав гаруй байгаа бөгөөд энэ төрлийн булшны төлөөлөгч болгон хамгийн хойт захад буй нэг булшийг (№14) малтажшинжилсэн билээ. Энэ булш нь 10 х 10 м хэмжээтэйтөвдундаа 1 м, захаараа 0.5 м өндөр пирамид хэлбэрийн чулуун далантай бөгөөд 1 Д.Цэвээндорж. Чандманьская культура. Археология и этнография Монголии. Новосибирск, 1978, стр. 108-118; Д.Цэвээндорж. Чандманийн соёл. У6., 1980; В.В.Волков. Улангомский могильник. Археология и этнография Монголии. Новосибирск, 1978, стр. 101-107. Тэргүүн АНГИ. Хүй нэгллийн байгуүлал далангийн суурь, хормойн дөрвөн талыг дунджаар 1.1 х 0.7x0.5 м хэмжээтэй арав арван гом чулуугаар үйлдэж, доторхи зайг нь том жижиг янз бүрийн хэмжээгэй чулуугаар чигжиж овоолон бүтээсэн байна. Далангийн дороос түүний баруун хойт хананаас 2.5 м, баруун урд хананаас 1 м зайтай газар 1x2 м хэмжээтэй хэсэг чулуу овоолж, нэг дэх оршуулгыг үйлджээ. Оршуулгын цээжин тал нь 0.5 м, урт нь 1 м, ханын өндөр нь 0.4 м, чулуун шалгай жижиг чулуун хайрцган авсыг дөрвөн хавтгай чулууг ирмэгээр нь босгон үйлдсэн байв. Авсанд нялх хүүхдийн хоёр хөлийг атийлган толгойгоор нь баруун хойд зүг хандуулан, зүүн хажуугаар нь хэвтүүлэн оршуулж, голгойн хажууд хар өнгийн намхан хүзүүтэй хавггай ёроолгой жижиг шавар ваар тавьжээ. Булшнытөв хэсэгг далангийн доор 1 м-ийн гүнд 1.3x1.4x0.3 м модон бунхныг үйлдэхдээ ханыг нь 0.35-0.3 м -ийн голточтой гурав гурван шургаагаар зангидаж, хавтгай чулуугаар шаллан 0.2 м голточтой 1.8 м урт долоон гуалингаар таглаж, хоёр дахь оршуулгыг хийжээ. Эл бунхнаас хүн, амьтны эмх замбараагүй байрласан яс олон тоогоор гарсан бөгөөд анхныхаа байрнаас хөдлөөгүй бололтой нэгэн араг ясыг цээжээр нь баруун урд зүг хандуулан зүүн хажуугаар нь хэвтүүлэн тавьсан байв. Энэхүү бунхныг тонуулчид гуйлын их бусниулсан тул үхэгсдээ чухам яаж оршуулсан нь годорхойгүй авч хэд хэдэн хүн нэг дор оршуулсан болох нь булшнаас гарсан хүний яснаасмэдэгдэжбайна. Булшнытөв хэсэгт5.5хЗх0.6 смхэмжээтэй, хоёр галдаа нэвт нүхтэй хар шахмал (богхед) чулуурхуу зүйлээр хийсэн эдлэл хоёр ширхэг олдсон юм. II. Чулуун дмантай авсгүй булш. Энэ төрлийн булшинд Чандмань уулнаа малтсан 10, 13-р булш орно. Чулуун далангийн дор 1.3-1.8 м-ийн гүнд нүх ухаж, дотор нь эр, эм хоёр хүнийг нэгийг нь хөлийг ихэд атийлган баруун ба зүүн хажуугаар нь хэвтүүлж толгойгоор нь баруун хойд зүг хандуулсан, нөгөөг нь хоёр хөлийг жийлгэж хоёр гарыг нь их биеийг дагуулан гэдрэг харуулж хэвтүүлээд толгойгоор нь мөн баруун хойд зүг хандуулан тавьжээ. Эдгээр булшийг гонуулчид ихэд бусниулснаас, адууны толгойн яс, хар, улаан хоёр өнгийн, хоёр төрлийн шавар ваар төдийхөн үлдсэн ажээ. lift Жижиг нулуун австай булщ, Чандмань уулнаа 20 гаруй жижиг чулуун австай булшийг малтан шинжилжээ. Эдгээр булш газрын хөрснөөс авсыг гаглаж тавьсан зарим чулуу цухуйж мэдэгдэх ба 0.8-1 м-ийн гүнээс чулуун авс гарав. Чулуун авс нь гол төлөв баруун хойноос зүүн урагш сунгаж үйлдсэн зуувиндуу дөрвөлжин хэлбэртэй бөгөөд нэгэн өнцгөөр хойд зүг хандуулан хажуу хануудыг хавтгай чулууг хажуу ирмэгээр босгож үйлдэх ба дунджаар 1.3x1.2x0.4 м-ээс 3.6x2.3x0.6 м хэмжээгэй ба авсыг хэд хэдэн хавтгай чулуу зэрэгцүүлэн тавьж тагласан байдаг. Мөн нүх ухаж 3-10 ширхэг гонзгой ург чулууг босоогоор нь нүхийг доторлож үйлдсэн худгархуу дугуй хэлбэртэй (12, 28-р булш) үйлдсэн чулуун австай булш ч тохиолддог. Чулуун авсанд гол талөв 1-2 хүнийг хоёр хөлийг нь ихэд атийлган баруун буюу зүүн хажуугаар нь хэвтүүлж, толгойгоор нь баруун хойд зүг хандуулан тавьдаг байжээ. Зарим булшнаас нэг ч хүний бүтэн арагяс гараагүй боловч М онгол УЛСЫН ТҮҮХ. I воть антропологийн судалгаанаас үзэхэд хэд хэдэн өөр хүний яс байсан нь сонирхолтой. Чандмань уулнаа малтсан чулуун австай булшны нэлээд нь тоногдож, үхэгсдийг дагуулж тавьсан эд өлгийн зүйлс үгүй боловч дутуу тоносон буюу огт хөндөгдөөгүй булшнаас хүрлээр хийсэн бэл, арал, хутга, чинжаал хутга, байлдааны зээтүү, гурван хянгатай шөрөгт зэв, гоёл чимэглэл, саадагны гох, ясаар хийсэн шөрөг, хавтгай ясан ялтас, сумын ясан зэв, төмөр хутга, шөрөг, хадаас, явуу, алаг бөөртэй шилэн эрих, шавар ваар сав зэрэг эд өлгийн зүйлс олдсон юм. . IV. Дунзэн бунхантай шороон булш. Чандмань уулнаа дүнзэн бунхантай шороон булш 20 гаруйг малтан шинжилсэн юм. Энэ төрлийн булш нь гаднаас харахад тодорхой шинж тэмдэггүй бөгөөд газрын гүнд 0.8-1 м-ийн гүнээс дөрвөн өнцөг нь дөрвөн зүг харсан дотоод зай нь дунджаар 2.65x2.65x0.8 м хэмжээтэй дүнзэн бунхны таг гардаг. Бунхныдөрвөн ханыг 0.2-0.3 м-ийн голточтой 3-4 м урт, 3-4 гуалинг өнцгөөр нь зөрүүлж зангидан үйдцэж, мод буюу чулуугаар шаллан, дотор нь хүмүүсийг олноор нь эр, эм хүүхдийн хамт оршуулсан байна. Хүнээ хоёр хөлийг нь ихэд атийлган баруун буюу зүүн хажуугаар нь хэвтүүлэн толгойгоор нь баруун ба баруун хойд зүг хандуулан толгой дор нь чулуун дэр тавьж оршуулдаг байна. Үхэгсдийг оршуулаад дараа нь бунхнаа мөн 3-4 м урт, 0.2-0.3 м бүдүүн 10-12 гуалингаар тагладаг байна. Бунхныг хийсэн дүнз модыг ажиглахад хөрөөдөж огтлоогүй харин маш тэгшхэн их чадварлагаар цавчиж тасдсан бөгөөд чандманьчууд хөрөө хараахан хэрэглэж байгаагүй бололтой. Дүнзэн бунхантай шороон булш нь газрын хөрсөн дээр ил гарч ялгарсан тодорхой шинж тэмдэггүй учир тоногдож буснигдсан нь цөөн, гол төлөв анх оршуулсан янзаараа бүрэн бүтэн байдаг тул үхэгсдийг дагалдуулан тавьсан эд өлгийн зүйлсээрээ харьцангуй баялаг байдаг. Эдгээр булшинд үхэгсдийн зулай харалдаа шавар ваар, толгойн орчмоос тугалган ба алтан ээмэг, хүзүүнд нь зүүж тавьсан бололтой алаг бөөртэй (нүдтэй) шилэн эрих, шилэн зүүлт, сувс, явуу, тарваганы соёо, бугын араан зүүлт, бүсэлхий ташаа орчмоос хүрлээр хийсэн сумын зэв, чинжаал, байлдааны зээтүү, хутга, толь, арал, товруу, саадагны гох, унжлага, шөвөг, хадаас, амьтны дүрстэй баримал, гоёл чимэглэлийн зүйлс, ясаар хийсэн сумын зэв, товруу, бугын эврээр хийсэн бүсний ясан нүүр, жижиг ясан ялтас, ясан болцуу, төмрөөр хийсэн чинжаал хутга, байлдааны зээтүү, модон сум, сумын мөс, сам, сав зэрэг олон нэр төрлийн эд өлгийн зүйлс олдцогоос гадна булшнаас адуу, үхэр, хонь, ямаа, зээр, нохой зэрэг амьтдын яс гардаг. Чандмань уулын дөрвөн төрлийн булштай бүтэц зохион байгуулалт, оршуулгын зан үйлээрээ ижил төстэй булш ОХУ-ын Тувагийн нутагт өргөн тархсаныг эрдэмтэд олон тоогоор малтан шйнжилж, МЭӨ V II-III зуунд холбогдоно хэмээн үзсэн1 бөгөөд эдгээр булштай зарим талаараа төстэй 1 Л.Р.Кызласов. Этапы древней истории Тувы. ВМУ. 1968. № 4, ист-фил. серия. стр. 78-80; М.Х.Маннай-Оол. Тува в скифское время. М., 1970; А.Д.Грач. Древние кочевники в центре Азии. М.. 1980. ТЭРГҮҮН КНГИ ХүЯ нэгалийн байгу i лал булш Алтай, Казахстан, Киргиз, Памирт мэр сэр тохиолддог байна. Э дгээр булш инд үхэгсдийг олноор нь хамт орш уулсан буй нь сонирхолтой. Ийнхүү нэгэн булшинд олон хүн оршуулсан байгаатай холбогдож нас барагсдыг нэгэн зэрэг оршуулж байв уу, эсхүл цувуулж оршуулдаг байв уу гэсэн асуулт зайлшгүй гарч ирдэг. Нэгэн дүнзэн бунхантай булшинд оршуулагсдын заримыг нь атийлган зүүн буюу баруун хажуугаар нь хэвтүүлж заримынх нь хөлийг жийлгэж гэдрэг нь харуулан хэвтүүлэх зэргээр янз янзын байршилтай, толгойгоор нь баруун, баруун хойд зэрэг өөр өөр зүг хандуулан тавьсац ажиглагдах нь тэднийг увуу цувуу оршуулсан байх гэж үзэх нэгэн талын баримт болох юм. Дүнзэн бунхантай булшны заримыг мод, чулуугаар бүтэн шалласан байхад дутуу шаллаад, үхэгсдээ харин заавал шалан дээр оршуулсан байх ба шаллаагүй хоосон зайд нь хүн оршуулсан тохиолдол огт ажиглагдахгүй байна. Сонирхолтой нэгэн жишээ бол 2-р булшны талыг нарийн сургааг модоор, үлдсэн хэсгийг чулуугаар шалласан ба шал хийсэн сургаагнуудын хоёр үзүүр бунхны хоёр талын ханан доогуур орсон, өөрөөр хэлбэл, бунхныг барихаас өмнө модон шалыг тавьсан байхад шаллаж тавьсан чулууны нэг нь ч хажуу ханан доогуур ороогүй бөгөөд чулуун шалыг бунхныг барьснаас хойш үйлдсэн байна. Зарим нэгэн модон бунханыг ханандаа үүдтэй (16-р булш) цонх мэт жюкиг дөрвөлжин нүхтэй хийсэн ажиглагдана. Т увагийн нутагт малтсан Саглы-Бажи II хэмээх газрын дүнзэн бунхантай зарим булшинд мөн үүд тохиолдож байсан бөгөөд бунханд үхэгсдийг олноор нь увуу цувуу оршуулж байсан бөгөөд бунхан бүр нь «өрх гэр-овгийн бунхан мөн» гэж эрдэмтэд үзэж байгаатай1 бид ижил саналтай байна. Мөн Чандмань уулын дүнзэн бунхантай шороон булшинд нэгэн дор эр, эм хүн, хүүхдийг хамт оршуулснаас тодорхой байна. Чандмань уулын үндсэн дөрвөн төрлийн булш нь үхэгсдийнхээ дурсгалд зориулан бүтээсэн барилга байгууламжийн нарийн зохион байгуулалт бүтэц бүхий дурсгал бөгөөд тэдний бүтэц зохион байгуулалтыг нарийвчлан судалснаар зөвхөн оршуулгын зан үйлийг мэдээд зогсохгүй, Чандманьчууд аж ахуй, барилга байгууламжийн үлэмжхэн туршлагатай байсан болохыг давхар мэдэж болох юм. Чандмань уулнаа малтан шинжилсэн эдгээр булш нь гадаад байдал, доторхи зохион байгуулалтаараа Монгол, Тува, Сибирь, Дундад Ази, Алтайн мөн үеийн булш бунхантай ижил төсөөтэй талууд нэлээд байгаа боловч өөрийн гэсэн өвөрмөц онцлогтой бөгөөд булш бунхан хийж бүтээх, үхэгсэдээ оршуулахдаа үйлдэж байсан зарим ёс заншил, зан үйл болон аж ахуй, хөдөлмөрийн туршлага нь тэдний дараагаар монгол нутагт оршин тогтнож байсан овог аймгийнханд уламжлагдан хадгалагдсан төдийгүй хөрш зэргэлдээ нутгийн мөн үеийнхэнд харилцан нөлөөлсөн болох нь мэдээж билээ. 1 А.Д.Грач. МогильникСаглы-бажи II и вопросыархеологииТувыскифскоговремени. СА. 1967, № 3, стр. 30. МОНГОЛ УЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ Археологийн шинжилгээнд эд өлгийн дурсгалыг гадаад шинж байдлаар нь харьцуулан ангилж судлах нь үйлдвэрлэхүй хүчний хөгжлийн дагуу тодорхой хугацаанд өөрчлөгдөн байдаг эртний эд өлгийн хувьслын зүй тогтлыг зөв ойлгоход чухал ач холбогдолтой төдийгүй, тухайн газар оронд тодорхой цаг үед болж өнгөрсөн түүхэн үйл явдлыг сэргээн ойлгоход ихээхэн дөхөм болдог юм. Төмөр зэвсгийн түрүү үеийн үйддвэрлэхүй хүчний хөгжлийн төвшин тэдний хол ойрын хөршүүдтэйгээ хэр зэрэг харьцаатай байсан болохыг тодорхойлж чадах олон тооны эд өлгийн зүйлс булш бунхнаас болон түүврээр олддог. Эд өлгийн зүйлс нь тус тусын өвөрмөц шинжтэй бөгөөд зэр зэвсэг, гоёл чимэглэлийн зүйлс нь өргөн уудам нутагт нийтлэг маягтай тархсан байхад хөдөлмөрийн багаж зэвсэг ахуйн хэрэгцээний сав суулга мэтийн зүйлс орон нутгийн онцлог шинжийг агуулсан байдаг. Эд өлгийн зүйлсийг хэв шинжээр нь харьцуулан зэр зэвсэг, хөдөлмөрийн багаж, элдэв тоног хэрэгсэл, толь, гоёл чимэглэл, сав суулга хэмээн хэрэгцээнийх нь үндсэн зориулалтанд тулгуурлаж ангилан үздэг юм. Чандмань уулын булшнаас чинжаал хутга, байлдааны зээтүү, сумны зэв, саадагны гох зэрэг зэр зэвсгийн холбогдолтой зүйлс олдсон билээ. Чинжаал хутга. Чандмань уулын булшнаас хүрэл ба төмрөөр хийсэн чинжаал хутга арав гаруй олдсон. Хүрэл чинжаал нь хэлбэр төрхөөрөө: О Эрвээхэйн далавч маягийн ааг бүхий зууван хэлбэрийн тольттой, Ө Товойлгон үйлдсэн шулуун аагтай, зууван хэлбэрийн тольттой, © Гүдгэрдүү аагтай, ишээ дагасан зэрэгцээ хоёр ховилтой, зууван хэлбэрийн тольтгой, О Мөлгөрдүү давхар аагтай, ишнийхээ дотор талаар гүн ховилтой, ховилынхоо хоёр талд хоёр тусгай сэнжтэй мөөг хэлбэрийн тольттой, Ө Ир нь угаадаа өргөсч ааг болсон цагирган сэнжтэй, ф Эрвээхэйн далавчны маягийн аагтай ишээ дагасан ховил бүхий цагирган толытой, Ө Нэг талдаа иртэй эрвээхэйн далавчны маягийн аагтай домгийн хоёр шувууны толгойг өөд өөдөөс нь харуулан товойлгон цутгаж урласан тольттой. Төмөр чинжаал нь: О Шулуун аагтай цагирган тольттой. Ө Ир нь угаараа өргөсч ааг болсон ишээ дагасан урт нэвт нүхтэй зууван дугуй хэлбэрийн тольттой гэсэн нийт есөн төрөл байна. Зууван хэлбэрийн тольттой 1-3-р төрлийн хүрэл чинжаал Евразийн хээр тал нутагт төмөр зэвсгийн эхэн үед өргөн хэрэглэгдэж байсан ба үүнтэй ижил төстэй чинжаалыг Архангай аймгийн Батцэнгэл сумын Ш ивэртийн ам, Баянхонгор аймгийн Эрдэнэцогт сумын Шатар чулуу, Хөвсгөл аймгийн Арбулаг сумын Хядагийн эх зэрэг нэлээд газраас олдсон буган чулуун хөшөөнөө сийлж дүрсэлсэн байна. Хүрэл чинжаалын бариулыгдагасан нэвт нүхтэй хийдэг занш ил Монгол нутгаас олдсон хүрэл зэвсгийн үеийн чинжаалнаа ажиглагдаж байна. Ийм хэлбэрийн хүрэл чинжаал Тува, Алтайд, Баруун Сибирь, Минусын хотгорт, Урал орчимд Хар тэнгисийн орчимд элбэг тохиолдох бөгөөд үндсэндээ МЭӨ VI-III зууны дурсгалтай холбогддог байна. Ишнийхээ дотор талаар гүн ховилтой мөөгөн хэлбэрийн тольттой (4 дэх төрлийн) хүрэл чинжаалтай ижил чинжаал Хөвсгөл аймгийн орон нутаг ТЭРГУУН А НГИ. Х үй н з гали йн байгуулал судлах музейд хадгалагдаж байгаа бөгөөд жирийн хүрэл хутгыг мөөгөн хэлбэрийн тольттой хийдэг байсан нь Монголын хүрэл зэвсгийн үеийн дурсгалд элбэг тохиолдцог байна. М өөгөн хэлбэрийн тольттой хүрэл чинжаал Тува, Минусын хотгороос олддог бөгөөд энэ төрлийн хүрэл чинжаалыг судлаачид үндсэндээ МЭӨ VII-VI зуунд холбогдуулан үздэг байна. Цагирган тольттой хүрэл чинжаалтай (5, 6-р төрлийн) ижлээр хүрэл зэвсгийн үеийн жирийн хүрэл хутганы тольтыг цагирган сэнжтэй хийдэг байсан баримт олонтоо ажиглагдцаг. Цагирган тольтой хүрэл чинжаал Байгалийн наад бие нутгаас Минусийн хотгороос цөөн тоогоор олддог бөгөөд судлаачид үндсэндээ МЭӨ VII-VI зуунд холбогдуулан үздэг байна. Төмөр чинжаал (1,2 дахь төрөл) нь хэмжээний хувьд хүрэл чинжаалаас харьцангуй том бөгөөд Монгол болон түүний хөрш зэргэлдээ нутгийн археологийн малтлагаас цөөн тоогоор олдцог авч төмөр нь амархан исэлдэж булшинд удаан байхдаа зэвсгийн хэлбэр төрх нь эвдэгдэж мэдэгдэхгүй болоход хүрдэг. Алтайн Быстрянск, Туект, Бийскийн булшнаас ихэд эвдэрч хэлбэр төрх нь сайн мэдэгдэхгүй болсон төмөр чинжаал хэд олдсоныг судлаачид МЭӨ V-III зуунд хамруулан үздэг байна. Гэвч Чандмань уулын булшнаас гарсан цагирган буюу зууван тольттой төмөр чинжаалтай ижил хүрэл чинжаалыг судлаачид МЭӨ VTI-VI зуунд хамруулан үздэг. Чандмань уулны 36-р булшнаас гарсан ширэн хуйтай хүрэл, төмөр чинжаал, 53-р булшнаас ширэлсэн модон хуйтай хүрэл хутга, хүрэл чинжаал хоёрыг хамт хийж тавьсан нь олдсон байна. Ийнхүү нэгэн хуйнд том жижиг хоёр хутга хийж зүүдэг заншил одоо хэр манай ард түмний дунд хадгалагдаж үлджээ. Чандмань уулын булшнаа үхэгсдийн бүсэлхий орчмоос хутгууд олдцог, мөн хүрэл ба төмөр зэвсгийн эхэн үеийн буган чулуун хөшөөний ар, өвөр, баруун, зүүн хажуугийн аль нэгэнд нь чичлүүр хутга зүүж дүрсэлсэн тохиолдол олонтоо байдгаас чандманьчууд чичлүүр хутгаа ширэн буюу ширэлсэн модон хуйнд хийж бүснээсээ зүүдэг байжээ. Байлдааны зээтүу — Чандмань уулын булшнаас байлдааны хүрэл ба төмөр зээтүү (алх) арав орчим олдсон бөгөөд анхаарууиггай нь чичл үүр хутга, байлдааны зээтүү хоёр гол төлөв нэгэн булшнаас хамт олдож байгаа тохиолдол юм. Чандмань уулын булшнаас олдсон байлдааны хүрэл зээтүүнүүд хэмжээгээрээ ойролцоо 15-20 см урт, дугуй онгитой их бие нь бөөрөнхий хэлбэртэй бөгөөд хоёр торгон үзүүрийг шовхлож ирлэсэн байх ба зарим зээтүүний хоёр үзүүр нь тэнцүү биш байх боловч үндсэндээ нэгэн төрөдц оруулан үзэж болох юм. Иймэрхүү хэлбэрийн байлдааны хүрэл зээтүү Тува1, Алтай2, Минусийн хотгор3, Байгал нуурын наад бие нутгаас4 цөөн тоогоор 1 2 3 4 М.Х.Маннай-Оол. Тува в скифское время. стр. 47-50. С.И.Руденко. Культура населения Центрального Алтая в скифское время. MJT., 1950 г. Табл. XXII. С.В.Киселев. Древняя история Южной Сибири. МЛ., 1951, табл. XXIV. Ю.С.Гришин. Бронзовый и ранний железние века Забайкалья. М., 1975, Табл. XXI, рис. 6. Монгол УЛСЫН ТҮҮХ. /. БОТЬ олдцогийг судлаачид МЭӨ VI-IV зуунд холбогдуулан үздэг боловч Чандмань уулын булшнаас гарч буй байлдааны хүрэл зээтүү нь элдэв чимэг үгүйн гадна, хоёр талдаа үзүүртэй тусгай илүү гарсан углуургын онги гараагүй байдгаараа онцлог юм. Чандманьчууд байлдааны зээтүүгээ 60 см орчим урт модоор ишлэж ишнийх нь «үзүүрт» хамгаалалт хүрэл үзүүр хийж байсан нь бас олдсон билээ. Энэ «үзүүр» нь зөвхөн байлдааны зээтүүний модон ишийг эвдрэлээс хамгаалаад зогсохгүй, түүнийг бүлж, цохих зэвсэг болгон ашигладаг учир үзүүрийг нь шовх хурц хийдэг байна. Ийм хэлбэрийн хүрэл «үзүүр» Тува, Алтай, Минусийн хотгороос олдох ба түүнтэй адил төмөр «үзүүр» Алтайн Быстрянск зэрэг газрын МЭӨ V-III зууны үеийн булшнаас олдсон байна. Байлдааны зээтүү нь гол төлөв үхэгсдийн бүсэлхий орчмоос олдох ба мөн Төв Азид өргөн тархсан хүрэл ба төмөр зэвсгийн эхэн үед хамаарах буган чулуун хөшөөнөө байлдааны сүх, зээтүүг түүний бүснээс зүүж дүрсэлсэн байдгаас ч энэхүү зэвсгийг Чандманьчууд бүсэндээ зүүж явдаг байжээ. Эл зэвсгийг байлдаанд хэрэглэж байсныг Тува, Алтай, Минус зэрэг газар малтсан булшнаас эл зэвсгээр цохиж алсны ул мөр, хүн малын толгой, ясанд олонтоо үлдсэнээс мэдэж болох ба мөн Чандмань уулын булшнаас гарсан зарим хүний гавлын ясанд мөнхүү зэвсгээр цохиж алсан цөмөрхий ул мөр үлджээ. Түүгээр ч үл барам, Ховд аймгийн Үенч сумын нутаг Ямаан ус хэмээх газарт буй хүрэл зэвсгийн үеийн хадны зурагт нэгэн хүн эсрэг этгээдийн толгой руу байлдааны зээтүүгээр цохиж буйг дүрсэлснээс1үзэхэд Чандмань уулын булшнаас гарсан хүрэл ба төмөр зээтүү (алх) зэвсгийг байлдаанд хэрэглэж байжээ. Нум сум — Чандманьчууд ан агнуур ба байлдаанд хэрэглэдэг хурдан зэвсэг нь нум сум байв. Чандманьчуудын нум одоогоор бүтнээрээ олдоогүй бөгөөд зөвхөн нумны эвдэрч өмхөрсөн жижиг хэсэг олдсон тул түүнийг бүхэлд нь сэргээн босгох боломжгүй байна. Гэвч Монгол нутаг хүрэл, төмөр зэвсгийн үед өргөн тархсан буган чулуун хөшөөнөө дүрсэлсэнтэй ижил «М үсэг» хэлбэрийн жижиг зүймэл нумыг хэрэглэдэг байсан бололтой. Буган чулуун хөшөөнөө нумыг түүний бүснээс зүүсэн байдалтай дүрсэлдэг. Чандмань уулын булшнаас нумны үлдэгдэл үхэгсдийн бусэлхий орчмоос олддог зэргээс үзэхүл чандманьчууд нумаа бүсэлхий орчмоосоо зүүж явдаг байжээ. Чандмань уулын булшнаас харвуулын сумны хүрэл ба ясан зэв олон тоогоор олдсон бөгөөд хийсэн эд хэлбэр төрхөөр хэд хэдэн төрөл юм. Чандмань уулын булшнаас олдсон харвуулын сумны хүрэл зэв нь бүгд гурван хянгатай бөгөөд дотроо шөрөгт, онгит хоёр янз юм. Зарим хүрэл зэвийн мөс суулгадаг хөндий хэсгийн хажууд мөс хугарахад авч байхад зориулан зууван хэлбэрийн жижиг нүх гаргасан байна. Гурван хянгатай шөрөгт хүрэл зэв Чандмань уулын булшнаас олон тоогоор олдсон ба үүнтэй ижил зэв Монгол, Минусын хотгор, Байгаль нуурын өвөр бие нутгаас олдцог ба бүхэлд нь МЭӨ VII-VI зуунд холбогдуулан үздэг. 1 Д.Дорж, Э.А.Новгородова. Петроглифы Монголии. УБ., 1975, стр. 74. ТЭРГУУН АНГИ. Хүй нэгллийн байгүулал Чандмань уулын булшнаас гурван хянгатай онгит зэв цөөн тоогоор олдсоны онги нь хянганаасаа илүү гараагүй юм. Иймэрхүү төрлийн хүрэл зэв Монгол нутгаас элбэг олддог. Харин Монголын хөрш зэргэлдээ нутаг Байгалийн наад бие, Тува, Алтай зэрэг нутгаас гурван хянгатай онгит зэв олддог боловч нарийвчлан ажиглахад тэдгээр зэвийн онги нь хянганаасаа ил үү гарч цухуйсан өвөрмөц зэвүүд байх тул зөвхөн хянгыг баримтлан шууд адилтган үзэж болохгүй билээ. Чандманьуулын булшнаас ясаар (бугын эврээр) хийсэн сумны зэв цөөн тоогоор олдсон боловч хэлбэр төрхөөр нь гурван талтай шөрөгт, гурван талтай онгит, дөрвөн талтай онгит, гурван талтай зуулгат, ганц сөрөгтэй шөрөгт гэж тав ангилан үздэг. Гурван талтай шөрөгт ясан зэв. Байгал нуурын наад бие нутгийн дөрвөлжин булш, Тува, Алтай, Казахстан, Минусийн хотгороос олддог байна. Гурван талтай онгит ясан зэв. Монгол нутгийн дөрвөлжин булш болон Алтайгаас олдцог. Гурван талтай зуулгат ясан зэв. 1948 онд Өвөрхангай аймгийн Хужирт сумын Шунхлай уулнаа малтсан дөрвөлжин булшнаас олдсон байна. Дөрвөн талтай онгит ясан зэв, хөндлөн огтлол нь ромбо хэлбэрийн өвөрмөц зэв ч бас олдсон юм. Ганц сөрөгтэй ясан зэв монгол болон түүний хөрш зэргэлдээ нутгийн археологийн дурсгалаас одоо хэр олдож мэдэгдээгүй байна. Чандмань уулын булшнаас бөөрөнхий толгойтой модон сум олдсоныг дурдах хэрэггэй. Саадагны гох — Чандмань уулын булшнаас хүрэл, төмрөөр хийсэн саадагны гох нилээд олдсоныг хийсэн арга, хэлбэр төрхөөр нь: Хавтгай хүрлийн үзүүрийг махийлган дээд талд нь дугуй буюу дөрвөлж ин нүхэлж хи йсэн, ним гэн хавтгай хүрлийн нэг үзүүрийг махийлган нөгөө үзүүрийг эсрэг тал руу нь хуйлж сэнж болгосон, цагирган сэнжтэй хүрэл буюу төмөр саадагны гох, барсын төрлийн амаа ангайсан амьтны толгойн цутгавартай, хажуудаа сэнжтэй саадагны хүрэл гох олджээ. Чандманьчууд сумаа хүрэл буюу төмөр гохтой, амьтан ургамлын гаралтай ширэн, модон, үйсэн саадганд хийж бүснээсээ зүүж авч явдаг байжээ. Чандмань уулын булшнаас бүгэн саадаг нэг ч олдоогүй тул түүний хэв хийцний тухай тодорхой өгүүлэх боломжгүй, харин үйсэн саадагны тасархай олдсон бөгөөд Чандманьчууд буган чулуун хөшөөний бүснээс зүүж дүрсэлсэн саадагтай ижил төстэй саадаг хэрэглэж байсан хэмээн үзэж болно. Чандмань уулын булшинд үхэгсдийн бүсэлхий орчмоос үзүүрээрээ нэгэн зүгхандсан сумны зэв багцаараа нэгдороос саадагны гохны ойролцоо олддог, зэргээс Чандманьчууд саадгаа хүрэл буюу төмөр гохоор бүснээсээ зүүж явдаг байжээ хэмээн үзэж болно. Амьтны толгой - тухайлбал аргалийн толгойн цутгамал дүрстэй хүрэл гох Тувагаас олдсоныг1 эрдэмтэд МЭӨ V1 М.Х.Маннай-Оол. Тува вскифское время. М., 1970. рис. 10-6. Монгол ҮЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ III зуунд холбогдуулан үздэг ба саадагны хүрэл гох савраматуудын1дурсгалд тохиолддог байна. Хутга - Чандмань уулын булшнаас хүрэл ба төмрөөр хийсэн хутга арав гаруй олдсон юм. Хүрэл хутга нь бүгд тэгш мөртэй ба харин түүний ишний тольт нь өөр өөр хэлбэртэй юм. Үүнд: 1. Чандмань уулын булшнаас олдсонтой ижил цагирган тольттой хүрэл хутга Дундговь, Төв, Завхан, Хэнтий, Өмнөговь аймгийн орон нутагсудлах музей, Баянхонгор аймгийн Галуут сумын орон нутаг судлах кабинетад хадгалагдаж байгаа ба Байгалийн наад бие нутгаас, мөн Тува, Минусийн хотгорын Тагары н булшнаас, Тянь-Ш аны сакын булшнаас, Казахстанаас олддогийг төмөр зэвсгийн эхэн үед МЭӨ VII-VI зуунд холбогдуулан үздэг байна. И ш н и й хээ төгсгөлд тал дугуй хэлбэрийн цоорхойтой хүрэл хутга, М онгол нутгаас олон тоогоор олдцог нь Байгал нуурын наад бие нутаг Тува, Зураг 7 . Хүрэл чинжаал ( Увс, Улаангом, Алтай, Минусийн хотгор, Ордос Чандмань ул) зэрэг Евразийн хээр тал нутагт МЭӨ VI-III зууны үед өргөн тархсан байна. Тольтонд нь наалдуулж цутгасан сэнжгэй хүрэл хутга. Хутганы сэнжийг ийнхүү тольтонд нь наалдуулан хийдэг заншил хүрэл зэвсгийн үед байжээ. Төмөр хутга Монгол ба түүний хөрш зэргэлдээ нутгийн төмөр зэвсгийн эхэн үеийн дурсгалаас элбэг олддог байна. Хутгыг ширэн буюу ширэлсэн модон хуйнд хийж бүснээсээ зүүж явдаг байсан бололтой. Жишээ нь 53-р булшнаас чичлүүр хутга, жирийн жижиг хүрэл хутга хоёрыг ширэлсэн модон хуйнд хийж тавьсан нь хүний бүсний орчмоос олджээ. Мөн 4-р булшнаас ширийг нарийн шөрмөс утсаар үдэж хийсэн хуйтай хүрэл хутга олдсон ба хуйг нь зөвхөн түүний ирийг хамгаалж хийсэн байна. Хүрэл хутганы сэнж ихэд элэгдсэн байх нь сэнжтэй хүрэл хутганы зөвхөн ирэнд нь хуй хийж сэнжнээс нь зүүж явдаг байсан бололтой гэж үзэхэд, буган чулуун хөшөөнөө сэнжтэй хүрэл хутгыг сэнжнээс нь биш, хуйнаас нь бүсэндээ зүүсэн дүрсэлдэг нь сонирхолтой. Чандмань уулын булшнаас хүрэл, ясаар хийсэн шөвгөрхүү эдлэл нэлээд олдсон бөгөөд хөрш зэргэлдээ нутгийн төмөр зэвсгийн эхэн үеийн дурсгалаас олдсон иймэрхүү эдлэлийг судлаачид түүний толгойн хэлбэрээр нь ангилан үздэг байна. Чандмань уулын булшнаас олдсон шөвгийг хэлбэр төрхөөр нь гурав ангилан үздэг. Чандмань уулынх шиг мөөгөн толгойтой, бөөрөнхий биетэй дөрвөн талтай хүрэл шөвөгтэй ижил шөвөгТөв аймгийн нутгаас, ОХУ-ын Тувагийн нутгаас цөөн тоогоор одлдог. К.Ф.Смирнов. Вооружения Савраматов. МИА, №101, рис. 10, 3, 7. Тэргүун АНГИ. Хүй нэгллийн 6айгуулал Шувуун (хотон) толгойн дүрстэй хүрэл шөвөг Монгол нутгаас, амьтны толгойтой хүрэл шөвөг Өмнөд Сибириэс, Тувагаас, Байгаль нуурын наад бие нутгаас олддог. Ишиндээ нэвт нүхтэй бөөрөнхий ясан шөрөг Чандмань уулын 4-р булшнаас олдсон юм. Чандмань уулын булшнаас хар бараан өнгийн гонзгой хайрган чулууны дээд тадц нүхлэж хийсэн билүү олдсон бөгөөд түүнд зэр зэвсэг ирлэж байснаас хоёр тал нь ихэд элэгджээ. Ийм билүү МЭӨ V11-III зууны үеийн Тува, Алтай, Казахстан, Дундад Ази, Кыргиз, Урал, Минусын хотгорын дурсгалаас олон тоогоор олдцог ба Монгол, Төв Азийн буган чулуун хөшөөнөө түүнийг бүснээс зүүж дүрсэлсэн байдаг. Чандмань уулын булшнаас олом, хазаар, бүс, тэлээний хүрэл арал нэлээд олдсон нь бүгд гадна талдаа хөдөлдөггүй хэлтэй, ихэнх нь дундуураа хөндөлтэй юм. Хөдөлдөггүй хэлтэй хүрэл арал Тува, Алтай, Байгал нуурын өвөр бие, Казахстан, Сыр-Дарья мөрний сав нутгаас олддогийг эрдэмтэд МЭӨ VIIV зуунд холбогдуулан үздэг байна. Мөн Чандмань уулын 11-р булшнаас бугын эврээр хийсэн нүүрэн талдаа буга, согоо бас өөр нэгэн амьтны дүрс сийлсэн бүсний нүүр (арал) олдсон юм. Харин Монгол болон түүний хөрш зэргэлдээ нутгаас одоо хэр үүнтэй ижил бүсний нүүр олдоогүй байна. Ч андм ань уулын булш наас морь малын элдэв тоног хэрэгсэлд хамруулан авч үзэж болох суран эдлэлийн үзүүрт хийж байсан бололтой хүрэл шахуурга (бөгж), ясан шахуурга, төмөр гархи, хүрэл, төмөр товруу зэрэг эд өлгийн зүйл нилээд олдсон юм. Харин Чандмань уулын булшнаас бүснээс юм зүүдэг дөрвөлжин хэлбэрийн хүрэл бэл нэлээд хэд олдсон юм. Тэдгээртэй төстэй зууван дөрвөлжин хэлбэрийн хүрэл бэл манай хөрш зэргэлдээ Тува, Минусийн хотгор, Долоон усны сав, Ордос нутгийн төмөр зэвсгийн эхэн үеийн дурсгалаас нилээд олддог байна. Чандмань уулын булшнаас хүрлээр хийсэн толь нэлээд олдсон ба тэдний зарим нь эсгий, давуу гэртэй байна. «Толь нь хүний дүрсийг тусгадаг учир түүнийг эрт цагт сэтгэлийн дүрийг тусгадаг далдыг харагч ид шидтэй зүйл гэж үздэг байсан» ажээ. Толь нь булшинд эр, эм ямар ч хүний дэргэдээс олдох ба тэдний сэнж нь ихэд элэгдснээс үргэлж хэрэглэж, байнга зүүж явдаг байсан нь илэрхий бөгөөд дээр дурдсан хэрэглээний ба шүтлэг бишрэл ийн хоёр давхар шинжийг агуулдаг байсан байна. Эдгээр толь бүгд дугуй хэлбэртэй хажуу ирмэгтээ бариул сэнжтэй юм. Толийг чухам хаанаасаа зүүж явдаг байв гэдэг нь жижиг боловч сонирхолтой асуудал билээ. Булшнаас хүрэл толь гол төлөв үхэгсдийн бүсэлхий орчмоос олдох тул түүнийг бүснээсээ зүүж явдаг байжээ хэмээн үзэхэд буган чулуун хөшөөнөө зөвхөн зэр зэвсгийн зүйлийг бүснээ-сээ зүүж дүрсэлдгээс, харин толийг бүснээсээ зүүж дүрсэлсэн нь огт үгүй бөгөөд түүнийг хөшөөний эх биеэнд бүснээс дээш бугануудын дүрснүүдийн завсар хооронд хонхойлгон цохиж урласан байдаг билээ. Үүнээс үзэхэд тэр үеийн хүмүүс толийг хувцасныхаа энгэрт хадаж зүүдэг байсан бололтой. Чандмань уулын булшнаас олдсон эд өлгийн зүйлсийн дотор гоёл чимэглэлийн зүйл чухал суурийг эзлэх бөгөөд тэднийг хүрэл, яс, бугын эвэр, М онгол УЛСЫН ТҮҮХ. I воть хар тугалга, алтаар хийсэн ба зарим зэр зэвсэг, сав суулгыг хээ угалзалж эсхүл тэдний дээр амьтны дүрс урлаж гоёж чимсэн байна. Эндээс задгай цагирган сэнжтэй мушигмал унжлагатай алтан шармал, дэгрээ маягийн хар тугалган, дөрөөн хэлбэрийн хар тугалган, ердийн хар тугалган гархи зэрэг дөрвөн төрлийн ээмэг олдож мэдэгдээд байна. Мөн буга маралын араан зүүлт, тарваганы соёон зүүлт, цагаан сувс, хөх буюу ногоон өнгийн шилэн зүүлт, оюу зүүлт, алаг бөөртэй (нүдтэй шилэн) эрхи, явуу, хүрлээр хийсэн явуу, ясан ба занарлаг чулуулгаар хийсэн жижиг ялтас, хүрэл товруу бүхий чимэглэл, хүрэл товч, товруу, богийн шагай, амьтны сийлбэртэй бүсний ясан нүүр, хүрлээр хийсэн адуу, тэмээний толгой, шар шувууны толгойн дүрстэй товруу, даруулга, модон сам зэрэг олон төрлийн гоёл чимэглэлийн холбогдол^гой дурсгал олдсон билээ. Чандмань уулын булшнаас олдсонтой ижил модон буюу ясан сам хүрэл унжлага, ясан араа, тарваганы соёон зүүлтнүүд, хөх, цэнхэр өнгийн шилэн зүүлт, явуу, хүрэл товруу, товч, сувс зэрэг нъ Монгол, Тува, Алтай, Байгал нуурын наад бие, Манжуур нутгийн хүрэл төмөр зэвсгийн эхэн үеийн дурсгалаас элбэг оллдог нийтлэг хэлбэр төрхтэй гоёл чимэглэлийн зүйлс юм. Буга, маралын араа, тарваганы соёо, цагаан сувсаар (цагаан өнгийн зуурмагаар) гоёл чимэглэл хийж түүнийг хүзүү бугуйндаа зүүх буюу хувцсандаа хаддаг заншил Монгол нутагт эрт цагаас уламжлалтай бөгөөд түүнийг нэлээд хожуу үе хүртэл хэрэглэж байжээ. Явуу нэн эрт цагт Энэтхэгийн далай ба Номхон далайн баруун сав нутгаас дамжиж манай оронд иржээ. Алаг бөөртэй шилэн эрхийг эрдэмтэд Египет нутагт анх гарсан эд хэмээн үздэг бөгөөд тэр нь Умард Кавказ, Дундад Азийн нутгийн хүрэл, төмөр зэвсгийн эхэн үеийн булшнаас цөөн тоогоор олдцог бөгөөд Чандмань уулын булшнаас хөх, ногоон, цагаан, бор өнгийн алаг бөөртэй шилэн эрхи олон тоогоор олдсон нь урьд өмнө манай орны хүрэл ба төмөр зэвсгийн эхэн үеийн дурсгалаас олдож байгаагүй шинэ олдвор юм. Чандмань уулын булшнаас шавар, мод, хүрлээр хийсэн шавар савнууд олдсон бөгөөд тэдгээрийн ихэнхийг шавар сав эзлэх ба хүрлээр хийсэн тогоо нэг гарсан юм. Модон сав суулганы хэсэг хэд хэд олдсон боловч ихэд ялзарч муудсан тул нарийвчлан судлах боломж бараг үгүй юм. Чандмань уулын булшнаас олдсон шавар сав нь гол төлөв хар саарал, хурц улаан шаргал хоёр төрлийн өнгөтэй бөгөөд шавар зуурмаг нь нарийн ширхэгтэй, шатаалт маш сайтай гараар хийсэн, хавтгай ёроолтой бөгөөд тэр үед ваар хийх хүрдийг сэдэж хэрэглэж хараахан амжаагүй байжээ. Шавар савыг бариад дараа нь гадна талыг нь маш сайн өнгөлж шатаадаг байжээ. Чандманьчуудын өдөр тутам хэрэглэх аж ахуйн үйл ажиллагаатай уялдан шавар сав суулгыг хэрэглээний зориулалтаас нь хамааран хэд хэдэн төрлийн хэлбэртэй хийдэг байжээ. Чандмань уулын булшнаас олдсон шавар савыг хэлбэр төрхөөр нь нь ангилаж үзэхэд: О Өндөр нарийхан хүзүүтэй цүлхэн бөөртэй шавар сав. Энэ төрлийн шавар сав Чандмань уулын булшнаас бусад төрлийн савнаас олон олдсон Т э р гүүн а н ги . Хуй иэгллийн байгуулал ба гол төлөв амсар, мөрөөрөө хааяа бөөрөө тойруулж урласан хэд хэдэн гүвгэртэй, эсхүл мөрөөрөө тойрч ханалж сараачсан хээтэй байдаг. Мөн энэ төрлийн шавар ваарны заримынх нь мөрөөр хээлж, хажуу бөөрөнд нь хар өнгийн будгаар элдэвтамга, дүрс урласан байх ньтохиолдоно. Чандмань уулын булшнаас гарсан нэгэн шавар ваарны бөөрөн дээр хоёр буга, нэг янгирын дүрсийг маш гайхамшигтай товойлгон дүрсэлсэн байна. Ө Умгар амтай хажуудаа сэнжгэй хавтгай ёроолтой жижиг шавар сав. Эдгээр савны зарим нь амсраараа тойрсон ганц гөвгөртэй, эсхүл цулгуй, мөн бөөрөндөө олон давхар гүдгэр зураасан чимэгтэй байна. 6 Хавтгай ёроолтой хувилхуу маягийн шавар сав. Эдгээр савны зарим нь бөөрөөрөө тойрсон хэдэн гөвгөртэй байхаас гадна гол төлөв амсарынхаа хажууд хоёроос дөрвөн товгор бариул (чихтэй)-тай. О Хажуудаа бариул сэнжгэй аяган шавар сав. 6 Өргөн намхан хүзүүтэй, хавтгай ёроолтой шавар сав. © Бумбархуу маягийн хажуу бөөрөндөө товгортой (мөөмтэй) шавар сав. Ө Дашмагархуу маягийн шавар сав. Энэхүү сав нь зууван хэлбэртэй бүдүүн зууван хүзүүтэй бөгөөд түүний хажуу хоёр бөөрийг арьсан дашмагны оёо мэт хэрчлээстэй гөвгөр гаргаж чимсэн байна. 6 Хавтгай ёроолтой, дөрвөлжин хэвтэй, намхан ханатай хайруул маягийн шавар сав. Чандмань уулын булшнаас дээрхи 8 төрөлд хамаарах ихэнх нь эвдэрч хагараагүй бүтэн 60 гаруй шавар сав олдсон бөгөөд тэдний ахуй амьдралд шавар сав суулга чухал хэрэгцээтэй байжээ. Чандманьчууд эр, эм, хүүхэд гэж ялгалгүй үхэгсдийн толгойн зулайн харалдаа дээд талд, мөн нүүрний тушаа шавар сав тавьдаг. Өндөр нарийхан хүзүүтэй цүлхэн бөөртэй дашмагархуу маягийн (1, 6-р төрлийн) хоёр төрлийн шавар савыг ихэд гоёж чимсэн ба тэдний гадаад хана нь хөө тортог болоогүй мөн түүнчлэн нарийхан өндөр хүзүүтэй зэргээс үзэхэд эдгээр саванд юм чанадаггүй, харин шингэн, нунтаг зүйлийг хадгалдаг байжээ. Бусад таван төрлийн савны хана нь ихэд хөө тортог болсон, гадна талд нь зузаан хөө дагтаршин тоггсон, зориуд чих, бариул, дүүжлэх сэнж гаргаж, харьцангуй том амтай үйлдсэн зэргээс эдгээр саванд хоол унд чанадаг байжээ. Харин хажуудаа сэнжтэй аяга маягийн саваар юм уудаг байжээ. Чандмань уулын булшнаас олдсонтой ижил төстэй шавар сав Тува, Алтай, Казахстан, Кыргиз, Хакасын мөн үеийн дурсгалаас нэлээд олдцог байна. Чандмань уулын булшнаас олдсон бумбархуу хэлбэрийн бөөрөндөө товгортой, дашмаг маягийн, хайруул маягийн шавар савтай ижил төстэй шавар сав суулга манай хөрш зэргэлдээ нутгийн энэ үеийн дурсгалаас олдож мэдэгдээгүй байна. Чандманьчууд модон сав суулга өргөн хэрэглэж байсан боловч тэд булшинд удаан хугацаанд хадгалагдаж чадахгүй ялзарч өмхөрсөн хэсгүүд нь л үлдсэн байдаг. Харин 33-р булшнаас нэгэн модон аяга гарсан билээ. Ш ирэн сав суулга Чандмань уулын булшнаас олдоогүй боловч яг одоогийн монголчуудын хэрэглэдэг дашмагархуу маягийн шавар савны хоёр бөөрөн дээр ширэн дашмагны оёдолтой ижил хээ гаргаж урласнаас үзэхэд иймэрхүү хэлбэрийн ширэн савыг Чандманьчууд хийж хэрэглэж байжээ. Монгол УЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ Чандмань уулын 33-р булшнаас цөгцөн хөлтэй ирмэгтээ босоо, зууван хоёр сэнжин бариултай, их биеийг нь тойруулан хонхойлгон гаргасан зэрэгцээ хоёр бүстэй цутгамал хүрэл тогоо олдсон бөгөөд түүнтэй ижил төстэй хоёр хүрэл тогоо Монголын үндэсний түүхийн мүзейд хадгалагдаж буй бөгөөд Өвөрбайгал, Якут, Минусын хотгор, Суйюаны нутгаас бас олддог байна. Чандмань уулын булш хөрш зэргэлдээ нутгийн мөн уеийн соёлтой холбогдох нь. Чандмань уулын булшны археологийн баримт материал түүнийг төмөр зэвсгийн эхэн үед Евразийн хээр тал нутгийн түүх-соёлын талаар ойролцоодуу олон аймгийн хүрээнд орж болох тухай гэрчилж байна. Манай эриний I мянган жилд зүүнээс баруунтай Солонгосын хойгоос Хар тэнгис, өмнөөс хойш, Төв Азийн нүүдэлчин ард түмэн Хятадын суурьшмал иргэдийн уугуул нутгийн зах залгааг зааж хятадууд өөрсдөө барьж байгуулсан Хятадын их Цагаан хэрмээс Байгал нуурыг хүртлэх байгаль, газар зүй, цаг уурын нөхцлийн хувьд ижилдүү хээр талын бүс нутагт амьдарч байсан олон тооны аймгуудын зэр зэвсэг, морины тоног хэрэгсэл, дүрслэх урлагийн бүтээл үүд ижил төстэй байсан тухай гадаад дотоодын эрдэмтдийн олон жилийн түүх, археологийн судалгаа тодорхой харуулж байна. Гэвч Евразийн энэхүү өргөн уудам нутагт нэгдсэн нэг соёлтой, нэгэн аймаг хэзээ ч байгаагүй бөгөөд байх ч нөхцөлгүй юм. Үнэндээ энэ асар уудам нутагт орон нутгийн, угсаа гарлын хувьд мэдэгдэхүйц ялгаа бүхий биеэ даасан соёлтой олон аймгууд нутаглаж байсан билээ. Эдгээр биеэ даасан олон аймгууд соёлын хувьд харьцангуй ижил төстэй байгаа нь юуны өмнө байгаль, газар зүй, цаг уурын ойролцоо нөхцөл, эрхэлж буй үндсэн аж ахуйн төстэй байдал болон нийгмийн ойролцоодуу төвшинд амьдарч байснаас хамаарах авч угсаа гарал, соёл, худалдаа арилжааны хэлхээ холбоо, бол тэдний харилцан бие биедээ нөлөөлөх гол зам нь билээ. Төмөр зэвсгийн эхэн үе (МЭӨ VII-III зуун)-д Монгол, Байгал нуурын наад бие нутагт «дөрвөлжин булштангууд», Тувад «уюукчууд», Алтайд «Маймир, Пазрыкчууд», ДундадАзи, Казахстанд«сакууд», Минусын хотгорт «тагарчууд», Хар тэнгисийн орчимд «скифүүд» амьдарч байсан ба тэд эдийн боловсрол, оюуны соёлын хувьд бүгд ойролцоо ерөнхий шинжтэй байжээ. Чандмань уулын булшны судалгаанаас үзэхэд, Монгол улсын нутгийн баруун хойд хэсэгт дурдсан аймгуудтай ерөнхий шинжээрээ ижил боловч орон нутгийн биеэ даасан шинж чанар бүхий соёлтой нэгэн аймаг амьдарч байжээ. Гэвч Чандманий аймгийн оршин тогтнож байсан газар хир зэрэг өргөн цар хүрээтэй байсан, түүнчлэн зүүн, баруун урд зүгтээ чухам аль орчмоор зааглагдаж байсан нь одоогоор тодорхойгүй, Монгол нутагт Чандмань уулын дөрвөн төрлийн булштай ижил булшийг урьд хожид малтан шинжилсэн нь үгүй учир энэхүү соёл зөвхөн Чандмань уулын орчим хэсэгхэн газар олон аймгуудын залгаа нутагт тархаж уу, эсхүл Монгол орны баруун хэсэгт ихээхэн газар нутагтай байв уу гэдэг асуудалд одоогоор хариулах боломж үгүй байна. Чандманьчуудын аймаг Төв ба Дорнод Монгол, Байгал нуурын наад бие нутаг, Тува, Алтайн оршин суугчидтай эдийн боловсрол, дүрслэх ____________________________________________ T3PrYYH_^[j^_XY^_^^^M^fyttrrjAaA урлагийн хувьд ижил төстэй байгаа нь түүх, нийгмийн хөгжлийн нийтлэг байдал, түүнчлэн газар зүйн байршлаараа хөрш зэргэлдээ нөхцлөөс шууд хамаарах билээ. Чандмань уулын дөрвөн төрлийн булшны нэгээс хоёр төрөл нь хөрш зэргэлдээ нутгийн төмөр зэвсгийн үеийн дурсгалд байх авч дөрвүүлээ хамт тохиолдсон нь үгүй билээ. Энэ талаараа Төв Азийн дөрвөлжин булштан, Алтайн маймир-пазрыкууд, М инусын хотгорын тагаруудтай төстэй тал байвч онцлог ялгаатай, дүнзэн бунхантай шороон булшны бүтэц зохион байгуулалт түүний дотор үхэгсэдийг бүлгээр оршуулсан зан үйл зэргээрэаТувагийн уюукуудын дурсгалтай бусдаас илүү ойр нягт холбоотой нь харагдаж байна. Түүнчлэн Чандмань уулын жижиг чулуун австай булш уюукийн «чулуун хайрцагтай» хэмээн нэрлэгдэх булштай мөн М онголын төв ба дорнод хэсгээс олдох ижил зохион байгуулалттай зарим булш, улмаар дөрвөлжин булшны зарим нэгтэй ижилсэж болох талууд бас ажиглагдаж байна. Дөрвөлж ин чулуун (том) далантай модон бунхан, чулуун австай булштай ижил гадаад зохион байгуулалттай булш Монголын төв нутагт тохиолдох ба энэ төрлийн булш доторхи зохион байгуулалтаараа Тувагийн дугуй далантай дүнзэн бунхантай булштай нилээд ижилсэж болох юм. Чулуун далантай авсгүй нүхэнд хүнээ оршуулсан булш Монголын өмнөд ба төв нутагт мөн Тувагийн нутгаас ч бас одддог байна. Чандманьчуудын дөрвөн төрлийн булшнаас гурав нь зохион байгуулалтын зарим шинжээрээ Монгол ба Тува нутгийн алинаас ч олдож буй хосолмол шинжтэй болохыг бид дурьдлаа. Харин дүнзэн бунхантай шороон булш нь Монголын төв ба дорнод нутгаас олдож мэдэгдээгүй болохыг дээр өгүүлсэн билээ. Үхэгсэдээ баруун буюу зүүн хажуугаар нь хэвтүүлэн гар хөлийг нь ихэд атийлгаж оршуулдаг заншил Тува, Алтай, Тянь-Ш ань, Памирын нутагт мөн үед амьдрагсадын дунд өргөн дэлгэрсэн ажээ. Гэтэл үхэгсэдцээ чулуун дэр тавих ёс Тувагийн уюукчуудын нэгэн адил Төв Азийн дөрвөлжин булштанд байсан төдийгүй Чандмань уулын булшинд үхэгсдийг оршуулсан байдал, оршуулгын зарим зан үйл хожмын Монгол угсаатны үхэгсдээ оршуулж байсан зан үйлтэй зарим талаараа ижил байна. Чандмань уулын булшнаас гар дамжин шаталсан худалдааны замаар ирсэн бололтой Египетийн гаралтай нүдтэй шилэн эрих, зөвхөн Энэтхэгийн далайн баруун хойт эрэг, Номхон далайн баруун эргээр байдаг явуу зэрэг харь орны гаралтай зүйлс ч байна. Иймээс Чандманьчууд өөрийн хөрш зэргэлдээ орны болон нилээд хол нутгийн аймгуудтай худалдаа, соёлын харилцаатай байжээ хэмээн үзэж болох юм. Энэхүү харьцаа хир зэрэг тогтмол ямар замаар явагдаж байсан тухай баримт хомс байна. Монгол улсын баруун зах нутагт төмөр зэвсгийн эхэн үед амьдарч байсан чандманьчууд өөрийн бие даасан соёл бүхий нэгэн аймаг байжээ. Энэхүү аймаг нэг талаас Монголын ихэнх, Байгал нуурын наад бие нутгийн дөрвөлжин булштан, Алтай Маймир-Пазрык зэрэг нүүдэлчид нөгөө талаас Тувагийн уюукууд, Минусын хотгорын тагарчууд зэрэг хагас нүүдэлчин аймгуудын хооронд оршиж тэдэнтэй аль алинтай нь ойр харьцаатай, хөрш зэргэлдээ амьдарч байсан учир энэхүү дөрвөн аймгийн аль алиных нь нөлөө тэдний археоло- Монгол УЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ гийн дурсгалаас тодорхой харагдаж байна. Иймээс Чандманьчуудын дурдсан дөрвөн аймгийн завсар нүүдэлчид хагас суурьшмал иргэдийн соёлын аль алины тусгалыг агуулсан тийм нэгэн жижиг аймаг байсан бололтой. Угсаа гарлын судалгаа бол түүхийн шинжлэх ухааны нарийн төвөгтэй асуудлуудын нэг бөгөөд энэ асуудлыг археологи, антропологи, лингвистик ба аман зохиол судлал зэрэг олон салбар ухааны оролцоотой шийдвэрлэдэг билээ. Гэтэл бид одоо зөвхөн археологи, антропологийн судалгаанд тулгуурлан чандманьчуудын угсаатны түүхийн зарим асуудлыг боломжийн хирээр хөндөн авч үзэж болох юм. 1972-1974 онд малтсан булшнаас гарсан Чандманьчуудын 141 хүний толгойн ясанд хийсэн палеоантропологийн судалгаанаас тэдний дунд цэвэр монгол, цэвэр европ төрхийн хүмүүс цөөн тоогоор байгаа авч тэдний ихэнх нь энэ хоёр төрлийн завсрын шинжтэй байна гэж үзжээ. Чандманьчуудын толгойн ясны антропологийн судалгааны хэмжээсийг мөн үеийн Тува, Алтай, Казахстан, Минусийн хотгорынхоос ихээхэн ялгаатай, харин Тувагийнхаас хэдийгээр ялгагдах боловч ерөнхийдөө бусдаас ойролцоо төстэй байжээ1. Чандмань уулын орчимд өөрийн соёлтой антропологи болон археологийн бүх хэрэглэгдэхүүнээрээ Тувагийн уюукчуудтай бусдаас илүү төстэй тэдний ойр төрлийн нэгэн аймаг төмөр зэвсгийн эхэн үед амвдарч байжээ. Чавдманьчуудыг түүхэн сурвалжид нэр нь хадгалагдаж үлдсэн «Динлин» аймгийнхан болов уу гэсэн урьдчилсан таамаглалыг зарим антропологич гаргасан байдаг. Гэвч Динлиний асуудлаар Оросын эрдэмтэн Г.К.ГрумГржимайло, В.В.Радлов нараас эхлэн түүхч, археологич олон судлаачид саналаа гаргасан байдаг билээ. Минусийн хотгорт МЭӨ VII-III зууны үед байсан тагарын соёлынхныг түүхэн сурвалж бичигг үлдсэн «динлин»-үүд хэмээн САТеплоухов, Г.Ф.Дебец, С.В.Киселев, Л.Р.Кызласов, Н.Л.Гумилев нарын зэрэг олон эрдэмтэд үзсэн нь нэгэнт хүлээн зөвшөөрөгджээ. В.В.Волков динлинчүүдийг европ төрхийн хүмүүс байсан гэдэг нь батлагдахгүй байна гэж үзжээ. Динлиний оршин байсан нутгийн тухай Н.Я.Бичурин «Динлинчүүд Енисейгээс дорно зүгт Байгал хүртэл Ангарын зүүн гар талын нутгийг эзлэж байлаа» хэмээн бичснээс үзэхэд Чандманьчуудын нутаглаж байсан нутаг динлиний нутагт багтан орохгүй байна. Эрдэмтдийн үзэж байгаагаар тагарын соёлынхон Динлинчүүд бол, Чандманьчууд бас адил динлинчүүд байх нөхцөлгүй өөр аймаг байж болох бөгөөд Чандмань уулын булш Динлин нарынх биш бололтой. Харин Чандмань уул нь эртний гяньгун нарын нутагт багтах бөгөөд тэдний өвөг дээдсийн дурсгал ч байж болох авч энэ асуудлыг гүнзгийрүүлэн судлах шаардлагатай юм. Чандмань уулын булшийг судалсны үр дүнд МЭӨ VII зуунаас Монгол оронд төмөр зэвсэг үйлдвэрлэлд нэвтэрсэн бөгөөд энэ үеэс М ЭӨ III зууныг хүртлэх төмер зэвсгийн түрүү үе үргэлжилсэн болохыг тогтоосон болно. Чандманьчуудын үйлдвэрлэлийн дадлага туршлага оюун санааны 1 Д.Түмэн. К антропологии Западпой Монголии. SA. т. VII, f-5, УБ., 1976. стр. 40-41. ТэРГҮҮН АНГИ. Хүй нэгллийн байгу лал хөгжлийн дэвшилттэй талууд хожуу үедээ тодорхой хэмжээгээр уламжлагдсан нь мэдээж бөгөөд чандманьчууд нь өөрсдөө Монголчуудын өвөг дээдэс хүннү угсаатан бүрэлдэн тогтоход өөрийн хувь нэмрээ оруулсан юм. Нүүдлийн мал аж ахуйг голлон эрхэлдэгТөв Ази, тухайлбал Монголын эртний аймгуудын үйлдвэрлэлд төмөр зэвсэг нэвтэрсэн боловч газар тариалан голлон эрхэлдэгсуурыпмал орны үйлдвэрлэлд нэвтэрсэн шигтийм онцгой их «хувьсгалч» үүрэг гүйцэтгээгүй юм. §8. Чимэглэх урлагийн дурсгал Монголын зэс-чулуу, хүрэл ба төмөр зэвсгийн түрүү үеийн археологийн дурсгалын нэгэн томоохон төрөл бол тэр үеийн бууц, суурингаас гадна газрын хөрснөөс ил олдсон буюу ард түмний дунд гар дамжин хадгалагдаж ирсэн хүрэл, чулуу, шавар эдлэлүүд бөгөөд тэднийг хийц, хэлбэр маягаар нь зэс-чулуу, хүрэл зэвсгийн ба төмөр зэвсгийн түрүү үеийн хэмээн ангилан үздэг билээ. Монгол нутгаас хүрэл зэвсгийн үед холбогдох шавар сав, үр цайруулах, нухуур, самбар чулуу, хүрэл хутга, чинжаал хутга сумын зэв, ойл, унжлага, гоёл чимэг, даруулга зэрэг олон төрлийн хүрэл эдлэл олддог бөгөөд хэлбэр маягийн хувьд дотроо хэдэн төрөлд ангилагддаг байна. Ж ишээ нь хүрэл зэвсгийн үеийн хүрэл хутгыг бөгггөр мөртэй, ээтэн үзүүртэй, өвдгөн мөртэй хэмээн мөрнийх нь хэлбэр төрхөөр үндсэн гурван том төрөлд ангилж, дотор нь хутганы бариул, тольтоор нь цагирган тольттой, амьтны толгойн тольттой гэх мэт арав гаруй жижиг төрөл болгон үздэг билээ. Бид энэ удаад Зэс-чулууны (энеолитийн) ба хүрэл ба төмөр зэвсгийн түрүү үеийн олдвороос зөвхөн урлагийн холбогдолтой зарим дурсгалыг авч үзье. Зэс-чулууны үеийн дурсгал. Аргалийн толгойтой чулуун эдлэл. Дүрслэх урлагийн музейд хадгалагдаж буй хар өнгийн урт нарийн чулуун эдлэлийн нэг үзүүрт аргалийн толгойн дүрсийг бүтэн барималаар сийлэхдээ түүний нүд, чих, эврийг товойлгон гаргаж ам, хамрыг зөвхөн нарийн зураас цэгээр гарган их л бодитой дүрсэлжээ. Аргалнйн толгойн сийлбэртэй чулуун эдлэл. Ховд аймгийн Манхан сумын орон нутгийг судлах кабинетад 31.5 см урт, 4 см өргөн, 1.4 см зузаан (хөндлөн огтлолоороо зууван хэлбэртэй) хүрэн бор өнгийн нарийн ширхэгтэй чулууг зүлгэж засч хийсэн эдлэлийн нэгэн үзүүрт аргалийн толгойн дүрсийг сийлэхдээ нүд, зовхи, чих, эрүү хоншоорыг товойлгон урлаж, хамар, амыг цэг, нарийн зураасаар маш их уртай дүрсэлжээ. Бидний дээр өгүүлсэн аргалийн толгойн сийлбэртэй эдлэлүүдтэй төстэй зүйл Тува, Минусийн хотгороос1одддогтой харьцуулан эрдэмтэд энеолитын үед хамруулан үзсэн байдаг. Бид амьтны дүрстэй хүрэл эдлэлүүдийн заримаас авч үзлээ. Үүнээс 1 В.В.Радлов, Сибирские древности. т. 1. Спб. 1894, Табл. XXII; М.Х,Маннай-Оол. Археологические памятники Тувы. Кызыл, 1964, рис. 2, 3-4 МОНГОЛ ҮЛСЫН ТҮҮХ. I воть гадна Монгол нутгаас хүрэл ба төмөр зэвсгийн түрүү үед хамаарах янгир, буга, барс, хандгайн толгой, тэмээн толгой, шувууны дүрстэй хүрэл даруулга янз бүрийн хээ угалз дүрс бүхий товруу унжлага, хадмал, үнэт чулуун зүүлт сувсан зүүлт зэрэг урлаг гоёл чимэглэлийн холбогдолтой эдлэл нэлээд олдцог. Өмнөговь аймгийн нутгаас олдсон аргаль, янгирын толгойн дүрстэй хүрэл хутга, чинжаал хутга, илд, Дүрслэх урлагийн музейд хадгалагдаж буй аргалийн толгой дүрстэй шөвөг, Өвөрхангай аймгийн Богд сумын Тэвш уулын дөрвөлжин булшнаас олдсон аргалийн толгойн дүрстэй алтан сүлбээр зэргийг судлаачид хэвлэн нийтэлж хүрэл зэвсгийн үед МЭӨ XII-YIII зуунд холбогдуулан үзсэн ба тэдэнтэй ижил төстэй хийц бүхий аргалийн толгойн дүрстэй хүрэл бариул, шор зэрэг бусад зүйлсүүд ч энэ үед хамаарна. Тэдэнтэй ижил амьтны толгойн дүрстэй хүрэл хутга, чинжал манай хөрш зэргэлдээ Буриад, Чит муж, Минусийн хотгор1, Төв Ази, Умарт Хятад2, Ордос, Цахар3 зэрэг олон газраас олдсоныг эрдэмтэд хүрэл зэвсгийн үед МЭӨ XII-VIII зуунд хамаадуулан үздэг билээ. Булган аймгийн ОНС музейн буга, тэмээний дүрстэй хүрэл товруун дээрх шиг бодонг ижил төстэй байдлаар дүрсэлсэн зураг Ховд аймгийн Мөнххайрхан сумын нутаг Хойд үзүүр Хөх хаданд, Увс аймгийн Зүүнговь сумын нутаг Харцагаан усны хаданд4 байдаг бөгөөд мөн Хөвсгөл аймгийн Ш инэ-Идэр сумын Дөрөлжийн амны буган хөшөөн дээр, Ховд аймгийн Мөст сумын нутаг Бодончийн голын буган хөшөөнөө5, Тувагийн Аржан гэдэг булшны (МЭӨ IX-VIII зуун) даланг барихад авч ашигласан хугархай буган хөшөөнөө гахайг мөн ийм байдлаар дүрсэлсэн байдаг6. Булган аймгийн ОНС музейд буй буга, бодонгийн дүрст тээгийг бусад дурсгалуудтай харьцуулан үзэж түүнийг хүрэл зэвсгийн сүүл, төмөр зэвсгийн эхэн үед МЭӨ X II-III зууны орчимд холбогдуулан үзэж болох юм. Гурван амьтны дүрийг нэгдмэл нэгзохиомжоор урлах уламжлал Монгол болон Төв Азийн ард түмний дунд эрт үед цөөн боловч байжээ. Эрдэмтэн Х.Пэрлээ Өмнөговь аймгийн нутгаас олж нийлүүлжээ7. Тэр гурван загасыг бие биесээ хөөж наадаж байгаа байдлаар дугуй талбайд чадмаг эвцэлдүүлэн байрлуулж эгц дээрээс нь харж урлажээ. Загасны биеийн харьцааг огт гажуудуулаагүйн гадна тэдний нүд, чих, сэлүүр, сүүл зэргийг их бодитой дүрслэж, бие биенээс нь салгахямар ч нөхцөлгүй нэг бүхэл бүгэн хөдөлгөөнд оруулж урлажээ. Гурван загасны дүрстэй хүрэл чимэг нь зохиомжийн хувьд Балжийн голын хүрэл чимэгтэйтөстэй юм. «Амьтны загварт аргаар» урласан 1 2 3 4 5 6 7 Д .Ц эвээндор ж . М онголын хүй нэгдлийн урлагийн дурсгал. УБ,, 1983, тал 15-39. Э.А.Новгородова. Центральная Азия и карасукская проблема. М., 1970. стр. 190. Н.Л.Чпенова. Карасукские кинжалы. М ., 1976. т а б л .7 ,1 1 -1 6 .19.табл. 1 0 ,1 1 -1 2 ,2 8 -2 9 , стр. 56­ 65. Д .Ц эвээндорж . Хар цагаан усны хадны зураг. М С Х Э Ш -4. 3 0 5 -3 12-р тал. Сөүл, 1995. Д .Ц эвээндорж . Монголын эртний урлагдахь зарим амьтдын дүрийн тухай. SA. 1992. т. 13. f. 2, тал 12-21. М .П .Грязнов. Аржан. Л ., 1980. стр. 3-60. Х.П эрлээ. Өмнөговь, Өвөрхангай аймгийн говь, талын нутгаар эртний судлалын хайгуул хийсэн нь. SA. 1962. т. II. 5-р зураг. ТэРГҮҮН АНГИ. Хүй нэгллийн байгуулал гурван амьтны толгойн дүрстэй хүрэл чимэг Хэнтий аймгийн Дадал сумын нутаг Сайхан модны дэнжээс олджээ. Энэ товруу бүхэлдээ «зуузай» (S үсэг) хэлбэртэй, ардаа зүүх тусгай сэнжтэй юм. Товруунаа янгир, ирвэс, адуу гурвын толгойг дараахи байдлаар дүрсэлжээ. Эдгээр гурван амьтны толгойноос янгирынхыг баруун тийш, ирвэс, адуу хоёрынхыг зүүн тийш харуулан том дүгрэг нүд, чих, хамар, хоншоор зэргийн голд хонхор гарган гадна талаар нь тойруулан төвгөр хүрээтэй нэлээд бодитой байдлаар дүрсэлжээ. Янгирын сайхан сөгоо чихийг дээш соотойлгон, ирвэс, адуу хоёрын чихийг хулмайлгаж, ирвэсний амыг ангайлган шүдийг ярзайлган, өөрийгөө хазахыг завдан буй мэт догшин дүртэй товрууны зай болон хэлбэрт зохицуулж урласан байна. Янгирын ар тийш нумарсан 24 нугачаатай том эврээр «зуузай» хэлбэрийн товрууны дээд ирмэгийг гаргаж, түүний үзүүрээс зүүн тийш харсан ирвэсний чихийг залгуулан, хүзүүг янгирын эврийн дотуур дагуулан тохируулж нааш ялимгүй хагас товойсон цулгуй тахир байдлаар дүрсэлсэн байна. Адууны цохноос ирвэсний хоншоор хүртэл энэхүү «зуузай» хэлбэрийн товрууны доод ирмэгийг тойруулан 45 нугачаатай иржгэр хөвөө гарган адууны дэлийг дүрслээд, дотор талаар нь адууны хүзүүг ирвэснийхтэй адил нааш ялимгүй хагас товойсон цулгуй тахир байдлаар дүрсэлжээ. Товрууны төв дунд янгир, ирвэс, адуу гурвын хүзүүний уулзварт 16 товгор нугачаагаар тойруулан хөвөөлсөн дундаа хонхортой нар мэт дугуй дүрсийг гаргасан нь энэ гурван амьтны толгойн дүрсийг нэг бүхэл бүтэн зохиомжтой болгож товрууны ерөнхий «зуузай» хэлбэрт захируулан нэгтгэж өгсөн маш чухал холбоос болж өгч байна. Иймээс энэ гурван амьтны толгойн дүрс голын дугуй дүрсийг тойрон эргэлдэх хөдөлгөөнд буй мэт, «уйлан» тамга шиг нэгдмэл нэг хэлбэртэй болжээ. Дээрх гурван амыны нүдийг голын дугуйгаас гурван тийш ижил зайд байрлуулсан нь товрууг гурван хэсгээс бүрдсэн зохиомжтой болгожээ. Янгирын эврээр товрууны дээд хөвөөг, адууны дэлээр доод хөвөөг иржийлгэн товойлгож хийснээр товрууны үндсэн «зуузай» хэлбэрийг давхар хадгалж чадсан байна. Монгол болон нийт Евразийн хээр талын бүс нутгийн хүрэл ба төмөр зэвсгийн түрүү үеийн хавсарга чимэглэх урлагийн дурсгалд хос амьтны толгойн дүрстэй зуузай хэлбэрийн чимэг түгээмэл байхаас биш гурван өөр амыны дүрстэй «зуузай» хэлбэрийн дурсгал тун ховор билээ. Эдгээр дурсгалууд МЭӨ XII-VIII зуунд хамаарна. Нэгэн дугуйг тойрон эргэлдэх хөдөлгөөнд байгаа мэтдүрсэлсэн нарны гурван цацраг, гурван загас зэргийг дүрсэлсэн дурсгал Солонгос мэт Зүүн Хойд Азийн оронд их эртний уламжлалтай1бөгөөд энэ нь Монгол, Төв Азийн эртний урлаггай ямар нэгэн талаар холбоотой болохын гэрч юм. Монгол ба Байгаль нуурын орчмын нутагг неолитын үед чулуугаар загас урлаж байсан заншил хүрэл зэвсгийн үед уламжлагдсан болохыг Өмнөговь аймгийн нутгаас олдсон ганц ба гурван загасны дүрстэй хүрэл чимгүүд гэрчилдэг. Хэнтий аймгийн Асгатын дөрвөлжин булшнаас олдсон хэвтэж К он Бен Пин. Раскопки захоронений древнего государства Кымгван кайа (42-532 гг. н.э.). «Сөүл». Зима 1991. 28-31. Монго/ ҮЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ буй морины дүрстэй хүрэл товрууг судлаачид МЭӨ X-VIII зуунд холбогдуулан үзсэн байна1. Говь-Алтай аймгийн нутгаас олдсон морины хүрэл цутгамал, Дүрслэх урлагийн музейд хадгалагдаж буй бугын хүрэл цутгамал зэрэгтусгай суурин дээр урласан амьтны бүтэн баримал цутгаварууд ур хийцийн хувьд Ордосоос2 олдсон морины дүрстэй, мөн Өмнөд Сибирь, Минусийн хотгороос3 олдсон янгирын дүрстэй хүрэл эдлэлүүдтэй ижил төстэй бөгөөд төмөр зэвсгийн эхэн үед МЭӨ VII-III зуун хамаарах бололтой байна. Хөвсгөл аймгийн ОНС музейн үзмэрт буй хэвтэж буй бугын дүрстэй хүрэл товруутай ижил хүрэл бугын дүрс урьд өмнө Монгол нутгаас олдоогүй бөгөөд харин бугыг ийм аргаар буган чулуун хөшөө, хадны сүг зурагт дүрсэлдэг заншил хүрэл зэвсгийн эхэн үеэс эхлэн төмөр зэвсгийн түрүү үеийг дуустал Монгол, Тува, Байгал нуурын өвөр бие нутагт өргөн тархсан билээ. Мөнхүү энэхүү товруун дээрхтэй ижил төстэй дүрсэлсэн бугын дүрстэй бүсний ясан нүүр Увс аймгийн Чандмань уулын МЭӨ VII-III зууны үед холбогдох нэгэн булшнаас олдсон билээ4. Хэвтэж буй бугын дүрстэй хүрэл товруу Ордос Минусийн хотгороос цөөн тоогоор, Хар тэнгисийн орчмоос олон удаа олдсон бөгөөд5 гол төлөв МЭӨ VII-V зуунд хамааруулан үздэг байна. Хөвсгөл аймгаас олдсон хүрэл товрууу мөн энэ үед холбогдох бололтой. Үндэсний Түүхийн Музейн үзмэрт байгаа зогсож буй янгирын дүрстэй хүрэл товруутай яг ижил зүйл одоогоор бидний мэдэхэд үгүй боловч түүнтэй төстэй чимэг Дундговь аймгийн ОНС музейд нэг бий6. Архангай аймгийн Өндөрсант сумын нутгаас олдсон чонын хүрэл чимэг, ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнгийн лабораторид хадгалагдаж буй үхрийн толгойн дүрстэй хүрэл чимэг болон Монголын Үндэсний Түүхийн музей болон Дүрслэх Урлагийн Музейд хадгалагдаж буй хүзүүгээ нугалаад хэвтэж буй шувууны дүрстэй, хэвтэж буй араатны дүрстэй, далавчаа дэлгээд сууж буй шувууны дүрстэй хурэл даруулгуудтай ижил төстэй зүйл одоо хир Монгол болон манай хөрш зэргэлдээ нутгаас олдож мэдэгдээгүй авч хийц байдлаараа хүрэл зэвсгийн сүүлч төмөр зэвсгийн эхэн үед холбогдож болох юм. Сүхбаатар аймаг, Баянхонгор аймгийн Галуут сум, Говь-Алтай аймгийн нутгаас олдсон тэгш мөртэй ишин дээрээ амьтны дүрстэй хүрэл хутгууд түүнчлэн зогсож буй тэм ээн и й хүрэл дүрсүүд, хэвтэж буй дугуйруулж дүрсэлсэн барсын төрлийн амьтад, зогсож буй янгир, ганц ба хос янгирын дүрстэй хүрэл эдлэл үүдийг судлаачид7 МЭӨ VII-III зуунд буюу өөрөөр хэлбэл төмөр зэвсгийн эхэн үед зарим нь хүрэл зэвсгийн хожуу үед холбогдуулан үздэг байна. 1 1 3 4 5 6 7 Д.Эрдэнэбаатар. Асгатын дөрвөлжин булш. SA. 1992. т. X II], f. 5, тал 53-61. В.В.Волков. Бронзовый и ранний железные века Северной М онголии. УБ., 1967. стр. 67. С .В.Киселев. Древняя история Ю жкой Сибири. М -Л ., 1951. табл. XX, XXII. Д .Ц эвээндорж . Чандманий соёл. SA. т. X. Г. 3. У 6., 1980. С.В.Киселев. Древняя история Ю жной Сибири, стр. 267-270. В.В.Волков. Дурдсан зохиол. Рис. 20-ийн 19. Н .С эр-О дж ав, Д.Долгорсүрэн. Дундговь аймгийн нутаг хурлийн үед. тал 28-31; В.В.Волков. Дурдсан эохиол. тал 63-69; Д .Ц эвээндорж . Хүрэл хутга, ШУА. 1975. № 1. ТЭРГҮҮН АНГИ. Хүй нзгллийн байгүүлал Чандманьчуудын чимэглэх урлаг. Н и м гэн хавтгай суурин дээр цутгасан бөхөнгийн хүрэл барим ал, хос шувууны толгойтой хүрэл чинжаал хутга, хүрэл толь, ирвэсийн толгойн дүрстэй саадагны хүрэл гох, шувуун толгойн дүрстэй хүрэл шөвөг, өөд өөдөөсөө харсан дөрвөн амьтны толгойн дүрстэй хүрэл эдлэл, баавгайн цээжний дүрстэй хүрэл шахуурга, баавгайн дүрстэй хүрэл товруу, шар шувууны толгойн дүрстэй хүрэл товруу, адууны дүрстэй хүрэл даруулга, тэмээн толгойн дүрстэй хүрэл даруулга, бугын зурагтай хүрэл толь, аргалийн зурагтай хүрэл толь, хоёр буга янгирын дүрстэй шавар ваар, хээтэй болон тамга тэмдэг бүхий шавар ваар, буга, согооны сийлбэртэй бүсний ясан нүүр зэрэголон тооны чимэглэх урлагийн зүйлс олдсон б и л э э1. Дурьдсан баримтаас үзэхэд чандманьчууд мал, ан амьтны дүрсийг хүрлээр (бүтэн барим лаар) цутгадаг, хавтгай дээр хагас товгороор дотор талыг хонхойлон, гадна талы г тө ви й л гө н тэгш хавтгай д ээр хонхойлж цутгадаг хүрэл эдлэл д ээр амьтны дүрсийг хурц үзүүртэй багажазр зурдаг, амьтдын дүрсийг ясаар товойлгон сийлдэг, ш авар саван д ээр элдэв гоёл чим эглэл, ан амьтны дүрсийг ш авраар товойлгон барьдаг, мөн шавар саван дээр тамга тэмдгийг хар будгаар зурдаг зэрэг чимэглэх урлагийн таван төрлийн арга барилы г хэрэглэж байсан нь тодорхой байна. Ч андм ань уулын булш наас олдсон тэмээн толгойн дүрстэй хүрэл даруулгатай ижил тэмээн толгойн дүрстэй хүрэл эдлэл Говь-Алтайн ОНС музейд, адууны дүрстэй хүрэл даруулгатай адил араатныг дүрсэлсэн даруулга Үндэсний түүхийн музейд нэг буй Янгирын д ү р с т эй ваар {У вс, Улаангом, Чандманьуул) бөгөөд үүнтэй ижил аргаар урласан амьтны дүрстэй хүрэл эдлэлүүд Дундговь аймгийн музейн үзмэрт байгаа ба бас Тувагийн Саглы Бажи 11 булшнаас олдсон адууны ясан сийлбэртэй ерөнхий байдлаараа төстэй. Чандманий хүрэл толины ард зурсан аргалийн бөгсийг мушгиж эргүүлэн дүрсэлсэнтэй яг ижил аргаар аргалийг дүрсэлсэн байх ба ер нь амьтны бөгсөн биеийг эргүүлэн мушгиж дүрслэх заншил төмөр зэвсгийн эхэн үеийн алтайчуудын дунд маш түгээмэл дэлгэрчээ2. Чандмань уулын булшнаас олдсон хүрэл чичл үүр хутганы тольт, толины бариул сэнжийг цутгаж урласан хос шувууны толгойн дүрслэл Монгол, Тува, 1 2 Д.Ц эвээндорж . Чандманий соёл. SA. УБ., 1980; Д.Ц эвээндорж . Уникальная находка Монголии. 1973. № 4. С .И .Руденко. Культура населения Горного Алтая в скиф ское время. Рис. 80-83, М ., 1953 г; С .И .Р уд ен к о. Культура населен ия Ц ентрального Алтая в ск и ф ск ое время. M -JL, 1960; В.Д.Кубарев. Курганы юстида. 1991- М О Н ГО А УЛСЫН ТҮ.ҮХ. I БОТЬ М инусийн хотгор, Алтайн төмөр зэвсгийн эхэн үеийн дурсгалд элбэг тохиолддог билээ. Саадагны хүрэл гохон дээр дутгасантай адил ирвэсний төрлийн амьтдыг дүрслэх арга Евразийн хээр талын нутагт энэ үед өргөн дэлгэр тархсан авч яг түүнтэй ижил зүйл бас үгүй байна. Буга согооны сийлбэртэй бүсний ясан нүүрэн дээрх бугын дүрс монгол нутгийн хүрэл, төмрийн түрүү үеийн буган чулуун хөшөөн дээрх бугын дүрстэй нилээд төстэй байна. Хүрэл толины ард зурсан бугын дүрс Монголын хүрэл зэвсгийн үеийн хадны зурагт тохиолдох зарим бугын дүрстэй нилээд ойролцоо юм. Бөхөнгийн бүтэн баримал, хүрэл товруун дээр эгц урдаас харж дүрслэн дутгасан баавгай, хүрэл шахуурган дээр хажуу талаас харуулж цутгасан баавгайн цээж, map шувууны толгойн хэвтэй хүрэл товруу, шавар саван дээр урласан хоёр буга нэг янгир зэрэгтэй ижил зүйл хөрш зэргэлдээ нутгийн хүрэл ба төмөр зэвсгийн эхэн үеийн дурсгалаас олдож мэдэгдээгүй нь чандманьчуудын чимэглэх урлагийн орон нутгийн ондлог шинжтэй бүтээлүүд бололтой. Монголын хүрэл ба төмөр зэвсгийн түрүү үеийн урлаг нь зөвхөн орон нутгийн ондлогийг харуулаад зогсохгүй Евразийн хээр талын бүс нутгийн олон нүүдэлчин овог аймгуудтай эдийн засаг, соёлын өргөн харилцаа холбоотой байснаас гадна тэдний урлагт амьтныг урлах сэдэв ноёлож байсан ба тухайлбал амьтныг загварчлан дүрслэх арга голчилж байна. Хүрэл зэвсгийн дунд үед Монгол нутагт үүссэн амьтныг загварчлан дүрслэх арга төмөр зэвсгийн эхэн үе гэхэд улам боловсронгуй хөгжиж, урлаж буй амьтны дүр төрх, хийж буй эдийн шинж байдлаас хамаарч олон ш инэ барилаар амьтдыг урлах болсныг бидний судлан буй урлагийн дурсгал харуулж байна. §9. Аж ахуй МЭӨ II-I мянган жилд Ази, Европын хээр талын бүс нутагг амьдарч байсан овог аймгууд тал хээр, ой-хөвч, говь цөлд шинэ шинэ нутгийг эзэм ш их болсон нь юуны өмнө тэдний аж ахуйд ш инэ хэлбэрийн дэвшилтэт нүүдлийн мал аж ахуй бүрэлдэн тогтсоны үр дүн болно. Бүр МЭӨ II мянган жилийн хоёрдугаар хагас, I мянган жилийн эхэн гэхэд Монгол оронд нүүдлийн мал аж ахуй ноёлох болсон юм. Үйлдвэрлэхүй хүчний харьдангуй дорой байдал нь тасралтгуй байнга өсөж буй хүн амыг амьдрах нөхцөлөөр хангахад ихээхэн хүндрэлтэй болж ирдэг байна. Эртний аймгууд үйлдвэрлэлээ түргэн хугадаанд боловсронгуй болгож чадахгүй байсан бөгөөд эдийн засгийн энэхүү хүнд байдлаас гарах арга зам бол эзэмшюк буй нутгаа өргөсгөн тэлэхээс өөр аргагүй болжээ. Эх газрын эрс тэс уур амьсгалтай, хээр талын хатуу хөрстэй, хур тунадас бага унадаг Монголын ихэнх нутагт үйлдвэрлэхүй хүчний хөгжил дорой, хөдөлмөрийн багаж зэвсэг боловсронгуй бус байсан тэр үеийн нөхцөлд газар тариаланг далайцтай хөгжүүлэх боломжгүй байсан бөгөөд эдийн засгийн хөгжлөөс хүн амын өсөн нэмэгдэж буй хэрэщээг хангах ганц боломж нь нүүдлийн мал аж ахуйг эрхлэх зайлшгүй нөхцлийг төрүүлжээ. Арвин их бэлчээр нутагтай ТЭРГҮҮН АНГИ. Хүй нэгллийн байгүүлал Монгол нутагт нүүдлийн мал аж ахуй хөгжих нэн боломжтой юм, Монгол нутагт амьдарч байсан овог аймгууд нүүдлийн мал аж ахуйг эрхлэх болсон нь хээр талын аймгуудын амьдралд болон хүй нэгдлийн нийгм ийн үйлдвэрлэхүй хүчний хөгжилд гарсан эдийн засгийн томхон дэвшил юм. Нүүдлийн мал аж ахуй бүрэлдэн тогтсоноор мал, мах, сүү, арьс шир, ноос үс зэрэг нэмүү бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх өргөн боломжийг нээж, хүний хөдөлмөр илүү их үр бүтээлтэй болжээ. Нэмүү бүтээгдэхүүнийг хуримтлуулан, түүнийг эзэмших болов. Мал ба малын бүтээгдэхүүн арилжааны өртгийг түргэн олж малчид, тариаланчдын хооронд арилжаа үүсэх бүхий л нөхцлийг буй болгожээ. Өргөн уудам хээр тал нутгийг аж ахуйн талаар эзэмших үйл явц МЭӨ I мянган жилд өргөн далайцтай өсч ирсэн адуу үржүүлэх ажил ихээхэн дөхмийг үзүүлжээ. Адууг унаа, хөсөгт өргөн хэрэглэх (морин тэрэг) болсноор тухайн орон бүрийн түгжигдмэл явцуу байдлыг эвдэж хөрш зэргэлдээ ба алс холын овог аймаг, ард түмэн улстай харьцах эдийн засаг, соёлын холбоо ихээхэн өргөсжээ. Түүхийн сурвалж бичигт МЭӨ I мянган жилд Төв Азийн нүүдэлчид өвс, усны ая даган нүүдэг гэж ерөнхий дурьдсан байх нь мал аж ахуйн олон талт үнэн байдлыг бүрэн илэрхийлж чадахгүй. Археологи-этнографийн хэрэглэгдэхүүн тэр үед нүүдлийн мал аж ахуй нэгэнт бүрэлдэн тогтсон гэдгийг харуулж байна. Харин мал аж ахуйн шинжээс болж аж ахуйн бусад хэлбэрүүд хэр зэрэг үүрэгтэй байх нь хамаарч өөрчлөгдцөг. Нүүдлийн мал аж ахуй хээр тал, цөл говьд дөрвөн улирлын турш нүүдэг байсан бөгөөд түүний зэрэгцээ газар тариалан хөгжүүлэх боломж бараг байсангүй. Тэд хонь, ямаа, үхэр, тэм ээг үржүүлдэг ба нүүдэлчид өөрийн малтайгаа холын ба ойры н нүүдлээр (уртраг ба өргөргийн дагуу) нүүдэг байв. Өвлийн хүйтэн цагт нүүдэлчид нөмөр дулаан, цас бага хунгарладаг нэгэн өвөлжөөнд өвөлждөг байжээ. Энэхүү өвөлжөө нь байнгын хашаа хороо гэхээр юмгүй байсан бололтой. Нүүдэл хоёр янз, уртын нүүдэл, богины нүүдэл гэж байсан ба уртын нүүдэл нь говь хангай дамжиж сэлгэнэ. Богиных нь өвөлжөө хаваржаа, зуслан намаржаа нь тодорхой нэгэн хүрээнд эргэлддэг. Уулын орой руу халуунд, тал говьд сэрүүн улиралд нүүдэг. Гэвч эдгээр нүүдлийн хэлбэрт хожуу үеийн нэгэн адил хоорондын эрс ялгаа байхгүй. Харилцан нөлөөлөх байнгын нарийн үйл явц нэг талаас аж ахуйн янз бүрийн хэлбэрийн хооронд, нөгөөтэйгүүр тухайн байгаль цаг уурын бүс бүрийн дотор буй аж ахуйн хэлбэрүүдийн хооронд явагдаж байв. Нүүдлийн мал аж ахуйн үндсэн ш инж нь нийт мал сүрэг нь байгалийн бэлэн бэлчээрийг жилийн турш явж эдэлхэд оршино. Эх газрын эрс тэс уур амьсгалтай манай орны мал нь тэсвэр хатуужил сайтай, алс холын нүүдэл даадаг, хунгар цасан дороос өөрсдөө өвсөө малтаж идэж чадцаг шинжтэй болсон нь түүний хэдэн мянган жилийн турш байгалийн шалгарлыг давж туулж шалгарч гарч ирснийх юм. Хүрэл ба төмөр зэвсгийн эхэн үед Монгол нутагт амьдарч байсан аймгуудын үндсэн аж ахуй болох мал аж ахуйн тухай авч үзэхэд тэр үеийн М О Н ГО / ҮЛСЫ Н ТҮҮХ. I БОТЬ хадны зураг, булшнаас гардаг малын яс, малын дүрстэй эдлэлүүд, гол тулгуур хэрэглэгдэхүүн болдог. Эрт дээр үеэс гаршуулж, гэршүүлсэн үхэр хүрэл зэвсгийн үед аж ахуй амьдралд адуу, тэмээнээс ч тэргүүлэх суурийг эзлэх болсон юм. Монтол Алтайн нуруунаас эх авч урсах Хар ямаа, Цагаан салаа, Хатуу ба Хотон нууръш сав, Түргэний уулс, Хан хөхийн нуруу Хянтаны уулс, Чулуут гол, Говь-Алтайн уулсад тархсан хадны зурагт үхэр, нуруу ачаатай үхэр, үхэр хөтөлсөн хүн зэргийг олонтой дүрсэлсэн байдаг нь тэр үеийн хүмүүсийн амьдралд үхэр чухал ач холбогдолтой байсны баримт юм. Тэр үед энгийн монгол үхэр, сарлаг гэсэн хоёр төрлийн үхрийг өргөн үржүүлж, эдэлж хэрэглэж байсан болох нь хадны зурагт тодорхой тусгалаа олжээ. Үхрийг зөвхөн аж ахуйн зориулалтаар ашиглах төдийгүй түүнийг эрхэмлэн дээдлэж шүтэж байжээ. Монгол нутагт малтсан олон арван дөрвөлжин булшнаас олон тооны хонь, ямаа, адуу, үхрийн яс буюу ангийн яс олддог билээ. Увс аймгийн Чандмань уулын булшнаас адуу, хонь, ямаа, үхрийн яс гарсны гадна адууны дүрстэй, тэмээний толгойн дүрстэй хүрэл даруулга олдсон юм. М анай говийн аймгуудын орон нутгийн судлах музейн үзмэрт хадгалагдаж буй олон тооны тэмээний дүрстэй хүрэл товруу, даруулга, мөн булшнаас гарсан тэмээний дүрстэй хүрэл эдлэл олонтой олдцог. Өвөрхангай аймгийн Тэвш уул, Их Дөрвөлж, ТТаалуу, Өмнөговь аймгийн Аравжих, Хавцгайт, Увс аймгийн Тогтохын шил, Баян-Өлгий аймгийн Цагаан салаа, Бага Ойгор зэрэг олон газрын хадны зурагт тэмээ, тэмээ унасан, хөтөлсөн хүмүүсийг дүрсэлсэн байдаг. Энэ бүхнээс үзэхэд хүрэл ба төмөр зэвсгийн эхэн үед Монгол нутагт амьдарч байсан овог аймгууд тэмээг өсгөн үржүүлж түүнийг уналга, ачилгад хэрэглэж байсан байна. Мал аж ахуйн хөгжлийг гэрчлэх нэг төрлийн баримт бол манай нутгаас олдож буй хазаарын амгай, зуузай, шахуурга, бөгж, оломны арал, янз бүрийн хүрэл даруулга зэрэг тоног хэрэгсэл, морь малд хөллөсөн тэрэг, анжисны зэрэг юм. Нүүдлийн мал аж ахуй нь унааны морьгүйгээр хөгжих ямар ч боломжгүй юм. Монголын эртний нүүдэлчдийн мал сүргийн чухал салбар нъ адуу юм. Тэд одоогийн монгол адуу шиг намхан биетэй тэсвэр хатуужил сайтай адууг өсгөн унаж эдэлдэг байжээ. Тэд үхэгсэдээ дагуулан морины толгой, адууны дал, шүд зэргийг тавьсан байх ба морьтой хүн, морин тэрэг зэргийг хадны зурагт олонтоо дүрсэлсэн байдаг. Увс аймгийн Чандмань уулын булшнаас хөдөлдөггүй шулуун ба махир хөлтэй оломны хүрэл ба ясан арал, хазаарын шахуурга бөгж олдсон юм. Архангай аймгийн Чулуут гол, Ц эцэрлэг сумын Хонгоржин, Хөвсгөл аймгийн Цэцэрлэг сумын Модтой толгой, Өвөрхангай аймгийн Богд сумын Тэвш уул, Говь-Алтай аймгийн Цагаан гол, Ховд аймгийн Ямаан ус, Төв аймгийн Эрдэнэсант сумын Уянгын үзүүр, Увс аймгийн Сагил сумын Тушаат, Давс сумын Хандгайт, Баян-Өлгий аймгийн Цагаан салаа, Бага Ойгор гол зэрэг олон газраас хүрэл ба төмөр зэвсгийн эхэн үед холбогдох морин тэрэг, энгийн тэрэгний зураг нэг зуу гаруй олдсоны гадна мөн энэ _____________________________________________________ Т э р г ү ү н а н ги . Хүй нэгалийн байгуулал үед холбогдох морьтой хүмүүс, мориор ан гөрөэ хийж яваа хүмүүсийн зураг ч хэдэн зуугаар байдаг. Нүүдэлчдийн ахуй амьдралд адууны үүрэг асар их бөгөөд түүнийг унал га хөсөгт өргөн хэрэглэх болсноор тухайн нутаг бүрийн түгжигдмэл явцуу байдлыг эвдэж хөрш зэргэлдээ ба алс хол ын овог аймаг, ард түмэнтэй харьцах эдийн засаг, соёлын харьцаа холбоо ихээхэнтэлжээ. Булшинд малын махыг шавар сав, хүрэл тогоо зэрэгт хийж тавьдаг байснаас эдгээр сав суул ганд яс нь үлдсэн байх ба оломны арал, хутганы хуй, толины сэнжинд арьс шир, сурны тасархай барилдаж хадгалагдсан байдаг. Мөн түүнчлэн чинжаал хутганы хуйг модоор хийж гадуур нь давхар ширлэсэн байхаас гадна сураар морь малын тоног хэрэгсэлийг зангидаж, суран эдлэлийг шөрмөсөөр үдэж, оёж, сумын зэвийг мөсөнд суулгаад шөрмөслөн ороож давхар бэхэлсэн зэрэг малын арьс, ширийг эдцэж боловсруулан оёх, үдэх, зан ги д а х наах олон аргыг хэрэглэн хэрэгцээний зүйлсээ хийдэг байсан баримт тэр үеийн булшнаас олдож мэдэгдсээр байна. Хүрэл ба төмөр зэвсгийн үед Монгол нутагт амьдрагсдын сүргийн үндсэн хэсэг нь хонь болохыг эртний оршуулга ба ёслолын дурсгалыг малтан шинжлэхэд олддог хонины ясны олдвороос илэрхий. Хонины мах, сүүг идэж уухын зэрэгцээ түүний ноосоор эсгий, дээс, арьсаар нь хувцас хунар, дэвсгэр зэргийг хийж, шөрмөсөөр бат бөх утас хийдэг байжээ. Чандмань уулын булшнаас эсгийний тасархай өөдөс, хүрэл толины эсгий гэрний үлдэгдэл зэрэг. хэдийгээр үл ялих жижиг боловч эрдэм шинжилгээний хувьд нэн сонирхолтой хэрэглэгдэхүүн олдсон юм. Эсгий, арьс ширээр хийсэн эдлэл газрын гүнд урт удаан хугацаагаар хадгалагдахдаа муу байдаг тул эдгээр эдлэлээс ийнхүү өчүүхэн жижиг биет баримт болон үлдэж хоцорсон юм. Эдгээр нь хэдийгээр жижиг боловч эсгий, арьс ширэн бүтээгдэхүүн хэрэглэж байсныг гэрчилж чадна. Хонины ноосоор эсгий хийх хэд хэдэн арга, эсгийгээр олон төрлийн бүтээгдэхүүн хийдэг заншил өнөө хүртэл монголчуудын дунд өргөн дэлгэр уламжлагдаж ирсэн юм. Ийнхүү хүрэл ба төмөр зэвсгийн эхэн үед Монгол нутагт амьдрагсад адуу, үхэр, хонь, ямаа, тэмээ таван төрлийн малыг нүүдлийн хэлбэрээр өсгөн үржүүлж тэдний махыг идэж, сүүгээр нь төрөл бүрийн сүүн бүтээгдэхүүн хийж хоол хүнсээ бэлтгэн, арьс шир, ноос үсийг боловсруулан хувцас, хунар эсгий, сур бэлтгэн аж ахуйн хэрэгсэл, тоноглолоо хийж өөрсдийн ахуйн хэрэгцээгтөвөггүйхангадагбайв. Янгир, буга бодон гахай зэргийг нохойгоор хөөлгөж, хэд хэдэн нохойгоор боорлуулан нум сумаар харваж буй, нохой хөтөлсөн, бүснээсээ нохой уясан анчдын зургийг дүрсэлсэн хадны зураг олонтой байдаг. Мөн Чандмань уулын булшинд эзнийг дагуулан хойлоглон оршуулсан нохойн яс олдсон юм. Энэ бүхэн нь нүүдлийн мал аж ахуй, ан агнуурыг эрхлэн амьдарч байсан хүрэл ба төмөр зэвсгийн түрүү үеийнхний амьдралд хоточ, анч нохой чухал үүрэгтэй байсныг гэрчилж байна. Монгол оронд хүрэл ба төмөр зэвсгийн түрүү үед амьдарч байсан овог аймгуудын аж ахуйд түүний үндсэн салбар болох мал аж ахуйгаас гадна ангийн аж ахуй чухал үүрэгтэй байжээ. Төмөр зэвсгийн үеийн ан автай М он гол ҮЛСЫ Н ТҮУХ. I БОТЬ холбогдох баримт элбэг бөгөөд булшнаас янз бүрийн ангийн яс, ангийн ясаар хийсэн эдлэл, тэдгээр анг агнаж байсан зэр зэвсэг болон төрөл бүрийн ан амьтадын дүрсийг урласан эдлэлүүд элбэг олддог. Түүнчлэн хүрэл ба төмөр зэвсгийн түрүү үеийн хадны зурагт ан амьтдын зураг үндсэн суурийг эзлэхийн хамт ан гөрөө хийж буй байдлыг харуулсан зураг ч элбэг дайралдана. Мөн буган хөшөөнөө сүрэг бугыг дүрсэддэг боловч түүний завсар зайд гахай, янгир, ирвэс, зэрэг амьтад тоодог мэтийн шувуудыг дүрсэлсэн байдаг. Монголын төв ба дорнод хэсэгт малтсан дөрвөлжин булшнаас тарвага, үнэг, өмхий хүрэн зэрэг амьтад болон шувууны яс, бугын эврээр хийсэн нумын ясан наалт, сумын зэв олдцог. Чандмань уулын булшнаас зээр, тарвага, шувуу, загасны яс болон буга маралын араа, тарваганы соёогоор хийсэн гоёл чимэглэл зүүлт, бугын эврээр хийсэн сумын зэв, бүсний нүүр, булцуу шахуурга, шөвөг, ялтас зэрэг эд ө л р и й н зүйлс олон тоогоор олдсон юм. Хэнтий аймгийн Баянмөнх сумын Баянцогт овооны гурав дахь дөрвөлжин булшнаас усны шувууны толгойн сийлбэр, Өвөрхангай аймгийн Богд сумын Тэвш уулын нэгэн дөрвөлжин булшнаас аргалийн толгойн дүрстэй хос алтан сүлбээр гарсан юм. Чандмань уулын зарим булшнаас бөхөнгийн алтадсан хүрэл баримал, баавгайн хэлбэртэй хүрэл товруу, баавгайн дүрстэй хүрэл шахуурга, аргаль ба бугын зурагтай хүрэл толцуд, шавар сав, бугын согооны сийлбэртэй бүсний ясан арал, хос шувууны цутгавар бүхий хүрэл чинжаал хутга, хотон шувууны толгойн дүрстэй хүрэл шөвөг, ирвэс (шилүүс)-ний дүрстэй саадагны хүрэл гох, дөрвөн шувууны толгойг өөд өөдөөс нь харуулж дүрсэлсэн хүрэл товруу, шар шувууны дүрстэй хүрэл товруу зэрэг ан амьтаны дүрс бүхий эдлэлүүд олон арваараа олдсон юм. Хүрэл, төмөр зэвсгийн эхэн үеийн хадны зурагт янгир, буга, аргаль, гахай, гөрөөс, үнэг, чоно, ирвэс, шилүүс зэрэг амьтдыг олноор нь дүрсэлсэн байхаас гадна эдгээр амьтдыг үргээж, бүслэн нум сумаар намнаж буй болон морьтой, явган хүмүүс нохой дагуулаад ан гөрөө хийж яваа сэдэв бүхий зураг олон байдаг. Булшнаас ангийн ясны биет олдвор, тэдгээрийн дүрсийг урлаж дүрсэлсэн эд өлгийн зүйл, хадны зурагг дүрсэлсэн амьтад, ан гөрөө хийж буй байдлыг харуулсан зургаас үзэхэд хүрэл ба төмөр зэвсгийн түрүү үед Монгол нутагт амьдарч байсан хүмүүс янгир, буга, зээр, гөрөөс, хандгай, аргаль, тарвага, гахай, ирвэс, шилүүс, үнэг, чоно, өмхий хүрэн болон бусад ан, галуу, нугас, хотон, тоодог зэрэг шувууд мөн бас загас агнадаг байжээ. Эдгээр ангийн ихэнхийнх нь махыг хүнсэндээ хэрэглэхийн гадна зарим ангийн үс, арьсыг элдэж боловсруулан дээл хувцасаа хийдэг байжээ. Ганц нэгээрээ буюу хэсэг бүлгээрээ ан хийх аргын аль алинийг нь хэрэглэдэг байжээ. Ангийн холын тусгалтай үндсэн зэвсэг нь янз бүрийн зориулалт хэмжээ, хэлбэрийн яс (хүрэл, төмөр зэвтэй нум сум байсан бөгөөд сааль, чинжаал хутга, ердийн хутга, жад, сүх, бороохой, зээтүү) зэрэг зэвсгийг бас анд хэрэглэдэг байжээ. Монгол оронд оршин суугчид хүрэл ба төмөр зэвсгийн түрүү үед ан ТЭРГҮҮН АНГИ. Х ү й нэгллийн байгуулал гөрөө хийхийн зэрэгцээ ямар нэг хэмжээгээр загас агнаж хүнсэндээ хэрэглэж байсан баримтууд олдсоор байна. Тухайлбал, Өмнөговь аймгийн нутгаас алгана загасны дүрстэй хүрэл чимэг, эргэлдэн хөвж наадан буй гурван цурхай загасны дүрстэй хүрэл чимэглэлүүд, Баян-Өлгий аймгийн Цагаан салаагийн хаднаа алгана загас, цурхай загас зэргийг дүрсэлсэн байна. Мөн Орхон, Сэлэнгэ, Туул, Хэрлэн, Онон зэрэг Монгол орны томоохон гол мөрний хөндийгөөс нэвт нүхэлсэн буюу тойруулан ховил гаргасан загасны торны ачаа элбэг олддог ба хэд хэдэн хүрэл дэгээ Туул голын хөндийгөөс олдсон1 нь Монголын Үндэсний Түүхийн Музейн сан хөмрөгт хадгалагдаж байна. Далай тэнгис, ихээхэн хэмж ээний гол мөрөнтэй орнуудын хувьд загас агнуур аж ахуйн том салбар болж тэдний амьдралд үндсэн чухал үүрэг гүйцэтгэдэг байсан бол, эх газры н эрс тэс уур амьсгалтай, гол мөрөн цөөтэй М онгол орны хувьд тийм чухал үүрэг гүйцэтгэж байгаагүй ч томоохон гол мөрний сав нутагг улирлын чанартай, тодорхой хэмжээгээр загас агнуурыг эрхэлж байжээ. Энэ үеийн аж ахуйн туслах нэг салбар нь газар тариалан, үр үндэс түүх аж ахуй юм. Хуучин уламжлалаараа самар жимс, сонгино, хөмүүл, таана, мэхээр зэргийг хүнсэндээ өргөн хэрэглэж байсан бололтой. Монгол нутагт газартариалан неолитийн үед орон нутгийн шинжтэй2үүссэн бөгөөд цаашид хүрэл зэвсгийн үед уламжлан хөгжиж ирсэн юм. Чандмань уулын булшнаас амуу тарианы үр олдсоноос гадна хүрэл ба төмөр зэвсгийн түрүү үед холбогдох Хөвсгөл аймгийн Цэцэрлэг сумын нутаг Тэсийн'гол, Булган аймгийн Орхон сумын Баруун могой3, Ховд аймгийн Эрдэнэбүрэн сумын Хонгиогийн Алаг Чулуу4, Баянхонгорын Баянлиг сумын Бичигт зэрэг газрын хадны зурагт тусгай багажаар газар хагалж буй хүн, ганц буюу хоёр үхэр хөллөсөн анжисаар газар хагалж буй үйл явдлыг дүрсэлсэн байдаг5. Төмөр зэвсгийн түрүү үед газар тариалан нэлээд ахицтай хөгжлийг олжээ. Тэр үеийн хүмүүс газар тариаланд зөвхөн зээтүү, царил зэрэг энгийн хөдөлмөрийн багаж зэвсэг төдийгүй анжис хэрэглэн малыи зүтгэх хүчийг ашиглаж байжээ. Төмөр зэвсэг үйлдвэрлэлд нэвтэрснээр зэр зэвсэг, хөдөлмөрийн багаж зэвсгийн хөгжил, улмаар газар тариалан үйлдвэрлэлийн хөгжилд бүхнээс илүү их дэвшлийг үзүүлсэн билээ. Хэдий тийм боловч эх газрын эрс тэс уур амьсгалтай, хуурай хөрстэй нутаг голчилсон нүүдлийн мал аж ахуй үндсэн аж ахуй нь болж байсан Монгол орны хүрэл ба төмөр зэвсгийн түрүү үеийн нүүдэлчдийн аж ахуй, амьдралд газар тариалангийн эзлэх байр суурь тун бага бөгөөд төмөр зэвсэг үйлдвэрлэлд нэвтрэхцээ бусад суурыимал газар тариалан голчлон эрхэлдэг орны түүхэнд гүйцэтгэсэн шиг тийм их «хувьсгалч» үүргийг гүйцэтгэж чадаагүй түүхэн онцлоггой билээ. 1 2 3 4 5 Ч .Ерөөл-Э рдэнэ, Г.Рэгзэн. Загасагнуурын холбогдолтойнэгэнолдворы н тухай. SA. т. XX, f-4, УБ„ 2000. Д.Дорж . Неолит Восточной М онголии. УБ., 1971, стр. 85-87. Д .Ц эвээндорж . Хадны сийлмэл зургийн ш инэ дурсгал. SA. т. V, f-5. УБ., 1975. Д .Ц эвээндорж . Хонгиогийн голын хадны зураг, М .С. УБ., 1980. Н .Сэр-Оджав. М онголын эртний түүх. УБ., 1977, тал 61. М он го / ҮЛСЫ Н Т.ҮҮХ. I БОТЬ Төмөрлөг болөвсруулалт. Төмөр зэвсгийн түрүү үе нь хүй нэгдлийн нийгмийн төгсгөлийн шат бөгөөд тэр үед эртний овог аймгууд төмрийн хүдрийг хайлуулах аргыг эзэмшиж, төмрөөр хөдөлмөрийн багаж, байлдааны зэр зэвсэг үйлдвэрлэх болжээ. Хүн төрөлхтний урьд өмнө туулж ирсэн чулуун зэвсэг, хүрэл зэвсгийн үеийг бодоход төмөр зэвсгийн үе богино юм. Үнэн хэрэгтээ төмөр одоо хүртэл үйлдвэрлэлийн чухал үндсэн түүхий эд хэвээрээ байна. Гэвч энеолит (зэс чулуу) ба хүрэл зэвсгийн үед эртний боолын нийгмийн соёл иргэншил үүссэн (Месопотами, Египет, Грек, Знэтхэг зэрэг) орнуудаас бусад нутагт амьдарч байсан хүй нэгдлийн үеийн овог аймгуудын түүхийг ангилан судлахад «төмөр зэвсгийн түрүү үе» гэдэг нэр томъёо хэрэглэдэг. Төмөр зэвсгийн үйлдвэрлэл дэлхийн орон бүрт харилцан адилгүй өөр өөр үед тархсан байна. Монгол нутагт оршин суугчид МЭӨ VII зуунаас төмөр зэвсгийн түрүү үед шилжин оржээ. Ийм үеийг Ф.Энгельс төмөр идцийн зэрэгцээгээр төмөр анжис, төмөр сүхийн үе гэж нэрлэжээ1. Хүрэл ба төмөр зэвсгийн түрүү үед Монгол оронд оршин суугчдын аж ахуйн нэгэн чухал туслах салбар бол төмөрлөг боловсруулах дархны ажил байсан юм. Тэр үеийн хүмүүс зэсийн хүдэртэй уурхай ордыг илрүүлэн олж маитан гарсан хүдрийг боловсруулж хайлуул ан цагаан тугал гатай хольж хүрэл хэмээх нийлэг төм өрлө^йг гаргаж авсан юм. Зэсийн хүдрийгбодоход элбэгтархацтайтөмрийн хүдрийн ордыг олж, малтан гарган хүдрээ хайлж боловсруулан төмрийг гарган авдаг болсон юм. Хүрэл ба төмрийн хүдрийн уурхайг ухаж малтан хүдэр гаргахдаа том, жижиг чулуун муна болон төрөл бүрийн чулуу, яс, модон багажийг өргөн ашигладаг болжээ. Байгалиас олзборлосон зэсийн хүдрээ нунтаглан нүдэж улмаар хайлуулан зэсийг ялгаж авах нь үйлдвэрлэлийн хоёр дахь хамгийн чухал шат дамжлага билээ. Үүний тодорхой жишээ болох эртний зэс хайлуулж байсан зуух Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын Зуух, Өмнөговь аймгийн Номгон сумын Говийн төхөм зэрэг газруудаас олдож судлагдаад байна. Хүрэл нь 960 хэмийн халуунд хайлдаг бөгөөд зэсийг бодоход бат бэх, хийсэн зэвсгийг ирэлж хурцалж сайжруулахад тохиромжтой бөгөөд хүн өөрийн хүссэн хэмжээ, зориулалтаар багаж зэвсэг, гоёл чимэглэлийг хийх боломжтой юм. Нэгэнт хайлуулж ялган авсан зэсээ цаашид боловсруулан хайлж, хэвэнд цутган зэр зэвсэг хийх нь үйлдвэрлэлийн дараагийн төгсгөлийн шат билээ. Эхэн үедээ цэвэр зэсээр зэвсэг хийж байсан болон тийм зэвсэг нь бат бэх бус амархан мохдог байсан зэргээс зэсийг цагаан тугалгатай хольж хүрэл гэдэг шинэ нийлэг металлыг зохион бүтээсэн юм. Их хэмжээний хүдрийг зууханд хайлуулж авсан нэлээд их хэмжээний зэсээсээ тухайн үйлдвэрлэх эдлэлийнхээ хэмжээнд зориулан хэсэгчлэн авч тусгай бариултай чулуун шанаган саванд хийж хайлуулсан хэвэндээ цутгадаг байжээ. Ийм бага Ф .Энгельс. Өрх гэр, өмч хөрөнгө, төрийн үүсэл, -К .М аркс, Ф .Энгельс. Түүвэр зохиол, 1 боть, УБ.. 1971. _____________________________________________________ ТэРГҮҮН АНГИ. Х )й нэг лийн байгуулал хэмжээний зэс хайлуулдаг байсан чулуун шанаган сав Хэнтий аймгийн Цэнхэрмандал сумын нутаг Устайн дэнж, Биндэр сумын нутаг Асгатын дөрвөлжин булшнуудаас тус тус олдсон бөгөөд иймэрхүү чулуун шанага Монголын Үндэсний Түүхийн Музейн цуглуулгад ч хэд буй. Цэвэр зэс буюу хүрлийг тусгай хэвэнд цутгаж зэр зэвсэг хайлуулдаг байсан хэв Увс аймгийн Цагаанхайрхан сум, Сүхбаатар аймгийн Мөнххаан сумын нутгаас тус тус олдоод байна. Увс аймгийн Цэнхэрмандал сумын нутгаас хоёр хутга, нэг шөвгийг нэг зэрэг цутгаж хийдэг эр эм чулуун хэв олдсон юм. Энэ нь хүрэл эдлэлийг хэд хэдээр нь зэрэг үйлдвэрлэх шаардлага хэрэгцээ гарч ирсний баримт болно. Нөгөөтэйгүүр чулуун хэвийн сийлбэр зураг зэргийг судалж үзэхэд Монгол оронд хүрэл зэвсгийн үед зураасан зургийг үйлдвэрлэлийн багаж зэвсгийг хийхэд хэрэглэж байсан онц чухал баримт болно. Бидний дээр өгүүлсэн эртний зэсийн уурхай орд, түүнийг ухаж малтаж байсан багаж зэвсэг, зэс хайлуулах зуух, шанаган сав, хүрэл эдлэл цутгах хэв энэ бүхэн нь Монгол оронд хүрэл зэвсгийн үед буюу МЭӨ 3000-1000 жилд оршин суугчид нүүдлийн мал аж ахуй, ан гөрөөг голчлон эрхэлж байсан боловч өөрсдийн хэрэгцээ шаардлагатай хүрэл зэвсгийг Монгол орондоо үйлдвэрлэж чадцаг байсны хөдлөшгүй баримт болно. Хүрэл зэвсгийн үеийн булш, суурины малтлагаас болон түүврээр олдсон хүрэл хутга, чинжаал сумын зэв, дуулга ойл, тогоо, хазаарын амгай зуузай болон товруу товч, арал, дэгээ, амьтны дүрстэй баримал мэт олон төрлийн гоёл чимэглэл зэргийг гол төлөв Монгол нутагтаа хийж байсан ба харин зарим эдлэл хөрш зэргэлдээ нутгаас орж ирсэн ч байдаг. Хэдий тийм боловч хүрэл зэвсгийн үйлдвэрлэл, хожмын төмөр зэвсгийн үйлдвэрлэл зэрэг нь Монгол оронд аж ахуйн бие даасан салбар болтлоо хөгжиж чадаагүй үндсэн нүүдлийн мал аж ахуйн хавсрага болж ирсэн юм. Монгол орны төв, өмнөд болон баруун аймгуудын нутгаас төмрийн хүдрийг ухаж авч байсан уурхай ором элбэг олддог. Өвөрхангай аймгийн Зүүнбаян Улаан сум, Увс аймгийн Сагил сумын нутгаас эрт цагт төмөр хайлуулж байсны ор үлдэгдэл зуух, төмрийн хайлш зэрэг олдсон бөгөөд тэнд уулын орой, хөтөл дээр ихээхэн хэмжээний төмрийг хайлуулж байжээ. Төм рийн хүдрийг хайлуулж, төмөр гаргаж авах нь зэси йн хүдрийг хайлуулахаас хэцүү бөгөөд үүний тулд 1350“хүртлэх илчтэй дулааныг гаргаж авах шаардлагатай байдаг. Энэ нь эрдэмтэн Х.Пэрлээгийн судалж илрүүлсэн «бух дарах» гэдэг үргэлж салхитай байдаг уулын онь хөтөл дээр, галлах амыг салхи өөд харуулсан зуух баръж, түүнд илч ихтэй түлш хийж, тэр түлшний дээр төмрийн хүдэр овоолоод гал оруулж төмөр хайлдаг аргыг хэрэглэж байсны баримт бололтой. Төмөр зэвсгийн түрүү үеийн булшнаас төмөр алхан зээтүү анжис, чинжаал хутга зэрэг аж ахуй, цэргийн зориулалттай багаж зэвсгүүд олдож буй нь төмөр зэвсэг үйлдвэрлэлийн хөгжлийг харуулах баримт юм. Төмөр хөдөлмөрийн зэвсэг багажтай болсноор гэр, сууц барих, тэрэг болон чарга хийх, мод болон ясаар хөдөлмөрийн багаж хийх ажил улмаар газар тариалангийн ажилд ихээхэн дэвшилт гарсан юм. М о н г о л ҮЛСЫН ТҮ\Х . I БОТЬ Чандмань уулын булшны доторхи модон байгууламжуудыг барихад 15-40 см голточ бүхий бүдүүн шургааг, дүнз модыг дандаа цавчиж, талдан углуургадаж, заримд нь цонх гаргасан байдаг. Гуалингуудын тас цавчсан багажны ор мөрийг ажихад хөрөөний мөр үгүй бөгөөд төмөрлөг сүх, ойл зэвсгээр цавчсан болох нь тодорхой байдаг. Энэ нь төмөрлөг зэвсгийг хэрэглэх болсноор барилга байгууламж, модны дархны ажилд чухал дэвшил гарсныг харуулж байна. Булган аймгийн Орхон гол, Ховд аймгийн Алаг чулуу, Баянхонгор аймгийн Баянлиг зэрэг газрын хаднаа үхэр хөллөөд газар хагалж буй анжис дүрсэлсний бүтэц хийцийг судлаж үзэхэд төмөр буюу төмөрлөг хошуутай анжис болох нь маргаангүй танигдцаг. Ийнхүү төмөрлөг ба төмөр зэвсгийг үйлдвэрлэлд хэрэглэх болсон нь тухайн үеийн хүмүүсийн аж ахуйг хөгжүүлэхэд ихээхэн түлхэц болсон юм. Энэ үед гэр зуурын үйлдвэрлэлийн бас нэг туслах салбар болрх шавар сав хийх ажил нэлээд ахицтай хөгжиж хоол унд чанах вааран тогоо, янз бүрийн шингэн ундаа хийх зориулалттай олон төрлийн хэлбэр төрхтэй ваар сав хийдэг болжээ. МЭӨ VII-IV зуунд холбогдох Чандмань уулын булшнаас 8 төрлийн 60 гаруй шавар ваар олджээ. Харин дөрвөлжин булшнаас шавар ваарны зүйл цөөвтөр олдцог юм. Хүрэл ба төмөр зэвсгийн түрүү үед чулуугаар оршуулгын байгууламж булш, хиргисүүр барьдаг байсан төдийгүй чулууны урлал ихээхэн өндөр хөгжлийг олсон байна. Үүнд 4 м хүртлэх өндөр том чулууг засч зүлгэн өнгөлөөд түүн дээр нар, cap, бүс, чинжаал хутга, бамбай, толь нум сум, хоромсог саадаг, зэрэг цэргийн зэвсэг олон тооны бугын дүрс сийлж хэдэн зуун буган чулуун хөшөөг үйлдсэн ба хэдэн зуун газрын байгалийн хад цохионоо мал сүрэг, ан амьтан, хүн, уналга, хөсөг, тэрэг, гэр орон сууц, тамга тэмдэг зэргийг хонхойлон цохиж урладаг байжээ. Энэ бүхэн нь тухайн үед Монгол нутагт чулууны урлал ихээхэн далайцтай хөгжиж байсны дурсгал юм. Түүнчлэн чулуу засч, нүхлэн ээрүүлийн таваг билүү зэргийг хийдэг байв. Билүүг голын нарийн ширхэггэй хайрган чулуугаар хийж түүний дээд хэсэгт нэвт нүх гарган чинжаал хутга болон бусад эдлэлийн хамт бүснээс зүүж явдаг байжээ. Мөн гол төлөв бугын эврээр сумын шөрөгг, онгит, зуулгат ясан зэв, шор, шөвөг, бамбайн ялтас, бүс тэлээний арал зэргийг хийдэг байсан бөгөөд түүн дээрээ нарийн уртай сийлбэр сийлсэн ч тохиолдцог. Монгол оронд хүрэл ба төмөр зэвсгийн түрүү үед амьдрагсад модыг амьдрал ахуйдаа өргөн ашиглаж гэр орон сууц, авс бунхан барьж, тэрэг, чарга, нум сумын мөс, аяга сав суулга, гоёл чимэглэл нарийн уртай сийлбэр хүртэл сийлдэг байжээ. Булш бунхнаас археологийн малтлагаар гарсан модон эдлэлийг хийж урлахад үлдсэн ором мөрөөс үзэхэд тэр үед металл сүх, ойл, цүүц, шөвөг, хутга зэрэг багажийг модны дарханд өргөн хэрэглэж байжээ. Түүнчлэн орон сууц барих, нүүдлийн мал аж ахуйг хөтлөн явуулахад зохицсон үйлдвэрлэлийн багаж хэрэглэлээ өөрсдөө бүтээж, малын арьс шир, ноос боловсруулан эсгий хувцас хунар хийх, өөрийн хэрэгцээт зүйлээ хийж хэрэглэх, гэр зуурын үйлдвэрлэл явуулж тэдгээр нь нүүдлийн мал аж ахуй, ан агнуур, үр үндэс түүх аж ахуй, газар тариалан, төмөрлөг боловсруулалт Т э р гүүн АНГИ Хуй Hi г. лийн 6айгу\лал зэрэг бусад аж ахуйн салбаруудтай нэгдэн нүүдэлчдийн аж ахуйн иж бүрэн үйлдвэрлэлийн цогцолбор хам шинжийг бүрдүүлж байсан юм. §10. Нийгмийн байгууламж ба соёлын зарим асуудал МЭӨ II мянган жилд Монгол нутагт амьдарч байсан овог аймгийн нийгэмд хүй нэгдлийн овгийн байгууллын задрал хүчтэй явагдаж, нийгмийн бүгцийн шинэ хэлбэрүүд бүрэлдэж эхэлсэн юм. Манай дэлхийн түүхнээ хүй нэгдлийн байгууллын задрах явц нутаг нутагт аж ахуй, түүхийн янз бүрийн хүчин зүйлээс болж харилцан адилгүй өнгөрчээ. Зарим нутагт хуучин нийгэм мөхөж, шинэ нийгэм гарч ирэхэд тааламжтай нөхцлүүд бүрдэж энэхүү үзэгдлийг түргэтгэж байсан бол зарим нутагт байгаль, газар зүй, эдийн засгийн хүчин зүйл харин хүй нэгдлийн байгууллын задрал, анги үүсэх явдыг саатуулж байв. Монгол нутагт хүй нэгдлийн байгуулал задрах удаан хугацааны үйл явц анх бүр хүрэл зэвсгийн үед эхэлсэн билээ. Нийгмийн хөдөлмөрийн анхдугаар том хуваарь болох мал аж ахуй бие даан ялгарч гарсны дараах хүрлийн үйлдвэрлэлийн хөгжлийн үед эхлээд эцгийн эрхт том өрх гэр бүл үүсэх нөхцөл бүрдсэн юм. Археологийн баримтаас үзэхэд эхлээд амины өмч, дараа нь өрх гэрийн өмч үүссэн болохыг тодорхой мэдэж болно. «Түүхийн тодорхой үед, тодорхой оронд амьдарч байсан хүмүүсийн нийгмийн зарчим нь нэг талаас хөдөлмөрийн, нөгөө талаас өрх гэрийн хөгж лийн ш ат гэсэн ү й лдвэрлэли й н хоёр төрлөөр нөхцөлддөг. Хөдөлмөрийн хөгжил хэдий чинээ дорой байх тутам түүхий бүтээгдэхүүний тоо ба нийгмийн баялаг төдий чинээ хязгаарлагдмал байдаг бөгөөд мөн түүнчлэн овгийн холбооноос нийгмийн байгууламжийн хараат байдал төдий чинээ хүчтэй илэрдэг»1. Монгол нутагт хүрэл ба төмөр зэвсгийн эхэн үед амьдрагсдын нийгэм, эдийн засгийн хөгжилд нүүдлийн мал аж ахуйн ба металл боловсруулалтын хөгжил нэмүү бүтээгдэхүүний түргэн өсөлт, амьжиргааны хөгжил, өмчийн хуримтлал ба хүйн жирийн гишүүдээс мөлжигч элементүүдийн төрөн гарахад хүргэжээ. Үйлдвэрлэлийн үндсэн хэрэгсэл ба хөдөлмөрийн бүтээгдэхүүний хувиарлалтанд ноёлж байсан хүй нэгдлийн тэгш зарчим өөрчлөгдөж эд хөрөнгийн ба нийгмийн дотор эзлэх байр суурийн ялгавар гарч буй нь археологийн судалгааны баримтаас ажиглагдаж байна. Хүрэл ба төмөр зэвсгийн түрүү үед Монгол нутагт амьдрагсдын нийгэмд эцгийн эрхт овог ноёрхож, тэдний амьдралд дэрэг эрс, дайн байлдаан чухал үүрэгтэй болсон нь түүх, археологийн олон баримтаас харагддаг. Тухайлбал Монгол улсын нутгаас одоогоор 550 орчим олдож судлагдаад байгаа сүрлэг баримал буган хөшөө нь баатар дайчин эр хүнд зориулсан дурсгал бөгөөд түүнийг өвч зэвсэгтэй нь дүрсэлсэн байдаг. Нэг дор ганц хоёроос аваад 1 Маркс К., Энгельс Ф. Соч. т. 21, стр. 26. МОНЮ / ҮЛСЫН ГУУХ, / ьоть хорь хүртлэх тоотой босгосон байдаг сүрлэг том буган хөшөө, түүний дэргэд байрлуулсан хиргисүүр, дөрвөлжин булш, ёслолын хэдэн арван цагираг, зам, цацраг мэт дагалдах байгууламжууд зэргийг тухайн овог аймгийн дундаас ялгаран гарсан ноёлох хэсэгт зориулан бүтээсэн байдаг бөгөөд тэдгээрийг хэд хэдэн овог буюу аймгийнхны хүчээр барьж байгуулсан нь тодорхой, эцгийн эрхт овог аймгийн маш илэрхий дурсгал болно. Буган чулуу бүхий том хэмжээний цогцолбор дурсгалууд Архангай аймгийн Хүний голын Хөшөөк тал, Хануй гол, Ш ивэртийн ам, Цацын эрэг, Баянцагааны хөндий, Хөвсгөл аймгийн Уушгийн өвөр, Завхан аймгийн Дааган’дэл, Увс аймгийн Байрамын ам, Баян-Өлгий аймгийн Цагаан Асгат, Булган аймгийн Халтарын дэнжзэрэг олон газарт байдаг. Мөн үүнтэй ижил хэдэн зуун хүний хүч хөдөлмөрөөр бүтсэн 5-6 метр өндөр, 60-100 метр хүртлэх голточ бүхий далантай том, том хиргисүүрүүд Монгол оронд хэдэн зуугаараа байдаг билээ. Тэр үеийн хүмүүсийн дунд өмч хөрөнгө болон нийгмийн дотор эзлэх байр суурийн ялгаа гарсан нь дээр дурдсан хөшөө дурсгалаас гадна тэдний хэрэглэж байсан алт, үнэт чулуун эдлэл тусгайлан хийсэн гоё ганган хийцтэй зэр зэвсэг, сав суулгаас тодорхой байдаг. Өвөрхангай аймгийн Богд сумын Тэвш уулын дөрвөлжин булшнаас гарсан аргалийн толгойг урлан хийж, оюу шигтгэсэн хос алтан сүлбээр, Өмнөговь аймгийн нутгаас олдсон аргаль, янгирын толгойн тольттой хүрэл илд, том том хүрэл чинжаалууд зэргийг жишээ болгон дурдаж болно. Хүрэл ба төмөр зэвсгийн үеийн Монголын нүүдэлчин овог аймгуудын цэрэг эрс нь иж бүрэн зэр зэвсэгтэй байжээ. Тухайлбал, гардан тулалдаанд чинжаал, хутга, байлдааны алх (зээтүү), илд, урт богино жад бороохой, зэрэг охор зэвсгүүд холын тулалдаанд энгийн ба зүймэл хийцтэй нум сум, дүүгүүр зэрэг уртын зэвсгийг хэрэглэдэг байжээ. Үүнээс гадна бамбай, дуулга зэрэг хамгаалах зэвсэг өмсгөлтэй байсан юм. Эдгээр зэвсгүүд бараг бүгдийг (дуулга, бороохой, дүүгүүрээс бусад нь) буган чулуун хөшөөнөө дүрсэлсэн байдаг. Түүнээс гадна, хадны зурагт дүрсэлсэн ба булшны малтлага, түүврээр олдсон байдалтай танилцъя. Энэ үед холбогдох хүрэл төмрөөр хийсэн чинжаал Чандмань уулын булшнаас 10 гаруй олдсон бөгөөд мөн аймгуудын орон нутгийг судлах музейн цуглуулгад ч нилээд чинжаал хадгалагдаж байна. Түүнээс гадна Хөвсгөл аймгийн Цэцэрлэг сумын нутаг Цахирын хаднаа олон чинжаал, илдийг дүрсэлсэн байдаг. Чинжаалыг хүрэл буюу төмрөөр хийдэг ба тэдгээр нь хэлбэр төрхийн хувьд олон янз байдаг. Чинжаалыг гол төлөв хоёр талдаа иртэй, тольтыг нь зууван, мөөгөн хэлбэртэй, цагирган сэнжтэй, хос шувууны толгойн дүрстэй, аргаль, янгир, буга зэрэг амьтны дүрстэй, аагийг нь шулуун, эрвээхэйн далавчны маягтай олон янзаар хийдэг. Чандмань уулын булшнаас хүрэл, төмрөөр хийсэн байлдааны зээтүү (сүх, алх) арав орчим чинжаалтай хамт нэг булшнаас олдсон юм. Ховд аймгийн Үенч сумын нутаг Ямаан усны хадны зурагт нэгэн хүн эсрэг этгээдийн толгой руу байлдааны зээтүүгээр цохиж буйгаар дүрсэлсэн, Баян-Өлгий аймгийн Цагаан салаа, Бага Ойгорын хадны зураггхоёр этгээд бие биеийн толгой руу байлдааны зээтүүгээр цохиж буй байдлыг харуулсан ТЭРГҮҮН АНГИ. Хуй нэплийн байгуүлал зургууд ОЛДСОН. Энэ үед хэрэглэж байсан зэр зэвсгийн нэг бол жад юм. Төв, Хөвсгөл аймгуудын нутгаас навчин хэлбэрийн гилбэртэй хүрэл жад олдсон бөгөөд иймэрхүү жадыг буган чулуун хөшөөнөө дүрсэлсэн тохиолдоно. Баян-Өлгий аймгийн Дэнгэл сумын Хар чулууны хаднаа жадаар зэвсэглэсэн хэд хэдэн дайчдыг, Говь-Алтай аймгийн Цагаан голын хадны зурагт туулайн толгой шиг баг өмссөн, жадаар зэвсэглэсэн анчдыг дүрсэлсэн байдаг. Төмөр зэвсгийн эхэн үед ан агнуур, дайн байлдаанд өргөн хэрэглэдэг холын тусгалтай хурдан зэвсэг нь нум сум байжээ. Тэр үеийн нум бүтнээрээ одоо хүртэл олдоогүй боловч нумын өмхөрч эвдэрсэн жижиг хэсгүүд олдсон юм. Манай улсын нутгаас булшны малтлагаар, мөн түүврээр хүрэл сумын зэв олон тоотой олсон бөгөөд сурвалжтай (шөрөгтэй) зэвийн сурвалжийг сумын мөсөнд суулгаж, шөрмөсөөр ороож бэхлэн онгитой зэвийн онгинд сумын мөсийг шургуулж хоёр янзаар тогтоодог тул сурвалжит зэв, онгит зэв гэж хоёр янзаар ангилж үздэг. Эдгээр хүрэл зэв нь толгойнхоо хэлбэрээр гурван хянгатай, гурван талтай, навчин хэлбэртэй гурван үндсэн төрөлд хамаарах боловч нарийвчлан судлахад бүүр гуч хүртэл жижиг төрөлд хамаардаг. Энэ үед сумаа ширэн, модон, үйсэн ховдонд (хоромсогт) багцаар нь хийж бүснээсээ зүүж явдаг байжээ. Буган чулуун хөшөөнөө гол төлөв тэгш ёроолтой зууван нарийн хоромсогыг дүрсэлсэн байдаг. Увс аймгийн Чандмань уулын нэгэн булшнаас барсын төрлийн амыны амаа ангайсан толгойн дүрстэй хоромсогны хүрэл гох олдсон юм. Махчин хүчтэй араатны толгойг дүрсэлсэн нь түүний эзэн дайчин, хүчтэй, шалмаг байхыг эрхэмлэсэн тэр үеийн ойлголтын тусгал билээ. Монголын хүрэл ба төмөр зэвсгийн түрүү үеийн цэрэг эрс дээд тал нь шовх зууван хэлбэрийн таван талтай, дээд хэсэг нь мөлгөр зууван, зууван дөрвөлжин хэлбэрийн бамбай өргөн хэрэглэж байсан бөгөөд тэдгээр бамбайг буган хөшөөнөө олонтой дүрсэлсэн байдаг1. Эдгээр бамбай хэмжээгээр жижгэвтэр, авч явах, хэрэглэхэд хялбар бөгөөд цуваа тагнай маягийн хээтэй, төв дундаа дугуй төвгөртэй тольттой байдаг. Олон нарийн бургас модоор бодын ширийг сүлбэж хийсэн буюу хавтгай банзаар хийсэн бамбай ОХУ-ын Алтайн ар бие нутагт малтсан булшнаас арав гаруй олдоод байна2. Ийнхүү бамбай хийх арга хожим монголчуудын дунд уламжлагдан үлдсэн байна3. Дундговь аймгийн Хулд сумын нутгаас олдсон нэгэн толин дээр өөд өөдөөсөө харан тулалдаж буй хоёр м оры ой хүнийг нарийн зураасаар дүрсэлжээ4. Нэг морьтой хүн нь зүүн гартаа бамбай хамгаалж, баруун гартаа байлдааны зээтүү барин эсрэг этгээдээ цохихоор далайж байгааг үзүүлэхийн зэрэгцээ дуулга өмссөн бололтой дүрсэлжээ. Хоёр дахь хүн нум сумаа онилон эсрэг этгээдийнхээ өмнөөс харвахаар завдан байна. Хоёр хүний унасан 1 2 3 4 Д .Ц эвээндорж . Т ев Азийн нүүдэлчдийн бамбай. ШУАМ. УБ., L976. С.И .Руденко. Культура населениея Горного Аптая в скифское время. М -Л ., 1953. стр. 263. Ж .Базарсүрэн. Чиигис хааны цэргийн зэр зэвсэг. УБ., 2000. тал 84-87. Д.Эрдэнэбаатар. Хурлийн үеийн ш инэ олдворууд. SA. т-XV, f-4. тал 51. М О Н ГО Л ҮЛСЫ Н ТҮҮХ. I БОТЬ морьдыг духаар нь нийлүүлж, ижил төстэй дүрслээд эх бие, хөл зэргийг нь угалз хээгээр гоёж чимсэн байна. Энэ толины зураг нь хүрэл зэвсгийн нүүдэлчдийн зэр зэвсгийг тулалдаанд хэрхэн хэрэглэж байсныг харуулсан чухал сурвалж баримт юм. Булган аймгийн Хутаг-Өндөр сумын нутаг Эгийн голын хөндийд Эмгэнт хошуу, Холтост нуга зэрэг газруудад малтсан дөрвөлжин булшнаас тус бүр нэг нэг хүрэл дуулга1, Завхан аймгийн Эрдэнэхайрхан сумын нутгаас мөн тэдэнтэй төстэй бас нэг дуулга олдсоныг2 судлаачид Хятад зэрэг хөрш зэргэлдээ орноос олдсон дуулгатай харьцуулан хүрэл зэвсгийн үед холбогдуулан үзжээ. Дээр дурдсан байлдааны зориулалттай зэвсэг болон хутга, шөвөг, ойл, сүх, билүү, ганзагны хүрэл тогоо зэрэг аж ахуйн зориулалттай багажуудыг ч байлдааны үед ч, ердийн ан агнуур, аж ахуйд ч хослуулан хэрэглэж байсан нь тодорхой. Хүрэл ба төмөр зэвсгийн түрүү үед цэрэг эрс хоорондоо явган, морьтой тулалддаг байсан бөгөөд энэ нь хадны зурагг ч тодорхой тусгалаа олсон байдаг. Өвөрхангай аймгийн Тэвш уулын хадны зурагт дүрслэгдсэн цэрэг эрсийн дүр, тэдний зэр зэвсэг, хувцас зэргийг эрдэмтэд тусгайлан судлаад хүрэл зэвсгийн сүул, төмөр зэвсгийн эхэн үед цэрэг эрс иж бүрэн зэвсэгтэй байсан ба цэргийн жагсаал буй болсон байна хэмээх чухал дүгнэлтэнд хүрсэн юм3. Энэ үед моры цэрэг нэгэнт буй болсон, өөрөөр хэлбэл тэр үеийн хүмүүс байлдаанд морь унаж тулалдцаг байсныг олон газрын хадны зургаас мэдэж болох ба дээр дурдсан Дундговь аймгийн Хулд сумын нутгаас олдсон хүрэл толин дээрх хоёр морыны тулаан бүр тодорхой өгүүлж байна. Тэр үеийн морины тоног хэрэглэл болох хазаарын хүрэл нуман зуузайтай, дугуй цагирган ба дөрөөн хэлбэрийн үргэлжамгай зуузай, шахуур, бөгж, оломны арал зэрэг зүйлс өргөн хэрэглэж байсан нь булшны малтлагаас болон түүврээр олдцог. Дээрх түүх археологийн олон баримт нь Монгол нутагт амьдарч байсан овог аймгуудын нийгмийн амьдралд дайн байлдаан онцгой үүрэгтэй болсон ба эцгийн эрхт ёс нэгэнтээ хэлбэршин тогтож, улмаар нийгмийн хөгжлийн «Цэргийн ардчилал», «Хөдөөгийн хүй», «Аймгийн холбоо» гэж янз янзаар нэрлэдэг шатанд орсон билээ. Үйлдвэрлэлийн харьцаа цусан төрлийн холбоотой давхцаж маш нягтаар уялдан байдаг нийгмийн нийтлэг нэгж болох овог, ураг төрлийн бус харин орон нутаг-үйлдвэрлэлийн зарчим дээр бүрэлдсэн байгуулалд аяндаа байраа тавьж өгдөг байна. Түүхэн үйл явц эхлээд овгийн холбооноос нийгмийн бүтэц шууд хараат байдгийг сулруулж, эцэст нь овгийн байгууллын хамаадлыг хайхрахгүй эдийн засаг ба орон нуггийн эрх ашигт үндэслэн хүйг бүрдүүлэхэд хүргэдэг. 1 2 3 Д.Эрдэнэбаатар. Дурдсан зохиол. тал 41-45. Ч .Е р өөл -Э р дэн э, Г.Рэгзэн. Зэвсгийн түүхэнд холбогдох ш инэ олдворууд. SA, т. XIX, f-4. УБ., 1999. тал 21-25. Окладников А .П ., Худяков Ю.С. Образ воина на писаницах М онголии. В кн. «В оен н оедело древних племен Сибири и Цснтральной Азии». Новосибирск, 1981. стр. 21-29. Т э р т н АНГИ. Хүй иэг лийи байгүулал Хүй нэгдлийн овгийн байгууллын задралын үеийг цэргийн ардчилал буюу хөдөөгийн хүйн шат гэж нэрлэдэг. Ц эргийн ардчилал, хүй нэгдлийн хөдөөгийн хүй гэдэг хоёр ойлголт нь бие биеийг үгүйсгэдэггүй, харин хүй нэгдлийн байгууллын задралын үеийн нийгмийн бүтцийн өөр өөр онцлог талуудыг илэрхийлж байгаа юм. Хүй нэгдлийн түүхийн онцгой үе шат болох цэргийн ардчилал буюу «аймгийнхны холбоо»-ны тухай Ф.Энгельс нарийн тодорхойлсон байдаг1. «Түүний анхны шат нь эцгийн эрхт ёсны үүсэл, эцсийн хязгаар нь ангит нийгэмд шилжих шилжилт болдог»2 байна. Монголын нүүдэлчдийн соёл урлаг төмөр зэвсгийн эхэн үед хөгжлийн харьцангуй өндөр түвшинд хүрсэн байна. Төмөр зэвсэг үйлдвэрлэлд нэвтэрч, нүүдлийн мал аж ахуй цаашид боловсрон хөгжсөнөөр тэдний эдийн ба оюуны соёл ихээхэн өөрчлөлтөнд оржээ. Евразийн хээр талын бүс нутагт ижил төстэй аж ахуй эрхлэн амьдарч байсан олон овог аймгууд Монгол, Өвөрбайгал, Өмнөд Сибирь, Хар тэнгисийнхэн олон талаараа ижил төстэй соёлын нийтлэгийг бүрдүүлжээ. Энэхүү нийтлэг нь тэдний хооронд эдийн засаг, соёлын өргөн харилцаатай байсныг харуулдаг. Аж ахуй, соелын өргөн харьцаа тогтоход тэдгээр аймгийн нааш, цаашын нүүдэл хөдөлгөөн юуны өмнө унаа хөсөгонцгой үүрэг гүйцэтгэсэн юм. Гэвчтэдгээр нийтлэгээс гадна тухайн овог, аймаг бүрт өөрийн өвөрмөц онцлог, орон нутгийн шинж байдал байсан юм. Төмөр зэвсгийн эхэн үед манай оронд амьдрагсдын ахуй амьдрал, орон сууц, хувцасны талаархи хэрэглэгдэхүүн тун хомс юм. Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын Бичигтийн зураг, Дундговъ аймгийн Өлзийт сумын Дэлхийн аүүн билийн хадны зурагс гэрийг дүрсэлсэн байх ба, Говь-Алтай аймгийн Н аран, Ц ээл сумын залгаа Ц агаан голын хадны зурагт гэр байш ин дүрсэлсэн байдгаас энэ үед амьдрагсад эсгий гэр, модон байшин барьж суудаг байсныг мэдэж болно. Хүрэл ба төмөр зэвсгийн эхэн үед амьдрагсад биеэ барьсан өмд цамц буюу урт хормойтой дээл өмсч, дээлэн дээрээ бүс бүсэлдэг байжээ. Мөн өргөн хүрээтэй ба дуулга мэт бөмбөр хэлбэртэй мөн салаа оройтой малгай өмсдөг байсан болохыг хадны зургаас мэдэж болно. Тэд өргөн нарийн янз бүрийн суран бүс бүсэлдэг бөгөөд бүсэн дээрээ янз бүрийн хээ гаргаж товруу хаддаг байжээ. Бүс, тэлээ нь жирийн хүрэл буюу ясан аралтай байснаас гадна зарим бүсний арал дээр амьтны дүрс сийлж урладаг байна. Булшны хэрэглэгдэхүүнээс үзэхэд төмөр зэвсгийн эхэн үед амьдрагсад «өвөг дээдсийг», «овог өрхийн онго ба ивээгчийг» шүгэн биширдэг байжээ. Эдгээр бишрэлийн уг сурвалж нас барсан төрөл төрөгсөд нь, хойд насандаа өөр ертөнцөд өөрийн овог хүйн зан заншил, дадал хэвшил, ёс журмаар үргэлжлэн амьдардаг гэж итгэдэг ёсонд үндэслэсэн байдаг байна. Иймээс ч тухайн хүнийг үхэхэд түүн кй нэр хүнд, хүйн дотор эзлэх байр суурьтай тохирсон эд агуурсыг дагуулан тавьж, өөрийн овог аймгийн оршуулгын газар 1 г Маркс К., Энгельс Ф. Соч. т. 21. стр. 164. Косвсн М. К. вопросу о ноенной демократии. -Труды И .Э .А .Н . СССР. Новая серия. М -Л., 1960, т. 54, стр. 20. М он гол ҮЛСЫ Н ТҮҮХ. I БОТЬ тухайн овог аймгийн зан үйлийн дагуу оршуулгын нарийн ёсыг үйлдэж нутаглуулдаг байжээ. Хэдэн арваас хэдэн зуу хүртлэх тооны булш бунхан бүхий овгийн оршуулгын газар нэг дор байхаас гадна ганц хоёр буюу цөөн хэдэн булш бүхий оршуулгын газар элбэг тохиолдоно. Энэ нь юуны өмнө нүүдэлчид нэгэн дор урт удаан хугацаагаар суурьшин амьдардаггүй, жилийн дөрвөн улиралд нүүж байдгаар тайлбарлагдана. Монголын нүүдэлчдийн дунд нар, cap, тэнгэр эрхэс, гал, сайн морь зэргийг дээдлэн шүтэж биширдэг зан үйл эрт дээр үеэс уламжлалтай юм. Гал ыг муу муухайг ариутган цэвэрлэдэг гэдэг ойлголт, нарыг эрхэмлэн шүтэх ёсноос уламжлалтай гэж эрдэмтэд үздэг бөгөөд энэхүү заншил Евразийн олон нүүдэлч овог аймгуудын дунд нийтлэг тархсан юм. Энэ үед анимизм, тотемизм, маги зэрэг хүй нэгдлийн сүсэг бишрэлийн нэн эртний ойлголтууд ч бас хувирч өөрчлөгдсөн хэлбэрээр оршиж байв. Эд юмсыг ид шидтэн гэж үздэг сүсэг бишрэлийн анимизмын хэлбэрийг эрдэмтэд тайлбарлахдаа булшинд зориуд эвдэж хугалж хийсэн гоёл чимэглэл, зэр зэвсэг зэргийг жишээ болгон авч үздэг байна. Янз бүрийн онго, зүүлтийг тотемизм ба магийн сүсэг бишрэлийн үлдэцтэй холбон тайлбарладаг юм. Овог ба аймгийнхны ямар нэгэн амьтнаас гаралтай гэж үздэг тотемизын ойлголт янз бүрийн амьтны дүрд тусгалаа олсон байна. Тийм ч учраас тэдгээр амьтдын дүрсээр зэр зэвсэг, гоёл чимэглэлээ чимж, тийм зэвсэг нь дайн байлдаан, ан агнуурт ашиг тус өгдөг гэж үздэг байжээ. Монголын хүрэл ба төмөр зэвсгийн эхэн үеийн дурсгалд буга, янгир, аргаль, барс зэрэг амьтдын дүр өргөн тархсан байдаг нь тэднийг хөнгөн шалмаг, түргэн хөдөлгөөнтэй, хүч чадалтай төдийгүй ид шидийн хүчтэй гэж хүртэл ойлгодгоос тэр билээ. Монгол нутагт хүрэл ба төмөр зэвсгийн эхэн үед оршин тогтнож байсан аймгуудын урлаг соёлын хөгжилд чимэглэх урлаг, сүрлэг баримал, хадны зураг үндсэн суурийг эзэлдэг. Эдгээрийн гол шинж нь «амьтны загварт урлагийн» өвөрмөцдүрслэх хэлбэр юм. Амьтны загварт урлаг МЭӨ V II-III зууны үед Евроазийн хээр талын бүсэд нутаглаж байсан овог аймгуудын дунд өргөн тархсан бөгөөд харин түүний гарал үүсэл нь хүрэл зэвсгийн үед холбогдоно. Амьтны загварт урлагийн арга барилаар бүтээсэн дурсгалууд эхлээд Скифүүдийн, дараа нь Сибирийн нутгаас олдож байсан тул «Скиф - Сибирийн амьтны загварт урлаг» гэдэг тоймолсон нэрийг авчээ. Энэхүү урлагийн гол сэдэв нь араатан амьтдын дүрслэл юм. Амьтны загварт урлаг агуулгын хувьд бодит хандлагатай бөгөөд бүхэлдээ хавсрага чимэглэл шинж чанартай юм. Амьтны загварт аргыг зэр зэвсэг, гоёл чимэглэл, ахуйн хэрэгцээний зүйлсийг хийхэд өргөн хэрэглэж байжээ. Эд ю мсын дүрслэлийн зохиом ж ийг чадмаг хослуулж чадсан ам ьтны г загварчлан дүрслэх аргаар хийсэн эртний урчуудын олон бүтээл дэлхийн урлагийн шилдэг бүтээлд зүй ёсоор тооцогддог юм. Эдгээр эртний урчууд хүрээлэн буй орчин, тэдний амьтдын ертөнцтэй ихэд холбоотой ойр байсан учир өөрсдийн уран бүтээлийн гол дүрийг сонгон авдаг байжээ. ТЭРГҮҮН АНГИ. Х үй н э га л и й н байгуүлал Урлагийн гол дүр нь тухайн нутагт амьдардаг, тэдний амьдрал ахуйд чухал үүрэгтэй байсан буга, аргаль, янгир, зээр, гөрөөс, гахай, баре, хандгай, шувуу зэрэг зэрлэг амьтад, адуу, үхэр, тэмээ зэрэг мал байлаа. Амьтдын дүрийг чулуу, хүрэл, алт, яс, мод болон шавраар бүтээдэг байв. Амьтны загварт урлагийг ерөнхийд нь хөгжлийн гурван үндсэн үед хамааруулан үзэж болно. Үүнд: анх үүссэн, цэцэглэлтийн, буурч суларсан. Амьтныг загварчлан дүрслэх аргын гарал үүслийн талаар гурван үндсэн санал байдаг. Амьтны загварт урлаг чухам ямар агуулгатай болох нь одоо болтол бүрэн тоггоогдоогүй байна. Гэхдээ тахилгын шинж чанартай байсан байх гэж эрдэмтэд үздэг. Амьтны загварт урлагийн сэдэвт голчилж буй амьтдын дүр нь тодорхой овог аймаг, угсаатны бүлгийн тотемны өвийг дүрсэлсэн байж болох юм. Янз бүрийн эдлэлд эдгээр амьтдыг дүрсэлсэн нь нэг ёсны овгийг хамгаалагч, онгоны үүрэгтэй байсан байж болно. Амьтдын тэмцэл нь овог аймгийн хооронд ширүүн тэмцлийг илэрхийлдэг бололтой. Хүй нэгдлийн нийгмийн задралын үед хээр талын нүүдэлч аймгуудын дунд баатарлаг туульс үүсчээ. Тэдгээр туульсын зарим д үр, зохиомж ихээхэн хувирч өөрчлөгдсөн хэлбэрээр өнөө үеийг хүрчээ. Хүрэл ба төмөр зэвсгийн эхэн үеийк чимэглэх урлагийн чухал төрөл нь хээ угалз юм. Хээ угалз, амьтны загварт урлагтай зэрэгцэн, харилцан бие биедээ нөлөөлөн хөтжиж иржээ. Амьтан. ургамлын гаралтай эдээр хийсэн зүйл хадгалж ирсэн нь туйлын хомс бөгөөд бидний үеийг хүртэл чулуу, хүрэл, алт, ясан эдлэл дээр уралсан хээ, угалз үлджээ. Энэ үед хамаарах хээ угалзыг геометрийн, амьтны, билэгдлийн гэж үндсэнд нь гурав ангилж үзэж болно. Геометрийн хэлбэртэй хээ угалз нь бүр неолит, хүрэл зэвсгийн үеэс эхэлж дайралдах ба хүрэл зэвсгийн сүүл, төмөр зэвсгийн түрүү үед гурвалжин, дөрвөлжин, чон, дугуй, хушуу хэлбэртэй хээ угалзыг буган чулуун хөшөө, хүрэл, алтан эдлэлд гаргадаг байв. Билэгдлийн холбогдолтой хээ угалзын эх үүсвэрийг байгаль, тэнгэр эрхсийн хүчинд бишрэх явдлаас үүсвэрлэн гарсан гэдэг бөгөөд энэ төрөлд хамаарах дугуй, цагираг болон янз бүрийн хэлбэрийн тамга тэмдгийн зүйл хадны зураг, хөшөө чулуунаа өргөн тархсан байд&г. Амьтны дүрстэй (гаралтай) хээ угалз нь гол төлөв амьтныг загварчлан дүрслэх урлагийн дүрслэлд тулгуурласан байдаг бөгөөд ганц ба хос амьтны толгой, шувуу болон амьтдын тоймолсон дүрслэлээр илэрхийлэгдсэн байдаг. Гэвч нэг эдлэл дээр хэд хэдэн төрлийн хээ угалзыг хослуулан хэрэглэсэн нь элбэг тохиолдоно. Монгол улсын нутагт өргөн дэлгэр тархсан хадны зураг бол эртний дүрслэх урлагийн дурсгалын нэгэн гол төлөөлөгч юм. Хаданд дүрс зургийг хурц үзүүртэй төмөрлөг багажаар буюу хатуу чулуугаар хонхойлон цохиж дүрсэлдэг бөгөөд тэгэхдээ уг дүрсийг бүх талбайгаар нь хонхойлгон цохиж гаргах, зөвхөн гадаад тэгийг хөвөөлж гаргах, нарийн зураасаар зурж гаргах зэрэг хэд хэдэн барилыг хэрэглэж байжээ. Заримдаа нэгэн дүрсийг бүтээхэд дурдсан барилуудыг аль алиныг хослон хэрэглэсэн ч байдаг. Хадны зураг бүхэлдээ түүхийн олон үед хамаарах боловч хамгийн өргөн дэлгэр тархсан үе нь хүрэл, төмөр зэвсгийн эхэн үе билээ. Энэ үеийн зургийг бусад зургаас М о н г о л ҮЛСЫ Н ТҮ.ҮХ. I БОТЬ ялган үзэж буй гол шинж нь чимэглэх урлагаас бидний сайн мэдэх амьтныг загварчлан дүрслэх арга юм. Архангай аймгийн Чулуут гол, Хөрөөгийн үзүүр, Өвөрхангай аймгийн Тэвш уул, Их дөрөлж, Паалуу, Булган аймгийн Баруун могой, Орхон гол, Өвгөнт, Үүдэнт, Увс аймгийн Хандгайтын гол, Баруун, Зүүн, Дунд Турга, Ховд аймгийн Үзүүр хөх хац, Баянхонгор аймгийн Бугат, Баян-Ө лгий аймгийн Цагаан салаа, Бага ойгор, Ховд аймгийн Ямаан-Ус зэрэг олон газрын хаданд түүхийн олон үеийн турш зургийг сийлж ирсэний дотор амьтныг загварчлан дүрслэх аргаар урласан зураг элбэг байдаг. Эдгээрийн дотор амьтныг загварчлан дүрслэх сонгодог аргаар урласан, буга, янгир, гахай болон бусад амьтдын дүр элбэг тохиолдоно. Үүний зэрэгцээ хавсрага чимэглэх урлагт төдийлөн байдаггүй сэдэв, зохиомж бүхий зураг ч олон байдаг. Ан агнуурын, дайн байлдааны сэдэвтэй болон гэр орон сууц, хүний дүрстэй зургууд байдаг. Бүхэл бүтэн үйл явдлыг өгүүлсэн сэдэв зохиомж бүхий бүтээлүүд нь хадны зургийн хавсрага чимэглэх урлаг болон буган чулуун хөшөөнөөс ялгагдах онцлогийг харуулаад зогсохгүй, түүний давамгай ш инж ийг илэрхийлнэ. Хүрэл, төмөр зэвсгийн үеийн овог аймгуудын урлаг, уран сайхны бүтээлүүдийн олон талтай болохыг тэр үеийн археологийн дурсгалууд харуулж байна. Д эд анги МОНГОЛ Н У Т А Г Т Б А Й С А Н ЗРТН И Й УП С А Й М ГУУД Н э гд ү гэ э р б ү л эг Х Ү Н Н Ү ГҮ Р З Н §1. Төв Ази, Монгол орны нүүдэлчин овог аймгууд (Ди, Жүн, Гүй, Ху, Хүннү зэрэг) Эрт дээр үеийн Төв Ази, Монгол оронд амьдарч, түүхийн сурвалжид нэр тэмдэглэгдэн үлдсэн аймаг овгуудын дотроос анхных нь Ди нар байсан бололтой байдаг. Ди нарын нэрийг эртний хятадаар тэмдэглэхдээ гал, нохой гэсэн хоёр дүрс үсэг нийлүүлэн бичсэн байна. Ди нарын нэрийн зурлагад тийнхүү нохой дүрслэгдэн орсон монгол, түрэг, уйгарууд өерсдийн өвөг дээдсийг чонын буюу чоно-нохойн гаралтай хэмээн үздэг байсантай ямар нэгэн холбоотойг харуулж байна. Учир нь чоно, нохой хоёр эрт дээр үед бараг нэг адил утгатай ойлгогдон яригддаг байжээ. Хуучин чулуун зэвсгийн дээд шатны хүмүүс бол нэгэн т нэлээд боловсорсон хэл, соёлтой байсан боловч монгол, түрэг, манж-тунгус, зэрэг хэлний ялгаа хараахан гараагүй, анхны үед хуучин (палео) Азийн хэлтэй байж, дараа нь Урал-алтайн хэлтэй болж, нэлээд хожуу үед Алтай язгуурын монгол, түрэг, манж-тунгус хэл, монгол, түрэг, манж тунгус угсааны овог аймгууд тус тус ялгаран салж ирсэн юм. Төв Ази, Монгол оронд оршин амьдарч байсан Ди зэрэг монголжуу шар арьстай овог аймгууд нь монгол, түрэг, манж-тунгус угсааны аймаг овгуудын өвөг дээдэс байсан бөгөөд дунд чулуун зэвсгийн үе буюу 12-7 мянган жилийн өмнөөс эхлэн зэрлэг хонь ямааг гаршуулж мал адуулан амьдрах болсон чухам тэр үед монгол, түрэг, манж-тунгус хэлний ялгаа гарч, Монгол оронд байсан хэсэг нь монгол угсааны өвөг дээдэс болсон байна. Ш инэ чулуун зэвсэг, ялангуяа хүрлийн үеийн Монгол орон буюу хожмын Ар, Өвөр, Баруун Монгол, Синьцзяны Монгол, Буриад Монгол, М он го л УЛСЫН ТҮҮХ. I $оть Тувагийн нутагт бог малаас гадна бод мал, тухайлбал, үхэр, адуу, тэмээ адуулж нэгэнт нүүдлийн мал аж ахуйтан болсон урьдын Ди түүнчлэн Хяньюнь, Хяньюй, Жүн, Гүй, Ху, Дүнхү, Сихү, Хүннү, Ж ич, Юэчжи, Динлин нарын зэрэг!гол төлөв өвөг монгол угсааны аймаг овгууд оршин амьдарч байжээ. Хяньюнь, Хянюй нарын нэрэнд бас нохой гэсэн үсэг орсон бөгөөд хяньюйнх нь нэрийн хоёр үед хоёуланд нь нохой орсон байна. Жүн нар нь дотроо нохой жүн гэх зэрэг ялгаатай байсан бөгөөд жүн гэдэг нь дайчин цэрэг, зэвсэг гэсэн утгатай үг байв. Эртний хятадын хойд, зүүн хойд, баруун хойд болон -баруун талаар, Хөх нуур орчим нутаглаж байсан жүн нар түвэд-тангад угсааны овог аймгууд, баруун хойгуур нутаглаж байсан жүн нар нь иран, түрэг угсааны, зүүн хойгуурхи нь манж-тунгус угсааныхан байжээ, Харин хятадын хойд талаар нутаглаж байсан жүн нар нь өвөг монгол угсааны овог аймгуудын өмнө захын хэсэг байсан бололтой байдаг. Дүньхуаны агуйгаас хойш зүүн, Монгол нутгийн баруун урд зах залган нутаглаж байсан юэчжи аймаг нь угтаа перс хэлтэй иран угсааны хүмүүсээс бүрдэж байсан бөгөөд Монголд оршин амьдарч байсан Хяньюнь, Хүньюй Гүй, Ху, Сиху, Хүннү аймгуудтай нягт харилцаа холбоотой Дунху, Динлин нараас алслагдан хол байсан учир тэдэнтэй төдийлөн их харилцаа холбоотой байсан байдал ажиглагдахгүй байгаа юм. Динлин нар бол цагаан арьстан, европжуу хүмүүс байж, гал гаргаад түүнээ унтраахгүйн тулд өдөр шөнөгүй манаж, гол төлөв ан гөрөө хийж Монгол-Тувагийн хилийн зааг, Монгол нутгийн баруун хойт хязгаарт оршин амьдарч байсан юм. Тэд европжуу маягийн сахал үстэй хүмүүс байсан нь хятад түүхийн сурвалжууд дахь зураг тодорхойлолтоос тодорхой харагдавч чухам ямар гарвал үүсэл, удам угсаа, хэл соёлтой аймаг овог байсан нь мэдэгдээгүй байна. Ди нар бүхэлдээ Монгол оронд оршин амьдарч байсны дотроос Өвөр монголд байсан хэсэг нь Умард ди, Цагаан ди гэх зэргээр ялгарч, их элсэн говиос хойш, Ар монгол дахь хэсгийг Хятадаар «бэйди» (Умард ди) гэдэг байжээ.1Хожмын үеийн Монголын түүхчид Умард ди нарыг монголчуудын өвөгдээдэс хэмээн үзэж, тэдний нэрийг Хятад сурвалжид тэмдэглэгдсэнчлэн бэйди хэмээн уйгаржин монгол бичгээр үлдээсэн нь уг бичгийн дуудлагын өвөрмөц онцлогоос болж бидэ, бэдэ, бэтэ хэмээн сунжирч янз бүрээр дуудагдах болсон боловч үндсэндээ хэвээр хадгалагдан үлдсэн байна.2 Манай эриний өмнөх III мянганы дунд үеэс бэйди нарыг эртний хятадууд Ханьюнь, Хяньюй, Гүй гэх зэрэг нэрлэх болсны эдгээр нэрсийн дотрох хянь, хунь, гүй хэмээх үгс нь хун, ху хэмээх үгийн удаа дараагийн харьцангуй нарийвчлагдан тодотгогдож байсан хувилбар юм. Манай эриний өмнөхХХ1 зууны үед Шар мөрний буюу Хатаны голын дунд урсгал орчимд Эртний Хятадын эзэн боолын нийгэмт Ся улс байгуулагдаж, дүрс үсэг, утга билгэ бий болж, суурьшмал соёл иргэншлийн үндэс суурь тавигдсан юм. МЭӨ XVI зууны үе хүртэл оршин тогтнож байсан Эртний Хятад улс 1 2 Ма Чаншоу. Умард ди ба Хүннү. Б ээж ин, 1962, тал 1-21 (хятадаар). Саган С эц эн . Э рдэнийн товч. УБ., 1961, тал 71-72. 184__________ ХҮННҮУЛС Лэл АНГИ. Монгол нүтагт байсан эргни» улс, аймгуул 185 М О Н ГО Л ҮЛСЫ Н ТҮҮХ. I БОТЬ харьцангуй өндөр соёл иргэншил, эзэрхэг төр засагтай байж, хүй нэгдлийн байгуулал бүхий Хяньюнь, Хүнъюй зэрэг нүүдэлчин аймаг овгуудыг харилхан доромж үзэж, Хүн, Ху хэмээх аймаг овгуудын нэрийг ойролцоо дуудлага бүхий гүй (чөтгөр) хэмээх дүрс үсгээр тэмдэглэж, Монгол орныг нийтэд нь гүнфан буюу чөтгөрийн хязгаар хэмээх болсон бололтой байдаг. Гэсэн ч тухайн үеийн Хятадын гүй хэмээх нэр нь үнэндээ Ху, Хүн хэмээх голдуу өвөг монгол угсааны аймгуудын нэрийн өвөрмөц хувилбар байжээ. Эртний Хятадын түүхэн домог ёсоор Ся улсын сүүлчийн хаан нь цөллөгөвд байжнас барсан, түүний хөвгүүн Шүньвэй гэгч гэр бүл, үр хүүхэд, хамаатан садан, харъяат иргэдийн хамтаар умар зүг зайлан гарч Төв Ази, Монголын хээр тадц очиж нүүдэл амьдрал ахуйд идээшин дасаад тэндээ үлдсэн, тийм учир тэрээр Хүннү, Монгол хаадын дээд өвөг болсон мэт дурьдсан зүйл ганц нэгийн зэрэг бий. Шүньвэй түүний харьяат цөөн зарим хятад иргэн үнэхээр Монгодц ирж Ханьюнь, Хүньюй, Гүй нарын дунд орж ууссан байж болох боловч, өвөг монгол угсааны дайчин нүүдэлч аймгуудын дунд дүрвэн орж ирсэн Хятадуудын байр суурь төдийлөн их хүч нөлөөтэй байгаагүй нь мэдээж хэрэг. Ханьюнь, Хүньюй, Гүй, Ху хэмээн хятад түүхэн сурвалжид удаа дараалан нэр тэмдэглэгдсэн өвөг монгол угсааны овог аймгууд сурвалжит язгууртан, ахлагч, зонхилогч нартай байсан тул харь орноос цагаачлан ирсэн хэн ч тэдний тэргүүн болж, тэр тусмаа дараа үеийн Хүннү, Монгол хаадын өвөг дээдэс болсон байх ямар ч үндэсгүй1. Харин нүүдэлчин овог, аймгуудын дунд төр улс, бичиг үсэг үүсээгүй байхад эртний Хятадын түүх судар дээр дурдсан өвөг монгол угсааны гол овог аймгуудын нэрсийг бүрэн зөв биш ч гэсэн ойролцоо төстэй дуудлагаар нь тэмдэглэн үлдээсэн нь чухал юм. Ся улсын дараа Эртний Хятадын дараачийн угсааны төр улсууд, тухайлбал, Ш ан-Инь (МЭӨ XVI-XI зуун), Чжоу (МЭӨ XI-наас МЭӨ 221 он) улсууд байгуулагдаж, түүх судартаа өвөг монгол, түрэг, манж-тунгус угсааны нүүдэлчин аймаг овгуудын нэрийг Ху, Хүн гэх зэргээр улам нарийсган тодотгожтэмдэглэх болсон байна. Ху нарыг дотор нь Сиху (баруун ху), Д үнху (зүүн ху), Хүн нарыг Хүннү хэмээх зэргээр ялган нэрлэх нь нэлээд нарийн утга учиртай байжээ. Сиху буюу Баруун Ху гэж гол төлөв баруун өмнө зүгийн өвөг монгол, түрэг, бас зарим тохиолдолд иран угсааны аймаг овгуудыг нэрлэдэг байжээ. Дүнху хэмээх зүүн ху нарын бүрэлдэхүүнд дорнод монгол болон зарим манж-тунгус угсааны аймгуудыг оруулж ойлгодог байжээ. Ху, Хүн, Хүннү гэдэг нэрээр өвөг монгол угсааны гол аймгуудыг нэрлэдэг байжээ. , Гүй, ху, хүн хэмээх нэрүүд нь чухамдаа хүн хэмээх монгол үгийн хуучин, шинэ хувилбарууд болох бөгөөд хүннү нар эрт дээр үеэс өөрсдийгөө «Хүн» хэмээн байсан нь өвөг монгол төдийгүй түрэг, манж-тунгус зэрэг зарим аймаг овгуудад хамаарагдан хятад сударт тэмдэглэгдэх болсон байна. Түрэг, Энэтхэг, АНУ болон Европын олонх улс оронд Хүннү нарын нэрийг гол төлөв «Хүн» хэмээсээр ирсэн нь үнэн байдалд илүү нийцэж байгаа юм. Хятад, Монгол, ОХУ-д годцуу Хүннү, Сюннү, Хүннү-Сюннү 1 Ма Чаншоу. Умард ди ба Хүннү. Бээжин, 1962, тал 43 -4 4 (хятадаар). АЭЛ АНГИ. Монгол нутап байсан эртн-й үлс, айугүул хэмээн нэрлэх уламжлал тогтсон юм. Хүннү нь уг нэрийн эртний хуучин дуудлага, Сюннү гэдэг нь түүний орчин цагийн шинэ хэллэг учир утгын хувьд адил ажээ. Хэргийн гол учир нь угаасаа Хүн гэдэг нэр яагаад Хүннү болсон бэ? гэдэгт оршино. Эртний Хятадын харьцангуй өндөр суурьшмал соёл иргэншилт эзэрхэг төр улсууд нүүдлийн соёлт Ху, Хүн нартай нэг биш удаа дайсагнаж, тэдгээр нүүдэлчдийн шийдэмгий зоримог эсэргүүцэл тэмцэлтэй тулгарч байсан учир тэдний нэрийг адил дуудлагатай атлаа муу муухай утга агуулгатай дүрс үсгээр тэмдэглэдэг болжээ: Гүй (чөтгөр), Ху (бүдүүлэг), Хүн буюу Сюн (хэрцгий) гэх мэт. Хятадаар Хүн = Сюн гэсэн утгатайн дээр бас Нү хэмээх боол гэсэн утга бүхий үг залгаснаар Хүннү (хэрцгий боол) гэсэн нэр үүсчээ. Дайчин нүүдэлч Хүн аймаг овгууд ч гэсэн өөрийн зүгээс суурьшмал Хятад улсад удаа дараалан довтолж хот суурин, газар тариалан, хүн амыг нь сүйтгэдэг байсны учир Хятадын төрийн эрх бкригчид тэдэнд тийнхүү хэрцгий боол хэмээх хоч нэр өгснөөр хүн нар хятадын түүхэнд Хүннү, Сюннү гэж алдаршжээ. Дундад эртний монгол түүхчид Хятад судраас Хүннү хэмээн шууд хуулбарлан авч хэрэглэснээр Монгодц уг зүйл бас уламжлал болсон ажээ. Академич Ринчен нар тэргүүтэй эрдэмтэд Хүн нарыг Хүн хэмээн бичдэг байсан боловч М онголын түүхийн нэгэн боть зохиол, гурван боть, бага, дунд, дээд сургуулиудын сурах бичиг, гарын авлага, цөмд нь Хүннү хэмээн бичих явдал ягштал тогтсон учир дэг эвдэхгүйн тул бид одоо бас тогтсон уламжлалыг дагаж, Хүннү хэмээн бичиж байгаа юм. Гэвч Хүннү гэж бичиж уншихдаа бид Хүн хэмээх өвөг монгол аймаг овгуудын тухай яригдаж байгаа болохыг анхааран санаж байх нь зүйтэй болов уу. Хүннү нарыг өвөг Монгол биш, Түрэгүүдийн өвөг дээдэс, эсхүл ямар нэгэн Угур-фин, урал язгуурын хэлтэн байсан хэмээн үзэх явдал байдаг. Сүүлийн үед тэднийг Угур-фин угсааны хэмээн үзэх явдал бараг үгүй болоод өвөгтүрэгхэлтэн байсан хэмээн үзэгчдийн тоо нэмэгдэх хандлагатай байгаа юм. Гэсэн хэдий ч манай нэрт эрдэмтэн, доктор Г.Сүхбаатар Хүннүгийн талаар ул суурьтай судалгаа хийж 1980 онд нийтлүүлсэн «Монголчуудын эртний өвөг (Хүннү нарын аж ахуй, нийгмийн байгуулал, соёл, угсаа гарвал)» хэмээх шинжилгээний бүтээлээрээ Хүннү нар өвөг монгол хэлтэй, монгол угсааны аймгууд байсныг үндсэндээ бүрэн нотолж өгсөн юм.1 Нэгэнт хүрэл зэвсгийн үед М ЭӨII мянганы эцэс I мянганы эхээр Хүннү аймгууд морьт цэрэг, нэлээд боловсорсон Яүрэл зэвсэг бүхий харьцангуй хүчирхэг цэрэг аймгийн холбоо болж, зарим үед нийлэн нэгдэж, зарим үед салж бутран, өмнөд хөрш Хятадын Чжоу улсын хил хязгаарт довтлох болжээ. МЭӨ IX зууны үед Чжоу улсын нийслэлд довтлон орж түйвэргээд олз омогтой буцан одож байснаас үзвэл Хүннүгийн хөнгөн морьт цэргийн довтолгоон Хятадад багагүй аюул занал учруулж чадах болоод байсан байна. Чжоу улс хэдийгээр төмөр боловсруулж чадцаг болоод хүрэл төмөр 1 Г.Сүхбаатар. М онголчууды нэртнийөвөг. УБ., 1980, 204-213, 216-217-ртал; М аЧ анш оу. Умард ди ба Хүннү. Бээж ин, 1962, мен тэнд «Хүннү нар бол монгол угсаатан байв» гэсэн бүхэл бүтэн зүйл бий , номын тал 43-51. М он го л \ЛСЫ Н ТҮҮХ. I БОТЬ зэвсэг хослуулан хэрэглэдэг болж хүчжиж байсан ч МЭӨ VIII-V зууны үед 140-өөд жижиг улс ванлиг болж хуваагдан нэг үе ихэд суларсан юм. Гэвч МЭӨ V-TII зууны үед тэд хэсэг хэсгээрээ нийлэн нэгдэж, том жижигдолоон улс ванлиг болж өвөр хоорондоо ширүүн тэмцэл хийж байжээ. Тэдгээрийн дотроос Хүннү нартай хил залгаа Янь, Цзинь, Цинь улсууд үе үе Хүннүгийн довтолгоонд өртөн эрсддэг байжээ. Монгол орон МЭӨ VII зууны үеэс эхлэн төмөр боловсруулж багаж зэвсэг үйлдэх болсны үр дүнд МЭӨ rV-III зууны үед Хүннүгийн морьт цэрэг аажмаар хүчирхэг болж, Хятадын умард хил хязгаарт нэн сүрхий аюул учруулах боломжтой болжиржээ. Тийм учир Хүннүтэй хил нийлсэн Хятадын умард хэсгийн Янь, Цзинь, Цинь улсууд хойт хилийнхээ дагуу тусдаа том хэмжээний шавар чулуун бэхлэлт хэрэм барьж, Хүннүгийн довтолгооноос сэргийлэх оролдлого хийж байжээ. Тухайн үед Хятад улс нэгдмэл хүчирхэг гүрэн болоогүй байсан учир Хүннүгийн эсрэг түрэмгий бодлого явуулж чаддаггүй, Хүннү нар ч өөрийн гэсэн төр улсгүй, сайндаа л үе үе цэрэг аймгийн холбоо болж, түр зуур нийлэн нэгдэхээс хэтэрдэгтүй байсан тул Хятадын хил хязгаарт довтлохоос өөр аюул учруулжчаддаггүй байжээ. Хүннү нар зөвхөн Хятадтай харьцаж байгаагүй, бас Дунху, Юэчжи, Динлин зэрэг нүүдлийн малчик анчин гөрөөчин эргэн тойрны бусад аймгуудтай янз бүрийн харилцаа холбоотой байсан нь мэдээж хэрэг. Гэвч М ЭӨ IV-II1 зууны үе хүртлэх үед тэд чухам яаж харилцаж байсан тухай түүх сударт тэмдэглэгдэн үлдсэн зүйл үзэгдэхгүй байгаа юм. Өгүүлэгдэн бүхий эрт цагт Монгол орны хойд, баруун хойд, зүүн хойд талаар Динлин зэрэг анчин гөрөөчин юмуу цаатан, загасчин овог аймгууд оршин амьдарсаар байсан юм. Тэгэхдээ Хүннү, Сиху, Дүнху, Юэчжи аймгууд тэднээс харьцангуй дээгүүр хөгжилтэй, жинхэнэ нүүдэлчин малчин овог аймгууд байсан юм. Хүй нэгдлийн загасчин, гөрөөчид, цаатан кар байтугай нүүдэлчин малчдыг суурьшмал тариачдаас бүхэл бүтэн үе доогуур хэмээн үзэж байсан үед Английн эрдэмтэн А.Ж.Тойнби юу хэмээн өгүүлж байсныг хэн ч төдийлөн анхаарч байсангүй. Тэрээр, өгүүлэхдээ: “Нүүдлийн мал аж ахуйчлал бол газар тариалангаас хэд хэдэн зүйлээр давуу, тухайлбал ан амьтныг гаршуулж гэршүүлэн эдийн засгийн арга ажиллагаа хөгжүүлэх нь хөдөө аж ахуйгаас илүүгээр аж үйлдвэржилтэй харьцуулагдмаар байдаг. Нүүдлийн мал аж ахуй нь шинж чанар, ааш араншингийн хатуу чанга, өндөр хэм хэмжээ шаарддаг: Сайн малчин л Христосын ёсны дээд билгэдэл мөн билээ” гэсэн байдаг.1Үнэхээр төр улс, бичиг үсэг, хот суурин, аж үйлдвэр үүсэн хөгжихөөс өмнөх үеийн нүүдлийн мал аж ахуй, газар тариалан хоёрыг харьцуулан зэрэгцүүлэхэд газар зүй, уур амьсгалын хатуу ширүүн нөхцөлд идээш ин ган, зудын зэрэг хүндийн хүнд бэрхш ээлийг даван туулдаг нүүплийн мал аж ахуй, нүүдэлчин түмэн тухайн үедээ олон талын давуу талтай нь хэн бүхэнд мэдрэгдэн тэнгэр бурханы өмнө үлгэр дууриал болмоор санагдсан талтай байсан ажээ. A J.T oym bee, A study o f History. 1, N Y -London, 1965, p. 667. А э л ‘ НГИ. Монгол нутап байсан эртний улс, аЯмгуул МЭӨ IV мянганы үеэс Мисир, Египет, Шүмер, Вавилон, Энэтхэг, МЭӨ III-II мянганы үед Хятад, Ассир, Финики, Израйл Иудэйд, МЭӨ I мянганы үед Өмнөд Арабын Сабей, Сири-Арамей, Өвөр Кавказын Урарат, жич И ран зэрэгт дорно дахины анхны суурьшмал улс гүрэн дорнын суурыимал соёл иргэншил бий болсон байна. М Э Ө III мянганы үед Газрын Дундад тэнгисийн Крит арал, МЭӨ II мянганы үед М икенд МЭӨ I мянганы үед Грек, Этрури, Ром, Византи зэрэг Өмнөд Европын орнуудад өрнөдийн анхны төр улс, бичиг үсэг дээр суурилсан суурыимал соёл иргэншил үүсэн хөгжжээ.1 . Д орно, өрнийн тэдгээр суурыимал улс гүрэн, суурынмал соёл иргэншлийн хоорондох Манжуураас Унгар, Арабаас Сибирь хүртлэх өргөн уудам хээр тал, хангай говийн бүс нутагт Элам, Киммер, Скиф, УралАлтай язгуурын янз бүрийн угсааны нүүдэлчин малчин аймаг овгууд, тэдгээрийн дотор мөн дээр дурдсан Хүннү, Сиху, Дүнху тэргүүтэй Монтол, Түрэг, Манж-тунгус нүүдэлчид оршин амьдарч байжээ. Манай эриний өмнөх III зууны үе хүртэл тэдний дунд ямарваа төр улс, бичиг үсэг үүсээгүй байсан боловч тэд нийтдээ өөрийн гэсэн соёлтой аймаг овгууд байжээ. Тэдгээрийн нүүдлийн соёл нь бас өвөг Монгол, Түрэг, Манж-тунгусын гэсэн өөрсдийн тус бүрийн онцлогтой байв. Хүн төрлөхтөн нийтдээ болон овог аймаг анх үүссэн цагаасаа эхлэн оюун ухаан, хэл соёлтой болж хөгжин байснаар бусад амьтдаас шинж чанар, зарчмын их ялгаатай. Зарим эрдэмтэд хүний нийгэм зөвхөн зэрлэг ургамал, үр жимс түүвэрлэн ан гөрөө хийж байгалийн бэлэн зүйлээр амьдрахаа больж нэгэн хэсэг нь гол төлөв тариа тарьж, нөгөө нь мал маллаж, бүтээн боловсруулах үйлдвэрлэл эрхлэх болсон явдал урьдах үеийнхээс чанар чиглэлийн ялгаатай томоохон дэвшил байсан юм. Тийм учраас тэрхүү газар тариалан, мал аж ахуй гэсэн хөдөлмөрийн анхны том хуваарь гарснаар иргэншилт соёл буюу иргэншил үүссэн хэмээн үзэх хандлага байсаар ирсэн. А нхаарууш тай нь эрдэм ш и н ж и лгээн и й болон н ий тлэл сурталчилгааны зохиолуудын аль алинд нь соёл хэмээн жирийн соёл ба иргэншилт соёл хоёрыг нийтэд нь тодорхой ялгаж салгалгүй ерөнхийд нь дурдах явдал байдаг. С ууры имал соёл, нүүдлийн соёл гэдэгтэй төсөөтэйгөөр «суурьшмал соёл иргэншил», «нүүдлийн соёл иргэншил», эсхүл товчилж тодруулаад «суурыимал иргэншил», «нүүдэл иргэншил» хэмээн томъёолдог. Нүүдэл иргэншил гэдэг нь аливаа нүүдэлчин овог аймгуудын нийгэмд хүй нэгдлийн байгуулал, цусан төрлийн барилдлага задарч, нүүдлийн төр улс, бичиг үсэг үүсээд тэдгээрийн дээр тулгуурласан нүүдлийн төр ёс, гэгээн соёл бий болсныг хэлдэг. М Э Ө III зууны үеийн Хүннү, Сихү, Дүнху зэрэг Төв Ази, Монгол орны нүүдлийн малчин аймаг овгуудын нийгэм нь чухам тийм төр ёс бичиг үсэг бүхий нүүдэл иргэншил үүсэн бүрэлдэх тийш хандаж байсан хүй нэгдлийн байгууллын үеийн эцсийн шатанд гарсан цаг байсан юм. 1 Всемирная история. I. М ., 1955, тал 688-696. М О Н ГО Л ҮЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ §2. Хүннү гүрэн байгуулагдсан нь Хүрэл, төмөр зэвсгийн үеэс эхлэн Хүннү нар 24 том аймаг болж хуваагдаад сайн үүлдрийн адуу, үхэр, хонь, ямаа, голлон маллаж, тэмээ, илжиг, луус бага зэрэг өсгөдөг байжээ. Жилийн дөрвөн улиралд өвс усны аяыг дагаж оторлон нүүж амьдардаг байсан. Тэдэнд газар тариалан, хот суурин, төр улс, бичиг үсэг гэж байсангүй, аман уламжлал дамжин үлдсэн ердийн хуулийг дагаж мөрдөн аж төрдөг байжээ. Эрэгтэй хүүхдүүд нь хонь, ямаа унаж чадах болмогц ө.чүүхэн жижиг ам ы ад болон шувуухайг нум сумаар харваж чаддаг байжээ. Арай том болохоороо үнэг, туулай намнан хоол хүнсэнд хэрэглэх жишээтэй байжээЛ, Тайван цагт-Хүннү нар мал маллахын хажуугаар ан гөрөө хийж эрх дураар амьдран суудаг байжээ. Дайн даЖны аюул нүүрлэсэн үед нум сум харваж чадах эрчүүд цөм хуягт морьт цэрэг болж, цэрэг дайны сургууль хийж, дайсантай тулалдах, довтлох бэлтгэл хийдэг байжээХ Залуу чийрэг зарим эмэгтэйчүүд нь мөн түүнд оролвдог байсан тухай мэДээ бий. Эхний үед нум сум, сэлэм, жаднаас өөр хүчтэй зэвсэггүй байсан боловч Хүннү нар дайн тулалдаанд ихээхэн зориг самбаатай, чадварлаг хүмүүс байжээ. Дайн тулалдааны уед Хүннү нар амжилт олмоор бол шууд довтлон байлддаг, хүч түрэмгий бол ухран зугтахаас ичиж нэрлэхцэггүй байсан гэдэг бөгөөд тэр нь хожмын үеийн монголчуудын байлдааны арга тактиктай ижил төстэй байжээ. Ашиг завшаан харсан цагтаа ичүүр сонжуур, шудрага журам мэдцэггүй гэх зэргээр хятад түүхэн сурвалжид тэмдэглэгдсэн үзэгдэнэ. Тэдний дунд төр ёс, бичиг үсэг, соёл иргэншил үүсэхийн өмнөх үед дээгүүр доогуургүй цөм малын мах, сүү цагаан идээгээр хооллож арьс үсээр нь хувцас хийж өмсдөг байжээ. Аль хүчтэй нь хоолны сайныг идэж ядуу буурай нь үлдэгдлээр нь амиа тэжээдэг, идэр чийрэг эрсийг ихэд хүндэлж, сул доройг бага анхаардаг гэсэн баримт дайралддаг. МЭӨ V-III зууны үед Хүннүгийн нийгэм тийм байдалтай байхад Хятад улс хуваагдмал байдалтай байлаа ч гэсэн Хүннүтэй хиллэдэг умард хэсэг нь аажмаар хүчирхэг болж Төв Азийн нүүдэлчдийн эсрэг түрэмгийлэл хийх хүчин чадалтай болж байж ээ. Т эдни й зарим нь ц эрэг д айн ы үйл ажиллагаандаа амжилт олохын тулд Хүннү тэргүүтэй нүүдэлчдийн амьдрал ахуйг судалж, цэргийн эрдмээс нь тусгайлан суралцаж байжээ. МЭӨ 307 онд Умард Хятадын Чжао улсын Үлин ван хэмээх цэргийн жанжин нь өөрийн харъяат нарт Хүннүгийн маягийн хувцас хийлгэж омсгөн, морь унуулаад давхиан дунд нь нум сумаар бай харвуулан сургаж байжээ. Тэгээд умар зүг аян дайнд мордож, Хүннү аймгийн зонхилогч, түүний харъяаны гол овгууд оршин амьдарч байсан Шар мөрний дунд урсгалын тохойн доторхи Ордос нутгаас Хүннү нарыг шахан зайлуулж, Шар мөрнөөр хилийн зааг тогтоон, түүний хойдох Муна уул тэргүүтэй Иньшань уулын урд хормойгоор бэхлэлт хэрэм босгож, Хүннүгийн хувьд цэрэг стратегийн чухал холбогдолтой уугуул нутгийн нэгэн хэсгийг нь эзлэн авч байжээ. Түүний дараа Умард Хятадын Янь улсын хааны ордноос баривчлагдан үлдээд байсан Цинь Хай хэмээх сурвалжит язгууртан залуу _______________________________________________ А э л лнги. Монгол иүтап байсан эрттй улс, ; ймгуүл тэдний амьдрал ахуйд амархан дасч итгэл хүндэтгэлийг олж цэргийн эрдэмд сайтар суралцжээ. Гэсэн ч тэрээр нутагтаа буцаж ирсний дараа Үлин вангийн нэгэн адил цэргээ нүүдэлчдийн маягаар сургаж аваад Дүнхү нарын эсрэг гэнэт довтолж, ихээхэн газар нутаг эзлэн авч урдуур нь хил тогтоон бэхлэлт хэрэм босгож хаасан байна. Харин Хүннү нар Ордос нутгаа эргүүлэн эзлэн авсан боловч тэр нь төдийлөн бат бэх, найдвартай хамгаалагдаж байсангүй. МЭӨ 221 онд умард Хятадын Цин улсын хаан Цинь Шихуан бусад зургаан улсыг байлдан дагуулж өөрийн улст нийлүүлэн нэгтгэж, эртний хятадын анхны хүчирхэг эзэнт гүрэн байгуулсан нь Хүннү, Сихү, Дүнхү нарт нэн ноцтой аюул занал учруулах болжээ. Цинь Шихуан өмнөх үеийн Цинь,Чжао, Янь улсын хилийн бэхлэлт хэрмүүдийг өвөр хооронд нь шинээр бэхлэлт хэрэм барин залгаад, түүнийг баруун зүүн тийш уртасган, Хятадын баруун хойд, умард, зүүн хойд талын бүх хилийн дагуу 5000 км урт «Түмэн газрын урт цагаан хэрэм» бариулж бэхлүүлээд умар зүгийн нүүдэлчдийн эсрэг асар их далайц хүчтэй түрэмгийлэл хийж эхэлсэн байна. Г^ЭӨ 214 оны үест Цинь гүрний анхны эзэн хаан Цинь Шихуан өөрийн цэргийн жанжин Мын Тянь тэргүүтэй 100 мянган цэрэг хөдөлгөж Хүннү нарын нутгийн өмнөд хэсгийн Ордос болон одоогийн Өвөр Монголын Хөх хот, Бугат хот орчмын газар нутгийг эзлэн авч урд талаар нь Цагаан хэрэм нэмэн босгожээ. Тэдгээр нутагт 44 хошуу сум байгуулж, Хятад нутгаасаа олон тооны гэмт хэрэгтэн,‘ялтангуудыг шилжүүлэн орогнуулж, хил хязгаар сахин хамгаалах цэрэгтээ арын албаны маягийн түшиг тулгуур болгож байжээ. Цинь Шихуан тухайн үеийн Хятад орныг нэгтгэн анхны эзэнт гүрнийг байгуулж, улсаа ихээхэн хүчирхэг болгож, жин хэмжүүр, бичиг үсгээ жигдлэн хөгжүүлсэн гавъяатай байсан боловч олон тооны сүрлэг орд харш, зам гуүр/4^ ^ хот суурин, ялангуяа Цагаан хэрэмийг барих зэрэгт Хятадын ард түмни^г асар их хэмжээний алба татвар, биеийн хөдөлмөр, цэрэг, өртөө, харуулын .. албаар дарамтлан хэрцгийлсэн явдал нийт олны дургүйцэл хилэнгийн галыг бадрааж, энд тэндгүй бослого хөдөлгөөн, эсэргүүцэл тэмцэл гарч, улс гүрэн аажмаар сулран доройтох үүд хаалгыг цэлийтэл нээсэн байна. Удалгүй Цинь Шихуан, Мын Тянь нар нас барж, Хятадын зүгээс умар зүг их хэмжээний аян дайн хийх боломж хомсдсон боловч дараачийн эзэн хаан Шихуаны үед Цинь улс нэг хэсэгтээ бас умар зүгийн нүүдэлчдийн нутгийн өмнөд хэсгийг эзлэн захирсан нэлээд хүчирхэг эзэнт гүрэн хэвээр үлдээд аятай нөхцөл гарсан цагг Хүннү нарт ахин дахин аюул учруулах нь магадтай байжээ. Цинь Шихуаны үед Хүннүгийн цэрэг аймгийн холбооны Шаньюй цолтой зонхилогч нь Түмэн хэмээх сурвалжит язгууртан байсан бөгөөд Мын Тяний довтолгоонд эрсдэн Ордос нутгаа алдсаны дараа өөрийн нутгийн умард хэсэг болох хойчийн үеийн Ар Монголд шилжин ирсэн байна. Тухайн цагт Юэчжи болон Дүнхү аймгийн холбоод харьцангуй хүчирхэг болоод Хүннүгийн шаньюйгаас залгамжлах хөвгүүнээ барьцаанд очуулахыг хүртэл шаардах болжээ. Хүннүгийн нийгэмд овгийн байгуулал улам задарч, 191 М оню л УЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ сурвалжит язгууртнуудын дундах цусан төрлийн барилдлага суларч эцэг үр, ахан дүүс, эр эм, гэр бүл, өмч хөрөнгө, эрх мэдлийн харилцаа ихэд ээдрээтэй болж, хүй нэгдлийн байгууллын үеийн овог аймгийн ердийн хууль, уламжлал зан заншлын дагуу шийдвэрлэхэд бэрх болж байжээ. Шаньюйн их, бага хатдыг Хүннү хэлэнд яньчжи гэдэг байсан хэмээн хятад сурвалжид тэмдэглэгдэн үлдсэн байдаг бөгөөд их хатныг их яньчжи, бага хатныг бага яньчжи гэдэг байсан бололтой байгаа юм. Яньчжи гэдгийг эртний хятад хэлээр чухам хэрхэн дуудаж байсан нь тодорхойгүй. Зарим эрдэмтэд түүнийг тухайн үедээ инжи хэмээн дуудагдаж байсан, тэр нь дундад зууны Монгол бичгийн хэлэнд хадгалагдаж үлдсэн хэмээн үздэг. Түмэн Шаньюй их хатнаасаа Модун хэмээх ахмад хөвгүүнтэй байсан учир тэр хөвгүүн эцгийн орыг залгамжлах ёстой байжээ. Гэтэл Түмэн өөрийн хайртай бага хатнаас төрсөн хөвүүнээр өөрийг залгамжлуулах бодолтой байжээ. Тэгээд тэрээр Модун хөвгүүнээ Юэчжи аймгуудын холбоонд барьцаанд ачуулаад түүнийг хорлуулах зорилгоор тус аймгийн эсрэг гэнэт довтолжээ. Юэчжи нар үнэхээр түүнийг барьж алах гэсэн боловч ’ Модун ихээхэн ухаалаг бөгөөд самбаатай, чийрэг эр байсан тул зай сиймхийг олж, хурдан хүлэг морь олж унаад нутагтаа эсэн мэнд зугатан иржээ. Түмэн Шаньюй арга буюу түүний ухаан, зоригийг үнэлж, нэг түмэн морьт цэрэг өгч захируулжээ. Тухайн үекйн Хүннүд Хятадын Цинь гүрэн заналхийлж байснаас эх орноо батлан хамгаалах, түүнд эзлэгдсэн Ордос нутгаа чөлөөлөн авахын тул аймаг овгуудаа баттай нэгтгэн хүчирхэг зангидмал хүчин болгох, дотоодын ээдрээтэй байдлыг цэгцлэн засах гээд амин чухал зорилтууд тулгаран тавигдаад байсан юм. Түүний тул нэн түрүүн төрийн бодлогоо урьд урьдынхаас дээгүүр тавьж, нарийн боловсруулан, нэн тууштай^олгож, цэргийн сахил га, дэг журмыг чангалан чандлах хэрэгтэй болжээ. Т эр бүхнийг Түмэн шаньюй тэргүүтэй сурвалжит язгууртан нар, бусад зарим хүмүүс ч гадарлаж байсан боловч тэдний дундаас хэргийн байдлыг хамгийн гүнзгий ойлгож зөв чармайж байсан хүн нь Модун хөвгүүн байсан бололтой байдаг. Модун өөрийн аймгийн холбооны удирдлага, цэргийн хүчийг гартаа авч, хүчирхэг Хүннү улс байгуулах, тэгэхийн тул нэн түрүү өөрт нь далдуур дайсагнаад Хүннү аймгийн холбоог олигтой удирдаж, дайсны эсрэг эрчимтэй тэмцэж чадахгүй байсан эцэг шаньюйг замаасаа зайлуулахаар шийдсэн ажээ. Модун цэргүүдцээ хандаж би өөрөө хаашаа юуг харвана вэ, та нар мөн тэр зүг хандаж түүнийг харваж байх ёстой, хэрэв тэгээгүй хүн гарвал түүний толгойг авна хэмээн тушааж, хатуу журам тогтоожээ. Түүхэн домог ёсоор Модун нумаа татаад тавимагц исгэрэн дуугарч оддог дуут сум үйлдээд нэг өдөр ан хийж явахдаа гэнэт өөрийн хүлэг морины зүг сум тавьжээ. Цэргийн дийлэнх ихэнх нь түүний хүлэг морийг харвасан боловч зарим ньтэгсэнгүй. Модун тэгж харваагүй цэргүүдийн толгойгтас цавчжээ. Хэд хоногийн дараа Модун өөрийн хатандаа сум зоож орхижээ. Зарим дагалдагчид нь айж хэлмэгдээд хатны зүг сум тавьсангүй үлдээд толгойгоо авахуулжээ. А ЭЛ АНГИ. М онгол нутап байсан эртний үлс, аймгуүл Дараагийн удаа анд явж байгаад Модун эцэг шаньюйн хүлэг морийг харваж орхижээ. Дагалдагчид нь цөм тэрхүү хүлэг моринд сум зоожээ. Өөрийн цэргийг одоо юунд ч хэрэглэсэн болох боллоо хэмээн үзээд Модун анд явж байхдаа гэнэт эцгийн зүг дуут сумаа харважээ. Цэргүүд нь бас цөм шаньюйн зүг сум харваж алжээ. Модун өргөө гэртээ буцаж ирээд шаньюйн бага хатныг, өөрийнх нь дүү болох хүвгүүн, түүнчлэн эсэргүүцэн дургүйцсэн сурвалжит язгууртан нарыг бүгдийг нь цаазаар авчээ. Тэгээд МЭӨ 209 онд Модун, Хүннүгийн Шаньюй хаан болж, бүх 24 аймгаа нэгтгэн захирч Хүннү улсыг үндэслэн байгуулсан байна. Хүннү улс бол Төв Азийн түүхнээ байгуулагцсан нүүдэлчдийн анхны төр улс байсан бөгөөд тэр нь чухамхүү Монгол нутагт үүсэн бий болсон нь сонин бөгөөд чухал юм. Хүннү улсын шаньюй хаан Модунгийн өргөө ордон нийслэл Луут хот нь Монгол орны төв хэсэгт, Хангайн нуруу, Орхоны хөндийд, хожмын Монгол улсын нийслэл Хархорум хот баригдсан газрын орчим байжээ1 гэж зарим эрдэмтэд үздэг. Модун шаньюйн үеийн Хүннү улсын хааны өргөө ордон нь их олон орд харштай том хот байгаагүй боловч бас Түмэн шаньюйн үеийнх шиг зөвхөн өргөө гэрүүд байгаагүй, аажмаар байшин барилгатай өргөө ордон болж байсан нь тодорхой байгаа юм. Хүннү улс төрийн тамгатай байсан, Хятад зэрэг гадаад улс орнуудтай харилцахдаа хэрэглэдэг тусгай тамга, бичиг үсэгтэй байсан болно. Хятадын түүхийн зарим сурвалжид Хүннү нарыг бичиг үсэггүй хэмээн тэмдэглэсэн байдаг боловч тэр чухамдаа төр улс байгуулагдахаас өмнөх үеийн Хүннү нарт хамаарах бөгөөд Хятад дүрс үсгийг Хүннү нар мэддэггүй байсан гэсэн үг байсан болно. Нүүдэлчин Хүннү нарын төр улс нь анх үүсээд удаагүй байх үедээ, түүнчлэн нэлээд удаж, нарийсан жигдэрсэн үедээ ч гэсэн Хятад зэрэг эртний суурыимал иргэншилтулс гүрнүүдийн төр засгийг бодвол тийм их ээдрээтэй, хүнд суртлын олон давхар, нүсэр их байгууламжгүй харьцангуй хөнгөн хялбар тогголцоотой байсан юм. Тэдний төр засаг, нийгэм улс төрийн байгуулалд овгийн байгууллын нөлөө их байснаар үл барам ерөөс Хүннүгийн төр ёс нь гадаад, дотоод нөхцөл байдлын учир Хүннүгийн аймгийн холбооны задран байсан овог аймгийн үндэс суурь дээр шууд гарч ирсэн болохоор Хүннүгийн төр нь хөрөнгө чинээ, баян, ядуугийн ялгаа гүнзгийрч, ангийн тэмцэл хурцдаад ноёлогч анги нь жирийн малчин ардуудыг дарангуйлан захирч дарлах мөлжих, цэрэг улс төрийн дарангуйллын зэвсэг болж гарч ирсэн гэвэл үнэн байдалд эс нийцнэ. Ер нь нүүдэлчдийн төр ёс нь хүй нэгдлийн байгууллын эцсийн шатны цэргийн ардчилал хэмээгдэгчийн нөхцөл байдадд овог аймагтаа суурилан овог аймгийн улс төр, цэрэг иргэний нүүдэл иргэншлийн зохион байгуулалтгай тусгай аппарат гарч ирдэг байжээ. БНХАУ-ын Ма Чаншоу, АНУ-ын Дэнис Синор, Оросын Л.Гумилев, И.С.Урбанаева нарын зэрэг эрдэмтдийн сүүлийн үеийн судалгаа, туурвисан шинэ бүтээлүүдээс үзэхэд Хүннү зэрэг нүүдэлчин улс түмний төр ёс, түүний гарвал үүсэл, мөн чанар, шинЖ.хөрхийн хувьд чухам иймэрхүү өвөрмөц 1 Ма Чаншоу. Умард ди ба Хүннү, Бээж ин, 1962, тал 24-25 (хятадаар). М О Н ГО Л ҮЛСЫ Н ТҮҮХ. I БОТЬ онцлог байдлаар хандах болсон нь илт байгаа ю м1. Хүннү нарын дунд тийнхүү төр улс үүсч, бичиг үсэг үүсэхийн хамт мөн тэдгээр дээр тулгуурласан шинэ ёс, шинэ маягийн амьдрал, соёл аажмаар бүрэлдэн тогтох нөхцөл бүрдэж, Монгол ба нийт Төв Азийн нүүдэлчин малчдын өвөрмөц соёл иргэншил, Монголын онцлогтой нүүдлийн иргэншлийн эх суурь тавигдсан байна. 2210-аад жилийн тэртээ үеэс эхлэн Т өв Ази, Монгол орны нүүдэл иргэншлийн тухай бүрэн дүүрэн, иттэл үнэмшилтэйгээр ярьж бичих бололцоотой болсныг цохон тэмдэглэхэд таатай байгаа юм. Монгол орон, М онгол улсыг дэлхий д ээр хамгийн эртний, хамгийн өндөр хөгжилтэй байсаар ирсэн улс орон биш юмаа гэхэд Төв Азийн нүүдэлчин улс түмний дундаас 2200 гаруй жилийн төр ёс, нүүдэл иргэншлийн бат уламжлалтай улс орнуудын тэргүүний эхний нэг нь хэмээн тооцоход бодит байдалд өчүүхэн ч харшлахгүй түүхэн үнэн мөн билээ. Монгол орон, Төв Азийн анхны тэрхүү Хүннү улс, түүний нүүдэл иргэншлийн улс төр, нийгэм, соёлын бүтэц, зохион байгуулалт чухам ямар байв гэвэл, төрийн тэргүүн нь мэдээжийн хэрэг нэгэнт хаан болсон Модун шаньюй, түүний хойчийг залгамжлагчид байсан юм. Тухайн үеийн Хүннү улсын аймаг овгуудын дотроос хамгийн их сурвалжит язгуур, нэр хүндтэй нь Модун шаньюйн Люаньти буюу Сюйлянти (Ляньти) овог байжээ. Люаньти овгоос дараачийн бусад Шаньюй нар гарч хэрэг дээр хаан суудаг байжээ. Шаньюй нар хаан хэмээх цол хэрэглээгүй боловч Модун тэргүүтэй дараачийн хэдэн үед үнэндээ жинхэнэ хаан буюу эзэн хааны хэмжээ түвшинд гарсан байв. Түүнчлэн Хуянь, Лань, Сүйбү хэмээх ихээхэн сурвалжтай гурван овог байснаас Шаньюйн Яньчжи хатан, бэр төрхмүүд, ихэс ноён жанжин нар гардаг байжээ. Зарим сурвалжид Сүйбү овгийг нилээд сүүл үед шинээр тодрон гарч ирсэн овог хэмээн дурдсан зүйл байдаг. Үнэхээр нилээд хожуу үеийн шаньюй нар тус овгоос гарсан бололтой байдаг. Гэвч түүнийг цаашид нарийвчлан судлажтодруулах шаардлагатай байгаа юм. Анхаарууштай нэгэн зүйл бол Хуянь овгийг зарим эрдэмтэд хожмын Монголын Хиян овогболсон хэмээн үздэг явдал юм. Тэд монголчуудын гарвал үүслийг маш эрт цагаас улбаалуулан судлаад хэдэн мянган жилийн өмнө өвөг хүннү, монгол угсааны аймгийн зонхилогчийнд Монгол, Татар гэдэг ихэр хоёр хөвгүүн төржээ. Тэд нарын Монгол нь язгуурын Монгол, Татар нь татар нарын өвөг дээдэс болжээ. Хэдэн үе өнгөрсний дараа язгуурын Монгол аймгийн зонхилогч нь Хияд (хурц ширүүн), Нукуз (нохос, чоно-нохос) гэдэг хоёр хөвгүүнтэй байжээ. Тэр хоёрын удам угсааныхан нь Хияд, Чонос (ноход) овогтон болжээ гэсэн түүхэн домог байдаг. Гэтэл Хүннү нарын дунд Мүгель (Монгол), Хуянь (Хиян) овгууд байсан, тэд нарын өвөгдээдэс болох Ди, Хяньюань, Хүньюй нарын Хятад зурлагад чоно-нохой гэсэн үсэг орсон байдаг зэргээс үзэхэд Хүннү, Монголын зарим гол овгуудын нэрс ижил давхцаж байгаа байдал харагдаж байна. Энэ нь Хүннү нарын бүрэлдэхүүнд язгуурын Монголын 1 Л.Н.Гумилев. Хүннү, Средняя Азия в древние времена. М ., 1960, стр. 73, 77, 82. 194 Лэа АНГИ. М онгол нутап байсан эргниС улс, аймгуул Монгол, Хияд Чонос овгууд багтаж байсныг харуулж байна1. Тэр байтугай Хүннүгийн дөрвөн гол овгийн нэгэн болох Сүйбү аймгийг зарим эрдэмтэд хожмын Монголын Зүбү аймаг хэмээн үзэх болсон байна. Харин Татар аймгийг Хүннү нарын төр байгуулагдахын өмнөх болон эхэн үед Дүнхү аймгийн бүрэлдэхүүнд зонхилох нэгэн аймаг болж байсан хэмээн Иакинф Бичурин нарын зэрэг эрдэмтэд үзэж байсан нь үнэний хувьтай байгаа юм. Хүннү нарын дотор Цзюйкүй (Чжүки), Түгэ, Цюлин зэрэг бусад томоохон сурвалжит овгууд байсан байгаа юм. Тэдгээрийн дотроос бас дээгүүр тушаалтан, сайд, жанжин нар гардаг байсан байна. Хүннүгийн шаньюйн удаах ихэс сайд түшмэд, жанжин нар зургаан зэрэг дэв байжээ. Хамгийн томоохон нь зүүн, баруун этгээдийн чжүки (цзюйкүй) ноёд байжээ. Зүүн этгээдийн чжүки шаньюйг залгамжлах хан хөвгүүн байдаг байжээ. Наран мандах зүүн зүгийг хойч үеийн монголчуудын нэгэн адилаар Хүннү нар онцгой ихэд эрхэмлэдэг байжээ. Чжүки ноёны цолын чжүки гэдэг үг нь сэцэн гэсэн утгатай байв хэмээн хятад сурвалжуудад нэг бус удаа тэмдэглэгдэн үлдсэн байдаг. Үнэхээр чжүки, сэцэн гэсэн үгс зарим талаар төсөөтэй байж болох талтай боловч эртний хятад хэлний аялга дуудлагаар уг үг чухам ямар байсан, сэцэн хэмээх монгол үгтэй тохирч байгаа эсэхийг жич судлан тогтоох хэрэгтэй байгаа болов уу. Зүүн, баруун этгээдийн чжүки ноёны дараах томоохон тушаалтан нь зүүн, баруун этгээдийн лүли ноёд байжээ. Чжүки, Лүли ноёдын удаах томоохон тушаалтан нар нь зүүн, баруун этгээдийн их тэргүүлэгч, тэдний удаах нь зүүн, баруун этгээдийн их дүюй, дараах нь зүүн, баруун этгээдийн гүдү-хэү нар байжээ. Чжүки ноён, Лүли ноён, тэргүүлэгч, дүюй, данхү, гүдү-хэү гэсэн ийм зургаан зэрэгдэвийн ноёд, жанжин нар Хүннү улсын төр, засаг захиргаа, цэрэг, эдийн засаг, соёл шашин мөргөл, ёс суртахууны үйлийг шаньюйд туслан захирч явуулдаг байжээ. Тэдгээр сайд, түшмэд, жанжин нарын зэрэг тушаал нь үе залгамжилдаг байсан ажээ. Тэд тус бүр нэг түмэн айл өрх захирч, түмэн морьт цэрэг удирдан явдаг байжээ. Хүннүгийн 24 аймаг тус бүр нэг түмт болж, түмний ноён цолтой цэргийн жанжин толгойлдог байжээ. Түмэн нь хожмын Монголын нэгэн адилаар мянгатууд болж хуваагддаг, мянгат нь зуутууд, зуут нь аравт болж хуваагд цаг байжээ. Үүгээр үзвэл Хүннү улс анх байгуулагдах үедээ нэгэнт 240 орчим мянган морьт цэрэгтэй байсан бөгөөд цаашид бусад улс орныг байлдан дагуулахын хамт тэр тоо өсөн нэмэгдэж байсан нь үзэгдэнэ. Хүннү улс байгуулагдахын өмнө Түмэн шаньюйн үед зүүн зэргэлдээх Дүнхү аймгийн холбоо, баруун урд залгаа Юэчжи аймгийн холбоо тус тус ихээхэн хүчирхэг болж ялангуяа Дүнхү нар Хүннүд сүрхий дээрэлхэх янзтай болсон байв. Модун шаньюй гарч ирж, Хүннү улс байгуулагдан хүчийг олох шинжтэй болж ирсэн нь тэдэнд таалагдсангүй. Дүнхү нар түүнийг янз бүрээр өдөөн хатгаж байгаад дайн гаргаж, цохин доройтуулах бодлого явуулжээ. Зхний ээлжинд Дүнхү аймгийн холбооны зонхилогч нь Модун шаньюйд элч илгээж Түмэн шаньюйн хэрэглэж байсан, өдөрт мянган ли газар (нэг 1 Н .И ш жамц. Чингис хаан (1162-1227), II боть, УБ., 1999, тал 20-21. М он гол УЛСЫН ТҮҮХ. / БОТЬ газар буюу ли нь 576 метр орчим) давхиж чадцаг хурдан хүлэг морийг авахыг хүснэ, хоёр талын найрамдлын учир найр тавьж олгох ажаамуу хэмээн албан ёсоор хүсэмжилжээ. Дүнхүгийн зонхилогч нь Хүннүг хүчирхэг болохоос өмнө дайн байлдаан өдөөд даруй бут цохихын тул нэг хэсэг хугацаа өнгөрсний дараа Модунд дахин элч илгээж, яньчжи хатнуудынхаа аль нэгийг найр тавьж өгмүү хэмээн өдөөн хатгажээ. Шаньюйн зөвлөхүүд маш их ундууцан зэвүүцэж, Дүнхү нар ичих нүүрэндээ илэг наасан үл бүтэх амьтад болжээ, шаньюйн хатнаас нэгийг авахаар нэхнэ гэнэ ээ, тэдэнд шууд дайн зарлавал зохино хэмээн зөвлөжээ. Модун шаньюй Хүннү улсын хүчин чадал жигдэрч цэрэг дайны бэлтгэл арай хангагдаагүй хэмээн үзэж, найрамдалт хөрштэйгээ аль нэг хатны улмаас эв эвдрэх хэрэггүй биз гээд өөрийн хамгийн дотно хайрт хатнаа Дүнхүд найр тавьж илгээжээ. Түүний дараа удалгүй Модун шаньюй улсын дотоодыг засч, цэрэг дайны бэлтгэлийг үндсэнд нь ханган, дайн тулаанд бэлэн болгож чадсан бололтой, Дүнхүгийн дараагийн хүсэлт шаардлагад тэс өөрөөр хандсан байна. Хүннү, Дүнхүгийн хилийн харуулуудын хооронд Хүннүгийн харьяаны говийн нэлээд урт нарийн зурвас газар ямар ч эзэнгүй байдаг байжээ. Хуннүгийн нутгийн зүүн өмнөд хязгаарын цөл говийн хужир марз болсон тэр газрыг Хүннүгийн мэдэлд үлдэх явдал зохимжгүй байна хэмээн Дүнхүгийн зонхилогч тусгай элч илгээж, Дүнхүд найр тавьж өгөхийг хүсчээ. Модунгийн зөвлөх сайд, түшмэд тэр газар бол үржил шимгүй, хэрэггүй дэмий газар, Дүнхүд өгсөн ч, үгүй ч ялгаагүй, найр тавихад бүрэн болно гэж зөвлөжээ. Модун шаньюй маш их ундууцан хилэгнэж, «Газар бол төр улсын үндэс суурь мөн билээ. Түүнийг бусдад өгч яаж болох вэ?!» гээд зөвлөхүүдийнхээ дотроос найр тавиулах санал гаргасан этгээдүүдийг бүгдийг цаазаар авчээ. Тэгээд Модун шаньюй цэргээ удирдан хөдөлж, Дүнхү нарыг санаандгүй байхад гэнэт довтлон д ай р ч ээ. Дүнхү нар М одун ш анью йг өөрсдөөсөө айж болгоомжилдог, хулчгар дорой хэмээн үздэг болоод зохих бэлтгэлгүй байсан учир Хүннүд тэр дороо бут цохигдон эзлэгджээ. Модун шаньюй Дүнхүгийн бүх газар нутаг, хүн малыг дөмийг эрхшээлдээ оруулж аваад урьд автсан хүлэг морь, хайртай хатнаа эргүүлэн авч ирсэн байна. . Дүнхү аймгийн холбоог байлдан эзэлж, дэрэг дайны бэлтгэл бүрэн хангагдсан тул Модун шаньюй тэр дороо баруун урагш хөдөлж, Юэчжи аймгийн холбоог бут цохин доройтуулжээ. Юэчжи аймгуудын тав нь баруун зүг зугтан гарч, зам зуур Т энгэр уулын Өвөр, Их Юэчжи, Бактри зэрэг газарт нэлээд саатан байгаад одоогийн Афганистанд очиж суурыиин I зууны үед Кушан гүрнийг байгуулан эртний Энэтхэгийн Кушаны соёл иргэншлийн үндэс суурийг тавилцсан юм. Модун шаньюй бас Монголын умард хязгаар, Буриад, Тува, Хакас нутагт оршин амьдарч байсан Хүньюй, Динлин, Гэгүнь, Кюэше, Цайли зэрэг нүүдлийн малчин, цаатан, анчин гөрөөчин аймаг, овгуудыг эзэлж, дэвсгэр нутгаа Хакас, Байгал нуур хүртэл тэлсэн байна. Дараа нь Модун шаньюй цэргээ хөдөлгөж, урьд нь эртний Хятадын Мын Тянь жанжны булаан эзэлсэн Ордос газар болон тэр хавийн нутгийг чөлөөлөн, эргүүлж Хүннү улсдаа нэгтгэн авсан байна. Түүнчлэн баруун __________________________________________ Лэл АНГИ. Монгол нутагт байсан эртний улс, аймгуул зүг хөдөяж, одоогийн Казахстаны нутагт оршин амьдарч байсан нүүдэлчин малчин Үсүн аймгууд бояон Дорнод, Өрнөд Туркестаны 36 том, жижиг хотуудыг байлдан эзэлж, Хүннү улсын эрхшээл нөлөөнд оруулжээ. Манай эриний өмнөх III-II зууны зааг дээр Хүннү улс нь тийнхүү олон улс аймгуудыг эзлэн захирсан Монгол ба Төв Азийн нүүдэлчдийн анхны хүчирхэг том эзэнт гүрэн болсон байна. Тэр цагаас эхлэн Модун болон дараа үеийн Хүннү гүрний төрийн тэргүүн нь урьд адил зөвхөн шаньюй гэгдэхгүй, харин их шаньюй (эзэн хаан) гэгдэх болсон байна. Хүннү улсыг анх байгуулагдах үед эртний Хятадын хүчирхэг эзэнт гүрэн Цинь улс дотоодын зөрчил тэмцэл, нүүдэлчдийн довтолгоон зэргээс нэлээд сулран доройтоод мөхөх тийш хандаж байжээ. Модун шаньюй тэргүүтэй Хүннү улсын цэрэг Хятадын умард хилд үе үе цөмрөн орж, Цинь улсын эсрэг Хятадуудын тэмцлийг ил, далд дэмжиж байсан явдал эртний Хятадын тэрхүү хүчирхэг гүрний мөхлийг түргэтгэсэн талтай. Цинь улсыг үндэслэн байгуулагч Цинь Шихуаны нас барснаас хойш нэг жилийн дараа Хятадын тариачид зэвсэглэн босч, хоёр жил гаруй ширүүн тэмцэл хийж, Цинь улсыг мөхөөсөн юм. Бослого гаргасан тариачдын удирдагчдын нэгэн болох Лю Бан 206 онд Хятадыг дахин нэгтгэж, Чанань (одоогийн Сиань) хот нийслэлтэй Баруун Хань улсыг байгуулсан нь урьдах Цинь улсаас илүү хүчирхэг эзэнт гүрэн болсон ажээ. Тийнхүү МЭӨ III зууны эцсээр Монгол орон, Төв Азид Хүннү улс хэмээх нүүдэлчдийн хүчирхэг эзэнт гүрэн бий болоход Хятадад Баруун Хань улс хэмээх суурыимал соёл иргэншилт бас нэгэн хүчирхэг эзэнт гүрэн үүсч, өвөр хоорондоо өрсөлдөн тэмцэлдэх болжээ. Баруун Хань улс газар нутаг ихтэй, хүн ам олонтой, эдийн засаг соёлын хувьд тухайн үедээ харьцангуй ихээхэн өндөр хөгжилтэй улс гүрэн байжээ. Хүннү гүрэн нь хүн амын хувьд Баруун Хань улсаас хэдэн арав дахин цөөн, шинжлэх ухаан, соёлын хувьд түүнээс давуугүй байсан боловч газар нутгийн хувьд хэд дахин илүү, төрийн бодлогын хувьд хэнээс ч дутуугүй зарим талаар давуу талтай улс гүрэн байжээ. Баруун Хань улс хүн амын хувьд бараг дан ганц хятад иргэдээр бүтсэн, удам угсааны талаар нэгэн жигд улс гүрэн байжээ. Хүннү гүрэн нь монгол, түрэг, манж-тунгус, иран (юэчжи) зэрэг Урал-Алтай, Энэтхэг-Европын язгуурын янз бүрийн хэлний аймаговгуудаас бүрэлдсэн улс байжээ. Арьс өнгө, хэл яриа, удам угсааны хувьд Хүннү гүрэн ихээхэн эрээвэр хураавар, зөвхөн хүчээр түр нэгтгэгдэн захирагдсан хэврэгхэн төр улсын бүрдэл мэт санагддаг, тэгэж ч ярьж бичигддэг байв. Гэтэл сүүлийн үеийн судалгаагаар нэлээд өөр маягийн санаа дүгнэлт Хүннү, дараа үеийн Монгол, Түрэг, Манж-тунгус угсааны улс аймгуудын талаар хийгдэж байгаа юм. Жишээлэхэд, Оросын эрдэмтэн Л.Гумилев, И.Урбанаева нар Монгол орон, Төв Азид удаа дараалан бий болж байсан Хүннү, Түрэг, М онгол тэргүүтэй нүүдэлчдийн их эзэн т гүрнүүд нь санамсаргүй тийм том улс гүрнүүд болж байгаагүй, харин монгол, түрэг угсааны янз бүрийн овгууд нь хэдийгээр тус бүр өөр хэлтэй болоод байсан ч гэсэн гарал үүсэл, удам угсааны хувьд ихээхэн нэгдмэл, нийтлэг байдалтай М о н т о л ҮЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ нийтлэг угсаатан суперэтнос байсан, тийм учир нэг янзын удам угсааны улс аймаг гарч ирмэгц бусдыгаа нийлүүлэн нэгтгэж, нэгдсэн нэгэн том улс гүрэн, нийтлэг нэгэн том угсаатан болдог байв хэмээн үздэг болжээ. Тэдний бодлоор монгол угсааны Хүннү нар түүхийн тавцан дээр гарч ирээд Түрэг, Манж-Түнгүс нарыг өөртөө нэгтгэж байсан нь нарийн яривал ямар нэгэн харгис байлдан дагуулал биш, харин нийлэг нэгэн угсаатны нэг нь нөгөөгөө зүй ёсоор өөртөө нэгтгэж байгаа буюу өөрсдөө бусадтайгаа нэгдэн байсан явдал байжээ. „— - МЭӨ 201 онд Модун шаныой 400 мянган морьт цэрэгтэйгээр Хятацын хилд цөмрөн орж, Тайюань, Датун хүртлэх газрыг эзлэн авчээ. Хятадын Баруун Хань улсын эзэн хаан Гаоди цолтой Лю Бан морьт цэрэг бүхий тэргүүн ангийн хамт Датун хотын ойролцоох Пинчен хотод хүрэлцэн ирсэн боловч намар орой сэрүүн байсан учир цэргийн нэлээд нь гарын хурууг хөлдөөж, сүрхий даарч бээрсэн ажээ. Хятадын цэргийн гол хүчин, дийлэнх олонх болох явган цэрэг нь морьт тэргүүн ангиа гүйцэж ирээгүй байжээ. Модун шаньюй цэргээ авч ухран зугтах дүр үзүүлээд замын хоёр талаар олон цэрэг нуувчид бөгүүлэн үлдээжээ. Лю Бан морьт цэргээ удирдан нэхэж явтал нэг мэдэхнээ Модунгийн аргад хууртан Пинчен орчим Хүннү нарт бүслэгдсэн байв. Лю Баныг бүсэлсэн Хүннү цэргийн баруун талынх нь цагаан морьтон, зүүн талынх нь саарал адуутан, умард талд нь хар хээр хүлэгтэн, өмнө этгээдэд шарга зүсмийн морь унасан цэргүүд байжээ. Дөрвөн этгээд тус бүрээс 100 мянган Хүннү морьт цэрэг бүслэн хаасан тул Лю Баны морьт цэрэг дотроо 7 хоног хориглон байлдаад хичнээн дайран гарахыг оролдовч хүч хүрэхгүй байв. Хятадын явган цэрэг гаднаас хүнс хоол залгуулах гэж хэдий их оролдсон ч бүтсэнгүй. Баруун Хань улсын эзэн хаан арга мухардаад хятад ухаан сийлж, Хүннүгийн шаньюйн гол хатанд элч төлөөлөгчөө илгээн хээл хахууль өгч, гарцаагүй байдалд оруулж байгаад тулган шаардахаар шийджээ. Тухайн үед Модунд туслахаар ирэх ёстой байсан хоёр Хятад жанжин цэргийн хамт хүрэлцэн ирсэнгүй, Лю Бан хааныхаа талд орсон бололтой байж ээ. Бас Хятадын цэргийн гол хүчин, олон тооны явган цэрэг байлдааны талбарт нэгэнт хүрэлцэн ирсэн тул хоёр талаас асар их цус асгаруулсан ширүүн тулалдаан болох ёстой байжээ. Тэгэх нь Лю Бан, Модун хоёрын хэн хэн нь дөнгөж шинэ мандаац бүрэн бэхжиж амжаагүй, зөвхөн анхны амжилт олж байсан хоёр хааны аль алинд нь ашигтүй болохыг сайтар ойлгон, шийдвэрлэх тулалдаанд орохоос түдгэлзэн байжээ.Тэгэж байтал гол яньчжи хатан нөхрийн зүг хандан: Лю Бан та хоюул их хаан байж, бие биенийг ингэж шахамдуулах ёсгүй, эдүгээ чи Хань улсын нэлээд газар нутгийг эзлэн авлаа. Гэсэн ч чи түүн дээр амьдран суухгүй шүү дээ. Түүнээс гадна Хань улсын хаан нь ухаантай, хэл амаа ололцож болох хүн юм. Шаньюй та энэ тухай эргэцүүлэн бодож үзвэл зохилтой юм хэмээжээ. Модун шаньюй Хань улсын хаанд элч зарж, ураг холбон найрамдлын гэрээ байгуулах амлалт түүнээс аваад бүслэлтийн нэг газрыг нээж, хоолой гарган Люй Бан тэргүүтэй Хятадын цэргийн тэргүүн анги, м оры цэргүү- _____________________________________ Л э л АНГИ. М онгол уүтаг1 байсан эртний улс, аймгуул дийгтавьж, явуулахаар шийджээ. Лю Баны зарлигаар Хятад цэргүүд итгэж ядан нум сумаа тал тал тийш харвахад бэлнээр онилон, хоолой дундуур явсаар бүслэлтээс мултарч гол хүчинтэйгээ нийлжээ. Тэгээд Модун цэргээ авч нутгийн зүг буцсанд Лю Бан сая үнэмшиж мөн нийслэлийн зүг эргэн оджээ. Одоо гагцхүү Лю Бан амласандаа хүрч Хүннүтэй найрамдал, ургийн гэрээ байгуулах эсэх асуудал үлджээ. Бүдүүлгүүд, зэрлэгүүд хэмээн үздэг байсан Хүннү нартай ураг холбон найрамдлын гэрээ байгуулах нь Хятад их гүрний хувьд хэдий эвгүй мэт санагдаж байсан боловч чух-ам тийм гэрээ байгуулахад шахагдан орохдоо зэрлэг бүдүүлэг нүүдэлчний эхнэрийг хахуульдан тулгаж, царайчлан гуйж гувшиж байж бүтээх арга хэрэглэсэн нь гутамшгийн туйл байсан хэмээн Хятад хаад, ноёд ихэд нэрэлхэн, түүнийгээ аль болохоор нууж далдлан, түүх сударт тусгуулахгүй үлдээхийг оролдож байсан ажээ. Хятадууд Модун шаньюйн хатныг залуу сайхан хүүхнүүдийн зургаар аргалж, шаньюйд хэлүүлэн бүслэлтийг нээлгэсэн хэмээн бодсон боловч үнэвдээ Хань улсын хаан буулт хийж ураг холбон, урт удаан хугацааны найрамдлын гэрээ байгуулахыг зөвшөөрүүлж, урьдчилан хүлээж байгаад дараа нь шаньюйд нөлөөлсөн дүр үзүүлэхээр тохиролцсон бололтой байгаа юм. Модун шаньюй Хань улсын бүслэгдсэн цэргийг бут цохин хааныг нь олзолж авах бүрэн бололцоотой байсан боловч тэгээгүй нь хатны үгэнд орсондоо биш, харин шаньюй, яньчжи хоёр үгсэн, Хятадыг Хүннүтэй урт удаан хугацааны ургийн холбоот найрамдлын гэрээ байгуулж, алба татвар жил бүр төлүүлэх болгож байж бүслэлтийг тавьж, хэдэн удаагийн цуст дайн, байнгын өс хонзон бололцон дайсагналцалгүйгээр асуудлыг найрамдлын дотор ихээхэн ухаалаг шийдвэрлэсэн ажээ. Хятадын төр ёсонд ураг холбосон найрамдлын гэрээ буюу найрамдал, ургийн гэрээ гэгч нь гагцхүү өөртэй нь эн сацуу хүчирхэг, өндөр их соёл иргэнш ил бүхий, суурыимал улс оронтой дуртай, дургүй байгуулбал байгуулдаг, үгүй бол үгүй ховор чухал дипломат үйлдэл байсан бөгөөд «зэрлэг бүдүүлэг» нүүдэлчидтэй тийм гэрээ байгуулахыг төр улсын сүр сүлдэнд харш, ёсонд хязгаар зүйл гэж хатуу цээрлэдэг байжээ. Модун шаньюйтай тохиролцсон ёсоор Хятадын Хань улс Хүннүгийн шаньюйд өөрийн эзэн хааны гүнжийг хатан болгож өгөөд үүрд найрамдалтай байх гэрээ байгуулж, жил бүр их хэмжээний мөнгө, торго, бүс бараа, эх хэрэглэгдэхүүнээр алба барьж тогтмол хүргүүлэн байх ёстой байжээ. Тэр асуудлыг хэрхэн яъщ аргалан бултаж зайлах вэ? хэмээн Хятадын хааны ордонд хэлэлцэхэд нэг сайд нь Модун шаньюйд үнэхээр хааны гүнж нэгэн охиныг хатан болгож өгье, хэрэв тэгвэл шаньюй'түүнийг яньчжи болгоод өөрөө манай хүргэн болно, Модунг үхсэний дараа гүнж хатны хөвгүүнээр шаньюй тавиад нийт Хүннүг Хань улсын харьяат болгож, дайн дажин хийж, цус урсгалгүй найрамдал, ургийн дотор эрхшээл нөлөөндөө бүрэн оруулж, амархнаар эзлэн авч болно гэж байжээ. Гэсэн ч МодуН шаньюй тийм амархан хууртаж, Хүннү нар Хятадад хараат болж орж ирэхгүй хэмээн Лю Бан үзээд өөрийн нэгэн шадар сайдын охинд гүнж цол олгоод Модунд хатан М О Н ГО Л I 'ЛСЫН ТҮҮХ. / воть болгож хүргүүлэхээр шийджээДТэр зорилгоор МЭӨ 198 онд Хань улсын эзэн хаан Лю Бан өөрийн бас нөгэн сайдад үүрэг өгч Ордны сайд ноёны охиныг гүнж хэмээн Модун шаньюйд ихээхэн бэлэг сэлттэй хүргүүлж, найрамдал, ургийн гэрээ байгуулжээ. Тэрхүү гэрээ ёсоор, Хүннү гүрэн, Хань улс хоёр бие биеийг тусгаар тогтнож, биеэ даасан, бүрэн эрхт, эн сацуу хоёр их эзэнт гүрэн мөн хэмээн хүлээн зөвшөөрөөд Хань улсын хаан нь «Урт цагаан хэрмээс хойшхи нум барьсан улс (нүүдэлчид) Шаньюйн цаазыгдагасугай, Урт хэрмээс дотогш дээл малгайт улсыг (Хятадыг) би захирсугай»Л хэмээн тохиролцож, жил бүр Хүннүд их хэмжээний алт мөнгө, торгхГ дурдан, сүйх тэрэг, гар урлалын бусад нандин бүтээгдэхүүн, тариа будаагаар алба татвар барьж байх үүрэг авчээ. Хүн^ү нар тэргүүтэй Төв Азийн нүүдэлчдийн довтолгооноос болгоомжилж, Хань улсын засгийн газар жил бүр үнэхээр тийм албыг Модун шаньюйн өргөө ордонд хүргүүлж байжээ. МЭӨ 192 онд Баруун Хань улсын анхны эзэн хаан Лю Бан таалал төгсөөд түүний гол хатан төр хамаарч байх 16 жилийн хугацаанд Хүннү гүрэн, Хань улсын хооронд найрамдал, ургийн гэрээ хүчин төгөлдөр үйлчилж байжээ. МЭӨ 179 онд Хань улсын хаан ширээнд Сяо Вэньди хэмээх эзэн хаан сууж, Хүннү, Хятадын хоорондох найрамдал, ургийн гэрээг сэргээн баталсан байна. Хүннү, Хятадын хаад өвөр хоорондоо албан ёсны бичиг захидал солилцон харилцдаг байсан бөгөөд Модун шаньюй Хань улсын эзэн хаанд илгээх бичиг захидлаа “Тэнгэр язгуурт Хүннүгийн их шаньюй Хуандийн (Хятадын эзэн хааньг. -Н.И.) амар амгаланг эрж хүндэтгэн ёсолж байна” хэмээх өгүүлбэрээр эхэлдэг байжээ. Хань улсын эзэн хаанаас Хүннүгийн шаньюйд бичиг захидал илгээхдээ “Хуанди Хүннүгийн их шаньюйн амар амгаланг эрж, хүндэтгэн ёсолж байна” гэж эхлэн бичдэг байжээ. Энэ нь Хүннү гүрэн, Баруун Хань улс хоёр албан ёсны дипломат харилцааны шугамаар үнэхээр эрх тэгш, эн сацуу харилцаж байсныг харуулж байна. Модун шаньюй 35 жил Хүннү гүрний төрийг барих зуур түүнийг ихэд өргөтгөн бэхжүүлж, тухайн үеийн хамгийн хүчирхэг гүрнүүдтэй эн зэрэгцэхүйц хэмжээнд хүртэл хөгжүүлээд МЭӨ 174 онд нас барсан юм. §3. Хүннүгийн улс төрийн цаашдын өрнөлт 174 онд Модунгийн хөвгүүн Гиюй эцгийн орыг залгамжилж, Лаошань цолтой шаньюй болжээ. Хэрэв Модунгийн үед шаньюй нь их хэмээхээс өөр цолгүй байсан бол Лаошаний үеэс эхлэн тийнхүү өөрийн хаанчлалын тусгай цолтой болсон нь шинэ юм. Түүнийг шаньюйн суурь эзэлмэгц Хятадын Хань улс найрамдал, ургийн гэрээ ёсоор төрийн гүнж, их хэмжээний бэлэг сэлтийг гүнжийн даамал бараа бологч, дагалдагчдын хамт илгээх хэрэгтэй болжээ. Хятадын хаан өөрийн төрлийн нэгэн шадар ноёны охинд гүнж цол олгож, Чжүнхин Юэ хэмээх Баруун Хань улсын түүх. 94-р дэвтэр. Лэл АНГИ. М онгол нүтагт байсан эртний улс, зйм гуул тайганд даалган Хүннүд хүргүүлэхээр шийджээ. Гүнж хүргэсэн даамал Хүннүд хамт үлдэх журамтай байсан учир Юэ явахыг хүсэхгүй байжээ. Хятадын хаан түүнийг албадан явуулсан тул Юэ ихэд дургүйцэж, Хүннүд очсон хойноо шаньюйд үнэн сэтгэлээр дагаар орж, дотны зөвлөх нь болсон байна. Хүннү нар Хятадын торго, бүс даавуу, идэж уух зүйлд нэгэнт нэлээд дуртай болж байсныг Юэ үзээд шаньюйд дотночлон зөвлөсөн нь: “Хүннү хүний тоог Хятадын ганц мужийнхтай ч зүйрлэхийн аргагүй цөөн. Гэхдээ тэд Хятадаас хамаарахгүй өвөрмөц онцгой хувцас хунар, хоол ундтай тул хүчирхэг байгаа юм. Эдүгээ шаньюй чи дадсан заншилаа өөрчилж, Хятад эд өлгөсийг таалдаг болж байх шиг байна. Хэрэв Хятад бараа таваарынхаа дөнгөж аравны нэгийг нааш ирүүлэхэд л Хүннү хүн нэг бүрчлэн Хань улсын эрхшээлд татагдан орно. Хятадаас торго, даавуун эдлэл ирмэгц түүгээр хийсэн хувцсыг өргөст мод, ургамал дундуур явж урж элээгээд, тийм хувцас арьс үслэгээр хийсэн хувцастай адил бат бөх биш гэдгийг харуулагтун. Хятад хүнээс хоолны зүйл аваад идэж уулгүй байж байгаад цагаан идээгээ илүүд үздэгээ харуулж бай” 1 гэсэн байна. Шаньюй тэргүүтэй Хүннү ноёд түүний зөвлөгөөг онцын анхаарч дагасан нь эргэлзээтэй. Гэсэн ч түүний үг үнэний хувьтай болох нь удах тусам улам мэдэгдсээр байсан байна. Хятадын Хань улс Хүннүгийн шаньюйд жил бүр их хэмжээний торго дурдан, бүс бараа. хүнсний зүйл, архи дарс бэлэг болгож ирүүлдэг байсан бөгөөд тэдгээрийн зарим хэсэг нь ноёд, жанжин, цэрэг ардад хүртээл төдий хүрэхтэй үгүйтэй байжээ. Гэтэл гадаадын нандин тансаг эдлэл хэрэглэхийг эрмэлзэгчдийн тоо жилээс жилд аажмаар нэмэгдэн байв. Жирийн гурил будаа гэхэд дээгүүр доогуургүй өргөн хэрэглэдэг зүйл байв. Тэр бүхнийг байнга бэлэг сэлт, дайн байлдаан, дээрэм тонуулын аргаар олж авах нь ихээхэн найдваргүй, дотоод, гадаадын аль алинд ашиггүй, аюултай байсан юм. Тийм учраас Хүннүгийн шаньюй Хятадын хаад ноёдод хандаж, хүннү, хятад иргэд шууд учран худалдаа арилжаа хийж байх хилийн худаддааны зах зээл нээлгэх хүсэлт гаргаж байжээ. Хятад иргэд, худалдаачид ч тийм зах зээл нээлгэхийг ашигтай хэмээн үзэж, сонирхон байжээ. Гэвч Хань улсын төр засаг нь харьяат иргэдээс алба татвар болгож авах зүйл хорогдож, Хүннүгийн зүгээс ирэх мал, мах, үслэгийн зүйл ихэнхдээ хааны ордонд биш, хувь хүний олз болно хэмээн үзэж, хилийн зах нээхийг зөвшөөрдөггүй байжээ. Тийм нөхцөлд газар тариалан, гар урлалын бүтээгдэхүүний хэрэгцээ шаардлагын улмаас Хүннү зэрэгТөв Азийн нүүдэлчид Хятад, Зүүн, Баруун Туркестаны зүг аяндаа дайн дажин хийхэд хүрдэг байжээ. Хүннүгийн төр хэдийгээр эзлэгдсэн улс аймгуудаас жил бүр алба татвар авдаг байсан боловч Дорнод Туркестаны хот суурин, газар тариалангаас бага зэрэгтариа будаа, гар урлалын зүйл орж ирэхээс бусад нь нүүдэлчин малчин, анчин гөрөөчин овог аймгуудын мал мах, арьс үслэгийн зүйлс байдаг байсан тул Хүннү нарын өсөн нэмэгдсээр байсан жирийн амьдрал ахуйн болон Н .Я.Бичурин. История о народах, обитавш их в Средней Азии в древние времена. В трех частях, ч. I, С П б., 1851, стр. 27. М он го л УАСЫН ТУҮХ. I БОТЬ ялангуяа сурвалжит язгууртан, сайд түшмэд, жанжин дарга нарын гоёмсог тансагийн шаардлагыг хангаж огтхон ч чадахгүй байжээ. Хятад, Дорнод Туркестан, Согд, Тохар, Бактри, Иран, Грек, Ромын эзэнт гүрэн зэрэг дорно, өрнийг холбосон олон улсын худалдааны торгоны их замын дундуур хэсгийг эрхшээл нөлөөндөө байлгах явдал Хүннү гүрэнд улс төр, цэрэг стратегийн төдийгүй худалдаа-эдийн засаг, амьдрал ахуйн чухал ач холбогдолтой байсан юм. Тийм учраас торгоны их зам дайрч өнгөрдөг байсан Дорнод Туркестан дахь Тэнгэр уулын ар, өврийн улс аймгууд ялангуяа тэр уулын арыг үндсэндээ эзэлсэн Их Юэчжи аймгуудыг өөрийн мэдэлд байлгахыг Хүннүгийн шаньюй ихэд чухалчилж байЖээ!) Модун шаньюйд цохигдсон Юэчжи нарын нэг хэсэг буюу бага Юэчжи нар нь Наныиань ууландаа үлдэж, Хүннүгийн захиргаанд байсан боловч их Юэчжи нар Хүннүгийн эсрэг тэмцсээр байжээ. МЭӨ 165 оны үест их Юэчжи нар Хүннүд бут цохигдон баруун урагш зугтаж, Македоны Александрын эзэнт гүрэн асны нэгэн хэсэг болох ГрекБактрын вант улсад довтлон орж, түүнийг эзлэн, тэнд нэг хэсэг нутаглах болсон байна. Дайнд амь үрэгдсэн их Юэчжийн эрх баригчийн гавлын ясаар Лаошань шаньюй архины хундага хийж хэрэглэсэн гэдэг. Энэ мэтчилэн Хүннү гүрэн торгоны их зам дээр хяналтаа тогтоон бататгаж байсан ажээ. Тэнгэр уулын арын Долоон голоос Юэчжи нар Хүннүд цохигдон баруун урагш зайлан одсоны дараа тэдний нутаглаж байсан газарт Түрэг угсааны нүүдэлчин Үсүн нар зүүн талаас очиж нутагласан байна. Тэд Хүннү гүрний бүрэлдэхүүнд багтаж байсан бөгөөд хожмын үед Казахын бүрэлдүүнд орсон аймаг овгуудын нэг юм. Үсүн нар зарим үед Хүннүгийн захиргаанаас гарахыг оролдож, урт богино хугацаагаар түр тусгаарлаж байсан боловч Хүннү нартай үндсэндээ нэлээд найрсаг харилцаатай байсан үзэгдэнэ. Үсүн нарын баруун талын Өлсгөлөн хээрт нутаглаж байсан Кангюй нар бас Хүннүгийн захиргааг нэрийн төдий ч гэсэн хүлээж байсан байна. Тэд төдийлөн хүчирхэг биш байсан тул элдэв бослого хөдөлгөөн, эсэргүүцэл тэмцэл гаргаж чадахгүй байжээ. Үсүн, Кангюй нарын урдуур Сыр-Дарья, Аму-Дарья мөрний хооронд одоогийн Самарканд хотын орчин тойронд нутаглаж байсан Иран угсааны суурыимал Согд нар Хүннүгийн захиргаанд ороогүй боловч дотроо ихээхэн хуваагдмал байдалтай, харьцангуй өндөр иргэншилт найрсаг улс түмэн байсны улмаас Хүннү нарт ямар нэгэн аюул занал учруулахгүй байжээ. Юэчжи нарын нутгийг эзлэн авснаар Лаошань шаньюй Хүннү гүрний баруун талын хил хязгаарыг бататган тогтоож чадсан байна. МЭӨ 166 онд Лаошань шаньюй 140 мянган м о р ы цэрэгтэйгээр Хятадын хилд цөмрөн орж, нийслэл Чанань хотод нь 40 газар буюу 20 гаруйхан километр ойртон очиж, Хань улсын хааны зуслангийн ордныг галдан шатааж «маш олон хүн, мал, эд агуурс олзолж авсан»1байна. Хятадын их цэрэг тосч байлдахаар хүрэлцэн очиход Хүннү нар нэгэнт алс хол зайлан одсон байжээ. 1 Дурдсан зохиол, боть I, тал 29. Лэл АНГИ. М онгол нутагт байсан ртний улс, аймгүул Хань улсын эзэн хаан Хүннү гүрний их шаньюйд албан бичиг захидал илгээхдээ 1 10/1 футорчим (1 фуг= 30.48 см) уртсамбардээрбичижилгээдэг байжээ. Хүннүгийн талд орсон Хятад зөвлөх Юэ Лаошань шаньюйд хандан Хан улсад албан бичиг захидал илгээхдээ тэднийхээс ирсэн бичгийн самбараас арай том, тухайлбал: 1 10/2 футын урт самбар дээр бичиж, өргөн хэмжээний зай завсар гарган, тамга тэмдэг арвин хэрэглэх зэргээр аль болох ихэмсгийг үзүүлж бай хэмээн зөвлөсөн байдаг. Тэр цагаас эхлэн Лаошань шаныой Хятадын Хань улсад бичиг захидал илгээхдээ өөрийн биеийг “Тэнгэр язгуурт, газрын ивгэЗлт, наран сарнаар өргөмжлөгдсөн Хүннүгийн их шаньюй” хэмээн дээдлэж бичих болсон байна. МЭӨ 162 онд Хань улсын эзэн хаан Хүннүгийн шаньюйд элч, захидал илгээж, найрамдлын гэрээ шинэчлэн байгуулахыгхүсчээ. Лаошань шаньюй зөвшөөрсөн хариу өгөхдөө ихэмсгийг үзүүлж, эс тоомсорлосон байдалтайгаар бага тушаалын данху түш мэлийг хоёрхон морины бэлэгтэйгээр илгээжээ. Хятадын хаан арга буюу тэвчиж, Хань улс, Хүннү гүрэн хоёр бол эн сацуу хоёр их эзэнт гүрэн мөн, Хятадын Хань улсын эзэн хаан Хүннүгийн их шаньюй нар ахан дүүс адил тэгш эрхтэй хэмээн зөвшөөрөн хүлээж, хүйтэн сэрүүн нутагт оршин амьдардаг шаньюй тэргүүтэй Хүннү нараа өрөвдөн элэгсэж жил бүр тодорхой хэмжээний шар, цагаан будаа, хоргой торго зэрэг бас бус зүйл хүргүүлж байхаар тохиролцсон нь хэрэг дээр алба барьдаг боллоо гэсэн үг байв. Гэсэн ч хилийн худалдааны зах зээл нээх тухай уг гэрээнд бас ямар ч зүйл орсонгүй, тийм учир гол асуудал хараахан шийдвэрлэгдээгүй үлдсэн байна. Лаошань шаньюйн нас барсны дараа МЭӨ 161 онд Хүннүгийн их шаньюй болсон түүний хөвгүүн Гюньчень Хятадын засгийн газраас хил худалдааны зах зээл нээхийг хүсэмжлэн хүлээж дөрвөн жил болоод бүтэхгүй болохоор МЭӨ 158 онд Хань улсын умард болон баруун хилээр их цэрэг оруулж, баахан дээрэм тонуул хийлгээд буцаажээ. Түүний дараахан Хятадын эзэн хаан нас барж, шинэ эзэн хаан суумагц түүний эсрэг эрх тушаал булаацалдсан ноёд, жанжин нар бослого гаргаж, Хүннү нараас тусламж гуйжээ. Гюньчень шаньюй тэдэнд тусламж дэмжлэг үзүүлсэнгүй. Түүний хариуд МЭӨ 152 онд Хань улсын эрх баригчид Хүннү, Хятадын нутгийн зааг дээр хилийн худалдааны зах нээгээд ш инээр хаан ш ирээ эзэлсэн Гюнъченъ шанъюйд өөрийн гүнжийг их хэмжээний бэлэг сэлтийн хамт хүргүүлж ирүүлсэн байна. МЭӨ 140 онд Хань улсын хаан ширээнд Уди хэмээх ихээхэн хүчирхэг дайчин эзэн хаан гарч ирсэн нь нэн түрүү Хүннү гүрнийг бүрмөсөн сөнөөн устгахаар сэтгэл шулуудсан ажээ. Тэр зорилгоор Уди тагнуул, цэрэг, диплсь матын бүх арга ажиллагааг нэгэн зэрэг явуулж эхэлжээ. Хятад, Хүннүгийн хил орчмын Маи хэмээх боомт хотоос нэгэн тагнуулчийг Хүннүд урвасан мэт болгож, шаньюйд их хэмжээний Хятад эд бараа далдуур хүргүүлсээр итгэлийг олуулж байгаад шаньюйд уг хотыг дайран довтолж дээрэмдвэл туслана гэж хэлүүлэн ятгуулжээ. Тэгээд тус хотын орчимд 300 мянган Хятад цэрэг сэм бүгүүлж, Хүннү нар хотыг эзлэн цөлбөмөгц тал талаас дайран М О Н ГО Л 1'ЛСЫН ТҮҮХ. I Ю ТЬ орж бүх цэргийг иь хядаж шаньюйг барьж авчир гэсэн зарлиг буулгажээ. Гюньчэнь шаньюй Хятадын тагнуулчийн үгэнд мэхлэгдэж МЭӨ 133 онд ЮОмянган морьтцэрэгудирдан Хятадын хилд цөмрөн оржээ. Гэтэл хилийн доторхи хөдөөд олон мал эзэнгүй билчиж, хүний бараа сүүдэр огт харагдахгүй байхлаар шаньюй нэлээд гайхан, битүү сэжиг авчээ. Тэрхэн зуур хилээ эргэж явсан нэгэн Хятад бага дарга харуулын цамхаг дээр зугтан гарсныг Хүннү цэрэг жадаа чичлэн хойноос нь хөөн гарч очжээ. Хятад дарга айж сандран бууж өгснийг шаньюйд хүргэжээ. Шаньюй нэгэнт сэжиг авсан тул түүнийг ихэд чанга ширүүнээр байцаан асуухад бага дарга сандарснаасаа болоод өөрийн талын бөгүүлэн отсон цэргийн тухай хэлж орхижээ. Ш аньюй нэн даруй цэргээ удирдан нутаг буцах замдаа: “Тэнгэрийн ачлалаар би аврагдлаа, тэрээр над энэхүү бага даргыг илгээжээ” хэмээгээд түүнийг суллан чөлөөлж, «тэнгэрлиг ноён» цол өгөөд дэргэдээ үлдээжээ. Бөгүүлж отуулсан цэргийн жанжин хэрэг цалгардуулан үүргээ биелүүлээгүй хэрэгт холбогдож цаазаар авахуулах ял тулгагдаад урьтаж өөрөө амиа хорлон үхсэнээр Уди хааны анхны том арга хэмжээ нурсан байна. Гэсэн ч Уди хаан тэр дороо хилийн худалдааг хааж, найрамдлын гэрээг цуцалсангүй. Хүннү, Хятадын хилийн худалдаа идэвхтэй өрнөж, Хүннү нарт их ашигтай, Хятадад харин алдагдалтай байжээ. МЭӨ 131 онд Ш армөрөн ихээрүерлэж, Шандүн мужид хаалт боомтоо сэтлэн урсгалаа өөрчилсөн явдал хилийн худалдааг Хятадад нэн хүндрэлтэй болгожээ. Хятадын засгийн газар тус улсын баялаг харь оронд хямд төсөр урсан гарч байгаа явдал ихээхэн ашиггүй хэмээн үзэж, хилийн худалдааг бүрмөсөн хаахаар шийджээ. МЭӨ ] 29 онд Уди хаан тусгай зарлиг буулгаж Вэй Цин нарын зэрэг дөрвөн шилдэг жанжнаа тус -бүрийг нэг түмэн шилмэл сургуулилсан цэргийн хамт Хүннүгийн эсрэг дөрвөн замаар хөдөлгөж, нүсэр их аян дайн эхлүүлжээ. Вэй Цин, Хүннү нарыг гэнэдүүлэн дайрч 700 хүн олзлон авчээ. Бусад гурван жанжны хоёр нь амжилт олсонгүй буцсан, нэг нь Хүннүд олзогдсон байна. Дараа жил нь Вэй Цин, Ордост цөмрөн орж, тэнд байсан тангад угсааны Лэүфань, Баянь нарыг эзлэн авч Хүннү нарыг хөөн зайлуулаад Шар мөрний дагуух хуучин бэхлэлт хэрмээ сэргээн босгож, Шофань хэмээх шинэ боомт хэрэм барьж бэхлэсэн байна. Хүннү нарт Ордосыг алдах явдал төдийлөн их аймшигтай байсангүй. Хамгийн гол нь тэд Ордос, одоогийн Бугат, Хөх хотын хойгуур зүүн тийш үргэлжилсэн ихээхэн ой мод, ус ургамал, ан гөрөөс бүхий, цэрэг стратегийн ач холбогдолтой Иншань уулаа бүрэн бүтэн авч үлдсэн ажээ. МЭӨ 126 онд Гюнчэнь шаньюй нас барж, Ичисй хэмээх шаньюй гарч иржээ. Мөн 126 онд Ичисй шаньюй зүүн хойд Хятадын Хэбэй, Ляоси, Ляодун мужуудад довтлон түйвэргэжээ. Дараа Жил нь Хүннүгийн баруун этгээдийн Чжуки ноён Ордост довтлон орж, Ш офан боомтыг эвдлэн сүйтгэж олон тооны Хятад түшмэд, иргэдийг олзлон авч одсон байна. Уди хаан дайны талбарыг Хүннүгийн нутагт шилжүүлэн, давшиж байлдахаар төлөвлөж, хүнс хэрэглэгдэхүүн бүхий Хүннү маягийн хөнгөн морьт цэрэг бэлдүүлэн сургуулилуулж авчээ. МЭӨ 124 онд тийм морьт цэрэг 204__________ Л эл АНГИ. Моигол нутагт байсан эртний үлс, айллгуул голлосон 100 мянган цэргийг Вэй Цин жанжнаар удирдуулан Хүннүгийн баруун этгээдийн Чжуки ноёны эсрэг хөдөлгөжээ. Чжуки ноён гэнэдэж өргөөндөө шөнө бүслэгдэн цохигдож, 15 мянган хүнээ олзлуулаад өөрөө цөөн тооны цэргийн хамт бүслэлтийг нэвтрэн гарч чадсан байна. Хүннүгийн шаньюй нар Хангайн нуруу Орхоны хөндийд нийслэлсэн боловч Хятадаас сэргийлж, их цэргийн хамт говийн өмнө талд гол төлөв нутагладаг байжээ. Уди хааны үед Хятадууд тийнхүү хөнгөн морьт цэрэгтэй болж, Хүннүгийн нутагт довтлон орох болсон учир МЭӨ 123 онд Ичисй шаньюй тэдэнд гэнэдэн цохигдохоос болгоомжилж, зарим ноёд жанжныхаа зөвлөсөн ёсоор аяны ордыг хойш нүүлгэн шилжүүлжээ. МЭӨ 121 онд Уди хаан Хо Цюйбин хэмээхжанжиндаа 10 мянган хөнгөн морьт цэрэг өгч удирдуулан Хүннү гүрний баруун урд хэсгийн Хөх нуур, ГаньсудахьХүннүгийн Сютү ноёныгдовтлон цохиж, олон хүн олзлон авчээ1. Тэрээр цааш одож Тэнгэр уулын хормой дахь Хүннүгийн нутагт довтлон орж, 30 мянган хүн олзлон буцсан байна. Хариуд нь Ичисй шаньюй Хятадын зүүн хойт хилд цөмрөн оржээ. Түүний эсрэг илгээсэн хэдэн мянган Хятад цэргийг тэрээр мөн бүслэн авч бут цохин устгасан байна. МЭӨ 119 онд Уди хаан олон тооны хөнгөн морьт цэргийг хөтөлгөө морьд, хүнс хэрэглэгдэхүүнтэйгээр Вэй Цин, Хо Цюйбин хоёр шилдэг жанжнаарааудирдуулан Хүннүгийн эсрэгхоёр замаар хөдөлгөжээ. Вэй Цин говийг давж, Хүннү нутгийн гүнд цөмрөн орж, шанюьйн өргөө ордныг бүслэн авч бут цохих үүрэг хүлээжээ. Ш аньюй түүнийг мэдээд хатад, хүүхдүүд өргөө гэр сэлтээ ар тийш нүүлгээд өөрөө цэргээ удирдан Вэй Цинг говийн хойт талд тосч цохихоор хүлээж байжээ. Хүннү, Хятадын цэрэг ид тулгаран байлдах үеэр их салхи шуурга болж, Хүннү нар нум сумаар харван байлдах давуу талаа алджээ. Шөнө нь Хятад цэрэг Хүннү нарыг бүслэн авч өөрийн давуу арга болох гар тулалдаанд татан оруулжээ. Шаньюй өөрийн цэргийг авч бүслэлтийг сэт цохин гарч чадсан боловч нэлээд сүрхий хохирол үзжээ. Вэй Цин ч мөн их хохирол үзэж цааш явж байлдахын аргагүй болоод нутгийн зүг буцсан байна. Харин Хо Цюйбин нь Хүннүгийн зүүн этгээдийн Чжүки ноёныг довтлон цохиж, өргөө ордыг нь түйвэргээд 70 мянган хүн олзолж их олз омогтой буцсан байна. Гэвч Хо Цюйбинь удалгүй нас баржээ. Түүний гавьяа зүтгэлийг Уди хаан өндрөөр үнэлж, шарилын бунхны үүдэнд өвөрмөц чулуун дурсгал босгуулжээ. Тэрхүү дурсгал нь Хүннү хүнийг дээш харуулан унагаад толгой цээжийг нь хойт хоёр хөлийн завсар хийж дарсан байдлаар дүрслэгдсэн байдаг. Түүнээс хойш говийн өмнө талын Хүннү нар Иньшань уулаа аргагүй орхин зайлж, говийн хойно Ар Монгол нутагт шилжин ирж, бусад үндсэн хэсэгтэйгээ нийлсэн байна. Их говь тийнхүү Хүннү, Хятадын хилийн зааг болжээ. Л.Гумилевын бичсэнчлэн Хятадын “Харьяат албат тариачин, цэрэг, түшмэдээр төлөөлөгдөн чөлөөт хээр талынхан, тэдгээрийн овгийн ахлагч нар дээр суурьшил түрэн орж ирсэн байна”2. Тэр цагаас хойш арав гаруй жилийн турш Хүннү нар хүчээ сайтар 1 2 Г.Сүхбаатар. М онголчуудын эртний өвөг. УБ., 1980, тал 78. Л.Н.Гумилев. Хүннү. М ., I960, тал 109. Монгол УЛСЫН ТҮУХ. I воть сэлбэн сэргээх хэрэгтэй болоод Хятадын эсрэг аян дайн хийж чадсангүй. Хань улс хэдийгээр нэг үе нэлээд хүчирхэг боллоо ч гэсэн баруун талдаа Түвэд, зүүн талдаа Солонгос, өмнө талдаа Вьетнам угсааны Юэ нарын эсэргүүцэл тэмцэлтэй тулгараад умар зүг довтлон байддах сөгөөгүй болоод байжээ. Уг нь Уди хаан баруун зүг зайлан одсон Юэчжи нарыг эрж олуулж Хүннүгийн эсрэг цэрэг-улс төрийн холбоо байгуулан, нэгэн зэрэг хоёр талаас нь довтлон цохиж Хүннү гүрнийг мөхөөх зорилготой байжээ. Тэгээд МЭӨ 118 онд өөрийн найдвартай тагнуулч Чжан Цянь гэдэг хүнийг сэм хил давуулан Баруун хязгаар буюу Дорнод Туркестан, хожмын Синьцзяны зүгявуулжээ. Гэтэл тэрээр Хүннү гүрний баруун этгээдийн Чжүки ноёны цэрэгт баригдаж Синьцзян дахь Тэнгэр уулын хойт талын Зүүн гар нутагт 10 жил болж байж сая зугтан гараад Их Ю эчжи нарыг эрэх ажлаа үргэлжлүүлжээ, Чжан Цянь Юэчжи нарыг эрж баруун тийш хөдлөн Тэнгэр уулын баруун өмнө талын Давань хэмээх Ферганы хөндийд хүрэлцэн очсон боловч Юэчжи нар тэнд байсангүй, аль хэдийн нүүгээд нэгэнт алс баруун өмнө зүгийн Бактри (Дася) нутагт шилжин суурыиаад байжээ. Чжан Цянь уйгагүй зүтгэн Согд, Тохараар дамжин Бактрид хүрэлцэн очиж Юэчжи нартай яриа хэлэлцээ хийх гэсэнд Хүннү нарт урьд нь хэд дахин салам цохиулсан тэд дахин Хүннүтэй зэвсэг зөрүүлэн зууралдахыг огтхон ч зүрхлэхгүй болсон байжээ. Юэчжи нартай эвсэж Хүннү гүрнийг мөхөөх гэсэн Уди хааны тагнуулын үйл ажиллагаа, дипломат явуулга тийнхүү амжилт олсонгүй нурсан байна. Чжан Цянь Сиюй хэмээн Хятадуудын нэрлэж дадсан Дорнод Туркестан буюу Синьцзян төдийгүй, алс баруун, баруун өмнө зүгийн Дундад Ази, Ойрхи Дорнод, Иран, Афганистан нутгийн баялаг тансаг улс орнууд, тухайлбал, Балхаш нуурын баруун өмнө талын Кангюй, түүний өмнөх Ферганы хөндий (Давань), хожмын Самарканд хавийн Согд, Аму-Дарья мөрний эхний урсгалын Тохар, түүний өмнөд дэх Бактрия (Дася), умард Ираны Парфия (Аньси), Тигр Евфрат хоёр мөрний хоорондох М есопотами (Тяочжи), Ж ич Кипчакуудын талаар тодорхой мэдээ цуглуулж, Арал нуурын баруун өмнө, Аму-Дарья мөрний доорд урсгал, түүний баруун тал дахь Хорезм (Сартуул), Хар тэнгис, Кавказын нурууны умард дахь Алан, Скиф, Сармат (Яньцай) болон Энэтхэг (Шендү), Ром (Лигань) гэх зэрэг улс орон алс тэртээд байдаг тухай анх удаа сонсож мэдэж аваад нутгийн зүг буцжээ. Зам зуур Хүннү нарт дахин баригдсан боловч удалгүй бас дахин оргон гарч, нуугдан явсаар МЭӨ 120иод оны үест нийслэл Чанань хотдоо хүрэлцэн ирж, Уди хааны тэсч ядан хүлээж байсан мэдээ сэлтийг түүнд ихээхэн дэлгэрэнгүй бөгөөд тодорхой таниулсан байна. Уди тэргүүтэй Хятадын хаад, ноёд Юэчжитэй хүч хавсран Хүннүг устгах аргагүй болсон боловч Ферганд тэнгэрийн хүлэг хэмээх аян дайны зориулгатай хурдан сайн морьд байдаг, Согд, Бактри, Парфи, Энэтхэг, Ром зэрэг худалдаа хийвэл ихээхэн ашигтай, Алан, Кипчак, Үсүн мэтийн нүүдэлчидтэй цэрэг, дайны эвсэл холбоо байгуулан Хүннү нарын эсрэг амжилттай тэмцэл өрнүүлж болно гэдгийг мэдэж авсан байна. Лэл АНГИ. Монгол нүтагг байсан эргннй улс, аймгуүл Уди хаан Чжан Цянаас Ферган нутагт тэнгэрийн хүлэг хэмээх том биетэй, хүч ихтэй байлдааны хурдан морь байдаг зэргийг сонсоод тэдгээр морьдийг олж авч Хүннүгийн эсрэг аян дайнд хэрэглэх, ерөөс баруун зүгийн орнуудтай худалдаа хийвэл ихээхэн ашиг хонжоо олж болох зэргийг ойлгоод гадаад бодлогынхоо нэг гол чиглэлийг тэр зүг хандуулсан байна. Анх Сарматуудын хүн, морь аль алин нь хуяглаж дайчин эр толгойдоо бэх бат дуулга өмсч, урт бөгөөд бүдүүн хүнд жад, хоёр талдаа иртэй уртлаг, шулуун сэлэм барьж эгнээ эгнээгээр С кифийн хөнгөн морьт цэргийг дайран довтолж бут цохисон ажээ.Түүний дараа Парфи нар мөн тийм хүнд хуягласан морьт цэргээр сөрөн байлдаж, Ромын эзэнт гүрний хүчирхэг цэргийг Тигр мөрнөес Евфрат мөрөн хүртэл ухраан зогсоож чадсан байна. Гэвч хуягласан морьт цэрэг бий болгоход эрмэг чадалтай сайн морьд хэрэгтэй байжээ. Хятад тариачдын тарианы морьд хүч, хурд ба тэвчээр аль алинаар Хүннүгийнхэд хүрдэггүй байсан учир Уди хан Ферганаас тэнгэрийн хүлэг, түүний азарга олноор нь олуулж авч үржүүлэн хуягт морьт цэрэгтэй болохыг зорьжээ.Өрнө зүг хичнээн олон элч илгээвч Хүннүгийн баруун жигүүрийн дайралт довтолгоо зэргийн учир Ф ерганд хүрэхэд бэрх байсан бөгөөд хүрсэн хятадуудад ферганчууд тийм сайн морьдоо өгөхийг огт зөвшөөрдөггүй байжээ. Чжань Цянь, нэн түрүү Үсүнь нарыг Хятадын талд татан оруулаад тэднийг ашиглан Ферган, Бактри зэрэг өрнө зүгийн улс орнуудыг эрхшээл нөлөөндөө оруулж аван Хүннү гүрний баруун газрыг тас татаж болно гэсэн саналыг эзэн хаандаа өргөн толилуулсан байна. Гэтэл Үсүнь нар өөрийн адил нүүдлийн малчин, хүчирхэг Хүннү нарын зүг илүү татагдан байдаг байсан бөгөөд Согдууд ч Хүннүгийн элч төлөөлөгчдийг Хятадынхаас илүү найрсаг хүлээн авдаг байжээ. Тэдэнд зохих нөлөө үзуүлж, санаа бодлоо тулган хүлээлгэхийн тул цэрэг, зэвсгийн хүчээр далайлган сүрдүүлэх гэсэн нь бас бүтсэнгүй. Уди гадаад харилцаа, дипломатын арга заль хэрэглэхээр шийдвэрлэж, Чжан Цяниар толгойлуулсан элчдийг МЭӨ 107 онд Үсүньд явуулжээ. Чжан Цзянь Үсүний гүньмо цолтой тэргүүн зонхилогч өвгөнд ордны шадар сайдын охиныг эзэн хааны гүнж хэмээн сүйх тэрэг, алт мөнгө, торго дурдан, тайган түшмэд, үйлчлэгч охидын хамт хүргэж өгчээ. Мөн үеэр Хүннүгийн шаньюйн гүнж охин, гэр мал, бараа бологчид, үйлчлэгч охидын хамт хүрэлцэн очжээ. Үсүний гүньмо Хүннү гүнжийг гол хатан, Хятад гүнжийг дэд хатан болгож авчээ. Өвгөн гүньмо Хятад гүнжийг асар их тоосонгүй, хэсэг хугацаа өнгөрсний дараа ач хөвгүүндээ хатан болгон өгч орхижээ. Тэр охин төрөл төрөгсөд, хамаатан садан, эх орноо санан гунигласаар байгаад удалгүй нас баржээ. Баруун хязгаарыг эрхшээл нөлөөндөө оруулах зорилго бүхий ажил явуулгынхаа түшиц тулгуур болгож Уди хаан цагаан хэрмийн баруун үзүүрт Юймынгуань боомтыг бариулсан ажээ. Уди хаан Хүннүгийн удирдлагын дунд яс хаяж өвөр хооронд нь нүдэлдүүлэх зорилгоор МЭӨ 105 оны үест Үшилү шаньюй, баруун этгээдийн чжүки ноён хоёрт нэгэн зэрэг бараг адил хэмжээний элч төлөөлөгч, бэлэг сэлт илгээжээ. Гэсэн ч баруун этгээдийн чжүки ноён өөр дээрээ хүрэлцэн М о н г о л ҮЛСЫ Н ТҮҮХ. I БОТЬ очсон Хятадын элчийг эд юмсынх нь хамт шаньюйдаа хүргүүлжээ. Уди хааны далд хорон санаа, зал ь мэх илэрч, түүний эл ч төлөөлөгчдийг шаньюй барьж хориод Хань улсын эсрэг аян дайнд бэлдэж эхэлсэн боловч нас барсан байна. МЭӨ 104-102 оны үестУди хаан Ли Гуанли хэмээх шилдэгжанжнаа 60 гаруй мянган цэрэгтэйгээр Согд, Ферганы эсрэг хөдөлгөж, тэр хавийн улс орнуудыг байлдан эзэлж, тэнгэрийн хүлэг олныг олж ирэх үүрэг өгч явуулжээ. Ли Гуанли анхны удаа ялагдал хүлээж байсан боловч дараа нь Ферганд хүрч, түүний төв нийслэл болох Кушан (Гүйшэн) хотыг бүслэн авчээ. Тус хотод хүнс хоолны нөөц ихбайсны дээр худаг гаргаж чадах Грек, Ром цэргийн инженерүүд бас байсан учир бүслэлтээр буулган авах аргагүй байжээ. Ли Гуанли тус хотын удирдлагатай хэлэлцээр хийж, Тэнгэрийн хүлэг хэдэн арав, гүү 300-гаваад нутгийн зүгбуцжээ. Чухамхүү Ферганы нийслэл Кушан хотод Хятадын Хань улсын цэрэг анх удаа Грек, Ромын (Дацинь) инженерүүдтэй эчнээ байдлаар нүүр учирсан бололтой байгаа юм. Тэрхүү аян дайны улмаас Хятадын Хань улс маш их хохирол үзсэн бөгөөд Ли Гуанлитай явсан зургаан түм илүү цэргээс зөвхөн ганц түм, цэргийн гурван түмэн агтнаас зөвхөн нэг мянга хүрэхтэй үгүйтэй морь амъд үлдсэн байв. Харин тэнгэрийн хүлэг морь олж авах зорилт үндсэндээ биелсэн нь гол ололт амжилт болсон ажээ. МЭӨ 101 онд Хүннүгийн шаньюй Цзюйдихэу Уди хаантай хэл амаа ололцож найрамдлын гэрээ байгуулахын тулд олзны Хятадуудын дотроос нутагтаа буцахыг хүсэгчдийг суллан тавьж явуулжээ. Уди хаан Хүннүд Сү Ү тэргүүтэй элч илгээж, хэрэв тэд Хятадаас хараат улс болохыг хүсвэл найрамдлын гэрээ байгуулахыг зөвшөөрнө гэжээ. Шаньюй түүний зөвлөх Хятад Вэй Люй нар тэргүүтэй Хүннү ноёд, түшмэд, жанжин нар Хятадын хараат улс болохыг огг зөвшөөрөхгүй байсан учир Хятадын элч төлөөлөгчид тэдний заримтай хуйвалдаж, зөвлөхийгалуулаад шаньюйнхатныгхулгайлан авч, гартаа оруулж байгаад шаньюйд хараат болохыг тулган хүлээлгэхээр шийджээ. Хуйвалдаан илэрч, шууд оролцогсод нь даазаар авахуулжээ. Хятад элч нарын дотроос Хүннүд сайн дураараа дагаар орохыг зөвшөөрөх этгээд гарвал амьд үлдээхийг амлажээ. Элч төлөөлөгчдийн тэргүүн Сү Ү-гээс бусад нь цөм Хүннүд дагаар орж, амиа хаацайлан үлджээ. Гэсэн ч Сү Ү цаазаар авагдсангүй, алс умард дахь Байгал нуурын тэнд цөлөгдөж, хонь хариулж сурсан байна. Хятадын засгийн газар нэгэнт алагдсан хэмээн үзээд мартах шахсан боловч 19 жилийн дараа түүний амьд мэнд байгааг мэдэж, тусгай хэлэлцээ хийж байгаад эргүүлж авсан байна. МЭӨ 99 онд Ли Гуанли, Ли Лин нарын гурван жанжин Хүннүгийн эсрэг гурван чиглэлээр довтолсон боловч ямар ч амжилт олсонгүй. Ли Лин нь шаньюйн цэрэгт бүслэгдэн байлдаж байгаад олзлогджээ. Хань улсын хууль ёсоор хятад сайд, түшмэд, жанжин давуу хүчинд автан дайсанд амьд олзлогдоод бууж өгсөн байвал урвасанд тооцогдон цаазаар авагдах ял заагдаж, ар талд үлдэгсэдийн хэн нэгийг цаазлан алах жишээтэй байжээ. Дайсанд баригдаад бас нутаг буцах аргагүй болсон Ли Лин Хүннүд дагаар орж, тэдний төлөө зүтгэхийг зөвшөөрсөн байна. Цзюйдихэу шаньюй түүнд __________________________________________________ Л э л ЛНГИ, Монгол нутагт байсан эртний улс, аймгуул охиноо хатан болгож өгөод өөрийн цэргийн нэлээд том тушаалын жанжин болгож, Хягас (Хакас) аймгуудыг захируулан суулгажээ. Хүннү гүрэнд Ли Лин үнэнчээр зүтгэж байсан бөгөөд археологийн шинжилгээгээр Минусийн хотгороос түүний өргөө ордыг олж судалсан юм. Хүннүд Ли Лин жанжин бууж өгсөн явдал Хятадад их хүнд сэтгэгдэл төрүүлсэн бөгөөд эхэд нь цаазаар авах ял оноосон байв. Эртний Хятадын түүхч, нэрт эрдэмтэн Сыма Цянь, Ли Линг гарцаагүй байдалд орсны улмаас дайсанд арга буюу бууж өгснөөс биш, урваагүй хэмээн өмгөөлж, эхийнх нь амийг аврах гэж байгаад буруутгагдаж хүнд шийтгэлд орсон байна. Түүнийг хөнгөлөн засч орхиод шоронд хийчихсэн байдаг. Гэвч хоёр сарын дараа Уди хаан түүнийг суллаж, дээш дэвшүүлэн эзэн хааны тамгын газрын дарга болгосон байна. Сыма Цянь бол гадаад, дотоод дайн дажин гаргахын эсрэг, энх тайвны төлөө тууштай зүтгэгч Даосын сургаалыг голлон баримталдаг хүн байсан юм. Харь улс түмнийг доорд үзэж, Хүннү гүрний эсрэг дайныг ялалтанд хүргэхийг сурталчилдаг Күнзийн сургаалтан нартай тэрээр ерөөс нийлдэггүй байсан байна. Тэрхүү их эрдэмтэн Күнзийн сургаалтан нарыг төдийлөн тоодоггүй, тийм учир «Күнзийн сургаалтан нар дэндүү өргөн мэдлэгтэй мэт байвч юмс үзэгдлийн мөн чанарт нэвтрэн ухаарч ойлгох чадвараар дулимаг, түүний учраас түүнийг ойлгохын тул их хөдөлмөр зарах хэрэгтэй болдог, тэгсэн хэрнээ олох амжилт нь хомсхон» гэдэг байжээ. Харин Даосын гаргасан Даосын ёсны тухай өгүүлэхдээ: «Даосын ёс бол бүдгээс илүүбүдэг, харанхуйгаас давуу харанхуй мэт атлаа Тэнгэрийн доорхи бүхнийг гийгүүлэн гэгээрүүлнэ», «Амьдралын бүх учралд тохируулсан жор тэдэнд байдаггүй, Т эд нэг аргаар үйлдэж байгаад явц дунд байддыг харан өөр а,рга хэрэглэдэг. Чухам тийм учраас тэд их хүч заралгүйгээр асар их амжилтанд хүрдэг» хэмээдэг байсан байна'. МЭӨ 97 онд Ли Гуань Ли жашкин их цэрэг удирдан Хүннүгийн шаньюйн оршин амьдардаг Хангайн нуруу, Орхоны хөндийг зорин давшжээ. Цзюйдихэу шаньюй эмэгтэйчүүд, хүүхэд хөгшдийг ар тийш нүүлгээд өөрөө цэрэг авч байлдан Хятад цэргийн давшилтыг зогсоогоод улмаар нутаг руу нь ухраан зугтаалгажээ. Уди хаан, Ли Гуан Ли жанжин нар Ферганаас авчирсан тэнгэрийн хүлэг морьдоо өсгөн үржүүлж нэлээд олон болгож, хуягламал хүнд морьт цэрэгтэй болж байгаад Хүннү гүрнийг бут цохихоор шийджээ. Тэгээд МЭӨ 90 онд Ли Гуан Ли 70 мянган морьт цэрэг, 100 мянган цэрэгтэйгээр Ордосоос хөдөлж, умар зүг давшжээ. Хүннүгийн зүүн урд талаас Хятадын 30 мянган морьт цэрэг, 10 мянган явган цэрэг, баруун урдаас нь 40 мянган цэрэг тус тус дайран оржээ. Хүннүгийн шинэ шаньюй Хүлүгү улс гүрнийхээ өнцөг булан бүрээс цэрэг татан цуглуулж, дайнд бэлджээ. Алс баруун хойт хязгаар, Байгал нуурын баруун өмнөөс цагаан арьст, шар сахалт, модон хуягт аварга том Динлиний цэрэг урьд нь Хүннүд дагаар орсон Вэй Люй жанжнаар удирдуулан хүрч иржээ. Ли Лин жанжин толгой түрүүнээсээ эхлэн хөл гараа хүртэл битүү шивээслэн алаглуулсан Хягас цэргээ толгойлж, туг дадар М оню л ҮЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ намируулан хүрч иржээ. Байгал нуурын зүүн өмнөд тал, Шилка гол, Эргүн мөрний дээд урсгалын тэндээс хурдан хүлэг, хурц зэвсэгтэй урт гэзэгтэн Тоба нар хүрэлцэн иржээ. Хятадын баруун замын цэргийг тосч байлдан Хүннүд туслахаар Синцзян дахь Турфаны Чеши нар хөдөлжээ. Хүлүгү шанйой хэдийгээр тийм том дайчилгаа явуулсан боловч түүний цэргийн тоо Хятадынхаас нэлээд цөөн байжээ. Гэсэн ч Хүннү тэргүүтэй Төв Азийн нүүдэлчдийн дайчин зориг санаа нь Хятадын гэмт хэрэгтэн цэрэг залуус, торгон асраас командлагч хүнд сурталт түшмэд, жанжин нарынхаас хавьгүй илүү байжээ. . Хятадын зүүн, баруун цэрэг аль аль нь амжилт олсонгүй, Хүннү нарт цохигдоод ухран зугтжээ. Харин Ли Гуан Лигийн цэрэг Динлин нарыг цохиж ухраагаад тэдний хотноос бараг эзгүй үлдсэн газраар хөөцөлдөн Орхон мөрөн шахтал нэлээд амжилттай давшиж байжээ. Яг тэрхүү шийдвэрлэх мөчид Ли Гуан Лигийн гэр бүл хараал хийсэн хэрэгт холбогдон баригдаад цаазаар авахуулах болж байгаа тухай мэдээ жанжны цэргийн хороонд хүрч иржээ. Үүний улмаас Ли Гуан Ли өөрөө ч бас алагдах, цөлөгдөх мэтийн хүнд ялд холбогдон шийтгүүлэхээ мэдэж авчээ. Тэгэвч тэрээр Хүннү нарыг бут цохин гавьяа байгуулах замаар ялаас мултрахыг зорьжээ. Туул голын орчим Ли Гуан Ли бүх цэргээ хөдөлгөн Хүннүгийн 20 мянган цэрэгтэй байлдаж, давуу хүчээр ялж ухраасан байна. Цааш давшин Янь Жанынань буюу Хангайн нуруунд хүрч очтол түүний цэргийн жанжин нар нь Ли Гуан Лиг барьж хааны ордонд хүргүүлэхээр шийджээ. Ли Гуан Ли түүнийг мэдээд тэднийг барьж цаазаар авсан боловч цаашид амжилтгай байлдах аргагүй болжээ. Ли Гуан Ли нутгийн зүг түр ухран байлдах гэсэн боловч Хүлүгү шаньюй буцах зам дээр нь шөнөжин гүнзгий шуудуу ухуулчихаад өглөөгүүр 50 мянган морьт цэрэгтэй дайран орсонд Хятадын цэрэг яаж ч чадалгүй бут цохигдоод Ли Гуан Ли бууж өгчээ. Хятадын цэргийн том ялагдлын ур уршгаас Хань улс удтал гарч чадсангүй, харин Хүннү гүрэн улам тэнхэрч, Төв ба Дорнод Азид дахин манлайлах хүчин болсон байна. Хүннүгийн эсрэг олон жил үргэлжилсэн Уди хаан, Баруун Хань улсын түрэмгийлэлд тийнхүү тэнгэрийн хүлэг ч тус болсонгүй, хатуу нум болон цэргийн тоогоор олон дахин давуу байсан нь ч асуудлыг ашигтайгаар шийдвэрлэж чадсангүй. Хээр талд гарч түрэмгийлэн байлдах цэрэг арми нь хядагдан үрэгдээд хил хязгаараа хамгаалах хүчин ч үгүй болж Хань улс маш их доройтон сульджээ. Г эсэн ч Хүннү нар тэр байдлыг ашиглаж Хань улсыг бүрмөсөн бут цохих гэсэнгүй, тэр байтугай хил хязгаарт нь нэвтрэн дээрэм тонуул хийсэнгүй. Л.Н.Г умилевын бичсэнчлэн «Нас барахынхаа өмнө Хүлүгү шаньюй гэгээрэл боловсролтой төрийн эрх баригчдад ч төдийлөн элбэг байдаггүй оюун ухаан, алсын бодолтой болохоо харуулсан байна»1. Өс хонзон дайсагналыг гүнзгийрүүлэн хурцатгадаг ашиггүй довтолгоон, дээрэм тонуул хийхийн оронд МЭӨ 89 онд Уди хаанд бичиг захидал илгээж, урьд адил хилийн худалдааг сэргээх, найрамдал, ургийн гэрээ шинэчлэн байгуулах санал Л эл АНГИ. Монгол нутап байсан эртний улс, анмгуул гаргаад Хань улсын зүгээс гүнж буулгаж, жил бүр 10 дань (1 дань = 103.5 литр) сонгомол сайн архи дарс, 50 мянган ху (1 ху = 51.8 литр) цагаан будаа, 10 мянган боодол торгон нэхмэл хүргүүлэн ирүүлж байхыг хүсчээ. Гэсэн ч Уди хаан хариу өгсөн эсэх, хэрэв өгсөн бол ямар хариу өгсөн нь тодорхойгүй. Харин их дайн өдөөн Хятад орноо туйлдуулан доройтуулж, Хүннү гүрнийг сулруулж ядраасан Баруун Хань улсын эзэн хаан Уди 87 онд үхсэн байжээ. Хүннүгийн шаньюй Ли Гуан Ли жанжныг буулгаж аваад тэр жанжин Хятаддаа буцан очвол цаазаар авахуулах учир Хүннүд дуртай ч дургүй ч хүчээ шавхан зүтгэхийг мэдэж байсан тул хуучин заншил ёсоор түүний амийг хэлтрүүлэн тэтгэж охиноо түүнд хатан болгож өгч, бууж өгсөн бусад Хятад жанжин нарыг хүндэлдгээс илүү халамжилж байжээ. Гэтэл Хүннүд бууж өгөөд хүчин зүтгэж байсан өөр нэгэн Хятад жанжин Вэй Люй дайны талбарт Ли Гуан Лид цохигдож байсандаа өслөн атаархаж түүнийг хорлохоор шийдэж, зарим Хүннү бөө удгантай үгсэн хуйвалджээ. Шаньюйн эх хүнд өвчилсөнд тэдгээр бөө нарын нэг буугаад урьд амь үрэгдсэн Хүннү баатрууд болон цэргүүдийн сүнс сүүдрийг Ли Гуан Лигээр тахих хэрэгтэй болсон байна гэжээ. Мухар сүсэгт Хүннү нар Ли Гуан Лиг тэр дор нь барьж алаад амь үрэгдэгсдийнхээ олон шарилд түүний цусыг тараан цацаж орхижээ. Гэтэл тэр жилээс нь эхлэн Хүннү оронд айхтар их зуд болж олон мал үхээд халдварт өвчин гарч өчнөөн төчнөөн хүний амь үрэгдэж, амьд үлдэгсэд нь өлсгөлөнд нэрвэгдэн их аюулд учирчээ. Ш аньюй айж сандран Ли Гуан Лигийн дурсгалд тусгай сүм бариулан тахилга хийлгэсэн боловч ямар ч тус болсонгүй. МЭӨ 85 онд Хүлүгү шаньюй нас баржээ. Уди хааны аян дайны улмаас Хүннү гүрэн нь Модун шаньюйн үеэс түүний эрхшээл нөлөөнд ороод байсан Үсүнь, Согд, Ухуань, Ордос, Лоб нуур болоод ялангуяа Иншань уулаа алдсан явдал түүнд маш их хохиролтой хэрэг болсон юм. «Иншань нурууг алдсаны дараа Хүннү нар түүний дэргэдүүр өнгөрөхдөө нулимс унагахгүй байж чадахгүй болжээ»1. Тэдгээр газруудаа Хүннү нар эргүүлж авах гэсэн боловч хуч хүрэхгүй болсон байв. Үүгээр далимдуулж МЭӨ 76 оны үест Ухуаньчууд Иншань уулын орчимд байсан Түмэнгээс өмнөх үеийн Хүннүгийн шаньюй нарын булш бунхныг малтан тоножээ. Хүннү нар маш хилэгнэж цэрэг хөдөлгөн Ухуаньчуудыг ширүүн дайралтаар бут цохиж, эргүүлж эзлэн авсан байна. МЭӨ 71 онд Хүннүгийн эсрэг Үсунь нар баруун талаас, Ухуаньчууд зүүн талаас, Енисей хавийн динлин нар хойд талаас довтлон цохиж их хохирол учруулжээ. Түүнчлэн ган, зуд болж, мал сүрэг үхэж, тариа ургасангүй, өлсгөлөн тохиолджээ. Хүннүгийн хүн амын гуравны нэг нь дайн дажин, өлсгөлөн зовлонгийн улмаас амь үрэгдсэн байна. МЭӨ 60-аад оны үеэс эхлэн Хүннү гүрний шаньюй нар тэргүүтэй сурвалжит язгууртнуудын дунд эрх мэдлийн төлөө тэмцэл хүчтэй өрнөж иржээ. Нас барсан нэгэн шаньюйн хатан асан Чжуанысюй яньчжи гэгч өөрийн нөхцөж байсан баруун этгээдийн чжүки ноёныг Уянь-гюйди Н.Я.Бичурин (И акинф ) Собрание сведений о народах, обитавших в средней Азии в древние времена. т. I, М -Л ., 1950, стр. 94, М О Н ГО Л \ЛСЫ Н ТҮҮХ. I БОТЬ шаньюй хэмээн дур мэдэн өргөмжилж, хэрэг дээр төрийн эргэлт хийжээ. Хятадын Хань улстай байлдан тэмцэлдэх чиглэлийн нэг хэсэг сайд түшмэдийг тэд цаазлан хороогоод Ханьулсад элч зарж найрамдахыг хүсчээ. Хүннү гүрний зүүн хэсэгт овог аймгийн ахлагч нар бослого гаргаж, 40 мянган цэрэгтэйгээр Уянь-гюйди шаньюйн эсрэг дайрсанд шаньюйд туслах этгээд олдсонгүй, тэрээр амиа хорлон үхжээ. МЭӨ 58 онд Хүннүгийн түүх, улс төрийн тавцан дээр Хуханье шаньюй гэгч сурвалжит язгууртан тодрон гарч иржээ. Түүний дараа Хүннү гүрэнд 5­ 6 шаньюй гарч ирж өвөр хоорондоо ширүүн тэмцэл хийжээ. Эцэст нь ах дүү Хуханье шаньюй, Чжичжи шаньюй хоёр үлдээд Чжичжи нь МЭӨ 54 онд Хуханьегийн эсрэг дайрч зугтуулан Хангайн нуруун дахь өргөө ордыг нь эзлэн авчээ. Хүннү гүрэн тийнхүү бие биедээ дайсагнасан хоёр хэсэг болж хуваагдаад ах, дүү хоёр шаньюй ч хэл амаа ололцож эс чадан сулран доройтохын туйлд хүрчээ. Хүннүгийн сурвалжит язгууртан, ноёд, жанжин нарын дунд өрсөлдөгч ах, дүү хоёр шаньюйн нэг нь төр барьдаггүй юмаа гэхэд нөгөө нь магадтай барина, хүчин чадлаа сэргээн урьд адилаар «улс түмнүүдийг ноёрхож болно» гэсэн үзэлтэй нэгхэсэг байжээ. Гэсэн ч олонхи нь Хань улс нэгэнт хүчирхэг болж мандан байхад манай улс бууран доройтоод сэргэх боломжгүй болсон байна, урьд адил бусдыг эзэлж ноёрхох гэвэл хүч хүрэхгүй баларна, харин Хань улсад дагаар орж, амгалан тайван байдалд шилжин, улс гүрнээ аварч, хүчин чадлаа сэргээн бэхжүүлж болно гэж үзэж байжээ. Бодит байдлыг нягталж үзээд Хуханье шаньюй Хятадад дагаар орсон болж байгаад улс орноо тайван нөхцөлд сэргээн тэнхрүүлэхээр шийджээ. §4. Хүннү гүрэн Хятадын түшмэг хараат улс болж байсан нь МЭӨ 53 онд Хуханье шаньюй нэг хөвгүүнээ Хань улсын барьцаанд очуулаад дараа жил нь өөрийн биеэр Хятадын нийслэл Чанань хотод хүрэлцэн очиж Баруун Хань улсын эзэн хаан Сюаньдид бараалхажээ. Сюаньди хаан түүнийг маш найрсгаар их хүндтэй мэндтэй хүлээж аваад Хүннү улс Хань гүрний түшмэг хараат (Вассал) улс болсон тухай мэдэгдэж, хуучин төрийн тамгыг нь сольж «Хүннүгийн шаньюйн тамга» гэсэн үсэгтэй шар торгон оосортой алтан тамга шинээр гардуулан бариулжээ. Тэр нь Хүннү улсын хааны тамга гэсэн утгатай тамга байсан учир Хуханье шаньюй их дургүйлхсэнгүй хүлээн авчээ. Тамгын үсгийн дотор Хүннүгийн төр ёс, шаньюйн хаанчлал үгүйсгэгдээгүй, тэгээд бас тамга гэсэн үг нь Хань улсыи харьяаны муж хязгаарын ноёд захирагч нарын хэрэглэдэг тэмдэг гэсэн үгсээр солигдоогүй, чухамхүү тамга гэсэн хэвээр байсан байна. Хүннү гүрэн тухайн үед хэдийгээр хуваагдан доройтож Хань улсад дагаар орж байсан боловч төр ёс, хүчин чадал, санаа зориг нь хараахан гандан буураагүй байсан болохоор Хань улс түүнийг үгүйсгэж шууд өөрийн харьяаны энгийн нэг муж хязгаар болгож огтхон ч болохгүй гэдгийг ойлгож байсан ажээ. Хань улсын Лэл АНГИ. Монгол нүтагт байсан эртний улс, аймгуул эзэн хаан нь Хуханьег хүлээн авахдаа их алсаас сүр бараатай угтуулж, хүрэлцэн ирсэн хойно нь сайд, түшмэд, ноёд, жанжин нараасаа дээгүүр суудалд суулгаад төрийн тамганаас гадна малгай, бүс, гадуур дотуур хувцас, үнэт эрдэнэ ш иптэсэн сэлэм, хутга, нум сум саадгийн хамт, сүйх тэрэг, 15 хүлэг морь, 20жин (1 жин = 596.8 грамм) алт, 200 мянган зэс зоос, 8 мянган хэсэг янз бүрийн торгон эдлэл, 6 мянган жин хөвөн даавуу бэлэг болгон өгчээ1. Хуханье шаньюй Хань улсын хааны ордон, нийслэл Чанань хотод нэг cap болоод буцсан бөгөөд 20 орчим мянган хятад морьт цэрэг хамгаалан явжээ. Хааны зарлиг, өөрийнх нь хүсэлт ёсоор түүнийг Ордосоос хойших Шеүсянчен хэмээх Хүннү нутгийн өмнө хэсэгт Хятадуудын барьсан боомт бэхлэлтийн ойролцоо байрлуулах болгосон байна. Шаньюйтай цуг Хятадад дагаар орсон бусад Хүннү нарт зориулж тэнд бас иэлээд их хэмжээний шар, цагаан будаа хүргүүлж цаашид жил бүр хүнс хэрэглэгдэхүүнээр хангаж байх болсон байна. Хүннү нарын олонх нь Чжичжи шаньюйн захиргаанд байсан боловч тэрээр Хятадын талын тусламж дэмжлэгийг олсон Хуханье шаньюйгаас болгоомжилж, өргөө гэрээ Хангайн нуруу, Орхоны хөндийгөөс Жунгар нутгийн Тарвагайн өвөрт нүүлгэн шилжүүлжээ. Тэндээ Үсүнь нарыг довтлон цохиод умар зүг хөдөлж Үчйе аймаг, Гяньгүнь буюу Хягас (Хакас), Динлин нарыг эргүүлж эрхшээл нөлөөндөө оруулан авчээ. МЭӨ 48 онд Чжичжи шаньюйн өргөөнд хүрэлцэн очсон Хятадын элч үл мэдэгдэх шалтгаанаар амь үрэгдсэн учир Хятадын тал өөрийн элчийгЧжичжи алсан хэмээн үзэж, түүнд эргэлт буцалтгүй өслөн дайсагнах болжээ. Тийнхүү Чжичжи хуучин нутагтаа буцаж ирэх боломжгүй болсон учир Хуханье шаньюйд түүнийг ирж довтлон дайсагнана хэмээн айж болгоомжлох хэрэггүй болсон ажээ. Тийм учир Хуханьегийн захиргаанд байсан Хүннү сайд, түшмэд, овог аймгийн ахлагч нар хуучин нутагтаа эргэж очиж нутаглах санал гаргах болжээ.Үнэхээр Хуханье шаньюй тэргүүтэй Хүннү нар МЭӨ 47 онд хуучин нутаглаж байсан Дорнод Монголдоо эргэж ирж нутаглажээ2. Хуханье ш анью й нэг талаас Ч ж ичж игийн эзэм ш и лд хэт ойртож очихоос болгоомжилж, нөгөө талаар еөрөө угаасаа Хүннүгийн зүүн зүгийн Чжүки ноёны эзэмшил нутгаас гаралтай тул тийнхүү Богд хан уул, Баян улаан уулын аль нэгэнд юмуу тэдгээрийн хооронд ирж нутагласан байна. Хүннү гүрэн тухайн үед Хятадын хараат түшмэг улс байсан боловч жинхэнэ Монгол нутгийн үндсэн хэсэг нь Хуханьед захирагдаж, Жунгар, Казахстан, Хягас, Динлин Чжичжи шаньюйн мэдэлд байжээ. Хүннүгийн шаньюйд Ухуань зэрэг урьдын эзлэгдсэн аймаг овгууд арьс үс болон бөс даавуугаар алба барьдаг хэвээр байжээ. Чжичжи шаньюй Кангюйтай эвсэж Үсүнь нарыг цохиод Ферганд довтлон орж баахан тариа, будаа дээрэмдэж аваад Согдын эсрэг Парфитай цэрэг, улс төрийн холбоо байгуулж байсан бололтой байгаа юм. МЭӨ 41-40 оны үест Чжичжи шаньюй Синцзьяны Талас голын хөндийд тариа будаа 1 2 Н .Я.Бичурин. Дурдсан зохиол, боть 1, тал 74. Л.Н.Гумилев. Хуннү, 169; Ц .Доржсүрэн. Умард Хүннү. УВ., 1961, тал 21. М о н г о л УЛСЫ Н ТҮҮХ. I БОТЬ нөөцлөн хурааж, өөрийн цэргийн гол ангийн хамт суурин суух нэгэн бэхлэлт хот байгуулж эхэлжээ. Бат бэх сайн бэхлэлт хот барихын тул тэр талын дадлага туршлагатай Парфиас тусламж гуйсан ажээ. Парфийн эрх баригчид өөрийн дорнод хил дээр байсан Ромын цэргийн нэг зуутыг түүнд туслуулахаар өгсөн байв. Уг нь тэрхүү зуут нь Ромын жанжин Марк Крассын цэргийн нэг хэсэг байгаад Парфийн эсрэг дайны үед бууж өгч хилийн хамгаалалтанд илгээгдсэн байжээ. Чухам тэд Талас дахь Чжичжигийн бэхлэлт хотыг барьж босгоход гардан оролцоод мөн тэндээ хамгаалалцан үлдсэн байв. Бэхлэлтийг 500 хүн 2 жилийн турш барьсан бөгөөд эргэн тойрон шавар далан хэрэм, гадуураа хоёр давхар модон шорон хашаа, харуулын цамхагтай байжээ. Хэрмийн дотор Чжичжи шаньюйн ордон, бас бус гэр, байшин байдаг байжээ. Бэхлэлтийг Д орнод Туркестаны хот улсууд, П арфи, Ромын инженер, цэргүүд барьсан болохоор нэлээд сайн бэхлэлт болсон байв. МЭӨ 37 оны үест Хятадын баруун хязгаарын цэрэг Таласын хөндийд гэнэт түрэн орж ирж бэхлэлтийг бүслэн байлджээ. Хятад цэргүүд хэрмийн гадна талын бэхлэлтэнд байсан хамгаалалтын цэргүүдийг шахан хэрэмд оруулаад модон бэхлэлтийг шатааж орхижээ. Чжичжи тэргүүтэй Хүннү, Кангюй, Ром цэргүүд хэрмийн дээр гарч тал тал тийш маш эрэлхэг байлдаж байсан боловч Хятад цэргийн алсын тусгалтай хатуу нумаар харвасан мөндөр мэт буух сумнуудад өртөөд өөрсдийнх нь харвасан сум дайсанд хүрэхгүй байв. Хэрмийн дээрхи цэргүүд хорогдсоор Чжичжи шаньюй хамрын тус газарт хүнд шарх олж, цус их алдаад байлдах чадалгүй болж, дайны талбарыг орхин, өргөө ордондоо хүргүүлж хэвтэрт оржээ. Кангюй цэргүүд нэн түрүү зүрх алдаж, олигтой байлдаж чадахаа больжээ. Ромын цэрэг сүрхий сайн байлдаж байгаад цөм хядуулжээ. Хэрмийн дээр хамгийн сүүлд Хүннү эмэгтэй цэргүүд өчүүхэн төдий ч шантралгүй эрэлхэг зоригтой эсэргүүцэн байлдаж амь үрэгдсээр байжээ. Шөнө өнгөрч үүр цайх үеэр хятад цэргүүд хэрмийн тал талаас дайран ороход Хүннү нар бууж өгөлгүй мөн тулалдсаар байжээ. Удалгүй шаньюйн ордон шатаж, гал утаанд бүрхэгджээ. Хятад цэргүүд дайран ороход шархтай Чжичжи хөдлөх чадалгүй хэвтэж байжээ. Хятадууд түүний толгойг тас цавчин авч зүйл дуусгасны дараа Хүннү цэргүүд байлдахаа больсон боловч дайсанд бууж өгөлгүй байсаар 1518 хүн тэр дороо цаазаар авахуулжээ. Гагцхүү бусад угсааны мянгаад хүн дайсанд бууж өгч амиа хоохойлжээ1. Чжичжи шаньюй түүний цэргүүдийн баатарлаг эсэргүүцэл тэмцэл тийнхүү давуу хүчинд автан эцэсболж, Жунгар, ДорнодТуркестан буюу одоогийн Синьцзян Ханьулсын эрхшээл нөлөөнд орсон байна. МЭӨ 33 онд Хуханье шаньюй Чанань хотод хүрэлцэн очиж, Хань улсын эзэн хаанд бараалхаад түүний хойт хилийг бусад нүүдэлчдийн довтолгооноос хамгаалах үүрэг хүлээжээ. Тэгэхдээ Хань улсаас гүнж авч хоёр улсын найрамдлыг улам бэхжүүлэх санал гаргажээ. Хань улсын эзэн хаан зөвшөөрч өөрийн охины оронд ордны доторхи нөөцний татвар эмс охидоос шаньюйд __________________________________________________ А ЭЛ АНГИ. Монгол нутаг< байсам эртлий улс, аймгуул аль таалагдсан нэгийг гүнж болгож өгөхөөр амлажээ. Татвар охидыг гаргаж бүжиглүүлэн үзүүлэхэд цэвэр үзэсгэлэнт нэгэн охин шаньюйд төдийгүй, эзэн хаанд өөрт нь гойд их таалагджээ. Шаньюй тэр охиныг хатан болгож авах санал илэрхийлсэнд эзэн хаан нэгэнт амласан учир татгалзаж чадсангүй, арга буюу найр тавих хэрэгтэй болжээ. Яагаад тийм сайхан хүүхэн байсныг урьд түүнд өөрт нь урьдчилан мэдэгдсэнгүй вэ? хэмээн хаан ихэд гайхаж, ундууцан дургүйцжээ. Гэтэл эзэн хааны хатад татвар эм болох охидыг түүнд өөрт нь эхлээд үзүүлдэггүй, харин хамгийн сайн зураач нар зургийг нь ав адил зурж үзүүлээд таалагдвал уулзуулж учруулдаг журамтай байжээ. Тэдгээр охидын дотроос хэн нь хахууль өгнө, түүнийг зураач хамгийн түрүү сайхан зурж хаанд үзүүлдэг байсныг хэн ч сайн мэддэггүй байжээ. Хуханье шаньюйн шилж сонгосон Ван Чжаоцзюнь хэмээх тэр охин хөдөөнөөс шилэгдэн гайхагдаж ирсэн боловч маш ядуу байсны улмаас хээл хахууль өгч чадахгүй байсаар нэг удаа зуруулсанд зураач нь зориуд муухай мэнгэ нэмэн зурж гутаасан учир хаан таалсангүй өнгөрөөсөн юм байжээ. Тэр бүхэнд дургүйцэн гутарсан охин Хүннүгийн хаанд таалагдан шилэгдэх охидуудын дунд орж бүжиглэн хаанд их таалагдсан боловч нэгэнт хожимдож шаньюйд гүнж болжочих болжээ. Тийм болно гэдгийг Ван Цзюйцзюнь охин барагцаалан мэдэж байсан учир шаньюйд шилэгдэн очсондоо тэрээр огт харамссангүй, түүний гүнж хатан болж, Ар Монголд түүнтэй цуг хүрэлцэн ирсэн байна. Ван Цзюйцзюнь Хүннү нартай ихэд дотно болж, Хуханьед Итучжясы хэмээх нэгэн хөвгүүн төрүүлж өгсөн нь дараа үед Хүннүгийн баруун этгээдийн Жичжо ноён болсон байна. МЭӨ 31 онд Хуханье шаньюй нас барж, түүний нэгхүвгүүн ФүчжүлэйЖоди цолтой шаньюй болжээ. Тэрээр заншил ёсоор Ван Цзюйцзюнийг бас хатан болгож авснаас хоёр охин төрсөн байна. Ван Цзюйцзюн хатан Фүчжүлэй-Жоди шаньюйн эсэн мэнд ахуйд нас барсан бололтой байдаг бөгөөд Өвөр Монголын төв Хөх хотын өмнө Ван Цзюйцзюний шарилын бунхан хэмээн алдаршсан том бөмбөгөр шороон бунхан байдаг. Гэвч Хуханье шаньюйн үеэс эхлэн Хүннүгийн шаньюйн өргөө ордон нь Ар Монгол нутгийн зүүн хэсэгт, тухайлбал Богд хан уул, Баян улаан бүсэд байдаг болоод шаньюй түүний хатад, овог төрлийнхнийг нэгэнт Хараагийн Ноён ууланд оршуулдаг болж байсан тул Ван Цзюйцзюн хатны шарил чухам тэнд оршуулагдсан байж болох талтай учир уг асуудлыг цаашид нарийвчлан судалмаар. Харин Модун шаньюй, магадгүй бас Түмэн шаньюйгээс Хуханье хүртлэх Хүннүгийн шаньюй нар төвлөн сууж, тэдгээрийн шарилыг Хүнүй голын тэнд оршуулдаг байсан юм. МЭӨ Вонд Хүннүгийн шаньюйн ширээнд зүүн этгээдийн Чжүки ноён Наньчжияс гэдэг сурвалжит язгууртан ҮчжүлюЖоди шаньюй хэмээн өргөмжлөгджээ. Хараат түшмэг улсын байдалтай байсаар байсан боловч бас л нэлээд хүчирхэг нүүдэлчин гүрэн хэвээр үлдсэн байжээ. Түүнээс Хань улс нэлээд болгоомжлон аль болохоор найрсаг харилцаатай байхыг эрхэмлэдэг, урьд эзлэгдсэн зарим улс түмэн Хүннүгийн харьяанд түр үлдээд зарим нь түүнээс хараат байдалтай оршин тоггнож, түүнд аяба барьдаг байжээ. МЭӨ 5 онд Ухуань аймгийн нэг ноён Хүннүгийн зүүн МОНГОЛ ҮАСЫН 1ҮҮЛГ. / БОТЬ өмнөд нутагт довтлон олон тооны мал, их хэмжээний эд зуйл олзлон буцсанд Үчжүлю-Жоди түүнийг нэхэн цохиж, түүний олзлон авсан бүх зүйлийг буцааж авснаар үл барам, урьд адил алба барьж, аймгийн холбооны зонхилогч нь хүүгээ Хүннүд барьцаанд хүргэж байх болгосон байна. Хань улсын засгийн газар нь Хүннүд элч илгээж Хань улсын хил хязгаар руу цүлхийж орсон Хүнн үгийн баруун этгээдийн нэг хэсэг газрыг шилжүүлж авах гэжээ. Гэтэл тэр газар нь гэр ба тэрэг, түүнчлэн нумны сум үйлдэхэд хэрэглэх сайн модтой, суманд бэхлэх өд бүхий сайн бүргэдтэй байсан учир шаньюй урьд үеийн Хань улсьгн эзэн хаад манай «Хуханье шаньюйг эцгийн ёсоор энэрч, урт цагаан хэрмээс хойших бүх юм зүйлийг Хүннү гүрэнд харьяалуулан хамааруулсан юм» гээд зөвшөөрсөнгүй, нэн даруй Хятадын эзэн хаанд зарга мэдүүлжээ. Хань улсын хаан Хүннүгээс уг газрыг хүчлэн шаардаж зүрхэлсэнгүй, харин өөрийн элчийг эрх хэмжээгээ хэтрүүлэн хэрэглэж тийм үл зохилдох шаардлага тавьсан байна, түүнийг цаазаар авбал зохих боловч өршөөл үзүүлж өмнө зүг доогуур алба хаалгахаар явуулав гэсэн хариу өгч байжээ. М Э Ө 1 онд Үчжүлю-Жоди шаньюй Хань улсын эзэн хаанд бараалхахаар Чанань хотод зочлон ирсэнд тус улсын засгийн газар түүнд урьдах үеийн шаньюй нарт өгснөөсөө илүү их бэлэг сэлт өгөөд аргадан буцааж байжээ. Манай эриний 1 онд Баруун Хань улсын эзэн хаан нас барж, оронд нь нэг бапчир хөвүүн хаан ширээнд суугаад эмэг эх нь төр хамаарах болсны улмаас түүний хайрт Ван Мань сайд Хань улсын төрийн дотоод, гадаад бодлогыг дур мэдэн өөрчилж явуулах болсон байна. Ван Мань 4 онд Ухуань нарын зүг элч зарж, Хүннү улсад алба барихыг хоригложээ. Ухуань нар Хүннүгийн алба татвар хураагч түшмэл хүрэлцэн ирэхэд барьж алжээ. Үчжүлю-Жоди шаньюй цэрэг илгээж, Ухуань нарт хүчтэй цохилт өгүүлээд нэг мянга орчим эхнэр, хүүхдийг олзлуулж аваад буцааж өгсөнгүй. Уг хэргийн эзэн Ван Мань Ухуань нарт ямар ч тусламж үзүүлсэнгүй. Баруун хязгаарын хүмүүс буюу Синцзяныхан Хятадад төдийлөн дуртай биш байсны дээр Ван Маньд нэн дургүйцэж, хоёр түшмэл нь Хүннүд зугтан нийлснийг Ван М ань шаардаж байгаад эзэн хааны ордонд хүргүүлж аваачжээ. Ш аньюй хэдийгээр тэр хоёрын амийг хэлтрүүлэхийг хүссэн боловч Ван Мань тэднийг цаазаар авчээ. Тэгээд Ван Мань Хятад, Ухуань, Үсүнь болон нийт Баруун хязгаараас оргодол босгуул хүлээн авч орогнуулахыг Хүннүд тас хориглосон байна. Үчжү-лю шаньюй Баруун Хань улс, түүний эзэн хаадтай найрамдалтай байхыг чухалчлаад эсэргүүцсэнгүй. Тэр байтугай Ван Мань Хятад болон түүний хараат улс орнуудад хоёр үе үсэг дуудлага бүхий нэртэй хүн байхыг хориглосонд Үчжүлю шаньюй эс татгалзан өөрийн Нанчжиясы нэрийг Чжи хэмээн товчиллоо хэмээн мэдэгджээ. Гэвч тэр бүхний улмаас Ван Маньд шаньюй ихэд дургүй болсон байна. Гэтэл 9 онд Ван Мань Баруун Хань улсын хаан ш ирээг эзлэн авч Хятадын дотоодод болон гадаад харилцаанд санааны зоргоор эсэн бусын Л э л АНГИ. Монгол нутагт байсан эртний үлс, аймгүүл өөрчлөлт оруулан нэн ширүүнээр харгислан балмадлах болжээ1. Ван Мань Хүннүгийн шаньюйн хүч нөлөөг сулруулж, дотоод мужийн захирагч, жирийн ноёдын хэмжээнд буулгахын тул «Хүннүулсын шаньюйн тамга» гэсэн үсэгтэй тэмдэг олгуулжээ. Мөн Хүннү нутагт зайлан гарсан Ухуань нарыг Хятадад гаргаж өгөхийг шаарджээ. Үчжүлю-Жоди шаньюй Ван Маний шаардлагыг хүлээж авсан дүр үзүүлээд өөрийн нутгийн өмнөд хэсэгт орж ирсэн Ухуань нарыг хураан цуглуулж, Хятадад хүргүүлэх нэрийдлээр нэг түмэн моры цэрэг хөдөлгөөд үнэн хэрэг дээрээ Хятадын умард хилийн Шофан боомтыг бүслүүлэн цохиулсан байна. 10 онд Ван Мань Хүннү гүрнийг задлан бусниулах зорилгоор Хуханье шаньюйн төрөл садангаас 15 шаньюй нэгэн зэрэггаргаж ирэх гэсэн боловч Хүннү ноёд шаньюйнхаа эсрэг тийм урвалт хийхийг зөвшөөрсөнгүй. Гагцхүү Хянь гэгч Хүннү ноёныг Ван Мань гэнэдүүлэн аваачиж, албан хүчээр «шаньюй» болгоод буцаажээ. Хянь ноён нутагтаа буцаж ирээд ҮчжүлюЖоди шаньюйд юу болсныг мэдэгдэж Ван Маний өгсөн цолыг хүчингүй болгуулжээ. Үчжүлю-Жоди шаньюй Ван Манийг Хань улсын хаадын угсааны хүн биш, төрийн эрхийг зүй бус булаан авсан этгээд хэмээн зарлаж, цаашид түүнд эс захирагдахаа мэдэгдээд Хүннү нартаа Хятадын хилд цөмрөн орж, дээрэм тонуул хийж байхыг зөвшөөрсөн байна. 80 жил энх тайван байж, баян чинээлэг болсон Хятадын умард хил хязгаар Хүннүгийн довтолгоонд эрсдэн ганцхан жилийн дотор хов хоосров хэмээн сурвалж сударт тэмдэглэн үлдээсэн үзэгдэнэ. Вань Ман маш их хилэгнэж, 300 мянган морьт цэрэг дайчилж, Хүннү гурнийг устгам, үлдсэн Хүннү нарыг Динлин нутаг буюу Саяны нурууны цаад руу түрэн зайлуулах балмад зарлиг буулгажээ. Гэсэн ч тэр нь Хятадын ард иргэдийн амьдрал байдлыг эрс доройтуулж, сайд, жанжин нар нь ч дургүйцэн эсэргүүцэж байсан учир бүтсэнгүй. Харин Ван Маны азаар 13 онд Үчжүлю-Жоди шаньюй нас баржээ. Үчжүлю-Жоди шаньюй Хараагийн ноён ууланд ихээхэн хүндтэй мэндтэй оршуулагдаад 1911 жил болсон нь Оросын эрдэмтэн П.К.Козловын археологийн шинжилгээний ангид илрэн олдсон байна. Түүний булш бунхнаас олдсон зүйлс Хуханьегээс эхлэн туүний дараах Хүннүгийн шаньюй тэргүүтэй сурвалжит язгууртан ноёдыг чухамхүү Ноён ууланд оршуулдаг болсныг нотлоод Монгол ба нийт Төв Азийн нүүдэлчдийн судалгаанд ихээхэн чухал хувь нэмэр оруулсан юм. Үчжүлю-Жоди шаньюй тэргүүтэй Хүннүгийн томоохон сурвалжит язгууртан, жанжин нарын дийлэнх нь Ван Маний ба нийт Хятадын хувьд хатуу бодлого явуулж байхад Хань улс, түүний дотор мөн Ван Маний хувьд найрамдах бодлого баримтлахыг хүсэгч сурвалжит язгууртан нар байжээ. Тухайлбал, Хүннү нарын дунд нэлээд их хүч нөлөетэй болоод байсан Чжаоцзюнь хатны ахан дүүс, хүргэн бэрүүд гэх зэрэг. Тэдний дундаас Хүннүгийн төрийн шүүгчийн үүрэг гүйцэтгэж байсан, Ван Чжаоцзюнь хатны 1 Ц .Дорж сүрэн. Умард Хүнну. УБ.. 1961. тал 91-92. МОНГОЛ ҮЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ хүргэн Сюйбудан нар Хятадтай хэл амаа ололцохын тул урьд нь Ван Маний зүгээс албын хүчээр Хүннүгийн «шаньюй» болгож байсан Хянийг шаньюй болгож өргөмжилсөн байна. Дараа нь Ван Мань тэргүүтэй тухайн үеийн Хятадын эрх баригчид Ван Цзюйцзюнь хатан агсны үр ач, хамаатан садныг талдаа татаж, тэднээр дамжуулан өөрийн түрэмгий бодлогыг Хүннүд хэрэгжүүлэхийг оролдож байсан боловч тэр нь тийм амархан бүтэхгүй байжээ. Хянь шаньюйн хөвгүүн Хань улсын хааны ордонд цаазаар авахуулаад нуусан явдал илэрсэн учир шаньюй Ван Маньд үнэнчээр үйлчлэхийг хүссэнгүй, харин Хятадын хилд Хүннү нарын цөмрөн орохыг хориглохоо больсон байна. Хянь шаньюйн нэг шадар сайд нь Хятадад байсан талийгаач Ван Чжаоцзюнь хатны ахын хөвгүүнийг хил дээр дуудуулан уулзаж, Ван Маний зүгээс Ван Чжаоцзюний хамаатан садныг Хүннүгийн эсрэг ашиглах арга явуулгад хэрхэн автахгүй байх талаар санаа бодлоо солилцож байсан бололтой байгаа юм. Ван Чжаоцзюнь, түүний үр удмынхан Хүннү, Хятадын найрамдлын төлөө, дайны эсрэг байсан боловч Хүннү гүрнийг устгах гэсэн Ван Мань мэтийн балмад бодлоготны гар болж байгаагүй бололтой байдаг, 18 онд Хянь шаньюй нас барж, түүний дүү Юй гэгч Худурши ДаогаоЖоди цолтой шаньюй болжээ. Гэтэл Ван Мань бас Хүннүг задлан бутаргах зорилгоо хэрэгжүүлэхийг оролдсон хэвээр байжээ. Баруун Хань улсын нийслэлд хэлэлцээр хийхээр очсон Сюйбудан ноёныг Ван Мань ноён тэр дор нь барьж аваад албан хүчээр «шаньюй» болгосон боловч тэр нь удалгүй өвчлөн нас барсан ажээ. §5. Хүннү гүрэн дахин бие дааж тусгаар тоггносон нь (Умард, Өмнөд, Баруун Хүннү) 17 онд Хятадад Ван Маний эсрэг «улаан хөмсөгтний бослого» хэмээх тариачдын бослого эхэлжээ. Түүнчлэн баруун Хань улсын төрийн эрхийг түүний үндэслэн байгуулагч Лю Баны удам угсааны Лю овогтныхны гараас булаан авч, хэрэг дээр Баруун Хань улсын төрийг мөхөөсөн Ван Маний хаанчлалыг устган Хань улсын төрийг сэргээн байгуулах гэсэн сурвалжит язгууртан, ноёд, жанжин нар бослого гаргаж «улаан хөмсөгтний бослого»ын цэрэгтэй хүчээ нэгтгэн тэмцжээ. Юй шаньюй тэргүүтэй Хүннү нар Улаан хөмсөгтний бослогыг дэмжиж, Хятадын хил рүү довтлон Хань улсын хил дээр Хятадын цэргийн их хүчийг босогчдын эсрэг хандуулалгүй барьж байжээ. Гэхдээ Хятадад их хэмжээгээр нэвтрэн орж түйврэгсэнгүй. Босогчид 25 онд нийслэл Чанань хотод дайран орж, ширүүн тулалдаан хийж эзэн хааны ордыг эзэлж аваад Ван Манийг барьж алжээ. Лю Баны угсааны Лю Сю ноён төрийн эрхийг гартаа авч биеэ Гуан Уди хаан хэмээн өргөмжлөөд Хань улсын төрийг сэргээжээ. Тэрээр улсын нийслэлийг зүүн тийш нүүлгэж, Лоян хотод шилжүүлсэн явдлаас үүдэн түүний сэргээсэн Хань улс нь түүхэнд Зүүн Хань улс хэмээн алдаршсан юм. Ван Манийг унагаж, Зүүн Хань улсыг байгуулахад Юй шаньюй тэргүүтэй Хүннү нар улаан АЭЛ АНГИ. М оугол иүтап байсан эртний улс, аймгуул хөмсөгтний бослогыг дэмжиж үнэхээр багагүй үүрэг гүйцэтгэсэн юм. Юй шаньюй тэр байтугай Хань улсыг сэргээн байгуулж, эзэн хаан болгохоор нэгэн их хүч нөлөө бүхий Лю овогтон Хятад сурвалжит язгууртныг дэмжин өргөө ордондоо байлгаж байжээ. Тэр ноён Хүннүгийн шаньюйн хүчирхэг дэмжлэгтэй байсан учир Умард Хятадын хилийн бүсэд нэлээд хэмжээний газар нутгийг эзлэн захирч байжээ. Гуак Уди гарч ирээд түүнийг Хятадад аваачсан боловч тэр ноён нь Зүүн Хань улсыг зөвшөөрөн хүлээж, шинэ эзэн хаанд харшлан хөндөлссөнгүй, ялангуяа хүчирхэг Хүннүгийн шаньюйн идэвхитэй дэмжлэгтэй байсан зэрэг учир аливаа ял зэмлэл хүлээсэнгүй, Хүинү гүрэнд буцсан байна. Тухайн үед Хүннү гүрэн нэлээд хүчирхэг болж, Ухуань, Сяньби зэрэг зүүн зүгийн аймгуудыг эргүүлж өөрийн эрхшээл нөлөөнд оруулж аваад Баруун Хязгаарт Хятадтай амжилттай өрсөлдөк ихэнхийг өөрийн талд барьж чадан байв. Мөн Хятадад урьд эзлэгдсэн газруудаа эргүулэн аваад Зүүн Хань улсын умард хилийн доторхи зарим газар нутгийг эзлэн авсан байв. Хүннү улс тухайн үед бараг Модун шаньюй, Лаошань шаньюй нарын эзэлсэн бараг бүх нутаг орныг захиран ноёрхсон их гүрэн болж, сэргэн мандаж байжээ. 30 онд Зүүн Хань улсын эзэн хаан Гуан Уди Хүннүгийн шаньюйд хандаж, Хуханье шаньюйн үед Хань улс, Хүннү хоёр ахан дүүс, эзэн түшмэг улс болж байсан найрамдал, ургийн гэрээг сэргээн байгуулах тухай санал гаргажээ. Юй шаньюй тэр саналыг хүлээн авсангүй, Хуханьегийн үед Хүннү доройтоод Баруун Хань улс хүчирхэг болсон байсан цаг учир тийм гэрээ байгуулагдаж байсан, одоо бол Хятад сулран доройтоод Хүннү гүрэн хүчирхэг мандаж байна, тийм учир Хүннү гүрнийг Хятадтай эн сацуу улс гүрэн хэмээн хүлээн зөвшөөрч тэгш эрхтэй гэрээ байгуулбал байгуулна, үгүй бол үгүй гэж гэдийгээд Гуан Уди хааны саналыг зөвшөөрсөнгүй. 33 онд Гуан Уди хаан Хуннүгийн эсрэг их цэрэг хөдөлгөсөн боловч тэр нь ялагдаад Хүннү нар Хятадын хилийг түйвээж, Зүүн Хань улс хил хязгаарын иргэдээ нутгийн гүн рүү татан нүүлгээд тэдний байсак газрыг Хүннү нар эзлэн авч Хятад орны хил хязгаар дотор Хуннүгийн эзэмшил газрууд бий болж иржээ. Хүннү нар Хятадын дотоод нутгуудад ч аюул учруулах болжээ. Олон жил үргэлжилсэн Хүннү Хятадын өрсөлдөөн тэм цэлд Хятад ялагдсан нь хэнд ч тодорхой байв. Гагцхүү түүхийн ёгтлолоор, тухайлбал Хүннүгийн дотоод зөрчил тэмцлийн хурццалын ачаар Хятад аврагдсан байна. 46 онд Юй шаньюй нас барсан бөгөөд түүнийг эсвэл Хухакье шаньюй, Ван Чжаоцзянь нарын хөвгүүн Иту-Чжяны, эсхүл Үчжүлю-Жоди шаньюйн хөвгүүн Би залгамжлан шаньюй болох ёстой байжээ. Юй шаньюй Хятадын эрлийзээр өөрийгөө залгамжлуулахыг хүссэнгүй, түүнийг алуулж орхижээ. Юйг түүний хоёрдугаар хөвгүүн Пүнү залгамжилж шаньюй болжээ. Сүүлийн хэдэн жил дараалан Хүннү нутагт ган, зуд болж, царцаа хорхой элбэгшээд өвс ногоо, тариа будаа ургасангүйк дээр халдварт өвчин гарч хүн, мал маш их үхэж, байдал сүрхий хүндэрчээ. Пүни шаньюй Зүүн Хань улсад элч зарж, найрамдал. ургийн гэрээ байгуулан Хятадтай дайн хийхийг түр М онгол ҮЛСЫН ТҮҮХ. I БО Ь зогсоохыг оролджээ. Түүний эцэг болон түүнтэй өөртэй нь шаньюйн ш ирээний төлөө өрсөлдөөнд оролцож байсан Би ноён өрсөлдөөнөө үргэлжлүүлж Хятадтай хуйвалдан, шууд урвах тийш ханджээ. Тэрээр Хүннүгийн зүүн өмнөд хэсгийн Югянь овог, аймгийг захирч байсан бөгөөд Зүүн Хань улсад Хүннүгийн ихэд нууцалдаг байсан газрын зургийг сэм илгээгээд 47 онд Хятадад дагаар орох хүсэлт гаргажээ. Би ноён нэгэнт 40 мянган цэрэгтэй байсан тул арваадхан мянган цэрэгтэй үлдсзн шаньюй түүнийг довтлон цохих гэсэн боловч хүч хүрсэнгүй. Дахин цэрэг цуглуулж байгаад цохих гэтэл нэгэнт хожимдсон байв. 48 онд Би ноён Хүннүгийн өмнөд аязгаарын 8 аймгийн зонхилогч нарыг хуралдуулж, улс орны дотоод, гадаад бодлогыг шүүмжлэн хэлэлцээд Зүүн Хань улсад дагаар орохоор шийджээ. Хуралдан чуулсан аймгуудын ноёд Би ноёныгхоёрдугаар Хуханье шаньюй хэмээн өргөмжилж, аймаг овгуудаа удирдан Хятадын зүг нүүн оджээ. Би шаньюй Зүүн Хань улсын Уди хаантай гэрээ хэлэлцээр байгуулаад Пүнүгийн хамт үлдсэн Хүннү нараас Хятадын умард хилийг сэргийлэн хамгаалах үүрэг хүлээсэн байна. Тийнхүү 48 онд Хүннү гүрэн Би шаньюй тэргүүтэй Өмнөд Хүннү, Пүнү шаньюй тэргүүтэй Умард Хүннү болж хоёр хэсэг хуваагдсан байна. Түүх сударт Хуханье шаньюйг анх мөн урагш нүүн Хятадтай найрамдал, ургийн гэрээ байгуулсны үндсэн дээр Өмнөд Хүннүгийн үндэс суурийг тавьсан, анхны өмнөд шаньюй хэмээн үзэх хандлага байдаг. Гэвч Хуханье шаньюй удалгүй Ар Монголдоо ирж нутагласан бөгөөд залгамжлагчид нь ч мөн тус оронд амьдарч байсны дээр тэднээс өөр ямар нэгэн Умард, Өмнөд Хүннү гэж байгаагүй юм. Хүннү гүрэн умард, өмнөд болж хуваагдсан нь чухамхүү Би шаньюйн үед болсон хэрэг явдал байсан ажээ. Өмнөд Хүннү нар хойч үеийн Өвөр Монголын Ордос, Түмэд нутаг, Хятадын Шаньси, Ш эньси мужийн хойт хэсэгт нутаглах болжээ. Би шаньюй Хятадын умард хилийг сэргийлэн хамгаалж суух явдлаар үйл ажиллагаагаа хязгаарласангүй, 49 онд их говийн өмнөд дэх Пүнү шаньюйн аяны өргөө ордыг довтлон цохижээ. Пүнү ухран Хангайн нуруу, Орхоны хөндий дэх гол өргөө ордондоо хүрэлцэн ирж, тэндээ байнга төвлөрөн суух болсон байна. Би шаньюйг анх хил хязгаарын хараат болж Зүүн Хань улсад дагаар ороход түүнийг Юньчжүн хэмээх газарт, тухайлбал хожмын Өвөр Монголын Урадын чуулганы өмнө захад Бугат хотын баруун хойгуур өргөө ордоо барьж төвлөн суух болгоод Өмнөд Хүннү улсын шаньюйн төрийн тамга олгож их хэмжээний бэлэг сэлт гардуулсан байна. Гэвч Хятадын элчийг өөрийн өргөө ордонд хүрэлцэн ирж, эзэн хааны зарлиг захидал, бэлэг сэлтийг гардуулахад Би шаньюй сөгдөж мөргөн хүлээж авч байх ёстой байжээ. Гэтэл тэр явдал Би шаньюйн нэр хүнд, сүр хүчийг түүний өөрийн харьяат нарын өмнө унагаж гутаах байсан тул тэгүүлэхгүй байхыг тэрээр нулимс унаган гуйж байжээ. Гэсэн ч тэгэхээс өөр аргагүй болсон Өмнөд Хүннүгийн шаньюй Хань улсын элчид сөгдөн мөргөж байгааг шадар сайд түшмэдүүд нь хараад мөн ихэд гутран нулимс унагахгүй байж чадсангүй ажээ. Тэдний зарим нь Өмнөд Хүннүгээс салан Л Э! АНГИ. Монгол нутагг байсан эртний улс, аймгуүл одож байсан байна. Тэглээ гээд Умард Хүннүгийн байдал асар их дээрдэхгүй байсан нь мэдээж хэрэг. 50-иад оны эхээр Ухуань, Сяньби нар бослого гаргаж Умард Хүннүгээс тасран салжээ. 58 оны үест Манжуур дахь Манж-тунгус угсааны овгууд бас Умард Хүннүгээс тасран салж, үндсэндээ бүрэн алдагдсан байна. Харин Баруун Хязгаар буюу Дорнод Туркестан үндсэндээ Умард Хүннүгийн захиргаанд бараг хэвээр үлдсэн байв. Гэсэн ч тэнд байдал бас түгшвэртэй болж Умард Хүннүгийн эрхшээл нөлоө сулран байсан ажээ. Би шаньюй Умард Хүннүг бутцохин нийт Хүннү гүрэнд ноёлох байр суурь эзлэх зорил гоор хэд хэдэн удаа дайран довтолсон боловч Пүнүд өөрөө цохигдоод Хятадын талаас цэргийн тусламж авч аврагдан гарч байжээ. Тэр нь Өмнөд Хүннү нарын дунд түүний нэр хүндийг улам доройтуулж байв. 55 онд Би шаньюй нас барж, Мо (55-56), Хань (56-59), Чжан (63-85) шаньюй нар удаа дараалан гарч ирж, Өмнөд Хүннүг захиран байжээ. Тухайн үед Өмнөд Хүннү нарын зарим нь Умард Хүннү нарын зүг шилжин одож, Умард Хүннү нарын нэг хэсэг нь Өмнөд Хүннүтэйгээ очиж нийлэх зэрэг янз бүрийн явдал болж байв. 64 онд Умард Хүннүгийн шаньюй нь Хятадаас хилийн худалдааны зах зээл нээлгэхийг хүсэн оролдсон боловч Зүүн Хань улсын засгийн газар зөвшөөрсөнгүй. Түүн и й улмаас Умард Хүннү нар 10 жилийн турш Хятадын хил хязгаарт довтлон түйвээжээ. Зүүн Хань улс, Өмнөд Хуннүгийн цэрэг хил хязгаараа найдвартай хамгаалж хүч хүрдэггүй байв. 73 онд Хятадын их цэрэг Халх нутагт дайран орсон боловч Умард Хүннү нар нутгийн хойт хэсгийн хэд хэдэн газарт зайлан одсон байсан тул Хятад цэрэг ямар ч олз омоггүй хоосон буцсан байна. Умард Хүннү нар Баруун хязгаарын Харашар зэрэг Жунгар нутагт бүрэн эзэгнэж, Шаньшань, Хотан, Күча, Аксү мэтийн Дорнод Туркестаны ихэнх газарт өөрийн түшиг тулгууртай байжээ. Дорнод Туркестанд Баруун Хязгаарын хамгийн баруун талын Кашгар хот Зүүн Хань улсад түшиглэж байсан боловч бас тийм их тогтвортой биш ажээ. Гагцхүү «Баруун Хань улсын түүх»-ийн зохиогч, түүхч Бань Гүгийн дүү, Бань Чао хэмээх бага дарга Умард Хүннү нараас Баруун хязгаарыг салган авах аян дайнд томилогдон мордоод 73 онд Балхаш нуурын тэнд амжилттай байлдаж, улмаар цөөн цэргийн хамт Дорнод Туркестанд орж очжээ. Тэнд тэрээр Хүннүгийн цэрэгт бүслэгдэн цохигдох зэрэгянз бүрийн зовлон амсч байсан боловч Шаныиань, Хотан, Яркенд хотуудыг булаан авч 90 онд Парфи-Кушаны 70 мянган цэрэгтэй байлдаж ялаад 91 оны үест нийт Баруун хязгаарыг Умард Хүннүгийн эрхшээл нөлөөнөөс үндсэнд нь салгаж авч чадсан байна1. 80-аад оны үест Өмнөд Хүннү нар Хятадтай улам нягт түншлэн тариа будаа, бараа таваараар гачигдахаа больсон байхад Умард Хүннү бараа таваараар ихэд гачигдаж, 84 онд Зүүн Хань улсын засгийн газарт хандан хилийн худалдааны зах нээлгэж, Хятадын бараа таваарыг чөлөөт худалдааны өрсөлдөөнд заавал оруулан хямдруулж авах гэхгүй, Зүүн Хань улсын засгийн Советская историческая энциклопедия. Боть 11, М ., 1962, стр. 115. МОНГОЛ ҮЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ газрын онц эрхийн дагуу түүний зааж тогтоосон өндөр үнээр худалдан авч, мал, түүнийхээ арьс үсийг хямд үнээр өгч байхыг арга буюу хүсчээ. Хятадын засгийн газар түүнийг зөвшөөрсөн боловч Умард Хүннүгийн туун ирж байсан олон толгой малыг Өмнөд Хүннүгийнхэн замаас тосон дээрэмдэж, хилийн худалдааг тасалдуулсан байна. Байдал хүндрэх тусам Умард Хүннүгийн шаньюй, ноёд, түшмэдийн дотоодын зөрчил хурццаж, 85 онд 73 том овог нь Хятадад дагаар оржээ. Умард Хүннүгийн хүчин тийнхүү суларч ирэхийн хамт 86 онд Өмнөд Хүннүгийн шаньюй Ш иги түүнийг довтлон цохиж ноцтой хохирол учруулжээ. 87 онд Сянъби нар довтлон байлдаж, Умард Хүннүгийн шаньюй Юлюг барьж аваад амьдаар нь арьсыг нь өвчин алсан байна. 89 онд Өмнөд Хүннүгийн шаньюй Түньтүхэ Хятадын эрх баригчидтай хуйвалдан Умард Хүннү улсы.г хүч хавсран цохиж бүрмөсөн устгахаар тохиролцжээ. Өмнөд Хүннүгийн 30 мянган морьтцэрэг, Хятадын 8 мянган морьт цэрэг Умард Хүннүгийн нутгийн гүнд дайран орж, Хангайн уулын тэнд Умард Хүннүгийн цэрэгт хүнд цохилт өгч 200-гаад мянган хүн олзолж буцсан байна. Дараа жил нь Өмнөд шаньюй Шиги 8 мянган хүннү, цөөн тооны хятад цэрэгтэй Умард Хүннүгийн нутагт цөмрөн орж, шинэ тавигдсан нэрийг үл мэдэх шаньюйн өргөө ордыг бүслэн цохижээ. Умард шаньюй нэг мянгахан цэрэгтэйгээр дайсны эсрэг эрэлхэг тэмцэж байгаад хүнд шархдан мориноосоо унажээ. Гэвч үнэнч нөхөд баатрууд нь түүнийг шүүрэн авч эмээл дээр нь тавиад бүслэлтийг зад татан гарч, шаньюйгаа авч зугтан оджээ. Тэр дайнд Умард шаньюй төрийн хаш тамга, гэр бүлээ дайсанд алдаж үнэхээр хүнд хохирол үзсэн байна. 91 онд Умард шаньюй Хятадын цэрэгт цохигдоод зугтан алга болжээ. Түүний дараах Умард Хүннүгийн шаньюй Юйчжүгянь Хятадтай найрамдажгэрээ байгуулахыг хүссэнд Хятад зөвшөөрөх дүр үзүүлж байгаад 93 онд түүнийг мэхлэн барьж алж, түүнтэй хамт байсан цөөн хэдэн Хүннү цэргийг хяджээ. Ю йчжүгянь шаньюй бол Модун шаньюйн овгоос гарсан Умард Хүннүгийн сүүлчийн шаньюй байсан бөгөөд түүнтэй хамт Ар Монгол дахь Умард Хүннү улс эцэс болсон байна. Гэвч үүгээр Хүннү нарын улс төрийн түүх дуусаагүй юм. Тэр бүхний дараа Ар Монголд 100 мянган өрх буюу 5-6 зуун мянган Умард Хүннү нар үлдээд бусад 100 мянга баруун тийш Жунгар, Казахстан, Барабын хээр талын зүг зайлан оджээ. Умард Хүннүгийн дотроос Хуйянь овгийн тэргүүтэй нэг хэсэг нь тийнхүү баруун тийш халин гараад Түрэг, Перс, Угро хэлтнүудийн дунд орсон байна. Тухайн үед Кангюйн цаагуур Кавказын нурууны ар талаар Сармат гарвалт Перс-Иран хэлтэн Алан нар оршин амьдарч, Уралын нурууны тэнд Угро-Чуваш хэлтэн овог аймгууд байдаг байжээ. Умард Хүннүгээс гарагсдын ихэнх хэсэг нь Кангюй зэрэг Түрэг хэлтний дундуур дайран гарч Урал, Волга, Доны Угро хэлтэн овог аймгуудын тэнд очиж 200 гаруй жил болох зуур хэл яриа, удам угсааны талаар нэлээд хэмжээгээр ижилсэн Хүннү гарвалт, Түрэг-Угро голлосон Хүнн угсааны томоохон овог аймгууд болсон байна. Л эл АНГИ. Монгол нүтагг байсан эртний улс, аймгүүл Тэдгээр Хүнн-Угро аймгууд 350 оны үест хүчээ нэгэнт сэлбэж аваад Алануудыг байлдан эзэлжээ. IV зууны 70-аад оны үест Баламбер (Баламир) тэргүүтэй Хүнн нар Дон мөрнийг гаталж Остготуудыг цохин баруун зүг хөдөлгөснөөр Зүүн, Баруун Европ дахь «Улс түмнүүдийн их нүүдэл»-ийг эхлүүлсэн байна. 377 онд Хүнн нар Ромын эзэнт гүрний урд хилд тулж очжээ. Хүнн нар 396-397 оны үест Сири, Месопотамыг дайран өнгөрч, 420 оны үест одоогийн Унгар дахь Паннонийн хээр талд очиж суусан байна. Хүнн нарын төр улсын бүрдлийн тэргүүн Атилла (445-453) хааны өргөө ордон нь тэнд байсан бөгөөд чухам тэндээс бусад аймаг, овгуудыг эзэлж, Визант гүрнээр алба бариулж, Ромын эзэнт улстай нэгэн үе ана мана өрсөлдөн байжээ. Гэсэн ч 451 онд Каталауны тал хэмээх газар Ром, Герман, Франц зэрэг олон янзын улс угсаатны нэгдмэл хүчинд цохигдоод 453 онд Атилла хааны нас барсны дараа Хүнн нарын төр улсын бүрдэл бутран сарнисан байна. Угрожан Хүнн нар Уралын тэртээх Чуваш угсаатан үндэстэн үүсэн бүрдэхэд хэл, удам угсааны хувьд ихэд нөлөөлсөн байна. Тухайн үеийн Хүннүүд, хожмын үеийн Түрэгжсэн Жужан-Авар нар унгар хэл, унгар үндэстний бүрэлдүүнд ижилсэн орсон талтай. Баруун зүг халин гарсан Чжичжи шаньюйн Хүннү нар болон дараа үед халин гарч Жунгарын Тарвагатайд нутаглан байсан Умард Хүннү нарын нэг хэсэг нь Синцзяны Долоон усанд үлдэж Юэбань хэмээх жижигхэн хант улсыг байгуулсан нь V зууны үе хүртэл оршин тогтнож байжээ. Нөгөө нэг хэсэг нь Согд, Бактри газар очиж нутаглаад иранжин, персжээд Цагаан Хүннү, Эфталит гэх зэргээр нэрлэгдэх болжээ. Тэд улмаар Афганистан, Пакистан, Энэтхэгийн баруун хойт хил хязгаарт түрэн орж суурьшаад нутгийн бусад овог аймгуудтай ижилсэн ууссан байна. Эртний Энэтхэгийн ном сударт Монголын Хүннү, Цагаан Хүннү нарыг Хуна хэмээн нэрлэдэг байсан бөгөөд одоогийн Афганистаны зүүн урд талын нэгэн муж нь Хунар гэдэг нэртэй байдаг болно. 93 онд Умард Хүннүгийн улсыг бут цохин устгахад Түньтүхэ тэргүүтэй Өмнөд Хүннү нар, ялангуяа Шиги ноён Хятадын Зүүн Хань улсад идэвхитэй тусалж, чухал үүрэг гүйцэтгэсэн бас тэгээд нэлээд тооны Умард Хүннү нар Өмнөд Хүннүд дагаар орж, хүн малын тоо олш ирсон боловч Өмнөд Хүннүгийн дотоод улс төрийн байдал улам ээдрээтэй болж иржээ. Мөн тэнд Түньтүхэ шаньюй нас барж, Аньго хэмээх шинэ шаньюй гарч ирсэн нь Ш иги ноёнтой сүрхий зөрчилтэй байж ээ. Аньго ш анью й Умард Хүннүгээс дагаар орогсод дээр түшиглэж байхад Хятадын тал Ш игиг дэмжиж байжээ. 94 онд Аньгог Хятадын талыг баримтлагч хэсэг Өмнөд Хүннү нар барьж алсанд Умард Хүннүгийн дагаар орогсод бослого гаргаад Түньтүхэ шаньюй агсны хөвгүүнийг шаньюй болгож зарлажээ. Зүүн Хань улсын засгийн газар Өмнөд Хүннүгийн болон хөлсний Сяньби, Ухуань, Тангад голлосон 40 мянган цэрэг хөдөлгөж байж бослогыг арай чарай дарсан байна. 98 онд Шиги ч нас баржээ. Зүүн Хань улсын засгийн газар Умард Хүннүгийн улс оршин тогтнож М оню л УЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ байхад Өмнөд Хүннүгийнхнийг тэдэнтэй ннйлүүлэхгүй, аль болохоор хооронд нь зөрчилдүүлэн дайсагнаж байх бодлого явуулж, Умард Хүннүгийн эсрэг Өмнөд Хүннүг турхирдаг байжээ. Умард Хүннүг бут цохигдсоны дараа Өмнөд Хүннүг тусгайлан сүрхий дэмжих шаардлагагүй болж, өөрийн ноёрхолд бүрэн оруулж авахын тул дотоод хэрэгт нь улам улмаар дур мэдэн оролцож, элдвээр шахамдуулах болж байжээ. 140 онд Өмнөд Хүннүгийн 3 мянган хүн Хятадын мэдлээс гарч одоод хил хязгаарт нь довтолсны учир Зүүн Хань улсын түшмэд Өмнөд шаньюй, түүний хойчийг залгамжлах ёстой зүүн зүгийн Чжүки ноён. хоёрыг ихэд шахамдуулан амиа хорлон үхэхэд хүргэжээ. 170 онд нэг хятад түшмэл Өмнөд шаньюйг дур мэдэн барьж хориод оронд нь шинэ шаньюй тавьж орхисон байна. 177 онд өөр бас нэг хятад түшмэл Өмнөд шаньюйг цаазаар авсан үзэгдэнэ. 215 онд Умард Хятадын тэргүүн ноён Цао Цо Өмнөд шаньюйг түүнд бараалхахаар нийслэл Есянь хотод нь хүрэлцэн очиход барьж аваад өөр шаньюй тавьж, Өмнөд Хүннүгийн төр улсыг хэрэг дээр үгүй хийж, Хятадын жирийн нэг муж хязгаарын доторх аймаг, сум мэт үзэж, 5 аймаг болгож захирсан байна. Тэгээд Өмнөд Хүннүгээс өврийн мужуудындоторхи аймаг, сумуудаас алба татадгийн нэгэн адил жил бүр албан татвар гаргуулан авах журам тогтоосон байна. Тийм байдалтайгаар Өмнөд Хүннү нар IV зууны эхэн хүртэл Умард Хятадын Вэй, дараа нь Цинь улсад захирагдан байв1. Гэвч 304 онд Өмнөд Хүннүгийн таван аймгийн ахлагч, зонхилогч нар хуралдаж Хятадад алдсан “эрх сүрээ цэргийн хүчээр эргүүлж авна” хэмээн шийджээ. Тэгээд тэд өөрийн цэргийн ерөнхий жанжин Лю Юань хэмээх бичиг, дэргийн өндөр боловсролтой сурвалжит язгууртан нэгэн залууг их шаньюй хэмээн өргөмжилж, Хятадын Цзинь улсын эрхшээл нөлөөнөөс тусгаарлан салснаа тунхаглан зарлажээ. 305 оноос эхлэн Лю Юань Умард Хятадын ихээхэн хэсгийг байлдан эзэлж, Өмнөд Хүннүгийн Хань улс хэмээхийг байгуулж, П инянь хотод нийслэлжээ. 311 онд Лю Юань Эртний Хятадын зүүн, баруун хоёр нийслэл Лоянь, Чанань хотуудыг эзлэн авч Лоянь хотод нийслэлээ шилжүүлээд 318 онд биеэ эзэн хаанаар өргөмжилсөн байна. 319 онд Лю Юань нас барж, Люйо хэмээх цэргийн жанжин эзэн хаан болж, нийслэлийг Чанань хотод шилжүүлж, улсын нэрийг Чжао хэмээн өөрчилжээ. Мөн тэр үеэр Чжао улсын зүүн талд Хятад дахь Хүннү боолчуудын бослогын удирдагч Өмнөд Хүннү Щилэ гэгч хүн ялалт байгуулж, Бага Чжао хэмээх улс байгуулж, Шүндэ хотод нийслэллээд биеэ ван өргөмжилжээ. 328 онд Шилэ Өмнөд Хүннү, Умард Хятадын Чжао, Бага Чжао хоёр улсыг нэгтгэж 330 онд биеэ эзэн хаан хэмээн өргөмжилж, Есянь хотод нийслэллээд нийт Умард Хятад даяар ноёлох болсон байна. Өмнөд Хүннүгийн тэрхүү эзэнт гүрний сүүлчийн эзэн хаан нь Шихү гэдэг маш харгис хэрцгий этгээд байсан бөгөөд 349 онд түүнийг нас барсны Н:Ишжамц. Ю ж но-Хуннское общ ество и этническая принадлежность Хуннов. Дипломная работа. 1953, тал 36-38, гар бичмэл, Москвагийн их сургуулийн бичмэлийн сан хөмрөг. ЛЭЛ АНГИ. Монгол нутап байсан эртний улс, аймгуул дараа түүний өргөмөл хятад хөвгүүн Ши Минь тэргүүтэй Хятадууд бослого гаргаж Өмнед Хүннүгийн эзэнт гүрнийг мөхөөсөн байна1. Тийнхүү IV зууны Умард Хятадад Өмнөд Хүннүгийн ноёрхол эцэс болжээ. Гэвч Өмнөд Хүннү нарын түүх түүгээр дууссангүй, тэд цаашид ч нэг хэсэгтээ Хятад, Монголын түүхийн зарим үйл явдалд идэвхитэй оролцон зарим үүрэг гүйцэтгэж байжээ. Ордост байсан Хэлянь Бобо тэргүүтэй Өмнөд Хүннү нар 407 онд Ся улс хэмээх бас нэгэн тусгаар улс байгуулсан нь 431 он болтол оршин тогтнож байжээ. Түүнчлэн 400 онд Мэн Сүн хэмээх Хүннү хүн өөрийн нөхдийн хамт цэрэглэн хөдөлж, одоогийн Хятадын Ганьсу мужийн байгаа газар нутгийг эзлэн авч, Шар мөрний баруун талд Хэси хэмээх улсыг байгуулсан нь 460 он хүртэл бүрэн бүтэн байсаар байжээ. Алдарт Дуньхуаны агуйн тэнд байдаг байсан бөгөөд Буддын шашны хуврагууд тус улсыг «Умар зүгийн улс орнуудын очир алмаз» хэмээн нэрлэдэг байсан байна2. Алс өрнөдөд Атилла хааны байгуулсан хүчирхэгэрэмгий Хүнн улс түүний үлдэгдэл 469 онд мөхөж дууссан байхад Синцзяны Долоон усанд «Хүчин мөхөс Хүннү» нарын байгуулсан Юэбань улс 488 он хүртэл оршин тоггнож байжээ. Л.Н.Гумилевын цохон тэмдэглэсэнчлэн “Энэ нь эрин үеийн төгсгөл мэт санагдаж байж болох юм. Гэсэн ч хэргийн байдал хавьгүй илүү ээдрээтэй байв. Хүннү нар соёлын тэргүүний буухиа тэмдгийг алдар нэрээ мандуулагч өөр улс түмэнд гардуулан өгч чадсан юм. Юу ч боллоо, яалаа ч гэсэн нүүдлийн соёлын эрчимт үе хэрэгжин биелсэн байв. Үүнд бас дэлхий нийтийн түүхийн өмнө Хүннү нарын байгуулсан хоёрдох гавьяа зүтгэл орших билээ”3. Л.Гумилев «Каспи нуурын орчин тойрны м янган жил» хэмээх зохиолынхоо дотор Хүннүгийн түүх соёлын тухай нэлээд тодорхой дурдаад түүнийгээ дүгнэж үзүүлэхдээ: “Хятадын зах хязгаар байсаар ирсэн юм шиг яригддагТөв Азийн улс түмнүүдийг бүрэн дүүрэн чадвар, чадавхигүй хэмээн шагширдаг бэртэгчин үзэл санааг няцаахын тул бид энэ асуудлыг ингэж дэлгэрэнгүй авч үзлээ, үнэн хэрэг дээрээ тэдгээр улс түмэн бол биеэ дааж, эрчимтэй хөгжин байсан билээ” гэсэн маш зөв зүйтэй дүн шинжилгээ хийсэн байна4. §6. Хүннүгийн аж ахуй, нийгмийн байгуулал Өнөөгийн Монгол улсын нутаг нь эртнээс хүннү нарын нутгийн гол цөм нь болж байсан тул тэдний түүх, нийгэм соёлын олон талыг илэрхийлсэн археологийн арвин баялаг дурсгал хадгалагдан үлджээ. Манай орны нутгаас хүннүгийн жирийн иргэдийн болон язгууртны булш 50 орчим газраас 3000 гаруй олдсоны дотор Архангай аймгийн Хүнүй 1 2 3 М өн тэнд, тал 38-40. Л.Н.Гумилев. Тысячелетие вокруг Каспии. М., 1993, стр. 92 М өн тэнд, тал 92. Монгол УЛСЫН ТҮҮХ. I ъоть гол, Хануй гол, Худгийн толгой, Төв аймгийн Ноён уул, Хэнтий аймгийн Дуурлиг нарс, Борбулаг, Ховд аймгийн Тахилтын завсар зэрэг газар хүннүгийн язгууртны томоохон бүлэг булш бүхий оршуулгын газрууд мөн хүннү нарын 10 гаруй суурин, тэр үеийн хадны зургуудыг нэрлэж болно. Хүннүгийн аж ахуй, эдийн засаг нийгмийн байгууллын үндэс суурь нь билчээрийн газар, мал сүрэг байсан юм. Төр удс бий болохоос өмнө аймаг овогтус бүрийн газар нутаг, билчээр ус нь мөнхүү аймаг овог тус бүрийн эзэмш лийн байдалтай эдлэгдэн хэрэглэгдэж байжээ. Газар билчээр дээр хувийн өмч байтугай хувийн эзэмшил ч гэж байсангүй. Харин овгийн байгуудал задарч, эцгийн эрхт том гэр бүлүүд бий болохын хэрээр айл өрх тус бүр нэг хэсэг билчээрийг улирлын байдлаар сэлгэн хэрэглэж байжээ. Овог тус бүр хүрээгээр нүүж суухаас гадна айл өрхөөр нүүж суух явдал аажмаар ихсэн байжээ. Айл өрх тус бүр байнгын биш гэхэд нэлээд удаан хэрэглэдэг өвөлжөө, зуслан, хаваржаа, намаржааны баримжаатай болж байжээ. • Төр улс байгуудагдсаны дараа улсын бүх дэвсгэр нутаг, билчээр ус нь улсын өмчийн байдалтай болсон боловч зөвхөн төр засаг юмуу шаньюй хааны бүрэн мэдлийн өмч болсонгүй, эцсийн эцэст бас л нийт аймаг овгуудын дундын нийтлэг өмч эзэмшил болж байв1. Газар нутаг билчээр ус нь цөм тийнхүү бүх нийтийн өмч эзэмшлийн шинж чанартай байсан учир төр засаг, түүний тэргүүн шаньюй ч түүнийг дур мэдэн гадаад, дотоодын хэн нэгэнд худалдах, бэлэглэх, бүрмөсөн өмчлөн авахыг зөвшөөрөх эрхгүй байсан юм. Ой мод, нуур ус, ургамал амьтнаар элбэг сайхан газар, сайн чанарын билчээр байтугай цөл говийн өчүүхэн муу нутаг ч улс нийтийн өмч байсан болохоор түүнийг хэнд хүнд өмчлүүлэн эзэмшүүлэхээр өгч хэрхэвч болохгүй байв. Шаньюй тэргүүтэй төр засаг нь дэвсгэр нутаг, билчээр усыг төр улсын үндэс суурь хэмээн үзэж, голт зүрх, нүдний цөцгий мэт нандигнан хамгаалж байв. Энэ бүхэн нь нүүдлийн мал аж ахуйд ялангуяа Төв Азийн нөхцөлд газар нутаг, билчээр усыг хувийн өмч болгож хуваан эзэмш их нөхцөлгүй байсантай холбоотой. Ган зудын үед болон энгийн нөхцөлд ч гэсэн билчээр усны аяы г дагаж , байнга нүүж сууж байх байнгы н бодит хэрэгцээ шаардлагын улмаас билчээр нутаг дээр хувийн өмч байтугай хувь эзэмшил ч бий болох боломж байдаггүй байжээ. Харин урьд нийтээр эзэмшин байсан газар нутаг, билчээр ус нь төр байгуулагдсаны дараа төрийн дээд албыг хашилцах болсон шаньюйн төрөл садан болон нийт 24 аймгийн зонхилогч нарын хувийн эзэмшил маяггай болох хандлагатай болж эхэлсэн боловч эцсийн эцэст бас л аймаг овгуудын эзэмшил хэвээр үлдсэн байв. Тухайн үед түмтүмянгатын ноёд ч хатуу тоггсон хувь эзэмшлийн газар нутагтай болоогүй байв. Тийм учраас Хүннү гүрэн нь овог аймгийн байгуулал бүрэн задраагүй байх үеийн нөхцөл дэх овог аймгуудын дундын төр улс байснаас биш, ямарваа анги, давхрааны төр засаг байсангүй, учир нь ямар ч анги давхраа тэнд ялгарч гараагүй байсан юм. 1 Ц.Доржсүрэн. Умард Хүннү. УБ., 1961, тал 84. Л эл АНГИ. Монтол нутагт байсан эртний улс, аймгуул Хүннүгийн хүн амын тоо хэд байсан нь тодорхойгүй. Зарим эрдэмтэд Хүннү нарыг нийтдээ 3-4 зуун мянгаас хэтрээгүй байсан мэт үзсэн байдаг гэсэн ч Модун шаньюй Баруун Хань улсын анхны хаан, түүний цэргийн тэргүүн ангийг 400 мянган морьт цэрэгтэйгээр бүслэн байлдаж байсны 100гаад мянгыг бусад нүүдэлчин аймгуудаас татагдсан цэрэг хэмээн үзвэл жинхэнэ Хүннү цэргийн тоо 300 мянгаас цөөнгүй байжээ. Тухайн үед хүн амын 1/5-ээс 1/4 нь цэрэг болдог байсан учир Хүннүгийн хүн амын тоо нь ойролцоогоор 1 сая 350 мянга орчим байсан хэмээлтэй. Гэсэн ч Хүннү гүрэн мөхсөний дараа Ар Монголд 100 мянган өрх буюу 5-6 зуун мянган Хүннү хүн үлдсэн, Өмнөд Хүннүгийн хүн амын тоо 237 мянга байсан түүн дээр 100 гаруй мянган Умард Хүннү хүн нэмж нийлсэн, Ар Монголоос анх баруун зүг хальж гарсан Умард Хүннү хүний тоо дунджаар 100 мянга орчим байсан гэж бодвол Хүннүгийн хүн амын too 1 сая 7 мянга байсан баймаар. Хүннүгийн хүн амын тооны талаар гарч ирж байгаа дээрхи хоёр тоог, тухайлбал 1 сая 360 мянга дээр 1 сая 7 мянгыг нэмээд хоёрт хуваавал 1 сая 178 мянга 500 гэсэн тоо гарна. Тэгэхлээр нийт Хүннү гүрний доторхи Хүннү хүн амын too 1 сая 200 мянга орчим байсан нь үндсэвдээ мэдэгдэж байгаа юм. Хүннүгийн аж ахуй, эдийн засгийн гол салбар нь нүүдлийн мал аж ахуй байсан, тэгэхдээ тэр нь бүс нутаг бүхэнд ялгаатай байж ээ. Ар Монголын нутаг адуу, хонь, ямаа, үхэр, тэмээ таван хошуу мал маллаж нүүдэллэх амьдрал зонхилж байжээ. Говийн өмнөх Өвөр Монгол нутагт таван хошуу малаас гадна бас илжиг, луус байсан байна. Нүүдлийн мал аж ахуйн онцлогоос шалтгаалж гахай үржүүлдэггүй байсан байна. Монгол нутгийн хойт талын хангай нутаг, ялангуяа Буриад, Тувагийн байгаа газруудад ан гөрөө хийж, гөрөөчин амьдрал, цаа буга үржүүлэх явдал эрт дээр үеэс уламжлагдан үлдсэн байв. Хүннүчүүд дараа үеийн өвөг Монгол, Түрэг аймгуудын нэгэн адил малын мах, сүү цагаан идээгээр голлон амьдарч байжээ. Малын арьс шир, ноос ноолуур, ангийн үслэгээр хувцас хунар хийдэг байжээ. Орон сууц нь нэгэнт жирийн овоохой биш, модон хана, туурга, тооно бүхий жинхэнэ гэр байжээ. Гэрийн хана, унь, тооно нь эвхэж эмхлээд нүүж суухад зохимжтой агаарын солилцоо сайтай аль ч талаар муугүй орон сууц болсон байв. Ялангуяа гэрийг малын ноосоор хийсэн эсгий бүрээсээр бүрж, дотор нь тулганд ил гал түлдэг байсан учир өвлийн цагт дулаан байдаг байжээ. Гэр нь дугариг хэлбэртэй учир багтаамж сайтай, тооно нь орой дээрээ байдаг учир утаа сэлтийг хурдан бөгөөд амархан сорж гаргах бөгөөд хаяа, үүдээр цэвэр агаар орж, агаарын солилцоог ханган, хүний эрүүл мэндэд сайнаар нөлөөлдөг байв. Зарим эрдэмтдийн үзэж байгаагаар нэгэнт Хүннү нар XI-X1V зууны монголчуудынхтай ойролцоо гэр тэрэг хийж, хөнгөлсөн эр үхэр буюу хэд хэдэн шард хөллөн явдаг байжээ. Тухайн үед тэрэгний гол нь дугуйтайгаа цуг эргэдэг, дугуй нь анх хигээсгүй, цул модоор хийгдсэн байв. Хятадаас шаньюйд бэлэглэсэн юмуу олзны сүйх тэрэг, жирийн тэрэг ч бас бага зэрэг хэрэглэгдцэг, түүнийг яаж хийхийг Хүннү нар мэдэж авсан байв. МОНГОЛ УЛСЫН ТҮҮХ. БОТЬ Малын ба ангийн махыг чанаж, хайрч, жигнэж, шарж идцэг байсан бололтой байгаа юм. Гэвч гурил, будаа, ногоотой яаж хольж, ямар хоол унд хийж идэж байсан нь тодорхойгүй. Түүнчлэн сүүгээр чухам ямар цагаан идээ хийдэг байсан, айраг, цэгээ, тараг, хоормог, нэрмэл архи зэргийн чухам алийг нь хийж байсныг тодорхой мэдүүлэх баримт хараахан байхгүй байгаа юм. Хожмын үеийн баримтаас үзэхэд Хүннүгийн үндсэн нутагболох Монгол газарт ч гэсэн тэр бүхэн нэгэн жигд адил төсөөтэй байгаагүй, орон нутгийн онцлогтой байсан нь тодорхой байгаа юм. Хүннү нар адуугуналга, тээвэр, холбооны гол хэрэгсэл, дайн байлдааны агт болгож хэрэглэн стратегийн чухал хэрэгслийн хувьд машид эрхэмлэн өсгөж үржүүлдэг байжээ. Хүннүгийн хэрэглэдэг байсан Монгол морь бол тэжээл хэрэглэдэггүй, хээрийн- билчээрийн зэрлэг өвсөөр хооллодог, ган зуд, халуун хүйтэнд онцгой тэвчээртэйн дээр мах, сүү нь маш сайн шим тэжээлтэй, арьс шир нь бат бэх эдлэхүүн болдог ихээхэн ашигтай мал юм. Хятадын түүхч Сыма Цянь, Хүннүгийн малын тухай дурдахдаа: «Тэдний малын олонхи нь адуу, үхэр, хонь, ямаа юм. Этгээд мал гэвэл тэмээ, илжиг, луус, куайти, таньти, таоси юм. Тэд өвс, ус эрэн, нэг нутгаас нөгөөд нүүдэг»1 гэсэн байна. Хүннүгийн шаньюйд өдөрт мянган газар (1 газар = 576 метр) гүйж чаддаг онцгой хурдан хүлэг байсан тухай мэдээ нь Хүннү нар баруун хязгаарын улс орнуудтай Хятадын Баруун Хань улсаас урьдаар харилцаа тогтоосон тул Ферганаас аль хэдийн «Тэнгэрийн хүлэг» морьд олж аваад байсныг харуулж байгаа юм. Хүннүгийн жирийн морьдын тухай Хятад сурвалжийн дотор дурьдан үлдээснээс үзвэл «Ууланд авирах, буух, уулын гол гатлахдаа Дундад улсын морь Хүннүгийнхэд хүрэхгүй»2 байжээ. Грек, скиф, сарматууд хатуу модон эмээл, төмөрлөг дөрөөгүй байсан байхад Хүннү нар аль хэдийн тийм эмээл дөрөөтэй болсон байжээ. Өндөр иргэншилт Византи хүртэл дөрөөг VI-VIJ зууны үед Авар-Жужануудаас анх мэдэжавсан байна. Баруун Европтдөрөөганх Хүнннар авчирч нэвтрүүлсэн хэмээн үзсээр иржээ. Үүнээс үзэхэд энэ мэтийн олон зүйлсийг анх Скиф, Баруун Европоос Хүннү тэргүүтэй Төв Азийн нүүдэлчдэд нэвтэрсэн мэт үзэх үзэл үнэн байдалд эс нийцэх ажээ. Хүннү болон Төв Азийн бусад нүүдэлчид ч гэсэн Скиф, Европын зүг материаллаг соёл, мэдлэг чадварын зарим зүйлийг хүргэн нэвтрүүлж байсан байна. Адууны төрлийн этгээд мал гэдгийн дотор жирийн илжиг, лууснаас гадна киргис, татар луус (Куайти), тахь (таньси), чихдэй буюу таоти (хулан) орж тооцогдон байжээ. Тахь, чихдэйг Хүннү нар мал болгон тэжээж байсан хэмээн хятадууд үзэж байсан нь зарим талаар үнэний хувьтай байж болно. Тэдгээр амьтдыг Хүннү нар жинхэнэ мал болгож маллан байсан эсэх нь тодорхойгүй, харин зэрлэгтахь, чихдэйг төрсөн даруй нь барьж авч тэжээгээд Хятадад бэлэглэдэг, худалдцаг байсан бололтой байгаа юм. . 1 2 О .И акинф Бичурин. История о народах обитавших В Средней А зии в древние времена. Часть первая, 1851. стр. 2. В.С.Таскин. Скотоводство у Сюннү по Китайским источникам. -«Вопросы историографии Клтая». М ., 1968. стр. 26. Л эл АНГИ. Монгол иутагт байсан эртний улс, аймгуүл Хүннү нар заримдаа зургаан хошуу мал хэмээн ярьдаг байсны нэг нь сарлаг байжээ. Сарлагийг голдуу Түвэдийн уулархаг газрын мал, тэндээс Монгол ба Төв Азийн бусад улс оронд тархсан амьтан гэж үздэг. Гэсэн ч Төв Азийн уулархаг газарт, түүний дотор мөн Монголын уулст нутгийн зэрлэг сарлаг байсныг Хүннү нар буюу эсхүл тэдний өвөг дээдэс гаршуулсан мал болгож авсан байж магадгүй байна. Монгол сарлаг Түвэдийнхээс зарим талын ялгаатай бол Хүннү, Монгол, Киргис сарлагууд өвөр хоорондоо илүү адил төсөөтэй байдаг байна. Энэ нь Хүннүгийн булшнаас олдсон сарлагийн яс монгол киргисийнхтэй үндсэндээ адил байдгаар нотлогдож байна. Хүннүгийн хонь, ямаа, тэмээ нь хожмын Монголынхтой нэг ижил үүлдрийн мал байжээ. Хүннү нар одоогийн нэр томъёогоор Бактри тэмээ хэмээх хоёр бөхтэй тэмээтэй байжээ. Гэвч Монголын тэмээ нь заавал Бактри нутгийн хоёр бөхтэй тэмээнээс гаралтай, тэндээс ирсэн байх албагүй, Монгол тэмээний өвөгдээдэс хавтгай хэмээх зэрлэгтэмээ Монголд одоо ч байгаа нь Хүннүгийн өвөг дээдэс тэрхүү хавтгайг гэршүүлж, мал болгосон байна. Тэмээг ялангуяа цөл, говь газар уналга, ачилганд хэрэглэхэд маш тохиромжтойн дээр мах, сүү арьс шир, сүү шим нь ихээхэн ашигтайгаар хэрэглэгдэн байсан байна. Хүннүгийн мал сүргийн тоо толгой тодорхойгүй. Японы эрдэмтэн Эгами Намио тэр талын судалгаа хийж үзээд Хүннү гүрний мандаж байх үед Хүннүгийн нэг хүнд 19 мал оногдож байсан бол дайнд нэрвэгдэж, ган зудад хохирон доройтсон үе болох МЭӨ 72 онд 10 толгой мал, МЭӨ 68 онд 5 толгой мал, бүр сүүлд 46 онд 2 толгой мал оногдож байсан гэсэн тооцоо хийсэн байна1. Дурдагдан байгаа тэдгээр малын дөрвөн тоог хооронд нь нэмээд дөрөвт хуваавал 9 гэсэн тоо гарах бөгөөд тэр нь жирийн нехцөлд Хүннүгийн нэг хүнд дунджаар 9 мал оногдож байсныг дам утгаар ч гэсэн тоймлох бололцоо олгож байна. Хэрэв Хүннү нарын хүн амын тоо дээр дурдсанчлан 1 сая 200-гаад мянга байсан хэмээн үзвэл бүх малын тоо (1.2 саях9) нь дунджаар 10 сая 300 мянга орчим байсан хэмээлтэй. Хүннү нар сүугээр хоормог, цагаа исгэж, ааруул хурууд хийдэг, тараг, айраг исгэдэг, шимийн архи нэрж уудаг байжээ. Сүү хөөрүүлж, өрөм, хусам авч хэрэглэдэг байсан нь мэдээж хэрэг. Бяслаг ээзгийг хийдэг байсан бололтой байгаа юм. Хүннүгийн эдийн засагт ан агнуур мал ахуйн дараа орох чухал салбар байжээ. Хүннү нар зээр гөрөөснөөс эхлэн хандгай, буга, үнэг, чоно, гахай, баавгай зэрэг олон янзын ан гөрөөс агнадаг байжээ. Булга, минж, зэрлэг үслэг амьтдыг агнаж, арьс үсийг хэрэглэдэг байжээ. Бүргэд зэрэг зарим шувуудыг агнаж, өдийг нь нумны суманд бэхлэн тусгалыг сайжруулах арга өргөн дэлгэрсэн байв. Тэд ан гөрөө хийхдээ ганц хоёроороо ч явдаг, олуул явж хомроголон агнах явдал ч байжээ. Хүннү нарын агнах, ав хомрого хийх нь төр улр_байгуулагдахаас өмнөх үе, хөрш зэргэлдээх бусад нүүдэлчид болон дараа үеийн монгол, түрэг, манж-тунгус угсааны аймаг овгуудынхтай олон талаар төстэй байжээ. Харин Хүннү гүрэн байгуулагдсаны дараах үеүдийн ав хомрого нь мэдэгдэхүйц их далайц хүчтэй болсон байна. МЭӨ Egami N am io, The econom ic activities o f the Hsiung-гш. -Труды двадцать пятого М еждународного Конгресса востоковедов, т. I, М ., 1963. стр. 353. М о н го л УЛСЫН ТҮ.ҮХ. I БОТЬ II зууны 60-70-аад оны үест Хүннүгийн шаньюй 100 мянган морьт цэрэгтэйгээр их ав хомрого хийж байсан мэдээ байдаг байна. Тийм том хэмжээний ав хомрого нь хожмын үеийн Түрэг, Монголынхтой төстэй байсан ажээ. Эртний Хятадын түүхэн сурвалж бичгүүдэд Хүннү нары г газар тариалан ч үгүй, хот суурин ба бичиг үсэг ч үгүй хэмээн дурьдсан мэдээ байдаг нь зөвхөн төр улс байгуулагдахаас нэлээд өмнөх үеүдэд хамаарна. Хүннү гүрэн байгуулахаас урьд Хүннү нар газар тариаланг өөрсдөө өргөн хэмжээгээр эрхэлдэггүй байлаа ч гэсэн нутаг оронд нь орж ирж суурьшсан цөөн тооны Хятад, Дорнод Туркестаны зарим иргэд нуур ус, гол мөрний сав газарт тариа будаа тарьж байхыг зөндөө харсан, тэдний ургуулсан тариа будаанаас авч хэрэглэдэг байжээ. Мөн Хятадад довтолж, газар тариалан, гар урлалын бүтээгдэхүүн олж авч багагүй хэрэглэдэг байжээ. Хүннү нутагт бага хэм ж ээгээр ч гэсэн тариа тарьж эхэлсэнтэй холбогдол бүхий мэдээ МЭӨ XVIII зууны үед хамаарна. Дээр дурьдсан Хятадын анхны төр улс болох Ся улсын сүүлчийн хааны хөвгүүн Шүнь Вэй тухайн үед хамаатан садан, харьяат албат нартайгаа Хүннү нутагт дүрвэн ирж суурынаад нэгэн талаар өөрсдийн чадцаг тариа будаа тарьж, нөгөө талаар мал маллаж, нүүдэл суудал хийж сурч байж нүүдэлчдийн ертөнцөд идээшин дасч зохицсон нь магадтай. Нэлээд сүүл үеийн мэдээ гэвэл анхны эзэнт гүрэн Цинь улсын үед, тухайлбал М Э Ө III зууны үед хамаарна. Тэрхүү эзэнт гүрний эзэн хаан Цинь Шихуаны талхидал, боол эзэмших ёсны дарлал мөлжлөгт тэсч чадахаа больсон зарим иргэд нь Хүннү нарын тэнд байхад хөгжөөнтэй сайхан хэмээн ганц хоёроороо болон хэсэг хэсгээр Хүннү нутаггдүрвэн гарч ирдэг байжээ. Хятадын Баруун, Зүүн Хань улсын үед ч хятад иргэд, тариачид, боолчууд Хүннү гүрний зүг дүрвэн гарч ирэх явдал тасарсангүй, зарим үед нэмэгдэх хандлага байжээ. Дүрвэн ирсэн тийм хятад иргэдээр Хүннү нар тариа будаатариулж, гар урлал эрхлүүлэн, тэдний гаргасан бүтээгдэхүүний нэг хэсгийг авч хэрэглэдэг байжээ. Бас Хүннү гүрний шаньюйд Хань улсын өгсөн гүнжүүд тэднийг бараа болон дагаж тайган түшмэд, зарц, үйлчлэгч, гэрийн боол, шивэгчин, түүнчлэн зарим ойр төрлийн хамаатан садан гэх мэт нэлээд хятад хүмүүс ирж байсан нь өөрсдийн хэрэглэх тариа будаа, ногоо зэргийг Хань улсаас бэлэг сэлтийн журмаар авахаас гадна бас дүрвэж ирсэн хятадуудаараа тариулж авдаг байжээ. Тэр байтугай Хань улсын төрийн өмнө буруутан болсон цөөн зарим сайд, түшмэд, ялангуяа ялагдаад бууж өгсөн жанжин, дарга, цэргүүдийн нэлээд хэсэг нь Хүннүгийн шаньюйн өршөөлд орж, зарим нь Хүннүгийн засаг захиргаанд алба хааж, зарим нь цэргийн жанжин болж, зарим нь алс бөглүү хязгаарт нутаг заагдан суух, цөлөгдөх мэтчилэн янз бүрийн байдлаар Хүннү нутагт тариа будаа тарьж, гар урлал эрхлэж байжээ. Тэдгээрийн дотроос урьдын цагт Цинь улсаас дүрвэн ирсэн хятад иргэд Хүннү нарт тариа будаа тарих, гар урлал хөгжүүлэх зэрэгт туслаж, тэдэнтэй ойр дотно танилцан ижилсэж, тодорхой хэмжээний итгэлийг олж нэр хүндтэй болсон байв. Цинь улсаас оргон ирж суурыисан тэдгээр хятадууд _______________________ I____________________________ Л эа АНГИ. Монгол нүгагт байсан эртний улс, аймгуул байнга будаа тарьж, Хүннүгийн хэрэгцээний нэг хэсгийг тогтмол хангаж өгдөг байжээ. Хятад сурвалжуудын дотор Хүннүгийн тариалангийн тухай өгүүлэхдээ бас будаа нь ургасан ургаагүй царцаа хорхойд идүүлчихсэн гэх зэргээр дурьдсан байдаг. Тэр нь чухам ямар будаа байсныг заагаагүй боловч хүйтэн, сэрүүн чийг багатай газарт муугүй ургадаг «Монгол амуу» байснаас зайлахгүй. Монголын нөхцөлд ургац сайн өгдөг Монгол амуу хэмээх том ширхэгтэй амтл аг нэгэн зүйлийн будаа эрт дээр үеэс тус оронд уламжлагдан таригдаж иржээ. Түүнийг монголчууд голдуу тогоонд хууран болгож иддэг байсан нь тэдний өөрсдийн дунд чангаанз болсон будаа хэмээн нэрлэгдэх болсон ажээ. Сурвалжийн дотор Хүннү нутагт дандаа хятад хүн тариа тарьдаг байсан гэдэггүй, түүнчлэн Хүннү нар өөрсдөө огт тариа тарьж чадцаггүй байв хэмээн их эрт дагаас хойших үеүдийн хувьд дурьдсан байдаггүй. Тэр нь Хүннү нарын цөөн зарим нь мөн хангай газар, хээр тал дахь гол мөрөн, нуур усны ойролцоо бага зэрэг тариа тарьж сураад байсныг гэрчилж байна. Хүннү нарын нутагт голдуу хятадууд тариа тарьж, тэд өөрсдөө түүнд бага зэрэг оролццог байсан боловч улс орны хэрэгцээг огтхон ч хангаж чаддаггүй байв. Тийм учраас газар тариалан, гар урлалын бүтээгдэхүүн олж, авахын тулд Хятад, Дорнод Туркестан, Дундад Азитай худалдаа хийхийг чухалчилдаг байжээ. Гэтэл тэр нь бүглээ ч гэсэн бас хангалтгүй байсны дээр ихэнхдээ бүтэж өгдөггүй байсан учир суурыимал улс оронд довтлох, зэргэлдээ зарим улс орнуудыг байлдан дагуулахад хүрдэг байжээ. Ялангуяа Хятадын Цинь, Хань улсууд Хуннү орныг байлдан эзлэх, Хүннү гүрнийг бут цохин устгах бодпого явуулж түүнтэй хилийн худалдаа хийхийг дийлэнх ихэнхдээ зөвшөөрдөггүй байсны улмаас Хятад, Хүннү хоёрын харилцаанд дайн байлдааны асуудал зонхилж байжээ. Хүннү гүрэн Хятадтай ширүүн тэмцэл хийж, тусгаар тогтносон байдлаа хамгаалахын зэрэгцээ найрамдал, ургийн гэрээ тулган хүлээлгэж, тэндээс бэлэг сэлт, албан татварын журмаар газар тариалан, гар урлалын бүтээгдэхүүн нэлээд хэмжээгээр олж авдаг байжээ. Хүчин чадал нь доройтоод тэгж чадахаа больсон үед хилийн худалдаа нээлгэх, зах хязгаарт нь довтлон дээрэм тонуул хийх зэргээр суурыимал аж ахуй, суурин амьдрал ахуйн бүтээгдэхүүн олж авдаг байсан байна. Дорнод Туркестаны баян бүрдүүдийн суурьшмал улс орнуудыг Хүннү нар байлдан эзэлж, эрхшээлдээ оруулан тэдний хот тосгоноос газар тариалан, гар урлалын бүтээгдэхүүнээр албататвар тогтмол гаргуулах журмаар суурыпмал аж ахуйн хэрэглэгдэхүүн олж авдаг байжээ. Дундад Азийн хот улсуудыг байлдан эзлээгүй үед тэдэнтэй үе үе бага зэрэг худалдаа хийдэг байсан боловч тэр нь тун бага бөгөөд тохиолдлын чанартай байсан юм. Харин дорно, өрнө хоёрыг холбосон торгоны их замын дунд хэсгийг эрхшээл, нөлөөндөө байлгаж ялангуяа түүний хойд салаан дээр хуваарьгүй ноёлж байсан явдал Хүннү гүрэнд өрнө, дорнын суурьшмал иргэншил, газар тариалан, гар урлалын бүтээгдэхүүн нэлээдийг олж авах бололцоо олгож байсан байна. Хүннү нарын дунд гар урлал нэлээд хөгжиж байсан нь тэд гэр орноосоо гадна тэрэг, гэр тэрэг зэрэг ярвигтай нарийн зүйл хийж чаддаг байснаар нотлогдож байна. Тэдгээр зүйлсийг Хүннү нар төр улсаа байгуулахаас өмнө МОНГОЛ УЛСЫН ТҮҮХ. I t o n ч хийж чадд&г байсан бөгөөд улс гүрнээ байгуулсны дараа нэн сайн сайхан, олноор нь хийж хэрэглэдэг байжээ. МЭӨ 8 онд хятадууд Хүннүгийн нутгийн нэг хэсэг газрыг авах гэхэд гэр хийх, тэрэг үйлдэх модтой газар хэмээгээд тэдэнд өгөхөөс эрс татгалзсан тухай дээр дурдсан. Хүннү нарт 4-6 морь, луус хөллөдөг хурдан гуйдлийн сайн тэрэг байжээ. Манай эриний 19 онд Хятадын Вэй Цин жанжин Ичйсе шаньюйн цэргийг бүслэн цохиход шаньюй зургаан луус хөллөсөн тэргээр зугтан оджээ. 109 онд хятадууд Өмнөд Хүннүд довтлон мянга гаруй гэрэг олзлоы авчээ. 134 онд Турфаныхан баруун тийш халин гарсан Хүннүгийн нутагтдовтлон мөн мянга гаруй тэрэголзлон авсан байна. Морин тэрэгнээс гадна Хүннү нарт үхэр хөллөдөг тэрэг, тэмээн тэрэг олон байсныг санахад илүүдэхгүй. Янз бүрийн тэрэг үйлдэж өргөнөөр хэрэглэх нь Хүннүгийн эдийн засаг, цэрэг-стратегийн чадавхийг эрс нэмэгдүүлж байсан ажээ. Ямаан усны бүхээгтэй морин тэрэг (Ховд аймаг, Үенч сум) Хүннү нар шавар ваар сав, модон болон ясан эдлэл алт, мөнге, төмөр, хүрэл эдлэл хийдэг байжээ. Гар урлал нь мал аж ахуйгаас тусгаарлан салаагүй байсан ч гэсэн мэргэжлийн гар урчууд, тухайлбал, модчин, хүрэл, төмрийн болон алт, мөнгөний дархчууд цөөнгүй байжээ. Хүннү нар төмөр эдлэл, зэр зэвсэг хийгээд түүндээ хат оруулан бэхжүүлж сайжруулаад бас зэврэхгүй болгон хаслаж чадцаг болсон байв. Хүннүгийн хөмөр эдлэлийн үлдэгдэл Халх Монгол, Буриад Монгол, Өвөр Монголын нутгийн аль алинаас олддог юм. Хүннү гүрний үед Хүннү нутагт асар том биш боловч хот суурин үүсэн хөгжиж байсан байна. Хожмын Хархорумын байгаа газарт юмуу түүний ойр орчинд Хүннү гүрний ш анью йн өргөө ордон байсан Луут хот буюу 232 ____________________________________ А э а анги. М о н го л нутаг\ байсач эртний улс, аймгуул Хүннүгийн нийслэл нэгэн хот байсан нь тодорхой боловч чухам ямар хот байсан тухай баримт мэдээ үлдсэнгүй. Мэдээжийн хэрэг тэрхүү хот нь Хүннүгийн хотуудын хамгийн том бөгөөд бат бэх, илүү сүрлэг нь байсан байх ёстой. Тэр хотод шаньюйн өргөө ордны дэргэд тусгай сүм дуган байсан тухай сурвалжийн дотор тэмдэглэгдэн үлдсэн байдаг. Онгийн голын тэнд Лүнцы (Лууны сүм) хэмээх мөргөлийн нэгэн жижиг суурин байсан бололтой байгаа юм. Өмнөд Хүннү нар Хятадын Зүүн Хань улсад дагаар орсныхоо дараа говийн өмнө өөрсдийн байрлаж байсан газарт Онгийн голынхтой адил төсөө бүхий бас нэгэн Лүнцы сүм барьсан байна. Гэвч тэрхүү сүм чухам хаана байсан тухай сурвалжид тодорхой тэмдэглэгдэн үлдсэнгүй. Хүннүгийн хамгийн эртний суурин нь Газал хэмээх Иншань уулын хойно байсан Түмэн шаньюйн анхны өргөө ордны нэгэн бэсрэгхэн суурин байсан аж ээ1. Хангайн нуруунд Хүннүгийн тариа будааны нөөцийг хадгалдаг Чжаосинь хэмээх суурин байжээ. Халхад Хүннүгийн Фань хатны суурин гэж байжээ. Түүнчлэн Төв аймагт Хэрлэнгийн Цагаан арлын Гуа дов хэмээх нэлээд том суурин байжээ. Өмнөговь аймгийн Номгон сумын нутагт Баянбулагийн турь хэмээх хотын турь бий. Буриадын нийслэл Улаан-Үдээс 16 км-ийн зайд 'Сэлэнгэ мөрний хуучин голтригийн хөвөөн дээр «Иволгийн балгас» хэмээх Хүннү суурин байсан байна. Түүний доторх орон сууцууд газар ухаж, дээр нь барьсан хагас газар сууц байжээ. Монгол дахь Хүннү суурингуудын орон сууцууд нь газар дээр барьсан байшингууд байжээ. Монгол оронд Хүннү нар анхны хот суурингуудыг үүсгэн байгуулсан юм. Тэдгээр суурингууд нь Хүннүгийн мал аж ахуй, эдийн засагг дайвар үүрэгтэй байсан байна. Хүннүгийн мал аж ахуй, ан агнуураас мал, мах, сүү цагаан идээ, арьс үсний нэмүү бүтээгдэхүүн их гардаг, харин суурыимал аж ахуй, гар урлалын бүтээгдэхүүн ихээр дутагдан гачигддаг байжээ. Хятадад газар тариалан, гар урлалын нэмүү бүтээгдэхүүн их гардаг, харин цэргийн агтны морь, анжисны үхэр, аян жингийн тэмээ, түүнчлэн мал, мах, арьс үсээр ихэд гачигдан байжээ. Тийм учир Хүннү Хятад иргэдийн аль аль нь харшщан худалдаа арилжаа хийх сонирхолтой байжээ. Гэтэл Хятадын эрх баригчид Хүннү нарыг хясаж улам улмаар гачигдуулан доройтуулах зорилгоор хоёр улсын хоорондох худалдаа арилжааг дийлэнх тохиолдолд хатуу хориглон боогдуулж байжээ. Гагцхүү зарим үед Хятадын засгийн газар хүчинд автаж шахамдан Хүннүтэй хилийн худалдаа хийхийг түр зөвшөөрч, өөрийн барааг өндөр үнээр өгч Хүннүгийн түүхий эдийг хямд авч асар их ашиг хонжоо олдог байжээ. Тэр тухай Эртний Хятадын «Давс, төмрийн тухай бодрол» бичигтдурдсан нь: «Хятад орны ердийн хэсэгторгаор Хүннүгийн өдий төдий алтны үнэтэй юмыг авч, чингэснээрээ дайсан орны нөөцийг хорогдуулж байна. Чингээд илжиг, луус, тэмээн жин хил рүү цувж, тахь (таньси), алаг адуу цөм манай мал болж, булга, тарвага, үнэг, дорго, эсгий, ширмэл ширдэг, манай дотоодын санд орж, хаш, шүр, болор манай эрдэнэ болж байна. Энэ бол гадаад орны эд дотогшоо урсаж, олз гадагш гаожихгүй байгаа хэрэг 1 Г.Сүхбаатар. Монголчуудын эртний өвөг. УБ., 1980, тал 36. ___________ 233 Моигол ҮЛСЫН ТҮҮХ. I воть билээ»1 гэжээ. Хүннүтэй худалдаа хийх явдал тийм их ашиг хонжоотой байсан учир албан ёсны хатуу хоригийн нөхцөлд ч хятад худалдаачид, жирийн иргэд Хүннүгийн элч төлөөлөгчидтэй нууцаар арилжаа хийж баригдаад хэдэн зуугаараа цаазаар авагддаг байжээ. МЭӨ 121 онд Баруун Хань улсын нийслэл Чананьд ирсэн хүннү нартай худалдаа хийсэн хэрэгт холбогдон 500 хятад худалдаачин цаазаар авахуулжээ. Хүннү нар бас өөрийн зүүн өмнөд хөрш Ухуань, баруун хөрш Дорнод Туркестан зэрэг эзлэгдсэн орнуудаасаа алба татвар авахаас гадна бас тэдэнтэй худалдаа хийдэг байжээ. Ноён уулын булшнаас олдсон нэхмэл эд барааны зарим нь Грек-Бактрийнх байсан нь Дорнод Туркестанаар дамжин Хүннү нутагт орж ирсэн байв. Түүнчлэн шүр, болор зэрэг зүйлсийг Грек-Бактри, Дундад Ази, Дорнод Туркестанаас хүннү нар олж аваад Хятацад гаргаж байсан байна. Хүннүгийн нийгэмд дотоод худалдаа төдийлөн их хөгжөөгүй гол төлөв арилжааны журмаар явагддаг байжээ. Нэгтолгой торго төдөн үхэр, хонины үнэтэй, нэг сайн морь төдөн хонь, ямааны үнэтэй гэхчлэн баримжаагаар арилжигдах жишээтэй байжээ. Хүннү гүрэн өөрийн мөнгө зоос гарах түвшинд хараахан хүрээгүй байсан учир Хятадаас олж авсан юмуу орж ирсэн мөнгө зоосоор хааяа худалдаа хийх явдал байсан мэт боловч тэр нь тийм их биш байв. Гэвч Хүннү нарын дотор дотоодын худалдаа арилжаа эхлэлийн байдлаар нэгэнт үүсэн бий болж байсан байна. Нийгмийн байгууллын хувьд Хүннү нарын дунд төр ёс, засаг захиргаа, сурвалжит язгууртан, ноёд, түшмэд, жанжин нар ноёлон зонхилж байсан боловч овог аймгийн байгуулал, овог аймгуудын ахлагч, зонхилогч нар ихээхэн хүч нөлөөтэй хэвээр үлдсэн байв. Шаньюй хаан, түүний зарлиг тушаап нь хууль мэт хүчтэйн дээр төрийн заргачтай байсан ч гэсэн төрийн албан ёсны нэгдмэл, жигдэрсэн хууль цааз байсангүй, овог аймгийн байгууллын үеийн ердийн хууль хүчтэй хэвээр үлдсэн байв. Хүннү гүрэн нь төв, зүүн, баруун этгээд хэмээн бүх газар нутаг, хүн амаа гурван хэсэг болгож захирдаг, 24 том аймаг нь тэрхүү гурван хэсэгт хуваагдан захирагддаг байжээ. Аймгуудын зонхилогч томоохон сурвалжит язгууртан нар тус бүрийн аймгийг түмт, мянгатад хуваан захирдаг байжээ. Мянгат нь зуут, зуут нь аравтуудын бүрэлдэхүүнтэй байжээ. Тэдгээр түмт, мянгат, зуут, аравтууд нь цэрэг засаг захиргааны нэгдмэл хуваарь байсан байна. Улс орноо гурван хэсэг болгож, аравтын тогтолцоонд оруулан захирдаг байсан Хүннүгийн засаг захиргаа, цэргийн хуваарь нь хойч үеийн монгол, түрэг угсааны нүүдэлчин улс түмэнд уламжлагдан үлдсэн юм. Хүннүгийн шаньюйн шууд захиргаанд Хангайн нуруу, Хэнтийн уулсын баруун хэсэг, түүний өмнөх, хойтох нутаг харьяалагдаж байв. Зүүн этгээдийн чжүки ноёны мэдэлд Хэнтийн нурууны зүүн хэсэг, түүнээс дорно зүгт Хянганы нуруу хүртлэх газар харьяалагдаж байжээ. Баруун эттээдийн чжүки ноён Хангай, Алтайн хоорондох газар нутгийг харьяалан байв. Хүннү улс их эзэнт гүрэн болсны дараа зүүн этгээдийн чжүки ноёны харьяанд Манжуур, баруун этгээдийн чжүки ноёны харьяанд Жунгар, Дорнод 1 234 Хуань Куань. Давс, төмрийн тухай бодрол. Ш анхай, 1958. тал 12. ____________________________________ Л з л АНГИ. Монгол нугагт байсан зртний улс, аймгуул Туркестан орж ирсэн байна. Хүннү гүрэн анх мандах үеэс эхлээд Хятадын түшмэг хараат Өмнөд Хүннү нар ялгаран сал сны дараах үе хүртлэх урт удаан хугацаанд Хүннүгийн нийгэм улс төр, засаг захиргааны байгуулалтанд бас нэлээд өөрчлөлт гарч, дэвш ин хөгжиж байжээ. Хэрэв Модун шаньюйн үед төр засгийн дээд тушаалын зургаан дэвийн арван хоёр сайд, түшмэд байдаг байсан бол Өмнөд Хүннүд есөн зэрэг дэвийн арван найман сайд, түшмэд ажиллаж байжээ. Хэрэв Модун шаньюйн үед чжүки, лүли тэргүүтэй эхний таван зэрэг дэвийн сайд, түшмэд нь шаньюйн үр хүүхэд, хамаатан садан байж, гагцхүү зүүн, баруун этгээдийн гүдү-хэү нар өөр овог аймгаас гарсан жирийн дээгүүр албаны хүмүүс байсан бол Өмнөд Хүннүд шаньюйн төрөл садны таван дэвийн арван «эвэртэн» хэмээх дээгүүр тушаалын сайд түшмэд хэвээр үлдсэн боловч өөр овог аймгийн хуучин гүдү-хэү нарын удаад гурван зэрэг дэвийн зургаан түшмэд нэмэгдсэн байна. Хамгийн сонин нь Л.Гумилевын гярхай ажигласанчлан Өмнөд Хүннүд хуучин овог аймгийн сурвалжтан нар зонхилж, овог аймгийн байгууллын үлдэгдэл ихээхэн хүчтэй хэвээр үлдээд Умард Хүннүд Хятадын эрхшээл нөлөө, овог аймгийн ахлагч, зонхилогч нарын эрх мэдэлд дургүйцэн эрх чөлөөг эрмэлзэгчид олноор хуран цугларч, овог аймгийн байгууллыг илүү хурдацтай задлан байсан явдал байжээ. Ийм байдал Хүннугийн үед төдийгүй, дараах үеүдэд ч нэг бус удаа давтагдан байсан байж магад. Учир нь М онгол туургатны дотроос өндөр соёл иргэншилтэй Хятад, Дорнод Туркестан, Дундад Азид ойр байгсадын дунд овог аймгийн байгууллын үлдэгдэл удтал хадгалагдан үлдээд харин тийм соёл иргэншлийн төвүүдийн нөлөөнөөс хол байсан төв хэсгийн Монголд овог аймгийн байгууллын үлдэгдэл харьцангуй бага, тэр байтугай бараг цөм овог аймгаа мэдэхээ больсон байдаг. Хүннү нарын амьдралын түвшин янз бүр байсан бөгөөд ерөнхийдөө сурвалжит язгууртны амьдрал овог, аймгийн жирийн хүмүүсийнхээс нэлээд дээгүүр байсан боловч Хятад зэрэг суурыимал улс орнуудын хаад, ноёд, сайд, түшмэдийнхээс ихээхэн доогуур байдаг байжээ. Харин жирийн Хүннү нарын амьдрал нь хэдийгээр төдийлөн сүрхий сайнгүй байсан боловч төрөл садан, овог аймгийн гишүүдийн түшиг дэмжлэгтэй байдаг, дарлал мөлжлөгийн тогтолцоо жигдрээгүй байсан учир Хятад зэрэг бусад суурьшмал улс орнуудын жирийн хүмүүс, ялангуяа зарц ядуус, боол шивэгчин нарынхаас нэлээд дээгүүр байдалтай байсан байна. Гагцхүүдайны хөлд нэрвэгдэх, ган зудын аюулд автажмалаа барах, царцаа хорхойнд тарианы ургац алдах үед жирийн Хүннү нарын амьдрал эрс доройтож, олноороо даарч бээрч, өлсч цангаж үхэхэд хүрдэг байсан байна. §7. Хүннүгийн удам угсаа, соёл иргэншил Хүннүгийн хэл, удам угсааны хамаадлын асуудал нэлээд маргаантай байдаг бол шашин, соёлын асуудал нь тиймгүй. Хүннү нарыг түрэг хэлтэн уйгурчуудын өвөг дээдэс байсан мэт үзэх үзэл байдагболовч тэр нь хараахан ________ 235 МОНГОЛ ҮЛСЫН Т\ҮХ. I БОТЬ нотлогдохгүй байгаа юм. Хүннү нарыг өвөг Монгол хэлтэн байсан учир м онгол үндэстний өвөг д ээд эс байсан гэсэн үзлийг Г.С үхбаатар «Монголчуудын эртний өвөг» зохиолдоо ихээхэн үндэслэл, үнэмшилтэй нотлон харуулсан юм. Тэрээр Хүннү нар шаньюй хаанаа чэнли Хуту гэж цоллодог байсан гэж эртний хятацаар тэмдэглэн үлдээснийг «Тэнгэрийн хүү» гэсэн үг, шаньюйн эхийг Яньчжи гэдэг байсан нь ээж гэсэн үг, хятад сурвалжид хүннү, дүнхү нарын хилийн зааг орчимд хүннү нар оуто болж суудаг гэсний оуто нь отог гэсэн үг гэх зэрэг үндэслэл гаргасан байна. Түүнчлэн хүннү нарын дунд «бэйчэци» буюу «бичэци» хэмээх албан тушаалын нэр байсан ньтодорхой байна. Жич, бас Үлигюй (өлгий), Мохуай (муухай), Хүчжэн (хүчин), Мохой (могой), Сибадуй (Сүбээдэй), Кюбэлү (Хубилай), Хүлүгү (Хүлэгү) гэх мэтийн хүний нэртэй төсөөтэй нэр бүхий хүннү хүмүүс байсан байгаа юм. XX зууны эхээр хүннү нарын нүүр, толгой, биеийн төрхийг европжуу маягтай байсан бололтой хэмээн нэг хдсэг эрдэмтэд тааварлаж байжээ. Гэтэл энэ зууны дунд үе, дэд хагаст Монгол, Буриад, Өвөр Монголд хийсэн археологи-антропологийн судалгаагаар уг таавар няцаагдсан байна. Ноён уулын булшнаас олдсон хүннү хүмүүсийн гавлын яс нь цөм монголжуу төрхтэй байжээ. Оросын эрдэмтэн С.И.Руденко Хүннүгийн холбогдолтой археологи-антропол огийн баримтуудыг судалж үзсэний үр д үнд хүннү нарын хэлбэр галбир нь европжуу байтугай Угро, түркүүдийнхээс ялгаатай, харин монголчуудынхтай адил төстэй болохыг ажиглан тодорхой дүн шинжилгээ хийсэн байна. Тэрээр өгүүлэхдээ: “Хүннү нарын үс нь өнгөөрөө барахгүй, мөн хэлбэрээрээ фин-угрогийнхоос ч, слав ард түмнийхээс ч эрс ялгаатай монгол арьстны ерийн үс байна. Ноён уулын булшнаас гарсан үс скифийн үеийн Алтайн хүнийхээс гоц ялгаатай байсан нь сонирхолтой” 1гэжээ. Мөн Оросын эрдэмтэн И.В.Константиновын бичсэн зүйлээс үзвэл хүний төрх байдлын хувьд “ ...Төв Азийн маягийн хамгийн онцлог төлөөлөгчид монголчууд, буриаа нар бөгөөд энэ маяг бүрэлдсэн магадтай нутаг нь Умард Монгол юм”2 гэсэн байна. Энэ бүхний үндсэн дээр Г.Сүхбаатар “...Хүннүд холбогдох антропологийн мэдээнээс үзэхэд Хүннү нарыг монгол угсаатан гэж бүрэн болно”3 гэсэн дүгнэлт хийсэн байна. .— Хүннү нар тэнгэр шүтлэг бүхий бөө мөргөлтэй улс гүрэн байсан юм. Тэнгэрийн хүү хэмээгдэгч шаньюй хаан өглөө өргөө ордноосоо гарч ургах наранд мөргөл үйлддэг, орой үдэш саранд мөргөдөг байжээ. Хүннү нар нэн түрүү тэнгэр газар, өвөг дээдэс, онгон; шүтээн, лус савдагг шүтэн мөргөдөг байжээ. Билгийн улирлын нэгдүгээр сард буюу цагаан сарын үеэр ихэс дээдэс, аймгийн зонхилогч цөөн тооны сурвалжит язгууртан нар Луут хот дахь шаньюйн өргөө ордны тахилгын сүмд цуглаж мөргөл үйлдэн, төрийн бодлого, аливаа чухал хэрэг явдлын хОлбогдолтой зөвөлгөө хийдэг байжээ. Тавдугаар сард ихэс дээдэс, аймгийн зонхилогч, овгуудын ахлагчид цөм Луут 1 2 3 С .И .Руденко. Культура Хуннов и Н оинулинские курганы, М .-Л ., 1962. стр. 111. И .В.Константинов. П роисхож дение Якутского народа и его культуры. -«Якутия и её соседи в древности». Якутск, 1975. стр. 133. Г.Сүхбаатар. М онголчуудын эртний өвөг. УБ., 1980. тал 163. 236 Л эл АНГИ. Монгол нутап байсан эртний улс, аймгуүл хотод хуран цугларч өвөг дээдэс, тэнгэр газар, онгон сахиусуудад өргөл өргөж, мөргөл үйлдцэг байжээ. 9-р сарын эхний нохой өдөр Лунцы тосгонд бүх нийтээр цуглаж тэнгэр тахидаг байжээ. Cap бүрийн могой, нохой өдрүүд ээлтэйд тооцогддог байжээ. Өмнөд Хүннүгийн шаньюй нь Зүүн Хань улсад дагаар орсны дараа бас Хятадын эзэн хаанд өргөл мөргөл үйлдэх шинэ журам өөрийн улсын дотор тогтоосон байна. Гэвч тэр нь Умард Хүннүд хамаардаггүй байсан нь мэдээж хэрэг. Хүннү нар улсын эзэн савдаг, усны эзэн лус бас бус онгон шүтээнд шүтдэг байжээ. Түүнчлэн аливаа овог, аймгийн үүсэл гарвалтай холбоотой, түүнийг ивгээн тэтгэгч тотем хэмээх амьтдыг онгон сахиус болгож шүтэн биширдэг байжээ. Чоно, марал буга, шонхор шувуу тэргүүтэй араатан, жигүүртнийг шүтэн бишрэх амьтан шүтэх тотемизм тэдний дунд багагүй байж ээ. Түүнчлэн бас мод ургамал, хад чулуу, амьгүй бодисыг сүнс сүүдэртэй хэмээн шүтэх анимизм хэмээх бишрэл байсан боловч тэр нь архаг хуучны үлдэгдэл төдий бага болж байжээ. Хүннүгийн шаньюйг өргөл мөргөл хийх зэрэгтээ байнга зүүн гар талд нүүрээ умар зүг хандуулан суудаг гэсэн мэдээ баримтаас үзвэл өргөө ордныхоо хойморт залсан онгон шүтээнд мөргөхдөө гэрийн доторх баруун талд суудаг байжээ. Мөн гэрийн гадна баруун талд суугаад умар зүг харж, алтан гадас, долоон бурхан оддод мөргөдөг байсан байж магад байна. Тэнгэр бол Хүннү улсын цорын ганц дээд шүтээн байсан боловч дэлхий ертөнц, өвөг дээдэс, газар ус гээд бас өөр олон янзын дэд шүтээн байдаг байжээ. Тэд бүхэнтэй шууд харилцдаг нь бөө, удган нар хэмээн тооцогддог байжээ. Бөө удгандаа хүннү нар маш ихэд итгэн биширдэг байсан бөгөөд тэдний бөөлж буух үедээ хэлсэн үг нь тэнгэрийн айлдвар, онгодын айлдсан зүйл хэмээн итгэгдэн бишрэгдцэг байжээ. Бөө, удган нар онгон сахиустай харилцана, өвчтөнийгэмчилнэ, мэрэгтөлөг үйлдэнэ, хувь заяа, ирээдүй төлвийг урьдчилан мэдэж хэлж өгнө, сайн сайхны ерөөл үйлдэнэ, муу муухай хараал зүхэл хийнэ, дайсньт сүр сүлдийг дарж ялагдалд оруулахын тул ирэх зам дээр нь алсан ямаа газар доор булж, хараал зүхэл хийгээд орхиж одох зэрэг янз бүрийн үйлдэл хийдэг байжээ. Тэдний зарим нь Хятадын Хань улсын ордны дотоод хов жив, ил далд дайсагналын нөлөөнд орж, түүнчлэн тэндээс дам уламжлал бүхий сөрөг нөлөө хээл хахуульд автан ихээхэн хүч нөлөө бүхий этгээдийг гаж буруу дүрслэн хөнөөх, хөнөөлгөх явдал гаргаж байжээ. Дээр дурдсанчлан, Хүннүд бууж өгөөд хүчээ өгч зүтгэн байсан Ли Гуанли жанжныг бөө, удган нар мөнхүү Хүннүд бууж өгөөд идэвхийлэн зүтгэж байсан өөр нэгэн хятад жанжны үгэнд орж, хээл хахуульд шунан хилсдүүлж, гүдэгдүүлэн хороолгосон байдаг. Гэсэн хэдий ч тэнгэр шүтлэг, бөө мөргөл нь Хүннү тэргүүтэй Төв Азийн нүүдэлчин малчин улс түмнүүдийн соёл иргэншлийн амин сүнс, ёс суртахууны мөн чанар, дотоод агуулгыг илэрхийлэн илтгэгч байв. Хүннү гүрний үед дэлхийн гурван их шашны дотроос лалын шашин гарч ирэх ерөөс болоогүй байжээ. Загалмайтны шашин дөнгөж үүсч байсан бөгөөд гагцхүү Буддын шашин үүсэн бүрэлдээд хэдэн зуун жил болж байжээ. Тийм учраас хүннү 237 Монгол УЛСЫН ТУҮХ. I БОТЬ нарын дунд Буддын шашнаас бусад нь нэвтрэн дэлгэрэх боломж огт байсангүй. Буддын шашин нь Кушаны соёл иргэншил, Хотонгоор дамжин гагцхүү гол төлөв Тангад, Түвэд угсааны овог аймгууд оршин амьдарч Хүннүд эзлэгдэн захирагдаж байсан Хөх нуур, Ганьсү дахь Хүннүгийн ноён Сютү вангийн өргөөнд нэвтрэн нөлөөлж эхэлсэн байж магад байгаа юм. М Э Ө 121 онд Сютү вангийн өргөө ордноос Хятадын жанжин Хо Цюйбиний олзлон авсан гурван метр гаруй өндөр алтан хүний хөрөг нь Будда бурхны хөрөг байсан нь үндсэндээ нотлогдоод байгаа юм. Эртний Хятадын «Вэй улсын түүхэнд» ч түүнийг Буддын хөрөг хэмээн шууд нэрлэн заасан байдаг байна. Хятадын «Баруун улсын түүх» сударт түүнийг Сютү ван тэнгэр тахихдаа хэрэглэдэг байсан хэмээн дурдсан байдаг байна. Сютү ван уг нь тэнгэрлиг шүтээнт бөө мөргөлтөн байсан болохоор Будда бурхны бэлэн сайхан алтан хөргийг дэргэдээ хүндтэй мэндтэй байлган тэнгэр тахидаг байсан биз. Сютү ван бөө мөргөлөө орхиод Будцын шашинтан болсон, болоогүй ялгаагүй тэнгэр тахихдаа Буддын алтан хөрөг хэрэглэж байсан болохоор түүний өргөө ордонд Буддын шашны нөлөө их бага хэмжээгээр ' тусч байсан нь магадтай ажээ. Тийм утгаар Г.Сүхбаатар “...Бурхны шашин Хүннү улсын хязгаар нутагт нэвтрэн орсноос цааш онц хэтрээгүй мэт санагдана. Хүннүгийн шаньюй, түүний шадар түшмэдийн дотор бурхны шашин нөлөөтэй байсан тухай баримт огт олдохгүй байна”1 гэсэн нь үнэн байдалд бүрэн нийцнэ. Тийм учраас Хүннүгийн үндсэн нутаг биш бөгөөд тус нутгийг зөвхөн дарангуйлан сууж байсан цөөн тооны Хүннү нарын захирагч вангийн өргөөнд Буддын хөрөг тэнгэрийн тахилгад хэрэглэгдэж байснаар Хүннүгийн үндсэн нутаг оронд Буддын шашин нэгэнт нэвтэрч дэлгэрсэн байсан юм шиг ойлгон чухам тэр үеэс Монголд бурхны шашин нэвтрэн дэлгэрсэн хэмээн үзэх үндэсгүй юм. Тэр тусмаа Хүннүгийн үеийг Монголд Буддын шашин нэвтрэн дэлгэрсэн эхний үе шат байсан мэт үзэж болохгүй^ Хүннүгийн соёл иргэншил нь өмнөх үеийн Монгол орон дахь Хүннү тэргүүгэй янз бүрийн нүүдэлчин, малчин овог аймгуудын «дөрвөлжин булш», «буган чулууны» үеийн хүрэл, төмрийн соёлын өвийг уламжлан урагш ахиулж, эзлэгдсэн бусад нүүдэлчдийн соёл болон Хятад, Солонгос, Дундад Ази, Грек-Бактрийн суурынмал иргэншлийн нөлөөтэйгээр хөгжижбайсан байна. Хүннү гүрэн байгуулагдсаны дараа утга соёлын аймагт гарсан хамгийн том ололтын нэг нь Хүннү нар бичиг үсэгтэй болсон явдал байв. Төр байгуулагдахын өмнө Хүннү нар үнэхээр бичиг үсэггүй байсан боловч дараа нь бичиг үсэгтэй, түүн дээр суурилсан гэгээн соёлтой болж, нүүдэл иргэншил үүссэн байна. Модун шаньюй төр улсаа байгуулсны дараа Хятадын Баруун Хань улстай бичиг захидлаар харилцаж байжээ. Хүннүд дагаар орсон Хятад түшмэл Юэ гэгч “хүн ам, мал хөрөнгийг тоолон гувчуур авах бүртгэл хөтлөхөд шаньюйн шадар хүмүүсийг сургасан”2 гэсэн мэдээ байдаг. 46 онд Хүннүгийн нэг түшмэл нь Зүүн Хань улсад өөрийн улсын газрын зургийг 1 2 238 М өн тэнд. тал 82. О .И акинф Бичурин. История о народах обитавших В Средней Азии вдревние времена. Часть первая, С П б., 1851. стр. 27-28. Л эл а н ги . Моигол нутагт байсан зртний үлс, аймгуул / ■ нууцлан хүргүүлж байжээ. Т эр бүхэн нь Хүннү гүрэн бичиг үсэгтэй байсныг нотлож байна. Гэвч хүннү нар чухам ямар бичиг үсэг хэрэглэж байв гэдэгт асуудлын гол гогцоо оршиж байгаа юм. МЭӨ I зууны эхээр зохиогдсон «Давс төмрийн тухай бодрол» зохиолд: Хүннү нар яс сийлэн, модоор ороон олон түшмэл тэмдэглэлцэх бөгөөд эзэн, түшмэл, дээд доорд хэрэглэнэ1 гэсэн байдаг байна. Энэ нь Хүннүд Хятадынхаас ялгаатай ямар нэгэн бичиг байсны нотолшо юм. Хүннү нар Цинь, Хань улсын түрэмгийлэлд нэг биш удаа өртөж, түүний хар хайрцагийн түрэмгий бодлогыг сайн мэдэж авсан тул хятад бичиг авч, Хятадын соёл иргэнш ил, улс төрийн эрхш ээл нөлөөний хүрээнд татагдан орохоос болгоомжилдог байжээ. Тийм учраас тэд гагцхүү Дорнод, Өрнөд Туркестан, Арамей, Согд, Парфи, Кушанаас юэчжи бичиг авч хэрэглэх цорын ганц боломжтой байжээ. Францын эрдэмтэн Е.Блоше хүннү нар МЭӨ III зууны үед Арамей хавиас хожмын үеийн түрэг бичигтэй төсөөтэй ямар нэгэн үсэг авч хэрэглэсэн, тэр нь хойч үед уламжлагдан хэрэглэгдсээр Орхон-Енисейн түрэг бичээс болж хөгжсөн гэсэн тодорхой санаа анх удаа дэвшүүлэн гаргаж иржээ2. Хүннү нар арамей нарын бичгийг өөрийн хэл ярианд тохируулан нэн эртний өвөг монгол тамга тэмдгээр баяжуулсан хүннү үсэг зохиож хэрэглэсэн байна. Чухам тийм бичиг үсэг байсан нь түүхэн сурвалжийн зарим баримт мэдээгээр нотлогдож байна. Эртний Зүүн өмнөд Азийн Кампучи улсын тухай Хятадын «Цзинь улсын судар» дотор дурдсан нь: «Фунаньчууд... ном тэмдэглэл хийнэ, тэдгээрээ хадгалдагюм байна. Бичиг нь Ху нарынхтай төстэй»3 гэсэн байдаг байна. III зууны үед Кампучид очсон Хятадын элч нар бас фунаньчууд нь энэтхэг бичиг хэрэглэдэг, тэр нь хиан нар хэмээх эфталит буюу Цагаан Хүннүгийнхтэй төстэй гэсэн байдаг байна4. Фунаньчуудын хэрэглэж байсан энэтхэг брахми бичиг нь мэдэхгүй хүнд Хүннүгийн хэрэглэж байсан бичиг үсэгтэй төстэй санагдсан байж бүрэн болно. Ямар боловч Хүннү гүрэн хожуу үеийн Орхоны түрэг үсэггэй адил төсөөтэй бичиг хэрэгл эж, Орхон-Енисейн руни үсэг үүсэн бүрэлдэх үндэс суурийг тавилцаж өгсөн байж болох юм. Эртний Шумер, Вавилонд анх үүссэн 60 жилийн он тоолол буюу жарны тогтолцооны доторх 12 жилийн мөчлөг нь Иран, Туранаар дамжин Хүннү, Хятад хоёрт аль алицц нь орж ирсэн байна. 12 жил нь хулгана, үхэр, барс гэх зэргээр тус тусдаа нэг амьтны нэрээр нэрлэгдсэн байдаг байна. Хүннү нар хөрш зэргэлдээх улс орнуудын нэгэн адил 365 хоногийн жил, тус бүр гурван cap бүхий дөрвөн улирал, 29-30 хоног бүхий 12 сартай байсан бололтой байдаг. Харин өдөр тутмын цагийн хуваарь ямар байсан нь тодорхойгүй байна. Хүннү нарын аман зохиолд тэдний тухай сонирхолтой домог яриа байжээ. Тэрхүү домог ёсоор Хүннүгийн шаньюйд маш сайхан гоолиг хоёр охин байжээ. Умрын иргэд тэднийг тэнгэрийн охид гэх болжээ. Шаньюй 1 2 3 4 Хуань Куань. Давс, төмрийн тухай бодрол. Ш анхай, 1958. тал 376. С .В .К и сел ев . Д р евн яя истори я Ю ж ной С и би р и . М ., 1951. стр. 6 0 6 -6 0 7 ; Г.С үхбаатар. М онголчуудын эртний өвөг. тал 115. Ц зинь улсын судар. 97-р дэвтэр. тал 10. Г.Сүхбаатар. М онголчуудын эртний өвөг. УБ., 1980. тал 123. ____________239 > МОНГОЛ IЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ тэднийг насанд хүрмэгц гэрлүүлэх хэрэгтэй болж өгүүлэхдээ: Би энэ сайхан охидоо хүнд яаж өгөх вэ? Тэнгэрт өргөн барья гээд улс гүрнийхээ умард хязгаарын эзгуй ой хөвчид аваачжээ. Т энд тэрээр өндөр сүрлэг асар бариулж, охидыг дээд давхарт суул ган тэнгэрт хандаж та өөрөө аваарай хэмээн мөргөн гуйгаад орхин оджээ. Гурван жил өнгөрсний дараа эх нь охидоо очиж авъя гэсэнд шаньюй цаг нь болоогүй гээд зөвшөөрсөнгүй. Дахин жил болоход нэгэн хөгшин эр чоно ирж асрыг өдөр шөнөгүй харуулдан манах болжээ. Нөгөө чоно улисаар байгаад асрын доор нүх ухаж ороод гарахаа больжээ. Дүү охин нь эгчдээ хандан: Эцэг минь биднийг тэнгэрт өгөхөөр энд суулгасан, гэтэл эдүгээ чоно ирсэн нь тэнгэрийн дохио байх, тэнгэр түүнийг илгээсэн биз, иймд доошоо бууж түүнд очсугай гэжээ. Эгч нь ихэд цочин айж, энэ чинь адгуус байна шүү дээ, эцэг эхийнхээ нэрийг битгий бузарла! гэжээ. Дүү нь түүний үгэнд оролгүй доошоо бууж чонын гэргий болж хүү төрүүлсэн ажээ. Тэр хөвгүүний үр ач нар нь өсөн үржсээр бас нэгэн улс аймаг болсон, тийм учир тэр улсын иргэд чоно улих адил уртын дуу дуулдаг болсон гэдэг байжээ. Хүннү, Түрэг, Монголын аль алины тотем онгоны тоонд чоно дээгүүр байр суурь эзэлж байсан бөгөөд цөм уртын Дуутай байсаар ирсэн. Түүний гарал үүсэл Хүннү домогт тийнхүү дээрхи байдлаар тусаж үлдсэн байдаг байна. Хүннү нар МЭӨ 121 онд Ганьсу муж дахь Циляныиань хэмээх Цагаан уул, Яньчжи нуруу хоёроо Баруун Хань улсад нэлээд удаан хугацаагаар түр булаагдаад уртын дуу бололтой нэгэн дуу гаргажээ. Түүнийх нь дотор «Цилянь уулаа алдаад зургаан хошуу мал маань өсөхөө болилоо, Яньчжи уулаа алдаад авгай нар маань энгэсэггүй боллоо» гэсэн зүйл орсон байжээ. Хүннүгийн тэрхүү дуу нь нутгаа дайсанд алдаад гунихран зохиосон гунигийн дуу байсан байна. Тэд бас баяр баясгалан, найр хурим хөгжөөн наргианы янз бүрийн дуу, хөгжимтэй байсан нь мэдээж хэрэг. Тэд орой үдшийн цагт цуур, лимбэ, хуур зэргээр хөгжимдөн дуу дуулж наргидаг байсан байна. Хүннүд олзлогдож байсан Хятадын элч МЭӨ 80-аад оны үест бичсэн зүйлдээ орбйн цагаар цуур хангинан, адуу янцгаан, үхэр нь мөөрөлдөөд нойр авахуулахгүй байв гэсэн байна. Хүннү нарт янз бүрийн цохивор хөгжмийн зэмсгээс хэнгэрэг (хүүрэг), чавхдаст нумтаас хуур (күнхоу), чавхдаст товшвороос бийваа (пифа), үлээврээс цуур, лимбэ байсан байна|Төв аймгийн^Алтанбулаг сумын нутаг Туул голын сав дахь Морин толгой гэдэг газар буй Хүннү нарын булшийг манай археологичид судлах явццаа хүннү нарын хэрэглэж байсан «хэл хуур» хөгжмийн зэмсгийг нээж олсон юм1. МЭӨ I зууны үед Хүннүгийн шаньюй нь түүнд олзлогдон дагаар орсон Хятад жаижин Ли Линг Байгал нуурын тэртээ нутаг заагдан суусан Хятадын элч асан Сүн-Үгийн зүг илгээж, хөгжим тоглуулан найр хийлгэж байжээ. Ер нь Хүннүгийн дуу хөгжимд Хятадын хаад, ноёд хүртэл дуртай байсан байх бөгөөд тэр нь уг дуу, хөгжим нэлээд сайн сайхан аялгуутай байсны дээр Хүннү нар тун муугүй дуулж, хөгжимдцөг байсныг давхар нотолж байна. Зүүн Хань улсын Линди (168-190) хаан Хүннү 1 Д .Ц эвээндорж . Булшнаас олдсон хүннү хэл хуур. Ш УАМ, № 3. тал 70-80. 240_________ ‘ А :'А АНГИ. М о нго л нүтап байсан эртнмй үлс, аИмгүүл Хүннүгийн хэл хуур (Тов аймаг, Алтанбулаг сум, Морин толгой) ' нарынхувцас, гэр, исэр, суудал,хоол, хэнгэрэг, лимбэ, бүжигтдуртайбайсан гэсэн мэдээ баримт байдаг байна1. 195 онд Өмнөд Хүннү нар Хятадыг довтлон шүлэгч эмэгтэй Цай Вэньцзийг олзлон авч, зүүн этгээдийн чжүки ноёндоо хатан болгон өгчээ. Цай Вэньцзи «Ху нарын цуурын эгшгийн 18 бадаг» хэмээх ихэд алдаршсан шүлэг бичсэн байна2. Хятадын нэрт эрдэмтэн, зохиолч Го Можо «Цай Вэньцзи» хэмээх сонирхолтой жүжгийнхээ дотор түүний намтрыг нэлээд өөрөөр дүрслэн харуулсан байдаг боловч тэр эмэгтэй тийм шүлэг зохиож, хүннүгийн дуу хөгжмийн эгшиг аялгууг олонд алдаршуулсан нь үнэхээр болж өнгөрсөн баримттай зүйл юм. Хүннү нарын дуу хөгжим Хятад зэрэг бусад улс оронд нөлөөлсөн байх бөгөөд Монгол орны хойч үеүдэд уламжлагдан үлдэж, зохих дэвшил нөлөө үзүүлсэн байна. Хүннү нар бас бөх барилдуулж, морь, тэмээ уралдуулан, сур харваж хэрэг дээр эрийн гурван наадам хийдэг байсан бололтой байгаа юм. Ордос нутгаас олдсон хүрэл эдлэлүүдийн дунд бөх барилдаж буй дүрстэй бүсний хоёр арал байсан ажээ. Морь, тэмээ уралдуулж байсан тухай мэдээ сурвалж сударт тодорхой тэмдэглэгдэн үлдсэн байдаг. Хүннү гүрний соёл иргэншил нь өмнөх үеийн хурэл зэвсэг, дөрвөлжин булш, буган чулууны соёлын өв уламжлал дээр үүсч түүнийг цааш хөгжүүлсэн болох нь Хүннүгийн эдийн боловсрол, утга соёлын аль алинд тодорхой тусч үлдсэн байв. Ваар савнуудын хувьд авч үзсэн ч хүрэл зэвсгийн үеийн шавар савнууд нимгэн, жижиг бөгөөд хээ угалз нь гүнзгий биш байсан байхад Хүннүгийн булшнаас гарсан ваар савнуудын хээ угалз гүнзгий, оньсон хүрд дээр үйлдсэн байх учир хийц чанарын хувьд илүү сайн болсон байдаг. Хүрлийн үеийн ба Хүннүгийн ваар савны хээ угалз ижил бөгөөд нэг янзын арга техникээр хийгдсэн байдаг. Хүрлийн үеийн олдворууд дотор зузаан мөртэй, ээтэн үзүүртэй, хавтгай бариул бүхий, бариулын үзүүр нь дүгрэг тавтай хутга байдаг. Түүнтэй адил хэлбэрийн төмөр хутга Хүннүгийн булшнуудаас нэлээд олдоод байгаа. Хүрэл зэвсгийн дунд гурвалжин үзүүртэй, урт нарийн иштэй жижиг хүрэл зэв маш олон байдагтай адил 1 2 Ф ан ь Е. Зүүн Х ан ь улсы н түүх. Ш ан хай , 1894, 2 3 - р д э в т э р , тал 108; Г .С үхбаатар . Монголчуудын эртний өвөг. тал 131-132, И .С.Лисевич. Древнекитайская поээия и народная песня. М., 1969. стр. 115-118. 241 МОНГОЛ УЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ төсөөтэй боловч ишийгтөмрөөр хийсэн хүннүзэвүүд тус улсын өмнө зүгийн аймгуудаас нэлээд олдсон байна. МЭӨ II-1 зууны үеийн хүннүгийн сумны зэвүүдийн ихээхэн хэсэг нь төмрөөр хийгдэж байсан явдал археологийн ш инж илгээгээр нэгэнт нотлогдоод байгаа юм. Хүннүгийн балгас, суурин, булшнаас олдсон их, бага шавар савын ихэнхэд зурах, самнах, чимхэх аргаар эвэр хээ үйлдсэн байдаг байна. Мөн барилгын дээвэр, үзүүрийн вааруудыг эвэр хээтэй тусгай хэвэнд шахаж хээлсэн байх бөгөөд хээ нь их төлөв ижил дөрвөн хэсэгт хуваагдсан байдаг ажээ. Түүнчлэн мөн эвэр хээ угалзыг алт, мөнгө, мод, чулуугаар үйлдсэн гоёл чимэглэлийн зүйлд урлан сийлсэн байдаг байна. Хүннүгийн урлах дуртай зүйл бол хүн, мал, араатны дүрсийг янз бүрийн арга барилаар төрөл бүрийн эдээр дүрсэддэг байсанд оршино. Ар Монгол, Ордос, Буриад, Өмнөд Сибирь нутгийн хүннүгийн булш сэлтээс ноцолдож байгаа араатан, адгуусын дүрсийг урласан цутгамал хүрэл ялтсууд маш их олдцог байна. Ноён уулын булшнаас гарсан ноосон нэхмэл, ширдэг, хөшигний хээ их сонирхолтой бөгөөд нэгэн хэсэг нэхмэдд хүний дүрсийг маш сайхан нэхсэн байна. Түүнд Хүннүгийн язгууртны дүрсийг уруул, хацартаа сахалтай, намирсан урт үстэй, ээтэн хамар, давхраатай нүд, хурц хараатай, уруул ба нүүрийн хэв байдал нь чанга, чин зоригтой байдалтай үйлджээ. Уул нэхмэлийг утас ороох аргаар хийсэн байна*. Хүннүгийн соёлын дурсгалд томоохон суурь эзлэх өөр нэгэн зүйл бол мал ба адгуусан амьтныг дүрслэх явдал байжээ. Ноён уулын булшнаас олдсон дшрдэгт мал, ан гөрөөс, араатны дүрсийг их урнаар үйлдсэн байна. Тэр ширдэгний төв хэсэг нь үүлэн хээтэй, түүний гадна талаар нарийн зурвас бэл хээтэй, гадна хүрээг зууван дөрвөлжин хээтэй Хятад торгоор эмжсэн байна.Тэр нэхмэлийн дотор талд амьтны дүрс 18-ыг үйлджээ. Тэдгээр амьтад нь төрлийн хувьд дөрвөн янз, тухайлбал сарлаг, буга, дэлтэй боловч сүүл ба биеийн байдал нь барстай төсөөтэй нэгэн араатан, бас чих, толгой нь араатан мэт атлаа далавчтай өөр нэгэн амьтан байгаа харагдна. Барс хэлбэртэй амыан нь саагласан сарлагийн хүзүүнээс хазаж байх бөгөөд сарлаг нь гүүнийг эврээрээ ольж сэжин байх ажээ. Сарлагийг амаа ангайж, хэлээ унжуулан, нүдээ бүлтийлгэсэн янзтай үйлдсэн нь араатантай амь дүйн тэмцэж, цухалдан байгаа байдал илэрхий. Сарлаг, араатан хоёр тийнхүү ноцолдож байгаа дүрс уг ширдэгт тав дахин давтагдсан үзэгдэнэ. Тэдгээрийн завсар давхиж яваа бугын хондлой дээр сууж, нуруунаас нь зуусан далавчит араатны дүрс дөрөв дахин давтагдаж үйлдэгдсэн байна. Буга нь амаа ангайж, хар хурдаараа хатирч байх бөгөөд нуруугаа хотойлгон ууцаа шарваж байгаа байдалтай. Далавчит араатны дүрс нь Монголын бусад нутаг, Өмнөд Сибирь, Умард Хятадаас олддог алт, хүрлээр цутгаж хийсэн амьтны дүрстэй ив ижил. 1 Ц .Доржсүрэн. Умард Хүннү. УБ., 1961, тал 96-98 242 __________ А э а АНГИ. М о н го л нутагт байсан эртний улс, аймгуул Хүннүгийн ширмэл ширдэг (Тов аймаг: Батсумбэр суМ, Ноён уул) Ноён уулын булшинд адуу, сарлаг, үхэр, буга зэрэг амыдын дүрсийг нимгэн алт, мөнгөөр хөөмөллөж гаргасан нь их уран нарийн болжээ. Ялангуяа 6-р булшнаас нь олдсон дүгрэг, гонзгой хоёр мөнгөн эдлэлд шилмүүст ойн дунд үс нь хоёр тийш хагарч унжсан, зогдор савагтай амыныг маш сайхан дүрсэлсэн байна. Мөнхүү 6-р булшнаас олдсон сийлбэртэй дөрвөлжин мод ба модоор урлан сийлсэн амыны дүрс, саарал хашаар хийсэн хүний дүрс зэрэг зүйл бас нандин түүх соёлын дурсгал юм. Ер нь оршуулгын байгууламж, зан үйлийн өвөрмөц хэлбэрийн хувьд Хүннү, Түрэг хоёр хоорондоо эрс ялгаатай байхад Хүннү, Монголчууд хоорондоо ижил байдаг байна. Тийм учир Г.Сүхбаатар “...Хүннүгийн соёл бол эртний Монголчуудын соёл гэх бүрэн үндэс байна”1 хэмээх дүгнэлтэнд хүрсэн байна. 1 Г.Сүхбаатар. Монголчуудын эртний өвег. УБ., 1980. тал 150. 243 Монгол ҮЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ Хүннү гүрний соёл иргэншилд дорно, өрнийн улс орнуудын соёлын нөлөө багагүй байна. Я лангуяа барилгы н хэрэглэгдэхүүн, түүний чимэглэлийн зүйлсийг хийхэд хятад арга барил оролцож байжээ. Монгол улсын Хэрлэн голын сав газар орших хүннү суурингуудын барилгын дээврийн үзүүрийн ваарны зарим хээ нь Хятадын Хань улсынхтай адил төсөөтэй байдаг байна. Түүнийг зарим эрдэм тэд Хань улсын түүх, археологийн дурсгал мэтээр үзэх хандлагатай байсан. Гэтэл уг зүйлсийг үйлдсэн хэрэглэгдэхүүн зэргийг нарийвчлан шинжилж үзэхэд, тэдгээр нь цөм Хүннүгийнх байдаг байна. Тэр харин Хүннү, Хань улс хоёрын соёлын харилцан нөлөөллийг харуулж байгаа баримт м өн1. Хүннү нар тахилгын сүмдээ алтан онгон тавьсан мэдээ байдаг боловч дийлэнх ихэнхдээ мод чулуугаар хийсэн онгонууд тавьдаг байжээ. Тэдгээр онгодыг тахидаг бөө, удган Хүннүд маш олон бөгөөд их хүч нөлөөтэй байжээ. Хятадын Хань улсын Уди хаан хүртэл Хүннүгийн хүчирхэг байдаг нь бөө удган нарт байж магад хэмээн үзэж, тэдэнд зориулсан тахилгын сүм бариулж байжээ. Түүгээр ч үл барам, Уди хаан тэдгээр бөө удганы ид шидээр Хүннүгийн хэдэн мянган модон хүн гарч ирээд Хятадыг сүйтгэж байна хэмээн зүүдэлж байсан тухай баримт хятад сурвалжид элбэг байдаг. Хүннү гүрний цэргийн урлаг, стратеги, тактикийн асуудал тухайн үедээ их өндөр түвшинд байсан бөгөөд Хятадын Хань улс зэрэг өндөр иргэншилт улс орнууд түүнийг дууриан авч хэрэглэж амжилтанд хүрч байсан учир бусад улс оронд багагүй дэвшилт нөлөө үзүүлсэн хэмээн үзэх үндэстэй байна. Хятадууд Хүннү цэргийн хувцас, зэр зэвсэг, байлдааны арга ажиллагааг шууд хуулбарлан авч Хүннүгийн маягийн хөнгөн морьт цэрэгтэй болж байсан тухай дээр дурьдсан. Хүннүгийн хөнгөн морьт цэрэг нь хөдлөл хөдөлгөөн маш гавшгай шалмаг, нум сум нь Хятадын алсын тусгалт бүдүүн хатуу нум сумнаас ойр тусгалтай байсан боловч жирийн нум сумнаас нь хол илүү хүчтэй бөгөөд бас харьцангуй холын тусгалтай байжээ. Байлдааны стратеги, тактикийн хувьд давуу хүчтэй дайсныг гэнэт цочмог дайран байлдах, олон удаа дайрч довтлон сульдаах, дайрч байлдаад хүч хүрэхгүй бол тал тал тийш дарнин зугтаад болзоот газартаа цуглан хүчээ сэлбэх, эсхүл цөм нэг зүг ухран зугтаж байгаа болж хол одоод хойноос нь хөөж яваа дайсныг бүгсэн цэргээрээ бүслэн цохих, ухран байлдаж явсан дайсны цэргийн ар талд алсуур сэм шургаж гүн гуу жалга малтаад урдаас нь дайран цохих, тагнуул туршуулын арга өргөн хэрэглэх зэргээр нарийн ажилладаг байжээ. Хүннүгийн төр ёс, цэрэгдайны үйл ажиллагаанд хүчинд автан дайсанд олзлогдсон юмуу бууж өгсөн нөхдөө Хятадын Хань улс дахийн нэгэн адил урвасан хэмээн цаазаар авах ял оноодоггүй, харин өөрсөдтэй нь сайн байлдаад хүчинд автан бууж өгсөн дайсныг алж хяддаггүй, хэрэв бууж өгөн хүчээ өгөн зүтгэх болвол амийг өршөөхийн дээр хүндэтгэн хүлээн авч зүтгүүлэх буюу хүч нөлөө бүхий заримыг өндөр тушаалд дэвшүүлэн тавьдаг байсан тухай Ли Гуанли, Ли Лин, Вэй Люй зэрэг хятад жанжин нартай холбогдуулан дээр дурдьсан. Тэр байтугай Хятадын Хань улсын элч Сү Ү 1 244 М өн тэнд. тал 98-99. Х о ё р д у га а р б ү л эг С Я Н Ь Б И , МУГОН, Т О Б А У Л С У У Д , У Х У А Н Ь НАР, ТЭД Н И Й У Г С А А ХАМ ААДАЛ §1. Сяньби, Ухуань, Муюн, Тоба нар, тэдний удам угсааны хамаадал Модун шаньюйд эзлэгдэн Хүннү гүрний захиргаанд орж, түүнд алба барьж байсан Дүнхү аймгуудын зарим нь манж-түнгүс угсааны овог аймгууд байсан боловч дийлэнх ихэнх нь өвөг монгол угсааны овог аймгууд байсан юм. Дүнхүгийн баруун хэсэгг Хянганы нурууны зүүн талд байсан Сяньби, баруун өмнөд хэсгийн Ухуань, баруун хойд хэсгийн Муюн, Тоба аймгууд цөм Монгол угсааны аймгууд байсан нь хэл шинжлэл, түүх-угсаатны зүйн шинжилгээгээр үндсэндээ бүрэн нотлогдсон болно. М анай эриний I зууны сүүлчээр Хүннү гүрний оронд Монголын түүхийн тавцан дээр зонхилох цэрэг улс-төрийн томоохон хүчин болж, удаа дараа гарч ирсэн Сяньби, Муюн, Тоба улсууд болон тэдний захиргаан доор оршин амьдарч байсан Ухуань зэрэг овог аймгуудын хэл, соёл, шашин шүтлэг, зан заншил нь хүннүтэй үндсэндээ бараг адил, олон талаар төсөөтэй . байсныг эртний Хятадын туүхэн сурвалж бичгүүд, орчин цагийн судалгаа шинжилгээ улам бүр лавшруулан нотолсоор байна. Тэд цөм хүннү нарын нэгэн адил Төв Азийн нүүдэлчин овог аймгууд байсан бөгөөд хэл ярианы хувьд Алтай язгуурын өвөг монгол хэлтнүүд байж ээ.^яньби нарыг эртний Хятадын түүх сударт «бэлхүүс нарийн, хүзүү гуалиг», «гар хдл тантгар бүдүүн», «мухар толгойтой, улаан хувцастай» хүмүүс байв хэмээн тодорхойлсон байдаг\Эртний хятадууд сяньби нарыг анх — сюйби, шиби, сиби гэх зэрэг янз бүрээр нэрлэж байснаа эцэст нь сяньби хэмээн нэг мөр нэрлэх болсон бөгөөд тэдгээр нэрс цөм сяньби гэсэн нэг утгатай, нэг хэсэг овог аймгийг нэрлэж байгаа юм хэмээн ухаарах болсон байна. Зарим эрдэмтдийн нэлээд үндэстэй үзэя^ байгаагаар сяньби гэдэг нэр хожмын үед шивэй хэмээх аймгуудын нэр болсон, тэхдээ уг нь шивэй хэмээх нэр байсныг хятад сурвалжид сяньби, бүр дээр үед тийнхүү сюйби, шиби, сиби гэж тэмдэглэн үлдээсэн байна хэмээн үздэм ж ээ1. Гэвч хожмын 1 Г.Сүхбаатар, Сяньби. УБ., 1971. тал 76-77. Лэл ЛНГИ. Монгол нүтагт. байсан эртний улс, аймгуул үеийн шивэй нарын нэг хэсэг манж-түнгүс угсааны, нөгөө хэсэг нь Хар тэрэгт шивэй, Монгол шивэй гэх зэрэг монгол угсааны овог аймгууд байсны дотроос монгол угсааныханд нь язгуурын Монголын өвөг дээдэс хамаарч байжээ1. Харин манж-түнгүс угсааны шивэй нарын ихэнх хэсэг нь Зүүн хойд Хятад буюу Манжуурт үлдсэн байснаас Манжийн төр XVIII зууны үед цөөн заримыг Синьцзянд очуулсан нь одоо ч мөн шивэй нэртэй үлдэж, манж түнгүсээрээ ярьж, бичиж, ном сонин хэвлэсээр байгаа юм. Гсяньби нарыг Хянганы зүүн талын Сяньби ууланд оршин амьдарч байсан учраас сяньби гэдэг нэртэй болсон гэдэг. Харин эртний Хятадын зарим түүх сударт сяньби нар бол уг нь Цинь Шихуаны үед Хятадын Цагаан хэрмийг барихад дайчлагдан ажиллаж байсан хятадуудын зарим нь оргон зайлж Сяньби ууланд очиж бүгсэн нь сяньби овог аймгууд болсон гэдэг нь худал бөгөөд буруу юм. Тэгэж бичсэн зүйлийг эртний Хятадын олонхи эрдэмтэд ямар ч үндэсгүй хэм ээн шүүмжлэн няцааж байсан байна. Г.Сүхбаатарын үзэж байгаагаар бол уг нь сяньби нарыг уулын нэрээр нэрлээгүй, харин уул нь сяньбийн нэрээр нэрлэгдсэн байх ёстой ажээ. £С яньби нарын нэрийг эртний хятадаар тэмдэглэхдээ «Сянь» (шинэ соргог, сайн сайхан), «би» (муу муухай, үл бүтэх) гэсэн утгатай хоёр үсэг хэрэглэсэн нь үндсэндээ өнгө үзэмж сайтай мэт боловч дотоод шинж чанар нь муу, сайхан зүстэй муухай амьтан гэсэн утга агуулсан бололтой байгаа юм. ^ Зарим эрдэмтэд хятадын сянь гэсэн нь өчүүхэн, би гэсэн нь бүдүүлэг гэсэн утгатай үгс болох учир сяньби гэсэн нь өчүүхэн бүдүүлэг амьтад гэсэн санаа агуулсан зүйл гэж үздэг. Хуучны Хятадад харь орны улс түмнийг доромж үзэж, хочилж нэрлэн дээрэнгүй хандах явдал гэм биш жам болсон байсан нь энэ мэт байв. Хуучин Дүнхүгийн холбооны Ухуанб, Муюн, Тоба аймгууд болон мөн Түгүхүнь, Юйвынь зэрэг аймгууд цөм Сяньбитай төрөл угсааны өвөг монгол хэлтэнгүүд байран байна. Ухуань нар анхны үед Ляодүн хойгийн баруун хойд талаар нутаглаж байгаад дараа нь Зүүн Шар мөрөн буюу Зуу-Удын чуулган асны Лябхэ (Луух) голын өмнө очиж нутагласан байна. Ухуань нар чухам хэн байв, удам угсааныхан нь одоо байна уу, үгүй юү, байвал чухам хаагуур ямар нэртэй болоод байна гэсэн асуултанд хариу өгөхөд хэцүү боловч бас зарим санаа бодол хэлэгдсэн байдаг. Тэдгээрийн дотроос нэлээд үнэмшилтэй нь эрт дээр үеийн ухуань нар бол одоо үед мөн Луух голын өмнө Найман, Оннигууд (Онниуд) зэрэг монгол аймгуудтай хамт зэрэгцэн оршдог Өвөр Монголын Аухан аймаг мөн гэсэн санаа юм. Үнэхээр, эрт дээр үеийн ухуань, орчин үеийн аухан гэсэн нэр ихээхэн төсөөтэйн дээр тэдгээрийн оршин амьдарч байсан, одоо ч байгаа газар, түүхэнд эзэлж байсан байр суурь, далайц хэмжээ нь хүртэл тохирч байгаа юм. Ухуань буюу аухан нар хэзээ ч хүннү, сяньби, муюн, тоба нарын адил хүчирхэг том улс болж байгаагүй боловч тэд нарын захиргааны бас нэлээд чадал, тодорхой түүхэн амьдрал, хөгжил б ү*^[ йлймаг. ястан байсаар ирсэн юм. 1 P.Pelliot. N otes sur les T ’ou-yu-houen et les Sou-pi. — T ’oung Pao, 1921, № 20, p. 326. ___________ 247 Монгол оля СЯНЬБИ УЛС улсын түүх. I БОТЬ _________J _______________________________ Лэл АНГИ. Монгол нутагт байсан зртний улс, аймгүул ^Э р тн и й Хятадын түүх судруудад «Сяньби нарын хэл, занш ил нь Ухуаньтай адил төстэй» хэмээн шууд заасан байдаг тул ухаунь нар сяньбийн нэгэн адил өвөг монгол хэлтэн аймаг овгууд байсан нь мэдээж хэрэг. Тэгэхлээр, сяньби, ухуань нартай нэгэн төрлийн муюн, тоба, түгүхүнь, юйвынь нар ч өвөг монгол хэлтэн байсан нь тодорхой байгаа бөгөөд эрдэмтдийн судалгаагаар улам нотлогдож байна^ ^Сяньби нарын хэлэнд холбогдох баримт материал маш ховор, гэсэн ч тэдний нутагт хятадаар Даньх<Гнь хэмээн тэмдэглэгдсэн нэртэй уул байсан нь монголоор Дархан уул гэсэн үг байжээ. Түүнчлэн Сяньби аймгийн зонхилогч Түлүхэү гэх зэрэг хүмүүсийн нэр байгаа нь бас монгол үг. хэмээмээр байгаа ю м ^ Алтай язгуурын нүүдэлчин аймаг улсуудын дотроос аймгийн зонхилогч, улсын эзнийг хан, хаан, хаган хэмээн нэрлэх явдал анх сяньби нараас үүсэн гарсан бололтой байгаа юм. Уг нь овог аймгийн ахлагчийг ка (ха), аймгуудын холбооны зонхилогчийг кан (хан) гэж байгаад олон аймгуудыг нэгтгэн захирсан эзнийг каган (хаган), хаан гэж байжээ. Хаган, хаан гэсэн нь хануудын хан гэсэн утга агуулж байжээ. Тэр нь хожмын үед бусад монгол, түрэг, манж-түнгүс угсааны улс гүрнүүдэд уламжлагдан хэрэглэгдсэн байна. / “Сяньби, ухуань, муюн хэлний баримт ховор учир тоба хэлний зарим үгсээртөсөөлөх бага зэргийн боломж байгаа юм. Эртний Хятад түүх сударт зарим тоба үгс орчуулга, товч тайлбарын хамт тэмдэглэгдэн үлдсэн байдаг. Жишээлбэл, тоба нарын дунд бичиг хэрэг хөтлөгчийг бидэчжэнь гэдэг байсан нь бичээчин, бичээч гэсэн үг гарцаагүй м^н. Түүнчлэн, чжичжэнь (сэцэн, цэцэн), уайчжэнь (үйзэн), хүлочжэнь (хорчин), сяньчжэнь (замчин), чжэгүйчжэнь (жигулчин=жуулчин), фүчжэнь (буурчи = тогооч), янчжэнь (яамчин) гэх зэрэг нэр томъёо дайралдаж байгааг П.Пеллио, Ширатори, Л.Базен, А.Будберг, Л.Лигети, Б.Ринчен, Г.Сүхбаатар нарын зэрэг эрдэмтэд илрүүлэн олж нотолсон байна. Үүнээс гадна, эгүлэ (үүл), чину (чинуа= чоно) гэсэн аймаг овгийн нэрс нь өвөг монгол хэлний үгс байгаа ажээ“Т ? Тоба гэдэг нэр бол уг аймаг улсын нэрийг хятадын д ү р с ^ э г , утга бичгээр ойролцоо дуудлагатай тэмдэглэн үлдээсэн зүйл юм. Зарим эрдэмтэд түүнийг хожмын үед Өвөр Монгол, Умард Хятадад тоба нарын байгуулж байсан Да Вэй хэмээх улсын нэрнээс үүссэн хэмээн үзэх явдал баидаг. Гэсэн ч тэрхүү улсыг Тоба Вэй гэж голдуу бичдэг байснаас биш Да Вэй гэх нь ховор байжээ. Ялангуяа тоба хэмээх нэр Тоба Вэй буюу ялангуяа_ДгиВэй хэмээх улс байгуулагдахаас аль эрт гарч йрээд байсан тул Монгол Тобаг Умард Х ятадын Да Вэй"хэмээх н эрн ээс үүссэн гэхэд төдийлөн их үнэмшилтэй биш байгаа юм. Харин авианы үсгийн бичишзй байсан эртний түрэгүүдийн гэрэлт хөшөөний бичээсүүдэд Тоба Вэй улс, тоба нарыгтабгач_ хэмээн нэг мөр нэлээд нарийн зөв нэрлэсэн байдаг. Түүнчлэн арабчууд түүнийг тамгаж, византичууд таугас гэж нэрлэдэг байсан нь табгач хэмээх нэр мөн болохыг нотолж байна. Гэвч табгач гэдэг нь чухам юу гэсэн үг болохыг эрдэмтэд янз бүрээр үзэж тайлбарлахыг оролдсон байдаг. Тэдгээр эрдэмтдийн янз бүрийн таамнал дунд А.Будбергийн зүгээс тоба гэдэг үгийг Монгол ҮЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ дабага = даваа гүвээ гэсэн монгол үг хэмээсэн нь ил үү үнэний хувьтай аж ээ1. Учир нь тэр үгнээс дабагачи буюу даваач гэсэн үг гарсан байж бүрэн болох бөгөөд тоба нар анх Хянганы умард хэсэг, Хэнтийн нурууны зүүн хойд хэсэгт, Онон голын адаг, Эргүнэ мөрний эхний уул даваа ихтэй нутагт оршин амьдарч байсан юм. Доктор Г.Сүхбаатар ч гэсэн А.Будбергийн энэ санаа дүгнэлт нь “ М иний таам аглалтай ойролцоо б ай н а” хэм ээн цохон тэмдэглэсэн байдаг2. Л.Лигети түгүхүнь зэрэг сяньби хэлнүүдийн тухай өгүүлэхдээ: “Шивэй, кидан, түюхунь буюу а-жа гэх монгол хэлний наанадаж гурван төв байсныг болгоож үзэх ёстой гэдэг нь сурвалж бичгээс тодорхой харагдаж байна шүү дээ”3 гэж байжээ. Л.Лигети бас сяньби, тоба хэлээр тэмдэглэгдэн үлдсэн тоба сяньби албан тушаал, аймаг овог, газрын нэр 11 үгийг тусгайлан шинжилж 1970 онд бичиж нийтл үүлсэнкСяньби хэлний аялга» өгүүлэлдээ “Эл шинжилсэн хэдэн үгийг үзвээс сяньби хэлний аялга табгач хэл бол мөн сяньбийн өөр нэг аялга болох кидантай төрөл монгол аялга байсан бөгөөд эртний монгол’ хэлний байдлыг тусгаж буйг заан дүгнэж болно. Тийнхүү дүгнэхдээ, сяньби хэл бол бүр эхнээсээ түрэг хэл лүгээ үл нийцэх монгол хэлний шинж байдлыг агуулсан шинж чанартай болохыг цохож хэлсүгэй. Түцюэ буюу түрэг гарч ирэхээс өмнөхөн табгач хэл нь түрэг, монгол махбодын хольц хэл байсан хэм^эн үзэх нь утгагүй зүйл болой”4 гэсэн дүн шинжилгээ хийсэн байна. 2_Дээр дурьдсан бүх зүйлээс үзэхэд сяньби нар, тэдгээрийн салбар салаа муюн, тоба, түгүхүнь, юйвынь болон бас ухуань, хятан цөм эртний монгол хэлээр ярьж байсан өвөг монгол угсааны аймаг овгууд байсан нь илт харагдаж байгаа ю м ^ §2. Сяньби улс, Ухуань нар Сяньби нар Хянганы зүүн талаар нутаглаж байхдаа тийм их хүчирхэг улс аймаг байсангүй, ж ирийн нүүдэлчин овог аймаг байсан юм. Тэд зэргэлдээх манж-түнгүс угсааны овог аймгууд болон тоба нарын адил гэзэг сүлждэггүй, хүннү нарын адил үсээ сул тавьдаггүй, ялангуяа гэрлэхийн өмнө үсээ сайтар хусаж, тайрч янзалдаг байжээ. Сяньби нар хаврын сүүл cap буюу одоогийнхоор дөрөвдүгээр сарын үед Луух гол хэмээх Баруун Шар мөрний тэнд найр наадам хийгээд дараа нь гэрлэдэг байжээ. Сяньби нарын оршин амьдардаг Шар мөрний хавийн нутагт таван хошуу малаас гадна хулан, тахь, аргал, угалз, зэрлэг үхэр, булга, өмхий хүрэн болон зарим мич байдагбайжээ. Тэдгээрийн арьс үс нь зөөлөн зэрэг шалтгааны учир Хятадад их үнэлэгдцэг байжээ. Гэвч тэд Хятадаас харьцангуй хол, замд нь Ухуань зэрэг өөр овог 1 2 3 4 P.A.Boodberg. The language o f the T ’o-pa Wei. - HJAS, vol. 1, № 2, 1936, p. 185. Г.Сүхбаатар. Сяньби. УБ., 1971. тал 86. Л.Лигети, Г .Д .С ан ж еев. «Срапнителъная грамматика м он голъских язы коп» -В оп р осы языкознания, 1955, № 5. стр. 139. L.Ligeti. Le Tabghatch, un dialect de la langue Sien-pi. - M ongolian studies, edited by Louis Ligeti. Budapest, 1970, p. 308. Лэл АНГИ. Монгол нүтагт Өайсан эртний үлс, аймгуул аймгууд байдаг байсан учир Ц ннь, Хань улсуудтай шууд харилцаж чадцаггүй байжээ. Модун шаньюйн үед Хүннүд эзлэгдсэний дараа сяньби нар хүннүчүүдтэй хүч хавсран эртний Хятадын Баруун Хань улсын харъяаны Ляодун мужийн зэрэг зүүн хойд, хойд зүгийн муж хязгааруудад довтлон түйвэргэдэг байжээ. Өмнөд Хүннү нар Хятадын Зүүн Хань улсад дагаар орж Умард хүннү суларсны дараах сяньби нар анх удаа Хятадад элч илгээж шууд харилцах болсон байна. 49 онд сяньби нарын гол зонхилогч Бяньхэ бусад ахлагч нарын хамт Зүүн Хань улсад хандаж, түүнд хүчин зүтгэхийг хүссэнд Хятадын засгийн газар тэднийг Умард хүннүгийн эсрэг тэмцэхийг үүрэг болгосон байна. Бяньхэ жил бүр Умард хүннүгийн эсрэг довтлон байлдаж алсан хүннү нарын толгойг Ляодун хязгаарын хятад захирагчид авчирч үзүүлэн шан хишиг хүртдэг болжээ. 54 онд Сяньбийн зонхилогч Уойчүпынь, Маньту нар төрөл садны хамт Зүүн Хань улсын нийслэлд очиж Хятадад дагаар орох хүсэл илэрхийлжээ. Зүүн Хань улсын эзэн тэдэнд ван, ноёны зэрэг хэргэм шагнаж хил хязгаарыг манан сэргийлэх болгожээ, 93 онд сяньби нар Хятадын цэрэг, Ухуань, Өмнөд хүннү нарын хамт Умард хүннүгийн эсрэг довтлон байлдаж Умард Хүннү улсыг мөхөөж, түүний хагас заримыг баруун зүг зугатуулаад үлдсэн хүн ам, газар нутгийн ихэнх хэсгийг, тухайлбал Ар Монголыг эзлэн авчээ. Тухайн үед Хятадын Зүүн Хань улс дотроо ихээхэн зөрчил тэмцэлтэй байсны дээр, өмнөх үеийн бослого хөдөлгөөн хямрал доройтлын хор уршгийг арилгаж чадаагүй байсны учир Ар Монголыг Сяньбитай өрсөлдөн эзлэж ноёлох сөгөө байсангүй. Өмнөд хүннү нар ч гэсэн сяньби нартай өрсөлдөх хүчин чадалгүй байжээ. Тийм учраас сяньби нар Умард хүннүгийн газар нутгийн үндсэнхэсэг болох Ар Монголд ноёрхлоо тогтоож Хүннүгийн шаньюйн өргөө ордон байсан Хангайн нуруу, Орхон голын хөндий дэх Луут хотод гол төлөв төвлөрөн суух болжээ. Тэд тухайн үед өөрийн гэсэн шинэ нийслэл хот байгуулах чадал боломжгүй байсны дээр анхны үед тийм хүсэл эрмэлзэл ч тэдэнд байсангүй бололтой. Тэд харин Хянганы зүүн тал дахь хуучин нутаг усныхаа зүг тэмүүлэн, тэндээ үе үе очиж суугаад тэндээсээ улс орныг удирдан жолоодох явдал цөөнгүй гаргаж байжээ. Сяньби нар Умард хүннүг эзэлж аваад шинэ нийслэл барьсангүй, Луут хотод албан ёсоор төвлөн нийслэллээд ч гэсэн Алтай, Тарвагатайн чанадад зугтан гарсан Умард хүннүгийнхийг нэхэж байдцан эзлэх боломж тэдэнд анхны үед байсангүй. Тэр байтугай Монгол орны өмнөд хэсэг буюу Өвөр М онголд орш ин тогтнож, Хятадаас.хараат байдалтай байсан Өмнөд хүннүгийн улсыг ноцтой довтлон хөндөж чадах чадал тэдэнд хараахан байгаагүй байна. Умард хүннүг байлдан эзлэж мөхөөхөд сяньби нарыг хэн гэгч ямар зонхилогч, ахлагч нар толгойлон явсан нь хүртэл түүхэнд тэмдэглэгдэн үлдсэнгүй. Гэсэн ч сяньби нар бас төдийлөн сул дорой байсангүй. УмарД хүннүгийн газар нутаг, хүн амыг эрхшээл-нөлөөндөө оруулж аваад нэлээд баттай ноёлж захирч чадсан байна. Нутагтаа үлдсэн Умард хүннүгийн 100 Монгол ҮЛСЫН ТҮҮХ. / БОТЬ мянган өрх айл буюу 5-6 зуун мянган хүннү нар сяньбийн засаг засаглалд орж захирагдаад бараг тэр дороо өөрсдийгөө сяньби угсааны овог аймаг хэмээх болж, сяньби угсааны нэрийг хүлээн авсан нь сяньбийн хүч нөлөө багагүй байсныг харуулж байна. Түүнээс гадна тэр явдал сяньби, хүннү нар хэл яриа, удам угсааны хувьд ойр төрөл байсны дам нотолгоо мөн хэмээлтэй. Сяньби улсын баруун талд түүнтэй дайсагнасан Баруун хүннү нар байсан учир сяньби нар тэдний довтолгооноос нийслэл хот, Ар Монголын баруун ба төв хэсгийг байнга сэргийлэн хамгаапахын улмаас Хятацын баруун хойд хязгаарт довтолж чадахгүй байжээ. Өмнөд хүннү нар Хятадын хойд хилийг хамгаалж, хөндөлсөн байсан учир Хятадын хойд талаас довтлох боломжгүй байжээ. Харин Хятадын зүүн хойд талаас довтлоход Баруун хүннү, Өмнөд хүннү нар ноцтой саад тотгор учруулах боломжгүй байсан учир сяньби нар зүүн хойд Хятадын Ляодүн мужид цөөнгүй довтлон түйвэргэдэг байжээ. 97 онд сяньби нар Ляодүн хойгийн Фэйжүсянь хотод довтолж эзлэн авчээ. Хятадын засгийн газар тус мужийн захирагчийг Сяньбид ялагдан хот суурин алдлаа, хамгаалалт цалгардуулж хариуцлага алдлаа хэмээн барьж хорьсонд тэр нь шоронд нас баржээ. Гэвч Сяньбийн зарим овгийн ахлагч нар Хятадад дагаар орж, шан хишиг хүртээд дараа нь зайлан одох зэргээр янз бүр явдал гаргадаг байжээ. 110 онд Сяньбийн зүүн этгээдийн нэгэн ахлагч Зүүн Хань улсад дагаар орсонд тухайн үеийн Хятацын хатан хаан түүнийг ноён болгож тамга олгон, хурдан морь хөллөдөг улаан жууз тэрэг бэлэглээд Ухуаний хэрэг эрхлэгч түшмэлийнхээ дэргэд суулгах болжээ. Түүнтэй хамт дагаар орсон Сяньби, жич Ухуань, Өмнөд хүннү нарт зориулж хилийн зах зээл нээж, худалдаа арилжаа хийлгэх болж байжээ. Дагаар орсон нүүдэлчдийн эрх баригч нарын барьцаанд ирүүлсэн хөвгүүдийг байрлуулах тусгай байр бариулжээ. Нэлээд олон тооны сяньби овгийн ахлагч нар хөвгүүдээсээ тэрхүү барьцааны газар явуулсан боловч удалгүй Хятадын мэдлээс дахин гарч хил хязгаарт нь довтолж, түүнийг хамгаалалцаж байсан Өмнөд хүннү нартай ч нэг бус удаа зэвсэг зөрүүлж тэмцсээр байжээ. 121-132 оны хооронд С яньбийн зүүн хэсгийн овгуудын ахлагч Цичжигянь нар Ляодун хойг болон түүнээс баруун тийших Хятадын хилд довтлон орж, Өмнөд хүннү, Хятад цэргүүдтэй хэд хэдэн удаа байлдаж, заримд нь ялж, заримд нь ялагдаж, цохигдож байжээ. Тэд Хятадын хил хязгаарын зарим хот тосгод, боомтуудыг бүслэн байлдаж байсан боловч бэхлэлтийг дайран эзлэх арга техникгүй байсан учир удалгүй орхин одоход хүрдэг байжээ. Хятадын тал цэрэг хөдөлгөн байлдахад сяньби нар заримдаа бут цохигдож байсан боловч ихэнхдээ нэгэнт бултан зугатаж одсон байдаг байв. Цичжигянь тэргүүтэй Сяньбийн зүүн этгээдийн ахлагч нар нийтдээ хэдэн арван мянган цэрэгтэй байсан боловч Хятадад нэгдсэн хүчээр довтлохгүй, голдуу тус тусдаа нэг нэг түмэн цэрэгтэйгээр довтолдог байжээ. Хятадын засгийн газар цаашдаа Сяньби нарын довтлохыг хилийн доторхи хот тосгондоо хүлээн сууж зөвхөн ирсэн цагт нь хориглон байлдах явдал Лэл АНГИ. М онгоа нутагг байсан эртний улс, аймгуул ашиггүй, харин тэднээс өөрсдөөс нь урьдаж хил давж нутагт нь гүнзгийрэн орж давшин байлдах нь илүү үр дүнтэй болно гэж үзжээ. 133 оны зун Хүннүгийн асуудал хариуцсан хил хязгаарыг захирагч жанжин өөрийн орлогч нэгэн жанжныг Хятад, Өмнөд хүннү цэргийн хамт хил давуулан гаргаж Сяньбийн зүүн этгээдийн овог аймгуудыгдовтлуулсан нь амжилттай болжээ. Хятадын тал олон сяньбичүүдийг алж хядаад их хэмжээний олз омогтой буцжээ. Тэр довтолгоонд тийнхүү ялалт байгуулсан Хүннүгийн хэрэг эрхэлсэн захирагчжанжны орлогч нь хүрэн оосортой алтан тамгаар шагнагдаж, түүнтэй хамт явсан бусад дарга, цэргүүд тус тусын амжилтын дагуу их бага янз бүрийн шагнал хүртсэн байна. Намар нь сяньби нар хариугаа авахаар Хятадын зүүн хойд хилд довтлон орсон боловч амжилт олсонгүй. Хятадын тал тэднийгтосч очиж бүрмөсөн бут цохих гэсэн нь бас бүтэлгүйтжээ. Тэр удаагийн тэмцэлд Сяньби, Хятад аль аль нь амжилт олсонгүй. Цичжигянийг нас барсны дараа Сяньбийн зүүн этгээд нэг хэсэгтээ сулрахад Хятадад довтлох нь ховор болжээ. Зүүн Хань улсын дотоод гадаад байдал хүндэрсний ачаар хятадууд ч Сяньбийн эсрэг шийдвэртэй арга хэмжээ авч чадахгүй байжээ. Гэсэн ч II зууны дунд үеэс эхлэн Сянъби улсад ихээхэн ахиц дэвшил гарч, түүнийг нэн их хүчирхэг дайчин болгосон байна. Сяньби улсын Таныиихуай хаан, түүний үйл ажиллагаатай шууд холбоотой байв. Таньшихуай Сяньбийн зүүн этгээдийн цэргийн жанжны гэр бүлд 141 онд төржээ. Түүний эцэг уг нь Өмнөд хүннүгийн цэрэгт алба хааж байсан бөгөөд гурван жил болоод гэртээ буцаж ирэхэд эхнэр нь Таныпихуайг төрүүлээд удаагүй байжээ. Эцэг нь эхнэрээ хардаж Таныиихуайг өөрийн хүүхэд биш хэмээн алж устгах гэжээ. Гэсэн ч түүхэн домог ёсоор эхнэр нь түүнд тайлбарлаж учирлаж хэлэхдээ нэг өдөр хөдөө замын дагуу явж байтал тэнгэр дуугарч, цахилгаан цахилж, аянга буух шиг болсон. Дээш хартал аманд нэг ширхэг мөндөр унахад түүнийг санаандгүй залгиж орхисон, түүний дараа удалгүй жирэмсэлсэн. Бүтэн арван cap тээж байж энэ хөвгүүнийг төрүүлсэн юм. Тэнгэр язгуурт сайн эр болж юуны магад. Алж хэрэггүй, өсгөн торниулъя гэжээ. Хар ихтэй ноён баатар үгэнд нь итгэсэнгүй. Балчир хөвгүүнийг хаана хамаагүй хаяж зайлуулах хэрэгтэй гэж ээ. Хатан эх нь нялх ноорой Таньшихуайг төрөл садангийнхандаа өгч өсгөн хүмүүжүүлж байжээ. Арван дөрөв таван насан дээрээ Таныпихуай бие бялдар том, бяр чадал ихтэй, оюун билиг төгөлдөр, ихээхэн эрэмгий зоригтой нэгэн болж ирсэнд овог аймгийн ахлагч жирийн хүмүүс цөм гайхаж байжээ. Нэг өдөр эцгийнх нь эзгүйд эхийнх нь гэрт хэсэг дээрэмчид довтлон ирж үхэр малыг нь туун оджээ. Танынихуай сонсмогц тэдний хойноос ганцаар хөөн очоод бүгдийг нь дийлж үхэр малаа эргүүлж авчиржээ. Тэр цагаас хойш аймаг овгуудын ахлагч нар түүнийг ихэд хүндэтгэн тоомсорлох болж нийт Сяньби улс даяар мэдцэг болжээ. Тэрээр өөрийн нутаг Дархан ууландаа тусгай өргөө ордон бариулж анх тэнд байдаг байжээ. М О Н Ю Л УЛСЫН ТУҮХ. I БОТЬ Олигтой хүчирхэг хаангүй байсан Сяньби улсын аймаг овгуудын ахлагч, зонхилогч нар нийлж хуралдаад 156 онд Таныпихуайг нийт Сяньби улсын зонхилогч хаан болгож өргөм ж илсөн байна. Түүний дараа Таньшихуай өөрийн улсын төв хэсэгт Сяньби улсын төв нийслэлийн үүрэг гүйцэтгэж байсан, хуучин Хүннү гүрний нийслэл, түүний ойр орчимд шилжин суусан ажээ. Сяньби улс бол Хүннү гүрний нэгэн адил газар нутаг, хүн амаа гурван хэсэгт хуваан захирдаг байсны төв их голын хэсэгт хааны өргөө ордон, нийслэл хот оршдог, хаан өөрөө түүнийг шууд гардан захирдаг байжээ. Зүүн, баруун хэсгийг талийгаач Уичуигянь мэтийн ноёд, жанжин нар гардан захирдаг байсан юм. Сяньби нар хэд хэдэн том аймаг, 200 гаруй овгоос бүрдэж байсан бөгөөд тэд цөм нэгдэл нягтралгүй байж амжилт олох боломжгүй болохыг аажмаар ойлгож, эрэмгий зоригтон Таныиихуайд ямар ч эсэргүүцэл үзүүлэлгүй даган захирагдаж, Таныиихуай ч тэднийг ихээхэн ухаалаг, уян хатан бөгөөд хатуу чанга хууль журмаар нэгтгэн барьж, бүхэл бүтэн зангидмал хүчин болгож чадсан байна. 1 Танынихуай аливаа ээдрээтэй асуудлыг шийдвэрлэх ямар нэгэн хууль цааз зохиож, зарлиг тушаалууд гаргасан нь түүхэн сурвалжийн мэдээ сэлтээс илт харагдаж байгаа юм. Гэвч чухам ямар хууль, ямар журам тогтоосон, ямар зарлиг тушаал гаргасан нь тодорхой тэмдэглэгдэж үлдсэнгүй. Юу ч гэсэн сяньби нар, тэдний ахлагч, зонхилогчид түүний тогтоосон хууль журмыг зөрчиж зүрхэлдэггүй болсон байв. Сяньби улсыг тийнхүү нэгтгэн зангвдаж, бас олон тооны морьт цэрэгтэй болсны ачаар Таньшихуай нэн хүчирхэг болж, ойр тойрны төдийгүй, алс холын улс оронд ч амжилттай аян дайн хийх бололцоотой болсон байна. Түүхэн сурвалжид тухайн үеийн сяньби нарын тухай тэмдэглэн үлдээсэн зүйлсийн дотор «Хүннү нарынхаас тэднүүдийн зэвсэг нь илүү хурц, морь нь нэн хурдан» хэмээн1 шууд заасан байдаг. 155-173 оны хооронд Таныиихуай тэргүүтэй Сяньби улс «Өмнө зүгт хил хязгаарт цөмрөн орж түйвээгээд умард этгээдээс динлин нарын довтлох довтолгооныг зогсоож, зүүн талд фүюй нарыг няцааж, баруун чиглэлд үсүн нарыг бутцохиж, Хүннү гүрний эзэлж байсан дорноос өрнөд хүртэлх 14 мянган бээр газар нутгийг бүх уул нуруу, гол мөрөн, гашуун нууруудын нь хамт эзлэн захирсан байна»2. Танынихуай динлин нарыг Саяны нуруунаас хойш түрэн зайлуулж, Өмнөд Сибирийн нэлээд газар нутгийг эзлэн авсан, Баруун хүннү нарыг Зүүнгарын Тарвагатайгаас баруун тийш Уралын нуруу, Ижил мөрөн хүртэл зугатуулан холдуулсан байна. Тэр цагаас хойш динлин нар түүхийн тавцан дээр биеэ даасан хүчин болж гарч ирэхийг болиод сураг нь тасарсан байна. Баруун хүннү нар Дорнод Туркестан дахь газар тариалан, гар урлал, хот суурины тулгуур суурь, нөөц хүчээ алдаад алс өрнө зүг хөдлөн, шинэ аян О .И акинф Бичурин. История о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. Часть первая, С П б., 1851, стр. 173. А э а АНГИ. М о н го л нүтап байсан эртний улс, аймгуул дайн, их нүүдлийн замд гарахад хүрсэн байна. Урьд нь бараг зөвхөн Ляодун хойг, түүний баруун хил хязгаараас бусад газарт довтлон орж чаддаггүй байсан сяньби нар Танынихуайн үед тийнхүү хүчирхэг их гүрэн болоод Өмнөд хүннү, Хятад цэргийн давхар хамгаалалтанд байсан эртний Хятадын Зүүн Хань улсын умард хил хязгаарт байн байн түрэн орж, түйвээн сандаргадаг болсон байна. Нэгэнт 156 оны үест Таныиихуай 3-4 мянган морьт цэрэгтэйгээр Хятадынумардхязгаартдовтлоноржсүйдлэн байжээ. Цаашдаа 158-166 оны үест сяньби нар хэдэн мянган морьт цэрэгтэйгээр Хятадын умард хилд довтлон орж, дээрэм тонуул хийгээд будцаг байжээ. Хятадууд тосч очиж байлдахад тэд том тулаан хивдэггүй, тэр дороо зугатан зайлж одцог байсан тул тэднийг бутцохих арга байдаггүй байв. Тулалдан байлдсан ч тэд дайн тулалдаанд гаршсан учир дийлдцэггүй, дараа нь дахин эргэж ирээд хятадуудыг гэнэдүүлэн цохиж орхиод хялам хийх зуур алс хол зайлан одцог байжээ. Хятадын засгийн газар сяньби нарыг цэрэг, зэвсгийн хүчээр номхотгож чадахгүй болсон учир Таньшихуайд элч илгээж, вангийн цол, тамга тэмдэг олгох, найрамдал, ургийн гэрээ байгуулж холбоотой болохыг оролджээ. Сяньби улс Хүннү гүрний нэгэн адил Т өв Азийн нүүдэлчдийн хүчирхэг гүрэн болсон учир Таныиихуай Хятадын засгийн газрын саналыг хүлээн авсангүй, харин довтлох довтолгооны эрч хүчийг улам нэмэгдүүлж байжээ. Таныпихуайн үед Сяньбийн гурван их хэсэг буюу гурван аймгийн төв голынх нь Ар Монголыгхамарч, Хангайн нуруу, Орхоны хөндий дэх хааны өргөө ордон, нийслэл хотод төвлөж байжээ. Зүүн хэсэг нь Хянганы нуруунаас манж-түнгүс Фүюй хүртэл, Ляодун хойг хүртлэх уудам нутгийг хамарч, Дархан уулан дахь Таньшихуайн хуучин өргөө ордны ойр суурин дээр төвлөн байжээ. Баруун хэсэг нь Алтайгаас Дуньхуан, Үсүнь хүртлэх нэн өргөн уудам нутгийг хамарч байжээ. Тэд тус тусын чиглэлээр Зүүн Хань улсын хил хязгаарт хойд, зүүн хойд, баруун хойд талаас довтлон түйвээх болж байжээ. Гэвч тэд Умард Хятад ыг байлдан эзлэх зорилго бүхий нэгдмэл аян дайн хийхгүй байжээ. Тэр нь Умард Хятадын газар нутгийг Сяньби тэргүүтэй Төв Азийн нүүдэлчин улс түмэнд эзлэгдэх явдлаас нэг хэсэггээ аварсан байна. Сяньби нар тухайн үед Хятадыг байлдан эзлэхийг бодсонгүй, тэгэж хүч хүрэхгүйгээ сайн мэдэж байсан юм уу, эсхүл ерөөс тэгж хэрэггүй хэмээн үзэж байсан бололтой байгаа юм. Тэд нарын довтолгооны щалтгааныг ерөөс зэрлэг бүдүүлэг, шунахай ховдог, дайн дажин хийх дуртайдаа биш, өөр учиртай гэдгийг хятадууд зарим талаар зөв ойлгож байжээ. Хятад сурвалжийн дотор «Мал аж ахуй ба агнуур нь тэд нарын амьдралыг бүрэн хангаж хүрэлцэхгүй байгаа юм»1гэсэн байдаг нь үнэний хувьтай. Сяньби нарт гурил будаа, сайн чанарын төмөрлөг эдлэл газар тариалан, гар урлал, түүнчлэн хот суурин газрын гоёл чимэглэл, тансаг эд хэрэглэгдэхүүн үнэхээр их дутагдан гачигдаж байсан юм. Хятадын засгийн газар нүүдэлчидтэй худалдаа МОНГОЛ УЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ арилжаа хийхийг зөвшөөрдөггүй, хилийн зах зээл нээж ажиллуулахаас ихэвчлэн татгалздаг байсан учир сяньби нар арга буюуХятадын хилд үе үе довтлон орж, дээрэм тонуул хийхдээ хүрдэг байжээ. Сяньби нар тухайн үед улам хүчирхэг болж мэдлэг боловсрол нь хүртэл нэмэгдэж байсан тухай хятад сурвалжийн дотор тов тодорхой заасан байдаг. Нэг хятад сайд 177 оны үед эзэн хаандаа өргөсөн бодрол бичгийн дотор «Хүннү нарын зайлан одсоны дараа сяньбичүүд хүчирхэг болоод хуучин эзэгнэж байсан газар нутгийг* нь эзлэн захирсан билээ. Тэд 100 мянган цэрэггэй, биеийн хүчин чадал ихтэй, мэдлэг боловсрол нь нэмэгдсээр байна. Хилийн хамгаалалт сулраад олон хүн хоригийг зөрчиж, хил даван очиж байна. Дайснууд манайхнаас шижир алт, шилдэг сайн төмөр олж авч байна. Оргож очсон хятадууд тэдэнд зөвлөхүүд болж үйлчлэн туслаж байна... Сяньби нарын овгууд нь олон бөгөөд урьд цагийнхаас сул доройгүй. Хоёр жилийн турш бид яаж ч чадахгүй байна шүү дээ»1 гэсэн байна. Түүний дараахан мөн онд Зүүн Хань улсын эзэн хаан нь өөрийн гурван ж анж ны г Ө мнөд хүннүгийн ш анью йн хамт тус бүрийг 10 м янган цэрэгтэйгээр Сяньбийн эсрэг их аян дайнд мордуулжээ. Тэр гурван жанжин, Өмнөд хүннүгийн шаньюй нар тус тусын цэргийг удирдан Сяньби гүрний нутгийн гүнд өмнө талаас нь 2000-аад бээр газар буюу нэг мянга гаруй км дайран оржээ. Таныиихуай төв их гол, зүүн, баруун гурван хэсгийн зонхилогч, овгуудын ахлагч нарт яаралтай зар тарааж, тус тусын цэрэг дайчдаа толгойлон ирж, хятад, өмнөд хүннүцэрэгтэй халзтулалдан байлдах тушаал өгчээ. Ихээхэн цус урсгасан ширүүн тулалдаанд хятад, өмнөд хүннү цэргүүд салам цохиулж, гуравны хоёр хувь нь алагдан хядагдаад, байлдааны туг, ачаа хөсгөө олзлуулан бүрэн ялагдсан байна. Гурван хятад жанжин нь хэдэн мянган морьт цэрэгтэйгээр хил дээр зугатан буцаж иржээ. Тэднийг өдий төдий их цэрэг удирдан яваад тэгж муухай бүтэлгүйтэж, асар их хохирол учруулан эзэнт гүрний нэр сүрийг гутаалаа хэмээн эзэн хааны зарлигаар тэр доор нь барьж авч торлон гинжилж нийслэл Лоян хотод аваачин шоронд хийжээ. Тэднийг арай цаазаар авсангүй, бүх зэрэг тушаалыгх нь хүчингүй болгоод, дуртай дургүй суллан тавьсан байна. 178 онд Сяньби нар Зүүн Хань улсаас хариугаа авах зорилгоор Хятадын умард хилд хэд хэдэн удаа довтлож, нутгийн иргэдийн амьдрал байдлыг маш их хүндрүүлсэн ажээ. ■ 181 онд Танынихуай 40 настайдаа нас баржээ. Тэрээр таван хөвгүүнтэй байсны дундаас Холянь хэмээх нэг нь хаан эцгийн ор суурийг залгамжилжээ. Холянь өөрийн эцгийн бодлогыг үргэлжлүүлж, Хятадад хэд хэдэн удаа довтолсон боловч амжилт олсонгүй, эцсийн нэгтулалдаанд өөрөө алагдсан байна. Холянь авъяас чадвар, хүч чадал аль алинаар эцгийн хэмжээнд оггхон ч хүрэхгүй байсны дээр олны дунд «ховдог шунахай, завхай зайдан», хэрэг шийтгэхдээ шударгагүй гэсэн муу нэртэй байжээ. Тэр мэтийн шалтаг шалтгааны учир сяньби нарын тэн хагас нь түүнд захирагдахаас татгалзан салж одсон байв. Тэр бүхэн нь Сяньби гүрэн үндсэндээ гол төлөв гагдхүү Л э л лн ги . Монгол нутагт, баисан эртнии улс, аймгуул Таньшихуайн хүч нөлөөнд дулдуйдан нэгдмэл хүчирхэг байдалтай байсан бөлохоөс биш хэрэгдээр бас ихл эрээвэр хураавар, нэлээд хэврэг төр улсын бүрдэл байсныг харуулж байна. Сяньби нарын дунд хаан ширээнд үе залгамжлан суух журам жигдрэн тогтсон байв. Холяний хөвгүүн Цяньмань бага балчир байсан учир түүний их ахын үеэл хөвгүүн Күйтү төрийн хэрэг хамаарч байжээ. Цяньмань насанд хүрэнгүүт Күйтүтэй хаан ширээний төлөө маргаан эхэлсэнд сяньби нар хэд хуваагдан салжээ. Күйтүг нас барсны дараа’ түүний дүү Бүдүгынь Сяньби улсын хаан ширээнд суусан нь тус улсын сүүлчийн эрх баригч болж өнгөрсөн байна. Түүний дараа 235 онд Сяньби гүрэн нь Сяньби, Ухуань, Муюн, Тоба, Юйвынь, Түгүхүнь, Дуань гэх зэрэг хэд хэдэн аймаг улс болж, бүрмөсөн задран салсан байна1. Сяньби, Муюн, Тоба нартай ойр төрлийн Ухуань аймаг нь хэдийгээр их хүчирхэг том аймаг байгаагүй боловч «морины гүйдэл давхиа дунд нум сумаар харвахдаа чадамгай», бас ч ядуу доройгүй хүмүүс байжээ. Хүннү гүрний үед түүнд эзлэгдэн захирагдахад үхэр, адуу, хонины арьсаар алба барьдаг байжээ. Цаг тухайд нь зохих албыг барихгүй тасалдуулсан нөхцөлд хүннү нар тэр хүний эхнэр, хүүхдийг булаан авч одох явдал гардаг, түүнд нь ухуань нар зүй ёсоор ихэд дургүйцэн хорсдог байжээ. Эртний Хятадын Цинь улсын цэргийн жанжин Хо Цюй-бин Хүннүгийн зүүн этгээдийн хэсгийг цохиж, ялалт байгуулж, ухуань нарыг түүний ноёрхлоос чөлөөлөөд ухуань нарыг өөрийн зүүн хойд, хойд хязгаарт татаж ойртуулан хилийн дагуу байрлуулж, Хүннүгийн хөдлөл байдлыг хянуулах болгож байжээ. Хятадын засгийн газар зүүн хойд хил хязгаартаа Ухуаний хэрэг эрхлэгч түшмэд бий болгож, ухуань нарын зүгээс Хүннүтэй харилцахыг цагдан хориглож байх үүрэг хүлээлгэжээ. Хятадын Баруун Хань улсын эрхшээл нөлөөнд орж, түүний улс төрийн зориулгатай дэмжлэгийг хүлээсэн ухуань нар аажмаар хүчийг олж зоригжоод МЭӨ 86-75 оны үест Түмэн шаньюйн өмнөх үеийн Хүннүгийн шаньюй нарын шарил бунхнуудыг дээр дурдсанчлан малтан сүйтгэсэн байна. Хүннү нар ихэд зэвүүцэн дургүйцэж, тэднийг хатуу ширүүн цээрлүүлэн шийтгэсэн. Баруун Хань улсын хаан ширээг эзлэн авсан Ван Мань ухуань нарыг зүүн хойд хилийнхээ дэргэд аваачин суулгаад овог аймгийн ахлагч, зонхилогч нарын хөвгүүдийг барьцаанд авч хилийн боомтод байрлуулжээ. \Л / Ухуань нар нутагтаа буцахыг хэдэн удаа хүссэн боловч Ван М ань зөвшөөрсөнгүй. Ухуань нар өөрийн дураар нутгийн зүг зайлан одсонд Ван Мань барьцаанд байсан тэдний үр хүүхдүүдийг цаазаар авахуулжээ. Түүнээс болж ихэд хорсон хилэгнэсэн ухуань нар хүннү нартай эргэн нийлж, Хятадын зүүн хойд хязгаарт удаа дараалан довтолж түйвэргэн байв. Харин Зүүн Хань улсын анхны эзэн хаан Гуан Удийн үед ухуань нар Хятадаас түшмэг хараат байдалтай болж, түүний цэрэгт хүч хавсран хүннү, сяньби нарын эсрэг тэмдэх болж байжээ. Тэд Зүүн Хань улсад олзны боол 1 Л.Н.Гумилев. Хунну. М., I960, тал 240. Монгол ҮЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ шивэгчин, үхэр, адуу, барс, ирвэс, булганы арьс үсээр алба барих болсон байв. Гэвч 109 оны зун ухуаньчууд нэг мянга орчим хүннү нартай нийлж, ХятаДын зүүн хойд хилд довтлон түйвэргэжээ. Мөн оны намар Үхэ хэмээх ноёныхоо удирдлагаар Өмнөд хүннү, Сяньби нартай хамт 7 мянган цэргийн хүчээр Хятадын умард хилд довтлон орж, дээрэм тонуул хийгээд зайлан одсон байна. 166 онд ухуаньчууд дахин Өмнөд хүннү, Сяньби нартай нийлж Хятадын умард хил хязгаарт довтолжээ. 168 оны үест Ухуаний Кюлипой зэрэг хэд хэдэн аймаг овгийн ноёд Таньшихуай тэргүүтэй сяньби нарын дэмжлэг нөлөөтэйгээр тус тус өөрийн биесийг ноён хэмээн өргөмжилж, Хятадтай нэлээд амжилттай сөргөлдөж эхэлсэн байна. 187 онд зүүн хойд Хятадын нэгэн аймгийн захирагч Чжан Ш үнь гэгч урваж, Ухуаний Кюлипой ноёны тэнд очиж биеэ бас ноён өргөмжлөөд, Хань улсынхаа хил хязгаарт тэднийг толгойлон довтлох болжээ. Хятадууд хөлсний алуурчин явуулж түүнийг алуулан ухуань нарын довтлох хүчийг нэг хэсэгтээ нэлээд бууруулж чадсан байна. 188 онд Кюлигюй нас барсны дараа хөвгүүн нь бага балчир байсан учир түүний ойрын хамаатан, цэрэгдайны чадвар бүхий Датунь гэдэг сурвалжит язгууртан ухуань нарын тэргүүн ноён болсон байна. Түүний үед Хятадын тал Ухуаний хэд хэдэн овог аймгийн ахлагчдыг шаньюй хэмээн өргөмжилж, тамга тэмдэг олгосон боловч Датунь зонхилох байр сууриа алдсангүй. Гэсэн ч 206 онд Умард Хятадын цэргийн жанжин Цао Цо Ухуаньд довтлон Датунийг хороож 200 мянгаад хүнийг нь олзлон авснаас хойш ухуань нар дахин хүчийг олж сэргэсэнгүй. Гэсэн ч ухуань нар Хятадад ижилсэн ууссангүй, удтал бүрэн бүтэн байдлаа хадгалан үлдэж чадсан байна. _ Ар Монголд ноёлж байсан Сяньби улс 235 оноос хойш нэгдмэл байдлаа сэргээж, дахин хүчирхэг улс болж чадсангүй, IV зууны үе хүртэл тус тусын аймаг овгоор хуваагдмал байдалтай оршин амьдарч байжээ. Тухайн үед тэднийг нэгтгэн захирсан хаан эзэн байсангүй, харин зарим томоохон аймаг овгийн харьцангуй хүчирхэг зонхилогч, ахлагч нар нь Хүннү гүрний уламжлал ёсоор үе үе биеэ шаньюй, их шаньюй гэх зэргээр өргөмжилж, нэгдмэл байдлаа сэргээн хүчийг олохыг оролдож байжээ. Гэтэл тэдний хэн ч бусдаас онцгой давуу хүчтэй болж чадсангүй, тус тусдаа салангид оршин тогтносоор байжээ. Тэдний азаар Хятад ихэд суларч, Өмнөд хүннү нар түүнтэй тэр бүрий нэгдэн тэмцэхээ болиод Ар Монгол дахь сяньби нарыг тийнхүү тархай бутархай байхад нь ч гэсэн ноцтой аюул занал учруулж чадахгүй байжээ, Харин Сяньбийн зарим аймаг, овгууд, тухайлбал, ялангуяа Муюн, Тоба нар нэлээд хүчирхэг болж ирсэн боловч гол анхаарлаа Их Говийн өмнөх нутаг болон Умард Хятадын зүг хандуулсан байна. Тэдэнтэй хамт Ар М онгол дахь сяньби нары н цөөн зарим нь нийлэн нэгдэх хандлагатай байжээ. Гэвч Ар Монгол дахь сяньби нарын дийлэнх нь хааш ч явсангүй, уг нутаггаа үлдэн ажтөрж байсан байна. Лэл АНГИ. Монго /1 нутягт байсан эртний үлс, аймгуүл §3. Муюн улс, Тоба гүрэн, Тогоон нар III зууны дэд хагаст Сяньбийн нэг их ноён Мохоба гэгч хүн аймаг, овгуудаа дагуулан Хятадын зүүн хойд хил рүү ойртон нутаглах болсон нь даруй Муюн нарын гол цөм болсон байна. Муюн нар Хянганы нурууны зүүн, зүүн хойд талаас аажмаар урагшилсаар Сяньбийн зүун хэсгийн Мохоба ноёны мэдэлд орж, түүнтэй цуг Хятадын зүүн хойд хил орчим нутаглах болсон ажээ. Түүний ач хөвгүүн Муюн Шэгүй (281 онд) Ляодүн хойгийн хойд хэсгээр орж очиж, Хятадын түшмэг хараат болсон байна. Дайн тулалдааны үед Умард Хятадад хүч хавсран тусалдаг байсных нь хувъд Хятадын засгийн газар түүнийг Их Шаньюй хэмээн өргөмжилсөн боловч удалгүй тэрээр салж одоод харин Хятадын хил хязгаарыг уулгалан довтлох болжээ. 285 онд Муюны их ноён болсон Ш эгүйн бага хөвгүүн Муюн Хой Хятадын зүүн хойд хилд хэд хэдэн удаа халдаж байгаад больсны хариуд Хятадын засгийн газар 289 онд түүнийг Сяньбийн эсрэг цэрэг дайны хэрэг эрхэлсэн Муюн цэргийн ерөнхий командлагчаар тохоон томилсон байна. Гэсэн ч Сяньбийн Дуань шаньюй гэгч сурвалжит язгууртан түүнд охиноо хатан болгож өгснөөс Хуан, Жэнь, Чжао гурван хөвгүүн төржээ. 294 онд Муюн Хой зүүн хойд Хятадын Дагичэн буюу эртний Хятадын Янь улсын нийслэл Яньцзин буюу одоогийн Бээжин хотыг эзлэн авч, тэнд суурыиин суугаад Өвөр Монголын нутгийн зүүн хэсэг, Бээжин хот орчим дахь Хятадын зүүн хойд талын нэг хэсэг газар нутгийг засагчлан захирах болжээ. Тийнхүү эртний Яньцзин хотод төвлөн нийслэллэх болсны улмаас Муюн улсыг нэгэнт тэр үед бас Муюны Янь улс, Хожуу Янь улс хэмээн нэрлэж байжээ. Гэвч Муюн Хой биеэ Хятадын Янь улсын эзэн хаан байтугай хаан ч гэж өргөмжилсөнгүй, харин Сяньбийн их шаньюй хэмээн тунхаглан зарлажээ. Тухайн үед Сяньбийн зүүн хэсгийн Сүхи, Мувань овог аймгууд зүүн хойд Хятадын зарим нутгийг эзлэн ноёлж байсан учир Муюн Хойтой аяндаа мөргөлдөх байдадц оржээ. 313 онд Муюн Хой тэдгээр Сяньби овог аймгуудыг бутцохин өөрийн улсад нэгтгэн захирчээ. Тэр үед Умард Хятадын газар нутаг, хүн амын нэлээд хэсэг нь Өмнөд хүннү, Муюн, Юйвынь, Дуань, Сяньби аймгуудад эзлэгдээд Хятадын засгийн газар ихээхэн бачуу байдалд орсон байв. Тэд зарим үед Хятадын эсрэг дайн хийж, заримдаа өвөр хоорондоо байлдан, байдлыг ихэд түгшүүртэй болгож байсан байна. Муюн Хой ордондоо өндөр боловсролтой хятад сайд түшмэд цуглуулан, тэдний мэдлэг чадвар, санал зөвлөгөөнд тулгуурлан өөрийн улсын дотор дэг журам тогтоож чадсан байна. Зэргэлдээх хятад муж, тойргуудаас Муюн Хойн зүг цөөнгүй ард иргэд ирж нийлэх болж байжээ. Хил залгаа байсан хятад аймгийн захирагч нэгэн ноён Муюны Янь улсын зүг олны сэтгэл татагдан байгаа явдалд сэтгэл түгшин 319 онд мөнхүү Муюн, Сяньби угсааны Гаогюйли, Дуань, Юйвынь нарыг хатгаж шүтгэн байж Муюн Хойн эсрэг хөдөлгөжээ. Гурван аймаг нэгдсэн хүчээр Муюн Хойг Гичэн хэмээх Бээжин М онгол УЛСЫН ТУҮХ. I БОТЬ хотод нь бүслэн байлджээ. Гэсэн ч Муюн улсыгдийлжхүч хүрсэнгүй, хүчтэй цохилт авч ялагдаад ухран зугатацгаасан байна. Муюн Хой дайны үед олзлон авсан Хятадын төрийн нэгэн тамгыг Хятадын засгийн газарт хүргүүлжээ. Хятадын засгийн газар 321 онд Муюн Хойг Умард хязгаарын цэргийн жанжин, Тинчжоу хэмээх мужийн захирагч, Ляодун газрын ноёноор тохоон томилсон байна. Түүний дараа Муюн Хой хөвгүүдийнхээ дундаас Муюн Хуаныг өөрийн хойчийг залгамжлагч хэмээн зарлаад тусгай сургууль нээлгэж, тус сургуульд түүнийг бусад сурагчдын хамт сурган, зав чөлөөтэй үедээ өөрийн биэр хүрэлцэн очиж, багшийн зааж байгаа зүйлсийг сонсон сонирхдог байжээ. 333 онд Муюн Хой нас барж, Муюн Хуан хаан ширээ залгамжилсан байна. Муюн Хуан бол ухаантай, боловсролтой, зоригтойн дээр ном үзэх сонирхолтой нэлээд өвөрмөц хүн байжээ. Тэрээр хаан ширээнд суугаад хатуу ширүүн цаазаар улс орныг удирдан байжээ. 337 онд Муюн Хуан биеэ хожуу Янь улсын ван хаан хэмээн албан ёсоор тунхаглан зарласан байна. Дараа жил нь Муюн Хуан Өмнөд хүннүгийн Чжао улсын Шихү хаантай эвсэл холбоо байгуулж Дуань айм гийг байлдан эзлэхээр хэлэлцэж тохиролцжээ. Дайны үед Муюн Хуан Дуань аймгийн өөрийн оногдол хуваарьт цэргүүдийг ялж, 5000 өрх айл олзолж аваад холбоотон Шихүг дайсны үлдсэн хэсэггэй байлдуулан үлдээгээд цэргээ авч харьж одсон байна. Шихү тэргүүтэй Өмнөд хүннү нар дан өөрийн хүчээр ялалт байгуулаад нутаг буцсан боловч Муюн Хуан дайсантай түүнийг тулалдуулан үлдээгээд орхиж одсоны хариуг авахаар өслөн байв. Тэгээд Өмнөд хүннүгийн Чжао улс Муюны Янь улсын эсрэг аян дайн хийж 36 хотыг нь булаан эзэлжээ. Удалгүй Чжао улсын цэрэг Бээжин хотыг бүслэн авчээ. Муюн Хуан сочин сандарч зугатан одох гэсэнд сайд түшмэд нь «Чжао улс хүчирхэг, бид сул дорой, тэгэхээр хаан эзэн чи хол хөндийрч зайлан одвол түүний сүр хүч нэмэгдэн бүрэн үйлдэлд орж, сөргөн зогсохын аргагүй болно», «Хаан эзэн минь жанжин, дарга нарынхаа зүрхийг чангалахын тул өөрөө эрэмгий зоригтой бай. Сул дорой харагдаж хэрхэвч болохгүй»1 хэмээн ятгажээ. Муюн Хуан тэдний үгэнд орж, нийслэл хотдоо үлдээд жанжин, дарга нар нь цэргээ удирдан 10 гаруй хоног Шихүгийн цэрэгтэй ширүүн тулалдаан хийж байж түүнийг ухраан зайлуулсан байна. Шихү Муюн Хуантай дахин байлдаж Муюны Янь улсыг бүрмөсөн доройтуулан мөхөөхөөр ш ийдэж , улс орон даяар ц эр эг, агт, хүнс хэрэглэгдэхүүн их хэмжээгээр татаж эхэлжээ. Айл өрхүүдийн тариалангийн морьдыг цэргийн агт болгохоор албадан авахад өгөхөөс татгалзсан этгээдийг бүсэлхийгээр нь тас цавчин хаяад морьдыг булаан авч байжээ. Тэглээ ч гэсэн 40 мянгаас илүү агт морьд цуглуулж чадсангүй. 340 онд Шихү хагас сая голдуу явган цэрэггэйгээр Муюны Янь улсын эсрэг аян дайнд морджээ. Муюн Хуан нийслэлээс урьтан гарч, тосч хөдлөөд дайсны талын зарим түшиц газруудыг дайран довтолж, эвдлэн сүйтгэж, энд тэнд байсан цэрэг дайны бүх нөөц, О .И акинф Бичурин. История о народах, обитавших в С редней Азии вдревние времена. Часть первая, С П б., 1851. А э а а н ги . М о н го л ниагг 6айсан эртний үлс, аймгүүл хүнс хоолны зүйл, тариа будаа сэлтийг бүгдийг галдан шатааж орхижээ. Шихүгийн асар олон тооны цэрэг хүнс хоолоор гачигдаад энэ удаа бас ухран одоход хүрсэн байна. 341-342 оны үест Муюн Хуан өөрийн улсын хойд хэсэгтЛуутхотхэмээх шинэ хот бариулж өргөө ордоо тийш нүүлгэн аваачиж хэрэг дээрээ тэнд нийслэн суух болсон байна. 343-44 оны үест Муюн Хуан зэргэлдээх Гаогюйли, Ю йвынь хоёр аймгийг байлдан эзэлж эрхшээл нөлөөндөө оруулан авсан боловч юйвынь нарын олонхи нь ийш тийш тархаж, зайлан одсон байна. 348 онд Муюн Хуан нас барж, Муюн Цзюнь хэмээх цэргийн ноён МуюныЯнь улсын хаан ширээнд суужээ. Нэгэнт Муюн Хуаны үедЯнь улс ихээхэн хүчирхэг болсон тул Муюн Цзюнь 349 онд 200 гаруй мянган шилдэг цэрэг бэлдээд нийт Умард Хятадыг байлдан эзлэх цэрэг дайны үйл ажиллагаа эхэлжээ. 350 онд Муюн Цзюнь өргөө ордоо нийслэл Бээжин хотдоо нүүлгэн аваачаад цэрэг дайны үйл ажиллагааг шургуу үргэлжлүүлж, 352 оны үест Өмнөд хүннүгийн Чжао улсыг байлдан эзэлж, Умард Хятадын ихээхэн хэсгийг эрхшээл нөлөөндөө оруулан авч чадсан байна. Тэгээд мөнхүү 352 онд Муюн Цзюнь биеэ Яньцзин буюу Бээжин хотод төв нийслэл бүхий нийт Умард Хятадын эзэн хаан хэмээн өргөмжлүүлсэн ажээ. Муюн нарын дараагаар Өмнөд Монгол, Умард Хятадын түүхийн тавцан дээр Сяньби угсааны тоба аймгууд товойн гарч ирсэн байна. Эрт дээр үеэс Хэнтийн нурууны зүүн хойд хэсэг, Хянганы баруун хойд тал дахь Онон голын адаг, Эргүнэ мөрний эхээр оршин амьдарч байсан нүүдлийн малчин, өвөг монгол, сяньби угсааны тоба аймаг, овгууд аажмаар урагшлан нүүсээр байжээ. Хүннү гүрний үед М ЭӨ II зууны орчим Мао хан гэгч аймгийн холбооны зонхилогч тэргүүтэй тоба нар 36 аймаг, 99 овогтой болж олшрон хүчжиж эхэлсэн байна. Тэд аймгийн холбооны зонхилогчийг хан гэдэг байжээ. Түүхэн сурвалжуудад тэмдэглэн үлдээснийг дөрвөн үе өнгөрсний дараа, тухайлбал, Хүннү гүрэн мөхөөд сяньби нар баруун зүг Ар Монголд шилжиж, муюнчууд өмнө зүг нүүж Өвөр Монголын зүүн хэсэгт шилжин очихын хамт тоба нар бас өмнө, баруун өмнө зүг нүүж Түйинь ханы үед Өвөр Монголын хойд талын Ш илийн гол, Цахарын чуулганы Долнуур хэмээх Долоннуур, Далай нуурын тэнд хүрэлцэн ирж нутагласан байна. Түүнээс хойш долоон үе буюу 160 орчим жил өнгөрсний дараа тоба аймгуудын зонхилогч Линь хан нь аймгуудаа арван хэсэг болгож захиран байжээ. Түүний хөвгүүн Гэфынь ханы үед тоба нар Өмнөд хүннүгийн нутаглаж байсан хожмын Өвөр Монголын Түмэд, Юншээбү аймгуудын нутагт очиж, Өмнөд хүннүгийн зарим овгуудтай хольцолдон нутаглах болжээ. III зууны дундуур Тоба аймгуудын холбооны зонхилогч байсан Ливэй хан одоогийн Өвөр Монголын Бугат хот байгаа газрын зүүн хойтох Ченло сууринд төвлөн суух болжээ. 261-275 оны үест Ливэй өөрийн хөвгүүнийг МОНГОЛ УЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ Умард Хятадын Цао Вэй, жич бас Цзинь улсуудад барьцаалуулж удаа дараалан илгээхэд хүрч байжээ. Тэр хөвгүүнийг нутагтаа буцаж очиход нь аймаг овгийн ахлагч нартүүнийг Хятадын нөлөөнд автсан хэмээн үндэстэй, үндэсгүй хардан сэжиглэсэн бололтой, удалгүй барьж алсан байна. Ливэй хан нь санаагаар унаж байсан боловч 104 наслаад бие барсан ажээ. Үнэхээр Хятадын Цзинь улсын төрийн бодлого Тоба зэрэг Төв Азийн нүүдэлчин улс түмнүүдийн хувьд найрсаг дотно байсангүй, хамгийн наад зах нь Тобагийн «Овог аймгуудын ахлагч зонхилогч нарыг далдуур хээл хахуульдаж, өвөр хооронд нь эвдрэлцүүлэн мөргөлдүүлэх» зорилт тавьж, «тэднийг хэрэлдүүлэн мөргөлдүүлэх арга хэрэгсэл олсон» байв1. 295 онд Тоба аймгуудын холбооны зонхилогчийн үүрэг гүйцэтгэж байсан Тоба Лигуань хан аймгуудынхаа холбоог Хүннү, Сяньби нарын уламжлалын дагуу гурван хэсэг болгож захиран тус бүрийн толгойд зохих зонхилогч, ахлагч нарыг тавьсан байна. Т эдгээрийн зүүн хэсэг нь Бээжингээс хойгуур Хожуу Янь улс буюу Муюны Янь улсын Шандуу гол, түүнээс баруун тийших хэсэг газар дээр оршин байж, түүнийг Лигуань өөрийн биеэр баримтлан захирч байжээ. Тус хэсгийг Лигуань өөрөө захирч байсны дээр зүун хэсэг ихэвчлэн гол хэмээн ойлгогдож байсан тул зонхилох үүрэг гүйцэтгэж байжээ. Дундах хэсэг нь одоогийн Өвөр Монголд Датүнгийн хойд талд байж, Тоба Ито гэгч ноён толгойлж байжээ. Баруун хэсэг нь одоогийн Хөх хотын баруун хойд, Бугат хотын хойд талд байж Тоба Итогийн дүү Тоба Илү ноён толгойлж байжээ. Тоба Ито говиос хойш гарч аян дайн хийгээд Жужан, Гаогюй нар болон баруун зүгийн түрэгүүд зэрэг нийт гуч гаруй аймаг овгуудыг байлдан дагуулсан байна2. Түүнчлэн Умард Хятадын хойд талын нэлээд хэсэг газрыг эзлэн авч, Өмнөд хүннүгийн Хань улсын цэргийг бутцохин том ялалт байгуулжээ. 313 онд Тоба Илү Ченло суурины эргэн тойронд хэрэм бариулж өөрийн өргөө ордон гол төв буюу умард нийслэл болгосон байна. Хуучны Пинчэн хотыг сайжруулан засч өмнөд нийслэл болгожээ. Бас Лэйшүй голын өмнө талд шинэ Пинчэн хот хэмээхийг бариулж, баруун зүгийн чжуки ноёноо суулгажээ. Тэрхүү баруун зүгийн чжуки ноён нь Тобад дагасан Өмнөд хүннүгийн баруун зүгийн чжуки ноён юм уу, түүний хойчийг залгамжилсан ноён байсан бололтой байгаа юм. Тийнхүү 313 онд Тоба Илү ноён Т оба улсыг үндэслэн байгуулж, түүний анхны хаан болсон байна. Тус улсыг хятадууд Дай хэмээх газарт шинэ байгуулагдсан улс хэмээн үзээд анхлан Дай улс гэж нэрлэж байжээ. Тоба нар ч бас заримдаа тэгдэг байсан байна. 315 онд Хятадын Цзинь улсын засгийн газар Тоба улсыг хэрэг дээр хүлээн зөвшөөрч, Тоба Илүд Хөх хот, Бугат орчимд төвлөрсөн Дай газрын их ван хэмээх цол шагнаж, хэсэг газар нутгаа найр тавьж олгосон байна. Тийнхүү Тоба Илүгийн нэр хүнд ихэд өсч, шинэ байгуулагдсан Тоба улсын сүр хүчин мэдэгдэхүйц нэмэгдэж байжээ. Гэсэн ч Тоба Илү удалгүй дайны Л эл АНГИ. Монгол нут]гг байсам эртний үлс, аймгуул үед алагджээ. Дараахад нь Тоба Юйлюй зэрэг хэд хэдэн хүн удаа дараалан залгамжилсан боловч бас урт насалсангүй. Юйлюйн хоёрдох хөвгүүн, 320-иод оны эхээр төрсөн Шэигянь хаан ширээ залгамжлах ёстой байсан боловч өлгийтэй балчир байсны дээр өрсөлдөгчид нь ноцтой дайсагнаж байжээ. Түүхэн домог ёсоор тэд балчир хөвгүүнийг хөнөөх санаатай хүрэлцэн ирэхэд эх нь өмдөн дотроо нуугаад «Хэрэв тэнгэр чамайг ивээвэл чи уйламгүй дээ» хэмээгээд хээв нэг байж байжээ. Шэигянь хөвгүүн яагаад ч юм удтал огт уйлалгүй байж байгаад амьд мэнд үлджээ. Ш эигянь өсвөр үедээ Өмнөд хүннүгийн Чжао улсын хаан Шихүгийн ордонд барьцаалагдан байж байгаад суллагдан тавигджээ. 338 оны үест Шэигянь Тоба улсын хаан ширээнд өргөгдөн гарч ирсэн байна. Тэрээр ухаантай, зоригтой хүн байсан бөгөөд төрийн бодлогод өндөр боловсрол, дадлага туршлагатай хятад сайд, түшмэдийг өргөнөөр ашиглаж, засаг заслал, цааз хуулийг жигдлэн тогтоолгосон байна. Засаг заслал, цааз хууль, ял шийтгэл зэрэгт нэлээд шудрага байдлаар хандах гэсэн нь олны талархлыг хүлээж, харъяат албат нар нь нэг хэсэгтээ тайвширсан хэмээн түүх сударт тэмдэглэн үлджээ. Тэрээр бас шинэ нэгэн нийслэл хот байгуулах гэсэнд эх нь дургүйцэж, бид хэзээнээсээ нүүдэлчин улс түмэн, байдал түгшвэртэй одоогийн нөхцөлд хотод орж суувал дайсан ирж бүсл эн байлдсан цагт зайлах боломжгүй болж хаагдана гээд хот барихыг тас хориглон зогсоожээ. Шэигянь харин Муюны хожуу Янь улсын хаан Муюн Хуаны бага охин дүүтэй гэрлэж, ургийн холбоо тогтоож байр сууриа бузгай бэхжүүлж авчээ. 340 оноос эхлэн Шэигянь хаан Иньшань уулын өвөрт одоогийн Бугат хотын баруун хойтох Юньчжүн хэмээх боомт хотод төвлөн суух болжээ. 371 онд Тоба цэргийн жанжнуудын нэг нь Шэигянийг алахаар завдан оролджээ. Ш эигяний азаар түүний өөрийн хойчийг залгамжлагчаар заагдсан хан хөвгүүн Тоба Шы дэргэд нь байж, хаан эцгийн амийг авраад оронд нь өөрөө алагдсан байна. Гэсэн ч нэлээд хэдэн жилийн дараа 380-аад оньт эхээр Тоба Шэигянь хаан өөр этгээдэд алагдаад хаан ширээ залгамжлах ёстой байсан Шэгүй, ирээдүйн Тоба Гүй хаан бага балчир бацсан учир Тобагийн Дай улс нэг хэсэгтээ нэгдмэл төр засаггүй болж, хуваагдмал байдалд орсон байна. Тухайн үед Тобагийн Дай улсын зүүн хэсэг буюу Хатан гол Шар мөрнөөс зүүн тийших хэсгийг Лю күжинь ноён захирч, Шар мөрнөөс баруун тийших Ордос нутагт Лю Вэйчэнь ноён зонхилж байжээ. Тоба Гүйн эх нь хөвгүүний хамт Лю Күжинь ноёны дэргэд үлдсэн бөгөөд тэр ноён Тоба Гүйг том болоод их хэрэг бүтээх сайн эр хэмээн үзэж, сайтар хамгаалан дэмждэг байжээ. 386 оны эхээр Тоба Гүйг хаан ширээнд суулгаж Дай улсын ван хэмээн өргөмжилжээ. Мөн оны билгийн улирлын гуравдугаар сард Тоба Гүй өргөө ордноо Ченло хотод зөөн байрлуулан, тэндээс улс орноо удирдан захирах болжээ. Тэрээр мал аж ахуйн хажуугаар газар тариаланг ч хөхүүлэн дэмжиж, алба татварыг хөнгөлөн, ард түмний аж байдлыг арай хөнгөвчлөх арга хэмжээ авчээ. Тэр нь сурвалжит язгууртан нарын болон эгэл жирийн хүмүүсийн зүгээс түүнд хандах хандлагыг ихэд нааштай болгожээ. М О Н ГО Л УЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ Тэгээд мөнхүү 386 оныхоо билгийн улирлын тавдугаар сард Дай хэмээх улсынхаа нэрийг Тоба Вэй хэмээн өөрчилж, биеэ Вэйгийн ван хэмээлгэх болсон байна. Ордосын захирагч Лю В эйчэнь эсэргүүцэн их цэрэг хөдөлгөсөн боловч Тоба Гүйд бутцохигдон амь алдаад Ордос даяар шинэ хааны засаг засаглалыг хүлээн зөвшөөрсөн байна. Тоба Гүй Лю Вэйчэний төрөл садны 5 мянган хүнийг цаазаар аваад 300 мянган толгой адуу, 4 сая үхэр олзлон авч, Тоба Вэй улс эдийн засаг, амьжиргааны талаар нэлээд бэхжжээ. Тэр цаг хүртэл Тоба улс нь Муюны Хожуу Янь улсын түшмэг хараат улсын байдалтай байсан тул Тоба Гүй тэр байдлыг өөрчлөхөөр шийдэж Хожуу Янь улсын эсрэг 395 онд их аян дайн эхэлжээ. Муюны Янь улсын хаан Муюн Чүй өөрийн залгамжлах хан хөвгүүн Муюн Баод Тоба Гүйг тосч байлдах үүрэг өгч их цэргийн хамт хөдөлгөжээ. Оны эцсээр Тоба Гүй Хожуу Яний цэргийн ихээхэн хэсгийг бутцохин устгаад бүх олзлогдогсдыг цаазлан хороожээ. Муюн Чүй хаан их цэргээ удирдан гэнэт гарч ирж, тоба нарыг ихэд сандаргасан боловч өвдөж нас баржээ. Түүний оронд Муюн Бао Янь улсын хаан болсон байна. 396 оны зун Тоба Гүй эзэн хаан болох, улмаар нийт Умард Хятацыг эзлэн авахаар шийджээ. Мөн оны билгийн улирлын 9-р сард тэрээр 400 мянган явган, морьт цэрэгтэйгээр Муюны Хожуу Янь улсын эсрэг аян дайн эхэлжээ. Муюны Янь улсын хаан Муюн Бао Тоба Гүйг тосч гэнэдүүлэн цохиод анхны үед амжилт олж байсан боловч гэнэт ямар нэг үл мэдэгдэх шалтгааны учир муюнчууд дотор зуураа самууран байгаад Тоба Гүйд бутцохигджээ. Тоба Гүй Янь улсын төвлен нийслэллэж байсан Чжүнш ань хэмээх Бээж ин хотыг эзэлж аваад төрийн тамга, эрдэнэсийн сан хоёрыг гартаа оруулж авчээ. Эрдэнэсийн сангийн бараг бүх зүйлсийг Тоба Гүй өөрийн харъяаны дарга, цэргүүдэд тараан өгч, шагнан урамшуулсан байна. Түүний дараа Тоба Гүй нийслэл хотыг одоогийн Датун хот орчмын Пинчэн хотод шилжүүлэн төвлөрүүлж, ордон харш, сүм дугана бариулж, өвөг дээдэс, онгон сахиуснуудыг тахисан байна. Түүнчлэн, хүнд хөнгөн, урт богины хэмжээг улс орон даяар жигдрүүлэн тогтоож, хууль цаазыг нарийсган чандалж, эрүүгийн хууль зохион, ёслолын дуулал, хөгжмийн дүрмийг шинэчлэн, цаг тооны холбогдолтой тэнгэрийн зурхайн хэрэгсэл, тооцоо зэргийг нягтлан шалгаж, засаж залруулах үүргийг харъяат сайд түшмэд, эрдэмтэн мэргэжилтэн нартаа үүрэг болгожээ. Тэгээд 396 оны билгийн улирлын сүүл сард буюу 397 оны эхээр эзэн хааны ширээнд суух ёслол үйлдүүлж, нийт даяар тунхаглан зарласан байна. Нийслэл хотын дүүрэг бий болгож, түүнээ их том хэмжээгээр тогтоогоод улс орноо найман том аймаг болгон хувааж, тус бүрийг баримтлан захирах захирагч нарыг тохоон томилж өөрийн биеэр бүх нийтийг засаглан захирч байх болсон байна. Тоба Вэй улсыг бас Юань Вэй улс хэмээн нэрлэдэг бөгөөд Тоба Гүй хааныг Юань Вэй улсыг үндэслэн байгуулагч гэж үздэг. Тоба улс нь анх Төв Азийн нүүдэлчдийн төр улсын нэгэн байж, гол төв Өвөр Монголын баруун Л эл АНГИ, Монгол нутагт байсан эртний улс, аймгуүл хэсэгт төвлөн оршиж байсан юм. Хэрэв Сяньби улс Ар Монголд голдуу төвлөж, ихэвчлэн нүүдэлчдийн төр улс байсан бол Муюн, ялангуяа Тоба улс үүсэн бий болсон цагаасаа эхлэн Умард Хятадын зүг хараа хандлагаа чиглүүлж, Хятадын муж хязгааруудтай олон талаар хольцолдон хорших чиглэлтэй байжээ. Хятад сайд түшмэд, жанжин нарыг өргөө ордондоо засаг заслалд өргөн хэмжээгээр ашиглах, улсын нийслэлийг хятад хотуудад шилжүүлэн нүүлгэх, шинэ нийслэлээ хүртэл Хятад нутагт барьж босгох зэргээр Хятадын зүг улам улмаар татагдан байжээ. Муюн, Тоба улсууд нь. Янь, Дай гэх зэргээр төр улсынхаа нэрийг хятадчилж байсны дээр Тоба Гүй хааны үед Тоба улс Юань Вэй хэмээх нэртэй, Хятадын Пинчэн хотод нийслэлсэн, дэвсгэр нутаг, хүн амын ихэнх нь хятад иргэд болсон, хятад, тоба холимог, нүүдэл суурыпил хосолсон улс болж хувирсан байна. Удалгүй Тоба хаад нийслэл хотоо эртний хятадын Зүүн Хань улсын нийслэл байсан Лоян хотод шилжүүлэн, хятад маягаар оны цол сэлттэй болж, түүнийг бас хятадаар нэрлэх болсон байна. Шашин, соёл, зан заншлын хувьд ч Тоба хаад бөө мөргөл, нүүдлийн соёл заншлаас аажмаар хөндийрч хятад маягийн амьдрал, Хань улсын үеэс Хятадад нэвтрэн дэлгэрч, хангалтгай хятаджсан будцын шашныг илүү баримтлах болж байсан байна. Тобагийн Юань Вэй улсын доторхи Умард Хятад нутагт нь маш олон тооны буддын шашны хүрээ хийд бий болсон байв. Тобагийн Вэнь Чэнди (452-466) хааиы үед ял халдсан тариачид, албаны боолчуудыг сүм хийдийн мэдэлд шилжүүлж хийдийн тариалан мэтийн хүнд хүчир ажидц зүтгүүлж байжээ. Тоба хаадын дэмжлэгээр Умард Хятадад буддын шашны хүрээ хийд Өмнөд Хятад дахиас дутуугүй, зарим талаар харьдангуй илүү олширч байжээ. Ся Вэньди хааны (471-499) үед нийслэл Лоян хотод 2000 ламтай 100 илүү сүм дугана байсан бөгөөд нийт Юань Вэй улс даяар 6578 сүм, 77 258 лам байсан аж ээ. Хүрээ хийд, лам нар цаашдаа хэт олширч, тэдгээрийн эрх баригч томоохон хуврагууд нь улс төрд хутгалдан орох болсон зэрэг шалтгааны учир Тоба Дао хаан нь 446 онд зарим сүм хийд, буддын шашны ном судрыг устгах зарлиг буулгаж байжээ. Гэсэн ч 510 оны үед хүрээ хийд 13 мянга болж, лам нарын тоо нэг саяд хүрсэн байжээ1. Тоба Вэй улсын алба татвар жилээс жилд нэмэгдэж, ард түмний аж байдал доройтон байв. Тоба Гүй нүүдэлчин аймгуудаас мал, мах, арьс үсээр алба авч байсан нь дараагийн хаадын үед мэдэгдэхүйд нэмэгдсэн байна. Жишээлбэл, 413 онд 60 өрх айлаас байлдааны нэг морь авч байсан бол 8 жилийн дараа 421 онд 100 толгой мал тутмаас нэг морь татах болжээ. Тоба Вэй улсад байлдааны нэг морь 20-30 хоньтой тэнцэх үнэтэй байжээ. Тоба Вэй улсын засгийн газар нь нүүдэлчид ба суурьшмал хятад иргэд аль алинаар биеийн хүчний янз бүрийн хүнд алба гүйцэтгүүлдэг байжээ. Тоба Гүй хаан улсын төвийг анх Пинчэн хотод шилжүүлснийхээ дараа тоба нарын зарим хэсэг нь мал аж ахуйгаас гадна тариалан оролдох болж байжээ. Тоба Гүй газар тариалангийн ажлыг чухалчилж, нийслэл орчимд муж БНМ АУ-ын түүх. Гурван боть зохиол, тэргүүн боть. УБ., 1966, тал 105. М О Н Ю Л ҮЛСЫН ТҮҮХ. / БОТЬ тойргоос 100 мянган хятад иргэдийг нүүлгэн авчирч, тариа тариулж, тариа тарих цэргийн суурингуудыг байгуулжээ. Тоба Гүй олзкы хүмүүсээр тариа тариулдаг байснаас гадна сургагч зааварлагчдыг томилон тоба хүмүүсийг тариалангийн ажилд сургуулж байжээ. Тариалангийн ажилд сайн, мууг харгалзан урамшуулах, яллах арга хэмжээ авдаг байжээ. Тоба Ю ань Вэй улсын хятад муж, тойргуудад газрын эзэн хятад феодалууд маш их газартай болоод үй олон тариачин өрх өчүүхэн газартай үлдэх, ихэнх нь тариалангийн газаргүй ядуус болсон байсан учир Тоба Гүй эртний Хятадын газар эзэмшлийн хуучин аргыг сэргээн хэрэглэж, газрыг айл өрх бүрд адил тэгш хуваарилан ноогдуулж олгохыг оролдсон байна. Гэсэн ч газар ихтэй баян чинээлэг газрын эздийн ил, далд эсэргүүцлийн улмаас тэр нь бүтэмжтэй арга хэмжээ болсонгүй, урьд үеийнхний лүгээ нэгэн адил бүтэлгүйтэж өнгөрсөн байна. Ю ань Вэй улс хятад ба бусад угсаатныг цэргийн албанд өргөн хэмжээгээр дайчилж байжээ. Дайчилгааны үед ирээгүй хүнийг хатуу цээрлүүлэн шийтгэж, гэр хотлоорыг хүйс тэмтрэн алж хядах явдал ч гарч байжээ. Хятад хүмүүсийг явган цэрэг болгож, морьт сяньби, тоба нар өмнөө тууж, явж чадахгүй болсон этгээдийг морьдоор гишгүүлэн урагшилдаг байжээ’. Нөгөө талаар Тоба Вэй улсын хаад, ноёд Умард Хятадад ноёлон удах тусам хятадын нөлөөнд аажмаар автагдан эцэс сүүлд ньтоба нарыгаа хүртэл хятадчилах тийш хандаж байжээ. Жишээлбэл, Сяо Вэньди (471-500) гэгч хаан нийслэл Лоян хотод тоба, сяньби хүмүүс өөрийн үндэсний хувцас өмсөх, эх хэлээрээ ордны дотор ярих, албан хэрэгт тоба хэл хэрэглэх зэргийг хориглосон зарлиг буулгаж байжээ. Түүнчлэн, нийслэл хотын орчин тойронд оршин амьдрагч тоба, сяньби хүмүүс өөрийгөө сяньби, тоба хүмүүс хэмээн нэрлэж болохгүй, хятадуудын нэгэн адил лоянчууд, лоян хүн хэмээж байх хэрэгтэй болсон байв. Хятад газарт нас барсан тоба хүмүүсийн шарилыг урьд адил умард нутагт нь аваачиж оршуулахыг ч хатуу чанга цаазлан хориглосон байна. Тоба Вэй улсын хаад, ноёд цөм тийм байсангүй, зарим нь түүнд ихэд дургүйцэн, эсэргүүцэл хөдөлгөөн гаргаж байжээ. Тоба нүүдэлчин малчид өөрийн төрсөн нутагт уламжлалт дадал заншил ёсоор амьдран суухыг чухалчилж бослого хөдөлгөөнд нийлэх, талархан дэмжих хандлагатай байжээ. Тобагийн зарим хаад, ноёдын зүгээс өөрсдөө Хятадад ижилсэн уусч, бусдыгаа хятадчилах гэсэн бодлого явуулж байгааг эсэргүүцэж тоба ноён Сюань тэргүүтэй сурвалжит язгууртан жирийн малчдын бослого гарсанд төрийн эрх баригчид нь олон тооны хятад цэрэг хөдөлгөн бослогыг цуслан дараад бослогыг толгойлсон, түүнд оролцсон хүмүүсийг цөмийг барьж цаазаар авч байжээ. Тоба нар, Тоба Вэй улсын түүхийн явцыг улируулан үзэхэд дорно, өрнийн суурынмал иргэншлийн улс гүрнүүдийн хувьд «...гагцхүү амжилт 1 Ма Чаншоу. Ухуань, Сяньби нар. Ш анхай, 1962, тал 305. Лэл АНГИ. Монгол нутагт байсан эртний үлс, аймгуул багатай үлдсэн бүдүүлэг ард түмэн л зах хязгаарт үлдэхтэй эвлэрдэг. Бүдүүлгүүд тэдний зорилго бол үндсэндээ ойр зэргэлдээх хамгийн баян чинээлэг хөршийгөө бүрэн эзэлж, эрх барих ноёлогч ангийг нь өөрсдөөрөө солих явдал байдаг, хүссэн улс орноо эзлэн эзэмшсэн хойно бүдүүлэг байснаа больдог. Тэд одоо хуучин байсныхаа нөгөө талд гараад олж эзэмш сэн зүйлсээ бусад бүдүүлгүүдийн дайралтын ш инэ давалгаанаас хамгаалах болдог»1хэмээн нэрт эрдэмтэн Синорын бичсэн зүйлийг зарим талаар санагдуулах талтай байна. Муюн, тоба нарын нийгэм нь Төв Азийн нүүдэл иргэншилт улс орны тоонд багтан түүхийн тавцан дээр гарч ирсэн юм. Гэвч Умард Хятадыг эзлэн, түрүү феодализмын үеийн харьцангуй өндөр хөгжилтэй хольцолдон ижилсэж ирэхийн хэрээр нэн түрүү хаад, ноёд, сурвалжит язгууртан нар нь феодалжин эхэлж, цаашдаа Тобагийн өөрийн нийгэмд мөн феодалжих чиглэлээр нөлөөлөх болсон байна. Гэвч тэдний нийгэм хараахан бүрэн феодалжиж, феодализм бүрмөсөн тогтох хэмжээ түвшинд хүрээгүй байжээ. Муюн улс, Муюны нийгэм феодалжиж эхэлсэн боловч түрүү феодализмын эхэн шатнаас хэтэрсэнгүй. Тэглээ ч гэсэн тэр нь нийгэм-улс төр, эдийн засаг, соёлын багагүй том ахиц байв. Тоба Юань Вэй улс, тоба нарын дунд феодалжих үйл явц илүү үргэлжилсэн байсан бөгөөд улс төр, эдийн засаг, шашин соёлын хувьд тоба нар Муюныхаас илүү амжилтанд хүрсэн байв. Гэвч Муюн, тоба нарын нийгмийн феодалжилт нь цэвэр нүүдлийн сонгодог хэлбэрийн эхлэл байсангүй, суурыимал Хятадын феодалжилтын нэмэгдэл хавсарга мэт гарч ирсэн байна. Түүнээс гадна, жинхэнэ Муюн, Тоба нутагт нь хүй нэгдлийн байгуулал бас л бүрэн задарч амжаагүй, хөрөнгө чинээ, баян ядуу, анги-нийгмийн ялгарал гүйцэд гараагүй, эцсийн эцэст овог аймгийн байгуулал зарим талаар зонхилсон байдалтай хэвээр, зарим газар түүний үлдэгдэл их хүчтэй байсан байна. Тоба Юань Вэй улсын оршин тогтнож байсан сүүлийн 50 жилийн дотор газар сайгүй хятад тариачдын бослого өрнөж, феодалжигч тоба сурвалжит язгууртан нарын тэмцэл хурцдаад хятад мужийн захирагчид тусгаарлан салахыг оролдох болжээ. Мөн хаан ширээний төлөө тэмцэл улам бүрий хүчтэй болж байжээ. Тэр бүхний улмаас 535 онд Тоба Вэй улс зүүн, баруун хоёр хэсэг болон хуваагджээ. Зүүн Вэй улс (535-549), Баруун Вэй улс (535­ 556) аль аль нь Тобагийн нэртэй хамааралтай байсан боловч олон талаар Хятад маягийн болж, илүү хятаджсан улсууд болж байгаад 581 онд хятад хаад, ноёдод төр засаг, цэрэг захиргааны эрхийг алдаж, бүрмөсөн мөхсөн байна. Өвөр Монгол, Умард Хятадад ноёлж байсан Муюны улс, Тоба Юань Вэй улс мөхсөн боловч Муюн, Тоба нар бүхэл бүтэн аймаг, овгуудын хувьд бас тэр дороо устаж үгүй болоогүй билээ. Тэдгээр улсад байсан муюн, тоба тэргүүтэй дүнхү угсааны аймгууд болон өмнөд хүннү нарын зарим хэсэг нь хамт буюу хөрш зэргэлдээ амьдарч байсан хятадуудтай ижилсэн уусч байсан боловч нэлээд хэсэг нь удам угсаа, хэл заншлаа хадгалан үлдэж байгаад Orientalism and History, edited by Denis Sinor, second edition, Bloomington & London, 1970, p. 94. М О Н ГО Л УЛСЫ Н ТҮҮХ. I БОТЬ хожмын Тангадын хаант улс зэрэг бусад улс гүрний бүрэлдэхүүнд орсон юм. Муюн, Тоба улсуудыг орш ин тогтнож байхад тэдний зарим нь, тухайлбал, түгүхүнь, жужан зэрэгаймаг овгууд тасран салж, алс хөндий өөр газар оронд очиж, тус тусын төр улсыг байгуулж, удтал бие биеэ даан оршин тогтнож байжээ. Түгүхүнь нарын гарал үүсэл, Муюн улсаас анх тэдний салж одсон тухай түүхэн домог ёсоор бол III зууны дунд үе, дэд хагаст амьдарч байсан Муюны Шэгүй хаан хоёр хөвгүүнтэй байжээ. Тэр хоёрын дотроос арай ахмад нь татвар эмээс төрсөн Түгүхүнь гэдэг залуу байжээ. Түүний дүү нь зарим сурвалжийн мэдээгээр Шэгүйн авааль хатнаас төрсөн Жологүй хэмээх Муюн Гүй байжээ. Тийм учраас Муюн Гүй эцгийн хойчийг залгамжлагч хаан болжээ. Эцэг нь амьд ахуй цагтаа Түгүхүньд 1700 муюн, сяньби өрх айлыг газар нутгийн хамт эзэмшил болгон олгожээ1. Муюн Гүй, Түгүхүнь хоёрын эзэмшил газар нутаг нь айл зэргэлдээ байсны улмаас нэг өдөр адуу нь уралцалдан зодолдож, бие биенийг сүрхий гэмтээжээ. Муюн Гүй ихэд уурсаж, ахыгаа чи эртхэн холдож өөр газар очоогүйгээс болж адуунууд нэг нэгнээ бэртээхэд хүрлээ гэх мэтээр зэмлэн хөөжээ. Ах нь үнэн голоос гомдож, өөрийн харъяаны аймаг овгуудаа мал хөрөнгийн хамт авч алс баруун зүг зайлан нүүж оджээ. Дүү нь уур омгоо дарагдсан хойно харамсаж, ахыгаа буцаан авчруулахаар элч илгээсэн боловч Түгүхүнь элчийн ятгалганд автсангүй, дүү бид хоёр адууны асуудлаас болж ийнхүү салж сарнихад хүрч байгаа нь санамсаргүй хэрэг биш, тэнгэрийн дохиололтой байх, миний адууг зүүн тийш эргүүлэн туугаад яаж явахыг үз, хэрэв тэр чигээрээ явбал би даган буцъя, хэрэв тэд зүүн зүг явахгүй бол би бас буцах аргагүй болно гэжээ. Баруун зүг явж буй адууг зүүн тийш эргүүлэн тууж 300-гаад алхам явтал адуунууд ганихран янцгаалдаж, өөрсдөө баруун зүг унгалдан одсон, тийм учраас Түгүхүнь буцаж ирээгүй, цааш одсон гэсэн домогтой юм. Муюн Гүй өөрийн ахыг тийнхүү хөөн явуулсандаа гэмшиж, алс хол зайлан одсон түүнийг үе үе санан гуниглаж «Агаин дуу» буюу «Ахаин дуу» (Ахын дуу) хэмээх дуу зохиож байн байн уяран дуулах болсон, хожим түүнийг бас хөгжимд оруулж эгшиглүүлэх болсон гэдэг. Эртний Хятадын сурвалж бичгүүдэд агаин, ахаин гэсэн үгс бол сяньби хэлээр ахын гэсэн үг хэмээн тов тодорхой тэмдэглэгдэн үлдсэн байдаг. Үнэхээр ахын гэсэн монгол үг зртний монгол хэлээр «аха-ийн», нэн эртний үед «ага-ийн» хэмээн дуудагдаж байсан тул монгол бичиг нь чухамхүү сяньби, муюн, тоба, жужан нарын үеийн дуудлагаар зохиогдсон байж болох нь үүгээр бас давхар нотлогдож байгаа байна. Түгүхүнь нар нэг хэсэгтээ Иныиань уулын баруун өмнө хэсэгг буудаллан байж байгаад IV зууны эхээр цааш нүүж, Хөх нуурын газарт очиж, тэндэхийн Цян угсааны тангад аймгуудыг засаглан захирах болсон ажээ2. Түгүхүний нэрээр түүний харъяаны муюн, сяньби аймаг овгууд цөм түгүхүньчүүд 1 2 М атериалы по истории древни х кочевых народов группы аунху. В веден и е, п ер ев од и комментарии С .В Т аскина М ., 1984, стр. 228. М өн тэнд, т и 229. ____________________________________ Л эл АНГИ. Монгол нутагт байсан эртний үлс, аймгуул хэмээн нэрлэгдэх болсон байна. Хөх нуурын газарт очиж засаглан суусны дараа Түгүхүнь ноён хэрэг дээрээ тэндэхийн өвөг монгол угсааны анхны хаан болсон байна. Түгүхүнь нар өөрийн хааныг «кэхань» (каган) хэмээн цоллодог, хатныг «кэцзүнь» (катунь) хэмээдэг байсан нь бас л цөм өвөг монгол хэлний монгол бичгийн эртний дуудлагаар байгаа байна. Түгүхүнь хаан 72 насандаа таалал төгссөний дараа түүний 60 хүүхдийн дотроос Түянь хэмээх нэг нь эцгийн ор суурийг залгамжилсан байна. Тэр 7 чи, 8 цүнь (бараг 2 м хагас) өндөр, биеийн хүч их бөгөөд ихээхэн зүрх зоригтой хүн байсан гэдэг. Гэвч тэр догшин ширүүн зантай байж, нутгийн цян тангадуудад ихээхэн хатуу ханддаг байсан учир тэдэнд хорлогдон алагджээ. Түүний дараа Еянь, ИГилянь, Шүлогянь гэх мэтийн үр ач нар 14­ 15 үе дараалан хаан ширээ залгамжилсан байна. Түгүхүний тэрхүү улс нь нутгийн хэл аялга, хожмын тангад, түвэд судрын мэдээгээр дамжин Тогоон улс хэмээн алдаршсан юм. Тогоон улс бол Хөх нуураас баруун тийш 8-9 км-т орших Фүсычэн хэмээх нийслэл хоттой байсан бөгөөд нутгийн зүүн тал нь Тоба Вэй, Хятадтай хил нийлж, баруун талдаа Хотантай залгадаг байжээ. Өмнө тал нь Анчэн, Лүнхэ газрууд, Таошуй гол болж, Байлань ууланд тулдаг, Турфаны урд талын Гаочан хот хүрч байжээ. Тогоон улсын дэвсгэр нутгийн хэмжээ нь зүүнээс баруун тийш 3000 бээр газар (1700 гаруй км), өмнөөс хойш 1000 бээр (576 орчим км) хэмээн түүх сударт тодорхой заасан байна1. Тогоон улсын уул уснаас Хятадын Шар мөрөн эхэлдэг, Хөх мөрний дээд урсгал мөн түүгээр өнгөрдөг байжээ. Тогоон улсын дотор цян угсааны тангадууд таван хошуу мал, түүний дотор сарлаг өсгөн үржүүлж амьдрахаас гадна арвай будааны зэрэг зарим зүйл тарьж ургуулан хоол хүнсэнд хэрэглэдэг байжээ. Тогоон нарын зарим нь бас тариа тарих хандлагатай байсан боловч тэр нь тэдний дунд төдийлөн их дэлгэрсэнгүй. Цян нар зарим хот барьсан, тогоон нар тэднээр хот суурин бариулсан атлаа тэнд бараг суудаггүй, гол төлөв хөдөө хээр газар малаа маллаж, нүүдэлчин малчны амьдралаар амьдрах дуртай байжээ. Тэд гэр, майханд сууж, мах, сүү, цагаан идээ иддэг байжээ. Эрэгтэйчүүд нь цян нарын нөлөөнд орж банзал өмсөх болж байжээ. Үсний урд талыгтолгой дээр овойлгон боож, ар талыг гэзэг болгож, сүлжин унжуулдаг байжээ. Малгайн оронд гол төлөв алчуур зангидан явдаг байжээ. Эмэгтэйчүүд нь үсээ толгой дээрээ хэдэн хэсэг болгон бөөгнөрүүлж, сувс, сондор, явуу болон дун лавайн ясан чимэглэл хэлхсэн утсаар ороодог, тэхдээ хичнээн их сурвалжит язгууртай, баян чинээлэг болох тусмаа төдийчинээ их тийм чимэглэл хэрэглэдэг байжээ2. Цян нарын дунд худалдаа эрхэлдэгхүмүүс цөөнгүй байсан бөгөөдтогоон нар дутагдсан, хэрэгссэн зүйлээ тэднээс татан гаргуулж хэрэглэх болсон байв. Хүн алсан, адуу хулгайлсан хүний амийг өршөөлгүй шууд цаазаар авдаг МОНГОЛ ҮЛСЫН ТҮҮХ. / БОТЬ байжээ. Эр хүн эцгийгээ нас барсны дараа хойд эхээ, ахын үхсэний дараа гэргий нарыг нь эхнэрээ болгож авдаг заншилтай байсан Хүннү, Сяньбийн угсааны бусад аймаг, овгууд дахитай нэг адил байжээ. Байлдааны зэвсэг нь үндсэндээ нум сум, сэлэм, жад, бамбай төдийхнөөр хязгаарлагдаж байсан боловч тогоон нар Сяньби угсааны Муюн, Тоба зэрэг Төв Азийн бусад нүүдэлчдийн нэгэн адил хүчирхэгдайчин улс байсан байна. Тэд Хөх нуур нутгийн уугуул оршин суугчид болох харьцангуй олон тооны мөнхүү хүчирхэг цян нарын дунд орж суугаад хэдэн зуун жил тасралтгүй ноёрхон байж чадсан байна.. IV зууны 20-иод оны үест төр барьж байсан Ачай хаан 20 хөвгүүнтэй байсан бөгөөд нас барахынхаа өмнөхөн эхийнхээ отгон дүү хөвгүүнийг дуудаад «Чи нэг сум аваад хугалаад орхи» гэжээ. Сумыг хөвгүүн амархан хугалж орхисонд, одоо «19 сум авчраад хугал» гэжээ. Хөвгүүн хичнээн оролдовч хугалж чадсангүй. Ачай хаан үр хүүхдүүддээ хандаж «Та нар ганцханыг хугалахад амархан, харин олныг хугалахад хэцүү гэдгийг та нар ойлгов уу? Хүчээ нэгтгэж нэг санаатай бай! Тэгвэл газрын онгодыг тахих тахилгын ширээ тань бат бэх байх болно (Засаг заслалын суурь батжин бэхжинэ)» гэж байжээ1. Энэ нь хойч үеийн язгуурын монголчуудын дунд үр хүүхдүүдээ сурган хүмүүжүүлэхэд Алан гуа хатны хэрэглэж байсан арга ажиллагаатай адил төсөөтэй харагдаж байгаа юм. Тогоон улсын хаад ноёд Тоба Вэй улс болон хятадын Цзинь улс зэрэгтэй аль болохоор эвсэг найртай байхыг чухалчилж, дипломат харилцаандаа тэднийг ихэд дээдэлсэн байдал үзүүлж, өөрсдөө тун даруу доромж байдалтай үг хэл, нэр томъёо хэрэглэдэг байжээ. Гэсэн ч тэд тэдгээр улсуудын хараат түшмэг улс болох, ялангуяа тэдэнд харъяалагдан захирагдахыг огт хүлээн зөвшөөрөхгүй байжээ. V зууны 30-40-өөд оны үест Тогоон улсын төрийг барьж байсан Мүлиянь хааны ахын хөвгүүн нь Тоба Вэй улсад дагаар орохыг завдмагц Мүлиянь түүнийг алж устгасан байна. Тоба Вэй улс үүнийг мэдмэгц Тогоон улсын эсрэг цэрэг хөдөлгөсөнд Мүлиянь хаан Хотан оронд ухран орж 7 жил болоод нутаггаа буцаж ирж байжээ. Тоба Вэй улсын зарим сайд түшмэд нь дөрвөн зүг дэх алс холын гадаад улс орнуудыг өөрөөс хэт холдуулж сул тавилгүй байнга цоровдож байхыг бодох нь зүйтэй, тэгэхээр Тогоон улсыг ч гэсэн бас тэгэж уяатай барьж байхаас биш, сөнөөн устгаж, газар орныг нь эзлэн авах ямар ч шаардлагагүй хэмээн үзэж, эзэн хаандаа бодрол бичиг өргөн санамж болгож байсан үзэгдэнэ2. Мүлияний дараа Тогоон улсын хаан болсон Шилинь Фүлочуань хэмээх хотод нэлээд тогтвортой сууж, засаг заслал явуулахдаа эхний үед Тоба Вэй улсад алба барьж, түүнээс цаг тооны бичгийг хүлээн авч, жил, cap өдөр, цаг мөч сэлтийг түүний тогтоосон ёсоор дагаж мөрдөн байжээ. Дорно дахины ёсонд аливаа улс орон, ард түмэн чухам ямар улс гүрний цаг тооны бичгийг хүлээн авч, баримтлан дагана вэ, мөн тэрхүү улс гүрэнд дагаар орсон юм Лэл АНГИ. Монгол нүтагт байсан эртний улс, ай/мгуул уу, түшмэг хараат байдалтай болохоо хүлээн зөвшөөрч, илтгэн харуулж байгаа явдал хэмээн тооддог байсан юм. Тийм учраас Тоба Вэй улсын эзэн хаан нь Тогоон улсыг цаг тооны бичиг хүлээн авч дагасан өөрийн түшмэг хараат улс гэж үзэж байв. Гэтэл Тогоон улс нь Тобагийн цаг тооны бичгийг хүлээн авч даган баримтлаад үе үе алба барьсан дүр үзүүлэвч нөгөө талаар Хятадын Цзинь улс зэрэгтэй нэгэн адил дотно харилцаж, элч илгээлцэн, шилдэг сайн морьд, дөрвөн эвэрт хонь хүргүүлэн барьж, тал засч байжээ. Тэгээд Ш иинь Тоба Вэй улсын эзэн хааны зарлиг тушаалыг биелүүлэхгүй, түүнд ерөөс улам улмаар сүзэггүй, үл тоомсорлон хандах болсон байна1. Тоба Вэй улсын эзэн хаан Гаоцзүн (452-465), Сяньцзү (465-471) нар Шииний эсрэг удаа дараалан их цэрэг илгээж байлдуулан, хэдэн зуун мянган тэмээ морь зэрэг мал сүргийг нь олзлон авч ихэд шахамдуулан байсан боловч Шиинийг барьж, Тогоон улсыг эрхшээл нөлөөндөө бүрэн оруулж чадсангүй. Ш ииний зүгээс найрамдаж учраа ололцохыг хүсэн элч төлөөлөгчдөө илгээхэд нь Сяньцзү хаан шууд барьж хорьсон байна. Тоба Вэй улсын эзэн хаан Гаоцзү (477-499) Тогоон улсын хаан ширээнд ш инээр суусан Фүляньчоуг нэн даруй хүрэлцэн ирж бараалхан үнэнч зүтгэхээ илэрхийлэхийг шаарджээ. Фүляньчоу биеэ муу, өвчтэй байгаа хэмээгээд хүрэлцэн очсонгүй. Эзэн хааны их хатны нас барсныг мэдэгдэн гашуудлын элч илэрхийлсэнд Фүляньчоу хүлээн авч олигтой гашуудал илэрхийлсэнгүй, бэлэг сэлт илгээгээд эргүүлж явуулжээ. Эзэн хааны сайд, түшмэд нь Фүляньчоугийн бэлэг сэлтийг хүлээн авалгүй, түүний эсрэг шууд их цэрэг хөдөлгөх гэсэнд Гаоцзү зөвшөөрсөнгүй. Тэрээр хэрэв тэгвэл Фүляньчоуг бүрмөсөн түлхэн хөндийрүүлээд «Түүний засрах замыг үүрд хаана», тэгэхийн хэрэг одоохондоо үгүй хэмээсэн байна. Харин түүнд Баруун тэнгис хэмээх Хөх нуурын район дахь эзэн хааны бүрэн эрхт төлөөлөгч, Баруун хязгаарын цэрэг дайны бүх хэргийг ерөнхийлөн захирагч, Баруун Жүн нар тангадад эзэмшлийг үндэслэн байгуулагч, Түгүхүнь нарын эрх баригч гэх зэрэг сүржин тушаал өөрөө олгож байгаа мэт дипломат явуулга хийсэн байна. Аливаа тусгаар тогтнож, биеэ даасан улс орон, түүний тэргүүн нарыг түүнтэй түүнгүй бүрэн эрхэт байдалтай оршин тогтносоор байхад тийм эрхийг ганцхан Хятад их гүрний эзэн хаан ивээл үзүүлж тэтгэн өөрийнхөө сайн дураар олгож байгаа юм шиг болгохыг голчлон оролддог Хятад төрийн гадаад бодлого, дипломат арга хэрэгслийг нэгэнт нанхиадчилагдан байсан өвөг монгол угсааны Тоба Вэй улсын эрх баригчид мөнхүү өвөг монгол буюу Муюн, Сяньби угсааны Тогоон улсын зүг сөргүүлэн тавьж байсан байна. VI зууны тэргүүн хагас, дунд уед Тогоон улсыг Куалюй хаан захирч, гол төлөв нийслэл Фүсычэн хотдоо төвлөн суудаг байжээ. Тэрээр Тоба Вэй улсын хааны ордонд элч илгээж, адуу мал бэлэглэдэг байвч үе үе хил хязгаарын мужуудад нь халдан довтолдог байжээ. Тэрээр бас Хятадын хааны ордонд элч илгээж бэлэг хүргүүлэн харилцдаг байжээ. Тогоон улсын элч нар нэг удаа Хятадад бэлэг хүргэж өгөөд хариу их бэлэг сэлттэй буцаж явах Монгол УЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ замд нь Вэй улсын зах хязгаарын нэг дүүргийн захирагч нар цэргийн хүчээр түүний довтлон дээрэмдэж, хэсэг сайд, түшмэд олон хүнийг барьж авсны дотор «бүдүүлгүүдийн 240 худалдаачин» байжээ. Тэр нь Тогоон улсад цян бас түгүхүнь хүмүүс худалдаа арилжаа эрхэлж байсныг давхар нотолж байна. 567 онд Тогоон улсад дотоодын хямрал гарч, Куалюйн байдал ихэд хүндэрчээ. Тоба улс тэр үед Зүүн, Баруун хоёр Вэй болж задраад байжээ. Баруун Вэй улсын эзэн хаан нь Куалюйг дарж устгахаар их цэрэг хөдөлгөжээ. Вэй улсын цэрэг Хөх нуурыг өнгөрч, Т огоон улсын нийслэл Фүсычэнд тулж очтол Куалюй нэгэнт хотоос гарч, зайлан одсон байв. Баруун Вэй улсын цэрэг зорилтоо биелүүлж чадалгүй нутаг буцахад хүрсэн байна. Удалгүй Зүүн, Баруун Вэй улс мөхөөд Хятадын түүхийн тавцан дээр хятад үндэсний Сүй улс (589-619) гарч ирсэн байна. Сүй улс бас Тогоон улсад таатай хандсангүй, түүний анхны эзэн хаан нь Тогоон улсын эсрэг хэдэн түмэн цэрэг хөдөлгөн довтлуулж байжээ. Куалюй өөрийн бараг бүх цэргийн хамт тосч очиж, хэд хэдэн удаа ширүүн тулалдаан хийсэн боловч хүч хүрсэнгүй, олон хүнээ алуулж, их зүйлийг дайсанд олзлуулаад ухран зайлахад хүрсэн байна. Сүй улсын цэргийн буцсаны дараа түгүхүнь нар Хятадын хил хязгаарт удаа дараалан довтолж, ихэд сүйтгэн хариугаа авч байсан ажээ. Куалюй их урт насалж, 100 жил төр бариад 591 онд нас барсан гэдэг. Сүй улсын нэг эзэн хаан Дундад эзэнт улсын бусад хаадын нэгэн адилаар Хятад гүрний сүр хүч, өөрийн эрх мэдлийн тухай өгүүлэхдээ: «Асар том тэнгэрийн дор оршин амьдрагчид цөм миний эр, эм зарц нар байгаа юм», «Улс орныг засаглан захирах эрхийг би тэнгэрэзс хүлээн аваад дөрвөн далайн дунд оршин суугчдыг хүмүүжүүлдэг...» гэж байсан нь бусад улс түмний хувьд гарцаагүй ихээхэн халгаатай зүйлийн нэг байв. Чухам тийм учраас Хятадын зүгээс хөрш зэргэлдээх улс оронд хэрхэн хандах нь дур зоригийн хэрэг мэт болсон байв. 591 онд Тогоон улсын хаан болсон Фү Хятадын Сүй улсад элч явуулж, бэлэг сэлт илгээгээд бусдын эсрэг түүний хаалт бамбай улс болж найрамдах, мөн тэндээс гүнж буулган авч ургийн холбоо тогтоохыг хүсчээ. 596 онд Хятадын тал Тогоон улсын хаанд нэгэн ноёныхоо охиныг гүнж болгон өгч, Хятадын Сүй улсын эзэн хааны тавнан (хүргэн) болгосон байна. Үүний улмаас дараа жил нь тогоончууд бослого гаргаж Фү хаанаа барьж алаад түүний дүү Фүюниэр хаан болгосон байна. • Сүй улсын засгийн газар Дуньхуаны хойгуур нутаглаж байсан түрэг угсааны теле аймаг, овгуудыг түрхрэн Тогоон улсын эсрэг довтолгон цохиулжээ. Мөн хятад цэрэг илгээн давхар цохилт өгүүлжээ. Фүюнь давуу хүчинд автан ялагдаад өөрийн улсын өмнөд хязгаарын өндөр уулст бүгэн байж дайсны цэрэг буцахыг хүлээжээ. Сүй улс Тогооны эзлэгдсэн нутагт хятад захиргаа байгуулах гэсэн боловч түүнийг түлхэн унагах тодорхой зорилготой том хэмжээний бослого улс даяар өрнөөд бусад газарт засаг захиргаа байгуулах оролдлогыг нь бүтэлгүй болгосон байна. Сүй улсын ор суурин дээр Хятадад Тан улс (618-907) хэмээх угсааны төр шинээр гарч АЭЛ АНГИ. Монгол нутагг байсан эртний улс, аимгуул иржээ. Тэр дашрамд Фүюнь улс орноо сэргээн босгоод Шар мөрнөөс баруун тийших Хятадын хил хязгаарт халдан довтлох болсон байна. Тан улсын Тайцзүн хаан (626-649) Тогоон улсын эсрэг 6 замын их цэрэг илгээж хүчтэй цохилт өгүүлжээ. Фүюнь Хотангийн зүг зугатан яваад баригдахын алдад амиа хорлон үхсэн байна. Фүюнгийн хүвгүүн Муюн Шүнь гэгч Хятадын хаадын ордонд удтал барьцаалагдан байсныг Тайцзүн хаан ордноосоо гаргаж Тогоон улсын хаан болгож тавиад туслан хамгадлах түшмэд, цэрэг түүнд хүргүүлжээ. Гэсэн ч тогоончууд түүнийг Хятадын нөлөөнд автсан этгээд хэмээн үзэж, удалгүй барьж алсан байна. Муюн Шүний оронд түүний хөвгүүн Нохэбо Тогоон улсын хаан болжээ. Гэвч тэрээр нас залуу байсан учир Тайцзүн хаан цэрэг илгээж, хамгаалалтанд байлгах болсон ажээ. Нохэбо насанд хүрмэгц 640 оны үест Тан улсын эзэн хааны ордонд зочилж, Тайцзүн хаан түүнд гүнж олгож нутагт нь буцаажээ. Гэвч дараа жил нь түүний өөрийн туслах нэгэн сайд жанжин өөрийн хаан Нохэбо, хятад гүнжхоёрыггэнэтдайран барьжавах, тэгээдтэднийгавчТүвэд улсын зүг зугатан гарахаар шийдэж байжээ. Нохэбо түүнийг мэдмэгц гүнж хатны хамт зугатан зайлж амжсан байна. Нохэбогийн талынхан түүний туслахыг барьж алжээ. Тэр цагаас хойш Тогоон, Түвэд хоёр улс байнга бие биеийн эсрэг довтлолцон дайсагнах болжээ. Тогоон улсыг Тан улс дэмжиж байсан боловч 663 оны үест түвэдүүд их хүчээр дайран довтолж түүнийг эзлэн авсан байна. Нохэбо хаан, Тан.улсын гүнж хоёр хагас зарим тогоон нарын хамт Хятадын зүг зугатан гарч, Тан улсын хамгаалалтанд шурган оржээ. Үүгээр Тогоон улс эцэс болсон байна. Нохэбо хэдэн мянган түгүхүнь айл өрхийн хамт Хятадын зүг зугатан очсонд Тан улс тэднийг өөрийн улсын баруун хязгаарт Аньлэ (Амгалант баясгалант) хэмээх тусгай тойрог байгуулж суулгасан байна. Тус тойргийг Нохэбогоор өөрөөр нь толгойлуулан нэлээд удсаны дараа 688 онд тэр нас барсан байна. Түүний үр ач нар Түгүхүнь тойргоо үе улиран захирч дөрвөн үе буюу 100-гаад жил өнгөрсний дараа VII зууны үед түвэдүүд дахин довтолж Аньлэ тойргийг эзлэн авчээ. Тэндэхийн түгүхүнь нар зүүн тийш нүүж, Ордос, Алаша нутагт шилжин очиж1тоба, муюн нарынхаа үлдсэн хэсэгтэй нийлэн суусан байна. Тан улсын засгийн газар 798 онд Ордос хязгаарын сайдын орлогч Муюн Фүд «Хөх нуурын улсын ван», Үдиебалэдоу хаан цол олгож, Бугат, Хөх хот, Сюйюань орчмын Чанлэ тойргийн ерөнхийлөн захирагчаар томилон түгүхүнь нарыгтолгойлуулан байжээ. Гэтэл Фүудалгүй нас баржээ. Тэр цагаас хойш түгүхүнь нарын эрх баригчид уе залгамжлан томилогдох явдал зогсож, тэд аажмаар тоба, муюн, хятадуудтай ижилсэн, тэдэнд уусан шингэсэн ажээ. Харин Түвэдэд эзлэгдэн хуучин нутагтаа үлдсэн түгүхүнь буюу тогоон нар нь тангад, түвэдүүдтэй бүрмосөн ижилсэн ууссангүй, найрсаг хөршлөн М өнтэнд, 356-ртал; Г.Е.Грумм-Гржимайло. Западная Монголия иУ рянхайский край.том II, Л., 1926, стр. 149. М о игол ҮЛСЫН ТҮҮХ. I воть амьдарсаар байжээ. 843 онд Хөх нуурын Сүнпань хэмээх газарт 80 мянган цэрэг татахад ихэнх нь тогоон нар байсан байна. 860 онд Түвэд улс феодалын бутралд автан хэдэн хэсэг болоход тогоон нар Г.Е.ГруммГржимайлогийн үзэж байсанчлан харьцангуй биеэ дааж өөрөө өөртөө засах байдалтай болсон нь магадтай. XIX зууны үед тэднийг түвэд, тангадууд хорхог нар, хорууд гэж нэрлэдэг болсон байжээ. Гэтэл эрт дээр үед сяньби нарыг бас хор хэмээдэг байжээ. Тэццэхийн түгүхүнь буюу хор нар тангад, түвэд болон түрэгүүдээс эрс ялгаатай, тухайлбал, тэд тоба нарын нэгэн адил гэзэг сүлждэг байжээ. Эдүгэ.э хүртэл Хөх нуур, Ганьсү нутагт баоань, дүнсян, монгор гэх зэрэг эрт, дундад зууны монгол хэлтэн аймаг ястнууд байгаа нь чухамхүү түгүхүнь-тогоон нарын үр удмынхан хагас дутуу ч гэсэн хадгалагдан үлдээд байгаа сонин бөгөөд чухал үзэгдэл мөн хэмээлтэй. §4. Сяньби, Муюн, Тоба улсуудын эдийн засаг, нийгмийн байгуулал Сяньби, муюн, тоба нар болон тэдэнтэй төрөл угсааны ухуань, юйвйнь, дуань, түгүхүнь аймгууд цөм нүүдлийн мал аж ахуй эрхэлсэн Төв Азийн нүүдэлчид байсан юм. Тэд нарын аж ахуй, эдийн засагт орон нутаг, аймаг овгийн шинжгэй зарим ялгаа байсан боловч үндсэндээ цөм ижил төстэй байсан байна. Сяньбийн аж ахуй, эдийн засаг нь ялангуяа өмнөх үеийн хүннү нарынхтай нэн ойр төсөөтэй байсан байна. Тэд цөм модон хана, унь, эсгий бүрээстэй, тооно, үүд хаалга бүхий бөмбөгөр хэлбэртэй гэрт амьдардаг байсан тухай түүх сурвалжид тодорхой тэмдэглэн үлдээсэн байдаг. Эртний Хятадын «Зүүн Хань улсын түүх» дотор ухуань нарыг “Дугариг бөмбөгөр гэрт амьдардаг, түүний үүд зүүн зүг харсан байдаг, тэд өвс усны аяыг дагаж, нэгэн газраас нөгөөд шилжин нүүдэг”1 хэмээсэн байдаг. Түүнчлэн, тэдний мах идэж, айраг цагаа ууж, янз бүрийн өнгөтэй ноосон даавуун хувдас өмсдөг гэсэн байна. Х янганы нурууны зүүн этгээдээс гарч, Хүннү гүрнийг довтлон мөхөөгөөд Ар Монголд шилжин нутагласныхаа дараа ч гэсэн сяньби нар таван хошуу мал маллаж амьдардаг нүүдлийн малчин улс аймаг хэвээр үлдсэн юм. Малын мах, сүүг хүнс тэжээлд, арьс үсийг хувцас хунар, гэрийн бүрээс зэрэгт голлон хэрэглэдэг байжээ. Адуу, тэмээг уналга хөсөг, тээвэр холбоонд, үхрийгтэргэнд хөллөн хэрэглэдэг байснаас гадна тэд бас их бага хэмжээний гэр тэрэгтэй байж, түүндээ шар хөллөдөг байжээ. Таньшихуайн үеэс эхлэн сяньби нар нэлээд олон малтай болсон юм. III зууны 20-30-аад оны үест Сяньби улсыг тэргүүлж байсан Кэбинэнь 222 онд Умард Хятадын Цао Вэй улсад 3000 гаруй хүн дагуулан 70 гаруй мянган үхэр, адуу туун аваачиж худалдан байжээ. Анхны үед Цао Вэй улсад хүлэг морьд ч бэлэглэж байжээ. Гэвч Цао Вэй улс сяньби нарын хүчирхэг О .И акинф Бичурин. И сторияо народах, обита&ших в Средней Азии вдревние времена. Часть первая, СПб., 1851, стр. 151. А эд АНГИ. Монгол нутап байсан эртниЯ улс, аймгуул болохоос болгоомжилж Кэбинэний өрсөлдөгчдийг түүний эсрэг түрхрэн дэмжих болжээ. Кэбинэн бас Вэй улс олон морьдыг цэргийн агт болгон хэрэглэхээс сэргийлэхийн тулд Хятадад адуу худалдах явдлыг шууд зогсоох шийдвэр гаргаад зөрчсөн этгээдийг нийтийн хүчээр дарж устгах тухай тангаргийн гэрээг санаачлан олон аймгийн тэргүүн нартай зөвшөөрөлцөн байгуулсан байна. Гэтэл Сяньбийн зүүн этгээдийн нэг аймгийн тэргүүн уг гэрээг зөрчиж, Вэй улсад 1000 адуу худалдсанд түүнээс ял асуун цэрэглэж, аймгийг нь өөрийн мэдэлд шилжүүлэн захирсан байна. Хятадын тал далдуур алуурчин явуулж Кзбинэнийг сэм хорлуулан алуулжээ. Ан гөрөө бол сяньби нарт мал аж ахуйн дараа орох амь зуулгын нэг гол зүйл байсан юм. Тэдэнд хувийн журмаар ганц хоёроороо ан хийх, олцоор хоморголон авлах ан гөрөөний аль аль нь байсан байна. Ливэй хаан хэдэн түмэн хүнтэй том хэм ж ээний ав хоморго хийсэн тухай түүх сударт тэмдэглэгдэн үлдсэн байна. Сяньби улсын оршин тогтнож байсан Ар Монгол нутагтхулан, тахь, хавтгай, аргаль, угалз, янгир ямаа, хандгай, буга, үнэг, чоно, баавгай, зээр гөрөөс, янз бүрийн жигүүртэн болон загас жараахай элбэг байсан учир ан агнах, загасчлах арвин сайхан нөхцөл боломж байсан бөгөөд сяньби нар түүнийг муугүй ашигладаг байжээ. Сяньби нарын нутагт олзны, эсхүл оргож ирсэн хятадууд гол усны сав газраар тариа тарьдаг байсан нь тийм ихгүй байсан бололтой байдаг юм. Цөөн тооны зарим сяньби нар монгол аму будаа тарьдаг байсан нь зөвхөн Хангайн бүсэд бага зэрэг дэлгэрсэн байв. Гэвч сяньбичууд тариа тарих явдлыг зөвхөн ганц хятадуудаас сурсан биш ажээ. Тэр тухай Г.Сухбаатар дурьдахдаа: “Монгол нутагт шинэ чулуун зэвсгийн үеэс тариалан байсан... болохоор М онгол оронд байсан эртни й С яньби зэр эг айм аг, мөн монголчуудын тариалан бол Хятад мэтийн орноос зээлдэн авсан нь бус, уг нутгийн бүтээл гэж үзүүштэй”1 гэсэн байдаг. Сяньби нарын амьдрал хөгжилд гар урлал нэлээд хөгжиж, чухал үүрэг гүйцэтгэж байсан байна. Сяньби нар үхрийн эврээр нум хийдэг, алт, мөнгө, зэс, хурэл, төмрөөр багаж зэвсэг, эд хэрэглэл үйлдвэрлэдэг, малын арьс, ангийн үсээр дээл хувцас хийж, бөс бараа нэхдэг, гэр ахуйн хэрэглэл хийдэг байсан байна. Сяньби нарын ангийн арьс үсээр хийсэн дээл хувцас Хятадад их үнэ хүрдэг байжээ. Нүүдэлчин улс аймгууд нийтээр хувиа аргацаасан таваарлахгүй аж ахуйтай байсан болохоор гар урлал нь гол төлөв өрх гэрийн үйлдвэрлэлийн шинжгэй байсан, тийм учир биеэ даасан аж ахуйн салбар болж чадаагүй байсан ажээ. Манай улсын дэвсгэр нутаг дээрхи Сяньби улс, сяньби нарын туүх дурсгалын зүйлс археологийн талаар хараахан хангалтгай судлагдаагүй байгаа тул тэр тухайн бодит баримт төдийлөн олонгүй. Гэлээ ч гэсэн III зууны үед сяньби нарын үйлдэж хэрэглэж байсан алтан бөлзөг тэргүүтэй янз бүрийн гоёл чимэглэлийн зүйлс олдоод байгаа юм. Харин арай хожуу үед Өвөр Монгол, Умард Хятадын нутагт төр улсаа байгуулж оршин тогтнож байсан сяньби угсааны муюн, тоба нарын зарим булш бунхан нээгдэн судлагдаж эд өлөг, түүх соёлын дурсгалын нэлээд зүйлс нь нээгдэн 1 Г.Сүхбаатар. Сяньби. УБ., 1971, тал 148. М онгол УЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ олдоод байгаа юм. Тэдгээрийн дотроос Т оба Вэй улсын үеийн алтан шармал хүрэл амьтны дүрс, чандмань шигтгэсэн алтан бөлзөг болон Америкийн музейд хадгалагдан байгаа 477 оны үеийн хийцтэй Майдар бурхны алтан шармал хүрэл хөрөг сэлтийг дурьдаж болно1. Муюны Янь улс, Тобагийн Вэй улсын үед үйлдэгдсэн гар урлалын зүйлс нь муюн, тоба нарын дунд гар урлал дагнан эрхэлж байсан хүмүүс цөөнгүй байж, гар урлал нь гэр зуурын үйлдвэрлэлээс тусгаарлан салж, аж ахуйн биеэ даасан салбар болж байсныг харуулж байна. Сяньби улсад гадаад худалдаа арилжаа нэлээд өргөн цар хүрээтэй явагдаж байжээ. Хятадтай арилжаа хийх явдал Сяньби улс байгуулагдахаас аль өмнө эхэлсэн байжээ. Манай эриний I зууны дунд үеэс эхлэн сяньби нар Хятадын хил дээр мал туун очиж, газар тариалан, гар урлалын бүтээгдэхүүн арилжиж авдаг болж байжээ. Сяньби улс байгуулагдсаны дараа Хятадтай албан ёсны харилцаа тогтоож, хилийн байнгын худалдааны зах зээл нээлгэхийг санал болгох болсон байна. Сяньби улс Хятад зэрэг суурыимал улс орнуудаас газар тариалан, гар урлалын бүтээгдэхүүн авах сонирхолтой, Хятад орон Сяньби зэрэг нүүдэлчин улс түмнүүдээс мал аж ахуй, ан агнуурын зүйл авах ш аардлагатай байж ээ. Тийм учраас Хятад улс сяньби нарт хилийн худалдааны зах зээл нээж өгөхийг цөөн зарим тохиолдолд зөвшөөрдөг байжээ. Гэсэн ч тэр нь маш хязгаарлагдмал, олонхи тохиолдолд Хятадын засгийн газар нүүдэлчдээс өөрийн хэрэгцээт цэргийн агт сэлтийг аваад хариуд нь мөн цэрэг-стратегийн холбогдолтой төмрийн зүйл өгөхөөс татгалзан ихэд хяхдаг байсны улмаас Хятад, Сяньби хоёр улсын хооронд зөрчил тэмцэл үүдэж, сяньби нар Хятадын хил хязгаарт довтлох явдал цөөнгүй гарч байжээ. Тус хоёр улсын худалдаа арилжаа, эдийн засгийн харилцааны тухай доктор Г.Сүхбаатар дүгнэж өгүүлсэн нь: “Сяньби, Хятад хоёр, ер нүүдэлчин аймгууд Хятадын хоорондын арилжаа худадцааг гагцхүү нүүдэлчдийн сонирхлын хэрэг мэтээр зарим эрдэмтэн үздэг нь үнэн байдалд үл нийцэх өрөөсгөл ташаа болох нь тодорхой байна ”2 гэсэн байна. Н ийгмийн байгууллын хувьд сяньби нар Ар М онголд ш илжин ирэхээсээ өмнө хүй нэгдлийн байгууллын сүүлийн шат, овог аймгийн байгуулалтай байсан юм. Гэвч гэр орон, эд хогшил, мал сүрэг дээр аажимдаа хувийн өмч бий болж, хөрөнгө чинээ баян ядуугийн ялгаа гарах тийш хандаж байжээ. Овог, аймгийн сурвалжит язгууртан нар нэгэнт бий болоод аймгуудын холбоо үүсч дараа нь задран бутрах, дахин бий болох зэрэг үйл явц Сяньбийн нийгэмд явагдаж байсан байна. Сяньби нар Хүннү гүрнийг мөхөөж Ар Монголд шилжин ирж, тэнд төвлөн өөрийн гэсэн төр улсыг үндэслэн байгуулсан цагаас эхлэн, ялангуяа Таньшихуайн үе, түүнээс хойших он жилүүдэд Сяньбийн нийгэмд аажмаар нэлээд дэвшил гарсан юм. Хэдийгээр овог, аймгийн байгуулал бүрэн задраагүй, эсрэг тэсрэг зөрчил тэмцэлт ангит нийгэм бүрэн бий болоогүй ч _______________________________________Л эл АНГИ. Монгол нутап, байсан эртний улс, аймгуул гэсэн төр улс, иргэншилт соёл тэдний дунд үүсэн бий болсон байна. Түүний гол шалтгаан нь дотоод байдал улам улмаар ээдрээтэй болж, гарсан асуудлуудыг овог аймгийн байгууллын хэв хуулиар шийдвэрлэж болохгүй болсон, гадаад байдалд улс орон, түүний тусгаар тогтнол, биеэ даасан байдлыг харийн довтолгооноос батлан хамгаалах, түүнчлэн, бас өөрөө бусдын эсрэг дайран довтлох хэрэгцээ мэдэгдэхүйц ихэсч ирсэнд оршино. Сяньбийн цэрэг-аймгийн холбоо Хүннү гүрнийг мөхөөн түүний газар нутгийг эзэлж, хүн амынх нь нэг хэсгийг эрхшээл нөлөөндөө оруулж аваад нөгөө хэсгийг баруун тийш түрэн гаргасан билээ. Тийм нөхцөлд гадагш халин гарсан Баруун хүннү нарын болон Өмнөд хүннү, Хятадын Хань улс, динлин нарын зэрэг бусад улс аймгуудын довтолгооноос нарийн зохион байгуулалт, нэгдэл нягтралтайгаар биеэ хамгаалах, Сяньбид эзлэгдэн Ар Монголдоо үлдсэн 5-6 зуун мянган умард хүннү нарын эсэргүүцэл тэмцэл, бослого хөдөлгөөнийг дарж, тэднийг албын хүчээр барьж байхад зөвхөн цэрэг аймгийн холбооны зохион байгуулалт, овог аймгийн байгууллын үеийн ердийн хуульд найдан тулгуурлаж болохгүй байжээ. Тийм учраас өөрийн цэрэг-аймгийн холбоог улам нарийсган боловсруулж, жинхэнэ төр улс болгосон байна. Анхны үед төр улсын тэргүүн нь урьд үеийн аймгийн холбооны зонхилогч нарын нэгэн адил хан, ван, шаньюй гэх зэрэг цолтой байсан бололтой байгаа юм. Харин Таньшихуайн үеэс эхлэн хаан хэмээх цол хэрэглэх болсон байж магад байна. Хааны удаад хэдэн янзын сайд, түшмэд, цэргийн жанжин нар ордог байжээ. Сяньби улсын бүрэлдэхүүнд байсан Муюн Гүйн өвөг эцэг Муянь зүүн мэргэн, эцэг Шэгүй нь сяньбийн шаньюй гэдэг цолтой байжээ. Шаньюй хэмээн Хүннү гүрний хааныг хэлдэг байсан бол тухайн үед ихэс сайд, жанжин нарт оногддог арай хязгаарлагдмал цол болсон байв. Бага тушаалын дарга нар ч бас байсан байна. С яньби улсын хаан нь янз бүрийн зарлиг буулгаж байсны дээр Таныиихуайн үеэс эхлэн төрийн хууль цаазтай болсон байна. Гэвч тэр хууль цаазын зүйл нь манай үед хүртэл хадгалагдан үлдсэнгүй. Гагцхүү зарим түүхэн сурвалжийн дотор, тухайлбал, эртний Хятадын «Зүүн Хань улсын түүх» зохиолд Таныиихуай “Хууль цааз хэрэглэн зөв бурууг шийдэж байсан бөгөөд зүрхлэн зөрчигчид байсангүй ” 1 гэсэн байдаг байна. Таньшихуайн тэрхүү хууль цааз нь овгийн байгууллын үеийн ердийн хууль биш, үндсэндээ тус улсын хүн амыг албадаж, хүчирхийлэн барих хэрэгсэл байсан юм. Тэхдээ түүний догор орсон заалт зүйлүүдийн ихээхэн хэсэг нь ердийн хуулиас уламжлан авч хэрэглэсэн зүйл байв. Сяньби улс Хүннү гүрний нэгэн адилаартөв их гол, зүүн, баруун этгээд хэмээх гурван хэсэг засаг захиргааны хуваарьтай, төв их голыг хаан өөрөө гардан толгойлж, зүүн, баруун хэсгийг тусгай түшмэд томилогдон захирдаг байжээ. Төв их гол, зүүн, баруун хэсэгтус бүр Хүннүгийн нэгэн адил, түмт, мянгат, зуут, аравтад хуваагддаг аравтын тогтолцоотой байжээ. Нүүдяийн мал аж ахуйн өвөрмөц онцлогоос үүдэн Сяньби улсад газар Монгол УЛСЫН ТҮҮХ. I ьоть ус, малын бэлчээр дээр хувийн өмч бий болсонгүй. Хүннү гүрэн дэхийн нэгэн адил Сяньби улсад газар, бэлчээр цөм төр засаг, хаан эзний нэр дээр төвлөрсөн бүх нийтийн өмч байсан байна. Тэхдээ тэр нь хаан эзний хувийн өмч байсангүй, хаан төр нь тэрхүү бүх нийтийн өмчийг захиран зарцуулах эрхгүйгээр сахин хамгаалж, хариуцан хадгалагчийн үүрэг гүйцэтгэж байсан юм. Харин улсын хаан, ихэс, ноёд, овог аймгийн сурвалжтан нар тэргүүтэй аймаг, овгууд тус тусын эзэмшил газартай байсан байдал ажиглагдаж байгаа ю м1. Тэдгээр эзэмшил газар нутгийн дотно, гадна малчид бэлчээр, усны ая, цаг улирлын байдлыг харгалзан овог овгоороо юм уу айл өрхөөрөө үндсэндээ чөлөөтэй нүүж сууж амьдардаг байжээ. Нүүдэлчин малчид тус бүрдээ газар бэлчээрийг өмчлөн эзэмшдэггүй, зөвхөн чөлөөтэй эдлэн хэрэглэх ердийн хууль болон цааз хуулийн эрх эдэлж байсан байна. III зууны үед Муюн улсын хаан нь Муюн Гүй, Түгүхүнь хоёр хөвгүүндээ эзэмших газар нутаг, айл өрх оноон зааж өгөхдөө хоёулангийнх нь дунд 1700 өрх айл олгоод залгамжлах хүвгүүн Муюн Гүйд 1000 өрх, үл залгамжлах Түгүхүньд 700 өрх айл тасалж өгсөн байна. Газар ус, бэлчээр нугын талаас нь авч яривал тэдгээр айл өрхүүдийн уг нутаг газар нь тэр хоёр хөвгүүний эзэмшилд очиж байв гэсэн үг юм. Тобагийн Ливэй хааны өвөг эцэг нь өөрийн улсын хүн ам, газар нутгийг долоон ах дүүдээ хуваан эзэмшүүлж байсан байна. Сяньби, Муюн, Тоба, Тогоон улсуудад аль алинд нь цусан төрлийн овог, эцгийн эрхт ёсны газар нутаг, хөрш саахалтын хүй, тусгаарлан салжтус тусдаа амьдардаг айл өрхүүд аль аль нь байсан юм. Тэр байтугай боол шивэгчин ч байсан. Дайны үед олзолсон хятад иргэд тариа тарьж, гар урлалын ажил хийдэг байжээ. Олзны нүүдэлчид нь гол төлөв гэр зуур зарцлагдах байдалтай байжээ. Сяньби, Тогоон, түүнчлэн бас Муюн, Тоба улсуудад ч гэсэн боол шивэгчин нар голдуу гэрийн боолын байдалтай байсан байна. Сяньби улсад хүй нэгдэл, овог аймгийн байгуулал бүрэн задраагүй байхад төр улс үүссэн учир тэрхүү төр улс нь чухамдаа ямар нэгэн ноёлогч ангийн төр биш, нийт овог аймгуудын дундын төр ул с байсан бөгөөд тэр нь бас өмнөх үеийн Хүннү гүрнийхтэй үндсэндээ ижил төсөөтэй байжээ. Сяньби улс бол өвөг монгол угсааны нүүдэлчин овог аймгуудын төр улс байсан юм. Муюн, Тоба, Түгүхүнь улсууд ч гэсэн анхны үед мөн байдалтай үүссэн боловч Умард Хятадыг эзлэн удтал ноёлох 3yjjja/o^or аймгийн байгуулал нь хүчтэй задарч, үндсэндээ сурвалжит язгууртан нар тэргүүтэй ноёлох ангийн төр болсон байв. Тэдгээр улс нь Сяньби улсын нэгэн адил нүүдэлчин улс түмний төр улс, нүүдэл иргэншилт улсууд байсан боловч ялангуяа муюн, тоба нарын дунд түрүү үеийн нүүдлийн феодализм эхлэлийн байдалтай үүсч байсан байна. Түүнд нь урьд нэгэнт арай давуу феодалжин байсан Умард Хятадын нөлөө бас багагүй байсан байна. Тэглээ ч гэсэн муюн, тоба, түгүхүнь нар нүүдэл амьдрал ахуй, нүүдлийн феодализмын түрүү үе, нүүдэл иргэншлийн өвөрмөц онцлогоо хадгалан үлдсэн улсууд байсныг цохон тэмдэглэхэд болох талтай ажээ. ____________________________________ АЭЛ АНГИ. Монгол иүтагт байсан зртний улс, аймгуул §5. Сяньби, Муюн, Тоба нарын соёл, шашин, зан заншил Сяньби, ухуань, дуань, муюн, тоба зэрэг дүнхү, сяньби угсааны Төв Азийн нүүдэлчин аймгууд төр улстай, бичиг үсэгтэй болохоосоо өмнө ч гэсэн эдийн боловсрол, оюуны соёлтой байсан нь дээр дурдсан бүх зүйлээ.с тодорхой байгаа юм. Тэд цөм бөө мөргөлтэй, өөрийн гэсэн өвөрмөц зан заншил, ёс суртахуунтай байсан нь тодорхой. Тэдний тэр бүх соёл, сүсэг бишрэл, зан заншил, ёс суртахуун нь нийлээд нүүдлийн соёл, түүний бүрэлдэхүүн хэсгүүд болж байсан юм. Сяньби угсааны аймаг, овгуудын дунд төр улс байгуулагдсаны дараа бичиг үсэг үүсээд мөн төр, бичиг хоёр дээр тулгуурласан оюуны утга соёл, өндөр түвшиний эдийн боловсрол буюу материаллаг соёл бий болж, сяньби угсааны нүүдэлчдийн иргэншилт соёл хэмээх нүүдлийн иргэншил үүсэн хөгжсөн байна. Тэрхүү нүүдэл иргэншлийн бүрэлдэхүүнд төр ёс, бичиг үсэг, шашин шүтлэг, зан заншил, ёс суртахуун зэрэг гэгээн соёлын зүйлс цөм багтаж байв. Нэлээд хожуу үе хүртэл хүннү, сяньби зэрэг Төв Азийн нүүдэлчин малчин овог аймгуудыг төр ёс, бичиг үсэгт иргэншилт соёлгүй, сайндаа л зөвхөн хүй нэгдлийн байгууллын эцсийн түвшинд байж өнгөрсөн мзтээр ойлгож дүрсэлдэг байсан юм. Харин сүүлийн үед Сяньби угсааны аймгууд аажмаар төр улс, засаг төртэй болсноор үл барам, бичиг үсэг, гэгээн соёл бугоу нүүдлийн иргэншилт соёл, өөрөөр хэлбэл нүүдэл иргэншилтэй болж хөгжин байсан нь илт харагдсан. Энэ асуудлыг тодруулахад Э.Блоше, П .П еллио, Л.Лигети, Б.Ринчен, Х .П эрлээ, Г.Сүхбаатар нарын зэрэг эрдэмтэд тус тусын нарийвчилсан судалгаагаар жинтэй хувь нэмзр оруулсан болохыг тэм дэглэвзл зохино. Анх Э.Блош е эртний түрэгүүд Хүннү, Сяньбигаас Жужанаар дамжуулан Орхон-Енисейн шаантаг үсэг хэмээх рүни бичиг хэрэглэсэн гэсэн шив шинэ санаа гарган, дэлхийн олон эрдэмтэн мэргэжилтэн нарын өмнө дэвшүүлэн тавьсан байна. Дараа нь манай археологч нар Хэнтий, Хангай, ялангуяа Алтайн нуруунаас олон хадны зураг, тамгатэмдэг, үсэг бичгийн зүйл илрүүлэн олж, тэдгээрийн нэлээд нь Орхоны түрэг бичгийн зурлага бичээстэй адил төсөөтэй болохыг гярхай ажиглаж, тэрхүү бичгийг эртний хүннү нар анх Арамей үсгээс авч хэрэглэсэн байж магадгүй гэж үзэх явдал буй. Сяньби угсааны аймгуудын бичиг үсгийн асуудлын тухай эртний Хятадын түүх сурвалжид янз бүрээр тэмдэглэн үлдээсэн байдаг. Тэдгээрийн ихэнх нь сяньби нарыг хятад бичиг үсэггүй, бичиг мэдэхгүй гээд харин хүннү нарын нэгэн адилаар мод сийлж юм тэмдэглэдэг гэсэн байдаг, тэгэхдээ зарим сурвалжид сяньби нарыг мод сийлэх аргаар түүх судар маягийн зүйл бичиж тэмдэглэдэг хэмээн тодорхой заасан байдаг байна. Хятад сурвалжид Сяньби зэрэг Төв Азийн нүүдэлчин аймгуудыг бичиг үсэггүй гэсэн нь чухамдаа гагцхүү хятад үсэг мэдэхгүй гэсэн үг болохоос биш, ерөөсөө ямар ч бичигүсэг мэддэггүй гэсэн хэрэгбайсангүй. Эртний Хятадын «Взй улсын түүх» сударт сяньби нарыг “Мод сийлэн таних тэмдэг болгож, хол ойрын М онгол УЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ хэрэг явдлыг хүмүүст улируулан уламжилсан нь түүхч түшмэлийн тэмдэглэл мэт болсон байдаг” гэснээс үзвэл тэд ямарваа модыг зүгээр нэг хэрчин огтчин сийлдэггүй, харин утга санаа оруулан ойлгогдохоор зурж сийлэх бичиг үсэгтэй байсан байна. Хятадууд бас заримдаа сяньби нарын тэрхүү мод сийлэн тэмдэглэдэг байсан зүйлсийг «шүци» хэмээн тэмдэглэдэг байсан нь чухамдаа ном бичиг, бичиг баримт гэсэн утгатай байсан болохоор сяньби нар ямар нэгэн бичиг хэрэглэдэг байсан болох нь магадтай. Дундад зууны үеийн Хятадын таван төрийн үеийн «Чжоу улсын түүх»ийн 50-р бүлэг, «Умард төрийн түүх»-ийн 99-р бүлэгт Түрэгийн хаант улсын Орхон-Енисейн бичгийн тухай өгүүлэхдээ: “тэдний бичиг нь ху нарынхтай төстэй ”1 гэсэн байдаг байна. Ху нар гэж энд хүннү, сяньби нарыг хэлж байгаа бөгөөд тэгэхлээр тэд Орхоны түрэгийн шаантаг үсэгтэй төсөөтэй бичиг хэрэглэж байсан, тухайлбал урьдын цагт тэд нарын хэрэглэж байсан бичиг үсгийг Хүннүгээс сяньби нараар, магадгүй бас жужан нараар дамжуулан хожмын Орхоны түрэгүүд авч, боловсруулан хэрэглэсэн байж болно. Модон дээр сийлэн бичдэг бичиг дэлхий дээр нэлээд хэдэн газарт байжээ. Эрт дээр үед Номхон далай дахь Пасхи арлынхан модон дээр сийлдэг бичигтэй байсан нь Европын колончлолын үед бүхэлдээ устгагдаад үлдсэн хориодын хоёр нь Санкт-Петербург дэх хүн судлал, угсаатны зүйн музейд хадгалагдан байгаа ажээ. Хүннү, Сяньби нарын үеэс эхлэн монгол угсааны улс аймгууд модон дээр үсэг сийлэн бичих явдал аажмаар ном бичгийг модон бараар олшруулан хэвлэх арга болж, манай үеийг хүртэл уламжлагдан ирсэн байна. Түрэгийн рүни үсгийн гарал үүслийн талаар судалгаа хийсэн зарим эрдэмтэд, тухайлбал, казах Махмутова үгүүлэхдээ: “Эртний Түрэгийн рүни бичиг бол янз бүрийн зурагнаас, өөрөөр хэлбэл зураг бичгийн тэмдгүүдээс үүссэн болохыг дээр өгүүлсэн жишээ харуулж буй нь ямар ч эргэлзээгүй... Үсүнь нарын (ер нь Долоон голын түрэгчүүдийн) бичиг нь Үсүнь, Кангюй аймгуудын холбоо байх үеэс, өөрөөр хэлбэл манай эринээс бүр өмнө байсан юм ”2 гэжээ. Үүнээс үзэхэд Үсүнь зэрэг Казахстан дахь өвөг түрэг угсааны аймаг, овгуудыг эрхшээл нөлөөндөө оруулж, удтал захиран байсан Хүннү гүрэн руни бичигтэй байсныг түүний дараах сяньби нар өвлөн авч хэрэглэн байсан явдал магадтай болж байх бөгөөд чухамхүү тэрхүү бичгийг хятадууд ху бичиг хэмээж байсан нь илт харагдаж байна. Сяньби улс тийнхүү ху-гийн бичиг хэмээх руни үсэг хэрэглэж байсан болохоор түүний удмын ухуань, дуань, түгүхүнь, юйвынь, муюн, тоба мэтийн өвөг монгол угсааны аймгууд мөн их, бага аливаа байдлаар хэрэглэж байсан нь мэдээж хэрэг. Сяньбийн дараа Муюн, Тоба, Түгүхүнь улсууд ху-гийн руни бичгийг ихээхэн өргөн дэлгэр хэрэглэх брлж байсан бөгөөд өмнөх бүлэгт дурдсанчлан Хүннү гүрэнд, түүнчлэн бас Тоба улсад бидэчжэнь (бичээч, бичээчин) цолтой түшмэд байдаг байжээ. Бичиг үсэг нэвтэрхий 1 1 Г.Сухбаатар, Сяньби. УБ., 1971, тал 107. А.Хаммутова, К ак возник древнетю ркский алфавит? -И сследования no тю ркологии. АН Казахск. ССР. Институт языкознания. Наука, Апма-Ата, 1969, стр. 147. Аэй АНГИ. Монгол нутагт байсан эртний улс, аймгуул сайн мэдэх хүн их чухал байсны улмаас бичиг хэрэг эрхэлсэн тусгай түшмэд байлгах хэрэгтэй болсон байна. Тэхдээ Хүннү, Сяньби, Тобагийн үед бичээч хэмээх үг бидэчжэнь гэж ч нь d-гээр дуудагдаж байсан явдал уг үгийн дуудлагын нэн эртний хэлбэр байна. Эрт дээр үед Алтай язгуурын зарим хэлэнд бичиг хэмээх үгийн эхний үеийн “бич” нь “бидэ”, “бит” гэх мэтээр дуудагдаж байгаад манж хэлэнд “бит” хэвээр үлдэж, монгол хэлэнд “бич” болж хөгжсөн байна. Ерөөс бидэчжэнь, битхэ, бичиг хэмээх үгсийн язгуурын үүсэл нь Энэтхэг-Европын зарим хэлэнд ч байдаг, ялангуяа УралАлтай хэлний бит, бич, биц (бяц) хэмээх үгс мөн бөгөөд цөм цохих, нүдэх, сийлэх гэсэн утга агуулсан байдаг байна. Зураг бичиг (пиктограмм), дүрс үсэг (иероглиф), санаа бичиг (идеограмм) цөмийг эрт дээр үед яс, мод, чулуу, хүрэл, төмөр дээр цохих, нүдэх, сийлэх аргаар бичиж байсан юм. Х у-гийн бичгийг ч мөн тэгж бичиж байсан бөгөөд модыг олоход харьцангуй элбэг, огтлох, тэгшлэхэд хэцүү үгүй, түүн дээр аливаа зүйлийг цохиж нүдэн сийлэхэд хялбар учир Хүннү, Сяньби тэргүүтэй Төв Азийн өвөг монгол угсааны улс аймгууд бичиг бичихэд түүнийг голлон хэрэглэдэг байжээ. Тийм учраас тийнхүү модон дээр бичиг үсэг сийлэхийг хятадууд мод сийлж юм тэмдэглэдэг байв хэмээн түүх судартаа өргөнөөр тусган үлдээсэн байна. Хэрэв эрт дээр үеийн түүх сурвалжид ядаж тийм байдлаар ч гэсэн тусган тэмдэглэж үлдээгээгүй байсан бол хүннү, сяньби нар руни бичигтэй байсныг мэдэж авах байтугай ерөөс бичиг үсэггэй байсныг нь мэдэх, нотлох арга бараг байхгүй байх байсан юм. Муюн, Тоба улсууд, ялангуяа тоба нар руни бичиг соёльтн хувьд илүү амжилтанд хүрсэн байна. Францын эрдэмтэн П.Пеллиод тоба хэл бичгээр бичсэн зүйлийн 60x50 см хэмжээтэй дардас хуулбар байсан гэдэг боловч тэр нь хаана ч, юунд ч хэвлэгдсэнгүй байсаар өнгөрсөн ажээ. Муюн, тоба, түүнчлэн түгүхүнь нар Умард Хятадыг эзлэн Янь, Юань Вэй улсуудыг байгуулсны дараа бас хятад боловсрол олж, багагүй амжилтанд хүрч байжээ. Түүх сударт түгүхүнь нарыг бичгийн боловсрол, эрдэм соёлоор сайтай байв хэмээн тэмдэглэн үлдээсэн байдаг. Тухайн үед Түгүхүний хаад, ноёдын ярилцаж байсан зүйлээс үзэхэд тэдний зарим нь хятад боловсрол эзэмшсэн, Күнзийн сургаал сэлтийг нэлээд сайн мэддэг байсан байдал ажиглагдаж байгаа юм. Сяньби, муюн, тоба нар шүлэг, дуу хөгжимд дуртай улс байжээ. Тэдний дуулж байсан хоёр ч дууны үг эртний хятад орчуулгаар үлдэн бидний үед хүрч ирсэн байна. Малчдынх ньдуулжбайсан нэгдууны угийгхятад хэлнээс монголчилсон нь ийн буюу: “Инь (Муна -Н.И.) уулын хормойд Чилэ голын савд Нүүдэлчдийн өргөө гэр шиг Тэнгэр Нэлгэр талыг бүрхэнэ. Хаврын ногоо шиг, Тэнгэр хөхрөнө. Хаяа хярхаггүй тал цэлийнэ. Үлээх салхинаа өвс үелзэнэ. МОНГОЛ УЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ Үхэр хонио хариулнам” . Нөгөө нэг дуу нь Муюн Гүй хаан, Түгүхүнь ноён нарын нэртэй холбоотой. Анх тэр хоёрын адууны ноцолдсоноос болж муудаад ах Түгүхүнь нь дүү Муюн Гүйг орхин, алс баруун зүгийн Хөх нуурт өөрийн аймгийг авч очиж нутаглаад дүү нь хэдий буруугаа хүлээж ятгавч буцаж ирсэнгүй. Муюн Гүй ахыгаа ихэд санаж гуниглан дуулдаг болсон «Ахын дуу» хэмээх дууны үг нь: “Ахан минь явчаад эргэж ирсэнгүй, Амь аминаасаа салж одох нь хялбар, Ахин бие биетэйгээ уулзах хэцүү, Адуу ноцолдоно, хүн ноцолдохгүй, Дайсагналцах нь хүмүүст ч бий, Дайсагналцах нь адуунд ч бий. Та Байлаль 1 уул тийш явсан, Түмэн газар (бээр = 576 м -Н.И) надаас холдсон Уул Лүн 2 нь өндөр, Уул Инь нь хүйтэн, Энд ах минь үзэгдэхгүй нь, Элэг зүрхийг минь шимшрүүлнэ” . Сяньби улс болон сяньби угсааны бусад улс аймгууд цөм хүннү нарын нэгэн адил амьтдын нэрт 12 жилийн үе мөчлөгтэй байсан байна. Хэрэв 12 жилийн үеллийг хятадууд газар, зурхайн нэр томъёогоор нэрлэдэг байсан бол сяньби угсааны аймгууд амьтдын нэрээр нэрлэдэг байжээ. Юйвынь аймгийн ноёны авгай 564 онд Умард Чжоу улсын хаан ширээг залгамжлагч Ху хэмээх хөвгүүндээ бичсэн захидалд “Миний бие урьд Үчуаньд байхдаа ах, дүү та нарыг төрүүлсэн. Ахыг чинь хулгана, дараагийнхыг нь туулай, чамайг могой жил төрүүлсэн билээ ”3 гэсэн байжээ. Т оба нар Юань Вэй улсыг байгуулан Хятадын Зүүн Хань улсын нийслэл асан Лоян хотод төвлөн нийслэллэх болсны дараа дээр дурдсанчлан аажмаар нанхиадчилагдаж, Тоба Дао хааныхаа үед хятад бичгийн зурлага, дуудлагын үндсэн дээр зохиосон 1000 гаруй үсгийг 425 оны билгийн улирлын гуравдугаар сараас эхлэн өөрийн төрийн албан ёсны «Шинэ үсэг» болгож хэрэглэсэн байна. Тоба нар рүни бичгээрээ ч олон тооны ном зохиол бичиж, орчуулж, хэвлэж байсан бөгөөд шинэ үсгээрээ нэн ихийг орчуулж, бичиж, нийтлэх болсон байна. Тоба Юань Вэй улсад сяньби хэл хэмээх 5 бүлэг зохиол, төрийн хэл буюу тоба хэлний хэдэн удаагийн олон бүлэг зохиол, түүнчлэн Сяньби-Тоба угсааны Умард Чжоу улсын Үди хааны зохиол «Сяньби захиа зарлигууд» хэмээх ном, товхимол хэвлэгдэн гарч байжээ. Бас сурах бичиг, гарын авлага, толь бичиг ч цөөнгүй хэвлэгдэн гарсан байна. Гэсэн ч тэр бүхэн нь он жилүүдийн орчил, үйл явцын ээдрээ дунд элэгдэж үрэгдэн үгүй болоод зөвхөн нэр хаягийн төдий мэдээ болж үлдсэн байна. 1 2 3 Куэньлүнь уулын салбар. Хятадын Ш эньси, Ганьсү мужийн заагдахь Вэй голын эхнээ. Чжоу улсын судар, 4-р анги (хятадаар). Л эл АНГИ. Монгол нүтагг, байсан эртний улс, аймгуул Харин Тогоон улс, түгүхүнь нар бол Хятадтай хутгалдан оршоогүй учиртүүний нөлөөнд автсангүй, өөрийн өвөрмөц онцлог нүүдэл иргэншлээ хадгалан үлдсэн бөгөөд руни бичгээ хэрэглэж, ном зохиол мэр сэр хэвлэсээр байсан бололтой байгаа юм. Тогоон улсын ноёлж байсан цян, тангад аймгууд тухайн үед хараахан өөрийн төр засаг, бичиг үсэггүй байсан учир түгүхүнь нарт ноцтой нөлөө үзүүлж чадсангүй. VII зууны эхэн үед Соронзонгомбо хаан тэргүүтэй, буддын шашин бүхий Түвэд улс үүсч, хүчирхэг мандаад Тогоон улсыг мөхөөсөн боловч түүнээс өмнө түвэдүүд түгүхүнь нарт ноцтой нөлөө үзүүлж чадцаггүй байжээ. Түвэдийн төр ёс, хэл яриа, бичиг соёл түгүхүнь нарын зүг хүчтэй нэвтэрч эхэлсэн нь Тогоон улсын мөхсөний дараах үеүдэд хамаарах боловч тэднийг бүрмөсөн ижилсүүлэн уусгаж чадаагүй ажээ. Сяньби угсааны аймгууд анхны үед хад чулуу, мод ургамал шүтэх анимизм, амыан шүтэх тотемизм болон наран, саран, одон гаригуудыг шүтэх жирийн шүтлэг бишрэлтэй байжээ. Дараа нь тэнгэр газар, онгон савдаг, өвөг дээдсийн сүнс сүүдэр, хойд урд насыг шүтэх бөө мөргөлтэй болсон байна. Анх Сяньби улсыг байгуулахад сяньби нарын дунд бөө мөргөл зонхилж байжээ. Сяньби улсад эхнээс нь эцэст хүртэл үндсэндээ дан ганц бөө мөргөл зонхилсон хэвээр байсан юм. Муюн, Түгүхүнь нарын дунд ч гэсэн нэлээд орой болтол бөө удган, мэргэч төлөгч нар их нөлөөтэй байжээ. Муюны Янь улсаас салж одсон Түгүхүнь ноёныг эргүүлж ирүүлэхээр Муюн Гүй хааны элчийг хүрэлцэн очиж ятгахад ноёны өгүүлсэн нь: “Өвөг эцгийн үеэс эхлэн бид (Ляохэ хэмээх- Н.И.) Луух голын баруун эрэг орчмын газар нутагт сайн үйлс үйлдэн дэлгэрүүлсээр байсан бөгөөд мэлхийн яс, мянган навчитаар мэргэлж үзэхэд нь талийгаач эцэгт хоёр хөвгүүн төрж, аз жаргалтай байх бөгөөд тэр нь бас бусад үр ач нарт түгэн дэлгэрнэ гэсэн төлөг буусан. Би татвар эмээс төрсөн болохоор доогуур байр суурь эзэлдэг, тэгээд ч шударга ёсны дагуу [хаантай] адил тэгш агуу их болж болохгүй. Эдүгээ бид адуунаас болж хөндийрөн салсан, тэр нь үзтэл тэнгэрийн таалал байсан ажгуу”1 гэсэн ажээ, Энэ явдал муюн, түгүхүнь нарын дунд мэргэ төлгө хичнээн их дэлгэрч, хүч нөлөөтэй болоод байсныг харуулж байна. Тоба нар ч гэсэн анхны үед бөө мөргөл шүгдэг байсан. Харин Умард Хятадыг эзэлж, Тоба Вэй улсыг байгуулсны дараа Буддын шашинд орж, Энэтхэгийн соёл иргэншлийн нөлөө их дэлгэрсэн байжээ. Тоба нар будцын шашныг эхний үед Хятадаас уламжлан авсан бололтой байдаг. Гэсэн ч цаашдаа будцын шашинт Күшан гүрэн, түүний захиргаанд байсан Хотан, Тохар, Согд, улмаар Энэтхэгээс шууд авч нэвтрүүлэн дэлгэрүүлдэг болсон байна. Тоба Вэй улсад буддын шашин нь төрийн шашин болсон байжээ. Тоба Гүй хаан өөрийн улсад Бурханы (Буддын) шашныг дэлгэрүүлэн суврага босгуулахзарлигбуулгаж байжээ. Тэрээр буддын шашны захиргаа байгуулж тэргүүнээр нь их адцартай нэгэн ламыг томилсон байна. Зарим эрдэмтний үзэж байгаагаар эзэн хаан нь лам нарын тэргүүнийг томилдог байсан 1 Вэй Шоу. Вэй улсын судар. 101-р дэвтэр, тал 10-11. М онгол ҮЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ болохоор тэр тэргүүн нь хаан төрийн гишүүн болж, хааны бүх зарлигийг дагах ёстой байсан ажээ. Энэ нь Тоба Вэй улсад төрийн ёс, шашны ёс хоёр нягт холбоотой, зарим талаар хамтарсан маягтай байсан, тэхдээ төрийн ёс давамгайлж байсныг харуулж байна. Гэвч эзэн хаан нь өөрөө богд юм уу хутапг хувилгаан биш байснаас гадна шашныг өөртөө гардан барьдаггүй, тусгай лам хуврага томилон толгойлуулдаг байсан учир Тоба улсад шашин, төрийг хослон барих ёс хараахан бий болоогүй байжээ. Харин төрийн ёс, номын (шашны) ёс хоёрыг аль алиныг зэрэгцүүлэн хэрэглэх хоёр ёсны үзэл, үйлдлийн үндэс суурь нэгэнт тавигдаж эхлээд байсан ажээ. Тоба Вэй улсын бурхны шашинд Согд, Тохар, Хотан, нийт Күшаны буюу Энэтхэгийн буддын шашны нөлөө аажмаар өсөн нэмэгдэж байжээ. Тоба Хуан хааны үед Энэтхэгээс нэгэн том лам Пинчэн хотод хүрэлцэн ирж, түүнд бараалхаж тусгайлан уулзаж байжээ. Сюанъди хааны (499-515) үед Согд зэрэг Баруун Хязгаарын орнуудаас бурхны ном залахаар Тоба Вэй улсаас хоёр ч лам замд гарсан байв. Тоба Вэй улсад бурхны шашны хятад хүрээ хийд, лам нар маш олон, тэдний хүч нөлөө их байсан учир тоба нар тийнхүү Баруун Хязгаарын улс орнууд болон Энэтхэгээс өөрөөс нь бурхны зураг, хөрөг, лам хувраг, ном судар залж, уг сурвалжаар нь сурч боловсрохыг чухалчлаад харин шашнаар дамжин хятадын нөлөөнд автан төрийн бодлого, улс төр дээрээ алдаж эндэхээс болгоомжлон сэргийлэхийг оролдож байжээ. Тоба хаад том лам нар Буддын шашны янз бүрийн бурхан зуруулж, цутгуулж, уул хаданд овор дүр, сүр бараа ихтэйгээр сийлүүлэн олон түмэнд гүн гүнзгий нөлөөлөн бишрүүлж, засаг захиргаандаа номхон барьж байх бодлого явуулж байжээ. Умард Хятадын Ш аньси мужийн Юньгань уул, Хэнань мужийн Лүнмэнь уул, Хятад ба Төв Азийн нүүдэлчдийн хил орчмын Ганьсү мужийн Дүньхуань уул тэргүүтэн өндөр сүрлэг уул хад, хадан хясаа, хадан агуй сэлтэд маш олон тооны том, жижиг бурхдын хөрөг сийлсэн байдгийн нэлээд нь Тоба улсын үед хамаарна. Тоба Вэй улсын үед сийлбэрлэн бүтээсэн, цутгасан, зурсан будцын шашны бурхдын зурагхөргийн зарим нь хятац маягтай боловч дийлэнх ихэнх нь Энэтхэг, Күшан, Хотан, Тохар, Согд зүгийн орнуудад өргөн дэлгэрсэн эртний Энэтхэг-Грек-Эллиний загвар хийцтэй ажээ. Тэдгээрийн олонхи нь Энэтхэг ба Эллиний нөлөөний хүрээний орнуудаас Афганистан, Пакистаны дэвсгэр нутагдээр учран золгож, ижилсэн зонхилсон Гандхарын загвар хийцээр үйлдэгдсэн байдагбайна. Бурхан бүтээх Гандхарын урлагийн онцлог нь Буддагийн зураг хөргийг бүрэн хэмжээгээр найралдуулан чимэглэж дүрслэх явдал байжээ. Тоба Вэй улсын үеийн бурхдын хөрөг, зургийн ихэнх нь чухамхүү тийм маягаар хийгдсэн байдаг байна. Тоба Вэй улсын үед үйлдсэн Майдар бурхны шармал хүрэл хөрөг Гандхарын хийцтэй тун төстэй болсон байдаг байна. Дэлхийн гурван гол шашин болох Будда, Есүс, Лалын шашны урсгал нь нийтдээ болон тус тусдаа бүс нутаг улс орнуудын хэмжээгээр зарим нийтлэг шинжтэй байдаг боловч, улс орон, угсаатан үндэстэн тус бүрийн Л эл АНГИ. Mowoti нүтагг баисан зртний улс, аймгүул уламжлал сэлт лүгээ холбоо бүхий өвөрмөц онцлогуудтай байдаг байна. Тэдгээр онцлог нь урьд үеийн Сяньби, түүний угсааны бусад аймаг, овгуудын окгод ба ахлагч, зонхилогч нарынхаа хөрөг дүрийг бүтээн байсан өв уламжлалтай холбоотой, зарим талаар түүний тусгал байсан ажээ. Эрт дээр үед тоба нар тэнгэр тахихдаа 7 юм уу 49 модон хүн хийж тавьдаг байсан нь бөөгийн шашны онгод, өвөг дээдсийн шутлэгтэй холбоотой байжээ. Дараагийн үед Тобагийн хаан нь Хятадыг шилж сонгож авахдаа төмөрлөгөөр хүний дүрс цутгуулан төлөгдөж байж авдаг заншилтай байжээ. Уг асуудлыг судалсан Хятадын зарим эрдэмтдийн үзэж байгаагаар “Хөрөг цутгуулан өлзийтэй эсэхийг мэргэлэх нь умар зүгийнхний улсын заншил болой” 1. Үүнээс үзэхэд Сяньби, Тоба, магадгүй бас тэдгээрийн угсааны бусад өвөг монгол овог аймгууд хүний хөрөг цутгах өөрийн гэсэн өвөрмөц уламжлалтай байсан, тийм учраас Тоба Вэй улсын бурхны хөргүүдийн нэлээдийг тоба, сяньби нар өөрсдөө цутгасан, сийлсэн байж бүрэн болох талтай. Үгүйдээ тэд хятад, баруун хязгаарын гарвалтай урчуудыг удирдан чиглүүлж үйлдүүлдэг байсан нь гарцаагүй. Үүнтэй холбогдуулан анхаармаар бас нэгэн сонин баримт бол Тобагийн Вэнь Чэн хаан (452-465) өөрийн би еи й н х эм ж ээгээр бурхны чулуун хөрөг цоолборлуулж, нүүр, хөлийн ул хоёрт хар чулуу шигтгүүлсэн нь түүний төрөлхийн мэнгийг төлөөлүүлсэн зүйл байсан ажээ. Энэ бүхэн нь Тобагийн шашны урлал, бурхдын хөрөг нь зарим талаар бодит байдалд тулгуурласан, өвөрмөц бас нэгэн шинж чанартай байсныг харуулж байна. Тобагийн бурхны шашны урлагт зураг чухал үүрэг гүйцэтгэж байжээ. Хадан агуйнуудын хана туурганы зурагт монгол зургийг санагдуулмаар зүйл ч цөөнгүй байдаг байна. Дуньхуаний 249-р агуйн туурганы зурагт монгол зурагтай төсөөтэй тал илт ажиглагдаж байгаа ажээ. Тоба нарын дүрслэх урлаг зөвхөн бурхны хөрөгт тусч үлдсэн бус, өөр олон зүйл дээр бодитой байсан боловч ихэнхдээ хадгалагдан үлдсэнгүй. Гэсэн ч Хятад нутагт археологийн шинжилгээ хийж үзэхэд тоба нарын үйлдсэн, эвэр бүрээ үлээж байгаа бүрээчийн хөрөг олдсон буй2. Сяньби, ухуань, юйвынь, түгүхүнь, муюн, тоба нарын зан заншил өвөр хоорондоо адил төстэй байснаас гадна өмнөх үеийн Хүннү, хойч үеийн монголчуудынхаас ялгаатай зүйл ч байсан, бас адил төсөөтэй зүйл ч цөөнгүй байсан байна. Эртний Хятадын «Гурван улсын түүх» зохиолд нэлээд түрүү үеийн сяньби нарын тухай дурдахдаа: “Тэдний хэл, дадал заншил нь ухуанийхтай адил ...Хаврын сүүл сард олноор Цзоле голд хуралдцаг. Эрд гарах, ураг барилдахдаа үсээ хусч, найрлаж хуримладаг”, ухуань нар нь “Ураг барилдах гэвэл эхлээд хүүхэнд сэм хэлдэг, магадгүй хагас жил болоод эсхүл зуу хоноод хүн явуулж, адуу, үхэр, хонь хүргүүлэн, бэлэг сүй тавьдаг. Хүргэн нь хадмындаа очиж байгаад эхнэрээ авч, төрхөмдөө эргэж ирэхэд гэрийнхэн нь цөм босцгоож мөргөдөг, гагцхуү эцэг, эхээ мөргүүлдэггүй. Хадмындаа хүргэн хоёр жил зарцлагддаг, түүний дараа хадам нь охиноо хадамд нь МОНГОЛ УЛСЫН ТҮҮХ. I SOTb элбэг баянаар гаргаж өгдөг. Хөрөнгийг бүгдийг эхнэрийн гэр орныхон гаргаж өгдөг тул тэдний заншлаар эхнэрийн санаа бодлыг харгалзан дагаж байх ёстой... Эцэг хөвгүүд, эрэгтэй, эмэгтэйгүй амар хялбарыг бодож, цөм үсээ хусдаг. Эмэгтэйчүүд эрд гарах болохоор үсээ ургуулан тавьж, салаалуулдаг...” ' гэсэн байна. Сяньби нар ялагдсан дайсан этгээдийн толгойн оройн хуйхыг өвчиж ховхлон авдаг тоног авах ёсыг их үйлддэг байжээ. Тоног авах ёс эртний скиф, индиан, монголчуудын дунд ч байсан бөгөөд XIII зууны үед «тоног» гэдэг нэрээрээ хадгалагдан үлдээд байжээ. Хожим монголчууд тоног авахыг бүрмөсөн цээрлэн хориглосны улмаас хонины толгойг чанаж болгон идэхдээ түүний оройн хатуу зузаан баатар хуйх гэгчийг “хүнд өстэй болно” гээд авч идэхийг цээрлэдэг заншилтай болсон байна. Сяньби, ухуань, түгүхүнь, муюн, тоба нар цөм зүүн тийш хандсан буруу энгэртэй дээлтэй, тоба нар нь гэзэг тавьдаг байсан байна. Өмнөх үеийн хүннү, дараа үеийн жужан нарыг ч бас буруу энгэртэй дээл өмсдөг байсан гэдэг юм. Эрт дээр цагт наран мандах зүүн зүгийг Төв Азийн нүүдэлчид, тэдний дунд мөн өвөг монгол угсааны аймаг овгууд, түүнчлэн XIII зууны монголчууд илүү хүндтэйд үзэж, зарим талаар угийн зөв зүг, зөв тал гэдэг байжээ. Тийм учраас монголчууд морь унахдаа зүүн гар тал буюу зөв талаас нь морддог заншилтай болж үлдсэн байна. Сяньби, тоба нарын хаан өргөмжлөх ёс нь бас монгол заншилтай адил төсөөтэй байжээ. Тоба нар нийслэлээ Лоянд шилжүүлэхээс өмнөх үест хаан ширээнд суух гэж байгаа сурвалжит язгууртныг хар эсгий дээр зогсоон долоон хүн тал талаас нь өргөж баруун тийш харуулан тэнгэрт мөргүүлдэг байжээ. Хар эсгий хэрэглэдэг нь бөөгийн шашны харын зүгийн өнгөтэй, 7 хүн эсгий өргөдөг ньТоба улсын засаг захиргаа, аймаг овгуудын хуваарийн тоотой тус тус холбоотой хэмээн зарим эрдэмтэд үздэг нь үнэний хувьтай байж бүрэн болно. Хан өргөмжлөхдөө тийнхүү эсгий дээр залж аваачаад ширээнд суулгах, түүнд долоон хүн өргөх, түших зэргээр оролццог байсан тоба заншил XIII-XIV зууны Их Монгол улс, Монголын эзэнт гүрэнд уламжлагдан үлдсэн байж билээ. Тоба нарын тэнгэр тахих ёс бас их сонин бөгөөд зарим зүйл нь хожмын үеийн монгол зан заншлын зүйлтэй адил төсөөтэй байсан байна. Эртний Хятадын «Вэй улсын түүх» сударт Тоба Вэй улс хуучин нийслэл Пинчэн буюу одоогийн Датун хотын баруун дүүрэгт 405 оны үест тахилгын дөрвөлжин цонж бариад, түүн дээр 7 модон хүн тавьсан зэргийг нэлээд тодорхой дүрслэн бичжээ. Тэнд дурдсанаар тал хэнгэрэг барьсан удган нар цонжийн хоёр хажуугаар зогсож, хааны угсааны 7 хүн архи барин, удган нартай хамт цонж дээр гарч тэнгэр тахилцсан байна. Удган нар хэнгэрэг дэлдэж, хаан, бусад түшмэд нь зэрэг дэвээр мөргөн, 7 хүн баруун тийш хандан архиа тэнгэрлиг модон хөрөгт өргөж байжээ2. Түүнчлэн 420-иод оны үест Тоба Вэй улсад хэрхэн тэнгэр тахиж байсан тухай эртний Хятадын 1 2 Мөн танд, тал 126. Ма Чаншоу. Ухуань ба Сяньби. Шанхай, 1962, тал 154. Л эл ЛНГИ. Монгол нутагт байсаи зртний улс, аймгуул «Өмнөд Ци улсын судар» түүхэнд дурдсан зүйл их сонин бөгөөд чухал. Тэнд дурдсан нь: “Хотын баруун талд тэнгэр тахих цонж бий. Түүний дээр дөчин есөн модон хүн, өндөр нь хос алд орчим, мөн цагаан тоорцог, торгон банзал, морины сүүл тавьжээ. Дандаан (билгийн улирлын -Н.И.) дөрвөн сарын дөрвөнд үхэр, мориор тэнгэр тахидаг”1 гэжээ. Доктор Г.Сүхбаатар Өмнөд Ци улсын түүхчдийн дурдсан цагаан тоорцог, торгон банзал, морины сүүл зэрэг нь хойч үеийн монголчуудын адууны дэл сүүлээр үйлдсэн хар, цагаан сүлдийг санагдуулж байна. Үүнд, тоорцог, торгон банзал гэсэн нь сүлдний бүрхүүлийг хэлж байгаа юм, морины сүүл гэдэг нь гилбэрийг тойруулан адууны сүүл уядагийг хэлж байна, тэр сүлдний ерөнхий байдлыг төсөөлөн бодоход Чингисийн үеийн хар, цагаан сүлдтэй үндсэндээ адил санагдана 2 гэсэн санаа дэвшүүлсэн нь үнэхээр тийм байсан байж бурэн болно. 1 2 Ө мнөд Ци улсын судар. 59-р бүлэг (хятадаар). Г.Сүхбаатар. Сяньби. УБ., 1971, тал 137-138. Гу р ав д у гаа р б ү л эг Ж УЖ А Н УЛС §1. Жужан нар, тэдний угсаа гарал Жужан нар бол Монгол улсын нутагт голлон төвлөсөн өөрийн төр улсыг байгуулан, Азийн түүхэнд гүн ул мөрөө үлдээсэн нүүдэлчин аймгуудын бүрдэл юм. Хуучин сударт тэмдэглэснээр бол, Монгол угсааныхны үүсгэн байгуулсан Тоба Вэй улсын Ливэй хаан (220-277)-ы сүүл үеэр тэдний морьт цэргүүд үс нь хөмсгөө хүртэл ургасан, нэгэн боолыг барьж авснаа Мугулюй хэмээн нэрлэжээ. Мугулюй нь мухар толгойт, үсгүй, халзан гэсэн үг аж. Мугулюй өсч эрийн цээнд хүрээд, боолоос чөлөөлөгдөн, морин цэрэг болжээ. Вэй улсын Муди хаан (304-31б)-ы үед цэрэг дайчилгааны товоос хоцорсон тул Мугулюй цаазаар авах ялд унав. Гэвч тэр амжиж оргон зугатаад, уудам говийн хавчилд нуухдац, мөнхүү янз бүрийн хүмүүсийг цуглуулан, 100 гаруй хүнтэй болоод, Шуньтулинь хэмээх аймгийг түшсэн байна. Мугулюй нас барсны дараа түүний хүү эрэлхэг зоригтой дайчнаараа нэрд гарсан Цзюйлухуэй олон аймгийн эзэн болоод анх Жоужан хэмээх хоч зүүдэг болжээ1. Тийнхүү IV зууны эхэн үеэс түүхэнд Жужан хэмээх угсаатны нэр үзэгдсэн байна. Тэр цагаас уг нэрийг судар бичгүүдэд олон янзын хувилбартайгаар тэмдэглэсэн нь Жужан аймгуудыг ерөнхийлөн заасаар байжээ2. Жужан нар өөрийн төр улсыг байгуулахаас емнө гол төлөв их говийн өмнө өвөлжин, говийн хойгуур зусч, өвс усны аяыг даган нүүдэллэж байв. 1 2 М атериалы по истории древних кочевых народов группы Дунху. Введение, перевод и комментарии В.С.Таскина. М., 1984. стр. 267. Хятад сурвалж бичгүүдэд, Жоужань, Жуй Жуй, Жу жу, Жуань Жуань, Жужуй, Жужань гэх мэт олон хувилбар нэр гардаг нь цөм Ж уж аныгзаасан хэрэг юм. Дээрх Жужаны нэрийн олон хувилбарыг тэмдэглэсэн Хятад дүрс үсгүүдийн утгыг эрдэмтэд янз янзаар уншдаг. Т эгээд тэд өөр өөрсдийн унш лагад тулгуурлан, Ж уж ань гэдэг нэрийн утгын холбогдлыг тайлахыг оролдсон байна. Тэдний тайлбары н зарим ы г дурьдвал, Х .П эрлээ «Зелдэн тохиролцох, зөвшилцөх»; Т.Фузида хууль цааз, ёс журамтай холбон «Ёсон (yosun)»; К.Сиратори Сэцэн (selsen); Сүрбадрах Жужань нь улсын цол бөгөөд үндэстэн, угсаатны нэр биш хэмээгээд, тэр нь эрхэм хүндэт, дээд тэнгэрийн сахиулсан; Ц.Хандсүрэн Жужань нар анхандаа жижиг буурай байснаа хожим нь хүчирхэг болсон учир эл байдлаа тусган зузаан (жужаган) гэж нэрлэсэн хэмээж ээ. Д октор Г.Сүхбаатар Ж ужань нь Нирун хэм ээсэн үгийн хлтад хазгай бичлэг гэж үзээд Жужаныг Нирун гэх санал дэвшүүлжээ. Нирун нь язгуурын монголчуудын эртний нэгэн том салбарын нэр бөгөөд угтаа нуруун гэсэн үг болой. Аэл АНГИ. Монгол нутап байсан эртнчй үлс, аймгүүл МОНГОЛ УЛСЫН ТҮҮХ. I ВОТЬ Тэд 310-376 оны үесэд Тоба улсын хааны ордонд бэлэг хүргэх, тэдэнтэй адуу, малын арьс шир, булга, үнэгний арьсаар худалдаа арилжаа хийх зэргээр харилцаж байжээ. Тоба улсын эрх баригсад тэднийг өөрийн эрхшээлдээ оруулж захирахыг оролдцог байсны улмаас тэдний хооронд үе үе тэмцэл тулалдаан ч болдог байв. Жужан нар хүчин мөхөс агсан эхний үедээ Тоба улсад алба барьж, хараат шинжтэй явж байжээ. Гэхдээ тэдний улс төрийн бодлогын гол зорилго нь Тоба улсын хараат байдлаас бүрмөсөн гарч, бие даан тусгаарлах явдал байлаа. Тийм учраас Тоба улсын түрэмгийлэл шахалтыг эсэргүүцэн, үе үе тэмцэн тулалдцаг байсан аж. Тэрхүү тэмцлийг анхандаа Мугулюй толгойлж байсан бол дараа нь түүний хүү Цзюйлухуэй залган авчээ. Гэвч тэр бас өөрийн аймгуудаа Тоба улсын хараа хяналтаас бүрэн чөлөөлж чадаагүй байна. Түүнийг нас барсны дараа хүү Тунугуй, улмаар түүний хүү Бати Жужан аймгуудыг толгойлж байжээ. Тийнхүү тэд Жужан аймгуудын эрхийг үе залгамжлан барьж байв. Дээрх эрх баригсдын хэн нь ч Тоба улсын эрхшээл нөлөөнөөс Жужан нарыг бүрмөсөн гаргаж чадахгүй байсан учир Тоба улсын хаанд адуу, бусад мал, ангийн үс зэрэг зүйлээр алба хүргэсээр байв. Батийг залгамжилсан хүү Дисуюаныг нас барсны дараа Жужан нар зүүн, баруун хоёр хэсэгт хуваагдсан байна. Э ц гийн ор суурийг залгамжилсан Дисуюаны ууган хүү Пихоуба Жужаны зүүн хэсгийг нь, бага хүү Вэньгэти баруун хэсгийг нь тус тус захирдаг болжээ. Сурвалжид дурдсанаар, Вэй улсын эзэн хаан Чжао-Чен нас барсны Вэньгэти тэр завш ааныг далимдуулан, Вэй улсаас хөндийрч, Өмнөд Хүннүгийн угсааны нэгэн аймгийн толгойлогч Люй Вэйчэньтэй ойртон холбоо тогтоосон байна1. Хуучин сударт, “Тобагийн хаан (386-409) бэхлэлт хэрэм (цагаан хэрэм)-ээс дотогш орсноос хойш Жужан нар өвс ус даган нүүдэллэсээр, Хүннүгийн хуучин ордонтой нутгийг бүгд эзэлж, баруун газар орнуудыг эзлэхээр заналхийлэх болсон” гэж өгүүлсэн байдаг нь дээрх Хүннүгийн үлдэгдэл аймагтай Жужан нар холбоо тогтоон, газар нутгаа өргөтгөснийг хэлсэн гэж зарим судлаач үзсэн байна2. 391 онд Умард Вэй улсынхаан Дэнго (386-395) Жужан нарыг их хүчээр довтлон цохижээ. Жужанчууд довтолгооноос зайлан нүүдэллэсэн боловч тэд хойноос нь мөрдөн, их говийн хойтох Наньчуань уул хүртэл нэхэн байлдсан байна. Зарим мэдээгээр, тэд Жужаны нүүдэлчдийн бараг хагас, үлэмж олон мал сүрэг олзлон авсан гэнэ3. Пихоуба, Уцзи аймгийн толгойлогч нар үлдсэн гэр орон, хүмүүсээ хураамжлан аваад, Их элсэн говьд нэвтрэн орсон байна. Гэвч Вэй улсын цэрэг тэднийг орхилгүй мөрдсөөр Вэньгэти, Пихоуба нарын хүчийг сарниулан цохиод, үлдсэн хүн амыг нь хүчирхэн авч ирж, Шар мөрнөөс зүүн тийш нутагт суулгажээ. 394 оны үед Жужаны өрнө хэсгийн тэргүүн агсан Вэньгэтийн хүү 1 2 3 М атериалы по истории древних кочевых народов группы Дунху. В ведение, перевод и комментарии В.С.Таскина, М ., 1984, стр. 267. Г.Сүхбаатар. Монгол Нирун улс (330-555). УБ., 1992. тал 12. М атериалы по истории древних кочевых народов группы Дунху. В ведение, п еревод и комментарии В.С.Таскина. М., 1984, стр. 267-268. Л э л АНГИ. Монгол нутагт байсан эртний улс, аймгуул Хэдохань, Шэлүнь нар бүх аймгаа авч, баруун тийш Ордосын зүгт хөдөлсөн байна. Вэй улсын 1 сайд Чань СүньФэй хөнгөн морин цэргээр тэднийг нэхэн довтолж, одоогийн Шэньси мужийн хойт хэсэгт орших Бана уулын хавьд тэднийг гүйцэн байлдаж, Хэдоханийг алж, харьяат нарыг үй олноор нь хядан, амьд үлдэгсэдийг мал хөрөнгийнх нь хамт олзлон аваад, олон газарт тараан өгч захируулсан аж. Харин тэр удаад Шэлүнь амь мултран, хэдэн зуун хүний хамт зугатсаар өөрийн авга Пихоубад хүрч очжээ. Пихоуба тэр цагт нутгийнхаа өмнөд хязгаарт сууж байсан бөгөөд, Ш элүнийг очиход нь Пихоуба өөрийн өргөөнөөс 500 ли газарт суулган, өөрийн 4 хүүгээр харгалзуулсан ажээ. Шэлүнь өөрийн хүмүүстэй хамжин харгалзагч нарыг баривчлаад, улмаар Пихоубын өргөөнд довтлон, түүнийг барьж авсанд Пихоубын хүүхдүүд нь Уйгур угсааны Хулюй аймагг зугтан очжээ. Шэлүнь арга хэрэглэн, Пихоубыг барианаас чөлөөлж, хүүхдүүдийнхээ хойноос очих бололцоо олгож буй дүр үзүүлэн тайвшруулаад, араар нь цэрэг цуглуулан, хүчээ сэлбээд, Пихоубыг гэнэдүүлэн довтолж алсанд, түүний нэгэн хүү нь хүчин мөхөсдөхийн эрхэнд Вэй улсад дагаар очсон аж. Пихоубыг нас нөщ сөний дараа Шэлүнь Их говиос хойш нутаглан, тэрээр Жужаны дорнод хэсгийг захирах боломжийг олсон байна. Гэвч тэр үед Жужаны ноёдын дотор Вэй улстай сүлбэлдэн, Шэлүнийг дайсагнан мөчөөрхөх хүмүүс ч бас байжээ. Вэй улсын эрх баригсад тэдгээр хүмүүсийг Ш элүний эсрэг турхиран, улмаар түүнд халдан довтлох аюул ч нүүрлэж болох байдал ажиглагдах болсон тул Шэлүнь их говийн хойно алс нүүн гарч, тэндэхийц аймгуудыг өөртөө нэгтгэн хүчээ зузаатгах ажиллагаа явуулсан байна. Шэлүнь нь тэр үеийн Жужаны ноёд дотроос авхаалж самбаа, арга бодлогоороо товойн гарсан нөлөө бүхий нэгэн байв. Тэгээд ч тэр бусад аймгуудыг нэгтгэх, газар нутгаа өргөтгөх, хүчээ зузаатгах ажлыг амжилттай явуулж байв. Тэр цагт Жужан нар нэлээд олон аймгаас бүрдэж байв. Тэдгээрийн дотроос нөлөө бүхүй гол аймгууд нь Июй, ЖоуЛүюй, Хетурин (Хетулинь), Цифу, Сугуян, Чилурин (Чилулин), Эрмай (Элмай), Абуган, Хэси, Циби зэрэг байв. Дээрх аймгууд нь голдуу их говийн араар, одоогийн Муна уул, Яргай (Нинся) хот, Хатны гол, Ланьжоу хавь газар болоод Монгол улсын Өмнөговь, Дундговь аймгийн нутаг, Хэнтий, Хангайн уулаар нутаглаж байжээ. Эд бол Жужан нарыгзонхилон бүрдүүлсэн аймгууд юм. Тэдгээрээс гадна бас Жужаны харьяа аймгууд гэж байв. Тийм аймгийн тоонд, Улужин, Ужохету, Кушту аймгууд ордог байжээ. Түүнчлэн Жужан нарын дайлан дагуулж, эрхшээл нөлөөндөө оруулсан аймгуудын дотор Пилоу, Бэйжи, Гаоче, Пулулюй, Тэмекү, Чижин, умарын Хэшүйкү болон дорнын Филицин зэрэг аймгууд ордог асныг сударт тэмдэглэжээ2. IV зууны эдсээр Жужаны баруун хойд нутагт байсан Хүннүгийн үлдэгдэл аймгууд хүчээ нэгггэн, Бэйжи гэгчийн удирдлагаар Жужанчуудын эсрэг босон тэмцээд, Орхон голын эхэнд Шэлүньд ялагдан, түүний эрхшээлд ор1 2 Тоба улсыг бас Вэй улс гэнэ. Анх 386 онд Тоба-Гүй улсаа Тоба-Вэй гэж нэрлэснээс хойш түүх сурвалжид мон тийн нэрлэх болжээ. Лян гань. Дунхугийм түүх. Өвөрмонголын ардын хэвлэлийн хороо, 1977. тал 260-262. МОНГОЛ ҮЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ сон байна. Шэлүнь тэднийг Орхон голын хавьд суулгасан бололтой байна. Бас Уйгурын нэгэн салбар хэмээгдцэг Хулюй аймгийг тэд эзлэн Орхон, Туул хоёр голын бэлчирээр суулгасан бололтой. Ер нь Жужан нар Уйгур угсааны олон аймгийн хүн амыг дайлан дагуулсан байв. Нөгөөтэйгүүр дээр дурдсан уйгур угсааны аймаг нь хожим баруунш нүүдэллэн, одоогийн Шинжаны зүүн талд хүрч суужээ. Жужаны болон түүний хараат, дайлан дагуулсан олон аймгуудын нэр нь аль хэлний ямар утгатай үг болохыг тусгайлан судалж тодорхойлсон зүйл энэ хэр үгүй байна. Жужан аймгийн угсаа парлын талаар сурвалж бичигт, хоёр өөрөөр өгүүлсэн байна. Вэй улсын бичигт: «Жужан (Жуань Жуань) бол Юйцзюлюй овог авсан Дунхугийн үр удам»’ гэжээ. Хөмсгөө хүртэл үс нь ургасан нэгэн хүнийг Вэй улсын цэрэг барьж ирсэнд, Мугулюй хэмээх хоч нэр өгсөн тухай өмнө дурдсан билээ. Тэр Мугулюйгийн үр ач нар нь хожим өөрсдийгөө Юйдзюлюй овогтон хэмээдэг болсон байна. Юйцзюлюй овогтон яваандаа Жужаны хамгийн гол төв аймаг нь болжээ. Тиймээс ч сурвалж бичигт, Жужаны ноёрхогчид нь Юйцзюлюй овогтой, тэд Дунху гаралтай гэсэн байна2. Мөн зарим тохиолдолд, Жужаны язгууртан нар өөрсдийгөө Тоба (Табгач) нараас гаралтай хэмээсэн нь чухамдаа мөн л Дунхугаас угсаалснаа дурдсан хэрэг юм. Зарим нанхиад шаштирт, «Жужанчууд цөм гэзэг гөрмүй. Гэзэг ороомуй» гэжээ. Энэ нь Табгач, Сяньби нар гэзэг гөрмүй, толгойгоо бөсөөр ороомуй гэж сурвалж бичигт заасантай адил юм. Бас заримдаа Жужаны хаан өргөмжлөгдсөн Шэл үнийг Сяньбийн Шэл үнь гэхчлэн бичсэн нь байна. Дээрх мэдээнүүдээс үзвэл, Жужан нар Дунхугийн нэгэн салбар хэмээгддэг Сяньби нараас гаралтай гэдэг нь мэдэгдэж байна. Нанхиад сударт Дунху буюу монголчилбол Дорнод Ху хэмээн тэмдэглэсэн нүүдэлчин аймгуудын нэгтгэл нь Монголчуудын өвөг дээдэс байсан гэдэгт судлаачид санал нэггэй байдаг. Тэгэхээр Жужаны гол төв аймгууд ньС яньби, Тоба) нартай нийтлэг нэг гаралтай, Дунху бүлгийн дотор багтаж явагсдаас үүсэн гарчээ гэж болно. Гэтэл дээр бидний эш татснаас өөр нанхиад бичигт бас «Жужан нар бол Хүннүгийн тусгай салбар юм» гэх буюу бас Жужан нарын эзэмшлийг Хүннүгийн тусгай салбарынхан байгуулсан юм. Вэй улс (220­ 264), Цзинь улс (2б5-420)-ын үед Хүннү нар хэдэн зуун аймагт хуваагдсан бөгөөд тэд тус бүртээ өөрийн нэртэй байв. Тэдгээрийн нэгийг нь ЖуйЖуй хэмээнэ гэж өгүүлсэн байна3. Бас V-VI зууны Хятад гэрэлт хөшөөний бичээсэнд, Жужан нарыг Хүннү гэж бичсэн байдагажээ4. Тэгэхээр эндээс Жужан нь Хүннүгийн удам юм гэж ойлгож болохоор байна. Хүннү (МЭӨ Ш -М Э I зуун) нь монгол, түрэг, манж-түнгүс угсаатны олон аймгуудыг өөртөө нэгггэсэн эзэнт гүрний шинжтэй улс байв. Тиймээс түүний харьяат хүн ам нь цөм нэгэн угсаатнаас бүрдсэн гэж үзэж үл болно. Хүннү улсад багтаж явсан зарим Монгол угсааны аймаг нь хожим Жужаны бүрэлдэхүүнд 1 2 3 4 М атериалы по истории древних кочевых наролов группы Дунху. В ведение, переөод и комментарии В.С.Таскина. М., 1984, стр. 267. Мөн тэнд, тал 267. Мөн тэнд, тал 288-289. Г.Сүхбаатар. Монгол Нирун улс. УБ., 1992. тал 185. А эл АНГИ. Монгол нүтзгт байсан эртний үлс, аймгуул орсон байна. Иймд Жужан улсын хүн амын зарим нь бас Хүннү улсад урьд нь харъяалагдаж явагсдаас бүрджээ гэж болно. Үүний дээр Жужан нар бас (Уйгур, Түрэг 1зэрэг харь гаралтай аймгуудыг өөрийн эрхшээл нөлөөндөө оруулан, захирч байсан. Иймд Жужаны харьяат нутагт аж төрж агсан бүх хүн амыг нэг угсаатанд хамааруулж болохгүй. Эл байдлыг харгалзан, Жужаны харьяат бүх аймгийг түүний гол цөм болсон аймгууд, хараат аймгууд, дайлан дагуулж авсан аймгууд хэмээн дээр зааглан өгүүлсэн билээ. Жужаныг анхлан бүрдүүлсэн гол цөм хэсэг нь чухам ямар угсаа гаралтай аймгууд байсан нь чухал юм. Учир нь Жужаны төрийг байгуулж, улс төрийн эрхийг нь тэд барьж байсан юм. Жужаны тэр голлох аймгууд нь Дунху угсааны Сяньби нараас гаралтай аймгууд, бас Хүннү нарын үлдэгдэл Монгол аймгууд байжээ гэж дүгнэж болно. §2. Жужан улс IV-V зууны зааг үеэр Жужаны сурвалжтан нарын дотроос Шэлүнь товойн гарч, бусдаасаа давуу байдалтай болсон байна. Шэлүнь өөрийн тэрхүү хүч нөлөөгөө ашиглан, Их элсэн говиос хойш нутаглаж агсан)монгол, уйгур, түрэг угсааны олон аймгийг янз бүрийн аргаар өөрийн хараанд оруулж, хүчин чадлаа улам нэмэгдүүлсээр байв. Гэвч тэр V зууныг хүртэл их говийн араар нутаглаж агсан уйгур угсааны Гаогюй нарыг бүрэн эзлэн эрхшээлдээ оруулж хараахан чадаагүй ажээ. Чухам тэднийг эзэлж чадах эсэх нь түүний улс төрийн үйл ажиллагаанд ихээхэн учир холбогдолтой байв. Тэр үед Гаогюй нар хэдийгээр Вэй улсын хараат агсан боловч Шэлүний Төв Азид нэр нөлөөгөө дээшлүүлэх бодлогодоо хүрэхэд нь сүрхий садаа тотгор болж байжээ. Иймд Шэлүнь Гаогюй нарыг бүрмөсөн эзлэн авах зорилгоор нэлээд бэлтгэл хийсний эцэст 402 онд тэднийг их хүчээр довтолжээ. Шэлүнь тэр удаагийн довтолгооноороо Гаогюй нарыг бутцохин эзэлсэн төдийгүй, өөр бусад аймгуудыг ч бас хураамжлан авч, газар нутгаа мэдэгдэхүйц өргөжүүлж чадсан байна. Энэ довтолгооныхоо дараагаар тэр тухайн үед баруун хойт Хятадын нэг хэсгийг ноёрхож агсан Тангудын Цян улстай найрсаг харилцаа тогтоон, Вэй улсын түрэмгийллийн эсрэгтэмцэлдээтүүнийгнэгөмөгтүшиг болгох эх суурийг тавьжээ. Тийнхүү Шэлүнь хөрш жижиг улс, аймгуудыг довтлон цохиж, янз бүрийн аргаар өөрийн эрхшээлдээ оруулах, бас гадаад байдлаа бэхжүүлэхэд чиглэсэн зарим арга хэмжээ авсныхаа дараа өөрийгөө «Жужан Дэудай1 хаган» хэмээн зарлаж, хэрэг дээрээ Жужан улсыг албан ёсоор байгуулж, хаан ширээнд нь сууснаа мэдэгдсэн байна. Ш элүнь Жужан улсыг байгуулсан тэр үедээ урьд нь нүүдэлчдийн хэрэглэсээр ирсэн аравтын тогтолцоонд улс орноо оруулж, цэрэгзахиргааны шинжтэй шинэ хуулиудыг тогтоов. Түүний тогтоосон хуулиар, мянган хүн нэг хороо болж, өөртөө нэг тэргүүнтэй, зуун хүн нэг туг болж, өөртөө нэг даргатай байхаар болжээ. Мөн шинэ тогтоосон хуулийн дагуу дайсанд түрүүлэн довтлон орогсод нь олзны хүн ба эд зүйлүүдийг бусдаас 1 Дэудай нь давхиат дундаа харваач гэсэн утгатай үг гэж зарим түүхчид тайлбарлажээ. М ОН ГО /1 УЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ урьтан авч байх, дайн тулааны үед айж ухрагчдын толгойг чулуугаар хага цохих буюу, шийдмээр дэлдэж алах журамтай болж ээ1. Тийнхүү улсаа аравтлан зохион байгуулсан нь нүүдэлчдийг нэгтгэн удирдаж, зохион байгуулах, төрийн захиргааг хэрэгжүүлэхэд тухайн үедээ тохиромжтой хэлбэр байв. Аравтын тогтолцоогоор зохион байгуулагдсан нүүдэлчид төрийн тусгаар тогтнол, газар нутаг, хөрөнгөө батлан хамгаалах, тэрчлэн аж ахуйгаа эрхлэн хөтлөх өргөн бололцоотой болдог байжээ. Нөгөө талаар, хүрээ, хот айл болж, нүүдэллэн аж төрдөг нүүдэлчдийг засаг захиргаацэргийн зохион байгуулалтад оруулж өгдөг чухал хэлбэр нь аравтын тогтолцоо юм. Тийм ч учраас нүүдэлчид анх төр улс байгуулсан МЭӨ III зуунаас МЭ XIV зуун хүртэлх урт удаан хугацаанд аравтын тогтол-цоог уламжлан хэрэглэсээр байв. Зарим судлаачид, аравтын тогтолцоо нь нүүдэлчин угсаатны захиргаа цэрэг, аж ахуйн үйл ажиллагаагаа явуулдаг зохион байгуулалтын түгээмэл хэлбэр юм хэмээн тодорхойлсон байна2. Жужан нар нүүдэлчдийн уламжлалт төр ёсыг мэддэг байв. Тэгээд ч Жужаны хааны эрх мэдэл үлэмж, түүний нэгдсэн захирлагыг хэрэгжүүддэг бүхэл бүтэн төрийн тогтолцоо, тухайлбал, тодорхой зэрэг дэв, эрх үүрэг бүхий захиргаа-цэргийн эрэмбэ дараалсан албан тушаалтнууд ажилладаг байлаа. Хааныг дээд тэнгэрээс заяат төрсөн гэх үзэл Жужанд байсан бөгөөд тэд «Хутагтай», «Зөв», «Тэнгэрийн» гэх мэт өргөмжилсөн нэр хэрэглэж байв. Мөн түүнчлэн хаад нь «Ашид амгалан», «Машид түвшин», «Машид тайван», «Мандан бадрах», «Мөнхөд энх» гэх зэрэгтусгай оны цол хэрэглэж байжээ3. Тийнхүү нүүдэлчдийн дундаас Жужан нар анх удаа оны цол хэрэглэсэн нь хойш уламжлагдсан юм. Хаад нь төрийн дотоод, гадаад бодлогын бүх хэргийг үндсэнд нь дангаараа шийдцэг онцгой эрхтэй байснаас гадна нэн шаардлагатай үед түшмэдийн зөвлөлгөөнөөр хэлэлцүүлэн шийдвэр гаргадаг байв. Бас хааны зарлигийг сонсож, тахилга тайлга хийдэг журамтай байв. Ер нь Жужан улсын үеэс улсын эзнийг «Хаган» (хаан), түүний гэргийг «Хагатун» (хатан) хэмээн нэрлэх явдал нүүдэлчдийн дунд хэвшин тогтжээ. Жужаны эзэд нь «хаган» хэргэм зүүдэг болсон нь тэдний эрх нь урьдах үеийн нүүдэлчдийн эздийн хэрэглэж байсан шаньюй, хан хэмээх цол хэргэмээс эрх захиргааны хувьд давуутайг илтгэхийг оролдсон хэрэг гэж судлаачид үздэг байна. Жужаны хаад тийнхүү урьдах нүүдэлчдийн удирдагчдаас эрх хүчнээрээ илүүтэй гэхээс гадна Жужан улсын нийгэм нь өмнөх Хүннү, Сяньби нарын нийгмийг бодвол, хөгжлийн хувьд нэлээд урагшилж, давхраажилт нь нарийсч байсны бас нэг илэрхийлэл юм. Жужанаас эхлэн дараа дараагийн нүүдэлчдийн төр улсын тэргүүн нар нь хаан (хаган) цол хэрэглэдэг болсон байна. Жужанд хаан өргөмжлөх хийгээд төрийн зарим томоохон хэргийг язгууртны их хуралдайгаар шийдвэрлэдэг байсан бололтой. Жужаны эзэд, хаад нь дэүдай, гэжогай, гэмэнгай, чилян, чуло гэх зэрэг олон зүйл чимэг цол хэрэглэдэг байсан аж. Тиймэрхүү чимэг, цолыг Жужа1 2 3 М атериалы по истории древних кочевы х народов группы Дунху. В ведение, перевод и комментарии В.С.Таскина. М., 1984, стр. 269. Г.Сүхбаатар. Монгол Нирун улс (330-555). УБ., 1992. тал 95. Мөн тэнд, т а л 202-209. Л эл а н ги . Монгол нутагт байсан эртний улс, аймгуүл ны өмнөх нүүдэлчдийн тэргүүн нар мөнхүү хэрэглэж байсангүй. Харин Жужан нараас уламжлан дараагийнх нь хэрэглэдэг болсон аж. Жужаны эзэд хаадын тэрхүү цол, чимэг зэргээс үзвэл, төрийн эрх баригчдынх нь сүр хүчин урьдах үеийн нүүдэлчдийнхээс нэмэгдэж ирсэн гэмээр байна. ГЖужаны хаад хаан ширээг үе улиран залгамжилдаг, хаан эцгийн орыг гол төлөв хүү нь залгадаг тогтсон ёстой байв. Жужан улс оршин тогтносон 200 орчим жилийн хугацаанд нийтдээ 23 хан буюу хаан суусан аж. Гэхдээ зарим үед үе залгам ж лах ёс алдагдах явдал гардаг, үүний улмаас язгууртнуудын дунд зөрчил дайсагнал үүсдэг байсныг хэлэх хэрэгтэй. Жужаны хаад нь төр улсын дээд эзэн мөн болохоор их эрх мэдэл, эд хөрөнгө, албат харааттай байсан юм. Жужан улсын хааны доор баруун, зүүн жигүүрийг захирах сайд Сылифа 1 хэмээх тушаалтан байв. Хааны үр хүүхэд, ойр төрлийнхөн нь энэ албыг үе улиран хашдаг байсан бөгөөд тэднээс хаан өргөмжлөгдөх явдал ч байсан аж. Тухайлбал, 521 онд Брахман хаан өргөмжлөгдөх үедээ Сылифа цолтой байсныг сурвалжид тэмдэглэжээ. Хааны дараах томхон тушаалтанд төрийн сайд орж байсан хэмээн зарим түүхч тэмдэглэжээ. Тэрчлэн Жужаны төрийн түшмэлүүдийн дунд Мохэ, Сыцэинь, Дархан, Хоуцзинь гэх зэрэг томоохон тушаалтан байсан боловч тэдгээр нь чухам ямар алба хашиж агсан нь тодорхой бус байна. Юу боловч тэдгээр нь төр цэргийн шинж чанартай албан тушаалтан байсан бололтой. Амгай хааны үед Шичжун буюу ордны түшмэл, Хуанмэнь буюу хаалгач, Мишуцзянь буюу бичгийн түшмэл ажиллаж байсан мэдээ байдаг. Жужаны түмт, мянгат, зуут, аравтын ноёд, удирдагч нар бас тусгай цолтой байсны дээр үндсэн гол аймгаас бусад аймгийн толгойлогч ноёныг «Бешуай» гэдэг байж. Дээр дурдсанаас үзэхэд, Жужан улсын төрийн үйл хэргийг явуулахад захиргаа-цэргийн эрэмбэ дараалсан зэрэг дэв бүхий олон түшмэл ажиллаж, бас их хуралдай, түшмэдийн зөвлөлдөөн болж, төрийн дотоод, гацаад хэргийг шийдвэрлэдэг байжээ. Төрийн алба ажлыг хэрэгжүүлэхийн төлөө хүчин зүггэл, эрхэлсэн ажил үйлсийн чухал байдлаар нь цол хэргэм олгодог байв. Жужан улсад нийгмийн давхраажилт явагдаж, хаан тэргүүтэй төр барих язгууртны бөлөг урьдах нүүдэлчдийнхээс мэдэгдэхүйц товойн, сүр хүч нь ч нэмэгдэж байсан аж. Нийгмийн дунддавхрааныхныгэнгийн малчин аймгууд бүрл үүлж, гол үйлдвэрлэн бүтээгчид нь болж байв. Харин доод давхраавд боол зардсан нар багтдаг байжээ. Тэд бусдыгаа бодоход ихээхэн цөөн бөгөөд гол төлөв янз бүрийн шалтгаанаар ядуурагсад, дайны олзныхон, харь аймгийнхны заримаас бүрдэнэ. Тэд Жужаны язгуурлаг давхрааныхны мал адгуулах, гэр зуурын ажилд явах, уран дархны ажил үйлдэх, тариа будаа тарих зэргийг хийдэг байжээ. Жужаны нийгэмд эмэгтэйчүүд ч зохих нөлөөтэй байсан бололтой. Сурвалжийн зарим мэдээг үндэслэвэл, Жужаны төрийн хэрэгт эмэгтэйчүүд, хатаа, гүнж нар оролцдог, тэднийгтөрийн бодлогод ямар нэгэн хэмжээгээр Х.П эрлээ үүнийг Арабын шсрифа - овог аймгийн тэргүүн хэмээх үг бололтой гэжээ. МОНГОЛ УЛСЫН ТУҮХ. I БОТЬ ашигладаг байсан бололтой. Ялангуяа ураг барилдах замаар төрийн гадаад бодлогыг хэрэгжүүлэх, тэднээр дамжуулан бусад улс оронтой найрсаг харилцаа тогтоох явдал байжээ. Тоба-Вэй улсад очсон Жужаны хэд хэдэн гүнжүүд нь өөрийн зан заншлаа хатуу баримтладаг, шулуун шийдмэг байдалтай, угаасаа ухаалаг, зоримог дайчин, халин нисэж яваа элээг эвэр нумаар харван онож унагаж чадцаг, чанга шийдмэг зантай, хятадаар ярихыг зөвшөөрдөггүй байсан гэж судар түүхэнд тэмдэглэжээ. Жужан улс морьт цэрэгтэй байлаа. Тэгэхдээ хүнд, хөнгөн хоёртөрлийн морин цэрэгтэй байв. Монгол улсын Ховд аймгийн Эрдэнэбүрэн сумын нутагт Цамбагарав уулын «Хар хад» гэдэг хаданд сийлсэн хуягт морин цэрги й н зураг нь Ж ужанд холбогдоно гэж судлаачид үздэг байна. Сурвалжийн мэдээгээр 402 онд Тоба улсын цэрэг Сугуянь, Чуфу хоёр аймгийг довтлоход Шэлүнь тэдгээрийг хамгаалан байлдаад, Вэй улсын цэрэгт цохигдон, хуягтай морь 2000 гаруйг олзлуулж байсан ажээ. 520 онд Анагуй хаан өөрийн ах Шифагийн хэдэн түмэн морьт цэрэгт довтлуулан хөнгөн морин цэрэгтэй Вэй улсад зугтан очсон гэдэг1. Жужаны цэргийн тоо чухам хэд хичнээн байсан нь тодорхойгүй. Зарим сурвалжид өгүүлснээр, 439 онд Жужан нар Вэй улсын цэрэгтэй тулалдан ялагдаад цэргийн жанжин, дарга нар болон цэрэг 500-г алуулж, 10 000 илүү хүнээ олзлуулсан байна2. Мөн 479 оны 7 сард Жужаны хаан 300000 морин цэрэгтэй урагш довтлон Вэй улсын нийслэл Пинчен хотод тулж очоод буцаж байсан, 504 оны 10 сард Нагай хаан 120000 цэргийг 6 замаар хөдөлгөн Вэй улсыг довтолсон 3 зэргээс үзэхэд Жужаны цэргийн тоо цөөнгүй байсан бололтой. Жужаны цэрэг эрс Хүннү маягийн нум сумаар голлон зэвсэглэхийн хамт төмөр илд, жад, чулуу шидэгч дүүгүүр зэргийг хэрэглэдэг байжээ. Жужанд урьдын нүүдэл чдийн төр ёсны уламжлалд тулгуурласан гадаад харилцааны тогтсон дэг байжээ. Хаан төр улсын дээд эзний хувьд гадаад харилцааны аливаа асуудлыг төвлөрүүлэн шийдвэрлэдэг. Чингэхдээ элч төлөөлөгч илгээх, бичиг захидал солилцох зэргээр цаг үеийн байдалд нийцүүлсэн бодлого үйл ажиллагаа явуулдаг байв. Мөн төрийн түшмэд нь ямар нэгэн ёсон бус алдаа гаргахыг үл зөвшөөрдөг, гаргасан тохиолдолд шийтгэл хүлээдэг байжээ. Жужан нар элчийг илгээхдээ, гол төлөв төрийн өндөр албаны нэр нөлөө бүхий, буурьтай, туршлагатай зүтгэлтнүүдийг шилж сонгон явуулдаг, тэд ч харь оронд очоод баримтлах хатуу тогтсон ёс журамтай байсан бололтой. 486 оны 3 сард Жужаны хаанаас элч Мутиг Вэй улсад зарсан аж. Вэй улсын хаан С яо в эн ь, түүнийг хянуур болгоомжтой, ёсорхог, элчийн ёс сайн мэддэг хүн, өөрийн улсдаа үнэнч хүн юм гэдгийг өөрийнхөө ордонд болсон зөвлөлгөөн дээр хэлж байснаас Жужаны гадаад харилцааны дэг ёс ямар нэг хэмжээгээр харагдана. Мөн Жужаны элчин нар хожмын Монголчуудтай адил гадаад улсад зорчихдоо, төр улсын төлөөлөгчийн итгэмжлэх тэмдэг «Гэрэгэ» хэрэглэдэг байлаа. 1 2 3 М атериалы по истории древних кочевых народов группы Дунху. В ведение, перевод и комментарии В.С.Таскина. М ., 1984, стр. 268, 280. Мөн тэнд, стр. 274. Г.Сүхбаатар. Монгол Нирун улс (330-555). УБ., 1992. тал 39-40. Л эл АНГИ. Монгол нүтагт байсан эртний улс, аймгуул Жужаны хаан 480, 481 онд Өмнөд Ци улсын хаанд захидал илгээн, Вэй улсыг хамтран довтлох санал тавьж байсан, 508 оны 7 сард Футу хаан Улюбаг элчээр илгээн, Ш ицзун хаанд захидал (нот бичиг), булган дах хүргүүлж байсан 1 зэргээс үзэхэд, тэд гадаад харилцаанд албан бичиг хэрэглэдэг байсан нь тодорхой юм. Тийнхүүтомилогдсон Жужаны элч нар улсаа төлөөлөн, гэрээ хэлэлцээр ч хийдэг байлаа. Жишээлбэл, Жужаны нэгэн элч 479 онд Солонгос улстай нууц хэлэлцээр хийж, Дидоуганыг эзлэн хуваан авах тухай тохиролцож байжээ. Нөгөө талаар харийн элчийг хүндэтгэн хүлээн авах, ёс хүндэтгэл үзүүлэх тогтсон журамтай бөгөөд түүнийгээ мөрддөг байсан аж. 521 оны 2 сард Вэй улсын элчин Цзюй Ж энийг ёс хүндэтгэл алдсан хэмээн, Жужаны Поломынь хаан зэмлэж байсан нь 2 тэд дипломат ёс журамтай, түүнийгээ баримталдаг байсныг харуулна. 520 оны үед Тоба улсын Сяоцзун хаан Жужаны хаан Анагуйг хүлээн авахдаа, төрийн таван дэс бүхүй түшмэл, хааны ургийнхан болоод өөрийн харьяат улсын элч төлөөлөгчдийг цөм зэрэг дэвээр нь болгоод, Анагуй хааны дүү, хоёр авгыг нь олон түшмэдийнхээ дараад байрлуулсан аж. Гэтэл Анагуй хаан Сяоцзун хаанд хандан -Х аан ы найрсаг хүлээн авч байгаад талархаж байна. Харин миний хамт үеэл ах маань ирээд байна. Тэр болбоос умард нутаг (өөрийн улс)-таа байхдаа хоёр авгаас минь тушаалаар дээгүүр тул түүнийг хаанд бараалуулахыг хүснэ гэсэнд, Сяоцзун хаан түүний үгийг хүлээн авч, үеэл ахыг нь Анагуйн дүүгийнх нь доод талд, хоёр авгынх нь дээд талд суулгасан ажээ3. Энэхүү жишээ нь Жужан нар дипломат харилцааны ёс, зэрэг тушаалын учрыг мэддэг, түүнийг нь зэргэлдээ улс орон нь хүндэтгэдэг агсныг харуулж байна. Бас Жужан нар тухайн үедээ Тоба улстай эн тэнцүү харилцаж явсныг ч эндээс харж болно. Жужан улсын гадаад бодлогын үндсэн чиглэл нь тухайн харилцаж буй орны баримталж буй бодлого, үйл ажиллагаа, тэр үеийн бодит нөхцөл байдал зэрэгтэй уялдаатай байв. Тухайлбал, Вэй улсын талаарх Жужаны бодлого нь нэг талаар түүний шахалт түрэмгийллээс тусгаар тогтнолоо хамгаалах, бусад орноор үүнийгээ дэмжүүлэх, найрсаг харилцаатай байхад, нөгөө талаар түүний өрсөлдөгч улсууд болох Сүн, Умард Д и, Л ян, Солонгос зэрэг улсуудтай харилцаагаа бэхжүүлэн шаардлагатай үед тэдний хүч анхаарлыг Вэй улсын эсрэг хандуулахад чиглэгдэж байжээ. Түүнчлэн Жужан нар Дорнод Туркестан, Дундад Азийн орнуудыг болж өгвөл Вэй улстай ойртуулахгүй байж, өөрийн улсын нөлөөнд байлгахыг эрмэлздэг байсан ажээ. Тийнхүү Жужан нар идэвхтэй, уян хатан гадаад бодлого явуулахыг эрхэмлэдэг байжээ. Жужан улсын нийгэм-төрийн байгууллыг нягтлан үзсэн эрдэмтэн Г.Сүхбаатар тэдний төр ёсны олон зүйл нь хожмын нүүдэлчдэд, түүний дотор Монголчуудад уламжлагдан өвлөгдөж, цаашид боловсронгуй болж, хөгжсөн гэдгийг цохон тэмдэглэсэн байна. Жужан улс хүчирхэгжин мандаж явсан V зууны эхэн хагаст газар нутаг 1 2 1 М атериалы по истории древних кочевых народов группы Д.унху. Введение, перевод и комментарии В С.Таскина. М., 1984, стр. 279. Мөн тэнд, стр. 284. Ц.Хандсүрэн. Жужаны хаант улс. УБ., 1994. тал 39. М о н го / ҮЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ нь мэдэгдэхүйц өргөжин тэлсэн байна. Зарим судлаачийн өгүүлснээр, тэр үед Жужан улсын газар нутгийн зүүн өмнод хязгаар нь Солонгос улсад, баруун этгээд нь Хар Шаар (Сайр), умард тал нь Байгал далай, өмнөд хязгаар нь Их элсэн говьд тулж байжээ. Тэдний хааны орд өргөө Хангай ууланд байсан бололтой. Энэ тухай сурвалж бичигт «Жужан нар Тяньцзяний (502­ 519) үед Динлин аймгийг бутцохиод, өөрийн хуучин нутагтаа буцаад, хот суурин барьж байгуулаад түүнийгээ Мумэ хот хэмээн нэрийдсэн» гэжээ1. Эл Мумэ хот нь Жужан улсын анхны нийслэл байсан бололтой юм. Эл хот чухам хаана байсан нь одоо хэр тодорхойгүй. Түүхч Дин цянь бичихдээ, Жужаны оршдог нутаг нь Хүннүгийн хуучин ордон болох бөгөөд Хүннүгийн тэр ордон нь одоогийн Тамир голын умардад байсан бололтой гэжээ. Жужан улс өөрийн оршин тогтносон хугацаандаа ямагт амгалан тайван байсангүй. Тэрбээр гадаадын халдлага довтолгоонд өртөж, бас бусдын эсрэг аян дайн хийсээр байв. Бараг цаг үргэлжийн гэмээр тийм дайн дажны байдал нь Жужан улсын улс төр, эдийн засгийг аажмаар султган доройтуулах нэгэн гол шалтгаан болсоор байсан аж. Жужан улсын дайн байлдаан нь эн тэргүүнд гаднын халдлагыг бутцохих, улмаар зогсооход чиглэгдэн байсан боловч бас нөгөө талаар өөродөө гадагш янз бүрийн аян шалтгаар дайтаж, бусдын газар нутаг, хүн ам, эд хөрөнгөд өнгөлзөх нь ч байжээ. Тухайн үед хойд Хятадад тогтнож агсан Тоба Вэй улс бол Жужаны гол эсэргүүцэл этгээд байв. Жужан, Тобахоёр бие биенээ өөрсдийн эрхшээл хараанд оруулах, номхотгон дагуулахын төлөө тэмцэлдсээр байсан юм. Тэр тэмцэл нь үе үе бие биерүүгээ довтлох явдлаар илэрч байв. Жужаны хаад Монголын өндөрлөгийн нүүдэлчин аймгуудыг нэгэн төрийн жолоонд оруулан хүчирхэгжих тутам Тоба улс түүний хүчийг сулруулах, болбол өөрийн нөлөөний хүрээ хязгаарт оруулахыг оролдцог байсан нь Жужаны төрийн эрх баригсадын дургүйг хүргэж байлаа. Тэгээд ч Жужан улс Тоба улсад байнга халдан довтолдог байв. Тоба улс ч мэдээж Жужанд байн байн халдсаар байж. Тоба нар Жужанаас хамгаалах нэрээр умард хилийнхээ дагуу тусгай цэрэг суулгадаг байв. Жужаны хаан Шэлүнь 407 онд өөрийн холбоотон Цян (Тангуд) улсын хаан Яосинтой худ ургийн холбоо тогтоон, түүнд 8 000 агт бэлэглэн хүргүүлэх замд нь Умард Янь улс түүнийг нь булаасан аж. Тоба улс тийнхүү Янь зэрэг умард Хятадад тухайн үед оршин тогтносон улсуудыг Жужаны эсрэг турхирах, хамтран тэмцэхийг оролдох нь ердийн үзэгдэл байжээ. 410 онд Тоба улс Жужанд халдан дайрсанд мөн оны 8 сард Жужан нар Тоба улсын цэргийг бүслэн хаажээ. Тоба улсын хаан өөрийн биеэр цэрэг удирдан Жужаны цэргийг ухрааж бүслэлтээс цэргээ гаргажээ. Тэр байдцаанаас буцах замдаа Шэлүнь хаан нас барсан байна. Т эр дагт Шэл үнь хааны хүү нь бага балчир агсан тул түүний д үү Хулюйг Жужаны хаанаар өргөмжилжээ. Тэгээд түүнд Айкугай хаан цол өргөжээ. Хэдийгээр Ш элүнь хаанаас хойш Жужан улсын хүч ерөнхийдөө суларсхийсэн боловч тэд 180 орчим жил оршин тогтносон юм. М атериалы п о истории цревних кочсвых народов группы Д унху. В в ед ен и е, п ер ев од и комментарии В.С.Таскина. М., 1984, стр. 290. Л эл АНГИ. Монгол нутагт байсан эртний улс, аймгуул Хулюй хааны цагг Жужан нар умардын Хэшүегү1, дорнодын Пиличжэнь 2 хоёр аймгийг эзлэн авчээ. Хулюй хааны захиргаанд зарим аймаг сайн дураар дагаж оров. Үүнд 411 онд ирсэн Юеху, Додиган тэргүүтэй аймгийг дурдаж болно. Хэдийгээр тухайн үед Жужаны эрх баригсад эргэн тойрон нүүдэлчин аймгуудыг янз бүрийн аргаар оруулан авсаар байсан хэдий ч дотоодод нь бас хямрал тэмцэл болсоор байв. Зарим баримт дурдвал, Хулюй хаан Тоба улстай худ ургийн холбоо тогтоон, гүнжээ өгөх гэхэд хааны их ахын хүү Булучжэнь нар дургүйцэн хуйвалдаан зохиож, Хулюй хааныг баривчлан авч, охиных нь хамт Хэлун хэмээх газарт хүргэн хорионд суулгаад, өөрөө хаан ширээг булаан авсан аж. Чингээд тэр Жужаны баруун хэсгийг захирч агсан Шэлүний авга Боханьгийн хүү Датаньд довтолсоцц, Датань түүнийг баривчлан авч боомилж алжээ. Датань тухайн үед нэлээд нэр нөлөө бүхүй нэгэн байсан бөгөөд тэрбээр хаанд өргөмжлөгдсөн байна. Датань хаан болсны дараа емнө зүгг уулгалан дайрах нь олширч, түүний хариуд Тоба улс ч Жужаныг довтлох нь нэмэгдэв. Тийнхүү Жужан улс Тоба хоёрын харилцаа ширүүсч, заримдаа Тоба улсын хаан өөрийн биеэр цэрэг удирдан дайтахад хүрдэг байж. Нэгэн удаа Тоба улсын Тайзу хаан өөрөө цэрэг удирдан довтолсонд, Жужаны цэрэг зориуд ухран, зам буруулан зуггсан бөгөөд тэр үед их цасан шуурга болж, Тоба улсын цэргүүд зүг чигээ алдан төөрч, олон хүн осгон үхэж, нэлээд нь хөлдөж бэртсэн аж. Тийнхүү Тоба, Жужан хоёрын харилцаа хурцадсан нь Тоба нарыг Хятадын урт цагаан хэрмийг залган барихад хургэсэн бололтой. 423 оноос эхлэн Тоба нар Чичэн хотоос баруун тийш Уюны газар хүртэл 2000 мод урт газарт Цагаан хэрмийг сунган барьж, тэндээ харуул суулгадаг болсон байна. Тэгэвч бас заримдаа Тоба улсын зарим ноёд, түшмэд Жужан нарт дагаар ирэх явдал гардаг байв. Нэг жишээ дурдахад, Тоба улсын хааны шадар түшмэл Шоуцзинь болон Ли Бао гэгч түшмэл өөрийн харьяат ардын хамт Датань хаанд дагаж Жужанд ирж байжээ. Энэ бүхэн нь Жужан нар тухайн үед нэлээд хүчирхэг байж, Тоба улсыг сүрхий шахамдуулж байсны нэг баримт юм. Тэр цагт Жужаны мал сүрэг нь ихээхэн өсч, эдийн засаг нь сүрхий бэхжиж байжээ. Аж ахуйн өсөлт бэхжилт нь Жужаны эрх баригсдын нэр нөлөөгөө нэмэгдүүлэх суурь нь болж байсан нь мэдээж билээ. Ер нь Жужан улс Датань хаан (414-429)~ы үед мэдэгдэхүйц хүчирхэгжин, харь улс, аймгуудыг довтлох нь нэмэгдсэн нь сурвалж бичгийн мэдээнээс харагддаг. 424 онд Жужаны цэргүүд одоогийн Хөх хотын хавиар дайран, Тоба улсад довтолж, цэргийг нь хиар цохисон, мөн оны намар Жужаны цэрэг дахин довтлон, Тоба улсын Шицзу хааны цэргийг давхар бүслэн хоморголон дайтсан байна. Энэ бүслэлтийн үед Жужаны цэргүүдийн морьдын толгой давхарлан, чухам олон шургааг мод эгнүүлэн хэрэм босгосон мэт харагдаж байсан гэж Хятад сурвалж бичигт тэмдэглэжээ3. Эндээс Жужан 1 2 3 Хэшүегү нь одоогийн Якут нарын эвег дээдэс байж магадгүй гэж зарим эрдэмтэн үзсэн байна. П иличж энь нь одоогийн Буриадын нутаг хавиар сууж байсан бололтой бөгөөд тэр үеийн Тэле-гийн нэгэн салбар Фуло аймаг бололтой. М атериалы по истории древних кочевых народов группы Дунху. В ведение, перевод и комментарии В.С.Таскина. М., 1984, стр. 271. МОНГОЛ УЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ улс морьт цэрэг олонтой байсан нь харагдаж байна. Эл тулалдааны дараа хэдэн жил өнгөрөөд, Датан хаан өөрийн хүүд 10000 гаруй морьт цэрэг өгч, Тоба улсын хязгаарт дахин довтлуулж байжээ. Жужан нарын Тоба улстай хийсэн дайн тулааны байдлаас ажиглахад, тэд маш олон морьт цэрэг гаргаж чадцаг төдийгүй хэдэн арван мянган цэргийг ямар нэг хэмжээгээр зэвсэглэж, зарим тохиолдолд бүр морьдыг нь ч хуяглах чадвартай байжээ. Нөгөөтэйгүүр Жужан нар морьт цэргээр байлдахдаа ухрах, давших, зам буруулах, гэнэдүүлэн цохих зэрэг байлдааны олон арга тактикийг мэддэг, хэрэглэдэг байсан нь тэдний хийсэн дайнаас харагдана. Тоба улс Жужаныг хүчирхэгжих тутам түүний хүчийг элдэв аргаар мохоохын төлөө чармайдаг байв. Тэд бас Ж ужаны цэргийн хүчийг сулруулах, чадвал бут цохин дарахын тулд тусгайлан бэлтгэл хийдэг байжээ. Тэр нь гол төлөв хээрийн сургуулийн янз бүрийн хэлбэр юм. Гэвч тэд өөрсдийн санаснаараа Жужаныг цохичихож чаддаггүй байв. Өөрөөр хэлбэл, тухайн үед Төв Азийн уудам нутагт хүчирхэг нь Жужан улс байсан. Тэгээд ч умард Хятадад оршин тогтнож агсан Тоба улстай цэрэг, улс төрийн талаар гол өрсөлдөгч нь болж байв. Тэд бие биеэ шууд цохин эзэлж хараахан чадахгүй, ерөнхийдөө хүч тэнцүү байсан учир хоорондын тэмцэл, дайн дажин нь удаан хугацаанд үргэлжилжээ. 429 онд Тоба улсын их цэрэг хааныхаа удирдлагаар Жужанд баруун, зүүн хоёр замаар гэнэт довтлон, Жужан нарыг сүрхий бачимдуулан, 1000000 орчим агт олзлон, бас 300 000 орчим хүн ардыг нь хураан дагуулсан байна1. Энэ нь Тоба улсын Жужаны эсрэг хийсэн аян дайны хамгийн томхон нь бөгөөд ихээхэн амжилтанд хүрсэн нь байв. Энэ цохилтод Жужаны цэргийн хүч нэлээд суларчээ. Мөн хаан Датань өөрийн ихээхэн хүн ам, мал хөрөнгийг авч, баруун тийш зугтаан холдсон боловч төдөлгүй 429 онд нас барахад түүний хүү Ути (429-444) суурийг нь залгав. Жужан нар Тоба улсын хүчтэй цохилтыг тийнхүү амссан боловч бүрмөсөн доройтчихоогүй байна. Тэгээд ч дээр дурдсан Ути хааны их цэрэг Тобад гүн нэвтрэн, түүний нийслэл Пинчен хотод хүрч заналхийлэн байжээ. 430-аад оноос Тоба улс Жужантай. найрсаг харилцахыг эрмэлзсэн бодлого явуулах болсон байна. Энэ нь Жужан нар нэлээд хүчирхэг байсных юм. 434 онд Тоба улсын хаан өөрийн Сихай нэрт гүнжээ Жужаны хаан Утид хатан болгон өгснийхөө дараа Жужанд элч заран Ути хааны охин дүүг өөрийн хатан болгон буулгахыг хүссэнийг Жужаны хаан зөвшөөрсөн байна. Түүнчлэн Жужаны эрх баригчид баруун, зүүн гарын олон ноёд түшмэдээс бүрдсэн төлөөлөгчдийгТоба улсад илгээн, 2000 адуугаар бэлэг барьсанд, Шицзу хаан ихэд баярлан хүлээн аваад, мөн Жужаны хаан Утид үлэмжхэн бэлэг хүргүүлжээ2. Жужан, Тоба хоёр улсын эл найрсаг харилцаа удаан үргэлжилж чадсангүй. 430-аад оны сүүлчээс Тоба, Жужан нар бие биерүүгээ байн байн довтлолцох болов. 438 ондТоба улсын хаан өөрийн биеэр их цэрэгудирдан, 1 2 М атсриалы по истории древних кочевых народов группы Дунху. Ё веденис, перевод и коммснтарии В.С.Таскина. М ., 1984, стр. 273. Мөн тэнд, стр. 274. _______________________________________А эй АНГИ. Монгол нүтагг байсан эртинй улс, аймгуул Уюаны газарт ирж, тэнд цэргээ 3 зам хуваагаад, өөрөө дунд замын цэргээ авч, Жужан улсын нутгийн гүнд цөмрөн орсөн боловч, Жужан нарыг олж чадалгүй гэдрэг буцсан аж. Тэр үед говь нутагт гантай байсан тул Тоба улсын цэргийн агт морьд өвс, усаар гачигдан, олноороо үхэж хорогдсон гэдэг. 440-өөд оноос Жужан нарын хүч зарим талаар суларсныг далимдуулан, Тоба улс түүнийг бүрмөсөн бут цохихыг оролдох болов. Гэвч Жужан нар Тобад тийм амархан автахгүй байсны зэрэгцээ, Тоба улсын эрх баригсадын дунд ч Жужаныг довтлон бут цохиж чадах эсэх талаар санал нэгдэхгүй байжээ. Нэг баримт дурдвал, 443 онд Тоба улсын хааны ордонд Жужаныг довтлох тухай зөвлөгөөн болох үед нэг хэсэг ноёд түшмэд Жужаныг довтлоод бүрмөсөн цохиж чадахгүй учир энэ удаад дайнд мордох хэрэггүй гэж байхад, хаан тэргүүтэй нөгөө хэсэг нь дайнд мордоё гэжээ. Ц.Хандсүрэнгийн өгүүлснээр, чингээд Тоба улсын бүх цэрэг олон замаар явж, Өгий нуурт уулзан, тэндээсээ Жужаныг довтлон цохихоор болжээ. Гэтэл Жужантай дайтахыг эсэргүүцэгчид болзооны хугацааг санаатайгаар өөрчлөн зарласны улмаас их цэрэг товлосон хугацаанаас хожимдсон учир хааны удирдсан цэрэг түрүүлэн ирж, 6 хоног гол хүчээ хүлээх хооронд Жужан нар завдаж, алс хол зайлан одсон ажээ. Тоба улсын цэрэгтэднийг хэдийгээр нэхэн хөөсөн боловч гүйцээгүй аж. Харин Тоба улсын цэрэг гэдрэг их элсэн говийг туулан буцах замдаа хоол хүнсээ дуусч, олон цэрэг өлсч, цанган үхсэн гэнэ1. Тэр жилээ Тоба улсын хаан хөнгөн морин цэргээр Жужанд 4 замаар дахин довтолсон боловч Тобагийн цэргийн жанжин нь Жужанд урвасан учир зорилгоо гүйцэтгэж чадалгүй буцжээ. Дараа жил нь 444 онд Тоба улсын хаан дахин Жужанд довтолсон боловч мөн л амжилт олсонгүй аж. Жужан улс тэр үед хэдийгээр хүчин суларч байсан боловч Ути хаан янз бүрийн арга хэрэглэн, Тоба улсын түрэмгийллийг няцаан түүнд автахгүй байжээ. Ути хааныг нас барсны дараа суурийг нь авсан Тухэчжэнь (444-464) эцгийнхээ арга бодлогыг залган авч шийдвэртэй үргэлжлүүлж хараахан чадаагүй байна. 449 онд Тоба улсын цэрэг Жужаныг довтлон цохисонд зарим ноёд, түшмэд нь буун дагажээ. Харин Тухэчжэнь хаан олноо дагуулан алслан зугатав. Тоба улсын хаан дахин их цэргийг дайчлан, Жужанд довтлох бэлтгэл хийгээд 3 замаар дайран орсон байна. Гэтэл Тобагийн зүүн замын их цэргийг Тухэчжэнь хааны цэрэг хэдэн давхар бүслэн хаасан байна. Тоба цэрэг газарт хоргодох нуувч ухан ороод түүнээсээ ч гарахгүй байжээ. Гэтэл Жужан нар зүүн замын цэрэг цөөн учир байлдахгүй байна, тэдэнд туслах их цэрэг нь удахгүй ирнэ хэмээн бодоод, тэднийг орхин явсан гэнэ. Тэгтэл нуувчинд байсан Тоба цэргүүд мөрдөн хөөж, 1000000 орчим малыг нь олзлон аваад буцаж оджээ. Олон удаагийн довтолгоонд сүрхий бачимдан, хүч нь сульдсан Жужан улсад сэхээ өгөлгүй бүрмөсөн цохихыг эрмэлзсэн Тоба улсын эрх баригсад 440-өөд оноос довтолгооноо улам эрчимжүүлэхийг оролдох болжээ. 458 онд 100000 морьт цэрэг, 150 000 тэрэг бүхүй Тоба улсын их цэрэг туг хиур мандуулан сүртэйгээр их говийг туулан, Жужанд довтлоход Жужан нар баруун хойш зайлан оджээ2. Тоба нар тийнхүү ойр ойрхон Жужанд 1 2 Ц.Хандсүрэн. Жужаны хаант улс. УБ., 1994, тал 19­ М атериалы по истории древних кочевых народов группы Дунху. В ведение, перевод и комментарии В.С.Таскина. М., 1984, стр. 275-276. МОНГОЛ ҮЛСЫН ТҮҮХ. / БОТЬ довтлон, хүн ам, мал хөрөнгийг нь олзлон, бас тэднийг хойш нь шахсаар байв. Нөгөөтэйгүүр Жужаны зарим ноёд түшмэд нь Тоба улсад дагах нь ч байв. Энэ бүхэн нь Жужаны хүчийг сарниулан сулруулж байлаа. 464 онд Жужаны Тухэчжэнь хаан нас барахад, түүний хүү Юйчэн (464­ 485) орыг нь залган хаан суужээ. Юйчэн хааны үед Жужан, Тоба хоёрын дайн байлдаан бүрмөсөн зогсчихоогүй боловч ерөнхийдөө найрсаг харилдаа зонхилох болсон аж. 464, 470 онд Тоба нар Жужан улсын хилд хоёр удаа хаддсан боловч ялагдсан байна. Эл ялагдал нь Тоба улсын хаанд сүрхий санамж болж, ихээхэн бэлтгэлтэй довтлоход Хүргэжээ. 470-аад оны эхээр Жужан нар Тобад довтолсон шалтгийг ашиглан, Тоба улсын хаан өөрийн биеэр их цэрэг дайчлан сайтар бэлтгээд, Жужанд хаддан довтолжээ. Тэр байлдаанд Тоба нар Жужаны 50000 орчим хүнийг алж, 10000 орчим хүн бас үлэмж их мал, зэр зэвсэг олзолсон байна. Тобагийн хаан эл гавьяагаа ихэд алдаршуулан, чулуунд сийлж, «умар зүг дайлсны дуулал» хэмээн нэрлэсэн аж 1. Энэ удаагийн цохилт Жужан нарт хүнд тусаж, хүч тамир нь дорджээ. Жужаны эрх баригчид эл байдлаа харгалзан, Тоба улстай найртай харилцах бодлогыг явуулж, жил бүр хааны ордонд нь агт морь, булга зэрэг үнэт үслэг, бусад зүйлээр бэлэг хүргэх болжээ. Тийм харилцаа арваад жил үргэлжилсэн байна. Тоба улс Жужантай шууд найрамдалт харилцаа тогтоохыг хүсэхгүй байсан боловч Жужан нарын довтолгоо тэмцлээс басхүү болгоомжлон, тэдний элч төлөөлөгч, бэлэг сэлтийг хүлээн авдаг байв. Тоба улсын нэгэн түшмэл Жужаны довтолгооноос хамгаалахын тулд Цагаан хэрмийг 6000 мод газарт сунган барих төлөвлөгөө боловсруулан, 484 онд хаандаа барьжээ. Хаан эл саналыг дэмжсэн аж. Тоба улс Жужанаас айж, түүнээс хамгаалах арга хэмжээ авахаар төлөвлөж байснаас үзвэл, Жужаны хүч бас ч их доройтоогүй байсан нь харагдана. Жужанд захирагдаж агсан Гаогюй (Уйгур) аймгийн тэргүүн Афужило 492 онд 100000 гаруй хүн олноодагуулан, Сэлэнгэ мөрнөөс баруунш Эрчис голын эх рүү нүүн очоод, өөрийгөө «эзэн» хэмээн өргөмжлөөд, биеэ даахыг оролдсон байна. Энэ эгзэгтэй үеийг дашрамдуулан, Тобагийн хаан 12 жанжнаар удирдуулсан 70 000 орчим цэргээр Жужанд довтолжээ. Гэвч тэр үед Жужаны хаан агсан Доулунь өөрийн авга Нагайн хамт Афужило нарын хойноос нэхэж, бут цохисон байна. Жужанаас урвасан Уйгур аймаг болоод Тобагийн ргх цэрэгтэй тулалдах үед удаа дараа ялалт байгуулсанд Нагайг олон түмэн хүндэтгэн, Доулунь хааныг барьж алаад, Н агайг хаанд өргөмжилсөн аж. Нагай 506 онд нас барсанд түүний хүү Футу хаан сууж, Тоба улсад элч зарах, бэлэг хүргүүлэх зэргээр найртай харилцах болов. Уйгур угсааны Гаогюй аймаг дахин Жужаны захиргааг эсэргүүцэн хөдлөхийг завдсанд, 508 онд Футу хаан тэдэнтэй байлдах үедээ нас барсанд түүний хүү Чоуну (508-520) ширээнд суув. Чоуну нь эрэлхэг зоригтой, цэрэг захирахдаа гарамгай хэмээн нэрд гарчээ. Тэр Тоба улстай найртай харилцах урьдын хаадын бодлогыг үргэлжл үүлэн, бэлэг сэлт хүргүүлж, элчин төлөөлөгч илгээсээр байв. Гэхдээ М атериалы по истории древни х кочевых народов группы Д ун ху комментарии В.С.Таскина. М., 1984, стр. 27S. В ведение, п ер ев од и _______________________________ Л эл АНГИ. Монгол нутагт байсан эртний үлс, аймгүул Чоуну хаан Тоба улсын эрхшээл нөлөолөлдөө оруулах гэсэн ил, далд явууллага, оролдлогыг огт хүлээн зөвшөөрдөггүй, тийм тохиолдолд голдуу эсэргүүцэл илэрхийлж, заримдаа бүр дайсагнадаг байсан гэж Хятад сурвалжид өгүүлжээ. Чоуну хаан бөөг шүтэн, нэгэн удганыгдээдлэн, түүний үгийг хэтэрхий дагадаг байсанд нь олон түмэн дургүйццэг байв. Энэ явдлыг зарим түшмэд, бас эх нь эсэргүүцэн, түүнийг барьж хороогоод, дүү Анагуйг хаанд өргөмжилжээ1. Гэтэл энэ явдалд дургүйцсэн Ш ифа гэгч язгууртан эр Анагуйг даруй довтлон цохив. Анагуй зугтан Тоба улсын хааны ордонд очив. Энэ нь чухамдаа Жужаны дотоод зөрчлийг дэвэргэх, нэгдэл хүчийг нь сарниулахыг эрмэлзэгч Тоба улсын эрх баригсдад аятайхан завшаан болжээ. Тэгээд ч Тоба улсын хаан Анагуйг найртайгаар хүлээн авчээ. Сурвалжид тэмдэглэснээр, Тоба улсын хаан Анагуйг өөрийн талдаа нэгмөсөн татан авах далд санаа агуулан, түүнд «Умардын хошой гүн, Жужаны ван» гэх цол олгохын зэрэгцээ Тоба түшмэлийн дүрэмт хувцас, хөнгөн тэрэг өгч, өөрийн харьяат аймгийн тэргүүлэгчтэй адилтгахыг оролдсон байна2. Харин Анагуй Тоба улсаас цэргийн тусламж олоод, буцаж нутагтаа очин, улс төрийн эрхээ сэргээхийг хүсэж байв. Тоба улсын эрх баригсад аль болох цааргалан, Анагуйд үлэмж мал, бусад зүйлийг бэлэглэн, үйлчлэгч, туслагч нарыг ч гаргаж өгчээ. Гэвч Анагуй нэгэнт нутагтаа буцах шийдвэртээ хатуу байсан учир 521 онд түүнийг тусгай хамгаалалтгайгаар буцаахаар болов. Анагуйг Тоба улсад байх хооронд нөгөө Шифа гэгч Анагуйн эх болон дүүг нь хорооход Анагуйн үеэл ах Поломэнь хүч хуримтлуулаад Ш ифаг довтлон цохижээ. Шифа Дидоуюй аймагт зугтан очсонд, түүнийг барьж алсан бөгөөд Жужаны ноёд түшмэд 521 онд Поломэнийг хаанд өргөмжилсөн аж. Эл байдлыг мэдсэн Тоба улсын хаан Поломэньд элч зарж, Анагуйг хэрхэн хүлээн авахыг тандуулсны дараа Анагуйг илгээжээ. Поломэнь хаан 2 000 цэрэг гарган Анагуйг угтуулжээ. Яг энэ үед Жужаны харьяанд агсан уйгур угсааны Гаогюй аймаг Поломэнийг довтлон цохисонд, Поломэнь баруун урагш, одоогийн Ганьсу мужийн тийш хэсэг хүмүүсийн хамт зугатан оджээ. Поломэнийг дагалгүй үлдсэн Жужаны ноёд, түшмэд нь Анагуйг хүлээн авсан байна. Тэр үед Жужан улс олон удаагийн гаднын довтолгоон, мөн дотоодын дайн самуунд өртөж, бас төрийн эрхийн төлөө тэмцэл үргэлжлэн өрнөж ирсэн зэргээс ихээхэн сулдан доройтоод байв. Энэ нөхдөл байдал нь Тоба улсаас зарим тусламж гуйхад хүргэсэн бололтой. 522 онд Анагуй хаан Тоба улсаас тарианы үр гуйсан ба дараа жил нь Жужаны ард олон өлсгөлөнд нэрвэгджээ, Г этэл эл хявцаантай үед Тоба улсын хаан 100 000 цэрэг илгээн, Жужаныг довтолсон байна. Гэвч Жужан нар зам буруулан зайлсан тул дайсанд автсангүй. Анагуй хаан Тоба улсын олон довтолгоон цохилтыг ян з бүрийн аргаар өнгөрөөж , тэдэнтэй найрсаг харилцаа тогтоохыг эрмэлзэн, элч зарж, бэлэг сэлт илгээж байлаа. 534 онд Тоба улс баруун, зүүн хоёр хэсэг болж хуваагдсаны улмаас хүч нь нэлээд суларсан байна. Иймд тэд ч Жужантай найрсаг харилцаатай 1 2 М атериалы по истории древних кочевы х народов группы Дунху. В ведение, перевод и комментарии В.С.Таскина. М., 1984, стр. 278-280. Мөн тэнд, стр. 281. М о нго л УЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ байхыг эрмэлзэх болов. Энэхүү эрмэлзэл нь худ ургийн харилцаа тогтоохоор юуны өмнө илэрч байв. Баруун Вэй улсын Сяо У хаан өөрийн Хуа Чжэнь гүнжийг Анагуйн ах Тахан (Тархан)-д хатан болгон өгч, Анагуйн охиныг өөрөө хатан болгон авчээ. Тийнхүү Жужаны эрх баригсад хэсэг хугацаанд баруун, зүүн Вэй улстай худ ургийн холбоо тогтоон, бэлэг хүргэн найрсаг харилцсан байна. Тэгэхдээ Анагуй хаан хоёр Вэй улстай учир ялгавартай хандаж, тэДний хоорондын зөрчлийг ашиглан, асуудлыг өөрийн улсад ашиггай байлгахыг хичээж байв. V зууны дунд үеэс Жужан улсын дотоод зөрчил тэмцэл улам хурцдав. Жужаны хараат агсан Уйгур угсааны Теле аймгууд бослого гарган, Жужаны ноёрхлоос гарахын төлөө тэмцэх болов. Жужан улсын баруунаар нутаглаж агсан Түрэгүүд ч аажмаар хүч нь өсч байв. Түрэгийн толгойлогч нь Теле аймгийн 50000 орчим өрхийг өөрийн харьяанд оруулсан нь тэдний хүчийг ихээхэн нэмэгдүүлсэн байна. Сударт өгүүлснээр, цаг ирэх бүр хүч нь өсч байсан түрэг аймгууд 552 онд Жужаны эсрэг босоход, Анагуй хаан шахамдан амиа хорлосон аж ээ. А нагуйн хүү Я ньл о чэн ь, үеэл дүү Д энчж у, Дэньчжугийн хүү Кути нар ноёд түшмэдээ дагуулан, умард Ци улсад очсон боловч тэндээ удсангүй, 553 онд нутаг руугаа буцсан аж. Гэтэл Ци улсын цэрэг тэднийг мөрдөн хөөж хиартал нь цохижээ. Энэ тулалдаанд цохигдсон Жужан нар хүчээ сэлбэж хараахан завдаагүй байтал 555 онд Түрэг аймгууд хүч хавсран, Жужаны эсрэг хөдөлж, хүчтэй цохижээ. Түрэг аймгуудын тэмцлийн энэ үеэр Тоба улсын хаан өөрийн биеэр 5 000 хөнгөн морин цэрэг удирдан, Жужаны нутагт довтолж, 20000 хүн ард, хэдэн зуун мянган мал олзлон авсан байна1. Тийнхүү Түрэг аймгууд, Тоба ба Ци улсын довтолгоонд өртөн Жужан улс мөхөж, түүний газар нутгийн үндсэн хэсгийг Түрэгүүд эзлэн авч, өөрийн ноёрхлоо тогтоосон билээ. Умард Хятадад оршин тогтнож байсан Тоба улсын түрэмгий бодпого, довтолгоон нь Жужан улсын улс төр, эдийн засгийг хэврэгжүүлэн байсан ць яваандаа Түрэг угсаатны аймгууд болон Ци улсад Ж ужан улсад цохигдоход нөлөөлсөн байна. Тоба улс Жужанчуудыг өөрийн эрхшээл нөлөөнд оруулан, дуулгавартай ар тал болгоод, өөрөө Төв Азид хүч нөлөөгөө дэлгэрүүлэхийг оролдож байсан бол Жужан улс бие даан тусгаар тогтнон оршиж, бололцоо олдвол Тоба улсыг Умард Хятадаас шахан, тэнд байр суурь эзлэхийг эрмэлзсээр байжээ. Тоба улсын халдлага довтолгооноос гадна Жужан улсыг мөхөлд түлхсэн нөгөө нэг шалтгаан нь түүний харьяа Түрэг, Уйгур аймгуудын эсэргүүцэл тэмцэл байжээ. Жужан улс 555 онд бут цохигдон мөхөх үед түүний үндсэн хүн ам нь Түрэгийн харьяанд орсон байна. Мөн Жужаны нэгэн толгойлогч Дүншүзы гэгчийн удирдсан 1 000 орчим өрхийн хүн ам урагш нүүдэллэн, баруун Вэй улсад дагаж орсон байна. Бас 30000 орчим өрх айл Түрэгүүдэд захирагдахаас татгалзан, өрнө зүг рүү алслан нүүжээ. Өрнө зүг нүүдэллэгсэд Обар буюу Авар нэр зүүж, 558 оноос Европ зүгийн бичиг зохиолд тэмдэглэгдэж эхэлжээ. Авар нар тухайн үед мөхөн доройтож агсан Римийн хаант М атериалы п о истори и д ревн и х кочевых народов группы Д унху. В веден ие, п еревод и комментарии В.С.Таскина. М., 1984, стр. 294-295. Л эл АНГИ. Монгол нутагг байсан эртний үлс, аймгүул улсыннутаггаажмаар нэвтрэн орж, Кавказынуулаар одож, нутаглан суусан нь өнөогийн Аварчуудын өвөг дээдэс болсон байна. §3. Жужаны аж ахуй Эртний Хятад сурвалж бичигт, Жужан нарыг хүн нь олон болоод хүчирхэг, өвс усны аяыг даган нүүдэллэж, мал адгуулан аж төрдөг, дуртай газраа сонгон нүүдэллэхдээ зөөж авч явдаг бөмбөгөр эсгий гэрт суудаг. Тэдний нутаг зундаа ч цастай байдаг өндөр уулстай, олон мянган газар үргэлжилсэн нүд алдам тал нутагтай. Даг уур нь хүйтэн, өвс ногоо тачир, адуу, үхэр нь хатсан өвс зулгаан, цас иддэг боловч, хур тарган байдаг 1 гэх зэргээр өгүүлжээ. Жужан нарын аж ахуйгаа эрхлэн хөтлөх үндсэн арга хэлбэр нь нүүдэллэхүй ёс байв. Зун нь Их говийн хойно зусч, өвөл нь говиос урагш гарч өвөлждөг байв. Өөрөөр хэлбэл, дэлхийн бөмбөрцгийн уртрагийн чиглэлээр улирал, цаг агаарын байдалд нийцүүлэн нүүдэллэн нутагладаг байсан аж. Түүхч Д.Х андсүрэн хятад сурвалжийн м эдээг үндэслэн, «Жужаны нутагладаг говийн умард газар өндөрлөг бөгөөд сэрүүн, шумуул батганагүй, бэлчээр усны чанар сайн, тэд зуны улиралд умард газраар нутаглаж мал малладаг, малаа энд тэнд тус тусад нь суурилан бэлчээрлүүлдэг. Намар адуу таргалсан хойно хуран цуглаж, улмаар хүйтнээс зайлан дулаан нутаг руу очдог» хэмээн бичжээ2. Энд Жужан нарын нүүдэл амьдралын гол нурууг үндсэнд нь тодорхойлсон байна. Жужан нарын дунд хэдийгээр бог мал тоогоороо давамгайлж байсан боловч таван хошуу малын алиныг ч үржүүлдэг байв. Тэдгээрийг тоогоор нь үзвэл, хонь, адуу, үхэр, тэмээ гэх дараалалтай байв. Жужан нар малын тоо толгойгоор баялаг байжээ. Түүхэнд 449 оны 9 сард Тобагийн 3 замын их цэрэг 1 сая гаруй мал дээрэмдэн одсон, 547 онд Баруун Вэй улс 200000 тэмээ, адуу, үхэр, хонь олзолсон, 555 оны 7 сард Умард Ди улс хэдэн буман үхэр, хонь дээрэмдсэн зэргээр өгүүлснээс үзэхэд, Жужанчууд олон сая толгой малтай, сүргийн бүтэц бүрэлдэхүүнд таван хошуу малын аль аль нь багтаж байсан нь харагдана. Судлаачид Жужаны мал сүргийн дотор тэмээг бусдаасаа хамгийн цөөн байсан гэж үздэг. Гэздээ 538 онд Баруун Вэй улсад Анагуй өөрийн охиноо өгөхдөө, сүргээсээ 1000 тэмээ инжинд нь өгч байснаас харахад бас ч тэмээ тийм цөөн байгаагүй бололтой. Харин аж ахуйн хийгээд уналга эдэлгээ, цэрэг-стратегийн чухал ач холбогдолтой сүрэг болох адуу нүүдэлчдийн хувьд гол байр эзэлдэг байсан нь Жужанд ч адил юм. Тэгээд ч сурвалжид адуу, агт морины талаар олонтаа дурдагдцаг. Тэдгээрт заримдаа зуу, бүр саяар нь агт морьдыг харилцан бэлэглэсэн буюу уулгалан булаасан тухай өгүүлнэ. Энд нэг баримтыг жишээ болгоход, 429 онд Табгачийн Шицзу хан Жужанаас нэг сая орчим цэргийн агт, 443 онд Вэй улсын цэрэг Жужаныг довтлохдоо 200 000 гаруй адууг тус тус дээрэмджээ. Энэ нь Жужан нар олон саяар тоологдох адуутай байсны гэрч юм. Жужанчууд мал сүргээ зөвхөн өсгөн үржүүлээд зогсохгүй түүнээс гарах 1 2 М атериалы no истории древних кочевых народов группы Дунху. В ведение, перевод и комментарии В.С.Таскина М ., 1984, стр. 267-268, 289. Ц.Хандсүрэн. Жужаны хаант улс. УБ., 1994. тал 16. МОНГОЛ УЛСЫН ТҮҮХ. / s o n бүтээгдэхүүнийг ашиглан боловсруулж хэрэглэдэг урьдах нүүдэлч малчдын арга ухааныг эзэмшсэн байсан нь ойлгомжтой юм. Тэд малынхаа арьс шир, ноос үсийг боловсруулан, гэр орон сууц, хувцас хунар хийдэг байв. 523 оны 4 сард Амгай хаан Табгачийн Вэй улсын элчинг саатуулан, айраг өгч байсан гэдгээс үзвэл, гүүний айраг хийж ундалдаг байжээ. Жужан нар Хүннү, Дунхугийн удам, Монголчуудын эртний өвгийн нэг болохоор тэдний хэрэглэдэг байсан айраг, тараг, ааруул, архи зэрэг цагаан идээг боловсруулдаг байсан нь мэдээж билээ. Сурвалжийн мэдээнд, Жужан нар зун нь тариа тарьдаг байсан тухай цухас өгүүлснээс үзэхэд, бага сага тариалан эрхэлж байсан аж. Мөн түүнчлэн 522 онд Жужаны Анагуй хаан Тоба улсаас хар будааны үр авч тариалахыг хүссэнд, ] 0 000 дань будааны үр олгосон тухай сударт тэмдэглэсэн байна. Тэрчлэн 2 жилийн дараа буюу 524 онд тэд дахин 36 тн тарианы үр авсан аж. Гэвч тариалангийн ажил төдий л дэлгэрлийг олоогүй, цаг зуурын шинж чанартай, зөвхөн ганд нэг төвлөрсөн хот суурины ойролцоо газар буюу гол мөрний хөндийгөөр тариалахаас хэтрээгүй бололтой. Хэдийгээр сурвалжид, Жужан нар хот балгасгүй хэмээн тэмдэглэдэг боловч тэд өөрийн гэсэн хот сууринтай байжээ. Л ян улсын түүхэнд өгүүлснээр, тэд Тянь Цзяны хаанчлалын үе буюу 507-519 оны үед Динлин нарыг бут цохиод, дотоод, гадаад давхар хэрэм бүхий хотыг анх удаа байгуулж эхлэн, түүнийгээ Мумочэн (Мумо) гэж нэрлэсэн байна1. Энэ хот чухам хаана байсан нь тодорхойгүй. Г.Сүхбаатар Мумо хотыг Хар хорум хавьд байсан, Ц.Хандсүрэн Архангай аймгийн Тамирын хойд эрэгт буй Мөөмт толгой хавилцаа байсан гэж үзсэн байдаг. Тийнхүү хот суурин үүсэн байгуулагдаж байсан явдал гар урлалын хөгжилд зохих нөлөө үзүүлсэн нь дамжиггүй. Гэвч гар урлал нь мал аж ахуйгаас тусгаарлан салаагүй, энэ ажлыг эрхлэгчид нь нийгмийн давхрааны хэмжээнд хүрээгүй байсан аж. Жужан нар мөн төмөр, алт, мөнгө, зэс, гууль, шүр, сувдаар гоёл чимэглэлийн зүйл хийж хэрэглэдэг байв. Жужан нар ердийн эсгий гэрээс гадна гэрлүг буюу гэр тэрэгхэрэглэдэг байжээ. Тэргэн дээр барьж, бэхэлсэн гэрийг гэр тэрэг гэнэ. Тэд гэр тэргийг чирэн нүүдэллэдэг байжээ. 429 онд Тоба улсын гэнэтийн довтолгоонд самгардсан Жужаны хаан Датань дайсны гарт өгөхгүйн тулд орон байраа шатаан устгаад, өөрөө гэр тэргэнд сууж, хэдэн зуун хүний хамтууланд зугатан гарч байжээ. Жужан нар гэр тэргэнээс гадна ердийн ачааны тэрэг олонтой байв. 429 онд Тоба нар довтлохдоо, Ж ужан нараас их олон тэр эг олзлон авсан тухай нан ги ад сударт тэмдэглэжээ. Дээр дурдсан гэр тэрэг, тэргийг Жужан нар өөрсдөө хийж, хэрэглэж байжээ. Жужан нар аж төрөл, ахуй нөхцөл, нутгийн цаг уурын онцлогт тохирсон өөрийн хувцастай байжээ. Нанхиад сударт тэмдэглэснээр бол, Жужан нар хээтэй ёрог даавуун хувцас, нарийн шуумагтай өмд, нарийн ханцуйтай дээл, ус нэвтэрдэггүй, урт түрийтэй гутал өмсдөг2. Дээл нь зүүн тийш харсан энгэртэй байсан аж. Зун бол язгууртан нар нь нарийн Мумо гэдэг үгийг доктор Г. Сүхбаатар Монгол хэлний меөмт гэдэг үгтэй үндсэндээ дүйж байна гэжээ. Харин чэн нь хот гэсэн үг болно. М атериалы no истории древних кочевых народов группы Дунху. В ведение, перевод и комментарии В.С.Таскина. М ., 1984, стр. 290. Л эл АНГИ. Монгол иутагт байсан эртний улс, аймгуул ханцуйтай, хоргой эмжээртэй торгон дээл, нарийн захтай өмд, урт түрүүтэй гутал өмсч, гэзгээ сүлжин явдаг байжээ. Хүннү нарын булшнаас олдсон өмдний шуумаг ч бас нарийн байжээ. Ер нь жилийн дөрвөн улиралд морь унаж явдаг нүүдэлчдийн өмдний шуумаг, дээлийн ханцуй нь хятад мэт суурин орны хүмүүсийнх шиг бүдүүн халхагар байдаггүй, морь унахад болон хүйтэн сэрүүн цаг агаартаа зохицсон бариухан байдаг ажээ. Жужан нар хүрэм хийж хэрэглэдэг байжээ. Ци улсын эрх баригчдад Жужанаас илгээсэн бэлгийн дотор арслан (ирвэс)-гийн арьсан дотортой, богино хүрэмний үс нь барынх мэт цайвар өнгөтэй, тачирхан байсан гэнэ1. Эндээс Жужан нар ан амьтны арьсыг боловсруулан ялангуяа хүйтэн, сэрүүн улирлын хувцас хийж өмсдөг байсан нь харагдаж байна. Жужан нар Өмнөд Ци улсаас ёрог даавуу нэхдэг урчуудыг ирүүлэхийг хүсч байснаас үзвэл, тэд ёрогоор хувцас хийж эдэлдэг төдийгүй өөрийн улсын дотооддоо ёрог нэхэхийг сурч, улмаар үйлдвэрлэн хэрэглэхийг зорьж байсан гэж болно. Сурвалжид, Жужаны хаан Чилоху Датанийгхаан өргөмжилсөнд, алтан хазаар өгсөн, Өмнөд Хятадын Лян улсад 541 онд 1 жин алт бэлэглэж байсан, Вэй улсад сувд хэлхэн үйлдсэн бурхны хөрөг, Өмнөд Ци улсад үнэт үслэг дээл бэлэглэж байсан гэхчлэн өгүүлсэн байна. Энэ бүхэн нь тэд алт, эрдэнэс тэргүүтнээр үнэт нарийн эдлэл урлаж чаддаг байсныг харуулна. Мөн түүнчлэн Жужаны хаанаас 483 оны үед элчин илгээж, Өмнөд Ци улсад хандан оточ, бөс нэхэгчид зэргийг өгөхийг хүссэнээс үзэхэд, тэд өөрсөдцөө тийм урчуудтай болж, уг зүйлийг хийхийг эрмэлзэж байсан гэлтэй. Бас Өмнөд Ци улсаас зүг чиг заагч багаж, усан цаг өгөхийг хүсч байсныг үзвэл, тийм нарийн багаж хэрэгслийг мэддэг, хэрэглэдэг байсан байж таарна. Жужан нар ялангуяа цэргийн зэр зэвсгэнд төмөрлөгийг өргөн ашиглаж байжээ. Нэг баримт дурдвал, 402 ондТоба улсын Хэту гэгч Сугуян аймгийг довтлоход, Жужаны Шэл үнь хаан Сугиянд туслахаар цэрэг илгээсэн байна. Гэвч тэдний цэрэг Хэтуд ялагдаж, Жужаны 2000 гаруй хуяг бүхий агтыг Хэту олзолсон ажээ. Тийм олон морь хуяглана гэдэг хялбар ажил биш. Тэгэхээр эндээс Жужан нар төмөрлөг боловсруулж, зэр зэвсэг хийх талаар амжилт олж байсныг мэдэж болно. Алтайн уулсаар нутаглаж агсан Ашина овгийн Түрэгүүдийг Жужан нар байлдан эзлээд, 100 гаруй жил тэдний 500 гаруй өрхөөс төмөрлөгийн алба авч байсан нь Жужаны зэвсэг үйлдвэрлэлд зохих ач холбогдолтой байжээ. Түрэгийн Ашина аймаг нь Алтайн баруун урд бие, Тэнгэр уулын хойд бэлээр нутаглан суудаг байсан бөгөөд тэд алт болоод төмөрлөгийн хүдрээр баялаг Енисей мөрний дээд урсгал хавь газартай өргөн холбоотой байж, төмөрлөг боловсруулах, дархлах ажлыг нэлээд сайн эзэмшсэн байжээ. Жужан улсад төмрийн уурхай ашиглан, хүдэр хайлуулж, төмөр дархлах болсон нь тэдний аж ахуйн чухал ололт бөгөөд энэ нь умар зүгийн нүүдэлчдэд төмөр худалдаалахыг хатуу хориглож байсан Хятадын төрийн уламжлалт бодлогод ямар нэг хэмжээгээр хариу цохилт болж байсан юм. Жужанчуудын аж төрөлд тодорхой байр эзэлж байсан аж ахуйн бас нэг салбар бол ан агнуур байлаа. Тэд төрөл бүрийн ан агнаж мах, арьсыг 1 Ц .Х андсүрэн. Жужаны чаант улс. УБ.. тал 49. М оню л УЛСЫ Н ТҮҮХ. / БОТЬ нь хоол хүнс, хувцас хийхэд болон арилжаа худалдаанд ашигладаг байв. Сурвалжийн мэдээгээр, Жужаны хаад ноёдын төлөөлөгчид Тоба зэрэгт элчингээр очихдоо гол төлөв булга, суусар, ирвэс зэрэг амьтны арьс оролцуулан бэлэг барьдаг байжээ. Тэдний агнуурын ажил мэдээж урьд үеэс уламжлалтай юм. Түүхэнд тэмдэглэснээр, 477 он болон 478 онд Жужаны хаанаас Вэй улсад элч илгээн, ураг барилдахыг хүсч, морь, булган дах бэлэглэсэн, 515 онд Жужан улс Өмнөд Хятадын Лян улсад элчин илгээн морь, булган дах барьсан, мөн Өмнөд Хятадын Ци улсад элч заран, арслангийн арьсан дээл бэлэглэсэн 1 байна. Тэрчлэн Жужан нар хөрш улс орнуудтайгаа эдийн засаг, худалдааны хэлхээ холбоотой байж, тутрага, хар, шар будаа, нэхмэл эдлэл, чий будаг, зэр зэвсэг гэх мэт өөрсдийн хэрэгцээт зарим бүтээгдэхүүнийг мал, ангийн үс, арьс шир, ноос зэргээр арилжин авдаг байв. Жишээ дурдвал, 520 онд Тоба улсаас Жужан улсын Анагуй хаанд 1000 толгой торго дурдан, 100 дань тутрага, 8 дань улаан буудай, 20 дань шар будаа зэрэг зүйлс илгээж байжээ2. Жужаны аж ахуй нь урьдах үеийн нүүдэлчдийнхээс урагшлан хөгжиж, гадаад эдийн засгийн харилцаа нь өргөжсөн нь тэдний улс төрийн харилцаанд ч зохих ёсоор нөлөөлж байжээ. §4. Жужаны соёл Жужан нар сөёлын хөгжлөөрөө өмнөх нүүдэлчдээсээ урагш ахисан байжээ. Эрдэмтдийн судалгаанаас үзэхэд, Жужан нар хоорондоо хэл авалцах хийгээд харь улс оронтой харилцахдаа бичиг хэрэглэдэг байжээ. Нанхиад сурвалжид, Жужанчуудад бичиг тэмдэглэл байдагггүй, цэргийн жанжин нь хонины хорголоор цэргийнхээ тоог бүдүүвчлэн тооццог байв. Хожим мод сийлэн, тэмдэглэл хийхийг сайн мэддэг болсон, Жужанд улсын засгийн явдал эгэл хялбар, ном зохиол мэддэггүй, мод сийлэн хэрэг явдлыг __________ ♦ 1 2 308 Э нэ нь ирвэсний арьсан дээл байж магадгүй гэж судпаачид үздэг. М атериалы по истории древних кочепых народов группы Дунху. Введение, перевод и комментарии В.С.Таскина. М., 1984, стр. 283. А э д АНГИ. Монгол нутап байсан эртний үлс, аймгуул тэмдэглэдэг байв. Харин яваандаа бичиг мэдцэг болсон. Эдүгээ 1‘э рдэмтэн хүмүүс олон буй гэх мэтээр өгүүлжээ. Сурвалж бичгүүдийн дээрх мэдээнээс үзвэл, тэд ямар ч байсан бичиг үсэг хэрэглэж байсан аж. Г.Сүхбаатар, Ц.Хандсүрэн, В.С.Таскин, А.Колауц нарын эрдэмтэд ч Жужан нарыг бичигтэй байсан гэж үзсэн билээ. Сүүлийн үеийн судалгаагаар, Жужанаас өмнөх Хүннү, Сяньби нар бичиг үсэгтэй байсан гэж байгаа болохоор энэ уламжлал Жужаны үед ч байх учиртай. Харин тэд чухам ямар бичигтэй байсан тухайд эрдэмтдийн санал нэгдмэл бус байна. Ямар боловч дээр өгүүлснээр, тэд мод сийлэн тэмдэглэл хийхийг сайн мэддэг, өөрөөр хэлбэл, тухайн үед бусад оронд байсны нэгэн адил тусгай модон дээр сийлэн бичиж, тэмдэглэл хөтөлдөг байсан бололтой. Харин модонд сийлэн тэмдэглэдэг өөрсдийн тэр бичгээ яваандаа орхисон уу, хятад бичигтэй хамт зэрэгцүүлэн хэрэглэж байсан уу гэдэг нь тодорхойгүй байна. Юу боловч тэд гадагш харилцахдаа, хятад бичиг ч хэрэглэж байсан бололтой. Жужаны хаанаас 408, 481 онд Өмнөд Ци улсын хаанд, 508 оны 8 сард Тоба Вэй улсын хаанд тус тус албан бичиг захидал илгээж байсан. V зууны дунд үед Тобагийн хаан Ху Соу, Цзун Шу гэх хоёр түшмэлдээ, хятад болон жужаны бичгээр тунхаг зохиох зарлиг буулгаж байсан ажээ2. Хятад зэрэг харь оронд Жужан нарын илгээсэн бичиг захидлууд нь Хятад бичгээр бичсэн байсан гэж олонх судлаачид үздэг. Жужан улс эрдэмтэй хүн олонтой, тэднийг бусад улс орны мэргэд ч мэдцэг, харилидаг байсан аж. Түүхэнд тэмдэглэгдэн үлдсэнээр, Жужаны төрийн сайд Силинь нь зурхай зурж, тооцоолон бодож чаддаг, мэрэгтөлөг мэддэг, хятад болон бусад харь хэлээр хэрэг хэлэлцдэг хүн байсан гэдэг. Мөн Жужаны төрийн хэргийн сайдын дэргэд бичиг хэрэг эрхэлсэн тусгай түшмэл ажиллаж байсан мэдээ байна. Сурвалжид өгүүлснээр, таван ухаан, даосын увдисыг сайн мэддэг Энэтхэг лам Ратнаманти (Лэйнаманьти) Хятадын Лоян хотод хүрэлцэн ирсэн хуучны танил нэгэн Жужан хүнийг «Түмэн хуйлаас ном уншсан хүн ч давж үл чадах эрдэмтэй хүн» хэмээн хүндэтгэж, харь (хятад биш) хэлээр өдөржин ярилцан суудаг байсан ба үүнийг харсан бардам хятад түшмэд өөрийг нь тоож үл ярилцах атлаа энэхүү умард зүгийн бүдүүлэг хүнтэй ихэд элгэмсэг буйд атаархажээ. Тэгээд хэн нь чавганы модны боловсорсон ба эс боловсорсон үрийн тоог зөв тооцоолон гаргаж чадахаа үзэхээр мориороо мөрийцжээ. Чингээд Жужан хүн бүсэн дэх ширэн хавтганаасаа таван өнгийн утас сүвлэн, сувд хэлхэсэн нэгэн дэнсэрхүү зүйлийг гарган ирж , чавганы модыг хэдэн тийш хэм ж ин үзээд нүдээ ани вчин бодолхийлснээ үрийн тоог хэлж мөрийгээ авсан гэдэг. Эндээс тэрхүү эрдэмтний чадал ухаан ямаршуу байсан нь харагдана. Тиймээс ч түүний алдар олны дотор цуурайтан түгж, шагщин биширцгээсэн ба шаштирт тусгайлан тэмдэглэж үлдээжээ. Жужанчуудын хувьд бусад нүүдэлчин аймгуудын адил дийлэнхдээ тэнгэр газрыг онголон шүтэх бөөгийн шүтлэгтэй байв. Тэр нь тэдний 1 2 Эдүгээ гэж энд Хятадын Сүн улсын (420-479) үеийг хэлж буй. Г.Сүхбаатар. Монгол Нирун улс (330-555). УБ., 1992. тал 118. М онгол УЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ ертөнцийг үзэх үзлийн оюун санааны үндэс болж байв. Бөөгийн үзэл сургаал хүмүүсийн аж төрлийн хүрээнээс эхлээд төр засгийн үйл хэрэгт хүртэл хэрэглэгдэж байлаа. Нангиад сурвалжид, Жужан нарыг зад барьж, илбэ шидээр тэнгэрээс салхи, цасан шуурга буулгаж чаддаг, сая цэлмэг нартай байсан тэнгэрээс хоромхон зуур шавар шавхай болтол хур буулгадаг. Тийм учраас тэднийг буруулан зугтахад хойноос нь хөөх боломжгүй. Нэг удаа тэр шидээ Дундад оронд хийсэн боловч тэнгэр зөвхөн үүлшээд бороо ороогүй. Түүний учир шалтгааныг асуухад тэд цаг агаар дулаан байснаас болсон гэж ярьдаг гэх зэргээр тэмдэглэгдсэн байна1. Хуучин сударт, Жужан нарын сүсэг бишрэлтэй холбоотой нэгэн сонирхолтой домог тэмдэглэгдэн үлдсэн байна. Түүнийг товчилсхийн сийрүүлвэл, Жужаны хаан Чоуну Цухуй хэмээх нэгэн хүүтэй байж. Гэтэл тэр хүү гэнэт алга болж. Түүнийг эрээд эс олсон учир Дивань хэмээх удганаас асуухад, —Танай хүү одоо тэнгэрт байна. Би түүнийг дуудан ирүүлж чадна гэжээ. Хүүгийн эцэг, эх нь баярлан түүнийг дуудан ирүүлэхийг удганаас хүсчээ. Тэгээд Дивань удган хүүгийн эцэг, эхээр намагтай газар майхан (гэр?) бариулаад, 7 хоног ариутгал мөргөл үйлдэн, тэнгэрт залбирсны дараа шөнө Цухуй хүү майханд нь ирсэн байжээ. Хүү эцэг эхдээ - Би одоо болтол тэнгэрт байсан гэжээ. Чоуну хаан, түүний хатан хүүтэйгээ уулзсандаа баярлан, их найр хурим хийн, Дивань удганд гэгээн дагина цол өргөжээ. Мөн Чоуну хаан уг удганыг авч хатан цол өгөөд, түүний нөхөр Фушэнму гэгчид бас хэргэм зэрэг шагнан, адуу, үхэр, хонь гурван мянгыг өгчээ. Харин хэдэн жрш өнгөрсний дараа Цухуй хүү өөрийн эцэг, эхдээ: — Би тэнгэрт байгаагүй, Дивань удганы гэрт л байсан юм гэж хэлсэн байна2. Энэ домгоос, Жужан нар бөөгийн мөргөл шүгдэг, тэнгэр, удганд итгэдэг байсан нь тодорхбй харагдаж байна. Жужан нар тийнхүү бөө, удганыг шүтдэг байсан хэдий боловч бас эмчийг хүндэтгэн үздэг байж. Жужаны эрх баригчид 483 онд Өмнөд Ци улсын хаанаас эмч ирүүлэхийг хүсч байсан нь дээрхийн нэг баримт болно. Жужан нар өөрийн тогтсон ёс заншилтай, түүнийгээ баримтлан дагадаг байжээ. Тэдний тэрхүү ёс заншил нь хожмын Монголчуудынхтай төстэй буюу зарим нь бүр адил байжээ. Жишээ нь, тэд наран ургах дорно зүгийг эрхэмлэдэг, гэрийнхээ үүдийг тийш нь харуулж барьдаг байжээ. , Энэ тухай нэгэн баримт сударт тэмдэглэгдэн үлдсэн аж. Түүнд өгүүлсэн нь, Умард Вэй улсын хаан Вэньди Жужаны Анагуй хааны гүнжийг хатан болгон буулгахаар тохиролцжээ. Тэгээд Вэньди хаан Фүфын, Вань Фү нарын түшмэдийг томилон, гүнжийг буулган авчруулахаар илгээжээ. Чингээд Жужаны хааны гүнжийг хүргэж яваа 700 орчим тэрэг, 10 000 орчим адуу, 1000 тэмээ зэрэг инж бүхүй төлөөлөгчид Вэньди хааны угтуул элч нартай хоёр нутгийн заагт уулзан түр буудаллахад, Вэй улсын төлөөлөгчид Жужаны гүнжийг урьж, өөрсдийнхөө өргөөний хойморт урд зүг рүү харж суухыг хүсчээ. Гэтэл гүнж —Би одоо Вэй улсын хаанд хараахан бараал1 2 М атериалы по истории древних кочевых народов группы Дунху. В ведение, перевод и коментарии В.С.Таскина. М., 1984. стр. 361. М өн тэнд, стр. 290. Л эл АНГИ. Монгол нутагт байсан эргний улс, аймгуул хаагүй байна. Иймд би Жужаны охин хэвээр байгаа билээ. Тиймээс би Вэй улсын ёсоор өмнө зүг рүү харж суухгүй. Харин өөрийн ёсоор зүүн зүг рүү харж сууна гэж гэж хэлэхэд, Вэй улсын түшмэдүүд түүний хариуд өчих үгээ олохгүй, гагцхүү журамт охин хэмээн хүндэлж, түүний үгийг зөвшөөрч байж ээ1. Уг сударт тэмдэглэснээр, Жужаны Анагуй хааны энэ гүнж зүс царай цэвэр сайхан бөгөөд төвшин төлөв, эрдэм боловсролтой, ухаалаг нэгэн байсан аж. Эндээс тэр үеийн Жужаны ялангуяа язгууртны охид, хүүхдүүд нь өндөр боловсролтой, өөрийн ард түмний ёс заншлаа сайтар мэдцэг, түүнийгээ хүндэтгэдэг байсныг мэдэж болно. Нөгөө талаар бас Жужан нар охидыг хадамд гаргахдаа тогтсон ёс төр гүйдэтгэдэг, инж дагуулан өгдөг байсан нь мэдэгдэж байна. Жужаны соёлын бас нэг онцлог бол тэдний дунд хожимхон бурхны шашин түгэн дэлгэрч, бүр төрийн шашны хэмжээнд хүрсэн явдал юм. Судалгаанаас үзэхэд, бурхны шашин Хүннүгийн үеэс Монгол нутагт ямар нэг хэмжээгээр нэвтэрч эхэлсэн ба Жужаны үе болоход хөгжин гүнзгийрсэн байна. Тийнхүү Жужанд бурханы ш аш ин дэлгэрэхэд тухайн үеийн нийгмийн дэвшил хөгжил, зарим хэрэгцээ шаардлага, хөрш улс орнуудад бурхны ш аш ин түгэн дэлгэрч байсан зэрэг хүчин зүйл нөлөөлж ээ. 'Сурвалжийн мэдээгээр, Жужаны хаан буддын шашны судар, их бага ухааныгтайлжэзэмшсэнлам Дармаприягтөрийнбагшаар өргөмжлөн, 3000 өрх соёрхон олгож байжээ. Дашрамд тэмдэглэхэд, Шэлүнээс эхлэн Жужаны хаад өргөмжилсөн нэр хэрэглэх болсон нь угтаа бурхны шашны сургаалыг үндэслэн, эртний Энэтхэгт буй болсон төр ёсны уламжлалаас улбаатай бололтой. Энэ нь Жужанчууд бурхны шашныг мэдцэг, түүний ёс суртлыг авч хэрэглэж байсны, тэдний соёлд бурхны үзэл нэвтрэн хэрэглэгдэж байсны илэрхийлэл юм. Мөн Жужаны хаад оны цол хэрэглэсэн нь угтаа бас л бурхны шашны сургаалийн тусгал гэж зарим эрдэмтэн тэмдэглэсэн буй. Тийнхүү Жужанд бурхны шашны сургаал номлол дэлгэрч төр, шашныг хослох хоёр ёсны үзэл анх буй болж байсан бололтой, Жужан нарын дунд буддын шашин дэлгэрч байсан болохоор өрнө, дорно зүг зорчих эрдэмтэн лам нар Жужаны нутгаар дайран өнгөрдөг, ном судар түгээдэг байжээ. Тухайлбал, 475 онд Өмнөд Ци улсын лам Фа Сянь (424-498) Жужаны нутгийг дамжин, Хотон хүрээд буцахдаа, өөрийн аялсан баруун зүгийн Уми орноос тэрбээр Бурхан багшийн нэг шүд, шарилын зүйл, ном судар, алтаар давтан хийсэн бурхны хөрөг зэргийг олж авчээ. 511 оны үед Жужаны хаан Хун сюань хэмээгч ламыг Тоба улсад томилон илгээж, сувдаар хэлхэн бүтээсэн бурхны хөргийг өргөн барьж байжээ. Тэрчлэн 550-иад оны үед Умард Энэтхэгийн Удьяна улсын лам Нарондраяшас (Наляьнтилиешэ) (489-589) таван нөхрийн хамт Жужаны нутгаар аялан явж байсан нь зүгээр нэг зугаалга байгаагүй бололтой. Жужан нар хожимхон Энэтхэг ламыг улсын багш хэмээн өргөмжилж байсан ажээ2. Эдгээр нь Жужан улс бурхны шашин дэлгэрэлтийн хүрээнд татагдан орж, түүнийг өөрийн соёл, түүхэн 1 1 Ц.Хандсүрэн. Жужакы хаант улс. УБ., 1994. тал 43. М өн тэнд, тал 38. М онгол УЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ хөгжилд шингээн авч байсныг илтгэж байна. Энэ бүхнээс үзэхэд, бурханы шашин нь Жужаны язгууртан, төрийн түшмэдийн дунд дэлгэрч, тэр нь Жужаны төр ёсны үзэлд ямар нэг хэмжээгээр нөлөөлж, тэдний оюун санаа, соёлд тусгалаа олж байжээ. Жужанчууд ахуй, соёл, зан заншлын хувьд үндсэндээ Сяньби нартай адил байв. Тэд дорно зүг, зүүн талыг эрхэмлэдэг, гэрээ энэ зүг харуулан барьдаг, үсээ сүлжин гэзэг болгодог байсан гэж Г.Сүхбаатар бичжээ. 545 онд Вэй улсын Вэньди хаанд хатан болон очсон Жужаны гүнжийн суух өргөөний үүдийг тэдний заншлаар дорно зүг харуулан барьж өгч байжээ. Жужан нарт хожмын Монгол туургатанд байсан улирах гэрлэлтийн ёс (левират ёс) байсан аж. Өөрөөр хэлбэл, эцэг нь нас барвап, хүү нь хойд эхтэйгээ гэрлэдэг, ах, дүүсийн нэг нь нас барвал, нөгөөгийнхөө эхнэрийг авдаг байжээ. Энэ нь хожмын монголчуудад ч байсан ёс юм. Эрдэмтдийн судалгаанаас үзвэл, Жужан нар харь овгоос гэрлэх ёсыг (экзогам ёс) чанд баримталдаг байжээ. Тиймээс эхнэр, нөхөр хоёр, хаан хатан хоёр өөр өөр овогтой байдаг ажээ. Тэдэнд мөн хааны угсааныхан, удган мэтийн ихэс язгууртан хүмүүсийг цус гаргахгүй алах заншил байв. Датань хаан 414 онд хаан угсааны Булучжэнь, Шэба хоёрыг, мөн бас Чоуну хаан Дивань удганыг тус тус бүтээн алсан байна1. XIII зууны эхээр Чингис хаан Жамуха сэцнийг мөнхүү цус гаргалгүй хороож байсан билээ. Бурхны шашин дэлгэрсэнтэй холбоотойгоор хүний гавлаар аяга хийх ёс мөн байжээ. Нэг баримтдурдвал, Чоуну хаан Өндөр тэрэгтний Миэту ванг ялж, баривчлан авсныхаа дараа туранхай моринд хөлийг нь холбон уяж алаад гавлынх нь ясаар аяга хийлгэсэн гэдэг2. Жужан нарын дунд өөрийн гэх баяр ёслол байжээ. Тэдний мЗддэг юм нь гэвэл бөх барилдах, морь уралдах юм гэсэн Хятад сурвалжийн мэдээнээс энэ нь харагдаж байна. Дээр өгүүлсэн зүйлийг хураангуйлаад, Жужан нар нь Монголчуудтай гарал, түүх, хэл соёлын холбоотой бөгөөд М онгол угсаатны соёлын нийтлэгт хамаарагдах ард түмэн байжээ гэж болно. 1 2 Г.Сүхбаатар. Монгол Нирун улс. УБ., 1992. тал 155-156. М өн тэнд, тал 157. Д ө р ө в д үгээр б ү л эг МОНГОЛ Н У Т А ГТ ТО ГТН О Ж Б А Й С А Н Т Ү Р Э Г УГСА А Н Ы Х А А Н Т УЛ С УУ Д §1. Түрүү Түрэгийн хаант улс Турэгийн гарал үүсэл, газарнутаг. Түрэгугсаатны гарал үүсэл, нутаглан сууж асан газар орны талаар нангиадын судар түүхэнд хадгалагдан үлдсэн домог яриа, түүхэн тэмдэглэл, эртний судлалын дурсгал тэргүүтнийг эрдэмтэн судлаачид нягтлан судалснаар эдгээр асуудлыг нэлээд тодруулжээ. Нангиадын төрийн түүх «Жоу Шу», «Бэй Ши», «Сүй Шу» зэрэг он дарааллын бичигт уламжлан ирсэн домгийн хэд хэдэн хувилбар байдгаас олонд нэн их түгсэн гол нэгэн домогт, Түрэгийн өвөг дээдэс Хүннүгийн тусгай нэг аймаг болох бөгөөд Сихай буюу Баруун тэнгисээс өрнө зүгт нутаглаж байжээ. Хөрш аймаг нь тэднийгдовтлон сөнөөснөөр арваад наст^й ганц хөвгүүн амь хэлтрэн гарсан ба цэргүүд түүнийг балчир болохоор нь өрөвдөн, алалгүй хөл гарыгнь огтчин намагт орхисон ажээ. Нэгэн өлөгчин чоно түүнийг олж, махаар тэжээн өсгөөд улмаар тэд ханилан чоно хээлтсэн гэдэг. Дайсан аймгийнхан үүнийг мэдээд тэднийг устгуулахаар цэрэг илгээсэн боловч чоно тэднээс зугтан Гаочан буюу Турфан газарт очиж уулын агуйд амь хоргодон 10 хүү төрүүлжээ. Т эдний үр угсаа олон аймаг болон өсч ү р ж с э # и й дотор Ашина гэгч авьяас чадвараараа шалгаран овог аймгаа удирдан захирах болсон ба овог нь түүний нэрийг авч Ашина хэмээн нэрийдэх болжээ. Хожим нь тэдний үр хойчис уулын хавцлаас гарч Жужанд захирагдан төмрөөр алба барих болж Алтайн өмнөд биед шилжин суурьшсан хэмээн өгүулдэг1. Нангиадын түүхэнд бичигдэн үлдсэн түрэг угсаатны угийн домгуудад тэдний Алтайд нутаглахаас өмнө оршин байсан газар орны нэр өөр өөрөөр гардагч тэрчлэн судлаачид ч эдгээрийг онд ондоогоор тайлбарлаж ирснээс үүдэн-тэдний анх нутаглаж байсан газар орныг одоогийн Ганьсу мужййн дорнод хэсэгт хамаарах Эзний голын сав буюу Турфан2, Э9ВЭЛ Ганьсу 1 1 Бичурин Н.Я, Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. С П б., 1851. час ть !, стр. 256-257. Кляшторный С.Г. Древнетю ркскиерунические памятники как источникпо истории Средней Азии. М., 1964. стр. 110. ТҮРЭГУЛС Л э а АНГИ. Монгол щ т а гт Уайсан эртни й үлс, аймгүүл мужийн төв хэсэг 1 гэх мэтээр үздэг б а й н ^ Мөн Түрэгийн ӨВӨГ ДЭЭДЭС Хүннүгийн нутгаас хойш Со хэмээх газарт нутаглаж байсан хэмээх тэмдэглэлийг баримтлан тэд ерөөс Алтайн нурууны хойт бие Бий голын орчимд нутаглаж байжээ гэж үзэх нь ч бий2. Дурьдсан газар нутагт М Э Ө II-I зууны үеэс Хүннүгийн засаглал тогтож байсан бөгөөд сурвалжид Түрэгүүд нь Хүннүгийн нэг аймаг байсан гэдгийг онцлон тэм дэглэснээс үзэхэд Түрэгийн өвөг дээдэс нь Хүннүгийн бүрэлдэхүүнд ордог, тэдний нэг аймаг байсан нь тодорхой харагдаж байна. Тэд энэ нутгаар эрт үеэс нутаглан зарим үед хүчинд автагдан уг нутгаа орхин зайлах, сэргэн мандаж хүчийг олсон үедээ эргэн ирж суурыних байдлаар энэ орчмын газар нутагтай нягтхолбоотой явж иржээ. Түрэгийн өвөг дээдэс нь, энэ газар оронд ээлж дараалан тогтож байсан нангиад, хүннү, тугухунь, сяньби-табгач нарын олон төр улсын захиргаанд харьяалагдан явсаар 400аад оны үеэс хүч мөхөсдөн Турфан газарт ирж нутаглан байснаа 460 оноос Жужан нарын захиргаанд орсон бололтой. Ийнхүү Ганьсу, Турфанаар нутаглаж явахдаа тэр хавийн газар орноор нутаглаж асан иран хэлт энэтхэгевроп угсаатантай нэлээд холбоотой байж тодорхой хэмжээгээр соёл, угсаатны хувьд харилцан нөлөөллийг авсан гэж судлаачид үздэг байна. Түрэгийн түүхийн эхэн үеийг Ганьсу-Гаочаны үе болон Алтайн үе хэмээх хоёр шатад хуваан үзэх болжээ3. Гэвч энэ асуудал бүрэн шийдэгдсэн гэдэгт эргэлзэж өөр санал бодол баримтлах явдал ч байна4. Ийнхүү жужаны захиргаанд орсноор түрэгүүд нь Алтайн өвөр биеэр нутаглаж төмөр хайлуулан боловсруулж Жужан нарт алба барих болжээ. Энэ үеэс тэдний овог аймгийг Түрэг хэмээн нэрлэх болсон ба хуучин нэрлэж байсан «Ашина» хэмээх үг нь тэдний ноёлох овгийн нэр болон үлджээ. Энэхүү «Ашина» хэмээх үгийг монгол хэлний чоно хэмээх үг болох бөгөөд энэ нь түрэг угсаатан бүрэлдэн тогтоход өвөг монгол хэлт аймгийн оролцоо нэлээд байсны илрэл гэж зарим эрдэмтэд үздэг байна5. Энэ нь өөрсдийгөө чоноос гаралтай хэмээн үздэгТөв Азийн нүүдэлчин Монгол-Түрэгугсаатны угийн нийтлэг домогтой нягт холбогддог юм. Түрэгүүдийг нангиад сурвалжид нэрлэн тэмдэглэсэн «Туцзюе» хэмээх үгийг «Turkut» хэмээн тайлж тодруулсан ба энэ нь монгол хэлний олон тооны дагавар залгаж үүсгэсэн нэр бөгөөд энэ баримт нь анх энэ нэрийг монгол хэлт жужан нараас дам авч хэрэглэсний гэрч баримт хэмээн судлаачид үздэг6. Түрэг угсаатан өөрийн гарлыг чоноос үүсэлтэй гэж үздэг ба тэд чонын алтан толгойгоор чимэглэсэн тугтай байсан нь чоно тотемтой байсныг гэрчилдэг. Энэхүү үзэл санаа түрэг угсаатны дунд нэн өргөн дэлгэрч оюун санаанд нь гүн бат 1 2 3 4 5 6 Б и лэгтЛ . Тюрки и Монголы. Археологийн судлал. SA. т. XVIII. f. 14. стр. 160-165. Аристов Н.А. Заметки об этническом составе тюркских племен и народностей и свсдение об их численности. Ж ивая старина. Вып. 3-4. СПб., 1896. стр. 279-280. С.Г.К ляш торны й. Проблемы ранней истории племени турк (Ашина). Новое в Советской археологии. М., 1965. стр. 281. Билэгт Л . Дурдсан зохиол. тал 165. Викторова Л.Л. Монголы. Происхождение народа и истоки культуры. М ., 1980, стр. 156. Pelli&t P. L'origine de T ,ou- Kiue, nom chinois des Turks. - “T ‘oung-Pao” , 1915. t. XVI, pp. 687­ 689. М онгол УЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ шингэсний гэрч баримт нь Архангай аймгийн Их тамир сумын нутгаа олдсон Түрэгийн түрүү хаант улсын үед холбогдох Бугатын хошөө хэмээ нэрээр алдаршсан согд, брахми бичигт пайлуур хөшөөний оройн чимэг дэ дүрслэл юм. Энэ хөшөөний оройн хэсэгт чонын бие товойлгон цоолборло түүний доор хүний биеийн жижиг дүрс гаргаж чимэглэсэн байна. Үүнийг, өлөгчин чоно хүүхдийг тэжээн өсгөж түүнээс нь түрэг угсаатан үүсэн бүрэлдсэн хэмээн өгүүлсэн домгийн үйл явдлыг дүрсэлжээ гэж судлаачи үздэг1. Түрэгийн хаант улсын эхэн үед холбогдох энэ хөшөө нь тэдний гара үүслийн домгийг биет байдлаар дүрслэн үзүүлснээс гадна хөшөөний үсэг бичгийг согд болон зарим хэсгийг брахми үсгээр үйлдсэн байгаа нь түрэгүү энэтхэг иран хэлт овог аймагтай нягт уялдаа холбоотой явж, тэдний соёлы ололт дэвшлийг тусган авч, бурхны шашныг дэлгэрүүлж байсны нэгэ баримт болдог ажээ. Түүнчлэн Түрэгийн соёл үүсэн бүрэлдэхэд Угор, Самоед болон Монгол угсаатны нөлөө оролцоо байсан нь тодорхой болжээ2. Эртний түрэгүүд угсаатны хэв шинжийн хувьд чухам ямар байсан н анхаарал татах асуудал билээ. Судлаачдын үзэж байгаагаар тэд Төв Азий түрэг хэлт ихэнх ард түмний нэгэн адил дийлэнхдээ монголжуу төрхтө байжээ3. Хүн судлаач эрдэмтдийн судалгааны баримтаас үзэхэд, монголжу төрхтөн Алтайн бүс нутагт М Э Ө I мянганы дувд үеэс4, Дундад Азид МЭӨ мянганы сүүл үеэс нэвтрэн орж зонхилох болсон нь Хүннү нар хүчийг олж нутаг тэлэн тархсантай холбоотой юм5. Манай судлаачдын судалгаан баримт монголчуудын генийн сан Монгол нутаг дахь онцлогтойг гэрчил байна6. Монгол төрхтний умарт салаа буюу Төв Азийн монгол төрхтө ийнхүү өвөг дээдсийн голомт нутагтаа бүрэлдэн буй болсон нь бүр хүрлий үеэс уламжлан хүннү, түрүү нүүдэлчдийн үед өвлөгдөн ирж ээ7. Дээ дурдсанаар Алтайн уулс, Дундад Ази, Дорнод Туркестанд шилжин сууса монгол төрхтөн, уг нутгуудаар өмнө нь оршиж байсан европ төрхтэй Динли нартай хольцолдон эдгээрийн аль алинийх нь шинж чанарыг хадгалса завсрын төрх үүсэн бүрэлдэх эхийг тавьжээ. Аль шинж давамгайлах нь бү нутгийн хэмжээнд харилцан адилгүй, зүүнээс баруун тийшлэх тута монголжуу төрхийн хэмжээ багасч европжуу төрхийн эзлэх хувийн жин ихсэх байдалтай тархах болжээ. Угсаатан бүрэлдэх үйл явц энэ нутагт цааши ч үргэлжилсээр, Төв Азиас монгол төрхтний шинэ шинэ шилжилт хөдөлгөө давалгаалан гарахын хэмжээгээр өөрчлөлт орсоор яваандаа Дундад Азийн 1 2 3 4 5 6 7 С.Г.Кляш торный, В.А.Лившиц. Согдийская надпись из Бугута. Countries and Peoples of th East. Vol. X. Moscow, 1971, стр. 126. History o f civilizations o f Central Asia. Vol. 3, UNESCO Publishing. 1996, p. 330. М ан н ай-О ол M.X. K вопросу o тю рки зац ии н аселения Тувы. П роблемы соврем енной тюркологии. Материалы II Всесоюзной тюркологической конференции. 27-29 сентября 1976, г. Алма-Ата, 1980, стр. 333. Потапов Л.П. Очерки по истории алтайцев. М -Л., 1953. стр. 135. В.В.Гинзбург. Материалы к палеоантропологии восточных районов Средней Аэии. КСИЭ, Том 11, 1950. Ж.Батсуурь. Монголчуудын өлгий нутаг, гарал үуслийг генетикийн судалгаагаар мөшгөсөн нь. Олон улсын монголч эрдэмтдийн V их хурал. III боть УБ., 1992. тал 59-65. Д.Түмэн. Антропологическая характеристика кочевников раннего средневековья Монголии (I тыс. Н.Э.) Mongolica. vol. 2. (23), (24) 1991, 1992. Ulaanbaatar. pp. 79-95, Л эл АНГИ. Монгал нутагт байсан эртнии улс, аймгуул өнөөгийн түрэг угсаатны зонхилох ш инж болсон монгол төрх илүү давамгайлсан Өмнөд сибирийн хэмээх хэв шинж үүсэн бий болох үндсийг тавьжээ. Монгол нутагт их хэмжээгээр тархсан хүн чулуун хөшөөний дүр байдал ч тэдний монголжуу төрхтэй байсныг гэрчлэх ба эдгээрийг судалсан эрдэмтэн судлаачид тэрхүү онцлогийг тэмдэглэсээр ирж ээ1. Ийнхүү түүх, археологи, хэл шинжлэл, хүн судлалын ухааны баримт хэрэглэгдэхүүн цөм эртний түргүүд үүсэн бүрэлдэхэд монгол төрхтний үүрэг оролцоо нэн их байсныг гэрчлэн харуулдаг билээ. Улс төрийн туух. 546 онд Түрэгийн зонхилогч Буман (Түмэн)* Жужаны ноёрхолыг эсэргүүцэн боссон тэлэ аймгийг гэнэдүүлэн цохиж өөрийн харьяанд оруулан цэрэг зэвсгийн хүчээ зузаатгасан нь Жужаны эсрэг цэрэглэн байлдаж ноёрхлоос нь гарах боломж бүрдүүлжээ. Ингээд Буман хаан Жужаны хаантай ураг барилдахаар элч илгээж тулган шаардсан нь хүчиндээ эрдэждайн үүсгэхээр өдөөн хатгасан алхам байв. Жужаны хаан энэ явдалд ихэд хилэгнэж шууд татгалзсан хариу өгсөн нь түрэгийн хүчин чадлыг бодтой үнэлж чадаагүйн илрэл байв. Үүний хариуд Буман, энэ үед Хятадад тогтож байсан Баруун Вэй улсын Вэньди хааны гүнжийг авч ургийн холбоо тоггоон гадаад байдлаа бэхжүүлж авсан нь Жужан улсыг эвдлэн бутаргах талаар Вэй улсын баримталж ирсэн бодлоготой яв цав нийцэн, дайнд амжилт олох таатай нөхцлийг бүрдүүлжээ. Ингээд 552 онд Буман Жужаны эсрэг аян дайнд мордож тэдний цэргийн хүчийг хиартал цохив. Жужаны хаан Анахуань амиа хорлон, түүний хүү Яньлочен, өөрийн холбоотон Умарт Хятадын Ци улсад зугтан гарснаар Төв Ази дахь Жужаны ноёрхол төгсч, түрэгүүд, тэдний харьяанд байсан олон овог аймгийг захиргаандаа авч их улс байгуулах эхлэлийг тавьжээ. Буман, Жужаны зонхилогчийн «хаан» цолыг авч биеэ «Эл-хаан» хэмээн өргөмжилсөн нь, цаашид түрэгийн зонхилогчид хаан цол хэрэглэхийн эхлэл болжээ. Жужаныг ялан дарж эзэмшил нутгийг нь эрхэндээ оруулснаас хойш тун ч удалгүй Алтайн түрэгүүдийн байгуулсан хаант улсын төв нь Монголын төв нутаг Орхон голын савд шилжсэн байна. Төв Азид мандан хөгжсөн аливаа улс бүхэн Хангайн нуруу, Орхоны сав газраар төвлөн нутаглахыг эрмэлздэг байсан нь байгаль-газарзүйн онцлог хийгээд эртний түүхэн уламжлалтай холбоотой тул алтайн түрэгүүд ч энэхүү зүй тогтлын дагуу анх тодрон гарсан газар нутгаасаа ихээхэн зүүншилж, нүүдлийн мал аж ахуйн зэрэгцээ газар тариалан, суурин амьдрал эрхлэх таатай нөхцөл бүрдсэн тэрхүү нутагт төвлөрөн суухыг эрмэлзсэн байна. Буман хаан 552 оны сүүлээр таалал төгсч түүний хүү Коло, хаан ширээг Исиги хаан цолтойгоор залгамжилсан боловч удалгүй нас нөгчжээ. Ин-гээд Коло хааны дүү Кигинь, Муюй хаан цолтойгоор хаан ширээнд заларчээ. Энэ хааны үед түрэгүүд нэлээд амжилтай дайтаж гадаад байдлаа ихээхэн бэхжүүлсэн байна. Тухайлбал Хятадын цэрэгтэй хүч хавсран сяньбийн 1 * A. Wiercinski. Typological affinities o f the stone head from G oun-nanyn (Central Mongolia). Central Asiatic Journal, vol. VIII. N»3, September 1963. p. 195. Э нэ хааны нэрийг нангиад сурвалжид Түмэн, түрэг хөшөөний бичээст Буман гэжээ. Монгол ҮЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ угсааны тогон (тугухунь) нарыг бут цохисноос гадна дорно зүгт татаби, кидань, гучин татар зэрэг монгол угсааны аймгуудыг эзлэн захирч хил хязгаараа тэлжээ. Түрэгүүдийн баруун зүгт хийсэн аян дайныг Буман хааны дүү Истеми толгойлж Баруун тэнгис (Арал нуур)-ийн умард биеэр нутаглах, хионит, вар, огор зэрэг аймгуудийг эзлэн Ижил мөрөнд тулж очсон ба Урал хавийн тал нутгийг эрхэндээ оруулжээ1. Тэрвээр «ябгу» цолыг хүртэж хаант улсын баруун хэсгийг захирах болсон нь улмаар Түрэг улс баруун, зүүн хэмээн хоёр хуваагдахын эхлэл болсон юм. Энэ бүх байлдан дагуулалтын үр дүнд түрэгийн нутаг дорно зүг Солонгосоос Баруун тэнгис хүртэл 10 000 ли, элсэн цөлөөс Умарт тэнгис (Байгаль нуур) хүртэл 5000-6000 ли хүрэх болжээ2. Ийнхүү Бүх Азийн тал нутгийг хамарсан хүчирхэг их улс бүрэлдэн буй болсон нь Хятад Византи, Иран зэрэг тэр үеийн томоохон гүрнүүдтэй өрсдлдөх хүчин болж, тэдний улс төрийн бодлогод бэрхшээл учруулах болов. Тухайн үед Хятад оронд тогтож байсан Бэй Ци, Бэй-жоу улсын аль аль нь түрэгийн цэрэг зэвсгийн хүчийг харгалзан үзэхээс өөр замгүй болж, ураг барилдан найрсаг харилцаа тогтоохыг эрмэлзэж байлаа. Тухайлбал Жоу улс жил бүр 100000 толгой торгоор алба барьдаг байжээ. 572 онд Кигинь хаан нас барж түүний дүү Тобо, хаан орыг залган авчээ. Энэ үед түрэгүүд, цэрэг зэвсгийн хүчинд тулгуурлан Ци, Жоу улсын аль алинтай нь холбоо тогтоон жил бүр алба татвар авдаг байв. Удаа дараагийн байлдан дагуулалт, Хятадаас авах алба татварын хүчинд Түрэг улс ихэд хүчжиж бэхжсэн боловч феодалжижбуй язгууртан бэгүүдийн бие даан орших эрмэлзэл хүчтэй болж, улс гүрэн дотроосоо задран бутрах аюул тулгарч, харин Хятад орон Сүй улсын захиргаанд дахин нэгджээ. Ийнхүү Түрэг улс нь 582-603 оны үед, Орхоны хөндийд төвлөрсөн Дорнод Түрэг, Дундад Азид төвлөрсөн БаруунТүрэгийн хаантулсууд болон бүрмөсөн задарснаар барахгүй эдгээр нь дотооддоо мөн хямран тэмцэлдэж байжээ. Шаболио хаан (581-587) ор суумагц Монгол нутагтбайсан үеэл дүү Яньло, Далобянь нар урважтус тусдаа бие даасан байна3. Түүнчлэн өрнөөс Баруун Түрэгийн хаант улс, дорноос Кидан довтлон шахамдуулах болсон ба энэ үед хятадын бодлого нь Түрэгийн хүчин чадлыг аль болохоор задлан бутаргаж бүрмөсөн сөнөөхөд чиглэж байлаа. Түрэгийн язгууртнууд хоорондын тэмцэлдээ хятадын хүчийг ашиглах явдал гарч байсан нь тэднийг задлан бутаргах уламжлалт бодлогод нь бүр ч нийцэж байв. Шаболио хаан, дотоодын тэмцэлдээ Хятадын тус дэмийг авахын тулд, тэднээс хараат байдлыг хүлээн зөвшөөрч алба барихад ч хүрч байв. Түрэгийн дотоод тэмцэл улам бүр ширүүссэн нь, тэднийг өөр хооронд нь эвдрэлцүүлэн хүч^ЙГ нь барж улмаар харьяандаа оруулан авах гэж зүйл бүрээр оролдож байсан Хятадын бодлоготой шууд холбоотой юм. Харин Шиби хааны үед (609-619) Дорнод Түрэгийн хаант улс, Сүй 1 2 3 Л.Н.Гумилев. Древние тюрки. М., 1967, стр. 35. ' Н.Я.Бичурин. Дурдсан зохиол, стр. 229. Рене Груссе. Азийн нүүдэлчин үндэстний түүх; Содномжамц, Хех-Өндөр орчуулав. Өвөр М онголын Ардын хэвлэлийн хороо, 1999. А эл АНГИ. Монгол нүтагт байсаи эртний улс, аймгуул улсын дотоодод гарсан хямралыг ашиглан түр зуур сэргэж дайн байлдааны ажиллагаа өрнүүлэх болжээ. Тэр үеийн тухай нангиад сурвалжид, «цэргийнх нь тоо сая хүрч байсан ба умар зүгийн нүүдэлчид хэзээ ч ийм хүчирхэг байсангүй» гэж тэмдэглэсэн нь би й 1. Энэ нь маш их хэтрүүлсэн тоо бөгөөд Түрэгийн байлдааны амжилт нь цэргийн тооны олонд биш, Сүй улсад будлиан хямрал үүсч дотоод байдал нь доройтсонтой холбоотой юм. Хиели хааны үед (620-630) түрэгүүд цэрэглэн хятад лугаа олон удаа байлдсан билээ. Энэ хугацаанд Түрэгийн хаад, Хятадын дотоод тэмцэлд идэвхтэй оролцож Сүй улс мөхөж Тан улс (618-907) мандахад багагүй үүрэг гүйцэтгэжээ. Тан улс дөнгөж үүсч тогтсоныхоо дараа хараахан бэхжиж амжаагүй байсан тул Түрэгийн довтолгооны эсрэг шийдвэртэй арга хэмжээ авч чадахгүй байсан тул бэлэгсэлтээр аргацаан тогтнож байв. Гэвч Тан улс удалгүй дотоод байдал нь бэхжиж хүчийг олмогц түрэгийн эсрэг хандаж эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг шургуу явуулж эхлэв. Тан улсыг үүсгэн байгуулагч Ли Ши Минь хятад цэрэгт шинэтгэл хийж байлдааны хүч чадал, зохион байгуулалтыг ихэд сайжруулсан байна. 626 онд Ли Ши Минь Тайзун цолтойгоор Тан улсын хаан сууринд сууж, «гадаадын дайн байлдаанаар дотоодын амгалан тайван байдлыг хангах» бодлого явуулж эхэлжээ2. Тан улс, Түрэгийн дотоод тэмцэл самууныг ашиглаж, ялангуяа Түрэгийн хаадын хүчээр нэгтгэн захирах бодлогод дургүйцсэн олон аймгийн зонхилогчийгөөгшүүлэн биедээтатаж, нэгдмэл улсын хүчин чадлыгдотроос нь сарниулахад голлон анхаарав. Түрэгийн харьяанд байсан олон аймаг бослого гарган харьяаллаас гарч Хятадад дагаар орох боллоо. Дотроосоо тарж бутран, гадны хүчинд эсэргүүцэл үзүүлэх чадалгүй болсон Түрэгийн үлдэгдэл хүчийг Т айзун хаан 630 онд цэрэг хөдөлгөн бут цохиж Хиели хааныг, үлдсэн хүн ард, мал сүргийнх нь хамт олзлон авч их говь хүртэлх нутгийг бүрэн эрхшээлдээ оруулжээ. Ийнхүүтусгаар улс гүрэн байгуулж оршин тогтносоор ирсэн түрэгийн ард түмнийг эрхэндээ оруулах гэсэн нангиад хаадын эзлэн түрэмгийлэх бодлогыг Тан улс гүйцэлдүүлж түрэгийн ард түмэн 50 орчим жил хятадын эрхшээлд орсон байна. Говиос хойш Байгал нуур, Алтай, Хянганы хоорондох нутаг Сеяньто аймгийнхны мэдэлд орж олон тооны түрэг нар сеяньтог дагажээ. Тан улсын захирагчид, түрэгийн цэргийг алс холын аян дайнд нэмэлт хүч болгон ашиглах, тайван цагт, хил хязгаарыг сахин хамгаалах алба гүйцэтгүүлэх болов. ' " Түрэгийн ардтүмэн Тан улсын ноёрхолыгхүлцэн тэсвэрлэхгүй тусгаар тогтнолыг мөрөөдөн аятай цагийг хүлээсээр байсан нь Орхоны хөшөөний бичээсттод тусгагджээ. «Хамагтүрэгийн харц иргэн өгүүлрүүн: Эл улс бөлгөө би. Эл улс маань хаана байна. Хэн дор улсуудыг дагуулнам билээ би. Хаантай улс билээ би. Хаан маань хаана буй? Ямар хаанд сэтгэл хүчээ өгнөм билээ би. Тийн хэмээгээд нанхиад хаан дор дайсан болж хуучин нутагтаа хүчийг тэжээсүсэй хэмээн нүүж эчвэй»3. Түрэгүүд харийн дарлалыгтэвчин 1 2 3 Н.Я.Бичурин, Собрание сведении... стр. 245. Л.Н.Гумилев. Древние тюрки. стр. 190. Г.Амар. М онголын товч түүх. Тэргуүн дэвтэр. УБ., 1934. тал 102-103. Монго/ УЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ сууж эс чадан, бослого хөдөлгөөн гаргаж тэмцсээр байжээ. §2. Түрэгийн хожуу хаант улс Улс төрийн түүх. Түрэгийн түрүүчийн бослого дарагдаад жил ч өнгөрөөгүй байхад Нангиадын эсрэг дахин том бослого гарч нэн эрчимтэй өрнөв. Энэ бослогыг Түрэгийн сурвалжит язгууртан Күтүлүг, Нанхиадын эрхшээлд хүмүүжин боловсорсон зөвлөх түшмэл Тонькжук нар удирджээ. Сурвалжид тэмдэглэснээр Күтүлүг бол Хиели хааны холын садан бөгөөд Ханьли-Юаньи овгийн ноён, үе улирах Түдүн цолтой байжээ. Фунаний бослого дарагдсанаас хойш Цүньцай уулын дэргэд сууръшиж Хэйшя хотыг барьсан нь тэдний тоо 5000 хүрч байжээ хэмээн сурвалжид тэмдэглэсэн байна. Күтүлүгийн бослого эхнээсээ амжилт олсон шалтгаан нь тэрбээр бослогын эхлэл цаашдын явцыг маш нарийн төлөвлөн, өөрийн бодит хүчинд зөв зохицуулсанд оршино. Тэр эхлээд шууд Хятадын эзэн хааны цэрэгтэй тулалдахын оронд ямар ч ажиггүй байсан Есөн овгийн Уйгурыг гэнэдүүлэн дайрч, цаашдын дайнд зайлшгүй хэрэгтэй адуун сүрэг олзлон авчээ. Юуны өмнө их хэрмийн дагуух Ордосоос зүүнших нутгийн хилийг бэхэлсэн шугамуудыг гэнэтийн дайралтаар устгав. Энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гараад цаг төр тайван бус байснаас гадна Түвэдтэй хийж байсан дайнд ихээхэн цэргийн хүч оролцож, Түрэгийн бослогыг дарах сөхөөгүй байв, Ийм нөхцөлд Түрэгүүдийн эрх чөлөөний төлөө тэмцэл амжилтыг олж, Нангиадын 50 гаруй жилийн дарлалаас гарч, Күтүлүгийг Элтэрэс хаан буюу улсыг хураагч хаан цол өргөмжлөн төр улсаа байгуулсан байна. Күтүлүгийн байгуулсан улс нь Монголын төв нутаг Хангай уулын хавиар төвлөрч байжээ. 693 онд Элтэрэс хааныг таалал төгсөхөд түүний дүү Можо (Капаган) хаан (691-716 он) орыгзалгажээ. Түүний хаанчлалын үед Түрэгийн хоёрдахь хаант улсын цэрэг улс төрийн хүчин чадал туйлдаа хүрэхийн хамт бууран доройтохын эхлэл тавигджээ. Умард Хятадын цэргийн хүчин болон эргэн тойрны овог аймгууд лугаа олон удаа амжилттай дайн хийж, газар нутгаа тэлжээ, 693-706 онд Капаган хааны цэрэг Шар мөрнийг (Хуанхэ) зургаан удаа гатлан Умард Хятадын нутаг руу гүн нэвтэрч байжээ. Хятадын цэрэг Түрэгийн довтолгоог олигтой эсэргүүцэн тулалдаж чадахгүй байлаа. Хатан хаан Ү цзи-тян, Капаган хаанд их хэмжээний дайны төлбөр өгч байнга их бэлэг сэлт илгээдэг байсан нь үнэн чанартаа алба барьсан хэрэг байв. 696­ 697 онд Киданыг эрхэндээ оруулснаар Хятадын цэрэг зүүн хойт зүг Хянганы өмнөд биеэр давших явдлыг зогсоож, улсынхаа дорнод хил хязгаарыг төвшитгөлөө. Мөн баруун зүгт цэрэг зэвсгээ хандуулж 701 онд хааны дүү Тардушын шад Могилян, 16 настай дүү Күльтегиний хамт цэрэг удирдан довтолж Чүйн овгуудыг эзлэн Түрэгийн захиргаанд авчээ. 703-706 оны үес Түрэг, Хятадын хооронд найрсаг харилцаа тогтоод байхад Уйгур, Киби, Сыгэ, Хунь овгийнхон Хятадад даган орсон байна. ЛЭЛ АНГИ. Монгол нүтагт баисан эртний улс, аймгуул Энэ үеэр М огилян, Күльтегин нар Байгал орчмоор нутаглаж байсан Байыркү овгийн бослогыг даржээ. Үүгээр Хэрлэнгийн эх Байгал нуур хүртэлх нутгийг эрхэндээ оруулав. Түрэг улсын умард болон өрнөд хил хязгаар нь 699-708 оны үед Тагнын уул Алтай, Тарвагатай орчмоор байжээ. 709 онд Түрэгийн цэрэг Енисейн эхийг зорьж, тэр нутгийн Чик Азуудыг эзлэн аваад улмаар мэргэн Тоньюкукын удирдлагаар Кыргизийг эрхэндээ оруулав. 710-711 онд Тюргеш нарыгяландийлж Долоон гол орчмын нутгийг эзлэв. Тоньюкук буруудан бүхий Тюргеш нарыг мөрдөн явсаар Сыр-Дарьяа мөрнийг гаталж Тохарын улсын хил хязгаарт тулж очсон байна. Гэвч Самаркандын дэргэд Арабын цэрэгтэй тулалдах үед ар талаасаа тасран салсан Т үрэгийн цэрэг ихээхэн хэмжээний гарз хохирол амсаж дөнгөн данган буцаж Алтайд хүрч иржээ (713-714). Тэндээсээ Бэйтин буюу Бешбалык хотыг бүслэн байлдсан их цэрэгтэй нийлжээ. Гэвч энэ довтолгоо амжилтгүй болж Түрэгүүд зургаан удаагийн тулалдаанд ялагдан бүслэлтээ орхихоос өөр замгүйд хүрчээ. Энэ үес Төв Азийг эзэрхэн захирах гэсэн Хятадын бодлого ихээхэн хүчтэй болсноос гадна Түрэгийн захиргаанд орсон олон овог аймаг үймэн тэмцэх нь их байв. Долоон мөрөн, Тэнгэр уул хавийн баруун Түрэгүүд ч босч тэмцэв. Татаби, Кидан аймгийнхан Хятадад даган оржТокуз, Огузууд бослого гарган Түрэгүүдийн хувьд байдал тун хүнд болжээ, Гэвч авьяаслаг жанжин Күльтегиний цэргийн ур чадварын хүчинд, босч тэмцсэн Уйгур, Карлук, Байыркү аймгуудыг цэрэглэн дарж дахин эрхэндээ оруулсан байна. Түрэгийн цэрэг дайны бодлого ийн амжилттай болсон нь хэд хэдэн учир шалтгаантай юм. Капаган хааны удирдлагаар тэд хил хязгаарын асуудлаа ихэд анхаарч чухам энэ зүг хандуулсан бодлого баримталсан бөгөөд энэ нь өшөө хорслоо тайлахад чиглэж байв. Тэд 50 жил Нанхиадын эрхшээлд байхдаа Хятад гүрний дотоод бүтэц зохион байгуулалтыг дэндүү сайн мэдэх болжээ. Түрэгийн цэргийн гол удирдагч Тоньюкук Хятад газар төрж, нанхиад ёс заншлын дагуу өсч хүмүүжин боловсрол мэдлэг олж авсан хүн байлаа. Түүнчлэн чухам ийнхүү Түрэгүүд хүчийг олж, тал нутгийг бүхэлд нь эзэмшин байх энэ үес Хятадад төрийн эргэлт гарч, Тан улсын төрийг хатан хаан Ү цзи-тян зүй бусаар булааж авсан үе байжээ1. Капаган хаан нас өтөлж зан авир нь догширч, харьяат аймгуудаа харгислан дарлах нь нэн хэтэрснээс олон овог аймаг түүнд захирагдан дагахаа больж эхлэв. Түүнчлэн дайн байлдааны азгүй явдлуудаас үүдэн, дагаж орсон олон овог аймаг босч тэмцэх болжээ. Кидан нар салан тусгаарлаж Карлукууд бослого гаргасан ба Токуз, Огузийн овгууд мөн тэднийг дагалдав. Токуз, Огуз нар 5 удаагийн тулалдаанд дарагдсан ч тэдний бослого үргэлжилсээр байжээ. 716 онд Байыркү аймаг босон тэмцэж Туулын хөвөөн дэх Капаган хааны орд өргөөг дайрсан ба довтолгоог няцаасан ч хаан өөрөө отолтонд орж алагдсан байна. Капаган хааныг, 698 оноос «Тардушын шад» цол зүүсэн Эльтерес хааны 1 Thom as J. Barfield. The Perilous Frontier. N omadic Empires and China. Basil Blackwell. First published 1989. p. 147. М О Н ГО / УЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ ууган хүү залган авах, түүнийг дүү нь болох Күль-Тегин залгамжлах ёстой байжээ. 716 он гэхэд тэд хоёул алдар цуутай цэргийн эрхтэн болсон байлаа. Гэвч Капаган хааны шадар туслагчдийн дэмжлэгтэйгээр түүний хүү Бегю хаан орыг залгажээ. Ийнхүү хууль ёс зөрчсөнд хилэгнэсэн цэрэг дайны нэрт баатар Күль-Тегин Түрэгийн бүх овог аймгийн дэмжлэгтэйгээр орд өргөөг дайрч Бегю хааныг алж өөрийн ах Билгэг (716-734) хаан ширээнд залсан байна. Күль-Тегин зүүн жигүүрийн ноён, бүх цэргийн жанжин болжээ. Билгэ хаан, эцгийнх нь байгуулсан төр улс мөхлийн ирмэгт тулаад байсан хүнд хэцүү цаг үед хаан ширээнд суусан ажээ. Харьяанд нь байсан аймгууд бослого гарган тэмцэж байлаа. Түрэгийн үндсэн аймгууд ч үймээн хямралд оров. Билгэ хаан энэ бүх байдлаас бэрхшээж хаан ширээнд дүү Күль-Тегинийг суулгахыг санал болгосон ч тэрээр хаан ор залгах уламжлалт ёсыг зөрчихийг бодсонгүй. Ингээд Билгэ хаан шийдвэртэй арга хэмжээ авч эхлэв. Билгэ хаан суусан боловч үнэн хэрэгтээ бүх эрх мэдэл Күль-Тегиний гарт байж ээ. К үль-Т егиний туш аалаар өмнөх К апаган хааны ураг төрлийнхөн түүний ойр шадар хүмүүсийг албан тушаалаас нь огцруулж, хүйс тэмтрэн устгав. Эдний дундаас гагцхүү Тоньюкукыг хөндсөнгүй. Учир нь Тоньюкук Билгэ хааны хадам эцэг байснаас гадна ард нийтээр түүнийг хүндэтгэн эмээдэг байсныг харгалзсан ба хэсэг хугацааны дараа Тоньюкукыг мөн төрийн зөвлөх болгожээ. Ингээд Билгэ хаан, Күль-Тегин нар Уйгурыг довтолж бут цохисноор Токуз, Огузын аймгийн эсэргүүцлийг зогсоож, их хэмжээний олз омгийг олсон байна. 718 оны зун Киданыг бут цохиж, Хянган хавийг дахин эзэллээ. 716 оны өөр хоорондын дайн хямралын үед Хятад руу дүрвэд гарсан Түрэгийн овог аймгууд 718 онд дахин Билгэ хааны захиргаанд эргэж ирлээ. Ц эргийн хүчин зузаадан бэхэжсэнээр Билгэ хаан өмнө зүг Хятад руу дайлахыг эрмэлзсэн боловч Тоньюкукын чармайн зөвлөснөөр үүнээсээ татгалзаж харин найрамдлын гэрээ байгуулах элчийг илгээжээ. Энэ үед Түвэдтэй найрамдлыголоод байсан эзэн хаан Сюань Цзүн Түрэгийн бэхжиж амжаагүй сул дорой байдлыг ашиглан хялбархан ялж болно хэмээн найдаж энэхүү саналыг эрс няцаасан байна. > 720 онд Басмыл, Кидан зэрэг холбоотны морин цэргээр цохилтын гол хүч нь бүрдсэн Хятадын их цэрэг Өтүкений уулсын зүг хоёр замаар довтолжээ. Түрэгүүд Тоньюкук сайдын зөвлөснөөр байлдааны уран нарийн арга хэрэглэж эдгээрийг ээлж дараалан бут цохисон байна. Тоньюкукын толгойлсон цэрэг Басмылыг бут цохиод үлдэн хөөх замдаа Бешбалыкийг эзлэн авчээ. Улмаар Ганьсуд нэвтрэн орж Лянчжоу тойрог дахь Хятадын цэргийг устгажээ. Билгэ хааны толгойлсон хэсэг тэндээс дорно зүг эргэж Кидан нарыг бут цохив. Найрамдал байгуулах тухай Билгэ хааны саналыг Сюаньцзун хаан дуртай хүлээн авчээ. Энэхүү 720-721 оны дайн нь Түрэгийн хаант улсаас Хятад гүрэнтэй хийсэн сүүлчийн дайн байлаа. Хятадын эзэн хаан найрамдалт харилцаагаа эвдэхийг хүсээгүйгээс гадна Билгэ хаан өмнөх Капаган хааны чиг бодлогоос татгалзсан байжээ. Билгэ хаан Хятадтай худалдааны харилцааг аажмаар АЭЛ АНГИ. Монгол нутагт байсан эртний улс, аймгуул өргөтгөж эзэн хааны гэр бүлтэй ургийн харилцаа тогтоөн хэн хэнийхээ дотоод хэрэгт оролцохгүй байхыг чухалчилж байв. Сюанцзун хаан ч умарт хилээ тайван намжуу байлгасныхаа төлөө их хэмжээний шан харамж хүртээж байжээ. Зөвхөн 727 онд гэхэд л Хятадын эзэн хаан Билгэ хаанд уламжлал ёсоор 30 агг барьсных нь хариуд 100 000 толгой торго бэлэглэж байв. Зөвхөн 724 онд Хятадын цэрэг Кидан Татаби нарын зөрчилдөөнд Татабийн талд тусалсных нь хариуд дорнод хилийнхээ аюулгүй байдлыг сэргийлэх зорилгоор Татабийн эсрэг дайтаж ялсан юм. Харин Хятад, Түрэг цэргийн шууд мөргөлдөөн гарч байсангүй. 723-724 оны өвөл цаг Түрэгүүдийн хувьд тун хүнд хэцүү байсан бөгөөд зудад олонмалаа алджээ. Хавар нь Огуз, Татартай дахин байлдаж эхэлсэн нь өмнөх жилүүдийн ололт амжилтыг алдах аюулд хүргэв. Асар их хүчин чармайлт гаргасны хүчинд босогчдыг дарж дотоод байдлаа төвшитгөж чадлаа. 727 онд Билгэ хаан Түвэдээс дэвшүүлсэн цэргийн холбоо байгуулах явдлаас татгалзсаныхаа шанд Хятадтай хилийн худалдаа өргөтгөх боломж бүрдүүлжээ. Энэ үеэс эхлэн Түрэгийн хаанд жил бүхэн их хэмжээний торго бэлэглэх болжээ. 731 онд Күль-Тегин нас нөгчив. Билгэ хаан ихэд гашуудан түүний дурсгалд сүр төгөлдөр тахилын онгон байгуулсан ба энэ явдалд Хятадын хаанаас тусгай элч томилон илгээж гашуудлын үг хүргүүлэхийн хамт чулууч урчууд гарган тахилын сүм цогцолж үзэмжтэй сайхнаар чимэглэн хөшөөний үг сийлүүлжээ. Билгэ хаан ч төдий л удаан насласангүй, 734 онд шадар хүмүүсийнх нь нэг болох Мэйлучжо гэгч хорлон алжээ. Хаан амьсгал хураахын өмнө хорлогчийг цаазаар авч ураг төрлийнхнийг нь бүгдийг хүйс тэмтрэн устгаж амжжээ'. Хятадын эзэн хаанаас энэ явдалд мөн л дээрхийн адил хүндэтгэл үзүүлсэн байна. Түрэгийн түүхийн энэхүү догшин ширүүн дуулиант он цагийн түүхийг бүтээлцэж явсан ах дүү хоёрын тахилын онгон эдүгээ Орхоны Хөшөө Ц айдамы н хөндийд он ж илийн уртыг давж хадгалагдан үлдсэн нь өөрсдийн түүхээ өөрсдийн гараартуурвин үлдээсний биет дурсгал болон мөнхөрчээ. Билгэ хааны орыг залгасан түүний хөвгүүд Ижань хаан (734-739) ба Тэнгэри хаан (740-741) эцгийнхээ бодлогыг үргэлжлүүлэхийг зорив. Гэвч 741 онд хаант улсын задрал эхэлсэн бөгөөд харьяат нутгуудыг захиран суусан Ашина овгийн засаг ноёд төв засгийн газартаа захирагдахыг больж эхлэв. Насан балчир Тэнгэри хааныг түүний авга ах Күтүлүг ябгу хороож хааны эрхийг булаан авсан байна. Уйгур, Басмыл, Карлукын холбоодтой дайн эхлэж энэ дайнд Күтүлүгябгу амиа алджээ. Ийнхүү 745 онд Түрэгийн хаант улс эцэслэн мөхөв. Газар нутгийнхаа зарим хэсгийг хадгалан үлдсэн Түрэгийн аймаг овгууд хожмын түүхэн үйл явдалд мэдэгдэхүйц үүрэг гүйцэтгэж чадсангүй. Билгэ хааны авч явуулсан арга хэмжээнүүд нь Түрэг улсыг түр зуур сэргээн эдийн засаг улс төрийн хүнд байдлаас гаргасан юм. Энэ үеийн Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах обитавших в Средней Азии в древние времена. т. I. М -Л., 1950. стр. 277. Монгол УЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ төрийн бодлогод Түрэг улсын гурван хааны зөвлөх асан мэргэн Тоньюкук их үүрэгтэй байжээ. Тоньюкукын дурсгалд зориулан бүтээсэн хоёр том гэрэлт хөшөө бүхий тахильтн онгон Төв аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт өнөөг хүртэл хадгалагдан үлджээ. Тоньюкук нь тухайн үед Түрэг улс Хятадаас Будцын болон Бомбын шашин авч Түрэгийн хүн ам номхрон зөөлөрч хятадчилагдахаас тун их сэргийлж байсны зэрэгцээ тэдний цэрэг зэвсгийн хүчийг бодитой зөв үнэлж шууд халдан довтлохоос зайлсхийн найрамдлын гэрээ байгуулахыг зөвлөж байлаа. Тухайн үед Түрэг улс хүчирхэг байсныг Билгэ хааны үнэнч шударга эевэргүү сэтгэл, Күль-Тегиний цэргийн ур чадвар, Тоньюкукын эр зориг, туршлага ухаантай холбон үздэг байна. Улс төрийн эдгээр мэргэн бодлоготнуудын үйл ажиллагааны дүнд Түрэг улс нэгэн үе сэргэн эдийн засаг, улс төрийн хүнд байдлаас гарч чадсан авч цаашид удаан насалсангүй. Зэвсгийн хүчээр нэгтгэн авсан овог аймгуудад эдийн засгийн холбоо тогтоож чадаагүй, язгууртан ноёд дайны хөлөөр улс төрийн эрх, хүчин чадлаа эрс нэмэгдүүлсэн нь тэднийг тусгаар тогтнох бодлого явуулахад хүргэсэн, тэрчлэн эзлэгдсэн аймаг ястнуудын эрх чөлөөний хөдөлгөөн зэрэг нь Түрэг улс унахын гол шалтгаан болжээ. Турэгийн аэк ахуй. Түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлдэг байжээ. Хятад сурвалжид тэднийг майхан, эсгий гэрт сууж өвс усны аяыг даган нэг газраас нөгөө газарт нүүдэллэдэг, мал аж ахуй, ан гөрөө эрхлэн махаар хооллож айраг уух ба арьс ноосон хувцас өмсдөг хэмээн өгүүлжээ. Түүнчлэн эртний түрэгийн хөшөөний бичээсэнд түрэгийн баян язгууртан хүн хэд хичнээн адуутай байсан тухай ч бичсэн зүйл бий. Үүнээс үзэхэд нүүдлийн мал аж ахуй тэдний эрхлэх гол ажил байсан ба энэ нь эртний судлалын олдвороор ч нотлогддог юм. Үүнд, эртний түрэгийн үеийн булшинд, унаж явсан морийг нь эмээл, хазаар, тоног хэрэгслийн хамт дагалдуулан тавьдаг нийтлэг заншил харагдцаг билээ. Түрэгүүд Алтайгаас анх гарах үес газар тариалан эрхэлж байсан ба хожим Орхонд төвлөн суухдаа энэхүү уламжлалаа үргэлжлүүлэн бүр өргөн хэмжээгээр тариалах оролдлого ч гарч байжээ. Тухайлбал, Можо хаан Хятадаас 100000 ху үр, 3000 тариалангийн багаж зэвсэг шаардаж байсан мэдээ бий. Түрэгийн дурсгал малтан судлахад тарианы ажлын багаж, сав суулгын зүйлс олддог. Гэвч нүүдотийн мал аж ахуй голлон эрхэлж үргэлж нүүж байдаг, цаг үргэлжийн дайн тулаан хийгээд орон нутгийн байгал, газар зүйн онцлогоос шалтгаалан газар тариалан нь мал аж ахуй шиг нийтийг хамран өргөн хэмжээгээр хөгжиж чадаагүй байна. Түрэгийн аж ахуйн туслах чанарын нэг салбар нь ан гөрөөний ажил байв. Тэр үеийн булшнаас буга, янгир, хандгайн эврээр хийсэн эдлэл хэрэглэлийн зүйл олдцог нь хүнс тэжээлийн зарим хэрэгцээг ан гөрөөгөөр хангаж байсныг гэрчилдэг. Гөрөөлсөн ан амьтныхаа махыг нь идэж арьс ширийг нь хувцас хийх, гэр орноо бүрэхэд хэрэглэдэг байжээ. Түүний хамт үнэт үслэг ангийн арьсыг хувцсанд хэрэглэх, алба татвар авах, худалдаа арилжаанд гаргах зэргээр ашигладаг байв. Нийт Төв Азийн нүүдэлчин аймгуудын нэгэн адил ав гөрөө нь аж ахуйн ач холбогдолтойгоос гадна А э л ангИ. М онго л н . таг байсан эртни8 үлс, айугүул дайн байлдааны бэлтгэл сургууль болдог байжээ. Манай оронд буй хадны зургийн дотор нум сумаар гөрөос авлаж байгааг дүрсэлсэн зүйл байхын хамт булшнаас ан амьтны яс элбэг олддог билээ. Түрэгүүд V зууны үед Алтайгаар нутаглан Жужаны харьяанд байх үеэсээ төмрийн хүдэр малтан боловсруулж, төмөр эдлэлээр алба барьдаг байсан ба эртний булш оршуулгаас, төмрийн дархны ажил хийж байсныг гэрчлэх биет хэрэглэгдэхүүн их олддог. Түрэгийн төмөр хайлах ажлын чанар, төвшинг, тэр үеийн булшнаас олдсон төмөр эдлэл, зэр зэвсгийн зүйлсээс тоймлон мэдэж болох юм. Байлдааны зориулалттай олон төрөл зэвсэг үйлдвэрлэж байснаас, зөвхөн сумын зэв гэхэд л хорь гаруй төрөл, түүнчлэн илд, сэлэм, жад, чичлүүр хутга, байлдааны сүх гэх мэт олон төрөл зэвсэг, мөн ялтсан хуяг, бамбай, морины хуяг, шөрөг төмөр зэрэг хамгаалалтын чанартай зэвсгийг уран чадмаг хийдэг байв. Тухайлбал, Төв аймгийн Алтанбулаг сумын нутагт буй Өнгөтийн хөшөө хэмээх дурсгалаас, дайсан довтлох үед тараан хаяж саатуулах зорилготой, газарт хаяхад дөрвөн үзүүрийн нэг нь заавал дээш харж унадаг, шөрөг хэмээх хамгаалалтьш зэвсэг олон гарсан нь тэр үед төмөр хайлах ажил эрчимтэй хөгжиж, дайн байлдааны зэр зэвсэг хийхэд голлон чиглэж байсныг харуулдаг. Түрэгийн холбогдолт эртний дурсгалт зүйлсийн дотор исгэрэх зэв, нарийн хийцэт нум, төмөр дөрөө, хазаарын амгай зуузай, эмээлийн гохдэгээ, бүсний үнэттовруун чимэглэл, унжлага зэрэг зүйлс элбэг тохиолддог нь зөвхөн төмрийн дарх төдийгүй мөн уран дархны ажил бузгай сайн хөгжсөнийг гэрчилж байна. Сурвалж бичгийн мэдээнээс үзэхэд, түрэгүүд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхлэх боловч тодорхой хэмжээгээр хот орон байгуулж байсан нь мэдэгддэг. Тухайлбал, түрэгийн хөшөөний бичээсэнд «миний эцэг хаан анх 7 эрийн хамт мордлоо. Түүний зах нутагт явсныг хотуудад суугсад сонсоод хотоос угтан гарч, ууланд суугсад уулнаас угтан бууж, бүгд нийлэн 70 эр болов» хэмээн өгүүлдэг. Тэрчлэн Дундад улсын түүхэнд, «Түрэгийн ханьли юаньи овгийн ноён Гудулу (Күтүлүг)-ийн харьяаттүрэгүүд Цун Цай уулын дэргэд суурыииж, Хэй-Ш а хотыг барьсан байна. Тэдний тоо 5000 хүн болж байсан» гэж 682 онд тэмдэглэжээ. Хэдийгээр, эртнйй судлалын шинжилгээгээр одоо хир Түрэгийн гэгдэх хот суурины дурсгалыг илрүүлэн судапсан зүйл үгүй боловч дээрх мэдээ баримтаас үзэхэд түрэгүүдийн дунд хот суурин барьж байгуулах ажил хөгжиж байсан нь илэрхий байна. Үүнийг нотлох биет баримт бол тэдний бүтээсэн тахил шүтээний барилга байгууламж болно. Эдгээрийг, тоосгоор барьж дээврийг тосгуур, нүүр ваараар чимэглэн, гаднах хэрмийг тойруулж усан татаал хийдэг байснаас гадна ус гүйлгэх тусгай шатаасан шавар хоолой ашиглаж байсан нь хот орон барих арга ухаан хөгжиж дэлгэрснийг харуулдаг билээ. Мөн чулууны ур дарх сайтар хөгжсөн нь тэдний бүтээсэн хүн чулуу, арслан, хонь зэрэг цоолбор дүрс, гэрэлт хөшөө урлан хийж байсан баримтаас тодорхой мэдэгддэг. Түрэгүүдийн дунд дотоодын арилжаа өрнөж овог аймгууд хоорондоо худалдаа солилцоо хийж байснаас гадна Хятад, Дундад Азийн улсуудтай ч харьцаж байжээ. Нангиад сурвалж бичигт Түрэг, Хятадын хооронд хилийн Монго/ УЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ худалдаа хөгжүүлж зах зээл нээж байсан мэдээ бий. Монгол нутгаас, түрэгийн үед холбогдох Тан улсын зоос элбэг олдохоос гадна тухайн үеийн булшнаас хятадын торго зэрэг эдийн үлдэгдэл гардаг байна. Эдгээр нь зөвхөн дайн тулааны олз төдий бус мөн арилжаа худалдаагаар орж ирсэн зүйлс болно. Түрэгийн нийгмийн байгуулал. Түрэгүүд төр улсаа байгуулан түүхийн тавцанд мандан гарсан үеэсээ өөрийн улсыг «эл улс» хэмээн нэрлэж ирсэн байна. Энэхүү «эл» хэмээх ү.гийн утгын талаар тайлбарласан олонхи эрдэмтдийн саналыг үзэхүл энэ нь гарал угсаа нэгтэй олон аймгийн зохион байгуулалттай нэгдэл гэж үзүүштэй байна. Түрэг улсын анхны хаан Буман өөрийн биеийг эл хаан хэмээн цоллосон нь улсын хаан гэсэн утгыгагуулжээ. Тэрчлэн Орхон-Енисейн бичээст олонт гардаг «бүдүн» хэмээх үг бол нийт ард түмэн, иргэн гэсэн утгыг илтгэсэн бололтой. Түрэгийн төр улсын толгойлогч нь хаан (каган) байв. Үүний зэрэгцээ мөн хан хэмээх цолыг ч хэрэглэдэг байжээ. Энэхүү хаан, хан цолыг түрэгүүд өмнө оршиж байсан Жужан улсаас уламжлан авсан гэх бөгөөд хожим нь монгол, түрэг угсааны бүх нүүдэлчдийн дунд өргөн тархан хэрэглэгдэх болжээ. Төр улсын дотор хааны дараа орох албан тушаал бол «ябгу» байв. Энэ цолыг Баруун Түрэгийн хаант улсын захирагчид хүртэж, угсаа залгамжлан эдэлж байж ээ. Ябгу нь хаан төрийн залгамжлагч биш, харин угсаа залгамжлагч хунтайз нь эрхлэх албан тушаалаас үл хамааран «тегин» цол авдаг байжээ. Хаан угсааны засаг ноёдод «шад» цол олгодог. Эдгээрээс дооших тушаалыг Ашина овогт үл хамаарах язгууртнууд авдаг, гэхдээ бүх албан тушаал нь үе залгамжилдаг байв. «Буюрук» хэмээх мөн нэгэн томоохон албан тушаал байсан бөгөөд түүнийг зарим эрдэмтэн тушаал олгогч, шийдвэр өгөгч гэсэн утгатай хэмээн тайлбарладаг. Түүнчлэн «тархан» хэмээх цол байсан нь алба татвар хураагч түшмэдийн нэр гэдэг. Мөн үүнийг алба гувчуураас чөлөөлөгдсөн тусгай эрхтэй хүмүүст өгөх цол гэх зэргээр тайлбарладаг. Түрэгийн нийгмийн доторхи сурвалжит язгууртан нарыг нийтэд нь «бег» хэмээн нэрлэж байв. Дээр дурдсан «ябгу», «шад» болон «буюрук», «тархан» хэмээх цолтонгууд нь бегүүдийн дундаас гавьяа зүтгэл буюу угсаа гарлаараа тодрон гарсан том сурвалжтанууд болно. Эд цөм бегүүдийн давхаргад багтаж байсныг батлах зүйл гэвэл, Күль-Тегиний хөшөөний бичээст буюрук, тархан нарын цолыг тавихдаа бег гэдгийг нь хамт бичсэн байдаг. Сурвалж бичигт өгүүлснээр Түрэгийн нийгэмд цэрэг иргэний 28 зэрэг дэв байсан гэдэг. Ямарваа зэрэг хэргэм, өндөр угсаа сурвалжгүй эгэл жирийн чөлөөт иргэнийг «кара бүдүн» гэж нэрлэдэг байжээ. Түрэгийн нийгэм нь зүүн, баруун жигүүр болон хуваагдцаг байсан нь цэрэг дайны зохион байгуулалттай холбоотой юм. Зүүн жигүүрийг төлөс, баруун жигүүрийг тардуш гэдэг байжээ. Эзлэгдсэн орны язгууртан сурвалжтаныг устган үгүй хийж, тэнд захиран суух албан тушаалтныг Түрэгийн бегүүдийн дундаас тохоон томилдогоос гадна алив улс орон сайн дураараа дагаж орсон тохиолдолд уг аймгийн ЛЭА АНГИ. Монгрл ттагт байсан эртниЧ үлс, айугуул эздийг хэвээр үлдээж тэдгээрээс алба татвар авдаг байв. «Тат» хэмээх үг бол монгол хэлний «жад» буюу харь газрын хүн гэсэн үгтэй дүйх ажээ. Түрэг хэлэнд «gul» буюу боол гэсэн үг бий. Аян дайнд олзлогдогсод, хүнд ялтныг боол болгодог бөгөөд шивэгчин эмэгтэйчүүдийг гэр зуурын ажилд зардаг байжээ. Нүүдэлчдийн нийгмийн онцлогоос болж боолын хөдөлмөр зөвхөн хэвшил төдий байсан нь ялангуяа эмэгтэйчүүдээс боол шивэгчин болгох нь илүүтэй байв. Амьдрал ахуйн онцлогоос шалтгаалан эрэгтэй боолын хөдөлмөр ашиглах нь харьцангуй бага байжээ. Бичгийн соёл. Түрэгүүд Төв Азийн нүүдэлчдийн уламжлалт соёлыг үргэлжлүүлэн хөгжүүлж эдийн болон утга соёлын арвин их өвийг үлдээжээ. Тэдний соёлын хамгийн гайхамшигт ололт бол «Орхон-Енисейн бичиг» хэмээн алдаршсан 38 үсэг бүхий авианы бичгийг зохион хэрэглэж төр улсынхаа түүхийг тэмдэглэн бичиж үлдээсэн явдал болно. Түрэгүүд хэдийгээр Нангиад мэт эртний хөгжилт улс оронтой хөрш зэргэлдээ нутаглаж соёлын ололт амжилтаас нь багагүй зүйлийг авч хэрэглэсэн нь маргаангүй боловч нүүдэлчдийн ахуй орчин, өвөрмөц онцлогт яв цав нийцэж оюуны хэрэгцээ шаардлагад бүрэн тохирсон өөрийн бичиг үсгийг зохиосон нь нэн том дэвшил болжээ. Түрэгийн руни бичиг хаанаас гаралтай болох талаар эрдэмтдийн дунд нэгдсэн санал үгүй байна. Ихэнх эрдэмтдийн үзэж байгаагаар энэ нь эртний арамей бичгийн салбар болох согдын бичиг үсгээс үүсэлтэй гэдэг1. Гэтэл үүний зэрэгцээ руни бичиг нь Төв Азийн нүүдэлчдийн дунд эртнээс уламжилж ирсэн овог аймгийн тамга тэмдэг, мод хэрчиж хэрэг тэмдэглэх арга зэргээс уламжлан үүссэн гэж үзэх нь бас бий2. Үүнээс үзэхэд «ОрхонЕнисейн бичиг» нь зөвхөн гаднаас бэлэн зээлдэж авсан бус харин орон нутгийн хуучин уламжлалд тулгуурлан гарч ирсэн нь тодорхой ажээ. Уг бичиг үүссэн цаг хугацаа болон орон нутгийн асуудал ч эрдэмтдийн анхаарлыг татдаг билээ. Нэлээд хожуу үеийг хүртэл, Долоон мөрөн, Енисей орчмын нутаг дахь руни бичгийн дурсгалыг хамгийн эртнийхэд тооцож байсан бол сүүлийн үес манай улсын Дорноговь аймгийн нутаг Чойроос олдсон нэгэн хүн чулуун дээр бичсэн бичгийг хамгийн эртнийх гэж үзэх болов. Энэхүу дурсгал 688-691 оны үед холбогдох юм3. Үүнээс үндэслэн түрэгийн руни бичиг нь Төв Азид, тэр тусмаа Монгол нутагт анх үүссэн хэмээх үзэл баримтлал бий болжээ4. Дурсгалуудын олдож байгаа байршил ч үүнийг нотолдог юм. Энэхүү бичиг VII зууны хоёрдугаар хагаст үүсч улмаар XII зууныг хүртэл хэрэглэгдэж байсан бөгөөд энэ нь аль нэг нутгийн чанартай үзэгдэл биш харин нийт түрэг овоггны тархан нутагласан бүх газар нутагт түгэн тархсан байжээ5. 1 2 3 4 5 С.Г.Кляш торный. Д ревнетю ркскиерунические памятники какисточник поистории Средней Азии. М., 1964, стр. 47. Киселев С.В. Древняя история Южной Сибири. МАИ, № 9, МЛ., 1949, стр. 285. С.Г.К ляш торны й. Древнетю ркская письменность и культура народов Ц ентральной Азии, ТС. М „ 1973, стр. 262. К ормуш ин И.В. К основны м понятиям тю ркской рунической палеограф ии. Советская тюркология. 1975, № 2, стр. 45-47. Степи Евразии в средневековую эпоху. М., 1981, стр. 42. М оню л I'ЛСЫН ТҮҮХ. I s o n , Эдүгээг хүртэл түрэгийн руни бичгийн дурсгалыг олон орны эрдэмтэд сонирхон судалж орос, монгол, герман, англи, фин, турк зэрэг олон хэлнээ орчуулаад байна. Жил ирэх тутам энэхүү бичгийн дурсгал шинээр нэмэн олдсоор ирсэн ба одоо манай улсын нутгаас нийт тавь гаруй руни бичээс олдоод байна. Эдгээрийн дотор Билгэ хаан, Күль-Тегин, Тоньюкук, Моюнчур хаан зэрэг нэр цуутай хаад язгууртны дурсгалд зориулсан гэрэлт хөшөөний бичээс буйгаас гадна бусад их бага олон тооны бичээс ордог. Түрэгийн руни бичгийн дурсгал нь тусгайлан зассан гэрэлт хөшөөнөөс гадна байгалийн ерийн хад чулуун дээр, барилгын ханын шаваас дээр, зоос мөнгөн дээр, судар номын баринтагийн тээг чулуун дээр бичсэн зэрэг олон хэлбэрээр олдож байна. Төв Азийн нүүдэлч ард түмний утга соёлын нандин дурсгал болох руни бичгийн утгыг тайлан уншиж тэдний түүхийг сэргээн тодруулах ажилд дэлхийн олон орны эрдэмтэд хүч оюунаа зарцуулж ирсэн бөгөөд монголын судлаачид ч өөрсдийн тодорхой хувь нэмрийг оруулах болжээ1. Руни бичиг үсгийн дурсгал нь нүүдэлчид өөрсдийн оюун сэтгэлгээ, ур ухаанаар төр улсынхаа түүхийг тэмдэглэн бичиж үлдээсэн биет баримт болохын хувьд эрдэм шинжилгээний онцгой ач холбогдолтой бөгөөд түүгээр ч барахгүй эдгээр нь зөвхөн түүхэн сурвалж төдийгүй Алтайн хэлний хөгжлийг судлах, монгол, түрэг хэлний харьцуулсан судалгаа хийхэд чухал хэрэглэгдэхүүч болохоос гадна эртний нүүдэлчдийн яруу найраг, уран зохиолын үнэт өвийн тоонд зүй ёсоор ордог билээ. Тахилын онгон. Монгол нутагт түрэгийн эд өлгийн дурсгал арвин их хадгалагдан үлджээ. Энд юуны өмнө тэр үеийн булш оршуулга хийгээд нас барсан хүнийг тахиж тайхад зориулсан ёслолын байгуул амжийн тухай дурдах нь зүйтэй. Сурвалж бичигт түрэг угсаатны оршуулга, тайлгын зан үйлийн талаар мэдээ баримт хадгалагдан үлдсэн байна. Тухайлбал, нангиад сурвалжид түрэгүүд нас барсан хүнийг амьд ахуйдаа хэрэглэж байсан эд юмс, хүлэг мориных нь хамт шатааж чандарлан оршууддаг байсан тухай өгүүлжээ. Булшиндээр цогцлон байгуулсан тахилын сүмдталийгаачийнхөрөгдүрсийг үйлдэн, дайн тулалдаанд оролцож явсан тухайг нь тэмдэглэн бичих ба алж устгасан дайсных нь тоогоор чулуу босгон тавьдаг нь хэдэн арав, зуу, тэр ч байтугай мянгад хүрдэг байсан тухай өгүүлжээ2. Яваандаатүрэгийн оршуулгын зан үйл өөрчлөгдөн шатааж чандарлахаа больж нүх ухан газарт булж оршуулах болжээ. Сурвалжид буй мэдээ зангийг эртний судлалын олдвортой харьцуулж үзэхэд, нас барсан хүнийг оршуулах ёс, түүнтэй нягт хол боо бүхий тахилга шүтлэгийн зан үйл гэсэн хоёр зүйлийг хольж хутгасан болох нь харагдцаг. Түрэгийн эд өлгийн дурсгалыг судалж ирсэн байдлаас үзэхэд, нас барсан хүнд зориулан тахил шүтээний онгон барьж, түүндээ шүтлэгийн зан үйл гүйцэтгэх ба харин шарилыг нь огт ондоо газар оршуулдаг байсан бололтой. Учир нь эдүгээг хүртэл судлан шинжилсэн түрэгийн язгууртан болон жирийн иргэдийн тахил тайлгын цогцолбороос 1 2 Ш инэхүү М. Тариаты н Орхон бичгийн ш инэ дурсгал. SA. т. VI, ф. 1, У Б., 1975; О рхонСэлэнгийн руни бичгийн дурсгал. S.A. т. VIII, f-l, УБ., 1980. Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. т. I. M-JI., 1950, стр. 230. М онгол УЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ чимэглэл зэрэг барилгын олон төрөл чимэг, ус гүйлгэх шатаасан шавар хоолой зэрэг зүйл гарчээ. Шүтээний сүмийн өмнөх талбайд Күль-Тегин жанжны амьдрал, тэмцлийг алдаршуулан бичсэн бичээс бүхий гэрэлт хөшөөг асар том яст мэлхийн нуруунд суурилуулан босгоод түүнээс өмнө тийш шадар дагалт хүмүүсийн чулуун цоолбор хөргүүдийг үйлдэж хэрмийн хаалга орчимд хоёр хонины чулуун дүрс тавиад тэдний дундаас наран мандах зүгийг чиглүүлэн 2300 м орчим зайд «балбал» хэмээх зэл чулууг цувруулан босгосон байснаас 173 үлдээд байжээ. Энэхуү байгууламжийн нэг онцлог нь, шүтээний сүмд Күль-Тегин, түүний хатан хоёрын хөрөг дүрсийг чулуугаар үйлдэн тавьсны үлдэгдэл малтлагын явцад олдсон явдал болно. Ийнхүү язгууртны тахилын цогцолборт эр, эм хоёр дүрсийг чулуугаар үйлдэн тавьсан тохиолдол мөн Тувагийн нутагг Сарыг-Булун, Кызыл-Мажалык зэрэг газарт буй дурсгалаас олдсон байна1. Язгууртны ийм цогцолбор байгууламжууд нь өөр хоорондоо овор хэмжээ, зохион байгуулалтын зарим бүрэлдэхүүн хэсгийн хувьд харилцан адилгүй байдаг нь уг нас барсан хүний язгуур угсаа, нийгэмд эзлэх байр суурь зэргээс шалтгаалжээ. Нэр цуутай хаад, жанжингуудад зориулан босгосон ийм сүрлэг том байгууламжуудаас гадна жирийн хэмээгдэх хэмжээгээр бага, энгийн хийцтэй байгууламжууд асар олон байх ба эдгээрт тахилын сүмийн оронд дөрвөн хавтан чулууг хавиргалан босгож дөрвөлжин чулуун хашлага үйлдээд зүүн өмнө талд нь хүн чулуу босгож түүнээсээ зүүн урагш мөн зэл чулуу цувруулсан байдаг. Хавтан чулууг тусгайлан засч нүүдэлчдийн дунд ихэд түгсэн эвэр угалз, ханан хээ, шувуу, ургамлын дүрст хээгээр чимсэн байхаас гадна энгийн цулгай чулуун ханатай ч бас бий. Энэхүү зэл чулууны учир холбогдлыг зарим судлаачид, сурвалжид өгүүлсэн ёсоор талийгаачийн алж устгасан дайсны тоог зааж байна гэж үздэгээс гадна нөгөө зарим нь оршуулга тахилгын ёслолд оролцсон хүмүүс өөрсдийгөө төлөөлүүлэн тавьдаг гэж үзэх тал бий2. Түүнчлэн эдгээр нь тайлгын ёслолд оролцсон хүмүүсийн морины уяа гэж үзэх нь ч бий3. Булш. Түрэгийн үед холбогдох жинхэнэ булш оршуулгын дурсгалыг манай улсад болон хилийн чанадад малтан шинжилсэн нь багагүй билээ. Эдгээр булшинд тохиолдож буй хамгийн нийтлэг зан үйл нь гэвэл эзэн хүнийг дагалдуулан хүлэг морийг хойлоглон тавих ёс юм. Дүгрэг хэлбэрээр чулуу овоолон хийсэн эдгээр булшны хэмжээ голчоороо 6-8 м, өндөр нь 0.4-0.7 м орчим байдаг. Дурдсан булшуудад талийгаачийг дагалдуулан эд хэрэглэл, зэр зэвсэг, гоёл чимгийн зүйл, хувцас хунар, морины тоног хэрэглэл зэргийг хийсэн байна. Морь хүн хоёрын толгойг заавал эсрэг зүгт хандуулсан байх ба зарим булшинд хоёр морь хийсэн тохиолдол ч таардаг. Булшнаас олдож буй эд өлгийн дурсгалт зүйлсийн дотор байлдааны зэр зэвсэг нэлээд хувийг эзэлдэг. Эдгээр нь илд, сэлэм, чинжал хутга, сумын төмөр болон ясан зэв, нум ба саадгийн үлдэгдэл, хөө хуяг, ялтсан хуягийн 1 2 3 Л.Р.Кызласов. История Тувы в средние века. М ., J969, рис. 5, 6. М .Ш инэхүү. О рхон -С эл эн ги й н руни бичгийн ш инэ дурсгал. AS. т. V III, f-I, УБ., 1980, тал 17. В.Д.Кубарев. Древнетюркские изваяния Алтая. Новосибирск, 1984, стр. 68-69. Л э л АНГИ. Монгол нутагт Өайсан эртний үлс, аймгүул зүйл байна. Түрэгүүд Төв Азид эртний Хүннүгийн үеэс уламжилж ирсэн нарийн хийцэт хүчирхэг нумтай байсан ба булшнаас ихэвчлэн нумын ясан наалтууд олддог. VI-VIII зууны үед холбогдох сумын зэвүүд нь ихэвчлэн гурван хянгатай шилбэт зэвүүд байна. Эртний нүүдэлчдийн зэр зэвсгийг тусгайлан судалсан эрдэмтэд түрэгийн үеийн сумын зэвүүдийг олон төрөл зүйл болгон ангилжээ1. Булшны олдвороос үзэхэд сумыг үзүүр талаар нь дээш харуулан үйсэн хоромсогт багцаар нь хийдэг байжээ. Энэ үеийн эмээл нь мөлгөр бүүрэгтэй, суудал нь доогуураа дүгрэгдүү болж ирэх ба зарим тохиолдолд бүүргийг нь хээ угалз бүхий ясан хяраар чимэглэсэн байна. Түрэгийн булшнаас гардагдөрөө ньдүгрэгдүүхэлбэртэй, нарийн тавагтай байх ба ерөнхийдөө цагирган сэнжтэй, босоо дөрвөлжин сэнжтэй хоёр янз байдаг. Тэрчлэн морины тоног хэрэгслийн нэгэн төрөл бол хазаарын зуузай бөгөөд дурдсан үеийн дурсгалын дотор дэгрээ хэлбэрийн зуузай түгээмэл олддог юм. Мөн оломны төмөр арал, чөдрийн ясан чаггзэрэг зүйл гардаг. Нүүдэлчдийн ахуй амьдралын дүр төрхийг бүрэн харуулах эдгээр олдвороос гадна зарим булшнаас зэрэгцээ зураасан хээтэй, нарийн сайн хийцтэй вааран савны хэсэг, анжисны төмөр хошуу зэрэг газар тариалан, гар үйдцвэрлэлийн холбогдолтой эд юмс гарч байжээ. Сүүлийн үед илэрч буй түрэгийн булш оршуулгын нэн шинэхэн олдворын тоонд Сонгины Баруун хайрхан ууланд малтан судалсан Түрэгийн түрүү хаант улсын үед холбогдох булш2, Увс аймгийн Цагаанхайрхан сумын нутаг Цагаанхайрхан ууланд малтан судалсан морьтой оршуулга3 зэргийг дурдаж болно. Хун чулуу. Эртний түрэгүүдийн хувцас хунар, гэзэг үсний хэлбэр, зарим эдлэл хэрэглэл, гоёл чимгийн зүйлсийгтодруулан судлах гол нэгэн сурвалж нь хүн чулуун хөшөө юм. Эдгээр нь түүхэн тулгар сурвалж төдийгүй тэр үеийн дүрслэх урлаг, уран сайхны хөгжлийн төвшинг илтгэн харуулдаг. Манай нутагт одоо Түрэгийн үед холбогдох хүн чулуу 400 гаруйг илрүүлэн бүртгээд байгаа ба цаашид ч нэмэн олдох боломжтой. Энэ талаар манай судлаачид олон өгүүлэл болон тусгай ном зохиол туурвисан юм4. Ийм төрлийн дурсгалыг Алтай5, Тува6, Дундад Азийн 7 нутгаас Оросын эрдэмтэд их хэмжээтэй судлан тодорхойлж эрдэм ш инж илгээний олон бүтээл нийтэлжээ. Хүн чулууг боржин буюу гантиг чулуугаар урлан хийж тахилын 1 2 3 4 5 6 7 Ю .С.Худяков. Вооружение средневековых кочевников Ю жной Сибири и Центральной Азии. Н овосибирск, 1986, стр. 143-150. Sohn Pokee, Choe Pok-Kyi, Han Chang-gyin. Radiocarbon dating results in Eastern M ongolia. CoreaM ongol joint studies-5. 1997. Korea Research Foundation, Corea-M ongol ioint studies Association, M ongolian Academy o f Sciences, pp. 5-7. Ю .С.Худяков, Д .Ц эвээндорж . Древнетюркское погребение из могильника Цаган-хайрхан-уул в С еверо-Западной М онголии. Памятники культуры древних тю рок в Ю ж ной Сибири и Центральной Азии. Новосибирск, 1999, стр. 82-90. Д.Баяр. Төв М онголын нутагдахь Түрэгийн хүн чулуу, УБ., 1997; Д.Баяр, Д.Эрдэнэбаатар. М онгол АлтаЙн хүн чулуун хөш өө. УБ., 1999. Л.А.Евтюхова. Каменные изваяния Южной Сибири и М онголии. М ИА, № 24, М ., 1952, стр. 72-210; В.Д.Кубарев. Древнетюркские изваяния Аптая. Н овосибирск, 1984. А.Д.Грач. Древнетюркские изваяния Тувы. М ., 1961. Е.А.Ш ер. Каменные изваяния Семиречья. М -Л ., 1966. М О Н Ю Л УЛСЫН ТҮҮХ. I ъоть онгоны цогцолбор байгууламжийн бүрэлдэхүүнд оруулан босгодог байжээ. Эдгээрийг босоо байдалтай буюу завилж, эсвэл сөхрөн суусан байдлаар урлах боловч ихэнх хүн чулуунд хөл дүрсэлдэггүй, баруун гарт нь сав суулга бариулж, зүүн гараар бүснээс зүүсэн сэлэм буюу хутганы ишийг атгасан байдалтай урлан хийнэ. Эдгээр хөшөөнд хувцас, бүс, зэр зэвсэг, гоёл чимэглэлийн зүйлсийг нарийн тодорхой сийлбэрлэн гаргасан байдаг нь түүхэн сурвалжийн мэдээ болон малтлагаар олдсон эд өлгийн зүйлстэй тэдгээрийг харьцуулж он цагийг нь нарийвчлан тодотгох боломж олгодог. Хүн чулуун хөш өө хийгээд дүрслэх урлагийн бусад төрлийн дурсгалуудаас үзэхэд эртний түрэгүүд нь буруу энгэртэй, хоёр тийш эргэдэг өргөн захтай дээл өмсөх ба төмөрлөг товруу, олон унжлага бүхий агсрага бүс бүсэлдэг байжээ. Энэхүү бүсний хийц байдлыг хүн чулуунд гаргасан дүрслэл хийгээд булшны олдвор зэргээс тодотгон мэдэж болох юм. Зэр зэвсэг, хавтага сав зэрэг эд юмсыг зүүж унжуулахад зориулсан суран унжлага тогтоох нүхтэй дөрвөлжин товруунаас гадна тал саран, бундан эсвэл захаараа хээтэй дүгрэг гэх мэт олон төрөл хэлбэрийн товруугаар бүсээ чимэглэдэг байсан бөгөөд ийм бүсний үлдэгдэл зөвхөн эр хүний булшнаас олдцог байна. Толгой нь бүтэн үлдсэн хүн чулуудыг ажиглахац монголжуу өргөн шанаатай, жартгар нүдтэй байх бөгөөд нэлээд тохиолдолд махирлаж эргүүлсэн живэр сахалтай байдаг. Толгойн үсээ урт ургуулж ганц буюу олон салаа гэзэг гөрж унжуулдаг байжээ. Гэзэг үсний хэлбэр ийнхүү янз бүр байгаа, тэрчлэн зарим хүн чулуунд зөв энгэртэй дээл дүрсэлсэн байдаг зэрэг нь түрэгийн хаант улсын бүрэлдэхүүнд өөр өөр зан заншилтай олон овог аймаг багтаж байсны шинж тэмдэг бололтой. Түрэгүүд хөлдөө өсгийгүй, хөнгөн арьсан гутлыг эсгий оймстой өмсөх ба шагайн орчим суран боолтоор боодог байсан нь малтлагын олдвор хийгээд зарим хүн чулууны дүрслэлээс мэдэгддэг юм. Гоёл чимэглэлийн зүйлсээс бөөрөнхий унжлагатай, жижиг цагирган сэнжтэй ээмэг элбэг олддог байна. Эмэгтэй хүний булшнааб хүрэл толь, модон сам зэрэг зүйлс гардаг. Түрэгүүд бусад нүүдэлчдийн адил эсгий гэрт суух ба зарим суурьшмал хүн ам бүхий нутагт байнгы н сууц барин суудаг байсан бололтой1. Нүүдэлчдийн эсгий гэрийн тухай эртний нангиацын их яруу найрагч БоЦюй яруу сайхан шүлэглэн бичсэн байдгаас гадна хаац язгууртны алтан чимэг тавилга, торгон бүрээс бүхий тансаг сайхан өргөө гэрт орж үзсэн тухайгаа Түрэгийн хаанд бараалхсан Византийн элч Менандр тэмдэглэн бичжээ2. Ш ашин шүтлэгийн хувьд түрэгүүд бөө мөргөлтөн байжээ. ОрхонЕнисейн бичгийн дурсгалд тэдний эрхэмлэдэг гол шүтээн эцэг Тэнгэр, эх Умай, газар усны савдаг Иер-Суб зэргийн нэрийг дурдсан байх ажээ3. Түрэгүүд наран мандах дорно зүгийг эрхэмлэх ба тэнгэр газарт тахил өргөж өвөг дээдсийг хүндлэн шүтдэг байжээ. Хаан өргөмжлөхдөө цагаан эсгий 1 2 3 БНМ АУ-ын түүх. I боть. УБ., 1966. тал 123. Л.Н.Гумилев. Древние тюрки. М ., 1967, стр. 77. А.Н.Бернштам. Социально-экономический строй орхоно-енисейских тюрок VI-VTII веков. М -Л., 1946, стр. 105. A 3 i АН1И. Монгоа нүтап байеан ртний улс, аглчуул дээр залж нар зөв есөнтөө тойруулан эргэл мөргөл үйлдцэг байв. Галыг тахих бөгөөд нэгэн үе нас барагсдыг шатааж чандарлан оршуулдаг байсан зэргээс узэхэд галын шүтлэг зороастризмын нөлөө ч нэвтэрсэн байж болох юм. Түүнээс гадна будцын шашин дэлгэрч байсан баримт байдагнь 572 онд Тобо хан бурхан шашны сүм хийд бариулж хятадаас шашны ном судар авчран хурал мөргөлийн ёслол үйлдцэг байжээ. Тобо ханыг таалал төгссөнөөс хойш энэ ажиллагаа зогссон боловч хожим мөн будцын ба бомбын сүм бариулах оролдлого гарч байсан баримт бий1. §2. Уйгурын хаант улс Уйгурын хаант улс байгуулагдсан нь. Төв Азид ноёрхож байсан Түрэгийн хаант улс мөхсөний дараа түүний ор суурийг Уйгур улс эзэлж VIII-IX зууны үед Монгол нутагт төвлөрөн засаглажээ^Уйгур нь мөн Алтай хэлний бүлэгт багтах Түрэг угсаатан юм. Эртний хятадын түүхэнд Уйгурын уг удмыг МЭӨ III зууны үеэс эхлэн Динлин гэж тэмдэглэж байсан ба МЭ IV зууны үеэс Дили, Тэлэ гэж нэрлэх болсон байна. Уйгурын өвөг дээдэс нь өндөр дугуйтай тэрэг хэрэглэн нүүдэллэх тул Гаогюй (өндөр тэрэгтэн) гэж ч нэрлэж байжээ. МЭ-ий V зууны үед тэднийг Хуй хэ, Ойхор, Уйгур гэдэг нэрийн дор түүхэнд тэмдэглэх болжээ2.1ү йгурууд нь зүүн баруун хоёр хэсэг болон хуваагдаж, зүүн хэсэг нь Байгаль нуурын урдуур Сэлэнгэ, Орхоны сав газраар, баруун хэсэг нь Эрчис мөрөн, Балхаш нуур хоёрын хооронд нутаглаж байжээ. Тэд Хүннүгийн холбоонд багтаж байсан ба тэднийг Хүннүгээс гаралтай гэж бичсэн зүйл ч бий, Уйгурууд эрт дээр үеэс Хүннү, Сяньби, Тоба, Жужан, Түрэг нартай айлсан оршиж, тэдэнтэй байлдаж найрамдан, эрхшээлд нь орж, тусгаар улс болохын төлөө тэмцсээр ирсэн байна. Түрэгийн хаант улс бүрэлдэн бий болоход Теле аймгууд нь тэдний бүрэлдэхүүнд орсон ба ер нь Түрэгүүд тэдний цэрэг зэвсгийн хүчин чадлаар аян дайнд амжилт олж байсан гэдэг3. Тэгээд ч эрдэмтэн Г.И.Рамстедт «Уйгурын эр хүн болбол саадагжад илд тэргүүтэн эрийн багажийг сайхнаар барих эрдэмтэн байсны тул, дайн дайлах цаг хүрвээс чадалт зүрхэт мэргэн хүмүүн хэмээн Уйгурын нэр хол газар хүртэл сүр болж, дууражу дуурсвай» хэмээн тэмдэглэжээ4. 600-630 онд Түрэгийн анхны хаант улс мөхөж унахыг хүртлэх хугацаанд тэд Түрэгийн эсрэг байнга тэмцсээр ирсэн байна. 605 онд Баруун Түрэгийн Чурын хаан, Теле нарын хэдэн зуун толгойлогчдыг хууран мэхэлж хүйс тэмтэрснээр «Иркын» хэмээх цолыг олсон Уйгурын нэгэн удирдагч овог аймгаа удирдан Умарт Монголын газарт суурыииж Хятадын түүхэнд Есөн овог хэмээн нэрлэгдсэн овог аймгийн тусгай нэгтгэлийг бүрдүүлжээ. Орхоны Түрэгийн бичээст тэднийг Токуз-Огуз 1 2 3 4 Н.Я.Бичурин. Собрание сведений... стр. 233-234. БНМ АУ-ын түүх. I боть УБ., 1966, тал 134. Н.Я.Бичурин... стр. 301. Г.И.Рамстедт. Уйгур улсын туүхийн товч. Ш УА-ийн ТХГБСХ. IV хн. 16, т. 56. тал 2. М онгол УЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ (Есөн Огуз) гэх ба лал шашинтны сурвалж бичигт Токузгуз хэмээдэг байна. 650 оны үеэс Токузгузууд нь Хятадын төрийн он дарааллын бичигт улс төрийн болоод цэргийнтомоохон хүчин гэжтэмдэглэгдэх болжээ. VII зууны 40-өөд оны үес Токузгузын аймгийн холбооны дотор Яглакар овгоор толгойлуулсан 10 овог нэн хүчийг олж зонхилох байртай болсон байна. Токуз-Огузын зонхилогч, Уйгурын Элтебер Тумиду 647 онд Умарт М онголд Туул голын хөвөөнөө орд өргөө тусгаарлан өөрийн улсыг байгуулжээ. Энэ талаар Хятад сурвалжид «Тумидудур зоргоороо өөрийгөө хаан өргөмжлөн Түрэгийн нэгэн адилаар түшмэдийн зэрэг дэв тогтоолоо» хэмээн дурджээ1, Тан улсын төр энэхүү шинэ байгуулагдсан улсыг хүлээн зөвшөөрөөгүй байна. Түүгээр ч барахгүй 660-663 оны хооронд Токуз-Огуз болон Тан улсын хооронд дайн дэгдэж, Хятадын цэрэг амжилт олж чадаагүй тул асуудлыг тайван замаар шийджээ. VII зууны 80-аад оны эхээр Токуз-Огуз нар, төр улсаа дахин мандуулсан Зүүн Түрэгүүдтэй байлдан дарагджээ. Токуз-Огузын овгуудын зарим хэсэг нь Түрэгийн ноёрхолд байхыг хүлцэн тэвчилгүй Эзэний голын адагт шилжин нутаглаж Тан улсад даган орж, Ганьсу мужийн Ганьчжоу болон Ланьчжоу газар суурьшин суусан байна. Уйгур аймгийн энэ нэгэн хэсэг нь хожим 843 оны үес Ганьчжоуд үүсч бий болсон Уйгурын улсын үндсэн цөм нь болжээ. Харин 727 онд Хятадын албан тушаалтны өдөөн хатгалгад автаж үймээн самуун дэгдээсэн нэгэн хэсэг Токуз-Огузууд Монгол нутаг руу зугтан Түрэгийн харьяанд орохоос өөр замгүйд хүрсэн юм. Чухам энэхүү зугтан ирсэн овог аймгийн дотроос хожмын Уйгурын хаант улсын ноёлох хэсэг товойн гарсан ажээ. Улс төрийн түух. 744-745 онд Уйгур, Басмыл, Карлук аймгууд хүчээ нэгтгэж Дорнод Түрэгийн хаант улс лугаа тэмцэж дийлэн хөнөөв. 746-747 онд Уйгурууд нь эдгээр холбоотонтойгоо байлдаж бут цохин Басмылыг эрхшээлдээ оруулсан байна. Карлукууд зугтан амь гарч ихэнх нь-Долоон мөрөн, Зүүн гарын нутагт шилжин суурьшсан ба хожим нь (766 он) Баруун Түрэгийн хаант улсын дотор ноёлох байр суурьтай болжээ. Ийнхүү Уйгур улс хүчийг олж мандан дээшлэх үед тэдний зонхилогч нь Хятад сурвалжид өгүүлснээр Уйгурын Яглакар овгийн ноён Пэйло байсан бөгөөд тэрбээр 744 онд биеэ Күтүлүг Билгэ Күл хаан (744-747) хэмээн өргөмжилж хаан ширээнд суусан байна. Ингээд 745 онд Түрэгийн хаант улсыг бүрмөсөн бут цохиж Уйгур улсыг байгуулав. Уйгурын ийнхүү мандан гарч тал нутагт ноёрхлоо тогтоосныг Хятад улс хүлээн зөвшөөрч түүнд Huaijen буюу «Тэнгэрээс заяат төр засагч мэдэлтэй хаан» хэмээх цолыг өгчээ. Уйгурын хаан нь орд өргөөгөө Орхон голын хөвөөнөө тохинуулав. Пэйло хааны байгуулсан Уйгурын хаант улс нь хожимоо XIII зууныг хүртэл оршин тогтносоор ирсэн Уйгурын олон хаант улсын анхных нь болно. Тэрвээр газар нутгаа зүүн зүг Шивэй, баруун зүг Алтайн уулс, өмнө зүг Их элсэн говийг хүртэл өргөтгөн тэлж, урьд Хүннүгийн эзэгнэж байсан бүх газар нутгийг эрхэндээ орууллаа хэмээн сурвалж бичигт тэмдэглэжээ2. 1 2 Н.Я.Бичурин. Дурдсан зохиол, стр. 305. Н .Я.Бичурин. Дурдсан зохиол, стр. 309. УЙГУР УЛС Аэл ЛНГИ. Момгол нутагг байсан эртний үлс, аймгуүл 335 МОНГОЛ УАСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ Пэйло хааныг нас барахад түүний хүү Моюнчур буюу Баянчур (747­ 759) хаан ширээнд суусан бөгөөд тэрвээр зориг шийдэмгий цэрэгдайны ур ухаанд гарамгай чадварлаг ж анж ин байжээ. Түүний үед Уйгур улс хүчирхгийн туйлд хүрсэн билээ. М онгол нутагт Уйгурын хаант улс байгуулагдсан тухай түүхэн үйл явдлуудыг эртний Уйгурын хоёр бичигт хөшөөнд тодорхой тэмдэглэн бичжээ. Энэ нь Тэрхийн (756 он) ба Могойн шинэ усны (760 он) бичигт хөшөөд бөгөөд эд хоёуланг Элетмиш Билгэ хааны нэрийн өмнөөс зохиосон байна. Моюнчур эцгийн бодлогыг үргэлжлүүлэн умард зүгт Кыргиз, дорно зүг Киданы эсрэг амжилттай дайтав. Бусад улс оронтой эдийн засаг соёлын харилцаа өрнүүлж, хот суурин барьж байв. 751 онд Орхоны хөндийд Балыклик (Хар балгас) хэмээх хот цогцлон байгуулж улсын нийслэл болгожээ. Тэрвээр Хятадын Тан улстай найрамдах замаар өмнө зүгээс учрах аюулыг сэрэмжилж, дорно, өрнө, умар тийш нутгаа тэлэх бодлого'явуулав. Моюнчур болон Уйгур улсын дээд язгууртан нар умарт хил хязгаарын байдлыг амаржуулж ар талаа аль болохоор бэхлэхийг чармайжээ. Энэ бодлогыг хэрэгжүүлэхэд умар зүгийн хамгийн хүчтэй дайсан болох Саяны уулсаас хойш Минусын хотгороор нутагтай эртний Хакас буюу Кыргиз, тэдний холбоотон Чикүүдийн зүгээс учрах аюулыг зайлуулах шаардлагатай байлаа. Уйгурууд умард зүгийн хөршүүдтэйгээ хийсэн дайн байлдааны үйл ажиллагааг Сэлэнгэ мөрний хөвөөнд 758 онд Моюнчур хаанд зориулан босгосон хөш өө чулуунаа сийлэн үлдээж ээ. Уг хөш өөний бичээст өгүүлснээр Уйгурууд нь одоогийн Тува болон баруун хойд Монголын нутгийг 750, 751 онд Чик, Карлук нартай тулалдан эрхшээлдээ оруулсан байна. Уйгурын хаант улсын баруун, баруун хойт хязгаар болсон эдгээр нутгийг эзлээд ерөнхийлөн захирагч «Түтүк» хэмээх тушаалтныг суулган цэрэг дайны олон шивээ бэхлэлт барьжээ. Хэмчиг голын хөвөөнд эдүгээ Уйгурын байгуулсан бэхлэлтхот, харуулын шивээ олныг илрүүлэн судалсан байна1. Уйгур улс хүчин чадалдаа эрдэн Хятадын дотоод хэрэгт ч оролцох болжээ. 755 ондТанулсын цэргийн жанжин, нүүдэлчин гаралт Ань лушань гэгч, эзэн хаан Сюаньцзуны эсрэгбослого гаргажээ. Эзэнтулсын холбоотон Түрэгийн морин цэргээс зонхилон бүрдсэн Ань лушаний цэрэг эзэн хааны цэргийн хүчнийг удаа дараа хиартал цохиж байв. Эзэн хаан өмнө зүг зугтаж Лоян болон Чанань хэмээх хоёр нийслэл нь хоюул босогчдод эзлэгджээ. Энэ хүнд хэцүү үед Тан улс Уйгураас тусламж гуйж элч илгээсэн байна. Уйгурын морин цэрэг Ань лушаний цэрггийг бутцохиж хоёр нийслэлийг чөлөөлжээ. Энэхүү чөлөөлөгдсөн хотуудад Уйгурын цэрэг дураараа дээрэм тонуул хийж цөлбөн хоосолсон юм. Үүгээр ч барахгүй уйгурууд 20 000 толгой торгоор шан харамж авч, удирдагч зонхилогч нь зэрэг хэргэм, бэлэг сэлт хүртэн нутаг буджээ. Уйгурын хаан ураг барилдах шаарддага тавьж эзэн хааны гүнжийг авсан байна. Гэсэн ч Хятадын дотоодын дайн самуун үргэлжилсээр байлаа. 757 онд хуйвалдааны золиос болж Ань лушань История Сибири. Том I, Ленинград, 1968. стр. 286. Лэл АНГИ. Монгол нүтагт байсан эртний үлс, айшгу.ул алагдав. Түүний орыг туршлагатай жанжин, мөн согд гаралт Ши сы Минь залган авсан ба 761 оноос түүний хүү Ши чао И орыг нь авчээ. Хятадын зүүн хойт нутаг дайны хөлд сүйрэн эзгүйрч, эзэн хааны цэрэг удаа дараа ялагдаж байсны хамт босогчид ч ялалт байгуулах чадалгүй болсон байв. Ийм үед Т ан улсын засгийн газар Уйгураас дахин тусламж гуйлаа. Уйгурууд 14 000 цэрэг гаргаж хил нэвтрэн ороод 762 онд бослогыг дарахад чухал үүрэг гүйцэтгэжээ. Ань лушань болон Ш и чао И гийн бослого нь Тан улс мөхөхийн эхлэл болсон бөгөөд энэ дайны үймээн самуурлаас дахин сэхэл авч чадаагүй юм. Харин энэхүү бослого хөдөлгөөнийг дарах хэрэгт Түвэд, Уйгурын цэрэг зонхилох үүрэг гүйцэтгэжээ. 759 онд Моюунчур хаан таалал төгсч түүний оронд Идигань хаан суужээ. Уйгурууд дайны асар их олзтойгоор нутаг буцаж ирсэн төдийгүй нийслэл Ордубалык хотноо Согдын Манихейн шашны лам хуврагийг олноор нь урин ирүүлсэн байна. 763 оноос эхлэн бараг VIII зууныг дуустал Уйгурын хаант улс нь Төв Азийн улс төрийн тавцанд хамгийн их нөлөөтэй хүчин болж чадсан ба тэдэнтэй зөвхөн Түвэд л эн зэрэгцэн өрсөлдөж байв1. Энэ үед Уйгурын нэр нөлөө Дорнод Туркестаны хойд нутгаар ихэд тархсан бөгөөд энэ явдалд Хятад хийгээд орон нутгийн засаг ноёд саад хийж чадахгүй байжээ. Уйгурын Дорнод Тяныиан дахь нэр нөлөөний хэр хэмжээг Турфанаас олдсон Манихейн болон бурхны шашны ном зохиолууд гэрчлэн харуулдаг байна. Уйгурын нэр нөлөө засаглал ийнхүү өсч зөвхөн Турфан төдийгүй Куча, Харашар, Бешбалык болон нүүдэлчин овог аймгуудын дунд ч өргөн хүрээтэй тархжээ. VIII зууны 80-аад он гэхэд Монгол дахь Уйгурын улс болон Дорнод Туркестаны хоорондын харьцаа эрс хурцадсан нь Уйгурын нийслэл Ордубалыкад Согдын болон манихейн шашны эсрэг төрийн эргэлт гарахад хүрг^сэн байна. 779 онд Идигань хаан өргөөндөө үймээн самууны хөлд үрэгдэв. Үймээнийг толгойлогч нь хааны ойрын зөвлөх бөгөөд холын хамаатан Тон Бага Таркан байжээ. Тон Бага Таркай нь Хятадын тал баримтлагч бөгөөд Хятадын эсрэг аян дайны төлөвлөгөө зохион бэлдэж байх үед эргэлт гаргажээ. Энэхүү үймээн самууны хөлд хааны хоёр хүү болон ойрын зөвлөхүүд, олон тооны согд нар, тэдний дотор хааныг хүрээлж байсан манихейн номлогч зэрэг олон хүн амь үрэгджээ. Тон Бага Таркан, Алп Күгүл үг Билгэ хаан цолтойгоор хаан ширээг эзлэв. Уйгурын төрийн эрхэнд Яглакар овгийн өөр нэгэн салаа гарч ирлээ. Алп Күтүлүгийн залгамжлагчид болох Күлүг Билгэ хаан, Күтүлүг Билгэ хаан нар өөрийн өвөг болон эцгийн бодлогыг үргэлжлүүлэн хэрэгжүүлэв. Идигань хааны Таримын сав газарт хэрэгжүүлж байсан тайван бодлого алдагдав. Худалдаа наймаа хийж ашиг олохоос илүү Уйгурын шинэ хаад нь манихейн үзэл барагдангаар ноёрхож байсан Таримын сав газрын согд түрэгийн хүй нэгдлүүдийг шууд алба татвар оноон дээрэмдэх болжээ. Энэ бүс нутагг байсан согд, түрэгийн нэгдлүүд нь Долоон мөрнөөс Хятадын дотоод зах зээлийг хүртлэх худалдааны замын гол зохицуулагчид байсан С.Г.Кляшторный, Д.Г.Савинов. Степные империи Евразии, С П б., 1994, стр. 33. М онгол )ЛСЫН ТҮҮХ. / ьоть билээ. Худалдааны энэхүү замын нэгэн хэсэг нь нийслэл Ордубалыкыг дайран өнгөрдөг байсныг Алп Күтүлүг ийнхүү хаажээ. Энэ бодлогын үр дагавар тун ч удалгүй илрэн гарав. Карлук аймгийнхан хийгээд хотынхон бүгд Уйгурын эсрэг түрхрэн бослоо. Уйгурын цэргийн захирагч Йль Угеси босогчдын хүчинд цохигдон, 790 онд нутгийн ардын тусламж дэмжлэгтэйгээр Түвдүүд Уйгурын сүүлийн тулгуур болох Бешбалыкийг эзлэв. 791 онд 50-60000 хүнтэй Уйгурын цэргийн хүчин байдлыг өөрчлөхийг оролдсон ч дийлсэнгүй. Аян дайны амжилтгүй явдлууд нь ч хааны орд өргөөг тойрон өнгөрсөнгүй. Күлүг Билгэ хаан үймээн самууны үед өөрийн дүүд алагдав. Тэр нь мөн удалгүй өөрөө амь үрэгджээ. Түвэд болон Карлуктай эцэс төгсгөл нь тодорхойгүй хүнд хэцүү дайн үргэлжилсээр байв. 795 онд нийслэл Ордубалыкт Эдиз овгийнхны шинэ төр тогтсон ба түүнийг үндэслэгч Алп Күтүлүг (795-805) өмнөх хаадын өмнө зүг чиглэсэн бодлогыг эрс өөрчлөв. 795 оноос Ордубалыкт Манихейн щашны бүх л эрх дархыг нь эдлүүлэн сэргээж хааны нийслэлд Манихейн сүм хийдийг тогтоожээ. Эдиз овгийн хаан өөрийн эрх дархыг бэхжүүлэх үүднээс «Яглакар» овгийг өөрийн овог болгон авч өмнөх төрийн хаадтай өөрийгөө адилтгав. 803 онд Алп Күтүлүг хаан Түвд ба Карлукуудыг бут цохиж Кочо (Турфан)д орлоо. Уйгурын цэрэг Карлукыг нэхэн хөөсөөр Ферганад тулж очив. Дорно зүгийн манихейн сүм хийдтэй тогтоосон холбоотны болон гэрээ хэлэлцээний харилцаа нь 15 жил тасалдсаны дараа дахин сэргэв. Таримын баян бүрдүүдэд Уйгурын засаглал дахин дэмжлэг олжээ. Алба татварын хэрүүл маргааныг намжааж зохицуулсан ба энэ нь Хар балгасны бичигт хөшөөнд өгүүлснээр «Хаан албат иргэддээ хүн бүхэн өөр өөрийн ажлаа хийхийг» даалгасан байна. Туркестан дахь Түрэгийн манихейн бүлэглэлүүд дахин Орду балык төвтэй хаадын дэмжлэг туслалцаа, засаглалыг хүлээн авлаа. Таримын сав газрын хотуудад Уйгурын хааны ойр төрлийнхөн засаглах болов. Тухайлбал, тэдний нэгэн болох Яглакар Инал Чинанчкендэд (Кочо, Турфан) төр барьж өөр бусад ах дүү нар нь Карашарт засаглав. IX зууны эхний 10 жилийн туршид Уйгурын хаант улсын гол дайсан нь Енисейн Кыргизүүд болжээ. Уйгурууд бэхлэлтийн шугамаа байгуулсан Тува нутгийн төлөөх дайн удаан үргэлжлэв. 820 он болоход, Хятад сурвалжид тэмдэглэснээр Ажо хэмээх Кыргизийн захирагч М онголд засаглалаа тогтоохын төлөө Уйгурын хаант улсын эсрэг дайтаж эхэлсэн байна. Ордубалыкт эхэлсэн өөр хоорондын байлдаан хямрал, Кыргизүүд амжилт олохын үндэс болов. 840 онд өөрийнхнийхөө эсрэг самуун гаргасан Уйгурын цэргийн жанжин Кюлүг Бага Тархантай хучээ нэгтгэн Ажо Уйгурын нийслэл Орду балык хотыг эзлэн авсан ба Уйгурын хаан тулалдаанд алагджээ. Токуз Огуз овгийн үлдсэн хэсэг эх нутгаа Енисейн Кыргизийн гарт үлдээжЯглакар Панлей Тегиний (хожмын Минглик хаан) удирдлагаар өрнө зүгийг зорьж ядарч туйлдсаныгаа замдаа орхисоор Тянь шаны дорнод хэсэг буюу өөрсдийн хуучин нутгийн хил хязгаар газарт гарч ирсэн байна. Л Э 1 АНГИ. Монгол и\тап байсан зртниt үлс, айигүүл Минглик хаан төрийн дээд эрх барихыг эрмэлзэн Кучаг эзлэн авсан ч энэ засаглал тун удаан насалсангүй. Бешбалык хотноо мөн Уйгурын нэлээд тооны хүчин суурыпив. Энэ бүлгийн ахлагч Бүкү-чин 866 онд Турфаныг эзэлсэн ба удалгүй Түвдийг цохиж тэрвээр Таримын сав газарт бүхэлд нь ноёрхлоо тогтоожээ, Чухам эндээс Дорнод Туркестан дахь Уйгурын Кочогийн улс эхтэй юм. Бичиг усгийн дурсгал, Уйгурууд Монгол нутагт оршин тогтнож байсан олон аймаг улсын дотор нэлээд дээгүүр соёлтой байжээ. Тэдний соёлын хамгийн том ололт бол бичиг үсэгтэй болж, албан бичиг хөтлөн ном зохиол бичиж, гадаад хэлнээс судар шастирын зүйл өргөн хэмжээгээр орчуулан туурвих болсон явдал юм. Уйгурууд анхандаа түрэг бичиг буюу «ОрхонЕнисейн бичиг» хэмээх бичгийг хэрэглэж байжээ. Тэр үеийн дурсгалын тоонд, «Сэлэнгийн бичээс» хэмээн алдаршсан Могойн шинэ усны гэрэлт хөшөө, мөн үүнээс холгүй оршиж байсан «Сүүжийн бичээс» хэмээн алдаршсан дурсгал, Архангай аймгийн Тариат сумын нутаг дахь «Тэрхийн бичээс», Хөвсгөл аймгийн «Тэсийн бичээс» зэрэг бичиг үсгийн томхон дурсгалууд орно. Түүнчлэн Уйгурын нийслэл Хар балгас хотноо буй, одоо эвдэрч ихэнх хэсэг нь устсан түрэг, согд, нангиад гурван хэлний бичээст аварга том хөшөө тэр үеийн утга соёлын үнэт дурсгалын тоонд зүй ёсоор ордог байна. Уйгурууд Түрэгийн харьяанаас гарч өөрийн төр улсыг байгуулснаас хойш бусад улс оронтой өргөн харилцаж соёлын нөлөөгөө түгээхийн хамт тэдгээр орны соёлы н дэвш лийг тусган авч байж ээ. Тухайлбал, Дундад Азийн өндөр соёлт согд нараас бичиг авч өөрийн хэлний аялгуунд зохицуулан хэрэглэсэн нь түүхэнд уйгур бичиг хэмээн алдаршжээ. Энэхүү бичиг нь Уйгур улсын үндсэн бичиг болж дэлгэрээд хожмын үед түүгээр олон зохиол бичиж, орчуулж байсны Зарим нь бидний үед хадгалагдан хүрч иржээ. Үүний жишээнд Увс аймгийн Улаангом хотын ойролцоо олдсон Долоодойн хөшөө хэмээхдурсгалыгдурдаж болно. Уйгур бичгийг, тэдний бүрэлдэхүүнд орсон түрэг, монгол угсааны зарим аймаг хэрэглэж байсан бөгөөд улмаар Их Монгол улсын албан бичиг болсон юм. Уйгур бичгээр дамжин олон тооны үг Монголд нэвтэрсэн нь «ном», «дэвтэр» хэмээхсогд үг, «судар», «эрдэнэ», «шүлэг»,.«бадаг» зэрэгэнэтхэг үг, «сүм», «суварга», «билэг», «хөрөг», «эрдэм» гэх зэрэгуйгур үгс болно. Манай нутагт уйгур бичгээр бичиж үлдээсэн дурсгал үүнээс гадна Архангай аймгийн Их тамир сумын нутаг Тайхир чулуу, Бичигт булан, Хотонт сумын Хар балгасны II бичээс, Говь-Алтай аймгийн Жаргалант сумын Хайрханы бичээс, Хөвсгөл аймгийн Цагаан уул сумын Тэсийн бичээс гэх мэт дурсгалуудад байна. Уйгурын хот балгад. Уйгурууд нь хот балгад барьж суурьшин суух талаар бусад нүүдэлчдээс нэлээд онцлогтой байлаа. Тэд манихейн шашныг дэлгэрүүлж, согдын гар урчуудын туслалцаатайгаар сүм дуган их барьдаг байжээ. Уйгурууд дөрвөлжин шавар хэрэмт бэхлэлт хотуудыг цогцолдог ба хил хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах бэхлэлт хотын бүхэл бүтэн сүлжээ бүрэлдэн МОНГОЛ ҮЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ тогтсон байжээ. Ялангуяа хил хязгаараа умар зүгээс сэргийлэн хамгаалах нумарсан хэлбэрт их бэхлэлт хэрэм, түүний бүрэлдэхүүнд олон тооны шивээ цайзыг оруулан барьсан байжээ. Бэхлэлт хотуудын зарим нь засаг захиргааны төвийн үүрэг гүйцэтгэж байжээ. Эдгээр нь суурин амьдралын төв болж, газар тариалан, гар урлал, худалдаа наймаа цэцэглэн хөгжиж байв. Манай улсын нутагт Уйгурын үеийн хот сууриныг эртний судлалын талаар бага сага шинжин судалж байжээ. Хар балгас. Уйгур улсын нийслэл Хар балгас буюу эртний уйгур хэлээр Орду Балык хотын ор үлдэц эдүгээгийн манай улсын Архангай аймгийн Хотонт сумын нутаг, Орхон, Жирмэнтэй хоёр голын бэлчирт байдаг. Судалгааны байдлаас үзэхэд Хар балгас нь 25 км 2 талбай эзэлсэн асар том хот байсан нь мэдэгддэг. Хотын талбай нь худалдаа, гар үйлдвэрийн хэсэг, хааны орд харш, сүм дуган зэрэг хэсгүүдээс бүрдэж байв. Хааны орд нь тусгайлж барьсан бат цайзат хэрэмтэй, хойт, урд хоёр талдаа тус бүр хоёр том хаалгатай байсан бөгөөд цэрэг дайны зорилгоор цайзны ханыг тойруулан олон цонж, цамхаг барьсан байжээ. Хар балгасны цайзатхэрэм хэмжээгээр ихийн (0.6 х 0.6 км) дээр нэлээд нурсан боловч одоо арваад метр өндөр, цайз нь 12 м, хэрмийн төвд байсан том цайз (хараат) 14 м байна. Хэрмийн дээгүүр 14 цонж цамхагийн оромтой ба гурван талаасаа шуудуугаар хүрээлэгджээ. Цайзатхэрэмд Уйгурын хааны орд харш байсан нь малтлагын олдвороос мэдэгддэг. Хэрмийн дотор малтахад сайхан үзэмжит чимэглэлтэй ордны барилгын ор олдсон нь Хятадын Тан улс (618-907)-ын.үед холбогдох зүйл байжээ. Түүнээс гадна хааны ордонд хамаарах бурхан шүтээнийг агуулж байсан бололтой хэрэм бүхий дуган сүм байсны ор олджээ. Үүний үүдэнд согд, хятад, Орхон-Енисейн бичиггэй гэрэлт хөшөөнүүд тавиастай байжээ. Тэдгээр хөшөөг уйгурын хаадад зориулан босгодог байжээ. Цайзат хэрмийг тойрон тусгай шороон цонж байсан ба цайзын гадаад буланд налуулан хийсэн тусгай цонжийг цэргийн зорилготой гэж үзсэн зүйл бий. Цайзат хэрмийн үүдэнд цэцэрлэг зугаалгын газар байсан бололтой. Хар балгасны баруун хойт, баруун хэсэгт худалдаа, гар үйлдвэрийн хэрэм барилга олон байжээ. 1949 оны малтлагаар эндээс төмөрлөгөөр юм дархалж байсан баримт болох лав, хавтгай хүрэл, хүрэл хайлж байсны үлдэц олдсоноос гадна 840 онд холбогдох хятад зоос олджээ. Хар балгаснаас олдцог уйгурын ваар сав нь янз бүрийн хэлбэр хэмжээ, зориулалттай байжээ. Эдгээр бүх сав суулгыг хүрдэн оньсон дээр үйлдсэн, жигд сайн шатаалттай, сайтар хольж нягтруулсан саарал шавраар хийсэн ба хээтэй, хээгүй янз бүр байсан нь тус тусдаа өөр зориулалттай юм. Хөндлөн зураастай зэрэгцээ шугам, дарж гаргасан хонхортой хөндлөн зураас, ороолдож сүжилдсэн болон дугуйрсан гэх мэтийн олон хэлбэрийн хээ байна. Энэ нь Дундад Азийн нутгаас олддог сав суулгын хээтэй ижил байдгийг Уйгурын соёлд согд нарын нөлөө оролцоо их байснаар тайлбарлаж болох юм1. Х удяков Ю .С ., Ц эв ээ н д о р ж Д . К ерам ика О рду Балыка. А р хеология С ев ер н ой А зии Н овосибирск, 1982. стр. 93. А э а анги. М о н го л нутагт байсан эртний үлс, аймгуул Уйгурын Хар бал гасн ы д э в с г э р эу р аг (Архангай аймаг, Хотонт су м ) Түүхэн сурвалжийн мэдээ ёсоор Киргис нар Уйгурын улсыг мөхөөн дараад Хар балгасыг ихэд эвдэн сүйтгэсэн гэдэг. Энэ их эвдрэлийн ор мөрийг одоо ч Хар балгасны байдлаас харж болно. Эдүгээ Хар балгасны зөвхөн хэрэмт хэсэг нь л бүтэн үлдэж, бусад хэсгүүд нь ихэд эвдрэн сүйдсэн ба ялангуяа баруун болон өмнөд хэсгийн хорооллууд тариан талбайд орж хагалагдан хотын соёлт давхрага ихээр эвдэрч сүйдээд байна. МОНГОЛ УЛСЫН ТҮҮХ, I БОТЬ Бийбулагийн балгас. Булган аймгийн Хутаг-Өндөр сумын нутагт, сумын төвөөс баруун тийш 13 км зайтай, Сэлэнгэ мөрний хойд хөвөөнд эртний балгасын туурь байдаг нь Уйгур улсын соёл, шашны нэгэн томоохон төв Байбалык хотын ор үлдэц юм. Нутгийн ард олон нэн эрт цагаас энэ хотын туурийг Бийбулагийн балгас хэмээн нэрлэсээр ирсэн нь даруй эртний нэрээ хэвээр хадгалан үлдсэний гайхамшигт жишээ болно. Эл хотыг үүсгэн байгуулсан тухай «Сэлэнгийн чулуу» хэмээн алдаршсан, Могойн Ш инэ усны хөшөө буюу Моюнчур хааны гэрэлт хөшөөнд өгүүлжээ. Энд нийт гурван хэрэм буйн үндсэн хэсэг нь баруун болон хойд талдаа шавар дагтаршуулан дэлдэж хийсэн өндөр ханатай дөрвөлжин том хэрэм юм. Энэхүү гол хэрмээс урагш 750 м зайд өөр нэг жижиг хэрэм орших ба дотор нь орон барилгын ор үлдэц мэдэгдэхгүй, дээгүүр нь өвс ногоо урган их л хулширч эдгэсэн байна. Хэрмийн дотор талд ил хэвтэх уур чулуу хэмээх засмал чулуунаас гадна шороон дороос ваар савны хэлтэрхий олддогийн зарим нь Хятан маягийн хээтэй байжээ. Гурав дахь хэрэм дээрхээс баруун тийш 1 км орчим зайд орших ба хэрмийн далан бүр хулшран эдгэрч зарим газраараа огт мэдэгдэхгүй болсон, дундуур нь олон жалга, шуудуу нэвт гарсан байна. Хэрмийн зүүн хойт өнцөгт маанийн үсэгтэй чулуун хөшөө босгосон байх ба энэ хавийг «Арслангийн үүд» гэж нэрлэдэг. Одоо эндэхийн гол хэрэмд байгаа болон зарим нь Монголын Үндэсний Түүхийн Мүзейд байгаа чулуун арслангуудыг чухам энэхүү «Арслангийн үүд» хэмээх газарт байсай гэдэг1. Бичгийн сурвалжид өгүүлснээр, энэхүү балгасыг согд, хятад урчууд барьсан гэх ба энд худалдаачид сууж арилжаа наймаа эрхлэхээс гадна согд багш нар залран ирж бурханы болон маанийн шашны ном номлож, шашны судар уйгур хэлээр орчуулж байжээ. Уйгурын тахил тайлгын онгон. Эртний улсуудын үеийн эд өлгийн дурсгал судлаач эрдэмтэд, тухайн үеийн тахил тайлгын онгоныг төрөл ялгаагаар нь зүйлчлэн ангилж, холбогдох цаг хугацаа, түүх соёлын хамаадлыг тогтоосны дунд Уйгурын үеийн онгон тахилын дурсгалыг онцлог шинжээр нь ялган тодорхойлжээ. «Ноёдын» хэмээх нэрээр ихэд алдаршсан олон тооны тахил ын дурсгал дотроос Уйгурын үеийн онгон нь зохион байгуулалт, бүрэлдэхүүн хэсгийнхээ онцлогоор ялгардаг. Эдгээр нь урт тэнхлэгээрээ хойноос урагш чиглэсэн байхаас гадна түрэгийн тахилгын онгонд заавал байдаг чулуун хашлага, хүн чулуу, балбал буюу зэл чулуу, шүтээний сүмийн барилга зэрэг гол бүрэлдэхүүн хэсгүүд байдагггүй. Үүний жишээ болгож зарим дурсгалыг авч үзье. Могойн Шинэ усны дурсгал. Булган аймгийн Сайхан сумын нутагт орших энэ дурсгал нь Уйгурын хаан Моюнчурт зориулан босгосон тахилын онгон юм. 24x47 м хэмжээтэй гонзгой дөрвөлжин хэрэм, түүний дотуур усан шуудуутай. Төвийн хэсэгт нь дүгрэг хэлбэрээр чулуу овоолж хийсэн голдоо хонхортой чулуун овоолго бий. Дурсгалын хойт хэсэгт, яст мэлхийн Х.П эрлээ. М онгол Ард Улсын эрт дундад үеийн хот суурины товчоон. УБ., 1961, тал 52. ____________________________________ А э л лнги. Монгол н » г ап байсан эртниЬ улс, ай v гуул иуруунд суурилуулсан урт том хөшөө байсан нь Орхон-Енисейн руни бичээстэй. Уйгурын хаан Моюунчурын алдарт үйл явдал хийгээд Уйгур улсын түүхэнд холбогдох гол гол хэрэг явдлын талаар өгүүлжээ. Энэхүү дурсгалыг 759-760 оны үед босгосон байна1. Мөн үед хамаарах нэгэн чухал дурсгал нь Хөшөөн талын онгон бөгөөд үүнийг М огойн ш инэ усны дурсгалаас өмнө үед холбогдох зүйл гэж судлаачид үздэг. Учир нь, 763 онд уйгурууд маанийн шашин авснаас хойш өвөг дээдсийн онгон барих уламжлалаа орхисон гэдэг. Хаад язгууртанд зориулан босгосон эдгээр нүсэр том онгоны байгууламжаас гадна эгэл жирийн иргэдийн гэж үзэж болмоор, энгийн жижиг онгонуудыг малтан шинжилсэн зүйл бас бий. Чухам ийм төрлийн дурсгалыг Өвөрхангай аймгийн Хар хорин сумын нутаг, Орхон голын хөвөө, Бага Арцатын аманд малтан судалсан бөгөөд энэ нь, тайлгын идээ ундааны үлдэгдэл болох малын яс болон шавар ваар савны хагархай зэргийг дарж булсан багавтар чулуун дараастай дурсгал болно. Ийм хэлбэрийн дурсгал түрэгийн үеийн онгон тахилын байгууламжийн дотор тохиолдож байгаагүй бөгөөд Уйгурын нийслэл Хар балгасны тахил шүтлэгийн зан үйлтэй холбогдох юм2. Хүн чулуу. Төв Азийн нутагт илрэн олдож судлагдсан хэдэн үеийн хүн чулуун дурсгалын дотор хийц дүрслэл, хэмжээ овор болон дэргэд нь буй тахил шүтээний байгууламжийн хэлбэр дүрсээр бусад үеийн хүн чулуунаас мэдэгдэхүйц ялгарах хэсэг дурсгал бий. Эдгээрийн онцлог шинж нь, хоёр гараар хэвлийн өмнө сав барьсан, босоо дүрстэйгээс гадна хоёр чихэвчийг нь дээш сөхсөн дүгрэг малгайтай, олон унжлага зүүлт бүхий бүстэй байдаг3. Эдгээрт түрэгийн хүн чулуунд байдаг шиг хутга, сэлэм зэрэг зэр зэвсгийн зүйл үгүй, мөн түүнчлэн харьцангуй их том хэмжээтэй байна. Түүнээс гадна ойр орчинд нь, түрэгийн дурсгалд байдаг шиг тахилын хашлага чулуу, цуварсан зэл чулуу зэрэг зүйлс огт тохиолддоггүй байна. Ийм хэлбэрийн хүн чулуу Тува, Хакаст олдож байжээ. Манай улсын Баян-Өлгий, Увс зэрэг баруун талын аймгуудын нутгаар тохиолддог ба төдийлөн нарийн сайн судалж хараахан амжаагүй юм. Эдгээрийн жишээ болгон Баян-Өлгий аймгийн Сагсай сумын төвөөс 8.5 км зайтай Битүү хэмээх газарт орших хөшөө, мөн Ногоон нуур сумын төвд буй 2 хөшөө зэргийг дурдаж болно. Дээрх хүн чулуудын хийц дүрслэл болон дэргэд нь байх байгууламжийн хэлбэр дүрс түрэгийн хүн чулууныхаас эрс ялгарч байна. Харин газар зүйн байршлын хувьд, түрэгийн хүн чулуу элбэг тархсан Баруун Монгол, Алтайн уулсаар байх ба Уйгур улсын төв байсан Монголын төв нутагт огт тааралддаггүй ажээ. Булш оршуулга. Монгол нутагт малтан шинжилсэн дундад зууны үед холбогдох булшуудын дотор, 1949 онд Л .А. Евтюховагийн, Орхон Дэл ууланд 1 2 3 В.Е.Войтов. Дурдсан зохиол. стр. 28. В .Е.Войтов. М огильники Каракорума. А рхеологические, этнограф ические и антропологические исследования в М онголии. Новосибирск, 1990. стр. 144. Л.Р.Кызласов. История Тувы в средние века. М ., 1969. стр. 82. МОНГО/ УЛ С Ы Н ТҮҮХ. I БОТЬ малтан шинжилсэн бүлэг булшийг уйгурын үед хамааруулан үздэг ю м1. Судлаачид эдгээр булш ийг судлаад уг нутгийн орш ин суугчид нүүдлийн хуучин уламжлалаа хадгалахын сацуу хот суурины соёлтой ямар нэг хэмжээгээр холбоотой байдал харагдаж байгаа нь тэдний, Төв Азийн бусад нүүдэлчдээс ялгарах шинж гэж дүгнэжээ. Оршуулгын зан үйл тодорхойгүй боловч, талийгаачийг оршуулахдаа тоног хэрэгсэл бүхий адуу, хонь, үхрийн яс зэрэг зүйлсээр хойлоглон ёсолж дагуулсан бололтой. Эндхийн ваар савны хээ Хар балгасны олдвортой дүйж байгаа нь эдгээрийг Уйгурын үед холбон үзэх гол барцмт нотолгоо болжээ. Энэ уед холбогдох сүүлийн үеийн чухал олдворын тоонд 1994 онд Монгол-Францын судлаачид Булган аймгийн Хутаг-Өндөр сумын нутаг Элст хөтөл хэмээх газраас олж судалсан морьтой оршуулга орох бөгөөд үүнийг олдворын шинж төрхөд үндэслэн Уйгурын үед холбогдуулжээ2. §4. Киргисийн хаант улс Улс төрийн түүх. Уйгурын ноёрхлыг мөхөөж Монгол нутагт түр ноёрхлоо тогтоосон овог аймаг бол киргис нар бөгөөд тэд Төв Азийн эртний ард түмний нэг болно. Киргисийн өвөг дээдсийн нэрийг олон үеийн түүх сударт гэгүнь, гянгүнь, поуйву, гйегү, гйегйес, хакяньс, хягас гэх зэргээр дуудлага хувирган тэмдэглэсэн байх ба Орхоны Түрэг бичээст Кыргыз гэсэн байна. Тэдний тухай сурвалж бичигт МЭӨ 201 оны үеэс нэр гарах болсон нь Хүннүд эзлэгдсэн овог аймгуудын дотор гэгүнь буюу гяньгүн хэмээх улс байсан гэдэг^Тэд анхнаас зөвхөн Минусын хотгор, Енисей мөрөн төдийгүй Саяны уулсаас өмнө тийш одоогийн баруун хойт М онголын нутгаар «Хйргис» нэртэй нуурын орчмоор нутаглаж байсан бололтой3. Төв Азид Хүннү нар хүчийг олон мандаж, улмаар МЭӨ I зууны эхэн уеэс Хакас-Минусын хотгорыг эзлэн авах үед тэр нутагт Тагарын хэмээх соёлын дурсгалыг үлдээсэн иран хэлт, европжуу төрхөт динлин нар нутаглаж байжээ. Хүннү нарын 150 жил үргэлжилсэн ноёрхлын үед тэдэнд шахагдсан гянъгүн нар Хакас-Минусын хотгорт шилжин нутагласан байна. Чухам эн э үеэс эн э нутагт динлинчүүд ба гяньгүн нар холилдон эрлийзж сэний улмаас оршин суугчдынх нь гадаад дүр төрх ихээхэн өөрчлөгдөж ирэв. Ийнхүү Хакас-Минусын хотгор, түүгээр урсах гянь буюу Кем-Енисей мөрний орчим нутаг нь гяньгүн буюу киргис аймгийн оршин нутаглах үндсэн төв нь болж ээ. Овог аймгуудын энэхүү ш илжилт хөдөлгөөний улмаас шаргал үст, цэнхэр нудтэй динлинчүүд түрэг хэлт монголжуу төрхөт гяньгүн нартай уусан холилджээ4. Хүн ам нь ийнхүү холимог төрхтэй болж ирсэн нь тухайн үеийн 1 4 3 4 Л.А.Евтюхова. 0 гшеменах Центральной М онголии в IX веке. Советская архесшогия. 1957, № 2, стр. 224. Ц.Төрбат. Морьтой нэгэн оршуулга. S.A. t. XVII, f-12, УБ., 1998. ran 130-134. И стория Сибири. т. I, Древняя Сибирь. Л., 1968. стр. 296. Л.А.Евтюхова. Южная Сибирь в древности. Сб. «По следам древних культур» М ., 1954. стр. 199. А м а н г И. М онгол нүтагт байсан эртний улс, аймгуул археологийн дурсгалуудаас, тухайлбал таш ты кы н соёлд хамаарах оршуулгын багуудаас тодорхой харагдцаг. Энэ соёлын хүрээнд, нас барсан хүмүүсийг оршуулахдаа нүүрэнд нь уг хүний амьдынх нь дүр төрхийг хадгалсан баг өмсүүлдэг байжээ. Дурдсан үйл явдлаас хойш ч угсаатан холилдох үйл явц үргэлжилж байсны нэг жишээ нь Хакас-Минусын хотгорт болон орчин тойрных нь уулархаг нутгаар киргис нарын хамт угор, самоед хэлтэн овог аймгууд, зүүн хойгуур нь Енисейн адаг, Ангар мөрний эхээр кет хэлтэн нар зэрэгцэн аж гөрсөөр байсан явдал юм. Киргис эртний динлингээс гаралтай болохыг илтгэх баримт ул мөр хожуу үед ч илэрч мэдэгдсээр байжээ. Тухайлбал, Тан улсын он дарааллын бичигт Киргисийн улсыг «Хягас» хэмээн нэрлэдэг нь царай зүснийх нь улбар өнгөөр уйгурууд тийнхүү нэрлэж байсныг хувирган тэмдзглэсэн үг болох ажээ. Уг түүхэнд тэдний өвөг дээдсийг «кыркут» буюу «кыркес» хэмээн нэрлэж байсан нь «улаан царайт» гэсэн үг хэмээн тайлбарласан байдаг1. Дараагийн төр улсуудын он дарааллын бичгүүдэд «Хягас» хэмээх үг гарахаа больж, харин «Килигис» хэмээн тэмдэглэх болсон нь тэдний нэрийг тун оновчтой тэмдэглэсэн хэрэг болно. Дорнод Түрэгийн хаант улсын Орхон бичгийн дурсгалуудад тэднийг өөрсдийнх нь нэрээр үнэн зөв нэрлэсэн байдаг2. Киргис нь Уйгур улсад 758 онд эзлэгдэж, 80 гаруй жил болсны сүүлийн 20 -иод жилд тэдний ноёрхлыг эсэргүүцэн ширүүн тэмцсэн нь амжилттай болжээ. Киргис нь энэ тэмцэлдээ бусад аймаг улстай холбоо тогтоосон нь ялалт байгуулахын үндэс болсон байна. Тухайлбал, Араб, Түвэд, Карлукууд-тай нөхөрсөг харилцаа тогтоосон байжээ, 818 оны үед Киргисийн ноён Ажо өөрийгөө хаан өргөмжлөв. Түүйий эх нь Тюргешээс гаралтай, эхнэр нь Түвэдийн жанжны охин байсан тул тэрвээр эдгээр улс аймгийн аль алинтай нь урагтөрлийн холбоотой байжээ. Уйгурын хаан энэхүү бослогыг дарахаар оролдсон ч талаар болсон байна. Уйгурын эсрэг 20 жил дайтсаны эцэст тэдний хүчийг мөхөөн сулруулж чадсан бөгөөд Ажо өөрийн хүчин чадалд эрдэж, Уйгурын хаанд хандан “Чиний хувь тавилан төгсчээ. Би чиний Алтан орд өргөөг чинь эзлэж, өмнө нь морио уяж, тугаа босгоно. Надтай тэмцэх хүчтэй бол хүрээд ир. Эс чадваас үтэр тонил” хэмээн илгээлт явуулжээ. Ингээд Ордубалыкийг дайран эзэлж, 840 онд Төв Азийн тал нутагт ноёрхлоо тогтоож чадсан байна. Ухран зугтаж буй Уйгуруудыг нэхэн цохисоор Монгол, Зүүн гар, Дорнод Туркестаны зэрэг Төв Азийн олонхи нутгийг эрхэндээ оруулав. Киргисийи Ажо хаан орд өргөөгөө шилжүүлж Тагнын уулсаар нутаглах болжээ. О ^йгуры н хаант улсыг мөхөөсний дараа Киргисийн гол зорилго нь Уйг^раас үлдсэн өв болох тэдний эзэмшиж байсан бүх газар нутгийг эзэмших, түүнчлэн Тан улсын хувьд тэдний эзэлж байсан эрх дархыг мөн өвлөн авах явдал байлаа. Хятадтай өмнөөс тогтоосон харилцаагаа бататгах зорилгоор Уйгураас олзолсон Хятад гүнжийг элчийн хамт илгээж байснаас гадна хэд хэдэн удаа элч төлөөлөгч явуулж байжээ. Тэдний санаархсан их 1 2 История Сибири. Том I. стр. 287. С.Е.М алов. Памягники древнетюркской письменности. М -Л ., 1951. М онгол УЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ гүрний бодлогод нь, Киргисийн мөрдөлтөөс зугтаж тал тал тийш дүрвэн гарсан уйгур овгийн олон саланги бүлэглэлүүд саад болж байв. Эдгээрийг байлдан эзлэхийг зорьсон ба Хятадын эрх баригчид ч Уйгурыг бүрмөсөн бут ниргэн устгах явдалд Киргисийг ямагт өдөөн хатгаж байжээ1. 847-848 онд цэрэг зэвсгээ дорно зүг хандуулж, бут цохигдсон Уйгурын үлдэгдэл хүчин амь хоргодсон Шивэй нарыг довтолжээ. IX зууны II хагасын байлдан эзлэлтийн үр дүнд Киргисүүд дорно зүггХар мөрний эхнээс, өрнөдөд Тэнгэр уулсын зүүн суга хүртэл газар нутгаа тэлэв. Тэдний уугуул нутаг Минусын хотгор умард хязгаар нь болжээ. Киргисүүд нь ийнхүү Төв Азийн ихэнх нутгийг эрхшээлдээ оруулсан ч тэнд удаан ноёрхож чадсангүй. Тэдний Төв Азид байсан цаг хугацаа болон энэ нуггийг орхиж явсан шалтгааныг олон янзаар тайлбарладаг. Өмнө нь Т өв Азид ноёрхлоо тоггоож байсан улс гүрнүүд Монгол орны төв нутаг Орхон голын хөндийд төвлөн төр улсаа байгуулж байсан бол Киргисүүд энэ уламжлалыг дагасангүй. Тэд ерөөс энэ нутагт суурьшин идээшихийг эрмэлзээгүй бололтой. Зарим судлаач, тэдний эндээс явсан цаг хугацаа, шалтгааныгтухайн үеийн улстөрийн нөхцөл байдалтай холбон тайлбарладаг байна. Тухайлбал, тэд X зууны эхэнд монгол хэлт хятан нарт хүч түрэгдэн энэ нутгийг орхиж явсан гэж үздэг2. Тэдний ийнхүү явсан нь эдийн засгийн шалтгаантай байж болохыг үгүйсгэх аргагүй бөгөөд уугуул нутагтаа газар тариалан голлон эрхэлж байсан Киргис нары н ахуй нь, хэдийнээс билчээрийн мал аж ахуйд илүү тохирсон Монгол нутгийн уур амьсгалд зохимж муутай байсан нь бас нэгэн шалтгаан байсан бололтой. Ямар ч атугай Елюй Амбагян тэргүүтэй хятан. нар баруун зүг давшихад киргис нар монгол нутагт байгаагүй гэдэг. Тэгээд ч хятан нар уйгурыг хуучин нутагтаа ирж суурьшихыг санал болгож байжээ3. Киргисийн аж ахуй, нийгэм, соёлын амьдрал. Киргисийн аж ахуй нь мал аж ахуй, газар тариалангаас бүрдэж байв. Тэд мал аж ахуй эрхлэх бөгөөд адуу, тэмээ, үхэр, хонь үржүүлдэг байжээ. Киргисийн булшинд нас барсан хүнийг дагалдуулж тавьсан хойлгын идээний дотор хонины яс голлож байна. Адуу бол малчин, гөрөөчин цэрэг эрсийн гол хэрэглээ байжээ. Эр хүний оршуулгаас агт морины тоног хэрэгслийн зүйл их олддог. Адуун сүргийн олон цөөн нь баян, хоосны хэмжүүр болж байжээ. Тан улсын судар түүхэнд, киргис хүн эхнэр авахдаа хэдэн зуу буюу хэдэн мянган адуу, хонийг сүй болгон барьдаг тухай тэмдэглэжээ. Газар тариалан Киргисийн аж ахуйн ихээхэн чухал нэгэн хэсэг байв. Хятадын түүхэнд Киргисийн аж ахуйн талаар өгүүлэхдээ газар тариаланг мал аж ахуйгаас илүү чухалд тооц сон байдаг. Тухайн үед зээтүүт тариалангийн оронд анжист тариалан үүсч хөгжсөн байжээ. Үүний тодорхой гэрч баримт болох гадаадаас тээвэрлэн авчирч байсан анжисны ширмэн 1 2 3 Ю.С.Худяков. Кыргызы и Тибет. Эпоха камня и металла Азиатской части СССР, Новосибирск, 1988. стр. 128. Бартольд В.В. 12 лекций по истории Турецких народов Средней Азии. Сочинение. том 5. М., 1968, стр. 103. Д.Г.Савинов. Народы Ю жной Сибири в древнетюркскую эпоху. Л ., 1984, стр. 100. ____________________________________________________ Лэл АНГИ. Монгол нүтагг байсан эртний улс, аймгуул хошуу, эсвэл дотооддоо үйлдвэрлэж байсан төмөр хошуу илрэн олддог байна1. Киргисүүд нь амуу будаа, арвай, буудай Гималайн арвай, олс зэргийг тариалдаг байжээ. Тэдний уугуул нутаг Енисей, Абакан голуудын эргээр эртний усжуулах байгууламж, чулуун далан, ус урсгах суваг, шуудууны ор үлдэц хадгалагдан үлдсэн байжээ. Түүнчлэн газар тариалан сайтар хөгжиж байсйыг гар тээрмийн чулуу их олддогоос харж болно. Киргисийн үлдээсэн хадны зурагт буга, гөрөөс аргаль болон үнэт үслэг анг мөрдөн агнаж буй морьтон анчдын зураг их тохиолддог. Үнэт үслэг ангийн арьсаар малгай болон язгууртан дээдэст зориулсан хувцас дээл хийдэг байжээ. Ангийн үс нь алба татвар болон гадагш гаргах эд барааны тоонд орж байжээ. Түүнчлэн шувуу агнадаг байв. Киргисүүдийн дунд гар урлал гайгүй сайн хөгжсөн байжээ. Ялангуяа металл боловсруулах ажил тэргүүн зэрэгт байлаа. Киргис нар бүх л Өмнөд Сибирийн оршин суугчдыгсумын зэвээр хангаж байсан ба эдгээрийн дотор гурван хянгат болон хавтгай, мөн далбан хэлбэрт зэвүүд байжээ. Түүнчлэн хоёр талдаа иртэй илд, чинжаал хутга, жадны гилбэр, хуягийн ялтас, агт морины олон төрлийн тоног хэрэгсэл үйлддэг байв. Киргисийн дархчууд нь анжис, хадуур, зээтүү, сүх, мужааны болон дархны ажльш бэсрэг багажийг үйлдвэрлэдэг байжээ. Тэдний байлдааны зэр зэвсэг нь нарийн хийцэт нум, төмөр хушуут сум болон үзүүр хэсэгтээ таних тэмдэг —далбаатай гилбэр жаднаас бүрдэж байв. Гарт барих том бамбай болон гар хөлд бэхэлж хамгаалах модон даруулга зэрэг хамгаалалтын хэрэгсэл байжээ. Хүлэг морьдыг ч мөн иймэрхүү хуяг даруулгаар хамгаалдаг байв. Киргисүүд нь 30­ 80000 цэрэг дайчлах чадвартай байжээ2. Түүнчлэн алт, нарийн эдлэлийн урчууд, дархчууд уран нарийн хийцтэй гоёл чимэглэлийн зуйлс урладаг байжээ. Булш бунхны малтлагаас алтан болон алтадсан сав суулга олддог нь ургамлын ба амьтны дүрст хээ угалзтай байдаг. Зарим сав суулгын гоёл чимэг нь гадны урлагийн бүтээлүүдийн дүрслэл санааг агуулсан ч хийц байдлын онцлог нь орон нутгийн эдлэл болохыг харуулдаг байна. Алт, мөнгө, хүрлээр үлгэр домгийн шувуу, загас, элдэв амьтны дүрс бүхий бүсний болон морины тоног хэрэгслийн гоёл чимгийг хийдэг байжээ. Эмээлийн бүүргийг ан амьтан агнаж буй морьтон хүмүүсийн хөөмөл дүрсээр чимж байжээ. Тэдний дунд шавар сав суулга урлан бүтээх ажил ихэд хөгжсөн байлаа. Сав суулгыг тусгай оньсон хүрд ашигдан хийдэг байжээ. Хоол ундны эгэл болхи савнаас гадна саарал өнгийн шавраар өндөр бөгөөд бат бэх, өндөг хэлбэрийн их биетэй өргөн дэрэвгэр амсар бүхий суулга урладаг байсан нь «Киргис ваар» хэмээх нэрээр алдаршжээ. Эдгээр сав нь мөрөөрөө хээлж гаргасан гачуур хэлбэрт дардас хээтэй байдаг. Чулуу цоолборлох урлаг гайгүй сайн хөгжиж байсан нь илэрхий. Энэхүү урлаг нь эцгээс хүүд уламжлан хөгжиж байсан нь эртний бичгийн дурсгалаар нотлогддог. Ийм чулууч урчуудын бүтээлийн тодорхой жишээ бол, нас барсан хүмүүст История Сибири. Том. I. стр. 298. Бичурин. Дурдсан зохиол, стр. 351. МОНГОЛ УЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ зориулсан дурсгалын хөшөоний бичээсүүд болох ба тэд мөн хадны зургийг ч урладаг байжээ. Бусад улс түмэнтэй худалдаа арилжаа хийдэг байсан нь бичиг үсгийн дурсгал хийгээд археологийн олдвортэргүүтнээр нотлогдож байна. Тэд Араб, Уйгур, Түвэд, Хятад, Карлукуудтай наймаа арилжаа хийдэг байжээ. Мөн гадагш нь төмөр эдлэл, түүний дотор сумын зэв, алт, үслэгийн зүйл, хус мод, бугын цусан ба ясан эвэр зэрэг зүйлс гарган арилждаг байв. Төрийн тэргүүн нь хаан байсан бөгөөд түүний дараа Бег, тархан, баатар, Оглан зэрэг цэрэг дайны албан тушаалтан эрхтэн дархтнууд байжээ. Тэдэнд зориулсан хөшөөний бичээст юуны өмнө тэдний дайн байлдааны алдар гавьяа, тэрчлэн эд хөрөнгийг нь тоочин магтаж, тухайн газар орны эзэн болохыг дурдсан байдаг. Киргисийн нийгэмд баян хоосон, хүчтэй, буурайн ялгаа хурц тод илэрсэн байлаа. Нийгмийн дээд хэсгийг тоо томшгүй их мал сүрэг, эд баялгийг эзэмшсэн язгууртан дээдэс эзэлж байв. Ард олны дийлэнх нь тзр үед хаан, бег болон баатруудын бүрэн мэдэлд байсан гэж хэлэх аргагүй юм. Бичиг үсгийн дурсгалаас үзэхэд эгэл ардууд нь хаан болон угсаа сурвалжит «эль» хэмээх язгууртны зэрэгиээ биеэ даасан хүчин болж байжээ. Баян язгууртан бегүүд нь зөвхөн боолчууд төдийгүй ядарч хоосорсон овог төрлийнхнийгөө ч мөлжин дарлаж, өөрийн аж ахуйд ажиллуулах буюу алба татвар гувчин авдаг байжээ. Ард олны залгуулдаг бас нэгэн алба нь бегүүдийн удирдсан аян дайнд биечлэн оролцох алба байлаа. Нийгмййн хамгийн буурай ядуу, хүчин мөхөс хэсэг нь боолчууд байв. Боолыг ихэвчлэн дайн байлдааны үед, ялангуяа хөрш зэргэлдээ ой хөвчийн ард иргэнийг уулгалан дайрах явцад олзлон барьдаг байжээ. Тан улсын түүх (618-907) болон Орхоны бичгийн дурсгалуудаас үзэхэд Киргисүүд бусад улс оронд олонтаа элч төлөөлөгч илгээж, Хятад, Түрэг, Уйгур зэрэг хөршүүдтэйгээ олон удаа байлдаж тулапдаж байжээ. Киргис нь бөө мөргөлтөн байсан ба өөрсдийн бөө нарыг «Гянь» буюу кам гэж нэрлэдэг байв. Тал газар цугларч бөө бөөлөн лус савдаг тахидаг байжээ. 12 жилийн тоололтой бөгөөд жил бүрийг бар хулгана, нохой гэхчлэн амьтны нэрээр нэрлэдэг байв. Баяр наадам цуглааны үеэр тэмээн ба морин уралдаан зэргийгзохиодогбайжээ. Бишгүүр, хэнгэрэг, цоорзэрэгхөгжмийн зэмсэгтэй байв. Эхнэр богтлон авахдаа адуу, хониор сүй бэлэг барьдаг, эрд гарсан эмэгтэйчүүд нүүрэндээ шивээс тавьдаг мөн эрэлхэг баатарлагийн тэмдэг болгож эрчүүд ч нүүрээ шивдэг байв. Оршуулгын зан үйлийн үед нүүр амаа маажиж урдаггүй. Харин ’нас барсан хүнийг юмаар ороож уйлан гашуудаад дараа нь шатаах ба ясыг нь цуглуулан авч, ил гадаа оршуулдаг байжээ1. Киргисийн «Чаатас» хэмээх булшийг малтан судлахад хүний шатаасан яс ододог нь үүнийг баталдаг юм. Киргисийн утга соёлын хамгийн том ололт нь тэдний бичиг үсгийн дурсгал болно. Киргисийн бичиг үсгийн дурсгалууд өнөөгийн үе хүртэл хадгалагдан үлдсэн нь ихэвчлэн нас барсан хүмүүст зориулан босгосон Бичурин. Дурдсан зохиол, стр. 353. ____________________________________________________ Аэд АНГИ. Монгол иутагт бзйсзн эрт иии улс, анмгуул хөшөөний бичээс, үнэт сав суулган дээр болон хад чулуунд бичсэн Енисейн хэмээх руни бичгийн дурсгал болно. Эдгээрээс зарим зөөлөн эд зүйл дээр ч бичдэг байсан бололтой бөгөөд модон саваан дээр бичсэн руни бичгийн зүйлс олдож байжээ. Эрдэмтэн Л.Р. Кызласовын үзэж буйгаар Енисейн руни бичиг нь Киргис нарын дунд VII-ХШ зуун хүртэл хэрэглэгдэж байжээ1. Киргис нар Монгол нутгийг удаан хугацаагаар эзэгнэн сууж чадаагүй тул тэдний үлдээсэн дурсгал хэмээн нягтлан тодорхойлж гаргасан зүйл хомс байдаг. Гэвч тэд энд оршин байсныг илтгэх аман мэдээ, зарим дурсгалын зүйлс хадгалагдан үлджээ. Тухайлбал, Монгол орны нутагт ялангуяа баруун хэсгээр нэн элбэг тааралдах, их чулуу овоолж, дүгрэг дөрвөлжин хэлбэрээр чулуу тойруулан өрж хүрээлсэн том булшуудыг «Хиргисийн үүр» буюу «Хиргисүүр» хэмээн нэрлэдэг юм. Монгол нутагт малтан шинжилсэн булшуудын дотор Киргисийн уугуул нутаг Енисей мөрний эхэн дунд биеэр маптан сайтар шинжилсэн «Чаатас» хэмээх том булштай ижил зүйл олдоогүй боловч оршуулгын зан үйл эд өлгийн зүйлсээрээ Киргисийн үед холбогдох зарим дурсгал олдцог. Тухайлбал, Өвөрхангай аймгийн Хужиртсумын орчим 1948-1949 онд Хөшөөт хужирт хэмээх газарт нэгэн булшийг малтан судалсан нь 3.6 х 2.2 м хэмжээтэй дөрвөлжин чулуун дараастай бөгөөд энд хүн морь хоёрыг толгойг нь баруун зүг чиглүүлэн тавьсан байжээ. Модон авсанд эсгий дэвсэж оршуулсан хүний дэргэд торгон хувцасны үлдэгдэл, модон хуйтай хутга зэрэг зүйлс байсан ба морины тоног хэрэгслээс хазаарын амгай, хүрэл болон ясан товруу зэрэг зүйлс олджээ. Энэ булшийг оршуулгын зан үйл болон эд өлгийн зүйлсээр нь Алтай болон Минусын хотгорт судлан шинжилсэн IX зууны дунд үеийн булшуудтай адилтган үзэж мөн үед холбогдох Киргисийн булш хэмээн он цагийг тодорхойлсон байна2. Түүнчлэн 1986 онд Завхан аймгийн Цэцэн-уул сумын нутаг, Нахиугийн Манхан хэмээх газарт элсэн дороос нэгэн булш илрэн гарсныг XI-XII зууны Киргисийн соёлд хамаарна хэмээн судлаачид үзжээ3. Эндээс цэрэг эрийн ялтсан хуягийн үлдэгдэл, модон эмээлийн хэсэг, ухмал модон авсны үлдэгдэл, үйсэн саадгийн тасархай, алт шармал араб бичээс бүхий илдний хугархай, морь малын тоног хэрэгсэл, бусад төмөр эдлэлийн хэсэг, гоёл чимэглэлийн жижиг мөнгөн товруу зэрэг зүйлс олдсон юм. Түүнчлэн энэ үед холбогдох нэг дурсгал бол Дорноговь аймгийн Хатанбулаг сумын нутагт буй хадан дээр сийлж гаргасан морьтон баатрын зураг бөгөөд судлаачид үүнийг Киргисийн үед холбож үздэг4. Киргисүүд Монгол нутагт 100 хүрэхгүй жил ноёрхлоо тогтоож байсны ул мөр, биет баримт ийнхүү үлдэжхоцорсон нь цаашид нарийн судалгаагаар улам улмаар нэмэн олдох боломжтой. Тэдний оршин байсан тухай ардын аман ярианд 1 2 3 4 Л.Р.Кызласов. Новая датировка памятников Енисейской письменности, Советская археология № 3, I960, стр. 148. Л.А.Евтюхова. 0 племенах Центральной М онгалии в IX веке. Советская археология № 2 ,1957, стр. 224. Ю .С.Худяков, Д . Баяр. Кыргызский панцырь из Западной М оиголии. И нформационный бюллетень. М АИКЦА. Вып. 15, М ., 1988, стр. 110. Д .Д орж . Гобийский всадник. Бронзовый и железный века С ибири. Н овосибирск, 1974, стр. 174. М онгол ҮЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ хадгалагдсан байдаг нь, Киргис хаан гэж байгаад булш, оршуулгаа цогцлон үйлдэж, чулуун хөрөг дүрсээ бүтээгээд нүүгээд явчихсан юм гэнэ лээ гэх домог яриа зарим нутагт уламжлан үлдсэн нь бий. Энэ нь эрт үед болж өнгөрсөн түүхэн үйл явдлын ул мөрийг хадгалжээ. §5. Түрэг угсаатны ноёрхлын үеийн Монгол аймгууд Монголчуудын өвөг дээдэс. VI зууны үеэс Түрэгулс хүчийг олж, одоогийн Монгол улсын нутгаар тавлөрсөн их улсыг байгуулан нийт Төв Ази дахинд ноёрхлоо тогтоон явах үес, монгол угсааны овог аймгууд одоогийн байгаагаасаа ихээхэн зүүн тийш шахагдан нутагласан байлаа. Тэр үед Байгал нуураас урагш Ляодунгийн хойг хүртэлх уудам газар нутагт аж төрөн сууж байсан нүүдэлч овог аймгууд нь монгол хэлтэн байсан гэж эрдэмтэд үзэж байна1. ЭдгээровогаймагньДорнодХубуюуДунху-аасүүсэн гарч, Сяньби, Жужан зэрэг томхон улсуудыг байгуулж явсан тэр л өвөг монгол хэлтний удам угсаа болно. Ихэнх эрдэмтдийн үздэгээр Дорнод Ху-аас гаралтай нүүдэлчид нь монгол угсаатан, монгол хэлтэн ард түмний эх үндсийг бүрдүүлсэн ажээ. Эдгээр овог аймгууд нэгэн үе хүчирхэг том улс гүрнийг байгуулан мандаж явснаа сулран доройтож бусдын эрхшээлд орох, өөр улс гүрэнтэй харилцаа тогтоон бусад соёлын нөлөө авах, уугуул нутгаа орхин ондоо газарт нүүдэллэн одох, үлдсэн хэсэг нь төрөлх нутаг орондоо урьдын байдлаар мал сүргээ адгуулан нүүдэллэж амьдрах зэргээр нийгэм, аж ахуй, соёлын хувьд ихээхэн ялгавартай, өөр хоорондоо эв нэгдэл муутай оршин тогтнож байжээ. Тухайлбал, Хүннүг мөхөөж их улсыг байгуулсан сяньби нар хэдэн хэсэг болж задарсны ор суурин дээр муюн, тоба нар товойн гарч тус тусын улсыг байгуулж нэгэн үе мандан бадарч явсан ч тоба нар нангиад соёлын эрхш ээлд орж төрөлх хэл, ёс занш л орхин Тоба-Вэй хэмээн нэрлэгдэх болсоор, улмаар Хятадын олон төр улсыг байгуулан эргэж нүүдэлчидтэйгээ дайсагнан тэмцэлдсээр нангиадын дунд уусан шингэсэн бөлгөө. Т эднийг эртний Түрэгийн хөш өөний бичээст «табгач» гэж нэрлэсэн байдаг нь тухайн үедээ хятад гэсэн утгыг агуулж байжээ. Муюн аймгийн нэгэн хэсэг болох тугухунь нар Хөх нуурт шилжин нутаглаж төр улсаа байгуулж эртний төвдийн өвөг дээдэс цян нарын нутаг орныг байлдан эзэлж, тэр орчинд ноёрхлоо тогтоон VII зууныг хүртэл оршин тогтнож байсан ба тэднийг мөн Тогоон гэж нэрлэсэн байдаг. Уугуул нутагтаа оршин байсан өвөг монголчуудын нэгэн хэсэг болох кидан нар Шар мөрөн, Ляоси газраар нутаглан сууж асан бөгөөд VI зууны үеэс Түрэг улсын харъяанд орж алба барих болж VII-VIII зууны туршид Түрэгийн эсрэг байн байн босч тэмцэн тусгаар улсаа байгуулахыг зорьж явсан нь түүх сударт олонтаа тэмдэглэгдэн үлдсэн ба Түрэгийн хөшөөний бичээст кидан хэмээх нэрээрээ бичигдэн үлджээ. Кидан нарын нэгэн хэсэг нь нүүдлийн ахуй соёлоо хадгалан үлдсэн малчин, гөрөөчин, нөгөө хэсэг нь Л.Лигети. Рецензия ксравнительной грамматике монгольских языков. Вопросы языкознания. 1955. № 5. А э л АНГИ. Монгол ньтач байсан эртни\ үлс, айугуүл суурин амьдралд аж төрдөг болсон байжээ. Монгол овогтны эдгээр олон улс аймгууд нь уудам их газар нутгаар аж төрж, нэг хэсэг нь түүхэнд тодрон нэр сүрээ мандуулж их улс гэрийг байгуулж бусад олон харь угсаатантай янз бүрийн замаар харилцан, тэдгээрийн соёл, зан заншлын зүйлээс тусган авч хожмын Монголын соёл баяжин хөгжихөд тодорхой хувь нэмрийг оруулж байжээ. Тэд ийнхүү түүхэн хөгжлийн урт удаан замыгтуулахдаа зөвхөн харь угсаатныг байлдан эзэлж, эзлэгдэн явсан төдийгүй өөр хоорондоо ч дайсагнан тэмцэж зөрчидцөн байсан нь цөөнгүй билээ. Нэг хэсэг нь ийнхүү нэр сүртэй явжтүүх сударт тэмдэглэгдэн үлдсэн байхад нөгөө заримынх нь талаар түүх шастирт хадгалагдан үдцсэн мэдээ занги хомс, түүх намтар нь тун ч бүдэг балархай ажээ. Эдгээр олон монгол аймгийн дундаас эх нутаг, өвөг дээдсийн голомтоо тууштай сахин үлдэж, нүүдэлч малчин байдлаа хэвээр хадгалан хожмын монгол угсаатны шууд өвөг дээдэс болсон нь, түүхнээ шивэй хэмээх нэрээр тэмдэглэгдэн үлдсэн нүүдэлч гөрөөчин аймгууд юм. Эртний сурвалж бичигт хадгалагдан үлдсэн мэдээ занги нь тэднийг Дорнод Ху-аас гаралтай сяньби нарын үр хойчис болохыгтодорхой заацаг. Шивэй хэмээх нь сяньби хэмээх нэр сунжирснаас үүссэн гэж үзэх судлаачид бий1. Шивэй хэмээх нэр Умард Ци улсын түшмэл Вэй Шоугийн 551 -554 оны үед зохиосон «Вэй Шу» хэмээх түүхэн зохиолд анх гардаг. Үүнээс хойш «Сүй улсын түүх», «Тан улсын хуучин түүх», «Тан улсын ш инэ түүх» зэрэг зохиолуудад удаа дараа гарч байгаа нь тэдний оршин суух газар нутаг, зан заншил, овог аймгийн бүрэлдэхүүн зэргийг тэмдэглэн бичсэн байдаг. Ш ивэй нарын угсаа хамаадлын талаар «Сүй улсын түүх»-д «(Шивэй нь) Киданы салаа салбар болно: Өмнүүр нутагладгийг нь кидан, умардад байдгийг нь шивэй хэмээн нэрлэнэ» гэж тодорхойлжээ2. Тэдний газар нутгийг Тан улсын хуучин ба шинэ түүхийн аль алинд «Нийслэлээс (Чанъань) умар зүг 7000 ли зайтай. Тэдний нутаг дорно этгээддээ Хэйшүй мохэ (зөрчид угсаатан), өрнө талдаа Түрэг (туцзюэ), өмнө талдаа Кидантай хил залгах ба умарддаа далайд тулна» гэж өгүүлжээ3. Судлаач эрдэмтэд, Ш ивэй аймгийн нутагтархац, байрлал, тэрхүү газар орны уул усны хуучин нэр тэргүүтнийг өнөөгийн газар усны н эр, байршилтай харьцуулан судалж, тухайн үед тэдний оршин сууж байсан нутаг дэвсгэрийн ерөнхий дүр төрхийг тодорхойлон гаргажээ. Шивэй аймгуудын тоо, тэдний нэрийг сурвалжид харилцан адилгүй бичиж тэмдэглэсээр ирсэн нь үе үеийн онцлог байдлаас шалтгаалсан бололтой. Тухайлбал, «Сүй улсын түүх»-нд ш ивэй нар бие биеэс хамааралгүй 5 хэсгээс бүрдэнэ гээд тэдний нэрийг нань шивэй (өмнөд), бэй (хойд) шивэй, бо шивэй, шэнь мода шивэй, да шивэй (их) гэхчлэн тэмдэглэсэн байдаг. Тэгээд цааш нь, өмнөд шивэй нар нь аажимдаа 25 эзэмшил нутаг буюу овог аймаг болж хуваагдсан хэмээн өгүүлжээ. Энэхүү 1 2 Г.Сухбаатар. Сяньби. УБ., 1971, тал 69. В .С .Т аскин, М атериалы по истории древни х кочевых народов группы дунху. М ., 1984, стр. 136. М О Н Ю Л ҮЛСЫН ТҮҮХ. I воть «Сүй улсын түүх»-д нэр гарч буй шивэй аймгийн тоо нийтдээ гуч хүрч байна. Тэгвэл «Тан улсын хуучин түүх» хэмээх зохиолд 9 аймаг байдаг гэж өгүүлээд линьси шивэй, шаньбэй шивэй, хуантоу шивэй, дажучжэ шивэй, сяожучжэ шивэй, пово шивэй, нобуй шивэй, лото шивэй хэмээх 8 аймгийн нэрийг дурджээ. Шивэй аймгуудын нутаг байршлыг аймаг тус бүрээр нь тоочихдоо нийт 19 аймгийн нэр дурдсаны дотор дээр өгүүлсэн 8 аймгийн тавынх нь нэрийг дахин тэмдэглэсэн байх ажээ. Эдгээр овог аймгийн нэр нь усугу, исаймо, сайхэчжи, хэцзэ, улоху, нали, шаньбэй, сяожучжэ, пово, линси, лоцзу шивэй, мэнъу, дун шивэй зэрэг болно. Оуян Сю хэмээх хүний зохиосон «Тан улсын шинэ түүх» гэдэг зохиолд, «Шивэй нар нь киданы нэгэн тусгай салбар болно. Тэд дунхугийн газар нутгийн хойд хязгаарт орш их ба ди н л и н ги й н удам бололтой» гэж тэмдэглэсэм байна. Тэдгээр нь хорь гаруй нүүдлийн эзэмш ил газарт хуваагдана гээд линси, шаньбэй, хуантоу, дажучжэ, сяожучжэ, пово, нобэй, лодань гэх 8 аймгийн нэр дурджээ. Өөр өөр цаг үед зохиосон эдгээр түүхэн сурвалжуудад шивэй нарын аймаг овгийн нэр, тоо хэмжээг нь яльгүй зөрөөтэй тэмдэглэж байгаа боловч ерөнхийдөө тэд нар 8-9 том аймаг, хорь гаруй бага овог, нийтдээ гуч орчим овог аймгаас бүрэлдэж байсан нь тодорхой харагдах ажээ.Тэдний гарал үүсэл, угсаахамаадлыг тодорхойлохдоо кицантай ижил төстэй, тэдний нэгэн салаа салбар болохыг цохож Дунхугаас гаралтай гэж тэмдэглэсэн байна. Тэгэхлээр энэ нь, кидан нарыг нангиад сурвалж бичигт дунху нарын удам, сяньби угсаатан хэмээн бичсэн байдагтай 1 яв цав нийлэх ба энэ нь монголчуудын угсаа гарлыг тодорхойлоход нэн ач хол богдолтой баримт болж байна. Сурвалжид дурдсан шивэй аймгуудын дотор мэнъу нэртэй аймаг, мөн хожмын монголчуудын гол овог аймгийн нэг болох улоху (олхунуд) аймгийн нэр гарч байгаа нь үүнийг улам ч үнэмшилтэй болгох ажээ. Түүгээр ч барахгүй, эртний Сяньби нарын нэг салбар болох ухуань аймгийн үлдэгдэл шивэй нарын дунд хуучин нэрээ хадгалсаар нэгэн аймаг болон оршиж байжээ. Ингэхлээр өвөг монгол угсаатан шивэй нарын үндсэн хэсэг нь эртний дунху, сяньби нараас эх үүсэлтэй болох ажээ. Гэхдээ хөрш зэргэлдээ оршин байсан бусад овог угсаатан ч аль нэгэн хэмжээгээр оролцсоныг эдгээр сурвалжийн мэдээ мөн л тодруулан зааж байх мэт. Тухайлбал, «Тан улсьгн шинэ түүх»-д шивэй нарыг динлиний удам угсаа байж болох талаар өгүулжээ. Энэ байдлаас үзэхэд шивэй нар нь бүгд нэгэн гарал үүсэлтэй угсаатны нэгдэл биш, түүний бүрэлдэхүүнд өөр өөр угсаа гарлын овог аймгууд багтаж байсан нь тодорхой харагддаг. Үүнд: хожмын монголчуудын гол овог болон хөгжсөн овог аймаг байхын зэрэгцээ нилээд хэсэг нь зөрчид (хамниган) гаралтай, мөн түрэг болон Энэтхэг-Иран (динлин) угсааны овгууд ч багтаж байсан бололтой. Шивэй ба mamap. Ийнхүү шивэй нарын нангиад судар түүхэнд нэр гарч тэмдэглэгдэх болсон тэр үед холбогдох эртний турэгийн хөшөөний бичээст 1 Г.Сүхбаатар. Сяньби. УБ., 1971, тал 69. Л э л \НГИ. Монтол нүтап байсан зртний улс, a I ллгуул шивэй хэмээх нэр огт тохиолдохгүй, харин гучин татар, есөн татар гэх овог аймгийн нэр Төв Азийн зүүн хойд бүс нутгаар оршин сууж түрэг лүгээ байлдан тэмцэж, эрхшээлд нь орж гарч, нягт харилцаж явсан Кидан, Татаби зэрэг аймаг угсаатны нэртэй зэрэгцэн тэмдэглэгдсэн байдаг билээ. Тэгвэл нангиад сурвалжид мөн л шивэйгийн хамт кидан, кумоси гэх гурван аймгийг хамтад нь бичиж тэмдэглэж ирсэн нь эд нар газар нутгийн хувьд ч, угсаа гарлын хувьд ч нийтлэг нэг ижил гарал үүсэлтэй аймгууд болохыг харуулдаг. Кидан нар монгол гаралтай, монгол хэлтэн байсан нь шинжлэх ухаанд нэгэнт тодорхой бөгөөд нангиад сурвалжид кумоси буюу си хэмээн тэмдэглэгдсэн аймаг нь түрэгийн хөшөөний бичигт татаби нэрээр гардаг, мөн л дунхугаас гаралтай овог угсаатан болохыг ч эрдэмтэд нотлон гаргажээ1. Үүнээс үзэхэд нангиад сурвалжид кидан, кумоси, шивэй хэмээн нэр гардаг энэхүү гурван угсаатан нь бүгд дорнод ху буюу сяньбигаас гаралтай, төрөл язгуур нэгтэй, нэгэн дор оршин сууж байсан бөгөөд эд баруун талаараа түрэг, уйгур лугаа хиллэж, дорнод талаараа мохэ, бохай зэрэг зөрчид, хамниган аймгуудтай айлсан нутаглаж байсан, мөн эдгээр угсаатнууд зан заншил, соёлын зарим зүйлсээрээ ч нийтлэг байсан ажээ2. Эдгээр нь түрэгийн хөшөөний бичээст кидан, татаби, гучин татар нэрээр тэмдэглэгдэн үлдэж, тухайн үеийн түүхэн үйл явдалд идэвхитэй оролцож байсан бөгөөд эдний дундаас хожмын монгол угсаатан бүрэлдэхэд гол үүрэг гүйцэтгэсэн нь шивэй, ялангуяа мэнгү-шивэй хэмээх аймаг болох юм. Түрэг сурвалжид нэр гарах гучин татар хэмээх аймгийн оршин сууж байсан газар нутгийн байдлыг магадлаж, тэднийг шивэй аймгуудтай холбож үзэх саналыг эрдэмтэн Ван Го Вэй анх гаргаж3, улмаар бусад эрдэмтэд хүлээн зөвшөөрч, энэ санааг цааш нь баяжуулан хөгжүүлсэн юм4. Үнэхээр ч гучин татар нь Т өв Азийн зүүн хойд нутгаар сууж байсан нь тэдний нэр ямагг квдан лугаа хамт, Түрэгийн зүүн зүгт хийсэн аян дайны үйл явдлуудтай холбогдон гарч байгаа хийгээд шивэйн аймгуудын тоо ерөнхийдөө энэхүү гучин татар хэмээн онцолж тэмдэглэсэнтэй дүйж байгаа зэргээс үзэхэд нангиад сурвалжид шивэй хэмээн тэмдэглэсэн аймгуудыг түрэгүүд гучин татар гэж нэрлэж байсан нь их л үнэмшилтэй болох ажээ. Энэ тухайд манай улсын нэрттүүхч, эртний судлалтан Пэрлээ абугай «Шивэйн олон аймагТан улсын үед буюу VIII-IX зууны үед 30 гаруй тоонд хүрч байсан нь гучин татарын нэр анхан бичигт тэмдэглэгдсэн он цагт ерөнхийдөө дүйж байгаа нь сонин хэрэг» хэмээн өгүүлсэн байдаг5. Татар хэмээх нэр түрэг хөшөөний бичээст гардаг төдийгүй, үүнээс ч бүр эрт үед нангиад сурвалжид эхлэн гарч, дада, датань, тантань гэх хэлбэрээр тэмдэглэгдэн хэрэглэгдсээр иржээ. Тухайлбал, 492-493 онд 1 2 3 4 5 Г.Е. Грумм-Гржимайло. Западная Монголия и Урянхайский край. Том. II. Л ., 1926. стр. 163. Е.И.Кычанов. Монголы в V l-первой половинеХ П в. Д апьны йВ остоки соседние территории в средние века. История и культура Востока Азии. Новосибирск, 1980. стр.139. X. Пэрлээ. Гурван мөрнийМ онголчууды намантуухийнмөрийгм өш гөсөн нь. Түухийн судлал. S.H. Т. VIII, f-б. УБ., 1969. тал 121-122. Л.Л. Викторова. Монголы. Происхождение народа и истоки культуры. М., 1980. стр. 156; М.Ш инэхуү. Тариатын Орхон бичгийн ш инэ дурсгал. тал 115. Х .Пэрлээ. Дурдсан зохиол. тал 122, Монгол ҮЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ зохиосон «Сүн шү»-ийн 95-р бүлэгт «Жүй Жүйн (Жужаны -Г. С.) нэг нэр нь датань, бас тантань гэнэ. Мөн л хүннүгийн тусгай нэг аймаг амой» гэжээ'. Ийнхүү нэрлэсэн нь 414-429 онд төр барьж байсан Жужан улсын хаан Д атаний нэртэй холбоотой бөгөөд түүний харъяат албат иргэдийг Датанийхан хэмээн нэрийдэж байснаас үүдэн улмаар аймаг улсын нэр болон хувирсан байна. Энэхүү улс үндэстнийг нэрлэх Татар хэмээх нэр анх гарснаас хойш Күль-Тегиний хөшөөний их бичээсэнд «Отуз-Татар» (Гучиу Татар) гэх нэрээр гартал 200 жил, цаашид Тан улсын үе хүртэл 100гаад жил өнгөрчээ. Улмаар энэ нэрээр дундад зууны Монголчуудыг нэрлэж байсан ба XIII зууны Монгол аймгуудын дотор байсан Татар нэртэй аймаг нь Жужаны шууд удам гэж эрдэмтэн Г.Сүхбаатар үзжээ2. Татар-Ш ивэй хэмээх нь нэг л угсаатныг заасан нэрс болохыг бүр ч илүү үнэмшилтэй нотолж буй баримт нь “ 1124 онд Алтан улс Киданыг довтолсон тухай Ляо ш и-гийн 29-р булэг, Ц идань-го чж и-гийн (К идан улсын ойллогын) 12-р бүлэгт байдаг мэдээнд Киданд Иньшань уулын Шивэй туслав гэж байдаг бол Да Цзинь го чжи (Их Алтан улсын ойллого) зэрэг 5 зохиолд буй яг уг мэдээвд Иныиань уулын Татар Киданд туслав” хэмээн байдгийг Фан Чжуан-Ю нягтлан үзээд Татар, Шивэй хоёр бол нэгэн угсаатан мөн хэмээн үзсэнийг бусад эрдэмтэд ч хүлээн зөвшөөрч байна3. Өвөг Монголчуудын нутаг газар. Түрэгийн захиргааны үед Монголын өвөг дээдсийн оршин сууж байсан газар нутгийн талаар судалгааны ном зохиолд “VI-IX зууны үед Шивэй аймгууд нь Эргүний адгаас Сунгарийн адаг хүртлэх Хар мөрний (Амур) өмнөд биеийн уудам газар орон хийгээд Сунгари, Эргүнэ хоёрын дундхи Манжуурын хойд нутгийг бүхэлд нь эзэмшиж байв. Тэндээс баруун урагш орших Си, Кидан нарын нутаг дэвсгэрийг үүн дээр нэмэх юм бол монгол хэлтэн овог аймгуудын тархан суусан газар орны нарийвчилсан тойм гарах болно ”4 хэмээн тодорхойлсон байна. Үүнээс үзэхэд тухайн үед Монголын өвөг дээдэс нь одоогийн Монголын төв нутгаас ихээхэн зүүнтэйгүүр, Хянганы уулсын орчмоор голлон нутаглаж байжээ. Тэд энэ нутагт бүр анхнаас нутаглаж байсан уу, эсвэл хожим хойно шилжин нүүдэллэж ирсэн үү гэдэг асуудал түүхийн мэдээ баримт, эрдэмтдийн судалгааны үр дүнгээс нилээд тодорхой болсон юм. Монголчуудын өвөг дээдсийн нэгэн болох Жужан нар Түрэгийн захиргаанд орохоос өмнө одоогийн Монгол улсын нутгаар төвлөн оршиж байсан нь судалгааны мэдээ баримтаас нэгэнт тодорхой билээ. Жужаны түүхийн талаар ул суурьтай судалсан эрдэмтэд, Жужан улс нь одоогийн М онгол улсын нутгаар төвлөн, баруун талаараа Алтайн чанад дахь Түрэгүүдтэй хиллэж, өмнөд талаараа одоогийн манай улсын хилийн шугамаас нилээд урагш, умард талаараа одоогийн хил орчмоор, зүүн талдаа Кумоси, Кидан нартай айлсаж байсан гэж үздэг байна5. Жужан нар нь 1 г 3 4 i Г.Сүхбаатар. Сяньби. УБ., тал 64. Мөн тэнд. тал 65. Г. Сүхбаатар. Мөн тэнд. Е.И. Кычанов. Дурдсан зохиол. тал 139. Г. Сүхбаатар. Монгол Нирун улс. УБ., 1992. тал 109. ____________________________________ Л э л АНГИ. Монгол иүтагг байсан эртний улс, аймгуул өөрийн хуучин нутагт, урьдын хүннүгийн Луут хотоос холгүй, одоогийн баримжаагаар Тамирын голын сав газарт Мумэ хэмээх хот байгуулж байсан мэдээ байдаг нь мөн л тэдний уугуул нутгийн тойм багцааг зааж байна1. VI зууны үеэс Хөх Түрэгүүд хүчийг олж, газар нутгаа тэлэн урьд нь Жужан улсын эзэмшилд байсан бүх нутаг орныг эзлэн захирснаар Монгол овогтон хүчинд автан арга буюу гол төв нутгаасаа зүүншлэн шилжиж Хянган орчмын газар орноор нутаглан суух болжээ. Энэхүү үйл явдлыг улам тодосгох мэдээ занги Монголын түүхийн холбогдолт сурвалж бичгийн дотор хадгалагдан үлдсэн нь Рашид-Ад-Дины эрхлэн зохиолгосон «Судрын'чуулган»-д байдаг нь, эрт цагт Монгол хэмээн нэрийдэж асан аймаг нь өөр бусад аймагтай зөрчилдөн тэмцэлдэж ялагдаад хоёрхон ерх айл амь зулбан гарч, алс бөглүү хавчил хадат ууланд орж хоргодон амь зуусаар 400 гаруй жил болоход өсч үржин уг газартаа багтахаа больж, төмрийн хүдэрт уул хадыг хайлуулан урсгаж сэтлэн гарсан тухай өгүүлсэн нь 2 тэдний очиж амь хоргодсон газар Эргүн Күн гэх бөгөөд энэ газар хаана байдаг талаар олон эрдэмтэн зөрөөтэй санал дэвшүүлж байсан ч дийлэнх олонхийн үзэж байгаагаар одоогийн Аргунь буюу Эргүнэ мөрний орчим газар нутаг, бүр нарийвчлан тодруулбал, одоо ОХУ-ын нутагт буй Аргуний нуруу болох ажээ3. Уг үйл явдал домогт өгүүлсэнчлэн хоёрхон өрх айл амь гарсан бус, харин энд нэр дурдсан Нукуз, Киян нар нь дайн тулаанаас амьд үлдсэн албат иргэдээ дагуулан зүүн тийш нүүж Эргүнэ мөрөн, Хянган уул хавиар буй өөр бусад монгол болон зөрчид угсааны аймгуудын дунд очиж суусан хэрэг болно. Энэхүү домгийн нэгэн хувилбар манай улсад аман домгийн хэлбэрээр хадгалагдан үдцсэнийг 1933 онд түүхч А. Амар Ерөөгийн халуун рашааны орчим нутаглах Хамниган нараас олж сонссон ба тэрхүү үйл явдал болсон хэмээх уулыг биеэр үзжээ4. Энэ үйл явдал чухам хэдийд болж өнгөрсөн талаар эрдэмтэд хараахан нэгдмэл саналтай болж чадаагүй байна5. Юутай ч атугай тэд энэхүү шилжин суурынсан нутагтаа 400 орчим жил оршин амьдарч нангиад судар түүхэнд шивэй, түрэгийн бичгийн дурсгалд татар хэмээх нэрийн дор тэмдэглэгдэж тухайн үеийн түүхэн үйл явдалд идэвхтэй оролцсоор иржээ. Домогт өгүүлснээр уулын хавцлыг сэтлэн гарсан язгуурын монгол аймгийнхан чухам хааш одсоныг Ираны түүхч Хондемир, Монгол угсаат, түрэг түүхч Абуль-Гази-Бахадур хан нарын зохиодц тэмдэглэгдэн үлдсэн дээрх домгийн хувилбаруудаас тодруулан сэргээх боломжтой. Эдгээр домогт өгүүлсэнчлэн энэхүү уулын хавцал сэтлэн гарсан овог аймгууд нь Эргүнэ Күнээс өөрсдийн өвөг дээдсийн хуучин нутгийг тэмцэн одсон бөгөөд 1 2 3 4 5 Ц.Хандсүрэн. Жужаны хаант улс. УБ., 1994, тал 46-48. Рашид-Ад-Дин. С борник летописей. Том I, книга I, М -Л., 1952. стр. 153. Л.Билэгт. К Вопросу уточнения местополож енияЭ ргунэКуна. Түүхийн судлал. S H . t . XXVIIXXVIII, f. 9, УБ„ 1 9 9 4 .c tp .8 8 . А.Амар. Монголын товч түүх. Тэргүүн дэвтэр. УБ., 1934. тал 148-149. Х.Пэрлээ. Дурдсан зохиол. 100-ртал; Б.Р.Зориктуев. П рибайкапье всередине V I-начале XVII века. Улан-Удэ, 1997, стр. 24; П.Б.Коновалов. Этнические аспекты истории Центральной Азии (Древность и средиевековье). Улан-Удэ, 1999, стр. 114. Монгол ҮЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ тэднийг Бөртэ чино хаан удирдан явсан гэж өгүүлдэг1. Чухам эндээс уул домог нь «Монголын нууц товчоо»-ны эхлэлтэй шууд холбогдон, монголчуудын өвөг дээдсийн судар түүхийг улам урагшлуулан мөшгөх сэжим болж өгдөг. Монгол овогтны гол цөм болох язгуурын монголчууд буюу Хамаг Монголын хаадын элэнц дээдэс Бөртэ Чоно тэргүүтэн ийнхүү өөрсдийн хуучин уугуул нутаг Бурхан Халдун ууланд ирж нутагласнаас Чингис хааныг хүртэл 400 жил өнгөрснийг түүхэн сурвалжийн мэдээ тодорхой гэрчилдэг ба энэ түүхэн мэдээ баримтын цаг хугацаагхүний амьдралын нэгэн үеийн дундаж тоон үзүүлэлттэй харьцуулан гаргасан судалгаанаас тодорхой болсон нь, дурдсан хугацаанд буюу Бөртэ чоноос Чингис хааныг хүртэл 22 хаан суусан ба хүн төрж үр хүүхэдтэй болох дундаж насыг 20 -иор бодож тооцон гаргахад сурвалжид заасан цаг хугацаатай яг тохирдог байна2. Мэргэн гэгээний «Алтан товч»-д зааснаар Бөртэ чоно 758 онд төрсөн гэх ба Жамбадоржийн «Болор толь»-д Тан улсын үед (610-907) амьдарч байсан, Рашид-Ад-Диныхаар бол Аббастөрийн Халифуудын ноёрхлын эхэн үед (750-1258) холбогдож байгаа зэргээс үзэхэд энэхүү хугацаа гурван өөр сурвалжийн мэдээгээр тохирч байгаа нь Чингис хааны өвөг дээдэс Хияд ястны төрийн ноёрхол эхэлсэн цаг хугацааг тодорхой заах ажээ. Шиоэй нарын аж ахуй, зан заншил, гадаад харилцаа. Нангиад судар түүхэнд Шивэй нарын тухайн үед оршин сууж байсан нутаг орныг ихээхэн чийглэг, нам дор бөгөөд ой мод, өвс ургамал элбэг, үүнийгдагавдаад шумуул ихтэйг онцлон дурджээ. Тэгээд ч энэ байдлаас шалтгаалан тэд гахай үржүүлж, загасчилдаг, ан гөрөө их хийдэг тухай дурдсанаас гадна үхэр адуу өсгөн малладаг. Харин хонь үгүй гэжээ. Зундаа хот сууринд сууж, өвөлд нүүдэг. Тэгэхдээ Шивэйн олон аймаг тус бүр харилцан адилгүй, зарим нь агт морьд сайтай, нүүдлийн мал аж ахуй голлосон байдалтайг бас тэмдэглэжээ. Тухайлбал, ухэр тэргэнд орон сууцаа ачиж явдаг. Энэ нь Түрэгүүдийн эсгий мухлаг тэрэгтэй адил гэж онцолсон нь ч бий. Тэдний аж ахуйн содон шинж нь гол төлөв хагас нүүдэл, хагас суурынмал байсанд оршино. Тариа тарих боловч цаг агаар удаан хугацаагаар хүйтэрдэгтул авах ургац нэн бага байжээ. Газар хагалахдаа модон анжис хэрэглэх ба зарим нь хүнээр зүтгүүлж, зарим нь үхэр хөллөж байжээ. Хоног будаа, улаан буудай, амуу тариалдаг байв. Ш ивэй нарын дунд гэр зуурын гар үйлдвэр эрхлэх явдал их. Тэд арьс шир элдэж боловсруулах, гэр зуурын мод, төмөр хэрэгсэл үйлдэх, эвэр нум, модон сум (мөс) урлах зэрэг ажил хийдэг байв. Тэдний нутагт алт, төмөр ховор тул Гуулин улсаас эдгээр зүйлсийг авдаг байсан гэж тэмдэглэсэн зүйл бий. Харвах намнахдаа гарамгай, үе үе ав хомрого зохион олноор цугларч, дуусмагц тархан оддог байжээ. Вэй улсын түүхэнд (386-534) тэдний зан заншлын талаар өгүүлэхдээ эрчүүд нь үсээ гэзэг болгон гөрдөг. Охид эмэгтэйчүүд үсээ сүлжин холбож 1 2 Н.Я.Бичурин. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии вдревние времена. т. I, М-Л., 1950. стр. 225. Л.Билэгт. К вопросу о достоверности родословной Чингис-хана, Археологийн судлал. SA. т. XV, f-10. УБ., 1995. стр. 101-102. Лэл АНГИ. Монгол нутасг байсан эртний улс, аймгуул уядаг гэж өгүүлжээ. Энэхүү тэмдэглэл хэдий товч боловч үс засалтын байдал нь дундад зууны монголчууд лугаа төстэй юм. Үүнээс дараа үеийн судар түүхэнд эрчүүд нь үсээ засч янзалдаггүй гэж тэмдэглэсэн нь үсний засалт өөрчлөгдсөнийх биш харин хятадтай адил үсээ толгой дээр бөөгнүүлэн овоолж засдаггүй байсныг цохон хэлснийх бололтой. Өөрөөр хэлбэл сүлжиж унжуулсан нүүдэлчдийн гэзгийг хятад маягаар засч янзлаагүй гэсэн утгаар тодорхойлсон хэрэг болно. Эр, эмгүй цагаан өнгийн бугын арьсаар хийсэн богино хүрэм, өмд өмсөнө гэснээс гадна хувцас хунар нь Киданчуудтай нэгэн адил гэсэн зүйл ч бий. Улаан өнгийн сувс, сондор зүүх их дуртай. Хэдий чинээ олныг зүүсэн байвал тэр хэмжээгээр эрхэмлэгдэн хүндлэгдэх бөгөөд ийм гоёл зүүгээгүй охид, бүсгүйчүүд нөхөрт гарах боломжгүй байжээ. Ураглахад хоёр гэр харилцан хэлэлцэж, бэрийг босгож аваад дараа нь үхэр мориор сүй бэлэг хүргэнэ. Тэгээд хүргэн нь эхнэрийн терхөмд очиж анхны хүүхэд төртөл буюу гурван жил тэдний ажлыг хийж, хүүхэд төрөх буюу хугацаа дуусахад охины эцэг, эх өмч хувь өгч, юмаа тэргэнд ачин гэртээ харьдаг заншилтай. Эр нь үхвэл гэргий нь дахин эрд гардаггүй. Ийнхүү бэлэвсэрч үлдсэн эмэгтэйчүүд байнгын гачигдал дутагдал амсах тул овог аймаг нь нийтийн хүчээр тэдэнд зориулан тусгай орон сууц барьж өгдөг байжээ. Үхэгсдийг оршуулахдаа эрт үеийн тэмдэглэлд, ой модон дотор модон дээр тавьдаг хэмээн бичсэн байх ба сүүл үе рүүгээ тусгай модон байшин барьж, дээр нь хүүрийг тавьдаг гэжээ. Үхэгсдийн араас жилд дөрвөн удаа уйлан хайлж 3 жил гашуудна. Шашин шүтлэгийн талаар тодорхой зүйл байхгүй боловч мөргөл хийх бяцхан байшинг мод матаж хийгээд бургасаар хучих ба нүүхдээ авч явдгийг тэмдэглэжээ. Умард Шивэй нар нь өвөлдөө ууланд гарч, зунд нь газар гэрт амьдардаг. Мөс хагалан цоолж, загас, яст мэлхий тороор барина. Цасан дээгүүр цанаар явдаг. Булга агнуур голлон эрхлэх ба үнэг, илбэнхийн арьсаар малгай хийж, загасны арьсаар хувцас хийдэг. Хусны үйсээр оромж сууц барьдаг. Тэдний аж амьдралын дадал занш лыг ажиглахад умар зүгийн ой хөвчийн анчин гөрөөчин овог аймгийнхантай ижил төстэй, нийтлэг зүйл харагдна. Энэ нь тэдний тухайн үед оршин нутаглаж байсан газар орон, цаг уур, ургамал, амьтны аймгийн онцлогоос шалтгаалж, ийнхүү уг газартаа дасан зохицох, нөгөөтэйгүүр өөрийн эрхгүй хөрш зэргэлдээ айлсан нутаглаж байсан ой тайгын анч гөрөөч аймгуудын зан заншил, амьдралын хэв дадлаас ч зарим зүйлийг тусган авсных биз ээ. Энэ байдлаас үүдэн монголчуудын өвөг дээдэс нь анхнаасаа ой тайгын анчин гөрөөчин байснаа харьцангуй хожуу үед хээр тал нутагт ирж, нүүдэлч малчин аймгуудын дадал заншилд суралцсан гэх үзэл баримтлалыг ч дэвшүүлэн тавих явдал гарчээ1. VII-VIII зууны үед шивэй нар нь олон аймагболж салбарлан хуваагдсаар Л.Р.Кызласов. Ранние Монголы. Сибирь, Центральная и Восточная Азия в средние века. Истории и культура востока Азии. Новосибирск, 1975. стр. 170-177. Монгол УЛСЫН ТҮҮХ. I ЬОТЬ байжээ. Өмнөд шивэй нар 25 салбар аймагт хуваагдсан гэж тэмдэглэсэн байна. Тэднийг ерөнхийлөн захирагч байхгүй, салбар аймгуудын зонхилогчдыг юй мофуманьдо, мохэдо, мохэфү гэдэг. Зарим үед 17 их зонхилогчтой байжээ. Ахлагчийг нас барахад хүү буюу дүүгээр нь залгамжлуулна. Угсаа залгамжлагч үгүй бол овог аймгийн дотроос аль нэгэн эр зоригтой. дэцэн мэргэн хүнийг сонгон тавьдаг байжээ. Ш ивэй нар Түрэгийн хаант улсад харьяалагдаж, түтүнь хэмээх хэргэмтэй гурван албан тушаалтанд захирагдцаг байжээ. Шивэй нар элч зарж Хятадтай харилцаж эхэлсэн нь 544 оны үе бөгөөд анхны энэ элч төлөөлөгчдийг Чжанъяндоуфа гэгч толгойлон ирж, нутаг орныхоо эд зүйлсээр бэлэг барьсан байна. Энэ үеэс хойш Хятадтай харилдах нь тасаидангуй явж ирсэн бөгөөд шивэйн зарим аймгуудаас элч төлөөлөгч ирж, заримаас нь огт ирдэггүй байжээ. 693 оны үед шивэй нар бослого дэгдээн дарагдсан тухай тэмдэглэл үлдсэн ба 707 онд бэлэг сэлттэй ирж, Түрэгийг хашраан дээрлүүлэхэд тусламж хүссэн байдаг. Түрэг лүгээ харьцаж байсан нь заримдаа тэдний дайсан аймгийн тоонд орж, байлдан тулалдаж явсан, түүнчлэн Түрэгийн хаад ихсийг онголон оршуулах тахил тайлгын ёслолд хүндэт зочид гийчдийн тоонд орж, уй гашуугаа илэрхийлж хүндэтгэл үзүүлж явсан зэргээр хөшөө чулууны бичээст тэмдэглэгдэн үлдсэн байна. 788 онд Ситэй хамтран нангиадад дээрмийн халдлага хийж эзэн хааны элч төлөөлөгчдийн ачаа, хөсгийг дээрэмдсэн ба дараа жил нь үүнийхээ төлөө уучлал хүсч элч илгээсэн тухай тэмдэглэл үлджээ. Тан удсын үед харилдаа мэдэгдэхүйц ихэсч жил тутам, эсвэл нэг жил өнжөөд элч илгээж байсан бөгөөд 835 онд 30 хүнтэй төлөөлөгчдийг Дашэн Дуачэн гэгч толгойлон ирсэн гэдэг. Ш ивэй нар нь IX зууны дунд үед М онголд төр улсаа байгуулсан уйгуруудтай найрсаг харилцаатай байсан бөгөөд Уйгурын хаант улс Киргист цохигдон мөхөхийн цагт Уйгурын нэгэн хэсэг нь шивэйн нутагт ирж амь хоргодон байжээ. Ингээд 848 онд Киргисийн Або сайд 70 000 цэргийн хүчээр Дорнод Монголд дөмрөн орж, шивэйд хоргодсон уйгуруудыг дагуулан авчээ. Киргисийн цохилтоос амь гарсан уйгурууд шивэйн зарим овог аймгийнхантай хамт хятадын баруун хязгаарт нүүдэллэн очсон гэдэг. Хамгийн сүүлд Сянь Тунгийн хаанчлалын үе буюу 860-874 оны үед шивэйн ахлагч Дале болон Си нарын элч ирж байсан тухай өгүүлснээс хойш ямарваа тэмдэглэл үлдсэнгүй. Тэдний хятадтай харьцсан нь заримдаа тасалдан заримдаа өргөжиж, тогтмол бус явж ирсэн бөгөөд ийнхүү бэлэг сэлт илгээн элч зарсныг хятадын судар түүхэнд дандаа алба өргөж байснаар тэмдэглэжээ. Төв Азийн өндөрлөгт оршин амьдарч нэн эрт цагаас хол ойрын хөршүүдтэйгээ харьцсаар ирсэн нүүдэлч овог аймгууд нь судар түүхэнд янз бүрийн нэрээр тэмдэглэгдэх болсон ба МЭӨ II зууны үеэс анхны төр улс буй болж Хүннү гүрэн үүсэн тогтсон нь нүүдэлчдийн олон төр ээлж дараалан Л эл АНГИ. Монгол нутагт байсан эртний улс, аймгуул захиргаагаа тогтоож, өвөг алтай хэлтэн овог аймгуудын дундаас хожмын түрэг, монгол, зөрчид угсаатан ялгаран салж, өөр өөрийн түүхэн онцлог замаар хөгжихийн эх үүсэл болжээ. Өвөг монгол хэлтэн сяньби нар нь Хүннүгийн дараа бүх монгол нутгийг эзэмшин захирч явсан бөгөөд VI зууны дундуур түрэг угсаатан товойн гарах үес сяньбийн үр хойчис уугуул нутгийнхаа зүүн хойд хязгаарт түрэгдэн гарч, Хянган нуруу, Эргүн мөрний орчмоор төвлөн нутаглаж ш ивэй, татар хэмээх нэрийн дор түүхэнд тэмдэглэгдэх болсон юм. Чухам энэ үед тэдний дунд Мэнгү Шивэй хэмээх аймаг байсан нь хожмоо өсөн бэхжиж хүчийг олоод нийт монгол овогтныг нэгггэн захирах гол цөм нь болсон аймаг байжээ. Тэдний голлон нутаглаж асан Хянган нуруу нь эртний Сяньбийн үеэс тахин шүтэж, түшиглэн нутагласаар ирсэн Сяньби уул болох нь сүүлийн үеийн судалгаагаар тогтоогдсон байна1. Монголчуудын өвөг дээдэс ийнхүү хэл, угсаа гарал, зан заншилын холбоотой түрэг, хамниган овог аймгуудтай байлдан тэмцэх, эвсэн найрамдах зэрэг өргөн харьцаатай явсны зэрэгцээ өмнө зүгийн хятад нангиад лугаа ч байнга харилцаж судар түүхэнд нэрээ үлдээжээ. Төв Азийн нүүдэлчин түрэг, монгол угсаатны хооронд шашин шүтлэг, хэл соёлын олон нийтлэг зүйл байгаа нь судалгааны баримтаас тодорхой харагддаг билээ. Тухайлбал, эрхлэх аж ахуйн нийтлэгээс гадна тэнгэр газрын шүтлэг, гал тайх, эхийн умай шүтэх ёсон, хөх түрэг, хөх монгол хэмээх нэр тэргүүгэн утга соёлын хувьд олон ижил зүйл байдаг. Монголын өвөг дээдэс түрэгт захирагдан нутаг орныхоо дорнод хязгаарт нутаглаж явсан түүхийн энэ зурвас үе нь эртний уламжлалт зан үйл, ёс заншил, шашин шүтлэгээ уламжлан хөгжүүлж, улмаар хожим Монгол хэмээх нэрээр дэлхийн тавцанд тодрон гарсан тэр улс үндэстний эх үүсвэр болсон Мэнгү Шивэй хэмээх аймаг анх түүхэнд тодрон гарсан, улмаар эд нар өвөг дээдсийн ууган голомт нутаг гурван голын савыг зорин хөдөлж, цаашид Их Монгол улсын төрийг атгах хияд ястны өвөг дээдэс Бурхан Халдун уулнаа ирж нутагшсан зэрэг олон чухал үйл явдлыг агуулжээ. М.Алтан-Оргил. «Дөчин түмэн Монгол улс» хэмээх нэрийдлийн судалгаа. Дорно Өрнө. 1996, № 1. тал 68. Т а в д у га а р б үл эг Х Я Т А Н ГҮ Р Э Н §1. Хятан аймгууд, тэдний угсаа хамаадал Одоо түүхэнд мэдэгдэж байгаагаар, Хятан хэмээх угсаатны нэр анх IV зууны сүүл үеийн хэрэг явдалтай холбогдож сударт тэмдэглэгдсэн байна. Т энд өгүүлснээр, Хятаны өвөг дээдэс нь Кумоси нарын нутгийн зүүн талаар байсан бөгөөд 338 онд Зүүн Ян улс (317-420)-ын их цэрэг Кумоси болон Юйвэн аймгуудыг довтлон цохисон байна. Тэр үед Кумоси нарын зарим нь тасран сарниад Ляохэ буюу Шар мөрний дунд урсгалын орчимд зугатан одож суужээ1. Тэгээд тэд өөрсдийгөө Хятан хэмээн нэрлэсэн байна. Тийнхүү Хятан нар түүхийн тавцанд гарч иржээ. Энэ үес Хятан хэмээх нэр хуучин сударт үзэгддэг болов. Тэдний суусан Шар мөрөн, Ляоси нутаг нь өвс ус сайтай бөгөөд хүн, малын тоо нь удалгүй олшрон хүчин чадал нь өссөөр байв. Тэд Хятадтай адуу мал, ангийн үсээр худалдаа хийж, Хятадын эзэн хаанд бэлэг сэлт өгөх, бас заримдаа хил хязгаарт нь халдан довтлох зэргээр харилцаж байв. Тухайн үед Хятан нар Сиваньдан, Хэдахэ, Фуфуюй, Юйлин, Жилян, Пицзе, Пи, Тулюй зэрэг найман аймгаас бүрдэж байв. Тэгэхдээ тэдний аймгууд том биш байв. Хятан аймгууд өөрсдийн залгаа Жужань, Кумоси, Гаоцзюйли, Дидоуюй зэрэг нүүдэлчин аймгуудтай байнга харилцан, зарим үед хоорондоо эвдрэлцэн тэмцэлдэж, заримдаа хүч хавсран Хятадын эсрэг довтолдог байжээ. 458 онд Х ятаны н эгэн толгойлогч нь нүүдэлчин аймгуудын сөргөлдөөнөөс зайлж, 3 000 орчим өрхөө, мал сүргийн хамт авч урагш Хятад РУУ түрэн ороход Хятадын эрх баригсад тэдний бэлэг сэлтийг авч, түр нутаглуулж байж ээ. Хятан аймгууд бас заримдаа зүүн өмнө залгаа Солонгосын эрх баригсдад бэлэг илгээж, Найрсаг харилцааг илэрхийлэх, бас заримдаа нутгийнх нь хязгаарт халдах явдал ч байжээ/V I зууны эцсээр Хятаны нэгэн толгойлогч Түрэгийн түрэмгийллийн эсрэг босон тэмцээд, хүчин мөхөсдөхдөө, Хятадын Сүй улс (581-б18)-аас тусламж хүссэн боловч бүтээгүй байна. VI зууны эцэс VII зууны эхэн болоход Хятан нар арван аймгаас бүрдэх болов. Т эр цагт тэд зүүн талаараа Солонгостой, баруунаараа М атериалы по истории древних кочевых народов группы Дунху. В ведение, перевод и комментарии В.С.Таскина. М., 1984. стр. 154-155. АЭЛ АНГИ. Монгол нүтагт байсан ; ртний улс, аймгуул Кумоси нартай, урдуураа Хятадын Инчжоу мужтай зах залгаж байжээ. Хятан аймгууд бусадтай байлдах болбол, ахлагч нар нь цуглан хоорондоо зөвлодөг зуршилтай байжээ. Тэр цагт Хятаны том аймаг нь 3000 цэрэг, хамгийн бага аймаг нь 1000 цэрэг гаргах чадвартай байсан гэснээс үзвэл, тэдний хүчин чадал нэлээд өсч байжээ. VI зууны сүүлч болоход Хятан нар аймгийн холбооны зохион байгуулалтанд орсон байна. Тэдний дундаас Дахэ аймгийн тэргүүлэгчид товойн гарч, бусад аймгуудаа бас харьяалдаг болжээ. Ялангуяа дайн дажны үед аймгийн холбооны тэргүүлэгч Дахэ аймгийн толгойлогч санаачлан, бусадтайгаа зөвлөлдөн цэрэг, морь татаж, нийт Хятан эймгийн аюулгүй байдлын төлөө бүх цэргийг удирддаг байжээ. VI зууны эцэс үед Хятаны холбооны тэргүүлэгчийн мэдэлд 43 000 цэрэг байсныг бодоход, тэдний хүн ам, эдийн засаг нь нэлээд өссөн байжээ. Мөн Төв Азид ноёрхлоо тогтоож агсан Түрэг улсын эрх баригсад Хятаны Дахэ аймгийн тэргүүлэгчдэд тутуг цол олгон, түүгээр дамжуулан Хятан нарыг хараа хяналтдаа байлгах буюу бас өөрийн төлөөний этгээдээ Хятанд суулган захируулахыг оролдож байжээ. Гэвч Хятан нар Түрэгийн төлөөний хүмүүсийг эсэргүүцэн, хүлээн авдаггүй байв. 611 онд Хятан нар Түрэгийн төлөөний тутугийг барьж алж байсан ба 628 онд Хятаны холбооны тэргүүлэгч нь Түрэгийн эрх баригсадын шахалтыг эсэргүүцэн босч, Хятадын Тан улс (618-907)-аас тусламж хүсч байв. Түрэг улс Хятан хоёрын зөрчил тэмцлийг далимдуулан, Хятадын Тан улс Хятан нарыг талдаа татаж, тэдний хүчийг Түрэгийн эсрэг ашиглахыг басхүү оролддог байжээ. Гэвч Хятан нар Тан улсын зааврыгтэр бүр хүлээн авч байсангүй. VII зууны эцсээр Хятаны цэрэг Хятадын Хэбэй мужид довтлон орж, улмаар одоогийн Бээжинд хүрч байжээ. Тийнхүү Хятан аймгууд Хятадын ч, Түрэгийн ч аль алиных нь түрэмгийлэл шахалтыг эсэргүүцэн тэмцэж тусгаар байдлаа хадгалсаар байв. 718 онд Хятаны аймгуудын холбооны тэргүүлэгч Дахэ аймгийн ахлагч Шоу Ку алагдсанаар холбооны тэргүүлэгчийн эрх Яо Нян аймагт шилжсэн байна. Урьд нь Хятаны аймаг бүр өөрийн ахлагчтайгаас гадна бүх аймгуудын холбооны тэргүүнийг сонгодог байв. Хятан аймгуудын холбооны тэргүүн нь 3 жилийн хугацаатай байсан бөгөөд хэрэв эл хугацаанд тэдний хүн, малд онц зовлон тахал тохиохгүй, тэргүүлэгч ноцтой осол алдал гаргахгүй бол хугацаанаас өмнө сонгуульявдаггүй байж. Холбооны тэргүүний ордны өмнө бөмбөр, туг зэргийг байрлуулан түүнд аймгийн холбооны тэргүүнийх нь хувьд хүндэтгэл үзүүлдэг байжээ. Харин холбооны тэргүүний эрх Яо Нян аймгийн язгууртнуудын гарт шилжсэнээс хойш холбооны тэргүүн сонгох урьдын журам алдагдаж эхэлжээ. Яо Нян аймгийн Елуй овгоос төрөн гарсан аймгийн холбооны тэргүүн нар өөрсддөө хан цол өргөмжлөн, үе уламжлах байдал буй болжээ. Мөн Хятан аймгуудын цэрэг, морийг захирах тусгай илиг хэмээх тушаал ч буй болсон байна. Тэрхүү илиг нь тэр үед ихээхэн хүчирхэг агсан Диле аймгаас гол төлөв гардаг байжээ. V-IX зууны үеийн Хятан аймгуудын гол аж ахуй нь мал байв. Тэд адуу, үхэр, бог мал үржүүлж байснаас гадна бас гэрийн тэжээвэр г&хайтай байжээ. Хятан нар мал маллахын зэрэгцээ ан ав хийдэг, тэд мэргэн харвахдаа ихэд 362 i з * 3 л б е V х XI ai н б б н Э X) Ү1 хз X6J бз Д5 OJ G б1 М хй ая эр тү| УР ни ОЛ *1 ХӨ1 yej Л э л АНГИ, Монгол нутагт байсан эртний үлс, аймгүул алдартай байж. Хятан нар мал, агнуураас гадна тариа будааг ч тарьж, бас загас барьж хүнсэндээ хэрэглэдэг байсныг сурвалж бичигт тэмдэглэсэн байна. Тэд эсгий гэрт сууж, өвс усны аясыг даган нүүдэллэж аж төрдөг байв. Хятан нар нас нөхцөгсдийн шарилыг тэргээр тээж, ууланд аваачаад, модон дээр тавьж оршуулдаг. Гурван жил болсны дараа эргэн ирж, ясыг нь түүж бөөгнүүлээд шатаадаг заншилтай байжээ. Энэ үедээ тэд архи дарс өргөн, өвлийг өнтэй өнгөрүүлж, ан авын олзтой байлгаж хайрлагтун хэмээн мөргөл үйлдддэг байсан аж. Энэ нь эцэг өвгөд, тэдний сүнс сүлдийг тахих ёсны нэг хэлбэр юм. Мөн Хятан аймгийнхан хурим хийх үедээ хар ноосон (эсгий) хувцас өмсдөг байв. VII-VIII зууны үед Хятан нарын аж ахуй нь ихээхэн өсч, малаас гардаг ашиг шимийг боловсруулах арга технологи нь урагшилж, улмаар нийгэмд нь шинэ давхраа буй болж байжээ. Тэд нүүхдээ, их төлөв тэрэг хэрэглэдэг байсан бөгөөд Шивэй нараас модон тэрэг хийх аргыг сурсан гэсэн мэдээ байдаг. Мөн тэд гэр тэрэг хийдэг, хэрэглэдэг байв. Зарим сурвалжид, Хятан нар ЗОООтэрэгхэрэглэн, ЮОООхүннэгудаануүжявсантухайдурдсан байна. Энэ нь тэд зүтгэх хүчний мал, тэрэг зэрэг тоног хэрэгсэл олонтой байсныг харуулна. Хятан нар буудалласан газартаа олон тэргээ тойруулан тавьж, хүрээ үүсгээд, дунд нь буудаг байсан нь хожмын монголчуудын хүрээтэй адил юм. Хятан нар төмөрлөгийн хүдэр боловсруулан хэрэглэдэг байв. Төмрийг хайлуулах төдийгүй нарийн цутгуур хийдэг байсан нь чухамдаа бол хөөрөг хэрэглэж байсны гэрч болдог байна. Тийнхүү төмрийн хүдэр хайлуулж, цутгуур хийдэг болсон нь тэдний аж ахуй, эдийн засагт шинэ түлхэц өгсөн байна. IX зууны дунд үед Хятаны ноён Салади, дүү Шулантай хамтран хот балгас үйддэж, байшин барин суудаг болжээ. Үүнээс хойш Хятан нарын дунд хот, байшин барих явдал тасралтгүй үргэлжлэн байжээ. Ялангуяа хариас олзлон авчирсан хүмүүсээр хот суурин бариулах нь элбэг байж. Дээрх Салади, Шулантай ах дүү хоёр бас техникийн олс тарьж, түүгээрээ янз бүрийн зүйл сүлжихийн зэрэгцээ мөн торгоны хүр хорхой тэжээж байсан аж. Тийнхүү нэхэх сүлжих ажил эхэлснээр түүнд зориулсан оньсон хөдөлгүүрт нэхүүрийн суурь маш ин бий болж ээ. М эдээж түүнийг ажиллуулдагмэргэжлийн хүн ч гарч ирсэн хэрэг. Аж ахуйн олон салаа салбар эрхэлдэг болсон нь тэдний нийгмийн амьдралд шинэ давхраа буй болоход түлхсэн байна. Тийнхүү Хятан нарын аж ахуй, эдийн засаг нь хөгжин урагшлахын хэрээр түүний нийгэмд нь шинэ шинэ давхраа буй болж, нийгэмлэгийн дотоод харилцаанд нь өөрчлөлт гарсаар байжээ. VIII зуунаас Хятан нарын аж ахуй нь өсч дэгжихийн зэрэгцээ хүн ам нь олширсоор байж. Урьд нь тэд 10 аймагтай байсан бол IX зууны сүүлч үед Хятан 38 аймгаас бүрэлдэж байсан аж. Тэдний хүн ам олширч, аж ахуй нь хөгжихийн хэрээр шинэ албан тушаалууд буй болж байжээ. IX зууны дунд үед Хятан аймгуудын холбооны тэргүүн болон цэрэг, морь захирагч Илигээс М онгол ҮЛСЫН ТҮҮХ. I ють гадна бас Юй-Юай, Тама-Жуй-Сали зэрэг том түшмэлийн тушаалууд буй болсон байна. Энэ бүхэн нь Хятан аймгуудын нийгм ийн дотоодод мэдэгдэхүйц ахиц гарч, төр улс байгуулах нөхцөл бүрдэж байсныг харуулж байна. Хятан нарын угсаа гарлын талаар анхандаа судлаачдын санал зөруүтэй байв. Харин сүүлийн үед Хятан нар нь Сяньби нартай нэг удам гаралтай, Монголчуудын өвөг дээдэс гэх үзэл давамгайлж байна. Сурвалж бичигт тэмдэглэснийг үзвэл, Хятан нар нь Дунху буюу дорнод Ху хэмээн түүхэнд нэр гарсан аймгийн үр хойчис аж. Дунху нараас Сяньби нар үүсэн буй болжээ. Тэд II зууны үед Ляохэ буюу одоогийн Өвөр Монголын Шар мөрний хоёр эргийн дагуу нутаглан сууж, Ляодунгийн Сяньби, Ляосын Сяньби хэмээн нутаг усныхаа нэрээр нэрлэгддэг болжээ. IY зууны үед Ляодунгийн Сяньбийн нэгэн ноён Ляосын Сяньбид довтлон түүнийг бут цохисонд, Ляосын Сяньби нар бутран сарниад, Юйвень, Кумоси хэмээх аймгууд болсон байна. Кумоси нараас Хятан нар салбарлан гарсан ажээ. Энэ тухай сурвалж бичигт, “Хятан нар Кумосын зүүн талд оршдог бөгөөд тэдэнтэй нэг язгуур гаралтай, тусгай салбар нь юм” гэжээ1. Мөн Японы эрдэмтэн Тории нар XX зууны эхэн үед эртний Дунху, хожмын Сяньби, Ухуань, Хятан нарын нутаглаж агсан Шар мөрөн, Хуаншуй гол, Хянганы уулсаар явж, археологийн олдворуудыг цуглуулж судлан үзээд, Дунху, Хятан нарын үлдээсэн археологийн дурсгалууд нь хоорондоо гарлын холбоотой болохыг тоггоожээ2. Мөн Хятад ард улсын судлаачид ч Сяньби, Хятан нарын археологийн дурсгал ялангуяа шавар ваар эдлэлүүд нь хоорондоо холбоотой гэсэн дүгнэлтэнд хүрсэн байна3. Хятан нарын хэлийг судлагчид тэдний хэлнээс монгол хэлтэй язгуур, дуудлага нь адил буюу ойр олон үг олж шинжилсэн аж. Үүнээс зарим жишээ дурдвал, 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 1 2 3 Хятан үг Монгол үг Тайлбар нь Боули Шова Хүсы Сай Доулибэнь Уудувань Асы Илиби Иэкэ Нэбэнь Моли боол шувуу хүч сайн таулив (даулив) уудамч ашид илбэн тохинуулах их нүүн (нэгүн) мөрөн муу хүн жигүүртний ерөнхий нэр хүчин, хэцүү сайн дайлж төвшин болгох өршөөх, асрах үнэхээр их хэрэг шүүх таслах (илбэх) их нүүх, нүүдэл гол, мөрөн М атериалы n o истории древних кочевых нар одов группы Д ун ху. В всден ие, п еревод и комментарии В.С.Таскина. М ., 1984. стр. 154-155. Х .П эрлээ. Хятан нар, тэдний Монголчуудтай холбогдсон нь. УБ., 1959. 11-р тал. Лян Ган. Дунхугийи түүх. Өвөр М онголын ардын хэвлэлийн хороо. 1997, 292-293-р тал. А э л ‘ нги. Монгол нүтаг байсан эртний улс, аймг1ул 12. 13. 14. 15. Найхэ Кгэ-хэ Таоли Гу-Ли-по нохой гахай туулай (таулай) хулуув нохои гахай туулай хулгай хийх 1 Дээрх үгсийн хятан болон монгол дуудлага, утга нь адил буюу ихээхэн ойр байгаа нь тэдний хэл нэг язгуур үүсэлтэйг харуулж буй баримт болно. Хятан нарын гарал болоод хэл нь монголчуудтай холбоотойг харуулах бас нэгэн шижим бол дагуур нарын тухай асуудал юм. Дээр өгүүлснээр, анхандаа Хятан аймгуудыг тэргүүлж агсан Дахэ аймаг бол хожмын дагуур нар мөн бололтой гэж судлаачид үздэг2. Дагуур аймгийнхны хэлийг судалсан эрдэмтэд тэдний хэл нь «Монголын нууц товчоо»-ны хэлтэй ихэд төстэй болохыг тэмдэглэжээ. Т.Д.Санжеев, Дагуур нар уг гарлаараа монголчуудад хамаарах байдалтай бөгөөд, тэдний хэл нь X1V-XV зууны үеийн монгол хэлний шинж чанартай юм гэжээ3. , Мөн XIV зууны эрдэмтэн Рашид-Ад-Дин эрт цагт хятай (Хятан) хийгээд монголчуудын хэл, ёс заншил нь бага ялгаатай байсан боловч одоо үед ойр дөт болсон байна гэжээ4. Дээр дурдсан баримтуудаас үзвэл, Дагуур аймаг Хятаны бүрэлдэхүүнд багтаж явсан бөгөөд хятаны хэл нь монгол хэлтэй шууд хамааралтай, түүний нэг салбар гэсэн дүгнэлт хийж болмоор байна. §2. Хятан гүрэн VIII-1X зууны үед Хятан нарын дунд эдийн засаг, нийгмийн үлэмжхэн ахиц өөрчлөлт гарч байсныг өмнө өгүүлсэн билээ. Хятаны язгууртан нар дайн байлдаан хийж, бусдын эд агуурсыг дээрэмдэн, хүн амыг олзолж, олзлогсодыг аж ахуйдаа ажиллуулж байсан нь тэдний хөрөнгө баялаг нэмэгдэж, эрх мэдэл нь өсч хөгжихийн нэг эх сурвалж байжээ. Түүнчлэн Хятадын эрх баригсад Хятаны ноёд ахлагчдад ихэмсэг цол шагнаж, шан хишиг хүртээж, мөн үзэл суртлын талаар нөлөөлж байсан байна. Энэ бүхний дүнд Хятаны язгууртан нар овог аймгийн өргөн олноос хөндийрч, давхрааны шинжийг олох болов. Хүч нь нэмэгдсэн Хятан язгууртнууд аймгуудын эрх мэдлийг булаан авч, тэдний дунд эрх барих овог, аймгууд үүсжээ. Жишээ нь VI зууны 80аад оноос 718 он хүртэл да-хэ овог, дараа нь яонянь овог, X зууны эхнээс елюй овог тус тус эрх баригч овог болж явсныг өмнө өгүүлсэн билээ. Дээд эрх мэдэл нэгэн овогт шилжсэн нь тэр овгийг бэхжүүлж, эцэстээ тэр овог бусад аймгаас тусгаарлан ялгарах болгож байжээ. Хятаны тэргүүлэгчийг тэдгээр ноёлох овог аймгийн дээдчүүлээс л 1 2 3 4 Х.П эрлээ. Хятан нар, тэдний М онголчуудтай холбогдсон нь. УБ., 1959. 15-р тал. Е.М .Залкин. Кидане и их этнические связи. -«Советская этнография». 1948. № 1 ,стр . 103. Г.Д.Санжеев. Сравнительная грамматика М онгольскихязы ков, Том 1, М ., 1953. стр 6-7. Раш ид-ад-дин. Сборник литописей. Том 111, Кн. I. стр. 103. М О Н ГО Л ҮЛСЫ Н ТҮҮХ. / БОТЬ сонгон тавьдаг болсон ба сүүл сүүлдээ Хятаны эзэн тэргүүлэгчийг үе улиран тавих болжээ. Ийнхүү Хятанчуудын дунд шинэ язгуурлаг давхраа үүсэн бүрэлдсээр байсан байна. Тэдний дунд байсан өвөг боолчлол нь цаашид дэлгэрэн хөгжих нийгмийн хөгжлийн үр хөрөнгөөр дутмаг байсан тул зөвхөн хэвшил төдий үлджээ. Тийнхүү VIII зууны дунд үед Хятан аймгуудын нэгтгэл нь хан тэргүүтэй засаг төрийн байгуулалтын шинжийг олжээ. Тэр цагт Хятанд түшмэдийн зэрэг дэвийн ба хорих цагдах гянданы тухай хууль тогтоосон нь мэдэгдэж байна. IX зууны дундаас эхэлж, Хятаны ханы эрх захиргаан дор цэрэг захиргааны дээд тушаалтан нар буй болжээ. Энэ бүхэн нь Хятанд төрийн аппарат улам лавшран хөгжиж байсны баримт болно. Хятан нарын дунд шинэ төр улс үүсч буй болох эдийн засаг, нийгэм, улс төрийн нөхцөл бүрдсэн байна. Хятаны төр үүссэн явдал нь Елюй гэдэг ноёлох овгоос 901 онд Хятаны ханд өргөмжлөгдсөн Амбагян тэргүүлэгчийн үйл ажиллагаатай холбоотой ажээ. Хятаны аймгийн тэргүүлэгчийг гурван жил тутам сонгох журмыг Амбагян зөрчин, 917 онд Хятаны хаан (каган) болж, хан төрийн ширээг үе улиран залгамжилдаг болгожээ. Амбагян эрх байдлаа улам бэхжүүлж, цаг үе нь өнгөрөн байсан аймгийн холбооны байгууллыг бүрмөсөн эвдэлж, Хятаны хуучин 8 аймгийг үндэс болгож, Хятан улсыг байгуулжээ. Хятаны тэр цагийн нийгмийн хөгжил нь төрт улсын хэв маягтай болоход хүргэжээ. А мбагян улсаа Хятан хэмээн нэрлэж, засаг захиргааны байгууллыг Умард орд, Өмнөд орд болгон хоёр хуваасан бөгөөд Умард ордонд Хятан тэргүүтэй нүүдэлчин аймгуудыг, Өмнөд ордонд Хятадын зэрэг суурьшмал хүн амыг тус тус захируулсан байна. 911 оноос эхлэн Хятанд хот байгуулах, орд харш цогцлох, тариа тариулах болж, суурыимал иргэдэд газар олгож байжээ. Амбагян Хятан улсыг бэхжүүлэх зорилгоор 921 онд хууль цааз тогтоон, түшмэдийн зэрэгдэвийг бий болгожээ. 922 онд Диле гэдэг аймгийг Хятаны хааныг дэвшүүлэн суулгах дээд эрх баригч аймаг болгожээ. Мөн үед улсын цэргийг ерөнхийлөн захирах тушаал бий болгож, 50 мянган хүнтэй их цэрэг байгуулсан байна. 923 оноос хойш Хятаны гадаад байдал бэхжиж, Азийн бусад орнуудтай харилцаа тогоосон байна. 923 онд Перс улсаас, 924 онд Солонгосын гурван хаант улсын нэгэн Силла улсаас Хятан улсад элч ирж байжээ. Амбагян Хятан улсын дотоод цэрэг, захиргааны талаар шинэтгэл хийж дууссаны дараагаар, Кыргиз улсыг довтлон, 924 онд Хэрлэнгээс урагших, Алтайгаас зүүн тийших газар нутгийг эзэлж, тэндхийн аймаг угсаатнуудыг «...төрөл төрлөөр шилжүүлж, гурван аймаг зохиож», тэр зүгийн аймгуудыг Зү-бү (заримдаа Зү-бү улс) гэж нэрлэсэн байна. Тэр үеэс эхлэн Зү-бү нар Аэд АНГИ. Монгол нүтагт байсан эртнии улс, аймгуул Х эрлэн б а р с хотын суврага (Дорнод аймаг, Цагаан Овоо сум) Хятан улсад харъяалагдсаны тэмдэг болгож алба хүргэн явсаар XI зууны эхэн хүрчээ. Хятан улс Хятад улсыг байн байн довтлохын хамт 924 онд Дорнод тэнгисийн захад орших Бохай улсыг эзлэн авч, хараат улс болгон, улмаар Зүрчидийг эзэлж түшиц газар болгожээ. Хятан улс 936 онд Хятадыг довтолж, хойд зүгийн нь 16 муж улсыг эзлэн авчээ. Түүнээс хойш Хятан улс их гүрний шинжтэй болж, улсаа Их Ляо улс хэмээн нэрлэж, гүрний нийслэлийг байгуулж эхэлсэн байна. 946 оноос эхлэн Их Ляо улс Хятадын бусад мужуудыг довтолж, Шар мөрний өмнөх газрыг эзлэн авсан байна. Түүхийн сурвалжуудаас үзвэл, Хятан гүрэнд 50 гаруй аймаг, улс багтсан байх бөгөөд түүнийгээ: Өмнөд захын 16 аймаг, умард захын 28 аймаг, гадаад 8 аймаг гэж хуваадаг байжээ. 1049 онд зохиосон тоо бүртгэлээр, Хятан улсын нийслэл хот 5, чжоу 6 , бэхлэлт хот 150, сянь (хошуу)-200, овог аймаг 5 000, хараатулс 60 байсан гэх ба газар нутаг нь Дорнод далайгаас Алтайн уулс хүртэл, Хэрлэн голоос Хятадын цагаан хэрэм хүртэл өргөжсөн байв. Энэ завсар Хятадын зүгээс Их Ляо улсыг довтлох явдал хэдэн удаа гарсан ажээ. Гэвч 1005 оны үед Их Ляо улс, Хятадын Сүн улс хоёр найрамдсан байна. Хятан гүрэн Хятадтай найрамдсаны дараа, зэвсгийн үзүүрийг өөр зүг хандуулж, зүүн тийш Солонгосыг довтолж, баруун ба баруун хойш Уйгур, Тангуд зэрэг газар орнуудыг байлдан эрхэндээ оруулан авчээ. Их Ляо гүрэнд аймгийн гурван янзын төрийн захиргаа байв. Үүнд: Нэгдүгээрт, Их аймаг, өөрөөр хэлбэл, Хятаны гол аймгууд, Хоёрдугаарт, Бага аймгууд, Гуравдугаарт, захирагдсан хараат (Зүрчид зэрэг) аймгуудын захиргаа зэрэг болно. Их аймаг бүрийг Илижин (Элтегин) толгойлж, түүний доор зүүн зайсан, баруун зайсан, тайши, сыту зэрэг тушаалтан нар байжээ. Эзлэгдсэн нүүдэл аймгуудын захиргаа нь их аймгийн захиргаанаас МОНЮ Л SACblH ТҮУХ I ють төдий л ялгаварлагдахгүй байжээ. Жижиг аймгуудын захиргаа нь эгэл бөгөөд тэдгээрийг сыту, сыкун гэдэг хоёр ахлагч захирдаг байжээ. Төрийн том тушаалд Хятан хүн үе улиран томилогдож байсан байна. Хятан гүрэнд эзлэгдсэн олон аймаг, улсын ард түмний тэмцэл хөдөлгөөн XI зууны дундуураас улам хүчтэй болж, XII зууны эхнээ зэвсэгт бослогын хэмжээнд хүрчээ. Хятан гүрний дарлал мөлжлөгийн хүчрийг хүлээсэн Зүрчид аймаг 1113 онд бослого гаргаж, өөрийн нутгаа чөлөөлж, Хятан гүрний зарим газар нутгийг ч эзэлж, улмаар 1115 онд Алтан улсыг байгуулжээ. Алтан улс 1115-1118 онд Хятан улсыг сэгхийх завдал өгөлгүй довтолж, 50 илүү хотыг нь эзэлжээ. 1118-1125 онд Алтан улс Хятадын Сүн улстай талцан хүч хавсран Хятан гүрнийг хоёр этгээдээс нь довтлон, нутаг газрыг нь жил жилд ахин эзэлсээр Хятаны Тяньцзо хааныг олзолж, 200 гаруй жил тогтносон Хятан гүрнийг мөхөөж, түүний газар нутаг ба хүн ардын үндсэн хэсгийг эзлэн захирах болжээ. §3. Хар Хятан улс (1131-1212) Хар Хятан бол Дорнод Азид тогтнож агсан Хятан улс мөхөх үед тэдний зарим төрийн зүтгэлтэн нь Дундад Азид нүүн очиж, тэндэхийн ард түмний заримыг эзлэн байгуулсан улс юм. Хар Хятаныг бас Баруун Ляо улс ч гэдэг. Хар Хятаныг үндэслэгч нь Елуй Даши юм. Тэрээр Хятан улсын хаан Елуй Авуужийн 8-р үеийн ач юм. 1122 онд Зөрчидийн Алтан улсын цэрэг Хятаны дундад нийслэлд халдан эзэлсэнд, Хятан улсын хаан Тянь-Цзо баруунш зугтан ууланд гарчээ. Нэгтгэн захирах хаан нь зугатсан Хятан улс өдөр ирэх бүр доройтож байв. Удалгүй Алтан улсын цэрэг Хятаны өмнөд нийслэл (одоогийн Бээжин)ийг эзэлж, Хятаны том түшмэл Елуй-Даши олзлогдов. Тэгэвч Елуй-Даши оргон гарч, Т я н ь -Ц зо хаанд хүрч очив. Т я н ь -Ц зо хаан түүнийг ойшоосонгүй. 1124 онд Елуй-Даши 200 гаруй морьт цэрэг дагуулан баруун тийш хөдөлжээ. Зугтанявах замдаа хүн хүч хуримтлуулж, улмаар өөрийгөө ван өргөмжлөв. Тэр Цагаан хэрмийн араар нутаглаж агсан Онгуд аймагт хүрэхэд Онгудын ноён түүнд 400 агт, мөн тэмээ, хонь өгчээ. Тэндээсээ Елуй-Даши Орхон, Туулын бэлчир нутагт ирж, Монгол аймгуудын ноёдыг цуглуулан, Хятан улсын төрийг сэргээх зорилгоо танилцуулан, хүчин туслахыг уриалжээ. Тэндэхийн аймгийн ноёд түүнд 10000 орчим цэрэг, мөн тийм агт, олон мянган бог өгчээ. Тэр Орхон, Туулын уулзвар газарт хэсэг саатан, төр захиргааны анхны зарим нэгжийг байгуулан, цэрэг элсүүлэн, зэр зэвсэг үйлдүүлсэн байна. Одоогийн Булган аймгийн Чин толгойн балгас, Хадаасангийн балгас, Эмгэнтийн балгас, Талын улаан балгас зэрэг газарт түр сууж, дээрх ажлыг хийж байжээ. Елуй-Дашийн Монгол нутагт хийсэн эл ажил нь Хар Хятан улсыг байгуулах эхний алхам болжээ. Л э л АНГИ. Моигол Нктагт байсан эртни! улс, аймгуул 1125 онд Хятан улсын хаан нь Алтан улсад олзлогдсон, Хятан улс мөхсөн нь Елуй-Даши Орхон, Туулын газарт цаашид удаан суух аргагүй болжээ. Ч ингээд тэр цэрэг, дагалдагсадаа авч баруун тийш хөдлөн, одоогийн Шинжааны Турфан хотын орчноор тэр үеийн Уйгурын нутгийг хүрэв. Уйгурын хаанд урьдаар хэл хүргэсэн байсан бөгөөд Уйгурын тэргүүн ч түүнийг угтан найр хийн ёслоод, мордох үед 600 морь, бас тэмээ, бог мал өгчээ. Тэр цааш явах замд дайсагнагч тааралдвал цохиж, даган орогсодыг нэгтгэн хүчээ зузаатгасаар Хиргисүүдийн нутагт хүрч очжээ. Хиргисүүд түүнийг эсэргүүцэн тэмцсэн тул баруун тийш зайлан, Имиль голын хөндийд хүрч, тэнд суусан Түрэг угсааныхныг дайлж, 40 мянга орчим өрхийг эрхшээлдээ оруулан авчээ. Тэр Имилийн хөндийд нэгэн хот цогцлуулан хэсэг суув. Тэр зүгээр суусангүй, зүүн тийш Тэнгэр уул, Чуй мөрөн хүртэл, урагш Ишиг хөл нуураас Балхаш нуур хүртлэх уудам газрыг ээлж дараалан довтолж эрхшээлдээ оруулсаар байв. Дээр дурдсан газар нутагт тэр үед уйгур, түрэг угсааныхан нутаглаж байв. 1128 онд түүний цэрэг харлигууд болон ханглы нарын зарим хэсэгт довтлоод, цохигдсон байна. Гэвч тэрбээр хүчээ дахин хуримтлуулан зузаатгаж довтлоод удалгүй тэднийг эзлэн авчээ. Дараа нь тэр баруун тийш нь бүр одоогийн Самарканд хот хүртэлх газарт түрэн оров. Тэндэхийн ноёд түүнийг эсэргүүцэн тэмцсэн боловч төдөлгүй эзлэгдсэн байна. Тэр Самарканд хотод 3 cap орчим сууж, ойр зэргэллдээх газар орнуудыг янз бүрийн аргаар оруулан авчээ. Елуй-Даши цааш нь одоогийн Бухар хотын зүүн бие хүртэлх газрыг эзлэв. 1131 онд тэндэхийн ноёд Елуй-Дашийг гүр хаан хэмээн өргөмжлөв. Гүр гэдэг нь их, том гэсэн утгатай үг юм. Түүний авааль хатныг улсын эх гэх болгов. Елуй\Даши, түүнийг дагаж баруун тийш нүүдэллсэн хамтран зүтгэгсэдээ бүгдийг төр, цэргийн гол гол албан тушаалд дэвшүүлэн тавив. Тэр тийнхүү төрөө төвхнүүлээд, 1132 онд их цэрэг хөдөлгөн, зүүн тийш нь дайлан, Кашгар, Хотан хавийг эзлэв. Тэгээд тэр эзэлсэн нутгуудаа хэсэгчлэн хувааж, төлөөний түшмэдийг суулган захируулжээ. 1142 онд Хар Хятаны цэрэг мөн тэр үеийн уйгур угсааны Каракан вант улсын баруун жигүүрийг довтолсонд Харлигуудын цэрэг эсэргүүцэж, Самарканд хотын орчимд ширүүн тулалдаан болжээ. Уг тулалдаанд Харлигуудын баруун салбар болох Сельчукуудын цэрэг бут цохигдон, 30 мянга шахам хүнээ алджээ. Харлигуудын баруун жигүүрийн хан Махамуд Хорсанд зугатан очив. Хар Хятаны цэрэг Самарканд орчмыг эзлэв. Махамудын дүү нь хэдийгээр суурийг эзэлж хан суусан боловч Харлигуудын баруун жигүүрийн Каракан вант улс тийнхүү доройтжээ. Хар Хятаны цэрэг цаашлан дайлсаар Хорезмыг дагуулан, харьяандаа оруулаад буцжээ. 1143 онд Елуй-Даши нас барав. Түүний сүнс сүлдэнд зориулан сүм байгуулж, тахижээ. Тэр үед Елуй-Дашийн хүү Елуй-Илай бага агсан тул Сяо-Табу-Ян Хар Хятаны төрийг барьж, долоон жил болоод Елуй-Илайд ширээг шилжүүлэн өгчээ. Түүнээс хойш Хар Хятан улсад хоёр хаан суусан байна. Алтайд нутаглагч Найман аймгийг Чингис хаан бутцохих үед Даян ханы хүү Хүчүлиг баруун тийш зугатан, 1212 онд Хар Хятанд хүрч, түүний М О Н ГО Л УЛСЫ Н ТҮҮХ. I БОТЬ сүүлчийн хааныг алснаар Хар Хятан улс хэрэг дээрээ мөхсөн байна. Хар Хятан улс нь монгол угсааны аймгуудын үүсгэн байгуулсан Хятан улсын уламжлалыг залган, Дундад Азид тогтсон төр улс юм. Түүний үлэмж хүчирхэгжсэн нь 1160-аад оны үе бөгөөд тэр цагт нутгийн өмнө тал нь Каракурмын нуруунд, баруун тал нь Арал нуурт дөхөж, хойд хэсэг нь Бал хаш нуурын зүүн хойд талаас Эрчис мөрний дундад урсгалд хүрч байжээ. Түүний нийслэл Хос орд хот нь Чуй мөрний доод урсгалын өмнө эрэгт байсан бололтой. Хар Хятан улс мал аж ахуй эрхлэхийн хамт газар тариалан нилээд хөгжсөн байв. Түүний газар нутаг нь баян бүрд, том голын хөндий олонтой, үржил шим сайтай тул тариалан хөгжүүлэхэд зохистой байв. Мөн эртнээс суваг шуудуу татаж, тариа ногоо тарьж агсан уламжлалтай ажээ. Ялангуяа түүний нийслэл хотынх нь эргэн тойронд суваг шуудуутай, тариа ногооны талбай элбэг байсныг харийн жуулчдын тэмдэглэлд дурдсан байна. Тариачид нь тарьсан тариа, ногооныхоо гуравны нэгийг албан татварт өгдөг байжээ. Тариачид хот балгас олонтой байжээ. Малчид нь жилийн дөрвөн улиралд өвс, усны ая харан нүүдэллэнэ. Мал сүргээс адуу, хонь хоёр илүү олонтой байжээ. Тэд айраг эсгэн, архи нэрж, цагаан идээ боловсруулан хэрэглэдэг байв. Ренжунхаан (П 51-!163)-ыүедхүнамаабүртгэн өрхийн дансүйлдэхэд нийт 84500 орчим өрх байжээ1. Хар Хятаны улс төрийн байгуулалт нь Хятан улсынхтай ихэд адилхан байсан аж. Тэд хааны өргөмжлөл, оны цол, сүмийн нэр зэргийг Хятан улсаас уламжлан авсан төдийгүй бас ноёд түшмэдийнх ньдэс, зэрэгхэмжээ нь ихээхэн адил байсан байна. Мөн улсаа Хятаны адилаар Өмнөд, Умард хэмээн хоёр жигүүрт хуваажээ. Тэгээд харьяат улс, аймгуудыг дотор нь мөнхүү шууд харьяат орон, хараат орон гэж хоёр ялгадаг байсан аж. Тэгэхдээ шууд харьяат нарыг засаг захиргааны хувьд харьцангуй бие даасан муж болгоогүй байна. Ноёд түшмэдэд хараат хүмүүсийг өгөхдөө, зуугаас илүү хүн олгосонгүй. Энэ нь нутгаа болон хүн амаа олон жижиг хэсэгт хуваахаас зайлсхийсэн хэрэг бололтой. Татвар төлөх нэгж нь өрх байв. Хот, хөдөө ялгалгүй өрх бүрээс 1 динар (алтдн зоос) татдаг. Энэ нь өндөр бус татвар байжээ. Харьяат болон хараат улс аймгуудыг тусгай төлөөний хүнээр дамжуулан захирдаг. Тэр хүн нь татварыг тогтоосон цагг нь хураах, тухайн газар орны улс төрийн байдлыг хянаж, тогтюртой тайван байлгах үүрэгтэй аж. XII зууны нэгэн мусульман түүхч Хар Хятанытухай тэмдэглэхдээ, ‘Түр хаан бүх Туркестанд ноёрхлоо тогтоож байв. Тэгэхдээ Гүр хаан өөрийн дагуулсан улс орныхоо засаг захиргааны байгуулалтанд төдий л гар хүрдэггүй. Хүн ардаас татвар авах нь бага, харьяат улсын ван нарт хандахдаа энэрэнгүй, түүнд дагасан (ван) хүн бүрийн энгэрт нэгэн мөнгөн тэмдэг зүүж явдаг. Тэр нь түүний хараатын тэмдэг” юм гэжээ, 1 Лян ган. Дунхугийн түүх. Хөх хот. 1997, тал 358-359. Л эл а н ги . Монгол нутагт байсан эртиий улс, аймгуул §4. Хятан гүрннй нийгэм, эдийн засгийн байдал Хятан улс байгуулагдсанаас хойш тариалан, гар үйлдвэр, худалдаа хөгжсөн боловч мал аж ахуй Хятан гүрний аж ахуйн гол салаа мөчрийн нэг хэвээр байжээ. Хятан гүрний хүн ам нь эдийн засгийн байдал, соёлын хөгжлөөр харилцан адилгүй, нүүдэлчин суурьшмал хоёр янзын амьдралтай ард иргэдээс бүрэлдэж байжээ. Тус гүрний баруун хойт хэсэгт нүүдэлчид голдуу сууж өмнө, зүүн өмнө, зүүн хойд хэсэгт суурьшсан Хятан хүн ам ба Хятад голдуу оршин суугчид амьдран, нутгийн төв хэсэгт нь хагас суурьшсан, хагас нүүдэлчин ард иргэд оршин байжээ. Аж ахуйн алаг цоохор бүрэлдэхүүн, жигдгүй хөгжлөөс болж, Хятан гүрний мал ажил, газар тариалан, худалдаа арилжаа, гар үйлдвэр нь нийт гүрний хэмжээгээр бус, харин нутагтус бүрийн онцгой байдалтай холбогдон хөгжиж байжээ. Хятан гүрний малын тоог мэдэх нөхцөл одоогоор алга. Зарим сурвалжийн мэдээнээс үзвэл, адуу, үхрийн зэрэг зургаан сүргийн мал нь 1065 онд 1000000 байжээ1. Хятан гүрний үед агнах, загасчлах явдал аж ахуйн хавсрага болж байжээ. Тариалан, таримлын ажил Хятан гүрний үед их хөгжиж байжээ. 940 ба 978 онд тариаланг хөгжүүлэх тухай зориуд арга хэмжээ авч, тариалан сургалтын тусгай хүн гаргаж, зарим аймгийг тариалангийн ажил дагнан эрхлэх дууриал бүхий аймаг болгож байжээ. Хятан нар ба тэдний захиргаанд орсон аймаг, улсууд төмөр анжис хэрэглэж, үхрээр зүтгүүлэн газраа хагалбарлаж, суваг татан тариалангаа усалж байсан байна. Тэр үед оньсон сууриар сүлжих нэхмэлийн ажил, төмөрлөгийн хүдэр хайлуулах, төмөр дархлах, дарь хийх, мод чулуугаар урлах урьдын удамжлал цаашид өргөжин хөгжиж байжээ. Тэдгээр ажлын дотроос хүдэр хайлуулах, төмөр дархлах ажил нь Хятан гүрний цэргийг зэвсгээр хангахад их ач холбогдолтой байсан бөгөөд төмөрлөг хайлж давтах олон албан газар байгуулсан ажээ. X-X1 зууны үед Хятанд худалдаа ари-лжаа их хөгжиж байсан байна. Нүүдэлчин, суурьшмал иргэдтэй худалдаалах Өмнөд орд, Умард орд хэмээх худалдааны газрууд байснаас гадна хот, муж, тосгон, гацаанд хүртэл хуадцааны газар тус тус байх болжээ. Хятан гүрэнд эзлэгдсэн ба эзлэгдээгүй гадаад аймаг, улсуудтай шууд худалдаалах албан газар хоёрыг байгуулсан ба бөглүү хот тосгонд нийслэл хотоос явуулын худалдаа гаргаж байжээ. Хятанд барааны үнийг зарим үед улсаас зохицуулан тогтоож байсан хийгээд барааны үнийг таацуулах журам ч байжээ. Жишээ нь X зууны үед 1 шуудай аму 5 зоос, XI зууны сүүлчийн хагаст 1 шуудай аму 6 зоос болсон ба XII зууны эхэнд юмны үнэ их нэмэгдсэн цагт 1 шуудай аму 100-1000 1 Х .П эрлээ. Хятан нар, тэдний Монголчуудтай холбогдсон нь. УБ., 1959, тал 46. М он гол УЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ зоос, 1 үхэр - 3 хонь, 1 адуу - 5 хонь, 1 тэмээ - 8 хонь гэх мэтээр үнэ таацуулан бодцог баижээ1. Худалдаанд цутгамал зоос хэрэглэх нь үлэмж болж, 907 оноос 1121 он хүртэл 214 жилийн дотор 20 удаа зоос цутган гаргасан байна. Хятаны зарим зоос нь Монгол улсын хуучин хотын үлдцээс олдож байна. Хятан гүрний үед харилцан нэвтрэлцэх явдал өргөжиж, хуурай, усан замын тээвэр хөгжжээ. Хятан нар жирийн модон тэрэг, цөн жантай том модон тэрэг, энгийн ба байлдааны усан онгоц үйлдцэг байсан ба гол усанд чулуун гүүр тавьдаг байжээ. Тийм чулуун гүүрний үлдэгдэл одоо Өвөр Монголын Баарин аймгийн нутагт байдаг байна. Олон муж хязгаартай түргэн харилцахын тулд морин өртөө байгуулж, яаралтай чухал хэргээр өртөөлөн явагчдад тусгай тэмдэг - гэрэгэ олгодог байжээ. Хятан нар X-XI зууны үед нэлээд хот тосгоныг шинээр байгуулсан ба хуучныг сэлбэн сэргээсэн байна. Хотын хэрэм дотор орд харш, албан яамны хэсэг, худалдаа, үйлдвэрийн хүмүүс, олзлогдогсод, нүүдэлчдийн суух хороололтой байсан байна. Хятан гүрний бүх газар нутаг нь хааны мэдэлд байжээ. Хятаны нүүдэлчдийн оршин суусан газар нутгийг билчээр, ан гөрөө хийх, загас барих, тариалан газар гэж хэд хэд хувааж байсан байна. Бэлчээр нутагт бас өвөлжөө, хаваржаа, зуслан, намаржаа гэдэг дөрвөн улирлын дотоод хуваарьтай байжээ. Хятаны суурыимал ард иргэд бүхий нутагт түрээс хураалгадаг газар, эдлэнгийн газар гэсэн хоёр хэлбэр байжээ. Хятаны хааны зарлигаар, улсын сайд түш мэдэд тариалах газар, бэлчээрийн газар, хүүр оршуулах газар олгож байсан байна. Түүнийг газар хүртээх хэмээн нэрлэдэг байжээ. Хятан улс хүн ам, мал хөрөнгө, тариалангийн газрын данс бүртгэл үйлдэж, түүнийг баримтлан, алба татвар ногдуулж, хураан авдагбайжээ. 927 онд байгуулсан Дорнод Дан (Бохай) улсаас жил бүр бөс бараа 15000 зах, морь 1000 -ыг хурааж байхаар хуульд заасан байх ба 1070 онд тогтоосон дүрмээр малчин аймгуудаас жил тутам 300-гаас 20000 хүртэл мал татварлан авахаар тогтоосон байна. Хятан гүрэн зарим аймаг, улсаас нутгййн онцлог зүйлийн татвар авч байсан байх юм. Ж иш ээ нь Хятадын Цин улс (951-960)-аас цай, эм, шичигулай аймгаас цагаан хүдэр, цагаан шаазгай, Зү-бү аймгаас тэмээ, булга, хэрэмний алба авдаг байжээ. Хятан гүрний алба татвар X зууны сүүлчийн хагаст хэтэрхий хүнд болсон учир, зарим аймаг алба залгуулах чинээгүй мөхөсдөн, хаан зарлиг буулгаж, албанаас хэлтрүүлж байжээ. Хятаны түүхэнд ядуу, дунд, баян өрх хэмээх заалт байгаа нь эд хөрөнгийн талаар хүн ард нь их зөрүүтзй байсны гэрч байна. Олны байдал сүрхий доройтсон тухай Хятаны эрдэмтэн нараас 998,1036,1070 онд «Цагийг засах бичиг» хэмээх шүүмжлэлийн бичиг хаандаа өргөж, энэ зовлон зүдгүүрийг Х .П эрлээ. Дурдсан зохиол, тал 54. Л э л \н г к . Монгол ^үтагт байсан эртний \лс, аймгү л анхааран үзэхийг ятгаж, алба татварыг хорогдуулъя хэмээн зөвлөж байжээ. Улсын алба татвараас гадна нутгийн ноёд, түшмэд ард олныг мөлжин зовоох нь их байжээ. Энэ тухай ганц баримт хэлэхэд, Хятан гүрний хааны дараах их сайдын нэг болох Ли-чу ванг хэргийн учир цаазаар аваачсаны дараа, түүний хөрөнгийг албанаа хураахад, ард олноос мөлжин авсан зоос 70000 хэлхээ (хэрэв нэг хэлхээг 500 зоос гэж бодвол 35000000 зоос), алт, хаш эрдэнэ сав 70000 байсан байна1. Хятан гүрэн байгуулагдсанаас хойш, хүн амын бурэлдэхүүн, давхраа нь их өөрчлөгдсөн байна. Хятаны нийгмийн дээд эрх барих давхраа нь хаан, төр-цэргийн олон зэрэг дэвийн сайд болж, доод үйлдвэрлэгч давхраа нь улсын мэдэлд байсан энгийн иргэн, ноёдын албат, сайд түшмэдийн боолууд байжээ. Хятанд эзлэгдсэн аймаг, улсуудын эзэд тэргүүн нар, элдэв шашны толгойпогч лам нар Хятаны ноёлогч давхраад байх болжээ. X-X1 зууны үеийн Хятаны байлдан дагууллын үр дүнд Хятаны хүн амд, тухайлбал, ноёлогч давхраад буруу хэлтэн (хятан бус нүүдэлчин), олзлогдсон өрх (хятадууд) хэмээх хүн ам нэмэгдсэн байна. Тэдгээрээс Хятаны сайд түшмэдэд олгож байснаар Хятанд олгосон өрх, шагнан олгосон өрх хэмээх хүн амын давхраа шинээр бий болжээ. Энэ нь Хятан улсад бас шинэ давхраа нэмэн бий болсны нэгэн баримт мөн ажээ. Хятан хүн амын хамгийн дорд шатнаа боолчууд ордог байжээ. Боолчууд нь олзны хүн, ялтан, ядуурагсадаар бүрэлдэж байсан ба тэднийг хан, сайд түшмэд, том лам нар аж ахуйдаа хэрэглэх явдал байсан боловч Хятанд боолчуудын хөдөлмөр нь үйлдвэрлэлийн үндэс болтол хөгжих нийгэм эдийн засгийн нөхцөл, шалтгаан бүрэлдсэнгүй. §5. Хятан нарын соёл VIII зуунаас өмнөх Хятан нарын соёлын тухай мэдээ хомс байна. Хятан нар эрт цагаас Хятад, Солонгос, Дундад Азийн улсуудтай зах нийлж, улс төр, эдийн засаг, соёлын харилцаатай байсан учир, тэр газар орны эдийн ба оюуны соёл аль нэг хэмжээгээр Хятанд нэвтрэн нөлөөлснийг мэдэж болно. Бичгийн ба археологийн мэдээ хэрэглэгдэхүүнийг баримтлан, Ляо улсын үеийн Хятан нарын соёлын дурсгалуудыг эрдэмтэн нар нилээд судалжээ. Хятан нар нийгэм-эдийн засгийн хөгжлөөр урьдах Хүннү, Сяньби, Жужан, Түрэг зэрэгаймагулсуудаас нилээд ахиу байсны нэгэн адил, эдийн ба оюуны боловсрол нь бас давуутай болсон байжээ. Зарим эрдэмтэн археологич нарын ажиглалтаас үзвэл, Хятаны соёлд нутгийн нүүдэлчдийн соёлыг суурьшсан тариаланчдын боловсролтой холбосон содон шинж байжээ. Ж ишээлбэл, Хятаны зарим ваар сав нь малчдын Дунд их дэлгэрсэн оёмол ширэи түнгэрцэг (дашмаг)-тэй яг адил дууриамал байдаг байжээ. Дай Ляо. Гүрин-и сүдүри. 8-р дэвтэр, тал 4 (манжаар). М О Н ГО Л ҮЛСЫН ГҮҮХ. I БОТЬ V III-X зууны үед газар тариалан, гар урлалтай нягт холбогдсон мэдлэгийн зарим аймагсалбар болох нэхмэл сургалт, тариалангийн ухаан, ялам ургуулах, хүр үржүүлэх (торгоны модны хорхой) зэрэг мэдлэг дэлгэрч байжээ. Хятаны нутгийн төв, өмнө, зүүн өмнөд хэсэгт оршин суугсдын дунд хот балгад, том сүм, өндөр суврага, чулуу, модон гүүр зэргийг цогилон барих ухаан мэдлэг нэлээд хөгжиж байсны баримт манай үед уламжилжээ. Хятан гүрэнд урчуудын туегай яам байснаар бодоход, тэдний нутаг дэвсгэрт урлах ажил дэлгэрч хөгжсөний гэрч юм. Тэдэнд туурганы зураг зурж, орд харш, барилгыг чимэглэх явдал байжээ. 1994 онд Монгол улсын Сүхбаатар аймгийн Дарьганга сумын нутаг, Сүмтийн тойром хэмээх газарт М онгол-Солонгосын эрдэмтдийн явуулсан археологийн судалгаагаар, Хятаны үеийн хотын тууриас барилгын туурганы зургийн үлдэц илэрч олдсон байна. VII зууны үед Хятаны анхНы бичиг-зураг бичигтэй болж, хэрэг явдал тэмдэглэсэн гэж сурвалж бичигт бичжээ. Улсын бичгийг эрдэмтэн нар зохиож хэрэглэсэн нь хожим «Их бичиг» хэмээх нэртэй болсон билээ. «Их бичиг»-ийг 920 онд Амбагяны ач хүү Лубугу, эрдэмтэн Тулюйбу хоёр Хятадын утга бичгээр үлгэрлэн зохиожээ. Хятан нар нилээд хожуу үед уйгур бичгийг үлгэрлэн шйнэ бичиг зохион хэрэглэсэн мэдээ буй. Түүнийг «Бага бичиг» хэмээн нэрлэсэн байна. Бага бичгийг Амбагяны хүү Елюй Тэла (Жүндүхүн) зохиосон байна. Эдгээр бичгийг зохиосон явдал нь Хятан нарын оюуны боловсролын амжилтын нэг мөн. Хятаны харьяат нүүдэлчин аймгуудын дотор ч Хятаны бичгийг хэрэглэж байсан бололтой. Жишээ Нь Зүрчид ба Монголчууд хятан бичиг хэрэглэж байсан сонин мэдээ бий. 1922 оноос эхлэн, эрдэмтэд хятан бичгийн хэд хэдэн дурсгалыг илрүүлэн олжээ. Хятаны зарим бичгийг тайлж унших, судлахад Хятад, ОХУ, Унгар зэрэг орны эрдэмтэн нар сонин ажлуудыг хийжээ. Хятаны ноёлог давхраа, ялангуяа Хятан язгууртан сурвалжитны дунд хятад бичиг их л хэрэглэж байжээ. X зууыы эхнээс Хятанд олон хэлбэр төрлийн утга зохиол хөгжиж байсан байна. Уран зохиолоос шүлэг, магтаал, дууны үг зохиох нь олон байжээ. Хятан яруу найрагт цэнгэлдэх шүлэг, улсыг засах шүлэглэл, гэрэлт хөшөөнд сийлэх шүлэг гэх мэт олон янзын хэлбэр байжээ. Хятанд замын тэмдэглзл бичих заншил нэлээд дэлгэрч, «Морилон саатсаны тэмдэглэл», «Гурван сайдын замын тэмдэглэл» зэрэг замын тэмдэглэл бичигдсэн байна. Хятан гүрэнд эрдмийн хоёр' хүрээлэн байгуулсан ба эрдмийн хэрэг эрхэлсэн лин-я хэмээх тушаалтай эрдэмтэн түшмэд байсан байна. Хятан нь улсын хүрээлэндээ Хятаны судар бичиг зохиох, орЧуулга хийх хэргийг эрхлүүлжээ. Хятаны хүрээлэцд Хятаны харьяат Хятад улсын бичиг судар зохиох ажлыг эрхэлж, хятад эрдэмтэн сэхээтэн нарыгулсын мөчих шалгалгаанд оруулж, эрдэмтний зэрэг олгуулах ажлыг гүйцэтгүүлж байжээ. А эл ЛНГИ. Монгол нүтагт байсан эртннй улс, аймгүүл Хятан гүрний үед Хятадын заншлыг дагаж, улсын албан түүх, шаштир зохиох ажил их байжээ. Хятан түүхч нараас их нэрд гарсан нь Елюй Ян, Х анцзя-Н у нар юм. Елюй Ян «Хаан төрийн тэмдэглэл» 70 дэвтрийг зохиосон, Ханцзя-Ну Шучэнтэй элбэж «Урьд төрийн хэргийн дурдатгал» 20 дэвтрийг зохиосон ажээ. Түүнээс гадна «Хятан хааны түүхэн хэрэг» зэрэг түүхийн тэмдэглэл зохиосон ба мөн хятад хэлнээс «У-дай», (Таван төр) зэрэг түүх судар орчуулсан байна. X-XI зууны үед тэд цаг тооны бичиг (хуанли) зохиож байсан байна. X зууны дундуур үед улсын тэнгэрийн ул ирлыг үзэгч түшмэлтэй байсан байна. Мөн Хятадын Түн-ли хэмээх цагтооны нэвтэрхий бичгийг орчуулсан ажээ. Хятан гүрний үед бүддийн шашны гүн ухааны ном, хятадын хууль цаазны зохиол орчуулж байсан мэдээ бий. Хятан хагас суурынсан хүн амын дунд мал эмнэх явдал байсан ба мал эмнэлгийн газрууд байгуулсан байна. Мөн хүн эмнэх, эм найруулах ажил хийж байв. Хятанд XI зууны үеэс ном бүтээх ажил дэлгэрч байжээ. Хятаны том ноёдын гэр өргөөнд номын сантай байжээ. Номын санд Хятан ном судраас гадна Хятад, Энэтхэг, Солонгос бичиг зохиолууд байдаг байжээ. Хятан гүрний үед хөгжмийн боловсрол нилээд хөгжсөн байна. Хөгжмийн зэмсгээс хасын хөндлөн бишгүүр, биба, байлдааны хэнгэрэг, жирийн хэнгэрэг байсан байна. Хятан хааны ордонд хзргэрэг, бишгүүрийн эзэн хэмээх тушаалтан, дуучны бүлэг байдаг байжээ. М өн Хятадын хөгжмийн зарим зохиолыгсхэрэглэдэг байсан байна. Хятанд X-XI зууны үед уран зураг хөгжиж байжээ. Зургийн сэдэв хэлбэрээр нь үзэхэд, түүхэн явдал, түүхт хүний хөрөг, гоёл чимэглэлийн зураг зурах нь олонтой байжээ. Тэр цагт Хятанд жүжиглэх, бүжиглэх урлаг нэлээд дэлгэрсэн тул Хятаны харьяат газрын ноёд нь хааны ордонд бүжиглэх ёс байсан ба Хятаны хааны ордноо бүжигчний бүлэг байсан байна. Газар зүйн ухаанд холбогдох Хятаны нутгийн зураг зохиож, тайлбарыг нь X зууны үед хийсэн нь сонирхолтой юм. X-XI зууны үед Хятанд шатар тоглох, бөмбөг намнах, хосжам (мөрийцөн) наадах явдал байдаг байжээ. Тэдгээр тоглоом нь ноёдын дунд их дэлгэрсэн мэдээ байна. Хятан нар үндсэндээ бөө мөргөлтөн байжээ. Тэд дээдсийг онголох, тэнгэр газар тахих, хавар, намрын тахилга хийх ёстой байжээ. Хятан нарын шүтлэгийн дурсгал — модон онгонууд археологийн малтлагаар Монголоос олджээ. Бүдца, күнз, даосын шашин суртахуун сурвалжит Хятан нарын дунд дэлгэрч байжээ. Тэдгээр шашны дотроос бүддийн шашны лам нар хамгийн олон нь бөгөөд төрийн талаар их нөлөөтэй нь күнзийн суртахуун байжээ. Хятан гүрний гадаад харилцааны нэг хэлбэр нь соёлын харилцаа байжээ. Мөн ном судраар гадаадад бэлэг явуулж, гадаадаас ном судрын бэлэг хүлээн авч байсан ажээ. МОНГОЛ I 'ЛСЫН TiYX. I SOTb Хятан хэл бичгийг гадаад улс сонирхох явдал байжээ. Ж ишээ нь Солонгосоос Хятан хэл бичиг сургахаар сурагчид ирүүлж байсан байна. Хоёр зуу гаруй жил оршин тогтносон Хятан гүрэн Төв Ази ба Дорнод Азийн уудам нутапг амьдран суусан монгол, хамниган (түнгүс) зэрэг аймаг угсаатны нийгэм, соёлын хөгжилд овоо нөлөө үзүүлж, тэдний дунд, ялангуяа нэгэн нийтлэг гаралтай уг монголчууд болон бусад аймгийн дунд барилга барих, хот суурин цогцлох, ваар, төмөрлөг үйлдвэрлэх ажил хөгжихөд түлхэц өгч түргэтгэжээ. Хятан гүрнийг эвдэрснээс хойш язгуурын монголчууд, татар, хэрэйд, найман, мэргид зэрэг бусад монгол аймаг, Төв Азийн улс төрийн түүх, нийгмийн амьдралд бузгай роль гүйцэтгэн, Хятан гүрний ор суурь дээр өөрийн улсыг байгуулсан ажээ. §6. Хятан улсын үеийн Монгол аймгууд Хятан нарын зонхилох хэсэг нь монголчуудтай нийтлэг нэг гаралтай аймгууд байсан тухай өмнө өгүүлсэн билээ. Тэгэхдээ, Хятан нар өнөөгийн монголчуудын шууд өвөг дээдэс болсон аймгуудтай басхүү ямар нэг хэмжээгээр харилцаж байсан юм. Тэр цагт Хятан улсын баруун, баруун өмнө, баруун хойт талаар монгол аймгууд шууд зах нийлэн нутаглаж байв. Хятаны төрийн эрх баригсад нь эзлэн авсан болоод хараат улс, аймгуудыг тусгай төлөөний түшмэл, цэргийн эрхтэн томилон захируулан, тэднээс алба татвар авдаг байв. Мөн зарим аймгуудыг зөвхөн өөрсдийнх нь ахлагч тэргүүлэгч нараар дамжуулан захирч, хараат байдалд байлгаж байжээ. Тэд эзэлж авсан болон хараат ханлиг улс, аймгуудын заримаар нь ан агнуулах, давс гаргуулах, гар урлал, газар тариалангийн ажил хийлгэх, зэр зэвсэг үйлдүүлэх, мал сүрэг адгуулах зэргээр ажил хийлгэдэг байв. Монгол аймгууд ч тэдэнд зарим алба татлага өгч, мал сүргийг маллах, худалдаа хийх, зарим язгууртнууд нь худ ураг бололцох зэргээр харилцаж явсан нь судар бичигт тэмдэглэгдэн үлджээ. Хятан нар өнөөгийн монголчуудын шууд өвөг болсон монгол аймгуудыг их төлөв Зү бү (Зүнь бу) гэдэг ерөнхий нэрээр нэрлэж байсан юм. Тэгэхдээ зарим аймгийг бас тухайлсан нэрээр нь нэрлэдэг байсныг үгүйсгэж үл болно. Тэр үеийн түүх сударт нэр тэмдэглэгдсэн аймгуудын тухай товч өгүүлье. Зу бу (Зүньбү). Энэ нэр Хятан улсын түүхэнд олонтоо гардаг. Зү бү хэмээх ерөнхий нэрийн доор 20 гаруй аймаг багтаж явсан бололтой. Хятан нар зү бү нарыг дотор нь умард зү бү, баруун зү бү хэмээн зааглан ялгадаг байв. Умард Зү бү гэдэгт Хэрээд тэргүүтэй аймгуудыг, баруун Зү бү гэдэгт Хангайн нуруу,, түүнээс баруун тийш нутаглаж агсан Найман зэрэг аймгуудыг багтаан оруулж агсан гэмээр байна. Хятан нар 923 онд Хэрлэн гол хавийн Зү бү нарыг эзлэн, хараат болгосон байна. Судлаачдын тэмдэглэснээр, Зү бү нар 918-1112 оны хооронд Хятан улсын хааны ордонд 50 гаруй удаа бэлэг хүргэн очиж, Лэл АНГИ. Моигол нутагт байсан эртний улс, аймгуул худалдаа хийж байсан аж1. Тэгэхдээ зү бү нар Хятантай байнга найрсаг харилцаж явсангүй, үе үе цэрэглэн байлдаж, тэдний түрэмгийлэл, шахалтыг эсэргүүцэн тэмццэг байжээ. Хятаны эрх баригчид ч Зү бү аймгуудыг эрхшээл нөлөөндөө байлгаж, алба татвар авч байхын тулд цэрэглэн довтолж, тэдний эсэргүүцэл тэмцлийг дардаг байсныг сурвалж бичигт тэмдэглэжээ. 924 онд Хятаны эрх баригсад Тангуд болон зү бү нарын эсрэг том довтолгоон хийж, бас 997 онд эсэргүүцэл гаргасан Зү бү аймгийн толгойлогчийг алж байв. 994 онд Орхон голын зүүн биед хот байгуулан дарангуй цэрэг суулган, тэдний захиргааг чангатгаж байжээ. Тэр хотыгтухайн үедээ Чэнь Чжоу гэж нэрлэж байсан нь одоогийн Булган аймгийн Дашинчилэн сумын нутагт буй Чин толгой хэмээх балгасан мөн аж. 997 оноос хойш арваад жил Хятан, зү бү нарын худалдааны харилцаа түр зогсонги байдалд орсон нь Хятаны эрх баригсадын нүүдэлчдийг боогдуулан хяхах бодлоготой холбоотой байсан бололтой. Мөн үед Зү бүгийн хан нь Хятаны ордноос гүнж гуйхад басхүү өгөөгүй байна. 1007 онд Хятаны цэрэг Зү бү аймгуудыг довтлон цохисон байна. Гэвч түүнээс удалгүй Зү бугийн нөлөө бүхий хэдэн аймгийн толгойлогчид хамтран, Хятаны хязгаарын сайдыг довтолж, барьж алаад, хааных нь ордонд очиж худалдаа хийхийг шаардаж байжээ. Тэр цагт Хятаны харьяат бусад газруудад үймээн хөдөлгөөнтэй байсныг дашрамдуулан, Татар аймаг голлосон Зү бүгийн цэргүүд Монгол нугагт агсан Хятаны цэргийн бэхлэлт хотыг довтолж, бүслэн хаасан боловч хараахан авч чадаагүй байна. 1014 онд Зү бүгийн толгойлогч Уба Хятаны хааны ордонд очиход түүнд ван цол өргөж, үнэт бэлэг сэлт өгсөн нь чухамдаа зү бү нар нэлээд хүчирхэг байсан тул аргадсан хэрэг байжээ. Гэвч 1120-1140 оны хооронд Хятан, Зү бү хоёрын харилцаа нэлээд хурцадсан байна. Зү бү нар 1026 онд Хятаны эсрэг босч, нутагт нь халдсан боловч бут цохигджээ. Хятан улсын түүхэнд дурдсанаар, 1030-аад оны дундаас зү бү нарын ихэнх нь Хэрлэн голын орчин тойрноор нутаглан, хааны ордонд бэлэг хүргэн ирэх нь элбэгш ин, ордны худалдаанд тогтворжих төлөв ажиглагдах болжээ. Гэвч 1060-аад оны дундаас зү бү нар Хятаны эсрэг тэмцэлд дахин босч, Хятаны эрх баригчдын янз бүрийн даралт шахалтыг эсэргүүцэн тэАцэлдсэний дүнд 1070-аад оноос худалдааны харилцаагаа сэргээж чадсан аж. Зү бү нарын тэмцлийн гол зорилго нь Хятаны түрэлт, шахалт, алба татварыг эсэргүүцэх, худалдааны харилцааг тогтмолжуулах, биеэ дааж оршихын төлөө байв. 1089 онд Могусы гэгч хүн Зү бү аймгуудын толгойлогч болсон гэж сударт тэмдэглэсэн ньХэрээдийн Маркусыгхэлсэнбололтой. Могусы 1093 онд Хятанд халдан довтолж, түүний цэргийн ихэнхийг бут цохиод, Монгол нутагт байгуулсан Хятаны цэргийн бэхлэлт хотыг дайрсан байна. Энэ үеэр Зү бүгийн зарим ноёд Хятаны баруун замын мал сүрэг, цэргийн агтыг дээрэмдсэн байна. Гэвч Хятаны эрх баригсад ихээхэн хүчээр Зү бүгийн 1 Wittfogel К, Fang-Chia-sheng. History o f the Chinese Society Liao (907-1125), Philadelphia, 1949. pp. 320-324. М о н ю л УЛСЫ Н ТҮҮХ. I БОТЬ эсрэг довтолж, тэднийг бут цохиод, Могусыг барьж алжээ. Зү бү болон бусад аймгуудын удаан хугацааны эсэргүүцэл тэмцэл нь Хятаны эдийн засгийг тамирдуулан сулруулахад ихэд нөлөөлсөн байна. 1110 , 1118 онд Хятанд их өлсгөлөн болж, хүмүүс модны холтос, хальс идэхэд хүрч байсан нь түүний эдийн засаг сүрхий доройтсоны нэг шинж тэмдэг юм. Шивэй хэмээх ерөнхий нэрийн доор тэр үед гуч гаруй аймаг байсан бололтой. Тэднийг Түрэг (VI-VIII зуун)-ийн гэрэлт хөшөөний бичигт, гучин Татар гэж нэрлэсэн байна. Өөрөөр хэлбэл, Ш ивэйн 30 аймаг, гучин татар гэдэг нь нэг зүйл аж. Щ ивэй нар Хятаны баруун хойд талаас хойд зүгийн ой хөвч хүртэл олон зуун км газрыг эзэмшин сууж байжээ. Шивэйн олон аймгийн дотор хожмын язгуурын монголчуудын өвөг дээдэс оролцож явжээ. Судлаачид Да Шивэй бол хожмын Тайчууд аймаг гэж үзсэн байна. Мөн Хар тэрэгт Шивэй нар Хятантай өргөн харилцаж явсан байна. Тэд 907 онд Хятанд эзлэгдсэн бөгөөд тэрэг, гэр тэрэг хийдгээрээ ихэд алдаршиж байв. Хар тэрэгт Шивэй нар Хятанд гэр-тэрэг хийх аргыг зааж өгсөн ажээ. Улгу. Хэрлэн голоос урагш нутаглаж агсан гэнэ. Тэд бол хожмын Олхонуд аймаг бололтой. Нанхиад сударт, Олхонуд гэдэг нэрийг Улгу буюу ургу хэмээн хазгай тэмдэглэсэн байна. Улгу нар X зууны эхээр Хятан нарт эзлэгджээ. Хятаны эрх баригчид тэднийг эзлэн аваад, 3 хувааж, тус бүрд нь толгойлогч тавин захиргажээ. Улянха (Урианхай) аймаг 909, 963 онд Хятанд бэлэг хүргэн, алба барьж байжээ. Тэд алаг гөрөөсөөр алба өргөсөн гэсэн нь ойн урианхад бололтой. Урианхад анх Хятан улсын үед түүхэнд нэр тэмдэглэгдсэн байна. Тэд нанхиад сударт, Кумоси буюу кумохи хэмээн нэр нь тэмдэглэгдсэн монгол угсааны аймагт анхандаа багтаж явсан бололтой. Мэй-ли-зи (Мэргэд). Тэд чухам хэзээ Хятанд эзлэгдэн хараат болсон нь тодорхойгүй. 1057 онд У-ду-вэн аймаг Хятанд тэмээ, мориор алба өргөж байсан нь Гурван Мэргидийн доторхи Удуйд Мэргэд мөн бололтой. Тэгэхээр 1057 оноос өмнө л тэд Хятаны хараат болсон байна. 1096 онд тэд Хятаны эсрэг эсэргүүцэн тэмцээд ялагдаж байв. 1097 онд Зүбү нар Хятаны эсрэг хүчтэй тэмцэж, тэднийг сүрхий шахамдуулах үеэр Мэргидийн ноён Хулуба бас хөдөлж, уугуул нутгаа эргүүлэн авахыг Хятанаас шаардаж, бас нутгийн бүтээгдэхүүнээр тэдэнтэй худалдаа хийхийг тулган байжээ. Татпар. 1005 онд есөн татар нар Хятанд алба өргөсөн байна. Тэр үеийн хятад сурвалжид, татар гэдэг нэрийн дор Тутукулиут, Алчи, Куйн, Биркуй, Терат, Камаши, Ниучи, Айрагуд, Буйургуд нараас бүрдсэн есөн татараас гадна Хамаг Монголчууд зэрэг зарим монгол аймгуудыг бас баггаан ойлгож, судар бичигт тэмдэглэсэн бололтой байна. Тиймээс тухайн үеийн нанхиад сударт гарч буй дада буюу дадан гэдгийг хоёр янзаар ойлгож болно. Түрэг (V1-VII зуун)-ийн гэрэлт хөшөөний бичээсэнд 30 татар хэмээсэн нь Шивэйн 30 аймгийг хэлсэн гэдгийг өмнө тэмдэглэсэн билээ. 1124 онд Хятаны эрх баригчид татар аймгуудаас 50000 цэрэг татаж байсан гэсэн нь гагц есөн татарыг заасан хэрэг хараахан биш бололтой. Дэлэ. Энэ аймаг нь Олхонуд аймагтай зэргэлдээ Хянганы нурууны А Э Л АНГИ. М оигол н \та г байсан эртниИ улс, айигуул орчмоор нутаглаж явсан бололтой. Тэднийг бас заримдаа нанхиад сударт янз янзаар тэмдэглэжээ. Бүгд найман аймгаас бүрдэж агсан тул Дэлэгийн 8 аймаг ч гэсэн нь үзэгддэг. Хятаны эрх баригсад дэлэ нарыг тусгай аймагт хуваасангүй. Тэд Хятан нартай тэмцэлдэн, түрэмгийллийг нь эсэргүүцэх нь олонтой байжээ. Энэ аймгийн угсаа гарал нь тодорхойгүй. Уг аймгийн нэрийг тэмдэглэсэн Хятад үсгийн дуудлага, нутгийнх нь баримжаа зэргээс хөөж бодвол, дэлэ нар нь хожмын Жалайр аймаг байж магадгүй санагдана. Жалайр гэх нэрийн сүүлийн -р- нь олны нөхцөл бөгөөд үндэс нь Жалай юм. Хожим нь Жалайр нь 10 аймгаас бүрдэж байжээ. XI зууны эхээр жалайр нар Хятаны түрэлтэд өртөн, баруун хойшлон, Хамаг Монголын нутагт орж иржээ. Тэгээд тэдний хүүхцүүд нь мангир, гогод зэргийг түүж идсээр Хамаг Монголын язгууртан эмэгтэй Монулун хатны морь уралдах газрыг эвдсэн шалтгаанаар зарим нь хядагджээ. Түүнээс болж Жалайр, Хамаг Монгол хоёрын хооронд тэмцэл үүсч, яваандаа жалайр нар ялагдан, тэдний өтөгү боол аймаг болсон гэдэг. Онгуд. Энэ аймаг Хянганы нурууны баруугаар, Их цагаан хэрэмийн араар нутаглаж байжээ. Хятад сурвалжид тэднийг Шато буюу Цагаан татар хэмээн нэрлэж байжээ. 941 онд тэд түгүхүний заримын хамт Хятаны шахалтанд өртөн, Хятадад дагахыг завдаж байв. Монгол. Нанхиад сударт, VII-УШ зууны хэрэг явдалтай холбогдуулан, Мэнъу Шивэй (Мэнъва шивэй) гэхаймгийн нэр тэмдэглэсэн ажээ. Тэрхүү Шивэй аймгуудад хамаарч агсан Мэнъу нь Монгол гэсэн нэрийн хазгай бичлэг гэж эрдэмтэд үздэг. Өөрөөр хэлбэл, хятад судрын Мэнъу нь Монгол гэсэн үг ажээ. Тэр үед Мэнъу Шивэй нар Далай нуур, Хөлөн нуур хавиар нутаглаж явжээ. Хятан улсын үед тэднийг Мэнгули хэмээх болжээ. Энэ нь монгол гэсэн үг гэдэг нь идэрхий. Тэд Хятаны нутгийн баруунаар зах залган оршиж, өвс, ус даган жилийн дөрвөн улиралд байнга нүүдэллэн, мах, айргийг хүнсэндээ хэрэглэн, хятан нартай арьс шир, үхэр, хонь, тэмээ, адуугаар худалдаа хийдэг байжээ. 1087 онд Монгол улсаас Хятан улсын амар амгаланг асууж элч зарж байжээ. Энэхүү Монгол улс гэсэн нь Хамаг Монголыг хэлж буй бололтой. 1122 оны үед Монгол улс нь хятан нарт эцсийн түшиц хүч болж байсан гэж сурвалжид өгүүлжээ. Элжигин. Энэ аймаг Хятан улсын үед төрийн засаг захиргааны байгуулалтаас үүсч буй болсон бололтой. Хятаны эрх баригчид өөрийн улсын харъяат болон хараат улс аймгуудыг хэсэглэн хуваагаад, хэсэг бүрийг тусгай төлөөний хүмүүсээр захируулдаг байсныг дээр өгүүлсэн билээ. Тийм төлөөний хүмүүс нь дотроо хэдэн зэрэг дэвтэй байсан бөгөөд хамгийн дээд тушаалтныг илижин (илицзин) хэмээдэг байж. Энэ илижин гэдэг үг нь угтаа элжигин гэдэг үгийн хазгай бичлэг бололтой гэж судлаачид үзэж 1 байна. Илицзин гэдэг үгийн эхний -эл- нь өөрийн хүн, элгэн садны хүн гэсэн утгатай эртний алтай хэлний үг. Харин -жигин- нь эртний түрэг хэлнээ хан хүүгийн болон хааны гэр бүлийн гишүүдийн өргөмж нэр, өндөр зэрэг тушаалын нэрээр хэрэглэгдэж байсан тегин гэдэг үгийн сунжирсан 1 А.Очир, Т Д и са н . М онгол улсын өөлдүүд. УБ., 1999. тал 41-43. М онгол УЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ хэлбэр бололтой. Энэ хоёр үг нийлэн хэвшээд, элжигин гэсэн үг үүссэн бололтой. Энэ нь илижин хэмээх албан тушаалын агуулгатай ч дүйцэж байна. Хятан улсын хааныг төлөөлөн, тусгай аймгуудыг захирдаг, хааны ураг садны тэр хүнийг Хятан нар илижин буюу элжигин гэж нэрлэдэг байсан нь яваандаа түүний захирсан хараат хүмүүсийн нэр болон хувирсан аж 1. Монголын элжигин аймаг нь эрт цагт хонхирад, барга нартай нэг тамга хэрэглэдэг, гарлын холбоотой байсан аж. Энэ нь элжигин нар дээрх аймгуудаас голлон үүссэний гэрч байж болно. XI зууны эцэс XII зууны цагт элжигин нар одоогийн Монгол улсын нутгийн-зүүн хэсгээр нутаглаж явжээ. ' Дээр нэр дурдсан хэдэн аймгуудаас гадна Хятан улстай дээр үеэс харилцаж, түүнд захирагдаж явсан Диэ-лиэ-ди, Юань-цюай гэдэг хоёр аймгийн нэр сударт гардаг нь мөнхүү монгол аймгууд бололтой ажээ. Диэлиэ-ди гэдгийг зарим судлаач Монголын Далуд аймагтай, нөгөөдөхийг нь Ижи аймагтай дүйлгэсэн байна. 1012, 1015 онд Хэрлэнгийн дээд биед Шимали, Диэ-лиэ-ди, Юаньцюай гурван аймаг Хятаны эсрэг бослого гаргаад, Хятаны сайд Елюй Шилян тэдний бослогыг дарж, олон хүнийг хядсан байна. Дээрх босогчдоос үлдэгсэдийг Хэрлэн голын доод урсгалын газарт хоёр хот барьж, заримыг нь суулгажээ. Тэр хоёр хотын үлдэц нь өдгөө ч Зүүн хэрэм, Баруун хэрэм нэртэйгээр Монгол улсын Хэнтий аймгийн Мөрөн сумын нугагт Хэрлэн голын хойд хөвөөнд байна. . Дээрх гурван аймгийн хүн ам тэр хоёр хотод байсан Хятаны төлөөний сайдуудад захирагдан, зарим нь хотын дотор суун, гар үйлдвэрлэлийн ажил үйлдэж байжээ. . Тэр үеийн Монгол аймгуудын эсэргүүцэл тэмцэл Хятан улсын хүчин чадлыг сулруулж байсныг тэдний сайдууд ч хүлээн зөвшөөрч байжээ. XI зууны эхээр Хятан улсын дотоодод бослого тэмцэл олон гарсан байна. Тэр тэмцдийг дарахын тулд Монгол аймгуудаас цэрэг, мал татах нь нэмэгдэв. Энэ нь Монгол аймгуудын тэмцлийг улам өрнүүлж байжээ. Х .П эрлээ. Хятан нар, тэдний Монголчуудтай холбогдсон нь. УБ., 1959. тап 79. Й J U } ^ Түүхэн он цагийн хэлхээс 800000 - жилийн тэртээ Монгол нутаггхүн оршин суужбайжээ. 800000-100000 - доод палеолитын уе. Авианы хэл бий болсон. Монгол нутагт оршин суугчид гилбэр ба үзүүр мэсэн зэвсэг, амьтныяс, модон бороохой, шийдэм зэргийгхэрэглэж байв. 100000-40000 - дунд палеолитын үе. Гурвалжин мэс ба хянгар зэвсэг хэрэглэх болов. Механик аргаар гал гаргах болсон. 40000-15000 - дээд палеолитын үе. Орчин үеийн хүн (homo sapiens) бий болжээ. Эхийн эрхт овог үүссэн. Зэвсгийн төрөл олширч чанар нь сайжирсны дээр хөнгөн багаж зэвсэгт мод, ясаар бариул хийх болов. Урлагийн эх үүсвэр тавигдсан. 15000-8000 - мезолитын үе. Төв Азийн байгаль, газар зүйн байдал, амьтан ургамлын аймаг орчин үеийн төрхийг олсон байна. Нум сум хэрэглэх болжээ. Монгол нутагт мал аж ахуйн үүсвэр тавигджээ. 8000-3000 --------— - неолитын үе. Чулууг зүлгэж билүүдэх, өнгөлөх, өрөмдөж цоолох аргыг сэдэж олжээ. Шавар ваар, сав бүтээн хэрэглэх болсон. Газар тариалангийн эх үүсвэр тавигдсан. М Э Ө III мянган жил - энеолитийн үе. Анхны төмөрлөг болохзэсийг хэ-рэглэх болжээ. Энеолитын үе нь чулуун зэвсгийн үеэс хүрэл зэвсгийн үед шилжих шилжилтийн бэсрэг үе байсан юм. М Э Ө II мянган жилээс зэсийг хорголжин тугалгатай хольж хайлсан нийлэг төмөрлөг болох хүрэл зэвсэг үйлдвэрлэлд өргөн нэвтэрч эхэлжээ. Эцгийн эрхт ёс ноёлох болсон. МЭӨ VII зуунаас Монгсш нутагт оршин суугчид төмөр зэвсгийн түрүү үед шилжин оржээ. Төмрийн хүдрийг хайлуулах аргыг эзэмшснээр, төмрөөр хөдөлмөрийн багаж, байлдааны зэр зэвсэг үйлдэх болов. Овгийн байгуулал задран, нийгмийн бүтцийн шинэ хэлбэрүүд бүрэлдэж эхэлсэй. МЭӨУИ-Ш зууны үеэс нүүдлийнмалажахуйзонхилох болсон. М О Н ГО Л УЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ М ЭӨII мянган жилээс VII-III зуун - буган чулуун хөшөөний дурсгалыг бүтээж байжээ. МЭӨ XII-III зуун - Дөрвөлжин булшны дурсгалыг үлдээгчид Монгол нутгийн төв, зүүн хэсэгт нутаглаж байв. МЭӨ II мянган жилээс М ЭӨI мянган жилийн эхэн - хиргисүүрийн дурсгалыг үлдээгчид Моиголын төв, баруун хэсэгт нутаглаж байв. МЭӨ VTI-III зуун Хүрэл ба төмөр зэвсгййн түрүү үеийн дурсгал болох Чандмань уулын булшыг үлдээгчид Монгол орны баруун хойд хэсэгт суурьшин байв. МЭӨ 1V-III зуун - Монгол нутагг хүннү, дунху нарын аймгийн хоДбоо байгуулагджээ. МЭӨ III зуун - Хүннүулсбайгуулагдсан. МЭӨ 214 оны үест - Цинь гүрний хаан Цинь Шихуан 100 мянган цэрэг хөдөлгөж Хүннү нарын нутгийн өмнөд хэсгийн газар нутгийг эзлэн авч урд талаар нь Цагаан хэрэм нэмэн босгожээ. МЭӨ 209-174 - Түмэн шаньюйн ахмад хүү Модунь хүннүгийн шаньюй байв. МЭӨ Ш-И зууны зааг - Хүннү нар зэргэлдээх нүүдэлчин аймгууд Дорнод, Өрнөд Туркестаны том, жижиг хотууд болон Ордос хавийн нутгийг байлдан эзэлж, Төв Азийн нүүдэлчдийн анхны хүчирхэгтом эзэнт гүрэн болсон байна. МЭӨ 201 он - Модун шаньюй 400 мянган морьт цэрэгтэйгээр Хята^ дын хилд дөмрөн орж, Тайюань, Датун хүртлэх газрыг эзлэв. МЭӨ 198 он - Хань улсын эзэн хаан Хүннүгийн шаньюйтай найрамдал, ургийн гэрээ байгуулав. Тэрхүү гэрээ ёсоор, Хүннү гүрэн, Хань улс хоёр бие биеийг эн сацуу хоёр их эзэнт гүрэн мөн хэмээн хүлээн зөвшөөрчөө. МЭӨ 174 он - Модуний хөвгүүн Гиюй эцгийн орыг залгамжилж, Лаошань цолтой шаньюй болжээ. Лаошаний үеэс эхлэн тийнхүү өөрийн хаанчлалын тусгай цолтой болсон. МЭӨ 161 он - Лаошань шаньюйн хөвгүүн Гюньчень шаньюй болов. МЭӨ 60-аад оны үеэс - Хүннү гүрний сурвалжит язгууртнуудын дунд эрх мэдлийн төлөө тэмцэл хүчтэй өрнөжээ. МЭӨ 57-55 он - Хүннү гүрэн ар, өвөр болон салсан. МЭ 20 оны үе - Хятадад бослого гарч Гуан Уди хаан суув. Хүннү улс тухайн үед Модун шаньюй, Лаошань шаньюй нарын Түухэн он иагийн хэлхээс , эзэлсэн бараг бүх нутаг орныг захиран ноёрхсон их гүрэн болж, сэргэн мандаж байжээ. МЭ 48 он - Хүннү гүрэн Би шаньюй тэргүүтэй Өмнөд Хүннү, Пүнү шаньюй тэргүүтэй Умард Хүннү болж хоёр хэсэг хуваагдсан байна. 50-58 - Ухуань, Сяньби нар бослого гаргаж Умард Хүннүгээс тасран салжээ. Мөн Манж-Түнгүс угсааны овгууд Умард Хүннүгээс тасран салж, үндсэндээ бүрэн алдагдсан байна. • 85 он - Умард Хүннүгийн 73 том овогнь Хятадад дагаар оржээ. 87 он - Сяньби нар довтлон байлдаж, Умард Хүннүгийн шаньюйгалсан байна. 89 он - Өмнөд Хүннүгийн шаныой Түньтүхэ Хятадын эрх баригчидтай хуйвалдан Умард Хүннүгийн нутагг цөмрөн орж, шаньюйгийн өргөө ордыг бүслэн цохижээ. 93 он - Сяньби нар Хятадын цэрэг, Ухуань, Өмнөд хүннү нарын хамт Умард хүннүгийн эсрэг довтлон байлдаж Умард хүннү улсыг мөхөөж, үлдсэн хүн ам, газар нутгийн ихэнх хэсгийг эзлэн авчэЭ. 90 оны үе - Умард Хүннүгийн дотроос нэг хэсэг нь баруун тийш халин гараад Паннонийн хээр талд нугаглан бусад аймаг, овгуудыгэзэлж, Визант гүрнээр алба бариулж, Ромын эзэнт улстай нэгэн үе өрсөлдөн байжээ. Гэсэн ч Ром, Герман, Франц зэрэг олон янзын улс угсаатны нэгдмэл хүчинд цохигдоод 453 онд Атилла (445-453) хааны нас барсны дараа бутран сарнисан байна. 97 он - Сяньби нар Ляодүн хойгийн Фэйжүсянь хотод довтолж эзлэн авчээ. 156 он - Сяньби улсын аймаг овгуудын ахлагч, зонхилогч нар хуралдаад Таныиихуайг нийт Сяньби улсын зонхилогч хаан болгож өргөмжилсөн. 155-173 он - Сяньби улс Хүннү гүрний эзэлж байсан бүх газар нутгийг эзлэн захирчээ. 181 он - Таньшихуайн хүү Холянь нь хаан эцгийн орыг залгамжлав. 215 он - Өмнөд Хүннүгийн төр улс үгүй болж, Хятадын жирийн нэг муж хязгаарын доторх аймаг мэт болжээ. 235 он - Сяньби гүрэн задарч Сяньби, Ухуань, Муюн, Тоба, Юйвынь, Түгүхүнь, Дуань гэх зэрэг хэд хэдэн аймаг улс болж салсан байна. МОНЮ Л ҮЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ III зууны дэд хагаст —Сяньбийн ноён Мохоба гэгч хүн аймаг, овгуудаа дагуулан Хятадын зүүн хойд хил рүү ойртон нутаглах болсон нь даруй Муюн нарын гол цөм болсон байна. 294 он — Муюн Хой зүүн хойд Хятадын Дагичэн хотыг эзлэн авч, Хятадын зүүн хойд талын нэг хэсэг газар нутгийг засагчлан захираад биеэ Сяньбийн их шаньюй хэмээн тунхаглан зарлажээ. 313 он -■ Муюн Хой Сяньби овог аймгуудыг бутцохин өөрийн улсад нэгтгэн захирав. —Тоба Илү ноёнТоба улсыг үндэслэн байгуулж, түүний анхны хаан болсон байна. 333 он — Муюн Хой нас барж, Муюн Хуан хаан ширээ залгамжилсан байна. 337 он — Муюн Хуан биеэ хожуу Янь улсын ван хаан хэмээн албан ёсоор тунхаглан зарласан. 338 он — Шэигянь Тоба улсын хаан ширээнд сууж, Иньшань уулын өвөрт төвлөв. 348 он — Муюн Цзюнь хэмээх цэргийн ноён Муюны Янь улсын хаан ширээнд суужээ. Тэрээр нийслэлээ Бээжинд нүүлгэн Умард Хятадын ихээхэн хэсгийг эрхшээл нөлөөндөө оруулаад Умард Хятадын эзэн хаан хэмээн өргөмжлөгдсөн ажээ. 386 он —Тоба Гүй хаан сууж Тоба Вэй улсын ван хэмээн өргөмжлөгджээ. УдалгүйТоба хаад нийслэлээ эртний Хятадын Зүүн Хань улсын нийслэл байсан Лоян хотод шилжүүлэн, хятад маягаар оны цол сэлттэй болсон байна. 386-581 он —Т оба аймаг умарт Хятадыг эзлэн захирчээ. 466-470 он —Тобагийн хаадын эсрэг II удаа бослого гарчээ. 535 он —Тоба улс баруун, зүүн болон салсан. 581 он —Хятад хаад, ноёдод төр засаг, цэрэг захиргааны эрхийг алдаж, Тоба улс бүрмөсөн мөхсөн байна. 402-555 он —Жужаныхаантулсоршинтогтносонүе IV зууны эхэн үеэс —гүүхэнд Жужан хэмээх угсаатны нэр үзэгдэх болжээ. Тэр цагаас уг нэрийг судар бичгүүдэд олон янзын хувилбартайгаар тэмдэглэсэн нь Жужан аймгуудыг ерөнхийлөн заасаар байжээ. IV-V зууны зааг үеэр - Жужаны сурвалжтан нарын дотроос Шэлүнь товойн гарч, хөршжижигулс, аймгуудыг өөрийн эрхшээлдээ оруулж, өөрийгөө «Жужан Дэудай хаган» хэмээн зарлаж, Жужан улсыг байгуулсан байна. Түүхэн он иагийн хэлхээс 410 он - Жужан Тоба улстай дайтаад буцах замд Шэлүнь хаан нас барав. ТүүнийдүүХулюйгхаанаарөргөмжилж, Айкугай хаан цол өргөжээ. 414-429 он - Жужан улс мэдэгдэхүйц хүчирхэгжин, харь улС, аймгуудыг довтлох нь нэмэгдсэн байна. 429 он - Датань хааны хүү Ути суурийг нь зал гав. 440-өад оноос - Жужан нарын хүч зарим талаар суларсныг далимдуулан, Тоба улс түүнийг бүрмөсөн бут цохихыг оролдох болов. ‘ 464 он - Юйчэн Жужаны хаан суужээ. Энэ үест Жужан, Тоба хоёрын дайн байлдаан бүмөсөн зогсчихоогүй боловч ерөнхийдөө найрсаг харилцаа зонхилох болсон аж. 470-аад оны эхээр - Тоба улсын хаан их цэрэг дайчлан, Жужанд довтолж тэднийг ихэд доройтуулав. V зууны үеэс - Уйгурууд зүүн, баруун хоёр хэсэг болон хуваагдаж, зүүн хэсэг нь Байгаль нуурын урдуур Сэлэнгэ, Орхоны сав газраар, баруун хэсэг нь Эрчис мөрөн, Балхаш нуур хоёрын хооронд нутаглаж байжээ. 492 он - Жужанд захирагдаж агсан Гаогуй (Уйгур) аймгийн тэргүүн Афужило биеэ даахыг оролдсон байна. Уйгур болоод Тобагийн их цэрэгтэй тулалдах үед удаа дараа ялалт байгуулсан Нагай хэмээгч хаан болов. 506 он - Нагайн хүү Футу хаан сууж, Тоба улсад элч зарах, бэлэг хүргүүлэх зэргээр найртай харилцах болов. 502-519 он - Жужан нар Динлин аймгийг бут цохиод, өөрийн хуучин нутагтаа буцаж, хот суурин барьж байгуулаад, түүнийгээ Мумэ хот хэмээн нэрийдсэн. V зууны дувд үеэс - Жужан улсын дотоод зөрчил тэмцэл хурцадсан байна. Жужаны хараат агсан Уйгур угсааны Теле аймгууд бослого гарган, Жужаны ноёрхлоос гарахын төлөө тэмцэх болов. 552 он - Жужаны эсрэгтүүний харьяанд байсан Түрэгчүүдийн «Төмөрчдийн их бослого» гарсан. 555 он - Жужан улс бут цохигдон мөхөв. Түүний үндсэн хүн ам нь Түрэгийн харьяанд орсон байна. IV - Хятаннартүүхийнтавцандгарчиржээ. VI зууны үеэс - Түрэг улс хүчийг олж, Төв Азид ноёрхлоо тогтоон явах үес, монгол угсааны овог аймгууд ихээхэн зүүншлэн Хянган нуруу, Эргүн мөрний орчмоор төвлөн нутаглаж шивэй, татар хэмээх нэрийн дор түүхэнд тэмдэгл эгдэх болсон юм. МОНГОЛ УЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ 552-558 он - ТүрүүТүрэгийнхаантулс 572 он - Тобатүрэгийнхаан ширээндсуусан. 583-586 он - Түрэгийнязгууртныэсрэггарсаи ихбослого 590 он - Түрэгулс баруун, зүүн болон хоёр салсан. 616 он - Хятадын түрэмгийллийн эсрэг түрэгчүүдийн хийсэн тэмцэл. 680 он - Хятадын Тан улсын түрэмгийллийн эсрэг Кутулүгийн толгойлон хийсэн тэмцэл. 690-745 он - ТүрэгиЙнхожуу үеийнхаантулс. 693-716 он - Можохаантөрбарьсан. 709-715 он - Киргис, тургейш, харлагуудыг эзэлсэн. 732 он - Күль Тегины бичигт хөшөөг босгосон. 716-734 он - Могильян Түрэгийн хаан суусан. VII зууны 40-өед оны үес - Токузгузын аймгийн холбооны дотор Яглакар овгоор толгойлуулсан 10 овог нэн хүчийг олж зонхилох байртай болсон байна. VIII-IX -зууиы эхэн үе - Уйгур улс Монгол нутагттөвлөрөн засаглажээ. 744 он - Пэйло Уйгурын хаан сууж, түрэгийн эсрэг бослого эхлүүлсэн. 745 он - Уйгурын Яглакар овгийн ноён Пэйло биеэ Күтүлүг Билгэ Күл хаан (744-747) хэмээн өргөмжилж хаан суугаад Түрэгийн хаант улсыг бут цохиж Уйгур улсыг байгуулав. VII-VIII зуун - Мэнъу Шивэй буюу Мэнъва шивэй(Монгол) гэдэг нэр түүхэнд анх гарах болсон. 747 он - Пэйло хааны хүү Моюнчур буюу Баянчур (Троян) (747­ 759) хаан ширээнд суув. Түүний үед Уйгур улс хүчирхэгийн туйдд хүрсэн билээ. 751 он - Уйгурууд Орхоны хөндийд Балыклик (Хар балгас) хэмээх хот цогилон байгуулж улсын нийслал болгов. 758-иадоны үест - Бөртэчонотөрсөн. 780-аад оны үест - Монголын өвөгдээдэс гурван голд ирж нутагласан. 795 он - Ордубалыкт Эдиз овгийнхны шинэ төр тогтсон ба түүнийгүндэслэгч Алп Күтүлүг (795-805) өмнөххаадын өмнө зүг чиглэсэн бодлогыг эрс өөрчлөв. Түүхэ\ он иагийн хэлхээс VIII зуун - Хятан аймгуудын нэгтгэл нь хан тэргүүтэй засагтөрийн байгуулалтын шинжийг олжээ. 820 он ■Ажо хэмээх Кыргизийн захирагч Монголд засаглалаа тоггоохын төлөө Уйгурын хаант улсын эсрэг дайтаж эхэлсэнбайна. 840 он ■Уйгурын хаант улс Енисейн Киргисүүдэд автагдав. IX зууны II хагас ■Киргисүуд дорно зүгг Хар мөрний эхнээс, өрнөдөд Тэнгэр уулсын зүүн суга хүртэл газар нутгаа тэлэв. X зууны эхэн - Киргисүүд Монгол нутгийг орхин оджээ. 917 он ■Амбагян Хятаны хаан (каган) болж, хан төрийн ширээг үе улиран залгамжлах болов. 920 он Хятаны «Их бичиг»-ийг Амбагяны ач хүү Лубугу, эрдэмтэн Тулюйбу хоёр Хятадын утга бичгээр үлгэрлэн зохиожээ. 921 он Амбагян хууль цааз тогтоон, түшмэдийн зэрэгдэвийг бий болгожээ. Диле аймгийг Хятаны хааныг дэв-шүүлэн суулгах дээд эрх баригч аймаг болгов. Мөн үед улсын цэргийг ерөнхийлөн захирах тушаал бий болгож, 50 мянган хүнтэй их цэрэг байгуулсан байна. 923 он Хятан нар Хэрлэн гол хавийн Зү бү (Монгол аймгуудыг) нарыгэзлэн хараатболгосон байна. 936 он Хятан улс Хятадыг довтолж, хойд зүгийн нь 16 улсыг ээлэн авчээ. Түүнээс хойш Хятан улс их гурний шинжтэй болж, улсаа Их Ляо улс хэмээн нэрлэж, гурний нийслэлийг байгуулж эхэлжээ. 1005 он Их Ляо улс Солонгосыг довтолж, Уйгур, Тангуд зэрэг газар орнуудыг байлдан эрхэндээ оруулан авчээ. 1113-1115 он Зүрчид аймаг бослого гаргаж, Хятан гүрний зарим газар нутгийг ч эзэлж, Алтан улсыг байгуулсан. 1118-1125 он Алтан улс Хятадын Сүн улстай хүч хавсран Хятан гүрнийг довтлон, Хятан гүрнийг мөхөөж, түүний газар нутгийг эзлэн захирах болжээ. 1131-1212 он Хятан улс мөхөх үед тэдний зарим төрийн зүтгэлтэн нь Дундад Азид нүүн очиж, тэндхийн ард түмний заримыг эзлэн Хар Хятан буюу Баруун Ляо улсыг байгуулсан. 1128-1131 он Елуй-Даши одоогийн Бухар хотын зүүн бие хүртэлх газрыг эзэлж, гүр хаан хэмээн өргөмжлөгдөв. 1142 он Хар Хятаны цэрэг Самарканд орчмыг эзэлж, цаашлан дайлсаар Хорезмыгдагуулан, харьяандаа оруулжээ. Хар М О Н ГО Л ҮЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ ■ ■■ ■' I." Хятаны нийслэл Хос орд хот нь Чуй мөрний доод урсгалын өмнө эрэгт байжээ. 1143 онд - Елуй-Дашинасбарав. 1212 он - Чингис хаан Найман аймгийг дайлах үед Даян ханы хүү Хүчүлиг зугатан, Хар Хятацд ирж, түүний сүүлчийн хааныг алснаар Хар Хятан улс хэрэг дээрээ мөхсөн байна. 388 НОМ ЗҮИ 1. Монголхэлээр Алтан-Оргил М. Амар Г. Амартүвшин Ч. Базарсүрэн Ж. Батсуурь Ж. БаярД. БаярД. БаярД. БаярД. БаярД. Баяр Д., ЭрдэнэбаатарД БямбадоржТ., АмартүвшинЧ. Волков В.В. ГаадамбаШ. Гүнчинсүрэн Б. ГэрэлбадрахЖ. «Дөчин түмэн Монгол улс» хэмээх нэрийдлийн судалгаа. «Дорноөрнө» сэтгүүл. УБ., 1996, №1. ' Монголын говч түүх. Тэргүүн дэвтэр. УБ., 1934. Монголчуудын дэф ээ тамганы үүсэл хувирлын тухай асуудалд. SA. t. XX, f-9, УБ., 2000. Чингис хааны цэргийн зэр зэвсэг. УБ., 2000. Монголчуудын өлгий нутаг, гарал үүслийг генетикийн судалгаагаар мөшгөсөн нь. ОУМЭ-ний V иххурал. III боть. УБ., 1992. Дуулгауулын нэгэнбулш. SA. t. VII, f-6 , УБ., 1978. Туулын хөндий дэх Түрэгийн өмнөх үеийн хүн чулуунытухай. SA. t. VIII, f-10, УБ., 1979. Ховд аймгийн нутагт шинээр олдсон хүн чулуудын тухай. SA. t. XIV, f-7, УБ., 1994. Монголчуудын чулуун хөрөг. УБ., 1995. Төв Монголын нутаг дахь Түрэгийн хүн чулуу. УБ., 1997. Монгол Алтайн хүн чулуун хөшөө. УБ., 1999. Увс аймгийн нутагдахьТүрэгийн үеийн зарим хүн чулууд. SA. т. XVIII, f-11. УБ., 1998. БНМАУ-ынтүүх. 1боть. УБ., 1966 1959 онд Дундговь аймагт эртний хайгуул хий-сэн тухай. SA. т. II, f-2, УБ., 1963. Монголын нууцтовчооны нууцаас. УБ., 1971. Зуухын суурингий н ялтас ба ялтсан дурсгалууд. SA. т. XV,f-3,yB., 1995. . Монголын нутаг дэвсгэр, хил хязгаарын түүх (МЭӨ 111-Х1Хзуун). УБ., 2002. М о н ю л ҮЛСЫН ТЛҮХ. I БОТЬ ДоржД. ДоржД. ДоржД. ДоржД., Цэвээндорж Д. ДоржсурэнЦ. Доржсурэн Ц. Доржсүрэн Ц. Доржсүрэн Ц. Доржсүрэн Ц. Доржсүрэн Ц. Доржсүрэн Ц. Доржсүрэн Ц. Доржсүрэн Ц. Доржсүрэн Ц. Доржсүрэн Ц. Доржсүрэн Ц. Ерөөл-ЭрдэнэЧ., Рэгзэн Г. Ерөөл-ЭрдэнэЧ., Рэгзэн Г. Монголынчулуун зэвсгийн судалгаа. ШУАМ. УБ., 1985, №3. Монголын хүрлийн үеийн хадны зураг. SA. т. II, f2.УБ., 1963. Дунд ба дээд палеолитын үеийн Монгол орон. ШУАМ.УБ., 1991, №3. Монголын неолитын үеийн нэгэн булш, сууц. ШУАМ.УБ., 1969. №3. Монголын палеолит. УБ., 1978. Хараагийн Ноён ууланд 1954 онд археологийн шинжилгээхийсэнтухай. —ШУ. УБ., 1954. Хойд Хүннүгийн булш. “Шинжлэх Ухааны Хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний бичиг” (Түүх, хэл бичиг) №1, УБ., 1956. Симуковын булш. —ШУТ. УБ., 1956. Адуун чулуун хөшөө. -ШУТ. 1957, №2. 1955 онд төв, баруун аймгуудад археологийн шинжилгээ, хайгуулын ажил явуулсан тухай. ШУХБ.УБ.,1957. 1955 онд Төв ба баруун аймгуудад археологийн шинжилгээ хайгуулын ажил явуулсан тухай. ШУХ (Нийгмийн ухааны анги). №2, УБ., 1957. 1956-1957 онуудадАрхангай аймаггархеоло-гийн шинжилгээхийсэнтухай. УБ., 1958. УмардХүннү. УБ., 1961. 1961 онд Хараагийн Ноён уул хавьд эртний судлалын малтлага хайгуул хийсэн тухай. SA. т. II, М ,У Б., 1963. 1961 онд Хараагийн Ноён уул хавьд эртний судлалын малтлага хайгуул хийсэн тухай. S.A. т. Ill, f- 4, УБ., 1963. Говь-Алтайн Цагаан голын хадны зураг. SA. т. II, f-2,yR , 1963. Хуннүгийн шинэ суурин. -ШУАМ. №4, УБ., 1966. Зэвсгийн түүхэнд холбогдох шинэ олдворууд. SA. т. XIX, f-4, УБ., 1999. Загас агнуурын холбогдолтой нэгэн олдворын тухай. SA. т. XX, f- 4, УБ., 2000. Ерөөл-ЭрдэнэЧ., РэгзэнГ. Ишжамц Н. Ишжамц Н. ИшжамцН. Линь Ган Маркс К., Энгельс Ф. НаваанД. НаваанД. НамнандоржО. НамнандоржО. Очир А.,Дисан Т. Окладников А. П., ЦэвээндоржД. Пэрлээ X. Пэрлээ X. Пэрлээ X. Пэрлээ X. Пэрлээ X. Пэрлээ X. Пэрлээ X. Пэрлээ X. Пэрлээ X. Монголчуудын агнуурын нэгэн хэлбэр загасчлахуйнтухайаеуудалд. SMu. т. 1(IV), f-5, УБ., 2001. Хүннүгййн удам угсаа, нийгмийн байгуулал. Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн эрдэм шийжилгээний бүгээл. №1. УБ., 1956. Монголын түүхийн зарим өгүүллийн эмхтгэл. УБ., 1998. Чингисхаан(11б2-1227),Иботь,УБ., 1999. 'Гүрэгүүдийнтүүх. Хөххот, 1998. Түүвэрзохиол. 3-рботь. УБ., 1971. Дорнод Монголын хүрлийн үе. УБ., 1975. Хүннүгийн өв соёл. УБ., 1999. Төрөлх нутгаа судалсан экспедицийн замын тэмдэглэлээс. ШУ, №1,УБ., 1953. 1953 оны экспедицийн замын тэмдэглэлээс, ШУАМ. №1, УБ., 1954. Монгол улсын өөлдүүд. УБ., 1999. Монголын палеолитын урлагийн шинэ дурсгал. ШУАМ. № 2. Төв аймгийн Авдарбаян сумын Хүйтний голд явуулсан археологийн ажлын тухай. ШУ. №7. УБ., 1942. Тайхирчулуу. УБ., 1944. Эртний Монголчуудын үхэгсэдээ оршуулж байсан зан үйлийн асуудалд. УБ., 1956. «Зүүн хэрэм» гэдэг эвдэрхий хотыг 1953 онд малтсан нь. УБ., 1956. Хэрлэн барс гэдэг эвдэрхий хотыг малтан шинжилсэнтухай. Барсхот 1, БарсхотН, Барсхот III. УБ., 1956. Хятан улсын хоёр бэхлэлт (хот)-ийн үлдэгдэл УБ., 1957. Хүн нарын гурван хэрмийн үлдэц (МЭӨ Н-МЭI зууны үе). УБ., 1957. Монголын сөнөсөн хот суурины түүхийн тухай асуудалд. УБ., 1959. Кидан бичгийгуншинтуршсан нь. SM. т. V, f-7, УБ.. 1965. МОНГОЛ ҮЛСЫИ ТҮҮХ. I воть Хэрлэн барс гэдэг эвдэрхий хотыг малтан шинжилсэнтухай. ШУХБнийгмийнухааны анги. №2. УБ., 1957. Овгийн байгууллын задралын үеийн хэдэн булш. Пэрлээ X. ШУТ. 1957, №1. Зүүн хэрэм гэдэг эвдэрхий хотыг 1953 онд нэмэн Пэрлээ X. малтсантухай.УБ., 1957. Хятан нар тэдний Монголчуудтай холбогдсон нь. Пэрлээ X. SH. т. I, f- 1. УБ., 1959. Онон, Хэрлэнгийн Монголчууд. ШУ. № 4, 6 . УБ., Пэрлээ X. 1959. Монгол Ард Улсын эрт дундад үеийн хот суурины Пэрлээ X. товчоон. УБ., 1961. Монголын эдийн боловсролын хоёр нэр томъёо бух Пэрлээ X. дарах, qisa. Гурванөгүүлэл. УБ., 1962. Гурван мөрний Монголчуудын аман түүхийн Пэрлээ X. мөрийг мөшгөсөн нь. SH. т. VIII, f-б, УБ., 1969. Монгол түмний гарлыг тамгаар хайж судлах нь. Пэрлээ X. УБ., 1975. Киданчуудын модон онгодын тухай. SM. т. Ill, fПэрлээХ. 8 ,УБ„ 1975. Хүн чулуун хөшөөний үүсэл хувьслыг судлах Пэрлээ X. тухай. SA. т. VII, f-2, УБ., 1977. Киданчуудын бичгийн дурсгал Монголоос олдсон ПэрлээХ. тухай. —Хэл зохиол. т. XIII, f-З, УБ., 1977. Киданбулш. SM. т. IX, f-5,yB., 1981. Пэрлээ X. Монголын нүүдэлчдийн металлурги, металл Пэрлээ X. боловсруулалтынтүүхийнасуудалд. SA. т. X, f-4, УБ„ 1982. Дорноговиос эртний хүний ул мөр олдлоо. ШУА. Пэрлээ X., Сэр-Оджав Н. 1957, №5-6. Уянгын үзүүрийн хадны зураг. SMu. т. I(IV), f- 2, Рэгзэн Г., Ерөөл-Эрдэнэ Ч. УБ.,2001. Эрдэнийнтовч. УБ., 1961. Саган Сэцэн Хүннүбичигтэйбайсантухай. —ШУАМ, №2. УБ., Сүхбаатар Г. 1967. Сяньби нарын бичгийн тухай хэдэн мэдээ. Сүхбаатар Г. ШУАМ,№2.УБ„ 1969. •^Хүннү-Сяньбийн хоорондын угсаа гарлын Сүхбаатар Г. холбогдол. SH. т. VIII, f-1-12. УБ., 1969. Пэрлээ X. Сүхбаатар Г. Сүхбаатар Г. Сүхбаатар Г. Сүхбаатар Г. Сүхбаатар Г. Сэр-Оджав Н. Сэр-ОджавН. Сэр-Оджав Н. Сэр-ОджавН. Сэр-ОджавН. Сэр-Оджав н., ДолшрсүрэнД. Тоггох. Төрбат Ц. Төрбат Ц. ТөрбатЦ. Хандсүрэн Ц. Хандсүрэн Ц. Цогтбаатар Б. Цогтбаатар Б. Цогтбаатар Б. ЦогтбаатарБ. Цогтбаатар Б., ГэрэлбадрахЖ. Кидан нарын эртний бичгийн тухай мэдээ. SM. УПботь, 1-26-рдэвтэр. УБ., 1969. Сяньби. УБ., 1971. -Хүннү нарын угсаа гарлын хамаадлык тухай асуудлаас. SH.t. X, f-1-12. УБ., 1974. Монгалчуудын эртний өвөг(Хүннүнарын аж ахуй, нийгмийн байгуулал, соёл угсаа гарвал), (МЭӨIV зуун - М ЭII зуун) УБ., 1980. Монгол Нкрунулс (330-555). УБ., 1992. М онгол-Чехославакийн эртний судлалын Хээрийн шинжилгээний ажлын тухай. ЩУТ. 1958, №5-6. Монгол орны неолитын үеийн тухай. ШУХ-ийи бүтээл (Түүх, хэл бичиг), №1,1956, тал 3-16. Эртний Түрэгүүд. УБ., 1970. - Монголынэртнийтүүх.УБ., 1977. Баянлигийн хадны зураг. УБ., 1987. Дундговь аймагхүрлийн үед. SA. т. IV, f-9. - Эсгий туургатны түүх. Хөх хот, 1992. Морьтой нэгэн оршуулга. SA. т. XVIII, f-12, УБ., 1998. «Сэргэ» — Эртний нүүдэлчдийн оршуулгык дурсгалын нэгэн чухал элемент. SE. т. XII, f-14, УБ.,2000. Хүннү булшнаас гарсан үйсэн дээрх тэрэгний зураг. УБИС-ийн Эрдэм шинжилгээний бичиг. т. II, f-2, УБ., 2001. Ноён уул дахь Хүннүгийн булшнаас олдсон аяганы бичээсийгуншсан нь. SA. т. IV. f-5. УБ., 1965. Жужаны хаантулс. УБ., 1994. Ханангийн чулуун зэвсгийн дурсгал. SA. т. XIV, f3, УБ., 1994. / Дорнод Монгол>ш чУлуун зэвсгийн судалгаа. SA. т. XV, f-2, УБ.,1'995. Буга хайрханы хуучин чулуун зэвсгийн дурсгал. SA. т. XVIII, f-4, УБ., 1998. Рашаан хадны хуучин чулуун зэвсгийн он дагийн хамаарлынтухай. SA. т. XIX, f-1, УБ., 1999. Бударын чулууны хадны зураг. SA. т. XVII, f-5, УБ., 1997. М О Н ГО Л ҮЛСЫ Н ТҮҮХ. I БОТЬ Цэвээн Ж. ЦэвээндоржД. Цэвээндорж Д. Цэвээндорж Д. ЦэвээндоржД. ЦэвээндоржД. ЦэвээндоржД. Цэвээндорж Д. ЦэвээндоржД. ЦэвээндоржД. ЦэвээндоржД. ЦэвээндоржД. ЦэвээндоржД. ЦэвээндоржД. ЦэвээндоржД. Цэвээндорж Д. Цэвээндорж Д., Хосбаяр П. Цэвээндорж Д., Баяр Д., Цэрэндагва Я., Очирхуяг Ц. Цэвэл Я. Цэгмид Ш. ЦэрэндагваЯ. Монголын эртний судлалын асуудал. Шинэ толь. УБ„ 1936. Хадны сийлмэл зургийн шинэ дурсгал. SA. т. V, f5, УБ., 1975. Төв Азийн нуүдэлчдийн бамбай. ШУАМ. УБ., 1976. №4. Чулуун хэв. ШУА. 1979, № 1. Монгол нутгаас оддсон зарим буган хөшөө. SA. т. VII, f-13'.УБ., 1979. Хонгиогийн голын хадны зураг. ШУА. №5, УБ., 1980. Чандманийн соёл, SA. т. IX, f-4, УБ., 1980. Ишгэн толгойн хадны зураг. УБ., 1982. SA. т. X, f. 2 .тал 6 - 21 . Монголын хүй нэгдлийн урлагийн дурсгал. УБ., 1983. Монгол оронд төмөрлөг боловсруулж эхэлсэн тухай асуудалд. ДДС. 1989, № 1. Морин толгойн булшнаас олдсон Хүннү хэл хуур. ШУАМ, 1990, №3. Монголын мал аж ахуйн гарал үүслийн асуудлыг хадны зургаар судлах нь. ОУМЭ-ийн V их хурал. УБ., 1992. Монголын эртний урлаг дахь зарим амьтдын дүрийн тухай. SA. т. XIII. f-2, УБ., 1992. Монголын археологийн судалгаа. SA. т. XV. f-1. УБ., 1995. Хар цагаан усны хадны зураг. МСХЭШ-4. Сөүл, 1995. Монголын эртний урлагийн түүх. УБ., 1999. Дулааны говийгархеологи, геологийн талаардахин судалсан нь. SA. т. X, f-З, УБ., 1982. Монголын археологи. УБ., 2002. Монгол хэлний товч тайлбар толь. УБ., 1966. Монгол орны физик газарзүй. УБ., 1969. Түйн голын хөндийн чулуун зэвсгийн дурсгалуудын он цагийн хамаадлын асуудалд. SA, т. XVIII, f-З.УБ., 1998. ЦэрэндагваЯ. Шинэхүү М. Шинэхуү М. Энгельс Ф. Эрдэнэбаатар Д. ЭрдэнэбаатарД. Эрдэнэбаатар Д., ДоржхандС. Эрдэнэбаатар Д., Мөнхсайхан Г. ЭрдэнэбаатарД., ЭрдэнэбатУ., ТөрбатЦ., Крюбезы Э., Жискар П.Х., МюрайП.,ХаяЛ. Эрдэнэбаатар Д., Төрбат Ц., ЭрдэнэбатУ. ЭрдэнэбатУ. Эрдэнэбат У. ЭрдэнэбатУ. Эрдэнэбат У., Амартүвшин Ч., Ханичарж В. Эрдэнэбат У., Батсайхан 3., Төрбат Ц. ЭрдэнэбатУ., ТөрбатЦ., Амартүвшин Ч. ЭрдэнэбатУ. Эрдэнэбат У., Рэгзэн Г. Дунд палеолитоос дээд палеолитод шилжсэн шилжилтийн асуудалд. SA. т. XX, f-1, УБ., 2000. Тариатын Орхон бичгийн шинэ дурсгал. SA. т. VI, f-1, УБ., 1975. Орхон-Сэлэнгийн руни бичгийн шинэ дурсгал. SA. т. VIII, М ,У Б., 1980. Өрх гэр, өмч хөрөнгө, төрийн үүсэл. —К.Маркс, Ф.Энгельс,түүвэрзохиол, I боть.УБ., 1971. Асгатын дөрвөлжин булш. SA. т. XIII, f- 5, УБ., 1992. Хүрлийн үеийн шинэ олдворууд. SA. т XV, f-4. УБ., 1995. Монголын нүүдэлчцийн хүрлийн үеийн төмөрлөг боловсруулалтын асуудалд. SA. т. XVII, f-6 , УБ., 1997. Эртний металлын бүгцийн харьцуулсан судалгаа. SA.T. XIX, f-б, УБ„ 1999. Бурхан толгойн хүннү булшны судалгаа. SA. т. XVII, f-8 ,yB., 1998. Хүннүгийн үеийн шинэ олдворууд. SA. т. XIX, f-7,yB., 1999. Монгольш хот суурины байршлын хоёр шинж. SA. т. ХУ,М1.УБ., 1995. Гуа довын тухай хэдэн үг. SA. т. XVII, f-7, УБ.,1997. «Монголын Нууц Товчоо»-ны Алан Гоа эхийн домгийнучир.УБ., 1997. Эгийн голын сав нутагт шинээр олдсон хоёр суурин (Археологийн хайгуулын эх хэрэглэгдэхүүн-ээр). SA. т. XIX, f- 8 , УБ., 1999. Цагаан элгийн хадны зураг. —«МУИС. НУФийн эрдэм шинжилгээний бичиг». №4 (133). УБ„ 1998. Монголчуудын гахай шүтлэгийн тухай асуудалд. SE.t. XII, f-10,yB., 2000. Монгол орны агуйн археологийн судалгааны учир холбогдол. SMU. т. I(IV), f-З. УБ., 2001. Баянхонгор аймгийн нутагт шинээр олдсон хадны оршуулга. SMU.t. I(IV), f-4. УБ., 2001. МОНЮЛ ҮЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ 2. Орос хэлээр Аристов Н.А. Асташкин A. В.,Деревянко А.П., Милов А.Д. и др. Бартольд БаярД. Баяр Д. Бернштам А.Н. Билэгт JI. Билэгт J1. Билэгг J1. Билэгт JI. Билэгт JI. Билэгт J1. Билэгт J1, Бичурин Н.Я. Боровка Г.И. Вайншейн С.Н. Вареннов А.В. ВасильевВ. Заметки об этническом составе тюркских племен и народностей й сведение об их численности. Живаястарина. Вып. 3-4. Санкт-Петербург 1896. ЭПР - датирования: сравнение данных no датированию костных остатков на археологическом памятнике Орхон-7 (Монголия) методом ЭПР и С-14. АЛТАЙКА. 1993, №3. 12 лекций гго-истории Турецких народов Средней Азии.Сочинение.том5. М., 1968. Каменные изваяния из Сухэ-Баторского аймака. -Древние культуры Монголии. Новосибирск, 1985. К проблеме датировки каменных изваяний Дариханги. —Информационный бюллетень МАЩ КА. М., 1985. % / Соцмалъно-экономический строй орхоноенисейских тюрок VI-VIII веков. M-JI., 1946. Гипотеза о времени ухода монголов в ЭргунэКун //Этническая история народов Южной Сибири и Центральной Азии. Улан-Удэ, 1992. К Вопросу уточнения местоположения Эргунэ Куна. SH. т. XXVII-XXVIII, f-9, УБ., 1994. К вопросу о достоверности родословной Чингис-хана. SA. т. XV, f-10. УБ., 1995. Татары и монголы. SA. т. XVI, f-Ю. УБ., 1996. О происхождении этнонима “монгол”. SE. т. XI, f-З. УБ., 1997. Тюрки и Монголы. SA. т. XVIII. Г-14. УБ., 1998. Род и племя в устной истории монголов. SA. т. XIX, f-12. УБ., 1999. Собрание сведений о народах, обитавших в средней Азии в древние времена. т. 1-Ш, М -Л, 1950. Археологические исследования среднего течения р. Толы. Северная Монголия. M-JI., 1927. История народного искусства Тувы. М. 1974. Древнекитайский комплекс вооружения эпохи развитойбронзы. Новосибирск, 1989. История и древности Восточной части Средней Азии. Викторова J1.JI. Владимирцов Б.Я. Войтов В.Е. ВойтовВ.Е. Войтов В.Е. ВолковВ.В. ВолковВ.В. ВолковВ.В. Волков В.В. Гинзбург В.В. ГинзбургВ.В. Гнибиденко З.Н. ГореликМ.В. ГрачАД Монголы. Происхождение народа и истоки культуры. М., 1980. Этнолого-лингвистические исследования в Урге, Ургинском и Кентейском районах. Северная Монголия. Вып. 2. JL, 1927. Дренетюркский пантеон и модель мироиздания в культово-поминальных памятниках Монголим VIVIII вв. М., 1996. Археологические исследования Б.Я. Владимирцова и новые открытия в Мс^нголии. Монголика. Памяти академика Бориса Яковлевича Владимирцова. 1884-1931. Могильники Каракорума. Археологические, этнографические и антропологические исследования в Монголии. Новосибирск, 1990. стр. 144. Бронзовый и ранный железний века Северной Монголии. SA. т. V. f-1. УБ., 1967. Погребение в Норовлин-ула (Монголия). — Археология Северной и Центральной Азии. Новосибирск, 1975. , Улангомский могильник. —Археология и этнография Монголии. Новосибирск, 1978. Оленные камни Монголии. УБ., 1980. Всемирнаяистория. т. I, М., 1955. Материалы к палеоантропологии восточных районов Средней Азии. КСИЭ. Том 11,1950. Материалы к антропологии древнего населения Юго-Восточного Казахстана. —'Труды Института истории, археологии и этнофафии Академии наук Казахской ССР, т. 7, Археология, Алма-Ата, 1959. О палеомагнитных исследованиях плейстоценовых отложений пещеры Цаган агуй. / / Деревянко А.П., ЦэвээндоржД., Олсен Д., Реевс P., Зенин А.Н., Кривошапкин А.И., Мыльников В.П., Гунчинсурэн Б., Цэрэндагва Я. Археологаческие исследования Российско-МоншльскоАмериканской экспедиции в Монголии в 1996 г. Новосибирск, 1998. Сакский доспех. —Центральная Азия (новые памятники письменности и исскуства) М., 1987. ДревнетюркскиеизваянияТувы. М., 1961. М о н ю л ҮЛСЫН ТҮҮХ. I воть Грач А.Д. Грач А.Д. Гришин Ю.С. Гришин Ю.С. Грумм-Гржимайло Г.Е. Грязнов М.П. Грязнов М.П.,МаннайОолМ.Х, ГумилевЛ.Н.__ ГумилевЛ.Н. ГумилевЛ.Н. ГумилевЛ.Н. Гунчинсурэн Б. ДавьщоваАВ. ДавьщоваА.В. Дэвлэт М.А. Деревянко А.П., Дорж Д., Васильевский Р.С., Ларичев В.Е., Петрин В.Т. Деревянко А.П., Дорж Д., Васильевский Р.С., ЛариДеревянко А.П., Дорж Д., Васильевский Р.С., Ларичев В.Е., Петрин В.Т., и др. Деревянко А.П., Дорж Д., Ларичев В.Е., Петрин В.Т., Девяткин Е. В. .Малаева Е. М. Могильник Саглы-бажи II и вопросы археологии Тувы скифского времени С.А. 1967, №3. Древние кочевники вцентре Азии. М., 1980. Бронзовый и ранний железные века Забайкалья. М., 1975. Памятники неолита, бронзового и раннего железного веков лесостепнего Забайкалья. М., 1981. Западная Монголия и Урянхайский край, том I, II, Л., 1926. Аржан. 1980. Третий год раскопа кургана Аржан. —Археологические открытия 1973 года. М., 1974. Хүннү. М,, 1960. Хүннү, СредняяАзиявдревниевремена. М., 1960, 73,77. Древние тюрки. М., 1967. ТысячилетиевокругКаспия. М., 1993. Клиновиднле нуклеусы из красной яшмы неолитического памятника ЗУУХ-1. -Материалы XXXIV международной научной студенческой конференции. «История». Новосибирск, 1996. Иволгинский археологический комплекс. Июлгинское городище. Том 1 Археологические памятники Сюнну. Выпуск 1. СПб., 1995. Иволгинский археологический комплекс. Иволгинский могильник. Том 2,. Археологические памятники Сюнну. Выпуск2. СПб., 1996. Петроглифы на кочевойтеропе. М., 1982. Памятники каменного векав. Сагсай (в серии “Археологические исследования в Монголии 1983 г”) Новосибирск, 1984. Археологиеские исследования в Монголии в чев В.Е., Петрин В.Т. 1985 г. Новосибирск, 1986. Палеолит и неолит М онгольского Алтая. Новосибирск, 1990. Палеолит и неолит М онгольского Алтая. Новосибирск, 1990. Деревянко А.П., Цэвээндорж Д., Олсен Д., Реевс P., Зенин A. Н., Кривошапкин А.И., Мыльников В.П. Деревянко А.П., Цэвээндорж Д., Олсен Д ., Реевс Р., Зенин А.Н., КривошапкинА.И., Мыльни ковВ.П., Гунчинсурэн Б., Цэрэндагва Я. Деревянко А.П., ЦэвээндоржД., ОлсенД., Реевс P., Зенин А.Н., Кривошапкин А.И.,МыльниковВ.П,, Гунчинсурэн Б., ЦэрэндагваЯ. Деревянко А.П., Олсен Д., Цэвээндорж Д., Петрин В.Т. Деревянко А.П., Агацжанян А.К. идр. ДеревянкоА.П., Петрин В.Т. Деревянко А.П., Петрин В.Т., ЦэвээндоржД., Девяткин Е.В., Ларичев В.Е., Васильевский Р.С., Зенин А.Н., Гладышев С.А. Деревянко Е.И., Билэгг Л. ДиковН.Н. Добжанский В.Н. ДоржД. ДоржД. ДоржД. Археологические исследования РоссийскоМ онгольско-Американской экспедици и в Монголии в 1995 г. Новосибирск, 1996. Археологические исследования РоссийскоМ онгольско-А мериканской экспедиции в Монголии в 1996 г. Новосибирск, 1998. Археологические исследования РоссийскоМ онгольско-А мериканской экспедиции в Монголии в 1997-1998 гг. Новосибирск, 2000. П ериодизация и хронология палеолита в Монголии. SA, т. XVIII, f-2, УБ., 1998. Археология, геология и палеогеография плейстоцена и голоцена Горного Алтая. Новосибирск, 1998. Стратиграфия палеолита Южного Хангая (Монголия) “Хроностратиграфия палеолита Северной Центральной и Восточной Азии и Америки Новосибирск, 1990. Палеолит и неолит северного побережья долины Озер. Новосибирск, 2000. Эргунэ-Кун, родина всехмонголов. //Проб-лемы истории и культуры кочевых цивилизаций Центральной Азии. //Материалы между-народной научной конференции. Археология, Этнология. том I, Улан-Удэ, 2000. Бронзовый век Забайкалье. Улан-Удэ, 1959. Наборныепояса кочевников Азии. Новоси-бирск, 1990. К истории изучение наскальных изображении Монголии. MAC. М., 1962. НеолитВосточнойМонголии.УБ., 1971. Гобийский всадник. Бронзовый и железный век Сибири. Новосибирск, 1974. МОНГОЛ УЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ ДоржД. ДоржД. ДоржД. ДоржД., Новгородова Э.А. Дорж Д ., Деревянко А. П. Доржсурэн Ц. ЕвтюховаЛА. ЕвтюховаЛ.А. ЕвтюховаЛ.А. Ефименко П.П. Залкин Е.М. Зориктуев Б.Р. Киселев С.В. КиселевС.В. Кляшторный С.Г. Кляшторный С.Г. Кляшторный С. Г. Кляшторный С.Г., Ливщиц В.А. Кляшторний С.Г., СавиновД.Г. Нижный палеолит Монголии и его место в древнекаменном веке Центральной Азии. ОУМЭнийШиххурал, Шботь. УБ., 1981. Предварителный отчет о работах палеолитическогоотрядаМСИКЭ. 1984. Каменный век Монголии (Автореферат на учен. соис.д,и.н.)Новосибирск, 1990. Петроглифы Монголии. УБ., 1975. Новоёв изучении неолита Восточной Мон-голии. SH .t. XXIII, f-8 -УБ., 1970. Раскопки могил в горах Ноин-Ула на реке ХуниГол (1954-1957гг.) —М онгольский археологический сборник. М., 1962. Древнемонгольские города (Под редакцией С.В. Кисилева). М., 1965. Каменные изваяния Южной Сибири и Монголии. МИА, №24, М., 1952. Южная Сибирь в древности. Сб. «По следам древнихкультур». М., 1954. О племенах Центральной Монголии в IX веке. С.А. №2,1957. Первобытноеобщество. Киев, 1953. Кидане и их этнические связи. —«Советская этнография». 1948, №1. Прибайкалье в середине VI-начале XVII века. УланУдэ, 1997. История Сибири. т. I, Древняя Сибирь. Л., 1968 Монголия в древности “Известия AH СССР” Серия истории и философии. т. IV, №4, М., 1947. Древняяистория Южной Сибири. М-Л., 1951. Древнетюркские рунические памятники как источник по иСтории Средней Азии, М., 1964. Проблемы ранней истории племени турк (Ашина). Новое в Советской археологии. М., 1965. Древнетюркская письменность и культура народов ЦентральнойАзииДС. М., 1973. Согдийская надпись из Бугута. Countries and Peoples of the E ast. Vol. X. Moscow, 1971. Степные империи Евразии, Санкт-Петрбург, 1994. КозловП.К. Коммисаров С .A. Коновалов П.Б. Коновалов П.Б. Коновалов П.Б., Данилов С.В. Коновалов П. Б., Наваан Д ., СанжмятавТ. КоноваловП.Б., ЦыбиктаровА.Д. Кон Бен Пин. Константинов И.В. КормушинИ.В. Косвен М. Кубарев В.Д. Кубарев В.Д. КузьминаЕ.Е. КызласовЛ.Р. КызласовЛ.Р. КызласовЛ.Р. Северная Монголия. Ноин-улинские памят-ники. Краткие отчеты экспедиций П.К.Коз-лова. Л., 1925. Комплекс вооружения древнего Китая эпохи поздней бронзы (История и культура востоко Азии). Новосибирск, 1988. Хунну в Забайкалье. Улан-Удэ, 1976. Этнические аспекты истории центральной Азии (древностьи средневековье). Улан-Удэ, 1999. К изучению плиточных могил Забайкалья и Монголии, —Памятники эпохи палеометалла в Забайкалье. Улан-Удэ, 1988. Керексуры в Тосонцэнгэле (р. Идэр, Монголия) Культура и памятники бронзового и раннего железного веков Забайкальяи Монголии (Серия История и культуоа Центральной Азии) Улан-Удэ, 1995. Некоторые материалы из новых хуннских памятников Забайкалья и Монголии. —Памятники эпохипалеометаллавЗабайкалье. Улан-Удэ, 1988. Раскопки захоронений древнего Государства Кымгван кайа (42-532 гг. н.э.). «Сөүл». Зима 1991. Происхождение Якугского народа и его культуры. -«Якутия и её соседи в древности». Якутск, 1975. К основным понятиям тюркской рунической Палеографии. Советскаятюркология. 1975. №2. К вопросу о военной демократии. —Труды И.Э. А.Н. СССР. Новая серия. M-J1., 1960. Древние изваяния Алтая. Оленные камни. Новосибирск, 1979. Древнетюркские изваяния Аптая. Новосибирск, 1984. Происхождение индоиранцев в свете новейших археологическихданных. Этнические проблемы истории Центральной Азии вдревности. М., 1981. Новая датировка памятников Енисейской письменности, Советская археология, №3,1960. Этапы древней истории Тувы. ВМУ, 1968, №4. История Тувы всредные века. М., 1969. М онгол ҮЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ КызласовЛ.Р. КычановЕ.И, ЮонерН.В. ЛаричевВ.Е. ЛаричевВ.Е. Лигети Л. ЛигетиЛ. ЛисевичИ.С. Мазин АИ. Малов С. Е. Маннай-Оол М.Х. МариновНА. Маркс К., Энгельс Ф. МиняевС.С. Молодин В.И. Молодин В.И,,ЧеремисинД.В. Новгородова Э А. Ранние Монголы. Сибирь, Центральная и Восточная Азия в средние века. История и Культура востока Азии. Новосибирск, 1975. Монголы в VI- первой половине XII в. Дальний Восток и соседние территории в Средние века. История и култура Востока Азии. Новосибирск, 1980. Китайские известия о народах Южной Сибири, ■Центральной Азии и Дальнего Востока. М-Л., 1961. ' Происхождение культуры пдиточных могил Забайкалья. -Археологический сборник. УланУдэ, 1959. Палеолит Северной, Центральной и Восточной Азии. Ч. I, Новосибирск, 1970; Ч. II, Ново-сибирск, 1972. «Г.Д.Санжеев. Сравнительная грамматика монгольских языков» —Вопросы языкознания, 1955. Рецензия к сравнительной грамматике монгольскихязыков. Вопросыязыкознания. 1955, №5. Древнекитайская поэзия и народная песня. М.,1969. Таежные писаницы Приамурья. Новосибирск, 1988. Памятники древнетюркской письменности. М-Л., 1951. Тувавскифскоевремя. М., 1970. Стратиграфия МНР. М., 1957. Соч. т. 21. Материалы по истории древних кочевых наро-дов фуппы дунху, введение, перевод и комментарии С.В.Таскина, М., 1984. Дырестуйский могильник. Археологические памятники Сюнну. Выпуск 3. СПб., 1998. Эпоха неолита и бронзы лесостепного ОбьИртышья. Новосибйрск, 1977. Древнейшие наскальные изображение плоскогорьяУкок. Новосибирск, 1999. Центральная Азия и Карасукская проблема. М.,1970. Новгородова Э.А. Обручев В.А. Окладников А.П. ОкладниковА.П. ОкладниковА.П. Окладников А.П. ОкладниковАП. ОкладниковА.П. ОкладниковАП. ОкладниковАП. ОкладниковА.П. ОкладниковА.П. ОкладниковА.П. ОкладниковАП. ОкладниковА.П. ОкладниковА.П., Васильевский Р.С. ОкладниковАП., ДеревянкоА.П. ОкладниковА.П., Запорожская В.Д. ОкладниковА.П., Запорожская В.Д. Древняя Монголия, M.i 1989. .■ Признаки ледникового периода в Северной и Центральной Азии. БКИЧП. №3. НеолитибронзовыйвекПрибайкалъя. МИА 1950. Оленные камни с реки Иволги. СА. XIX. М., 1954. Шишкинские писаницы. Иркутск, 1959. Новое изучение древнейших культур Монго-лии. СЭ. №1,1962. Утроискусства. Л., 1967. , Центрально-азиатский очаг первобытного искусства. Новосибирск, 1972. Поселение каменного века на горе Хере-уул. (Восточная Монголия) и докерамические культуры Японии (И сторико-филологические исследования). М., 1974. Петроглифы Байкала — памятники древней культуры народов Сибири. Новосибирск, 1974. Из области духовной культуры неолитических племен Керулена: ритуальные захоронения остатков животных. АЭМ-Археология и этнография Монголии. Новосибирск, 1978. Петроглифы Центральной Азии. Л., 1980. Петроглифы Монголии. Л., 1981. Палеолит Центральной Азии. Мойлтын ам. (Монголия). Новосибирск, 1981. Древнейшие петроглифы Аршан-хада. Пласти-ка ирисункидревнихкультур. Новосибирск, 1983. Новые исследования Аршан-хад в Монголии. Из. СОАН, СССР, № 6 , Вып. 2 серия общественныхнаук. 1982. Тамцаг-Булак - неолитическая культура Восточной Монголии. //Материалы по истории и филологии Центральной Азии. вып. 5. Труды Бурят. Ин-та общ. наук, Бурят. Филиал CO АН СССР. №13,1970. Ленскиеписаницы. М-Л., 1959. Петроглифы Забайкалья. ч. 1, II. Л., 1970. Монгол УЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ Окл адников А. П .Дэвээндорж Д., Конопацкий А.И., ГришинЮ.С. . Окладников А.П, Худяков Ю.С. Онаев И А., Жакибаев Б.К. Плано Карпини. ПольсмакН.В. ПотанинГ.Н. Пэрлээ X. РадловВ.В. РадловВ.В. Рашид-Ад-Дин. Рубрук В. Руденко С.И. РуденкоС.И. РуденкоС.И. СавиновД.Г. СавиновД.Г. Савинов Д .Г. ,4 ленова Н .JI. Самашев З.С. Санжеев Г.Д. Симакова АН. Петроглифы Дэлгэр-мурена и долины реки Тэс. АЭМ., Новосибирск, 1978. Образ воина на писаницах Монголии. «Военное дело древних племен Сибири и Централь-ной Азии». Новосибирск, 1981. Медь в истории Цивилизации, Алма-Ата, 1983. История Монголов. СПб., 1911. Некоторые аналогии погребениям в могиль-нике у деревни Даодуньцзы и проблема происхождения сюннуской культуры. Новосибирск, 1990. Очерки Северо-Западной Монголии. СПб., 1986. К истории древных городов ипоселении в Монголии. СА. №3., М., 1957. Атласдревностей Монголии. Спб., 1911. Сибирскиедревности. т. I. СПб., 1894. Сборниклитописей. M-JI., 1952. Путешествие в восточные страны. СПб. ,1911. Культура населения Центрального Алтая в скифскоевремя. M-JL, 1950. Культура населения Горного Алтая в скифское время. М., 1953. Культура Хуннов и Ноинулинские курганы, М.Л„ 1962. Народы Южной Сибиривдревнетюркскуюэпоху. Л„ 1984. Оленные камни в культуре кочевников Евра-зии. СПб., 1994. Западные пределы распространение оленных камней и вопросы культура этнической принадлежности. Археология и этнография Монголии. Новосибирск, 1978. Наскальные изображения Верхнего приир-тышья. Алма-Ата, 1992. Сравнительная грамматика Монгольских языков, том 1, М., 1953. Палинологическая характеристика отложений пещеры Цаган-агуй. //Д еревян ко А.П., Цэвээндорж Д., Олсен Д., Реевс P., Зенин А.Н., Кривошапкин А.И., Мыльников В.П., Гунчин- Слудский A.A. Смирнов К.Ф. Сыма Цзянь. Талько-Гренцевич Ю.Д. Таскин B.C. ТаскинВ.С. ТаскинВ.С. Таскин B.C. Ткачев В.Н. Турбат Ц., Худяков Ю.С. Түмэн Д. Түмэн Д. Хаммутова X А. Худяков Ю.С. Худяков Ю.С. сурэн Б., Цэрэндагва Я. Археологические исследования Российско-Монгольско-Американской экспедиции в Монголии в 1996 г. Новосибирск, 1998. Мировое распространение и численность тигра. / / Охотничье-промысловые звери Казахстана. АлмаАта, 1966. Труды Института Зоологии АН Каз. CCP.t.XXVI. Вооружения Савраматов. МИА, №101. Советская историческая энцеклопедия, том II, М„ 1962. Историческиезаписки. М., 1975. Материалы к палеоэтнологии Забайкалья. Археологические памятники Сюнну. Выпуск 4. СПб., 1999. Скотоводство у Сюннү по Китайским источникам. —«Вопросы историографии Китая», М., 1968. Материалы по истории Сюнну. т. I, II. М., 1974. Степи Евразии в средневековую эпоху. М., 1981. Материалы по истории древних кочевых наро-дов группыдунху. М., 1984. История Монгольской архитектуры. М., 1989. Древнетюркское погребение из Элст-Хутула — Культурное наследие древних цивилизации. Вып. 2, ГоризонтыЕвразии. Новосибирск, 1999. К антропологии Западной Монголии. AC. т. VII, f-5, УБ., 1976. Антропологическая характеристика кочевников раннего средневековья Монголии (I тыс. Н.Э.) Mongolica. vol. 2(23), (24) 1991, 1992. Ulaanbaatar. Как возник древнетюркский алфавит? — Исследования по тюркологии. АН Казахск. ССР. Институтязыкознания. Наука, Алма-Ага, 1969. Древнетюркские понимальные памятники на территории Монголии. Древние культуры Монголии. Новосибирск, 1985. Вооружение средневековых кочевников Южной Сибири и Центральной Азии. Новосибирск,1986. М о н го л УЛСЫН ТҮҮХ. I s o n Худяков Ю.С. ХудяковЮ.С., БаярД. Худяков Ю.С., ЦэвээндоржД. Худяков Ю.С., ЦэвээндоржД. ЦэвээндоржД. ЦэвээндоржД. ЦэвээндоржД. ЦэвээндоржД. Цэвээндорж Д., Деревян коА.П., Петрин В.Т., Гүнчинсүрэн Б. Цэгмид Ш. ЦэрэндагваЯ. ЦэрэндагваЯ. Цыбыктаров А.Д. ЦыбыктаровА.Д. Кыргызы и Тибет. Эпоха камнья и металла Азиатскойчасти СССР, Новосибирск, 1988. Кыргызский панцырь из Западной Монголии. Инфармационный бюллетень. МАИКЦА. Вып. 15, М., 1988. Керамика Орду Балыка. Древнетюркские погребение из могильника Цаган-хайрхан-уул в СевероЗападной Монго-лии, Памятники й культуры древних тюрок в Южной Сибири и Центральной Азии. Ново-сибирск, 1999. Уникальная находка. Монголия. 1973. №4. Чандманьская культура. Археология и этнография Монголии. Новосибирск, 1978. Петроглифыдолины реки Хонгио. МС. УБ., 1987. Новые памятники Хуннской знати. -100 лет гуннской археологии. Номадизм прошлое, настоящее в глобальном контексте и истори-ческой перспективе. Гуннский феномен. (Тезисы докладов) I часть. Улан-Удэ, 1996. Неолит Ю го-Восточного фаса Гобийского Алтая. УБ., 1999. Хэнтийская страна в Монголии. сб. “Вопросы географии” №35,1954. Сгратифицированный пещерный комплекс Цагаан Агуй в Гобийском Алтае. / / Материалы XXXIV международной научной студенческой Конференции. «История», Новосибирск, 1996. К вопросу о периодизации и хронологии палеолитических комплексов долины реки Туйн гол. — Палеоэкология плейстоцена и культуры каменного века Северной Азии и сопредельных территории. (Материалы международного симпозиума) Новосибирск, 1998. Херексуры Бурятии, Северной и Центральной Монголии. —Культуры и памятники бронзово-го и раннего железного веков Забайкалья и М онголии. (Серия История и культура ЦентральнойАзии). Улан-Удэ, 1995. Культура плиточных могил Монголии и Забайкалья. Улан-Удэ, 1998. Цыбыктаров А.Д. Членова H.JI. Членова H.J1. ЧленоваН.Л. Членова Н.Л. Шер Е А. Шер ЕА. Эрдэнэбаатар Д. ЭрдэнэбаатарД., ХудяковЮ.С. ЯдринцевН.М. Ядринцев Н.М. Бурятие в древности история . Выпуск 3. УланҮдэ, 1999. Карасукские кинжалы. М., 1976. Тагарские лощады. (О связах племен Южной Сибири и Средней Азии в доевности и средневековые)М., 1981. Находки комплексов с кинжалами карасук-ского типа в северных районах Китая, их датировка и связи с северном и западном.-Информационный бюллетень Ю НЕСКО (М еждународная Ассоциация no изучению культур Центральной Азии) Вып. 18. М., 1991. Значение находок бронзовых шлемов и медаловидного зеркала из Монголии -«Российская археология» М., 2000, №2, стр. 149-155. Каменные изваяния Семиречья. М-Л., 1966. Петроглифы Средней и Центральной Азии. М., 1980. К вопросу о погребальных обрядах населения плиточных могил. —Культуры и памятники бронзового и раннего железного веков Забай-калья и Монголии (История и культура Цент-ральной Азии)Улан-Удэ, 1995. Находки бронзовых шлемов в плиточных могилах Северной Монголии -«Российская археология» М., 2000, №2, стр. 140-148. Предварительный отчет об исследованиях no р. Толы, Орхону и южном Хангае. Сборниктрудов Орхонской экспедици СПб., 1892. Отчетэкспедиции на Орхон, совершенной в 1889 году. СТОЭ, вып. I, СПб., 1892. 3. Өрнө дахины хэлээр BertranP., Jaubert J., Olive M., Sitlivy V. and TsogtbaatarB. Boodbeig PA. The palaeolithic site of moiltyn am (Harhorin, Mongolia), Thirty years after A.P.Okladnikov. — Палеоэкология плейстоцена и культуры каменного века Северной Азии и сопредельных территории (Материалы мендународного симпозиума) Новосибирск, 1998. The language of the T’o-pa Wei. —HJAS, vol. 1, №2, 1936. МОНГОЛ УЛСЫН ТҮҮХ. I воть Camilla Trever Ceveendoij D. Crubezy E., Erdenebaatar D. and others Denis Sinor Erdelyi 1., Dogsuren C., Navan D. Erdeiyi 1., Tseveendog D. Erdenebaatar D. Erdenebaatar D. Erdenebaatar D. & others Fairservis W.A. Gerald P.P. Hall M., Amartuvshin Ch. and Erdenebat U. Hall M.,Honeychurch W., Wright J.,Batsaikhan Z., Bilegt L. Excavations in Northern Mongolia. Leningrad., (1924­ 1925). 1932. Rock art the Origins of Cattle-Breeding in Mongolia. «East and west». Vol. 42, nos. 2-4. pp. 443-449. ISMOE. Rome. Italy. Corea-Mongol joint studies Association Mongolian Academy of sciences. Seoyle. 1994. L’ apport des vestiges funeraires de la vallee d’ Egiin • gol (Mongolie, Region penBaikal) (ht.ltlmty;) Some Compenents of the Civilization of the Turks (6 th to 8 th century A.D.) Altaistic studies. 1985. Results of the Mongolian-Hunganan archaeolo­ gical expeditions 1961-1964. (A comprehensive report) -A cta Archaeologica Academiae Scientiarum Hungancae 19, 1967. The latest results from Mongolian-Hungarian jomt Archaeological research 1986-1989. “Kulonlenyomat az archeological ertasito” 120 Kotet 1- 2 . Szamobol. Hungary, Budapest, 1994. Origin of the Mongolian Saymg “Breaking a Flint Over One’s Head” -COREA-MONGOL JOINT STUDIES. 3, 1994. Funeral practices and animal sacrifices in Mongolia at the Uigur period. «ANTIQUITY», vol. 70, Number 270, Dec. 1996. The man, the woman and the hyoid bone; from archaeology to the burial practices of the Xiongnu people (Egyin Gol valley, M ongolia)«ANT1QUITY», 74, (2000). Archaeology of the Southern Gobi of Mongolia. Durham, 1993. ANCIENT CHINA. The Making of the Past. PHAIDON, Oxford, 1978. X-ray fluorescence analysis of pottery from Nortern Mongolia. -«Journal of Radioanalytical and nuclear Chemistry», Vol. 240, No. 3, Akademiai Kiodo, Budapest, 1999. Chemical Analysis of Prehistoric Mongolian Pottery. //Arctic anthropology. Vol. 36, Nos. 1-2, Berkley, USA, 1999. History of civilizations of Central Asia-vol. II. UNESCO Publishing. 1994. ImanoH., KatoS., Tseveendoq D. Ligeti L. Kim G.B.,Tseveendoq D. and other Kubarev V.D., Tseveendoq D. MmaevS.S. . Murail P., Crubezy E., MartinH., Haye L., Bruzek J. Giscard P.H., TurbatTs. & ErdenebaatarD. Nanuo Eganu Olsen W.J., Reeves R.W., Derevianko A.P., Tseveen­ doq D. Pelliot P. Pelliot P. Reonch.Y.N. Smor Denis. Tseveendoq D. Tseveendoq D. Tseveendoq D. Tseveendoq D. On the inscription of a stone monument newly found from the Khara Balgasun, Mongolia. “Kokugakuin zasshi” the journal of Kokugakuin university, SiburyaTokyo, Japan, 1997. Le Tabghatch, un dialect de la langue Sien-pi. — Mongolian studies, edited by Louis Ligeti. Budapest, 1970. Mongolian petroglyphs (with on the Relics lkh Dorolj and Paaluu) Seoul, 1998. SteinstelenausderWest Mongolai, Eurasia antiqua, 1997 band 3. Berlins 571-580. THE HSIUNG-NU: NEW DISCOVERIES IN ARCHAEOLOGY AND ART. New archaeolo-gical discoveries in Asiatic Russia and Central Asia. SanktPetersburg, 1994. The man, the women and the hyoid bone: from archaeology to the burial practices of the Xiongnu people (Egyin Gol valley, Mongolia) ANTIQUITY 74.(2000) The economic activities of the Hsiung-nu. Труды двадцать пятого Международного Конгресса востоковедов, I боть, М., 1963. A report on Paleolithic field investigations m Mongolia 1995. S.A. t.XYl, f-2, UB, 1996. L‘ origine de T-ou- Kiue, nom chinois des Turks. — “T‘oung-Pao”, 1915. t. XVI, p. 687-689. Notes sur les T’ou-yu-houen et les Sou-pi. —T’oung Pao, 1921, №20. The animal style among the nomad tribes of northern Tibet—(Ю.Н. Рерих. Избранныетру-ды) M., 1967. Orientahsm and History. Bloomington & London, 1970. Rock art and origins of Cattle-breeding in Mongolia. / /East and West. vol. 42. NOS 2-4. Rome, Italy. Mongoliacs archaeological, history and cultural pelics. UB., 1992. Round stone implement of Neolithic period. MSUX-W-2, Korea, Seoul, 1993. Mongolian deer stone. Journal “Kaizuka” Tokyo, Japan. 1994, №488. Монгол ҮЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ TseveendoqD. TseveendoijD. TseveendogD. Tseveendoq D., Jacobson E. Tseveendoq D., Jacobson E., Kubarev V.D. Tseveendoq D., Jacobson E., Kubarev V.D. Tseveendoq D., OchirhuyagTs., SongY., Bajrsa M., han and other Toymbee AJ. Walter.A.Fairservis,Jr. Wittfogel K., Fang-Chia-sheng. Round stone implement of neolithic period. / / Монгол-Солонгосын хамтарсан эрдэм шинжилгээ-2. Сөүл, 1993. Petroglyphs of Mongolia. Dankook University Museum Journal. 1995. A Horse and Mongols. “XIII Congress of the UISPPlnternational Union of the Prehistoric and Protohistonc Scienses” -Forli, Jtaly, 1996. Nomads of the Eurasian Steppes in the Early iron age, Berkeley. California. Zmat Press, 1997. Newly recorded petroglyphs complexes in the Altai mountains, Bayan Olpn aimag, Mongolia. INORA №17. France, 1997. A New petroglyphic complex in the Altai moumtains, Bayan Olgii aimag, Mongolia. International newsletter on rock art. (INORA). 1999. Uglugchingol site, Mongolia.-The antiquities of the Northeastern Asia 1-Report ofthe Research of Overseas Antiquities of The National Museum of Korea. Seoul, 1999. A study of History, I, NY-London, 1965. Archaeology of the Southern Gobi of Mongolia. (Centrers of Civilization) Durkman, North Caralina. p p .166-197. History of the Chinese Society Liao (907-1125). Philadelphia, 1949. 4. Дорно дахины хэлээр a. Хятад хэлээр Баньгу Вэй чжэн Вэй шоу Линь ган Линь ган Люй сюй Хань-шу (Баруун Хань улсын түүх). Бээжин, «Бона», 1958 Суй-шу (Суйулсынтүүх). Бээжин, «Бо-на», 1958. Вэй-шу (Умард Вэй үлсынтүүх). Бээжин, «Бо-на», 1958. Kaogu Xuebao (Эртный судлал), №4, Бээжин, 1990. Сюннуши (Хүннүгийнтүүх). Хөххот, 1958. Сюннуши (Хүннүгийнтүүх). Бээжин, 1986. Цзю Тан-шу (Тан улсын хуучин түүх). Бээжин, «Бо-на». 1958. Люй цзюньжэнь Оуян сю Сыма гуан Сыма цзянь Сяо цзысянь Тоггох Токго Фан сюаньлин Фане Хуанькуань Цзяи Цзянь боцзянь Чжоу вэй Чэнь шоу Шанюэ Чжунго димин да цыдянь (Хятадын газар зүйн нэрийн ихтоль). Бээжин, 1930. Нэй Мэнгу Вэй ву Зыляо Ши Жи (Өвөрмонголын хууч судлалын материалын эмхтгэл) Хөх хот, 1984. Синь Тан-шу (Тан улсын шинэ түүх). Бээжин, «Бо-на», 1958. Цзычжи тунцзянь (Цзычжи тунцзянь зохиол). Бээжин-Шанхай, 1956. Ши-цзи (Судар тэмдэглэл). Бээжин, «Бо-на», 1958. Нань Ци-шу (Өмнөд Ци улсын түүх). Бээжин, «Бона», 1958. Чжан Сянь Чун чю (Эсгий туургатны түүх), Дээд, дооддэвтэр,Хөххот, 1997. Ляо-ши (Ляоулсынтүүх). Бээжин, «Бо-на», 1958. Цзинь-шу (Цзинь улсын түүх). Бээжин, «Бо-на», 1958. Хоу Хань-шу (Хожуу Хань ). Бээжин, «Бо-на», 1958. Яньтелунь (Давс, төмрийн тухай бодрол). Бээжин, 1957. Син-шу-Сыбу бэйяо. Шанхай, 1936. Лидай гэцзу чжуаньцзи хуэйбянь (Хятад болон бусад үндэстнүүдийн түүхийн мэдээ баримт). Шанхай, 1958. Чжунго бинди шигао (Хятадын зэвсгийн түүх). Бээжин, 1957. Чжунго минцу ши (Хятацын үндэстнүүдийн түүх), Дээддэвтэр Бээжин, 1990. Саньго чжи (Гурван улсын түүх). Бээжин, «Бо-на», 1958. Чжунго лиши ганяо (Хятадын товч түүх). Бээжин, 1954. б. Манж хэлээр Дай Ляо гүрин-и сүдүри. НЭР1ЛИН х эл х ээс ХҮНИИНЭР Египет 281 Аббас 356 Або сайд 358 Аболь-Ромюза 41 Абул Гази-Бахадур хан 355 Ажо 338,345 Айкугай 298 Алп Күтүлүг 337 Алан гуа 270 Алтан-Оргил М. 359 АмарА. 319,355 Амартүвшин Ч. 27,131 Амбагян 366, 374 Амгалан Ц. 35 Анагуй 296, 297, 302, 303,304,305, 308,310 Анахуай 305 Анахуань 317 Амар А. 355 Амгай 306, 395 Амстердамская Л.А. 14 Амой 354 Аньго 223 Аньлушань 336, 337 Аристов Н.А. 315 Асеев И.В. 31 Асташкин А.В. 70 Атилла 223,225 Афужило 302 Ачай хаан 270 Ашид амгалан 294 Багабанди Н. 6 Базарсүрэн Ж. 177 Базен Л. 249 Баламбер 223 Бамбаев Б.Б. 14 БаньГү 221 БаньЧао 221 Бартрлвд В.В. 346 Бати 290 Бат-Очир 43 БатсуурьЖ. 316 БаярД. 10, 27, 24, 30,34,37,50 Барадин 13 Бегю 322 Бернштам А.Н. 54, 55, 332 Бешуай 295 Би шаньюй 220, 221 Билгэ хаан 26,30,322,323,328, 336 БилэгтЛ. 315,355,356 Бичурин Н.Я. 41, 42, 49, 160, 195, 201, 211, 213, 225, 238, 254, 260, 274,313,318,319, 323,333, 334, 347, 347, 356 Блоше Е. 239, 279 Бой-Цюй 332 Болд Л. 29 Боровка Г.И. 13,19,20,34, 126, 142, 144 Боханг 299 Бөртэ-Чино 355, 356 Брахман 295 БудбергА. 249,250 Нэрийн хзлхээс Будца 283,375 БукиничД.Д. 13,14,21 Булучжэнь 299,311 Буман 317,318,326 Буюрук 326 Буянчуулган 43 Бүдүгань 257 БямбацоржТ. 27 Бяньхэ 251 В ВанГоВэй 353 ВанЧжаоцзюнь 215,217 ВаньМань 216,217,218,257 ВаньФү 310 ВаренновА.В. 135 Васильев В. 41 Васильевский Р.С. 16,17,18,45,57 ВиктороваЛЛ. 315,353 ВладимирцовБ.Я. 13,329 Войтов В.Е. 22, 26,27,329,343 ВолковВ.В. 20, 21,22,23,31,35,36, 53,101,131,160,164 Воскресенский А.А. 12 ВэйЛюй 208,209,211,244 ВэйЦин 204,205,232 Вэйшоу 40,283,351 Вэньгэти 250 Вэнвди 310,311,317 ВэньЧжэн 40,285 ВэньЧэнди 265 Вэнь-Шинь 40 ВягкинР.В. 42 ВяткинаК.И. 15,19,34 Г Гантулга Ц. 10 Гаоцзү 271 Гаоцзүн 271 ГарамжавД. 38 ГинзбургВ.В. 216 Гиюй 200 ГладышевС.А. 45, 60,61 ГоМожо 241 ГореликМ.В. 135 ГочооЦ. 19,35 ГранэЭ. 19,126 ГрачАД. 148,149 ГришинЮ.С. 23,133,151 Грумм-Гржимайло Г.К. 160,274, 353 ГруссеРене 318 ГрязновМ.П. 119,162 ГуанУди 218,219,257 Гудулу 325 Гумил,евЛ.Н. 54,160,193,194,197, 205,210,213,225,235,257,318, 319,332 Гүнчинсүрэн Б. 10,19,57,60-62 Гюньчэнь 204 ГэрэлбадрахЖ. 10 Гэфыньхан 261 ' Д ■ " Далобянь 318 Дандаа 49 , . ДаниловС.В. 139 Даос 209,375 Дармаприя 311 Дархан 295 ДарьсүрэнЛ. 33 Датань 299,300,307,312 Даянхаан 369 ДебецГ.Ф. 142,160 Девяткин Е.В. 18,45, 87 Дегин 55, 56, * ДеревянкоА.П. 16-18,30,51,70-73, 87,108 Дивань 310, 312 ДиковН.Н. 114,131 Дин Цянь 298 ДисанТ. 379 Дисуюань 290 Добжанский В.Н. 138 ДолгорсүрэнД. 113,164 ДоржД. 15,16,17,18,34,35,44,46, 65-72,74,75,87, 90,91,100,102, 108,152,171,349 ДоржсүрэнЦ. 12,19,21,23,25,26, 28,31,34,35,48,49,116,217,226, 242 Доулунь 302 ДуманЛ.И. 54 Дүншүзы 304 ■ . 1 М онгол ҮЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ ДэвлэтМ.А. 123 ДэндэвН. 13 ДэнисСинор 193 Дэнчжу 304 Дэудай 213 Е ЕвтюховаЛ.А. 14,55,331,343-345 Елуй Авууж 368 ЕлюйАмбагян 346 ЕлуйДаши 368,369 Елуй Илай 369 Елуйсайд 361 ЕлюйШилян 380 ЕЛун-ли 42 ЕлюйТэла 374 ЕлюйЯн 375 Ерөөл-Эрдэнэ Ч. 10, 134, 171, 178 Есүс 284 Ефименко П.П. 95 Еянь 269 Ж ЖакибаевБ.К. 112 Жамбалдорж 356 Жамуха 312 ЖамъянО. 12,13 Жологүй 268 ЖувейниА.М. 43 Жэнь 259 3 ЗалкинЕ.М. 365 Запорожская В.Д. 95,121 ЗенинА.Н. 45 Зоригтуев 353 И Идигань 337 ИльУгеси 337 Иностранцев КА. 56 Истеми 318 Иту-Чжяны 219 Итучжясы 215 Ичисй 204,232 ИшжамцН. 10,195,224 Ижань 323 К КазакевичВА. 13 Капаган 320,322 Кигинь 317 КимЖ. 48 КиселевС.В. 14,21,28,32,51,53, 55,151,160,164,239,327 КлеменцД. 126 КляшторныйС.Г. 28,29,55,313,315, 316,327,337 Ковел 37 Козлов П.К. 12,13,54,217 КолауцА. 309 Колохаан 317 Комиссаров С А. 134,138 Конбенлин 163 Кондратьев С А. 13 Коновалов П.Б. 24,25, 33, 54,142, 355 Конопацкий А.И. 36,124 КормушинИ.В. 327 КонстантиновИ.В. 236 КосвенМК. 179 Кочо 338 Кривошапкин А.И. 57 Кубарев В.Д. 28,33,54,118,145,165, 330,331 Куалюйхаан 271,272 Кути 304 Күйтү 257 Күлүг Билгэ 337, 338 Күтүлүг 320, 323,325,334 Күль-Тегин 26, 30, 320,322-324,326, 328-330 Күнз 281,375 Кызласов Л.Р. 32,160,148,330, 343, 349,356 Кычанов Е.И. 353, 354 Кюбэлү 236 Кюлигюй 258 Кюлүг 338 КюнерА.В. 41 Л ЛаричевВ.Е. 15,17,18,45,57,73, 87 Нэрийн хэлхээс Лаошань 202,203,219 ЛиБао 299 ЛившицБА. 28,55,316 Ливэй 261,262,275,278,288 Лигань 206 Лигети Л. 249,250, 279,350 Лигуань 262 Ли Гуаньли 208,209,210,211,237, 244 Лилин 208,209,240,244,245 Линь 261 Линди 240 ЛисевичИ.С. 241 Ли-чу 372 ЛиЯнь-шоу 40 Лубугу 374 Люйо 224 ЛюБань 197-200,218 Люкүжинь 263 ЛюСю 218 ЛюШау-Цай 42, Лишиминь 319, ЛюЮань 224 ЛюйВэйЧэнь 263,264,290 ЛюйЧжэн-юй 56 ЛянГань 56,291,364,370 М МайдарД. 33 МакедоныАлександр 202 МалаеваЕ.М. 18,45,73 МаловС.Е. 55,345 МалявкинА.Г. 42 Маньту 251 МаркКрасс 214 МарксК. 74,172,175,179 МаркоПоло 43 Маркус 377 МариновН.А. 68 МаЧаншоу 56,184,186,193, 266, 286 Маннай-Оол М.Х. 119,148,149,153, 316 Маохан 261 Махамуд 369 Менандр 332 МиловА.Д. 70,79 Минглик 340 Мишуцзянь 295 Миэту 312 МовинусИ.Х. 65 Могилян 320 Могусы 377, 378 Модуньшаньюй 192,193,194,196, 199,219,227,235, 246, 251 Можо 320, 324 Молодин В.И. 84,97 Монулуй хаан Монолунхатан 379 Мохоба 259 Мохэ 295 Мөнх 32 Мугулюй 288,290-292,322 Муди 288 Мулияньхаан 270 МурзаевЭ.М. 68 Мути 296 Муюн Бао 264 МуюнГүй 277,278,282 МуюнФү 273 МуюнХуан 260,261,263 МуюнЧүй 264 Моюнчур 342, 343 Муюн Шэгүй 259 Муюн Шүнь 273 Муюн Хой 259, 260 МуюнЦзюнь 261 Муянь 277 Мыльников В.П. 60-62 МынТянь 191 Мэйлучжо 323 Мэн Сүн 225 МэнэсГ. 31,32 Мэргэнгэгээн 356 Н НаваанД. 21-24,29,35,36,41,142 Нагай хаан 296, 302 НамнандоржО. 21,32,34 Наньчжияс 215,216 Нарондраяшас 311 НацагдоржШ. 15 Новгородова Э.А. 35,36,46,53,100, 122,162 МОНГОЛ УЛСЫН ТҮУХ. I БОТЬ_____________________ Нохэбо 273,274 О ОбручевВ.А. 68 Окладников А.П. 15,16,17,34,35,36, 37,38,51,52,53,71,76,83,99, 108,131,142, 144,178 ОлсенЖ. 18,39,46,57 ОнаевИА. 112 ОчирА. 7,10,379 . ОуянСю 352 Ө Өгөдэйхаан 32 П ПеллиоП. 247,249, 279,281,315 ПетринВ.Т. 17,18,51 Пихоуба 290, 291 ПланоКарпини 43 ПозднеевА. 19 Поломыньхаан 297,303 ПольсмакН.В. 137 ПотанинГ.Н. 19 ПотаповЛ.П. 316 Пүнү 219,220 Пэйло 334, 336 Пэрлээ X. 10,14,16,21,23,25,28,30, 31,32,33,34,35,36,46,50,51,77, 103,111,112,162,173,279,288, 295,342, 353,355,364,365,371, 372,380 Р Радлов В.В. 11,12,19,126,160,161 Рамстедт Г.И. 50, 333 Ратнаманти 309 Рашид-Ад-Дин 43, 355, 356, 365 Реевс Р.В. 57,60,61 Ренжун хаан 370 Рене Груссе 318 Ринчен Б. 29, 187, 249, 279 РубрукГ. 43 РуденкоС.И. 12,54,151,165,177, 236 РэгзэнГ. 134,171,178 С Савинов Д.Г. 29, 54,113, 337,346 Саганцэцэн 184 Салади 363 Сальчук 369 СамашевЗ.С. 114 Санжеев Т.Д. 250, 365 СанжмятавТ. 24, 142 Силинь 309 СимаковаА.Н. 60-62 СимуковА.Д. 13, 14 Сиратори К. 288 Сихай 300 Слудский A.A. 95 Смирнов К.Ф. 154 Содномжамц 318 Соронзонгомбо 283 Сумъяабаатар Б. 29 Сүрбадрах 288 Сүү 208,244 Сүхбаатар Г. 49,187,233,236,238, 239, 241,243, 246, 247, 249, 250, 275,280,287,288,290,292, 306, 309, 351,352,354 Сылифа 295 Сыцзинь 295 Сыма Цзянь 39,41,42,209,228 Сюаньди 212 Сюйбудан 218, 284 Сэр-Оджав Н. 20,21,23,25,32,34, 35, 36, 47, 48, 50, 164, 171, 329 Сюань 266 Сюань цзун 322, 323, 336 Сютү 205, 238 СянТун 358 Сяньцзү 271 Сяовэнь 296 Сяо Вэньди 200,265,266 СяоУ 304 Сяо-Табу-Ян 369 Сяоцзун 297 Т Тайзу 299 Тайцзүн 219,273 Тайюань 198 Нэрийн хэлхзэс Таньшихуай 253,254,255,256,257, 258,274,277 Таскин B.C. 42,228,268, 288,290, 292,298,304, 309,351,360, 364 Тахан 304 Теплоухов С.А. 12,160 Тинчжоу 260 ТихноваН.П. 12 ТобаГүй 263,264,265,266,283 ТобаДао 282 . ТобаИлү 262 ТобаИто 262 ТобаЛигуань 262 ТобаХуан 284 ТобаШы 263 Тобаюйлюй 263 Тобохаан 318,333 Тогоон 350 Тогоонтөмөрхаан 32 Тогтуга 41 ТойнбиА.Ж. 188 Тоньюкук 25,29,30, 320, 322, 324, 328,329 Тории 364 ТөрбатЦ. 244 ТреверК.С. 12 Тугухунь 350 Тулюй 360 Тунугуй 290 Тухучжэнь 301 Түгүхүнь 271,278,282,283 Түйинь 261 ТүмэнД. 160,316,317 Түмэншаньюй 191,215,233,257 Түнтүхэ 222,223 Түтүнь 358 Түянь 269 Тэнгэри 323, 332 Тяньцзо 368 ТяньЦзянь 298,306 У Уба 377 Удихаан 203,204,205,206,207,208, 209,210,211,220,244 Уичуигянь 254 Улюб 296 Уойчүпынь 251 УрбанаеваИ.С. 193,197 Ути 300,301 Уянь-гюйди 211,212 ■ Ү Үди 282 Үдиебалэдоу 273 Үлигюй 236 Үлинван 191 ҮТэЦзянь 320 Үхэ 258 Үчжүлю-Жоди шаньюй 215,216, 217 Үшилүшаньюй 207 Ф ФанЧжуан-ю 354 Фань 233 Фань-Е 40 Фа Сянь 311 ФузидаТ. 298 Футухаан 296,302 Фушэнму 310 Фү 272,273 Фүляньчоу 271 Фүфын 310 Фүчжүлэй-Жоди шаньюй 215 Фүюнь 272,273 X ХаммутоваА. 280 ХандсүрэнЦ. 12,255,297,301,305, 306,309,311,355 Ханцзе-ну 375 Харжаубай С. 26, 29 Хархулхаан 33 ХаяшиТ. 28 Хиелихаан 319,320 Холянь 256,257 Хондемир 355 ХосбаярП. 17,84 ХороватТ. 23 ХоЦюйбин 205,238,257 Хоуцзинь 295 ХудяковЮ.С. 20,26-28,145,178, 329,331,340,346 МОНГОЛ УЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ Хулуба 378 Хулугу 209,210 Хулюй 291,298,299 ХуСоу 211,309 ХуаЧжэнь 304 Хуань 259 Хуаньмэнь 295 ХуаньКуань 234,239 Хунсюань 311 Хуханье 212,214,219,220 Хүчүлиг 369 Хэдохань 291 Хэту 307 Хэйшүймохэ 351 Хянь 217 . Ц ЦайВэньцзи 241 ЦаоЦо 224 Цзун Шу 309 Цзюйдихэу шаньюй 208,209 ЦзюйЖэн 297 Цзуй-Лухуэй 288, 290 Цинь Шихуань 191,197 ЦиньХай 191 Цичжигянь 252, 253 Цогтбаатар Б. 10,19 Цыбыктаров А.Д. 53,131,144, 145 ЦэрэндагваЯ. 19, 57,60-62 ЦэвээнЖ. 13 ЦэвээндоржД. 10,16,17, 18,20,23, 24,25,27,28,31,33,36,38,39,44, 47,48,57,59,60-62,84,94, 100, 107,146, 162, 164, 165, 171,177, 240,331,340 Цэгмид Ш. 68 Цяньмань 257 Ч Чань-Сүнь-Фэй 291 Чжан шаньюй 221 Чжан Цянь 206, 207 Чжань Шүнь 258 Чжанъяндоуфа 358 Чжао 259,261,263 Чжао-Чэн 290 Чжичжишаньюй 212,213,214 Чжуанькюй яньчжи 211 Чжүнхин Юэ 200 ЧжэнЦяо 40 Чилоху 307 Чингис хаан 5, 177, 195, 287, 311, 356,369 ЧленоваНЛ. 54,120,145,162 Чону 312 ЧоуньЦухуй 310 Чоуну 302-303 Чурын 333 Ш Шаболио хаан 318 Шагдарсүрэн Ц. 36 Шаванн Е. 42 Шиби хаан 318 Шер Е.А. 124,331 Шкода В. 29 Шигы 223 Шиин 271 Шилэ 224 Шилянь 269 Ши Минь 225 Шилянь Шинэхүү М. 29, 36, 50, 230, 328, 330, 353 Шифа 296, 303 Шиха 303 Шихү 224,260,261 Шицзу 299, 305 Шицзун хаан 296 Шичжун 295 Ш ичаоИ 337 ШоуКу 361 Шоуцзинь 299 Шуберт 32 Шулан 363 Шучэн 375 Шүлогянь 269 Шүньвэй 230 Шы Сы Минь 337 Шэба 311 Шэгүй 268,277 Шэигянь 263 Шэлүнь 291-293,295,298,299,307, 311 ______________________________ Нэрийн хэлхээс э ЭберхардтВ. 42,54 ЭгамиНамио 229 Элтебер Тумиду 334 Элетмиш 336 Элтэрэс 320 Энгельс Ф. 58, 59,172,175, 179 ЭнхбатБ. 27,33 Эрдейли И. 20,23,24,25, 33 Эрдэмбаяр 55 ЭрдэнэбаатарД. 10,22,27,50,164, 177,178,331 Эрдэнэбат У. 131 Эрэгдэндагва 35 Ю Юйшаньюй 218,219 Юй мофуманьдо 358 Юйчэн 301 Юйчжүгянь шаньюй 222 Юй-Юай 364 Юлю 222 Юмжав 43 Юэ 206,238 Я Ядринцев Н.М. 11,12, 19,126 ЯкобсонЭ. 39 Яньло 318 Яньлочэнь 304,317 ЯоВэй-Юань 56 Яосин 298 ЯоСы-лянь 40 УЛС ҮНДЭСТЭН, ОВОГ АЙМАГ, ХОТ СУУРИН, УУЛ УСНЫ НЭР A Абакан 347 Абуган 291 Абуль-Гази-Бахадур 358 Авар 304 Авар-жужан 228 Аварга 38 Авдарбаян 38 Австрали 105 Акуйтхөтөл 144 Ази 5,11,12,18,25,46,47,54,55,67, 79,80,117,130,137,148,166,183, 281,286,318 Аймшиг 70 Айрагнуур 118 Айрагуд 378 Аксү 221 Алагчулуу 37,174 Алан 222,223 Апарингол 38 Алаша 273 Алеут 84 Алма-Ата 280,316 Алсдорнод 71, 121 Алтай 9, 17,18, 19,28,45,47, 52, 58, 73,75,95,114, 124,129, 137,145, 149,150,151,153-159,165,177, 183,234,246,249,251,255,279, 281,313,316,319,349,324,325, 328,331,333,334,354,358 Алтайн нуруу 15,36,72,95,142, 307, 313,343 АлтайнЮспид 118 Алтанбулаг 22,24,26,129,140,240 Алтансандал 21,116,117,118,119 Алтанулс 41,354 Алтануул 13 Алтанцэцэгуул 22 Алтанширээ сум 22 Александровка 139 Алтан цөгц сум 69,70 Алчи 378 Альп 67 Аляск 84 Амар 80,89, 121 Америкийн нэгдсэн улс 8,18,19,28, 39,45,46,65,66,72,81,130,276 Амой 354 Аму-Дарья 206 Ангармөрөн 75,80,160,345 Англи 45,49, 188 Андронов 139 МОНГО/ УЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ Ануй 70 Анчэн 269 Аньлэ 273 Араб 55, 345, 348 Арамей 239,279 Арбулаг 32,150 Аргол 112 Аравжихын хад 36,168 Аралнуур 318,370 Арвайхээр 93 • Аргалант 69 Аргунь 355 Аржаан 119 Арслангийн үүд 342 Арханан 29 Архангай 20-24,26, 27,28,30, 33,34, 35,37,38,47,50, 52,75,93,99, 105,114,116,117,118,119,121, 122,124,129,141,146,150,168, 176,182,225,300,315,339 Арцатынам 120 Арцбогд 8 , 15, 66 , 69, 71,72 Арцохиот 37 Асгат 128,136,137,138,163,173 Ассир 189 Аурагорд 33 Аухан 247 Афанасьев 138 Афганистан 196,206,223,284 Африк 8 , 15,65,66,72 Ачитнуур 29 Ашина 307,313,315,323,326 Б Баарин 372 Баатархайрхан 35 БагаАрцат 31,343 Багабаавай 35 Бага газрын чулуу 24,35,100 Бага-Ойгор 8,39,93,97,105,119, 125,168,176,182 Бага ӨлзийтийнЛха 112 БагаХэнтий 129 Бага хянганы нуруу 129 БагаЧжао 224 Баглур 38,93 Байбалык 342 Байгалнуур 20,89,103,120,127,129, 131,136,139,142,151-156,158, 159,163,164,196,209,210,240, 245,297,318,319,333,350 Байдраг гол 45 Байлаль уул 282 Байрамынам 176 Байт 38,52 Байфу 135 Бактри 196,202,206, 223 Балжийнгол 162 Балжийн хавцгай 121 Балхашнуур 333, 369,370 Банауул 291 Баоань 274 Бараб 222 Баралгийн гол 8 , 58,69, 70,73 БарсхотП 25, БарсхотШ 32, БаруунВэй 272,304-305,317 Баруунжоу 135,138, Баруунжүн 271 Баруун Европ 65, 130, 223, 228 Баруун Ляо 368 Баруунмогой 36,38,119,121,171, 182 Баруун Монгол 183, 343 Баруун өлзийт 91 Баруун Сибирь 136,150 Баруун Түрэг 318, 326, 334 Баруун турга 96, 182 Баруун Туркестан 201 Баруунтуруун 122 Баруунтэнгис 271, 313, 318 БаруунХань 42, 197, 198, 200, 210, 218,227, 234,238,240,251,257 Баруун хайрхан 16, 24, 25, 81 Баруун хэрэм 9, 30, 380 Баруун хүннү 252, 252, 277 Басмыл 322 Бат-Өлзий 22,30,107,119,122 Батсүмбэрсум 22 Батхаан уул 83 Батцэнгэд сум 22,24,119,121,150 Батширээт 30, 35, 36,72,75,77,93, 98,105,107, 108,122,329 Баыркү 321 Нэри( н хэлхээс Баядсай 38 Баянсум 24 Баян-Адарга 329 Баянбулаг 38 Баянбулагийнтуурь 25,233 Баяндаваа 13 Баянгол 144 Баянжаргалан сум 25 Баянзаг 8,86,87,88,107,111 Баянзүрх 25, 121, 133, 138'144 • Баян Овоо сум 22,83 Баян-Өлгий 8 , 17,18, 20,27,28,34, 35,38,69,70, 75,81,86,93,97, 114,116,119,146,168,171,176, 177,343 Баян-Өндөр 39, 81,93 Баян-Өнжүүл 36,93 Баянлиг 36,39,46,47,58,60,86,87, 93,105,107,112,125,171,172, 174,179 Баянмөнх 21,170 Баяннуур 17,75 Баян-Улаануул 213 Баянхонгор 8,15,17,18,27,36,37, 39,45,47,58,59, 60,69,75,78,81, 86,87,93,105,107,111,112,114, 118,119,125,129,150,154,164, 171,172,174,179,182 Баянцагаан 105,116,119 Баянцогт овоо 21,170 Берингийн хоолой 84 Бешбалык 337 Бигэр сум 36,111 Бийгол 315 Бийбулагийн балгас 9,33, 342 Бийск 151 Билүүтгол 107 Биндэр сум 38,99,113,128,138,146, 173,329 Биндэруул 35,77,98 Биндэрьяа 122 Биркуй 379 Битүү 343 Битүүгийн цагаан 139,143,144 Бичиггхад 35,38,93, 121 Бичигт 96,171,179,339 Бичигтийнам 47, 125 Бичигт улаан хад 34 Бичигтбулан 121,339 • БНМАУ 14, 16,21,44,48 БоШ ивэй 351 Богд 15,22, 23, 29,31,35, 37,46, 52, 66,69,71,87,111,119,135,162, 168,170,176 Богдхануул 121,213,215 Бодончийнгсш 20, 162 Бооржийнгол 129 Борнуур 25 Бороогол 25 Борөвдөг 35 Босго 58 Бохай 353,367,372 Бөгсийнгол 129,144 Бөхмөрөн 29 Бугантынгол 75 Бугах 28,35,37,75,119,121,182,261, 262, 273,316 Бугатхот 220 Бужаа 38 Буйргуд 378 Булган 8,20,22,24,25,27,29,30, 33,35,36,38,40,47,52,58,66, 75,79,81,86,88,91,99, 101, 105,107,111,112,114, 119,120, 121,128,129,131, 132,135, 136, 138, 139,140,142,143,162,171, 174,176,178,182,339,342, 344,368,377 Бурет 80 Буриад 13,53,121, 131, 139, 142, 144, 145,162,196,227,233,236,242, 298 БуриадМонгол 183,232 Бургалтайн зурагт хад 38 Бурхантолгой 25,143,22 Бурхантайн гацаа 22 Бурханхалдун 356,359 Бууралуул 31,32,133,136,139 Бууцагаансум 17 Бурхутайн өвөр 117 Бухархот 369 Буянтсум 22,93,95 МОНГОЛ ҮЛСЫН ТҮҮХ. I Sоть Буянт-Ухаа 15,75 Буянтынчулуу 22 Бүрхийндөрвөлжин 25 Бүрэгхангай 22, 24, 25,29 Бүрэнтогтох 36,119,122 Быстрянск 151, 152 Бэй Шивэй 351 Бэйди 184 Бэйжи 291 Бэлсэгийн ам 144 • Бээжин 41, 184, 186, 187, 193, 259, 261,262,264, 361 В Вавилон 189,239 Вар 318 Византи 189, 223,228 Волга 222 Вэй 40, 224, 275, 279, 283,288,291­ 293,296, 297, 304, 307, 308,311, 356 Вэй гол 282 Вьетнам 206 Г Газал 233 Газрын дундад тэнгис 189 Галт 24, 119, 120 Галуут 154, 164 Гандхар 284 Ганьчжоу 334 Гаогюйлй 259, 261 Гаогюй 262, 293,302,303,333 Гаоцзюйли 360 Гаочан 269, 313,315 Гаоче 291 Ганьсу 225, 238, 240, 274, 282, 284, 303, 313, 315, 322,334 Гачуурын бичиг 121 Гачууртын ам 21, 34, 121 Герман 32,47,54, 69, 223 Гимлай 347 Гичэн 259 Говийнтөхөм 112,172 Говь-Алтай 17,24,31,34,36,37,38, 45,81,86,111,164,165,168,177, 179,339 Говь-Угтаал 111 Грек 54,172,189,202,208,228 Грек-Бактри 202, 234,238 Гуадов 25,233 Гулзат 38 Гунн 56 Гурвалжин уул 29 Гурвангол 18,32 Гурван модот уул 24 Гурван мэргид 378 Гурвансайхан 15, 16, 38, 58, 64, 66 , 135 Гурвантэс 111 Гурвантолгой 38 Гуулин улс 356 Гучин Татар 378 Гучин-Уе 39,48 Гурван цэнхэрийн гол 17, 72, 93, 94 Гүй 283, 284 Гүрмийн нуур 83 Гэгүнь 196,344 Гэрчулуу 38,93 Гянь 344 Гяньгүнь 213,344 д Даагандэл 115,118,176 Даагийн гол 38 Давань 206 Давстсум 168 Да Вэй 249 ДаШ ивэй 351,378 Дагичэн 259 Дагуур 365 Дадга 26 Дай 262,263,264 Дай Ляо 373 Далайнуур 261,379 Далиугана 38 Дада 353,378 Дадал 31,121,163 Дажулжэшивэй 352 Даланжаргалан 31,111 Дале 358 Далуд 380 ДаньХань 249 Дариганга 13,112 Нэрийн хэлхээс Дархадынхотгор 68 Дархан уул 23,128, 136,139,144,253, 255 Датань 306, 353, 354 Датун 198,258,264,286 Дахэ 361, 365 Дашэн Дуачэн 358 Дашинчилэн сум 29, 30, 33, 377 Двуглазка 73 Денисов 70,73 Ди 184 Дидоуган 297 Дидоугюй 303 Дидоуюй 360 Диле 361,366,379 Дили 333 Динлин 160, 184, 188, 196, 209, 213, 217, 254, 298, 306, 333, 344, 345 Диэ-Лиэ-ди 380 Додиган 299 Долоннуур 261 Долоодой 28, 339 Долоонгол 202 Долоонмод 28,50 Долоонус 155,223,225 Дон мөрөн 223, 324, 334, 337 Доны Угро 222 Доод Бургалтай 145 Дорноговь 16, 17, 22, 31, 33, 44, 58, 75,81,83, 86 , 103, 106, 108, 111, 129, 327 Дорнод 8 , 16, 29, 30, 32, 34, 44, 77, 81,86,89, 90,91,92, 101, 102, 107, 108, 111, 129, 197 ДорнодАзи 15,42,89,210,368,376 Дорнод далай 367 Дорнод Дан 372 ДорнодЕвроп 80,117,120 Дорнод Казакстан 95,137 Дорнод Монгол 18, 19, 22, 33, 44, 48, 52, 158,213 ДорнодПамир 84 ДорнодСибирь 68 Дорнод Туркестан 201,202,206,214, 221,230,231,234,235,254, 316, 345 ДорнодТүрэг 312, 318, 345 Дорнодтэнгис 367 ДорнодХу 292 Дөрвөлжин 20, 34, 38 Дөрвөлжийн ам 116, 162 Дөрөлж 75, 79 Дуань 257,259,274 Дуганахад 122 Дуганыхөтөл 26 Дулаан ус 103 Дулааны говь 17, 81, 83, 106, 108 Дулааны үзүүр 38, 93 Дунбэй 130 Дундад Ази 9, 16, 34, 41, 47, 76, 114, 117, 120, 124, 136, 137, 149, 156, 231,234, 235,238,316,318,325, 340, 368,373 Дундад Сибирь 67, 78 Дундад улс 228, 325 Дундговь 8,16,17,21,24,30,31,32, 34,35, 38,58, 64,81,86, 93, 100, 129,134,154,164,165,177-179 Дунджаргалантын гол 19, 119 Дундтурга 96,182 Дун шивэй 352 Дунху 42, 56, 184, 195, 196, 247, 284, 285, 288, 290, 291, 292, 298, 293, 304, 306, 350-353, 360, 364, 370 Дуньхуаны агуй 184, 225, 255, 272, 284, 285 Дуулга уул 24 Дүнгийн уул 38 Дүнгэнэдэг 32, 36 Дүнсян 274 Дэлгэрмөрөн 17, 108, 117, 119, 120 Дэлгэрхаан сум 25, 32, 103, 329 Дэлгэрцогт сум 24, 35, 58, 100 Дэлгэрэх сум 93 Дэл уул 35, 343 Дэлэ 378, 379 Дэнслэгийн ам 26 Дээдтахилга 33 Е Еврази 52,65,67,100,113,120,150, 154, 158, 163, 166, 179, 180, 329, М онгол ҮЛСЫН ТҮҮХ. I воть Европ 5,8,15,25,41,46,47,54,56, 64,65,66,67,68,72,80,92,98, 117,166,186,228,280,281,304, 329,337 Египет 156,159,172,189 Енисей 55,76,160,211,307,327, 344, 345, 349 Ерөө 75,355 Есөн овог 320,334, 344 Есөн Татар 378 . Есянь хот 224 Ефрат мөрөн 207 Еянь 269 Ё Ёроолговь 16,58 Ж Жалайр 379 Жаргал сум 26 Жаргалант 37,75,93,119 Жаргалантын ам 129,130,140,146 Жаргалантын гол 30 Жаргалтхаан 24,25 Жилян 360 Жирмэнтэй 340 Жоуулс 318 Жоужуань 288 ЖоуЛүюй 291 Жуань жуань 288 Жужан 9, 40, 42, 48, 49, 262, 268, 279, 280, 288, 290-313, 315, 317, 325, 326, 333, 350, 354,355,360 Жунгар 213, 214, 221-223, 235 Жужань 287 Жужан-Авар 223 Жужуй 288 Жужу 289 ЖуйЖуй 288,292 Жүн 183, 184 3 Заамар 17 Завсаруул 35 Завхан 38,86,114, 115,117,118, 129,134,142,146,154, 176, 178, 349 Залаа 131 Зараатолгой 22,24 Зоог зуух 112 Зоргол хайрхан 36,93 Зөвлөлт 12,13,14,15,18,21,24,25, 27,29,41,42,43,45,49,51,52, 55, 69,71,76, 112, 142 Зураагийн улаан хад 36, 38, 47, 92 Зуунмод 36, 38, 93 ЗууУд 247 Зуух 8,86,87,107,108,172 Зүбү 195,366,376-378 Зүйл сум 22, 24 Зүрчид 5, 374 Зүүнбаян-Улаан сум 37,173 Зүүн Вэй 303 Зүүнгархошуу 137,345 Зүүнговь сум 162 Зүүн Европ 9 Зүүн Өлзийт 91,92 Зүүнтурга 96,182 Зүүн Туркестан 201 Зүүнхангай 36,47 Зүүн Хань 218-221,224,230,237,240, 251,253,255,256,265,274,282 Зүүнхайрхан 16,81 ЗүүнхойдАзи 137,138,163 Зүүн хэрэм 9, 30, 380 ЗХУ 19, 55, 131 Зэлгэрийн гол 121 И Идэр 116 Идэрмэг 36 Иерсуб 332 Ижи аймаг 380 Ижил мөрөн 254 Израйл 189 Илижин 379, 380 Илим 95 Имилийн хөндий 369 Ин 135 Ингода 138, 139 Ингэттолгой 75 Индо-Иран 53 Инчжоу 361 Иньуул 281 Нэрийй хэлхээс Иньшань 204,205,211,233,263,268, 354 Иран 184, 189,197, 202,222,239,318, 355 Исаймо 352 Испани 67, 103 Итали 67 Иудэйд 189 Их алагийн хад 20, 34, 38 Ихбагамуна 123, 124 Их Богд 15,60 Их булган 17, 75, 78 Их газрын чулуу 32 Их говь 129, 291, 305, 334 Ихдөрөлж 8, 39, 48, 182 Их дэндий 26 Ихзуу 137 Их Ляо улс 367 Их Монгол улс 9, 33, 339 Их cap 38 Ихтамир 21,22,28,34,35,116,117, 118,119,316,339 Ихтойром 128 Их тэнгэрийн ам 35, 121 Иххэтсум 33 Их хянганы нуруу 129 ИхЮэчжи 196,202 Ихэр хошуу 37 Ихэр хөшөөт 37 Ишгэн толгой 8, 37, 47, 93, 94, 95, 100 Ишиг хөл нуур 369 Июй 291 К Кавказ 9, 114 Кавказын нуруу 222, 304 Казакстан 9,47,114,120,137,149, 153-155, 157, 158, 160, 197,213, 280 Казах 201,202,280 Камаши 378 Кампучи 239 Камчатка 84 Канад 134 Кангюй 202,213,214,222,280 Карабом 70 Каракан 369 Каракумын нуруу 370 Карасук 53,138,139 Карлук 345,348 Каспи 225 Каталуны тал 223 Кашгар 221,369 Кем мерөн 344 Киби 320 Кидан 42,250,318,320,322,323, 350-354, 357, 365 Киммер 189 Кипчак 206 Киргиз 9, 55, 142, 149, 155, 157, 344-349, 350, 358 Киян 355 Крит 189 Куйн 378 Кумоси 353, 354, 360, 364, 378 Кушан 196, 208, 238, 239, 283, 284 Кушту 291 Куэньлүньуул 282 Күча 221,337 Кызыл-Мажалык 330 Кыргиз 48, 54, 336, 344, 350, 358,366 Кюэше 196 Л Ланьжоу 291, 323, 334 Латин 54 Лена 80 Ленинград 131, 336 Линьси 352 Лоб нуур 211 Лодань 352 Лото Шивэй 352 Лондон 267 Лоцзу 352 Лоянь 218, 224, 256, 266, 282, 309, 336 Лүнцы 233 Луутхот 193,232,236,251,261,355 Лүнхэ 269 Лэүфань 204 Люаньти 194 Лүли 195 Лүмэнуул 284 МОНГОЛ ҮЛСЫН ТҮҮХ. I ють Лэйшүйгол 262 Лян 297,306-308 Ляо 41,373 Ляодун 204,247,251,252,255,259, 260,350,351,364 Ляоси 204,350,360 Ляохэ 247, 283 М Магсаржав САА 24 • Мальт 80 Мандалговь 21 Мандах 111 Манж 5,41,42,183,247 Манжуур 134,156,221,234,247,354 Манж-Түнгүс 189,221,229,246, 247,250,255,292 МанжЧинулс 5,41 Майхантолгой 129 Манлай 31,111,112 Манхан 17,23,34,37,69,70,72,75, 92,93,94,161 Марцхоолой 96 Месопотами 172,206,223 Минусын хотгор 136,139,150-155, 158-161,164,165,209,336,344, 346,349 Мисир 189 Могойн шинэ ус 339,342, 343 Можоогийн хад 38,47,99,100,107 Модотхархяр 38 Модтойтолгой 36,122,123,124, 125,126,168 Мойлтынам 8,15,51,52,75,76,77, 78,81, 105,106,108 Монгол 5-28,145,146,150-156,158­ 166,191,167-169,171-173,175, 176,179-181,183,184,186,187, 189,193-195,197,217,225,227­ 231,235,238,240,242-244,246, 247,275,288,292,293,306,312, 313,315,316-318,320,327,331, 343,344,346,349,350-359,364, 365,370,374,376,378-380 Монгол Алтайн нуруу 18,36,39,45, 68,69,72,73,75,93,119,168, 331 МонголАрдУлс 13,14 Монгор 274 Москва 316 Мориндаваа 26 Моринтолгой 24,240 Мохэ 353 Мөнгөнморьт 19,21,25,26,329 Мөнгөт цахир 38 Мөнххаан 86, 89, 129, 131, 173 Мөнххайрхан 162 Мөөмт толгой 306 Мөрөн 22,30,119,120,146,380 Мөргөцөг 91 Мөстсум 17, 20, 129, 162 Мувань 259 Мумэ 298,306,355 Мунауул 291 Муюн 350 Мүгель 194 Мэй-ли-зи 378 Мэнгу шнвэй 358, 359 Мэнгүли 379 Мэнъу 352 Мэргид 378 Н Наймаатолгой 23,24 Найман 247, 376 Налайх 30,329 Нанхиад 308, 310, 313, 315, 318, 320, 325,350,352, 353,355, 356,359, 378, 379 Наньшань 202 Нань шивэй 351 Наньчуань уул 290 Наран сум 22,35,179 Наран толгой 19 Нарийн гол 8, 45, 58, 59, 60 Нарийндэл 38 Нарийн хоолой 26 Нахиугийн манхан 349 Нирун 49,288,290,292 Ниучи 378 Нобуй шивэй 352 Новосибирск 16-19,178,329,331, 343,357 Ногооннуур 28,343 пэрийн хэлхээс Ноёнуул 12,13,14,21,23,54,215, 217,226,234,236,242,243 Ноёнсум 13,35,37 Номгон сум 25,111,172,233 Номхондалай 156,159,280 Норовлинуул 91,101,108 Нукуз 194, 355 Нууруудын хотгор 45 Нүхтийнам 24,119 220,239,251,255,292,317-319, 328,343-345,348,353,368 Орхон-Енисей 28,29,54,239,279, 280,326,327, 340 Отузтатар 354 ОХУ 8, 18, 73, 95, 98,103, 139, 148, 154, 177, 355,374 Оцон мааньт 15, 66, 69, 72 Оньтолгод 24 Оюу толгой 111 Ө Обар 304 Обь 80,95 Өвгөнт 29, 38, 182 Овоот 8, 16, 44, 107, 108 ӨвөрАзи 15,65 Овоот толгой 90 Өвөр Алтайн говь 46 Огор 318 Өвөр Байгаль 9,47,52, 54,121,138, Огуз 321,322 141 ОйрхиДорнод 206 Өвөрбулагийн хөх толгой 29 Ойхор 333 Өвөр Кавказ 189 Окунев 138 Өвөрбайгал 78,114,124,158,179 Олгойт 38 Өвөр Монгол 127,130,134,137, Олонбайшин 13 191,215,220,232,236,247,249, Олоннуур 17,69,70 259,262,264,267,275,318,364 Олхонуд 378 Өвөрхангай 8,15,17,18,21,22, 24, Онги 108 30,31,34, 35,37,38,39, 46, 48, Онгийн гол 45, 233 51,52,66,69, 70,71,75,76,81, Онгонсум 109,111 86, 87,93,105,106,107,111,114, Онгуд 368, 379 118,119,122, 129,135,141,153, Оннигууд 247 162, 168, 170, 173, 176, 178, 343, Онон 21,50,75,108,129,171,250, 349 261 Өглөгчийн гол 107 Ордос 136, 137, 154, 155, 162, 164, Өглөгчийн хэрэм 9, 30 192, 196,204, 209,211,213,220, Өлзийт сум 34, 35, 58, 59, 75, 78, 179 225,241,242,263,264, 273,320 Өмнөговь 8, 15, 16, 17,18, 22, 25, Орду Балык 28, 337, 345 35, 37, 38, 46, 58, 65, 66, 69, 72, Оренбург 114,120 75, 81,86, 88,107,111,112,113, Орогнуур 15,69,82 130, 135, 154, 162, 163, 168, 171, Орос 11,12,18,19,25,28,39,41,45, 172,233 46, 49,50,51,54, 55,66, 72,81, Өмнөд Ази 65, 66, 72 96,98, 126, 142, 145, 160, 193, ӨмнөдАраб 189 197,217,236, 323, 324, 329, 331, ӨмнөдЕвроп 189 332, 334, 340 Өмнөд Монгол 261 ОросынАлтай 117, 144 Өмнөд Сибирь 55, 71, 78, 122, 123, Орхон 8,9,11,12,14,15,17,36,38, 124, 155, 164, 179, 242, 254,346 52,69, 70,71,75,76,78,79,82, Өмнөд Хүннү 56,220-224,227,232, 105,108,119,120,121,128,142, 233,235,237,241,251-253,255,' М о н ю л ҮЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ Өмнөд Хятад 307,308 Өмнөд Ци 287,296,307,309,311 Өмнөд Энэтхэг 65 Өмнөдэлгэр сум 329 Өнгөт 19, 325 Өндөрдов 25 Өндөрсант 34,164 Өндөршил 21 Өндөрширээт 36 . ӨрнөдЕвроп 81 • Өрнөд Туркестан 197 Өтүкэн 322 Өтөгү 379 , П Паалуу 39, 48, 168, 182 Пазрык 158, 159 Пакистан 223, 284 Памир 149, 159 Паннон 223 ПарфиКушан 221 Пасхи 280 Перс 184,222,366 Пи 360 Пилоу 291 Пиличжэнь 298 Пинчен 198,262,264,265,284,296, 300 Пинянь 224 Пицзе 360 Пово Шивэй 352 Пулулюй 291 Пунцаговоо 118 Р Рашаан дэрсний орд 33 Рашаан хад 8, 16, 35, 36, 38,46, 47, 72, 75,76,77, 78,81,93,98, 99, 103, 105, 106, 107, 108,122 Рим 304 Ринченлхүмбэ 19 Ром 189, 202, 208, 214, 223 Руни 328,342 G Саалтийнагуй 39,46,93 Сабей 189 Сагилсум 29,47,93,96,99,107,173 Саглы-Бажи 149,165 Сагсай гол 17,86,87 Сагсайсум 343 Сайнцагаан сум 30 Сайншанд 58 Сайхан сум 342 Сайхэчжи 352 Салбар уул 30 , Салхит 24 Салхитын шуудууны зост 36 . Самарканд 202,206, 369 Самоед 316, 345 Санкт Петербург 280 Сармат 206, 207, 222, 228 Сартуул 206 • Сарыг Булун 330 ’ Сахалины арал 84 СаянАлтай 114, 116, 119 Саянтуй 133 Саяны нуруу 217, 344 Сеянто 319 Си 40, 354, 358 Сибадуй 236 , Сиби 246 Сибирь 52, 53, 73, 76, 80, 106, 124, 131,137,139,149,180,189 Сиваньдан 360 Силла 366 Синьцзян 210 • Синцун 134 СириАрамей 189 Сихоудоу 59 Сихү 184, 186, 189 Сихай 313 Скандинов 68 Скиф 189,206,207,228 Со 315 Согд 202, 206-208, 211, 213, 223, 239, 283, 284, 337, 342 Соёны уул 98, 114, 129, 254, 336 Солби уул 24 Солонгос 18, 22, 34, 39, 48, 131, 158, 163,206,238,297,318, 360,373­ 376 Сонгиносум 118 Сонгино уул 15, 25, 75, 330, 331 Нэрийн хэлхээс Сугуянь 295, 307 Суйюан 158,273 Сугуян 291 Суман гол 38 Сунгар 354 Сүйбү 194,195 Сүйулс 272,318,319,351,352,360 Сүмтийн тойром 374 Сүн улс 297,309 Сүнпань 274 . Сүүжийн булаг 21 Сүхбаатар 16, 18, 24, 34, 44, 75, 81, 86,89,103,109,111, 112, 128, 129, 130, 131, 164, 173,374 Сүхи 259 Сыгэ 320 Сыр-Дарья 155, 202 Сычуан 14 Сэлбийн гол 23 Сэглэлтийн улаан 31 Сэлэнгэ аймаг 24, 31, 75, 99, 105, 114, 121 Сэлэнгэмөрөн 9,14,17,75,79,108, 121, 129,141, 142, 171,328,233, 302, 342, 336 Сэлэнгийн бичээс 339 Сюйбү 194 Сюйлянти 194 Сюннү 186, 187 Ся 184, 186, 230 Сяньби 9,40,48,49,54,219,221, 223, 246,249-259, 262, 270, 271, 274-282, 285, 286, 287, 292, 293, 294, 311,317,350-353, 359, 364 Сяожучжэ 352 Сяцзядян 138 Т Таацын гол 45 Табгач 350 Тагар 154 Тагнынуул 321 Тагт 34 Таймыр 67 Тайчууд 378 Тайхар чулуу 15,34, 38 Тайюань 198 , Таласгол 213 . Таласынхөндий 214 Талын улаан балгас 9,30,368 Талынухаагийнац 38 Тамгаж 249 Тамир гол 15,^55 Тамсагбулаг 8, 16, 43, 86, 89, 91, 102, 107, 108 Тан улс 40, 273,351-354, 356, 358, 361 Тангад 184,223,238,268,274 Тантань 353, 354, 353, 354 Таошуй гол 269 Тарвагай 213 Тарвагатай 24,223,251,254 Тариалан 117 Тариат баг 140 Тариат сум 22,26, 28,34,50,52 Тарйатын дөрөлж 38 Таримын сав 337 Тасуул 21 Татаби 353 Татар 194,195,354,359 Таугас 249 Тахилын ус 32 Тахилтын завсар 226 Таштык 339 Теле 272,339 Терат 378 Тигр 206 Тоба 40, 49, 54,210,246, 247,249, 250, 257, 258,261,267,268,270, 273, 274, 279, 280, 350 Тоба Вэй 40, 54, 249, 264, 270, 350 Тогоон 269,278, 350 Тогоон улс 270-272 Тогтохын шил 38, 168 Тойн гол 26 Тойромнуур 130 Токуз огуз 334 Толбо нуур 17 Толжийнбоом 35,121 Тонхил сум 37 Торонто 134 Тосонцэнгэл 142 Тост-Өтгө 34 Тохар 202,206 МОНГОЛ УЛСЫН TiYX. I БОТЬ Төваймаг 17,19,20,21,22,24,25,26, 243,250,274,280,350,352-356, 27, 32, 34, 36, 38,52,75,86,93,99, 358-361,369 105,111,114,128,129,140,154, Тэвш 15, 22, 23, 35, 36, 37, 52, 119, 168,226,233,240 125, 135, 162, 168, 170, 176, 178, Төв Ази 9,15,16,20, 30,33,41,42,43, 182 45,48,49, 51,52,53, 56,65,71,72, Тэлмэн 117, 146 76, 80,89,103,106,108,119,120, Тэлэ 288 124, 137, 152,155, 158-162, 167, Тэмекү 291 183,186,189,190, 193,194, 197, Тэмээн чулуу 22, 96, 118, 122 200, 201,210,217,225,-226, 228, Тэнгэруул 196,206,369 229, 236,237,246,255,262,264, Тэрэлжийн дөрвөлжин 25 Тэрэмхад 38 267,270,274,279,350,353,358, 359,361 Тэсийнгол 171 ТөвМонгол 158 Тэхийн хөтөл 38 Төгрөгширээт 112 Тюргеш 321 Төгсийн өвдөг 26, 30 Тянь-Шань 154, 159 Төмөр цорго 29, 35 Тяочжи 206 Тува 9,47, 114, 119, 120, 122, 123, У 124, 144, 145, 148-161, 164,196, Увс 8, 22, 23, 27, 28, 29, 34, 36, 38, 227 47, 86, 93, 96, 99, 107, 113, 114, Туект 151 116,117,118,122,123,130,133, Тулгатгацаа 26 162,164,168, 173,176, 177 Тулюй 360 Угор 316,345 Тунгус 183 Угро 236 Туран 239 Угро-Фин 187 Турк 328 Угро-Чуваш 222 Туркестан 370 Утрожан 223 Турфан 210,232,269,369 Удьяна 311 Туул гол 11, 12, 13, 17, 20, 24, 26, 34, Ужохету 291 50, 68, 75, 103, 108, 129, 140, 142, Уйгар 9, 28, 29, 33, 40, 42, 48, 50, 54, 171,240,368 353,358,369 Тушаат 38 Украин 15,47,114 Түвшинширээ 128 Улаанбаатар 12, 13, 15-23, 24,25, Түвэд 12, 19, 184, 206,229,238, 273 34, 50, 68, 75, 121 Түвэд уул 38 Улаангом 22, 117 Түгүхүнь 247, 249, 250, 257, 268, Улаан-Үд 133,141,233, 355 272-274, 280 Улаан овоо 38 Түгэ 195 Улаан үзүүр 20 Түйн гол 19, 45, 78, 79 Улаан-Уулсум 19,121 Түмэд 220,261 Улаан хад 20, 34 Түнгүс 376 Улаан хус 28, 93, 97 Түргэнсум 117 Улгу 378 Түргэний уулс 99, 168 Улиастайнгол 38,93 Түрк 30 Улоху 352 Түрэг 9, 13, 15, 23, 25, 26, 27, 28, 30, Улужин 291 40, 42, 48, 49, 50, 54, 55, 56„ 183, Улянха 378 186, 189, 197, 222, 227, 230, 240, Нэрийн УмардАзи 15,80,81,89 УмардАмерик 67,68,80,106 УмардВэй 290,310 УмардДи 36,184 УмардИран 206 Умард Кавказ 9, 47, 120, 156 Умард Монгол 79 Умард Хүнну 49, 220-224, 227, 235, 237, 251 УмардХятад 71, 162,190, 219, 224, 242, 249, 255, 263 , 274 УмардЦи 351 Умард Энэтхэг 311 Умард Янь 298 Уми 311 Унгар 20, 21, 24,189,223 Урад 220 Урал 67, 98, 150, 155, 183,187, 197, ү 222, 223, 254 Уранхайрхан . 18, 59 Урарат 189 Урд мэлхий 28 ______ Урдтамир 17 Устай Бургастай 86, 89 Устайндэнж 102, 107, 108, 173 Устын ам 131 Усть-Канск 70 Усть каракол 70 Усугу 352 Усьткан 73 Уулын Алтай 114 Уургийн гол 144 Уушгийн өвөр 20,120,146,176 Ухуань 40,211,213,215-217,221, 223, 234, 246, 247, 249, 250- 252, 257,258, 266, 274, 352 Уцзи 290 Уюан 301 Уюн 299 Уянга сум 24, 93 Уянгын үзүүр 36, 168 Үенч 152,176 Үзүүрхөх хад 182 Үзүүрцохио 122 Үлдэнтийн орой 38 ХУ Л Х У Э С Yi элцэг 38 Ү( н 197,202,206,207,211,213,255, 280 Ү\ энт 38,182 Ү\ эгнуур 99 Үч е 213 Ү1 ань 282 Ф' Ф Ф Ф Ф Ф Ф Ф Ф Ф Ф »ган 206-209,228 19, 126 шянди 11,12,50 |ицин 291 :нц 25,41,45,49,55,77,79,103, 223 [о 298 )уюй 360 ючуань 270 ычэн 269,271,272 >й 255 Хг 1гатын завсар 23 _[уул 31 Хавцгайт 168 Хавцгайтын ам 38,135 Хадаасангийн балгас 361 Хадүзүүр 8,38,47,93,96 Хайлантын гол 144 Хайрхан сум 26 Хайрхан уул 26, 142 Хакас 73,157, 196 Халзанбулаг 38 Халзанхошуу 129 Халиутайн орд 33 Халиф 356 Халх 33,233 Халх гол 13,81,108,111 Халтарын дэнж 176 Хамаг Монгол 356 Хамниган 42 Хамуут 38 Хана уул 26 Ханбогд сум 69,111 Хангайннуруу 15,21,45,68*98,114, 129,193,205,210,220,234,251, 255,279 МОНГОЛ ҮЛСЫН ТҮҮХ. / воть Хангайуул 14,19,222 Хангал гол 26 Хангидайнхад 29 Хандгайт 168,182 Хантай 79,131,138,189,143 Хануй баг 114 Хануй гол 114,118, 176 Хан хад 22 Хань 199-201, 203, 206, 208, 210­ 214,216,218,230,231,-239, 244, 250, 274,280 Ханхөхийн нуруу 168 Ханьюнь 184, 186 Ханчинхошуу 137 Хараа гол 21,23 Хар Аргалант 31 Харашар 221 Хар бухын балгас 9, 30, 33 Харгайтын ам 38 Харлиг 369 Харуултолгой 39 Харайраг 38 Харбалгас 9,14,28, 50 Хар дэлсийн үзүүр 38 Хар мөрөн 354 Харнарт 38 Хартэнгис 150,158,164,179, 206 Хар уул 39 Хар ус 39 Хар ус нуур 17 Хар үзүүр 35, 38 Хархад 46 Хархираагийн гол 117 ХарХорум 12,14,21,31,32,33,55, 193,232 Хархоринсум 15, 17, 26, 31, 51, 69, 70, 75, 76, 78, 105 Хар хөндийн наран 38 Хар Хятан 368, 369 Харчулуу 177 Хар Шаар 297 Хар ямаа 39, 168 Харямаатуул 75 Харцагаанус 38,122,123 Харгантынам 38 Хасар балгасан 13 Хатангол 184,263 Хатан суудал уул 87 Хатуугийн уул 34 Хашаатсум 23,26 Хионит 318 Хиргис 369 Хиргист хоолой 24, 31 Хияд 194, 195, 356, 359 Хиян 194, 195 Хишиг-Өндөр 29 Ховд 8,17,18,20,23,26,27,34,35, 36, 37, 38, 58, 69, 70, 72, 73, 75, 81,92,93,94,95, 114, 116, 125, 129, 152, 161, 171,176,182,226 Ховдгол 17 Хожуу Янь 259 Хойдтамир 17 Хойд үзүүр хөх хад 37, 162 Хойд цэнхэрийн агуй 8, 34, 35, 52, 92, 94, 95, 105 Хойд цэнхэрийн гол 69 Холтостнуга 140, 143, 144, 178 Хонгиогийн алаг чулуу 171 Хонгиогийн гол 17 Хонгиогийн хөх хошуу 26 Хонгор 24,31,111 Хонгоржин 168 Хоо үзүүр 38 Хорезм 206, 369 Хос орд хот 370 Хор 274 Хорхог 274 Хотан 221,269,270,273,369 Хотон 168, 238 Хотонтсум 28,50 Хөвсгөл 19, 20, 24, 26, 29, 32, 35, 36, 38,47,68,75,99, 105, 114, 116, 119, 120, 121, 122, 123, 126, 146, 150, 146, 150, 164, 168, 171, 176, 177 Хөвсгөл нуур 38,129 Хөлөн нуур 379 Хөрөөгийн үзүүр 35, 119, 182 Хөтөл өтөг 38 Хөхнуур 184,205,238,268,269,271, 272,274,350 Нэрийн хэлхээс Хөхтолгой 38 Хөххот 191,204,215,262,273,299, 370 Хөххөтөл 34 Хөшөөнтал 22,27,119, 176 Хөшөөнө ухаа 33 Хөшөөтийнхад 125 Хөшөө Цайдам 26, 30 Ху 56, 183, 184, 186, 187, 280, 364 Хуантоу шивэй 352 Хуаншуй гол 364 Худгийн ам 24 Худгийн толгой 24, 226 Хужир нуга 144 Хужирт 21,23,29,35,38 Хужиртсум 22, 24, 26, 34, 129, 153 Хулдсум 16,58,134,177,178 Хулман нуур 17 Хулюй 290 Хуна 223 Хунь 321 Хуянь 194,222 Хустайн нуруу 130 Хурх 98 Хурхын гол 22, 30 Хутагуул 23,26 Хутаг-Өндөр 25, 75, 79, 128, 129, 131,132,135,138,139,140,142, 143,178 Хуудасныорой 37 Хүйтэн булаг 111 Хүйтнийгол 33,121 Хүн 186,187 Хүнн 225 Хүннү 9,12,13,15,23,24,25,31,33, 39,40,42,47,48,49, 54, 55,56,77, 98,133,137,138,141,183,184, 187-190, 192-199,203-206,208­ 215,217,218,226-235,237-245, 251,253,255-260, 262,265, 266, 268,270, 274, 276-278, 280, 350, 354,355,358,389 Хүнүйгол 23,24,54,225 Хүнхцахир 38 Хүнюй 184,186, 196 Хүрхрээгийн ам 21 Хүрхэнуул 21 Хүрэн хадны үзүүр 38 Хүрээндов 25 Хүүхдийновоо 36,122, 123, 124 Хүүшийнхөтөл 24 Хэбэй 204,361 Хэвтүүл 134 Хэдахэ 360 ХэляньБобо 225 Хэнтий 8,13, 16, 18, 19,21,22,24, 25, 26,30, 31, 32, 34,35, 36, 38,44,47, 68,72,75,77,81,83,86,93,98,99, 103,105,106,108,113,114,119, 121, 122, 128, 131, 136, 138,146, 154,163,170,173,226, 250,261, 279 Хэнтийннуруу 98,114, 234 Хэрлэн барс 9, 30 Хэрлэн баян улаан 103 Хэрлэнгол 13,14,22,30,31,32,43, 44,50, 52,75,81,83,90,91,102, 103,108,129,138,171,233,244, 366 Хэрлэнгийн тэрэлж 13 Хэрэгсүүрийндэнж 118 Хэрэгтийнам 38 Хэрээуул 81, S3 Хэсэгбайшин 13 Хэси 225 Хэцзэ 352 Хэшүйкү 291 Хягас 209,213 Хядагийнэх 119, 150 Хянганы нуруу 234, 246, 250, 251, 168,225,261,274,354,355,359 364 Хянюй 184 Хяньюнь 184,186 Хярсуүдэрт 38 Хяргас 118 Хятан 9,15,23,30,40,41,48,50,54, 77,98,250,360,361,363-367 Хятад 14,39,40,41,42,49,54,55,56, 59,76,130,135,137,142,158,178, 184,186, 187, 188, 193, 196, 198, 199,202-214, 217,218,222-224, 228,230-233,235,237-239,241, 242,244,255-260,262,265,266, Монгол ҮЛСЫН ТҮҮХ. I БОТЬ 268,271-275,280,283,350-353, 358,360,361, ц Цагаанагуй 8,18,39,46,58,60,64, 69,93,105 Цагаанарал 233 Цагаанасгат 176 Цагаангол 34,36,99,125,168,177,179 Цагаанди 184 . Цагаандэнж 20 Цагаан магнайн агуй 93 Цагааннуур 121 Цагаан-Овоо сум 25 Цагаанолом 121 Цагаан-Өтөг 38 Цагаансай 117 Цагаансалаа 8,39,47,93,105,119, 125,168,171 Цагаан суврага 111 Цагаанус 39 Цагаануул 29,240 Цагаан хайрхан 113,173,331 Цагаан хаалганы агуй 46 ЦагаанХүннү 223 Цагаан хэрэм 158,247,368 Цагаанчулуу 34,38 Цайли 196 Цамбагарав 36 ЦаоВэй 262,274 Цахар 162,261 Цахир 29,38,122,123,125, 176 Цахиурт 16 Цахиурт-Алтач 145 Цахиуртынхөндий 8,18,46,58,66, .72 Цацынэрэгг 118,176 Цзиньулс 41,188,239,251,262,270, 271 Цзюйкүй 195 Цивү 291 Циляныиань 240 Цинулс 188,191,192,230,231 239 Цогтсум 24,31 Цоорхойнагуй 93 Цуфу 291 Цэнгэлсум 20, 28,146,177 Цэнгүүнжавын их, бага муна 36,122 Цэнхэрийнгол 17 Цэнхэрийн голын хэрэм 25 Цэнхэрмандал 26,102,107,108,113, 131,173 Цэнэгтийнам 34 Цэцэн вангийн хошуу 130 Цэцэрлэг 29,36,75,122,168,171,176 Цээлсум 35,179 Цюлин 195 Цян 268,269 Ч Чаатас 348 Чанань 197,202,212-214,216,218, 224,234,351 Чандганатал 22 Чандмань 152,153,156,158,159,165 Чандшньсум 23,35 Чандманьуул 19,22,23,133,146-159, 165,168,169,171,174,177 Чандманхарүзүүр 8,47,93,94,95,96 Чжуки 195,215 Чжүншань 264 Ченло 261,262 Чехословак 25,26 Чеши 210 Чжао 190,224,260 Чжоу 187,282 Чжаосинь 233 Чигээгнийгол 117 Чижин 291 Чик 321,336 Чилурин 291 Чилэгол 281 Чин толгойн балгас 9,368 Чита 84, 162 Чихэнагуй 18,46,69,81,82,106 Чойбалсанхот 81,90,91 Чойбалсан 16,25 Чойр 327 Чонос 194,195 Чуваш 223 Чуй мөрөн 369,370 Чулуутгол 37,38,52,122,124,125, 168,182 Чулуунагуй 70 Нэрийн хэлхээс Чуфу 296 Чэнь Чжоу 377 Ш Шаазан хот 9,33 Шандуугол 262 Шандүн 204 Шан-Инь 186 Шанхай 234,239,241,266,286 Шаньбэй 352 Шаньси 220 Шаньшань 221 Шарбулаг 38 Шар мөрөн 184,102, 204,225,250,263, 269,273,364,367 Шархадныдэнж 15 Шарынгол 121 Шатарчулуу 119,129,150 Шато 379 Шендү 206 Шэнь мода шивэй 351 Шеүсянчен 213 Шивэй 40,250,351-359, 363 Шивэртийнам 22,24,118,119,121, 150,176 Шивээтулаан 26 Шилийнгол 261 Шилкагол 210 Шилишань 134 Шилүүстэй 115 Шимали 380 Шинжан 142, 369 Шинэгазар 67 Шинэжинст 58,81 Шинэ-Идэрсум 116,162 Ширгэн 118 Шишкиний хясаа 95 Шовгорзараа 38 Шовгорхад 38 Шофань 204,217 Шувуутайн голын хэрэм 25 Шумер 189,239 Шунхлай 21,22,26,34,153 Шурангын улаан хад 93 Шургахынам 146 Шүндэ 224 Шэньси 220 Эгийн гол 22, 25,75,79,128,129, 131, . 132,133,136,139,140,142,143, ’ 144,178 Эдиз 338 Элам 189 Элжигин 379 Эмгэнтийн балгас 368 Эмгэнтхошуу 128,132,140,143, 178 Элулс 319 Эллин 284 Элстхөтөл 129, 140 Эльба 47,114,120 Энэтхэг 65,156,159, 172, 186,189, 196, 197, 206, 223 Эргүн 210,250,261,354,355,359 Эрдэнэзуу 28 Эрдэнэсум 17,25,81,83,103,108, 111 Эрдэнэбүрэн сум 17,26,36,37,125, 171 Эрдэнэмандал 22,23, 24,27, 33,114, 118,119,146 Эрдэнэсант 168 Эрдэнэхайрхан 134, 178 Эрдэнэцагаан 111, 129 Эрдэнэцогт 119, 129, 150 Эрмай 291 Этрури 189 Эрчис 95, 370 Эфталит 223 Эхэн хүзүүвч 38 Ээзгийтийн хужир 24 Ю Юань 41 Юань Вэй 264-267 Югянь 220 Юеху 298 Юйвэн 364 Юйвынь 247,250,257,259,261,274 Юйлин 263 Юймыгуань боомт 207 Юншээбү 261 Юньчжун 220,263 Товчилсон үгийн ж агсаалт SA SH SE SM SMu ШУАМ ШУА СА СЭ ДЦС АО Материалы МОНК МИА СМИКЭ Л М УБ СПб МЗТСХЭ ТХГБСХ ШУАХ — Studia archaeologica - Археологийн судлал - Studia historica - Түүхийн судлал — Studia etnologica - Этнографийн судлал - Studia Mongolia - Монгол судлал — Studia museologica - Музей судлал — Шинжлэх ухааны академийн мэдээ — Шинжлэх ухаан амьдрал — Советская археология — Советская этнография - Дорно дахины судлал — Археологические открытия — Материалы Комисии по исследованию Монгольской и Танну-Тувинской народных Республик и Бурят-Монгольской АССР — Материалы и исследования по архелогии СССР — Советско-Монгольская историко-культурная эксдедиция — Ленинград — Москва — Улаанбаатар — Санкт-Петербург — Монгол-Зөвлөлтийн түүх, соёльщ хамтарсан экспедиц — Түүхийн хүрээлэнгийн гар бичмэлийн сан хөмрөг - Шинжлэх ухааны академийн хэвлэл