TARIM ve CEVRE

A N A D O LU Ü N İVERSİTESİ Ç e v r e S o s y o lo jis i D r . Ğ ğ r . Ü y e s i O y a B e k la n Ç E T İ N Y a z a r la r BÖ LÜ M 1 D r.Ğ ğ r.Ü y e s i H a v v a E z g i D O Ğ R U bö l ü m 2 _____ BÖ LÜ M 3 BÖ LÜ M 4 D r .Ğ ğ r .Ü y e s i D u y g u K A Ş D O Ğ A N D r . Ğ ğ r . Ü y e s i M ü jg a n H A C I O Ğ L U D E N İ Z . D r . Ğ ğ r . Ü y e s i E s in C a n d a n D E M İ R K O L BÖ LÜ M 5 _ _ _ _ _ D r . Ğ ğ r . Ü y e s i O y a B e k la n Ç E T İ N B Ö LÜ M 6 ____ D r.Ğ ğ r.Ü y e s i F e rd a U Z U N Y A Y L A BÖ LÜ M 7 ______ BÖ LÜ M 8 D o ç .D r. F u a t G Ü L L Ü P IN A R D o ç . D r . S ib e l G Ü R B Ü Z O Ğ L U Y A L M A N C I A N A D O LU Ü N İVERSİTESİ t .c . a n a d o l u ü n iv e r s i t e s i y a y in i n o : 4 0 26 AÇIKÖĞRETİM Bu f a k ü l t esi YAYINI no :2808 k i t a b ı n b a s ı m , y a y ı m v e s a t ı ş h a k la r ı A n a d o l u Ü n iv e r s it e s in e a ittir . “ U z a k t a n Ö ğ r e t i m ” t e k n i ğ i n e u y g u n o l a r a k h a z ı r la n a n b u k i t a b ı n b ü t ü n h a k la r ı s a k lıd ı r . İ lg ili k u r u l u ş t a n iz in a l m a d a n k it a b ı n t ü m ü y a d a b ö l ü m l e r i m e k a n ik , e l e k t r o n i k , f o t o k o p i , m a n y e t i k k a y ı t v e y a b a ş k a ş e k i l l e r d e ç o ğ a lt ı l a m a z , b a s ı l a m a z v e d a ğ ı t ı la m a z . C o p y r i g h t © 2 0 2 0 b y A n a d o l u U n iv e r s it y A ll r ig h t s r e s e r v e d N o p a r t o f t h i s b o o k m a y b e r e p r o d u c e d o r s t o r e d in a r e t r ie v a l s y s t e m , o r t r a n s m i t t e d in a n y f o r m o r b y a n y m e a n s m e c h a n i c a l , e l e c t r o n i c , p h o t o c o p y , m a g n e t i c t a p e o r o t h e r w is e , w i t h o u t p e r m i s s i o n in w r i t i n g f r o m t h e U n iv e r s it y . Ö ğ r e t im T a s a r ım c ı s ı D o ç . D r . N u r a y İ s l a t in c e G r a f i k T a sa r ım v e K a p a k D ü z e n i P r o f . D r . H a l it T u r g a y Ü n a la n D il v e Y a z ım D a n ı şm a n ı Ö ğ r . G ö r . D r . S e v g i Ç a lı ş ı r Z e n c i Ö l ç m e D e ğ e r l e n d ir m e S o r u m l u su A y h a n T u fa n G r a f ik e r l e r A y ş e g ü l D ib e k G ü lş a h K a r a b u lu t D iz g i v e Y a y ım a H a z ı r l a m a A r z u E r c a n la r B e y h a n D e m ir c io ğ lu G özde Soysever Y a s in N a r in H a lil K a y a N ih a l S ü r ü c ü H a n d a n A tm a n D il e k Ö z b e k ç e v r e s o s y o l o j is i e -i s b n 9 7 8 -9 7 5 -0 6 -3 8 1 5 -2 Bu k ita b ın tü m h a k la r ı A n a d o l u Ü n i v e r s i t e s i ’ n e a ittir . E S K İ Ş E H İR , T e m m u z 2 0 2 0 2 3 9 5 -0 -0 -0 -2 0 0 9 -V 0 1 ■ İ ç in d e k ile r M o d e rn Ç e v re M o d e rn K u r a m la r ı B ilim ve D oğa G i r i ş ............................................................... 3 Çevre So syo lo jisin in Ort aya Çık ışı: Yen i Ek o lo jik Parad igm a ............................. 3 İnsanın İst isn ailiğ i Par ad ig m ası.......... 4 Yen i Ek o lo jik Par ad ig m a..................... 5 Ek o lo jik M o d ern leşm e ve Sü r d ü r ü leb ilir K a lk ın m a ....................................................... 6 Ek o lo jik M o d er n leşm e Teo risi ........... 8 Ek o lo jik M o d er n leşm e Teo r isin e G i r i ş ............................................................... 29 Doğa Tan ım lar ı ve İn san -Do ğ a İlişk iler i .... 31 Kü lt ü rel Eko lo ji ................................... 32 Do ğ an ın Ü r et im i ................................. 32 Yen i M a t e r y a liz m ................................ 34 M o d ern Bilim in Or t aya Çıkışı ve Ot o r it esi . 36 M o d ern Bilim in Bilgisi ........................ 37 M o d ern Bilim d e Doğa ........................ 39 40 Yö n elt ilen Ele şt ir ile r ........................... 9 M o d ern Bilim in Eleşt ir el İn celem eleri ....... Derin Eko lo ji ................................................ 10 " İki Kült ür" ün Tan ım ı .......................... 42 Derin Ek o lo jin in Ele şt ir isi................... 11 Bilim in Dili ........................................... 42 Ek o lo jiye Po lit ik İkt isat Yak laşım ı .............. 12 An t r o p o sen v e B i l i m .................................... 43 M e t ab o lik Yar ık T e o r isi....................... 13 Koşu Bandı Ü ret im Teo r isi ................. 14 Ek o lo jik Kr izlere Dü n ya Sist em i Yak laşım ı .............................................. 15 Ek o f e m in iz m ................................................ 17 Ekof em inizm İçindeki Farklı Yaklaşım lar... K e n tle ş m e , B Ö LÜ M 3^ 18 " T a rım S a n a y ile ş m e v e Ç e v re G i r i ş ............................................................... _ v e Ç e v re . 53 G i r i ş ............................................................... 75 Ken t leşm en in Tan ım ı ve Tar ih çesi ............. 53 Gelen eksel Tar ım d an M o d ern Tar ım a: Kent leşm enin N e d e n le r i..................... 55 Tar ım T a r i h i .................................................. 76 Tarih sel Sü reçt e San ayileşm e ..................... 56 Ken t leşm e San ayileşm e ve Çevre Et k ile şim i...................................................... 58 Kent leşm enin Or t aya Çık ard ığı So r u n la r ................................................ 59 Ken t leşm e ve Çevre So r u n lar ın ın İklim Değ işik liğ i İlişkisi ....................... 78 78 Tar ım ve Çevre So ru n lar ı ............................ 79 İklim D e ğ işik liğ i................................... 81 To p r ak Kir liliğ i ..................................... 81 Sü r d ü r ü le b ilir Kalk ın m a, Sü r d ü r ü leb ilir 60 Ken t leşm e ve Küresel Isınm a Teh d id i ................................................. Tar ım d a Yeşil D e v r im .......................... Tar ım ve M o n o k ü lt ü r ......................... 62 Tar ım ve B iy o ç e şit lilik ................................. 83 Sü r d ü r ü le b ilir T a r ım ............................ 85 Biy o çeşit lilik ........................................ 86 Tar ım d a Biyo çeşit liliğ in Ön em i ......... 88 Genet iği Değişt irilm iş Org an izm alar (Gd o ) ... 88 Or g an ik T a r ım .............................................. 91 K e n tle ş m e , S a n a y ile ş m e v e Ç e v re 3 Keleş, R., H a m a m c ı C ., & Ç o b a n A. (201 2). Çevre Politikası. im ge K itabevi. Ö zdem ir, Z . ve Ö zekicioğlu, H . (2006). K entleşm e ve Ç evre S orunları, Süleyman Demirel Üniversitesi IlB F Dergisi, 11(1), 17-30. Şen, G ve Özer, Y.E. (2018). Ü niversite Ö ğre nc ilerin in İk lim D eğişikliği ve Ç evre S orunları K o nu su nd ak i F arkınd alıklarının D eğerlendirilm esi: D oku z Eylül Ü niversitesi K am u Y önetim i Ö rne ği, B E Ü SBE Dergisi, 7 (1), 66 7-688 . T .C . B ayındırlık ve İskân B akanlığı (2007). Kentleşme A lanında Sürdürülebilirlik Çözümlemesi: Yaklaşımlar, Modeller, Temel Alanlar, Göstergeler, Uygulama Örnekleri, S ürdürüle bilir K alkınm an ın Sektörel Politikalara E ntegrasyonu Projesi, K entleşm e T e m atik G ru b u 2. R apo ru , A nkara. Talas, C . (1981). Yayınları. Toplumsal Politikaya Giriş, S Tekeli, İ. (2 001). Modernite Aşılırken Kent Planlaması, İm ge Kitabevi. Tekeli, İ. (2011). Kent, Kentli Hakları, Kentleşme ve Kentsel Dönüşüm . İlhan Tekeli T oplu Eserleri-20, T arih Vakfı Y urt Yayınları. Tetik, N ., & A cun, A. (2015). T urizm Ö ğren cilerinin Küresel Isınm a ve İk lim D eğişikliği Algısı ve G örüşleri. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 8 (41 ),1 45 9 - 1476. 72 Topal, A. K. (2 004). K avram sal O la rak K e nt N e d ir ve T ürkiye’de K e nt N eresidir? D okuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 6(1), 27 6-29 4. T oprak, Z . (2012). Çevre Yönetimi ve Politikası. Albi Yayınları. T ütengil, C . O rh a n (198 4). Azgelişmenin Sosyolojisi, Belge Yayınları. U ğurlu, Ö . (201 0). K en tlerin Tarihsel G elişim i. Ö . U ğurlu, N .Ş . P ınarcıoğlu, A. K anbak, M . Ş iriner (E d.), Türkiye Perspektifinden Kent Sosyolojisi Çalışmaları içinde (ss. 60 -6 1). Ö rg ü n Yayınevi. (2 007). Climate Change: Impacts, Vulnerabilities and Adaptation in Developing Countries. B oon: U N F C C C . UN FCCC U n ited N a tio n s E n v iro nm e n t Program m e, (201 5b). Promoting Sustainable H um an Settlement Development. h ttp ://w w w .u n e p . o rg /D o cu m e n ts.M u ltilin g u a l/ D efault.asp? D o c u m e n tID = 5 2 & A rtic le ID = 5 5 (E rişim Tarihi: 10 .0 3.2020). W o rld E c ono m ic F oru m (2 018). The Global Risks Report, 13th Edition. (E rişim Tarihi: 13 .03.2020) h ttp ://w w w 3 .w e fo ru m .o rg /d o c s /W E F _ G R R 1 8 _ R eport.pdf. Yılmaz, N . (2004). Farklılaştıran ve A yrıştıran Bir M ekan izm a O la ra k K entleşm e. Sosyal Siyaset Konferansları Dergisi, 48, 25 0-26 7. ■ B ö lü m 4 ___ı Tarım ve Çevre G e le n e k s e l T a r ı m d a n M o d e r n T a r ı m a : 0 T a r ı m T a r ih i T a r ı m v e Ç e v r e S o r u n la r ı 1 2 T a rım ın g e liş im i v e ta r ım t a r ih s e l ile r le m e s i, y e ş i l d e v r i m v e t a r ı m ı n ç e v r e ile k u r d u ğ u il i ş k i h a k k ı n d a b i l g i e d i n m e O 0 E c 0 >ö) =o 2 Ç e v r e k ir liliğ in in ta r ım ü z e r in d e y a p tığ ı e tk iy i v e ta r ım ın ç e v r e k ir liliğ i ü z e r in e y a p tığ ı e tk ile r i a ç ı k la y a b ilm e S ü r d ü r ü l e b i l i r K a lk ı n m a , G e n e t i ğ i D e ğ i ş t i r il m i ş O r g a n iz m a l a r S ü r d ü r ü l e b i l i r T a r ı m v e B iy o ç e ş i t l i li k (G D O ) 3 3 S ü r d ü r ü le b ilir lik v e s ü r d ü r ü le b ilir ta r ım k a v r a m la r ı h a k k ı n d a b ilg i e d in m e 4 4 G e n e tiğ i D e ğ iş tir ilm iş O r g a n iz m a la r h a k k ı n d a b ilg i e d in m e O r g a n ik T a r ım 5 O r g a n ik ta r ım h a k k ı n d a b ilg i e d in m e A n a h t a r S ö z c ü k le r : • Ç e v r e • T a r ım • Y e ş il d e v r im • S ü r d ü r ü le b ilir T a r ım • B iy o ç e ş it lilik • M o n o k ü lt ü r • O r g a n ik T a r ım • G e n e t iğ i D e ğ iş t ir ilm iş O r g a n iz m a la r ( G D O ) Ç e v r e S o sy o l o ji si risin d e b in le rc e kişi k irli h a v a n e d e n iy le y a şa m ın ı G İR İŞ in sa n yerleşik h a y a ta geçtiği g ü n d e n itib are n doğayı k e n d i istek ve ihtiyaçları d o ğ ru ltu s u n d a d ö ­ n ü ş tü rm e ça basına girm iştir. G ü n ü m ü z e gelinceye k a d a r ya şanılan b u d o ğ a ta h rib a tı ve çevre s o ru n la rı, in sa n ın doğayı d ö n ü ş tü rm e m ü ca d e le sin in b ir s o n u ­ cud ur. Ö z ellik le sanayi de vrim i ve e n d ü strile şm e n in yaygınlaşm ası ile birlikte sınai ü re tim i küresel ölçek­ te artm asıyla o rta y a ç ık a n çevre so ru n la rı a rtık yo k sayılam ayacak b oy u tla ra ulaşm ıştır. B u sebeple g ü ­ n ü m ü z to p lu m la rın ın ç öz ü m bekleyen so ru n alanla­ rı a ra sın d a en ba şta çevre so ru n la rı gelm ektedir. K arşılaşılan çevre s o ru n la rı e k o n o m ik , sosyal ve y itirm e si ö lü m c ü l çevre o la y la rın ın ilk ö rn e k le rin ­ d e n d ir. L ite ra tü re “Ö ld ü r e n Sis” (The K iller Fog) o lara k geçen b u olay, k ö m ü r to z u ve to k sik k a rı­ ş ım ın d a n o lu şa n y o ğ u n b ir sis y ü z ü n d e n m e y d a ­ n a gelm iştir. D ö r t g ü n içe risin de b in le rc e k işin in ö lü m ü n e n e d e n o lm u ştu r. B u o la y d a n ö n ce şe hirde yaşaya n in sanlar, h a v a k irliliğ in i şe h ir h a y a tın ın b ir p arç ası o lara k g ö rm e e ğ ilim in d e ik e n h av a k irliliği gibi çevre s o ru n la rın ın in sa n sağ lığ ına o la n za rarla­ r ın ın fa rk ın a v arılm ış ve b u n a n e d e n o la n e n d ü s tri­ yel e tk e n le ri sın ırla m a k ve y a şa n a b ilir b ir çevre için m ü c a d e le e tm e k z o ru n d a k a lın m ıştır. siyasi b o y u tlu , so n u ç la rı itib ariyle ç o k lu ve e tk ile ­ •■■{ j..i şim lidir. T o p lu m la r, k a rşıla ştık la rı çevre s o ru n la rı­ n ı ba şla rd a ö n e m s e m e m e k te , m aalesef s o ru n la rın -T h in te r n e t ö n e m in i a n c a k z o rlu k la rla k a rşıla ştık la rın d a ka v­ ra y a bilm e kte dir. S a na yi ü r e tim in in y o ğ u n o ld u ğ u (h t t p s : / / w w w .b r i t a n n i c a .c o m / e v e n t / G r e a t - L o n d ra ’da, 1 9 5 2 y ılın ın A ra lık a y ın d a b ir h a fta içe- S m o g -o f-L o n d o n ) Resim 4.1 _J Ek o l o jik K e n t le r v e Ye şil En e r ji Ç evre so ru n la rın ın b ir b o y u tu d a tarım sal faaliyetlerde yaşana n değişikliklerden d a y a şan an gelişm elerden ka yn a kla nm a kta dır. D ü n y a d a k i açlıkla m ü cad ele ve a rta n d ü n y a n ü fu su n a yeterli gıda ü re tim i iddiasıyla, ik in c i D ü n y a Savaşı so n ra sın d a kim yasal gübre, y a ba ni o t ve haşere ö ld ü rü c ü ilaç k u lla n ım ı, ta rım d a m ak in e ­ leşm e ve aşırı s ula m a ile birlikte d a h a son rala rı “Yeşil D e v rim ” olarak a d lan d ırılac ak b ir tarım sal ü re tim artışı d ö n e m i yaşanm ıştır. Ü re tim i a rttıra b ilm e k için k u lla n ıla n kim yasal güb re o ran ı a rtm ış ve 1 9 7 0 ’lerin b aşınd a d ü n y a tarım sal ü re tim in in d ö rtte b irin in kim yasal güb re k u lla n ım ın d a n k a yn a kla n d ığ ı hesap lan m ıştır. K e n t­ lerdeki y o ğ u n la şm a n ın artm ası besin m a d d e le rin in ü re tim i d ü n y a n ü fu s u n u besleyem ez düzeyde kalm ası olasılığını gid erm ek am acıyla ta rım d a m akine leşm e so n u c u geleneksel ta rım d a n m o d e rn ta rım a geçilm iştir (F o to u re c hi ve Ş ahinöz, 2 01 6: 3 1 -3 3 ). B u b ö lü m d e çevre ve ta rım ın b irb irle ri ü z e rin d e y a ra ttık la rı karşılıklı e tk ile r in celen ec ek tir. T a rım sal faa liy etlerin çevre b a ğ la m ın d a y a ra ttığ ı s o ru n la r ve b u s o ru n la rın ta rım d a k i y a n sım a la rı ele alın aca ktır. 75 T a r ım v e Ç e v r e T a rım ve çevre k o n u s u beş a n a ba şlık a ltın d a ir­ ü s tü n d e asalaklık y e rin e , do ğ ay la e tk in b ir o rta k lık de len ec ektir. İlk b ö lü m d e ta rım ın ta rihse l sü reç te y a p a n b ir d e v rim o la ra k a d la n d ırır. (C h ild e , 2 0 1 4 : ge lişim i ve ta rım d a ö n e m li d ö n ü m n o k ta la rı ele 63) B ir başka deyişle ta rım a geçiş; “ insanın peşin­ den koştuğu yiyeceği artık b izza t kendisinin üretmesi” alın aca ktır. İk in c i b ö lü m d e ta rım sa l ü re tim in h e m e tk ile diği h e m d e e tk ile n d iğ i çevre k irlilik çeşit­ eylem i o lara k ta n ım la n a b ilm e k te d ir (F o to u re h c h i leri inc elen ec ek tir. S o n ra k i b ö lü m d e ise y a şa n a n ve Ş a h in ö z, 2 0 1 6 :1 5 -1 6 ). b u çevre so ru n la rıy la başa ç ık m a k için s ü rd ü r ü ­ le b ilirlik p e rs p e k tifin i ta rım başlığı ile ele a lm a k için s ü rd ü rü le b ilir k a lk ın m a ve ta rım k o n u s u ta r­ tışılacaktır. S ü rd ü rü le b ilirlik b u g ü n için o ld u k ç a J T a rım in s a n ın d o ğ a l çevreye k arşı g e rç e k le ştir­ diği ü re tk e n b ir m ü d a h a le d ir. D o ğ a ile in sa n p o p ü le rle ş e n ya yg ın b ir k u lla n ım a la n ın a sahip tir. a ra sın d a k i ilk b a ğ ı k u ra n ve iliş k in in y ö n ü n ü “S ü rd ü rü le b ilirlik ve b iy oç e şitlilik a cab a k a p ita liz ­ b e lirle y e n b e sle n m e ka ygısıdır. İn sa n , n e o litik m in yol aç tığı d o ğ a ta h rib a tla rın ı g id ere b ile cek ve d e v rim ile to p ra ğ ı e k ip b iç e re k ve ev cille ştir­ k a p ita liz m in g ü n ü m ü z d e k i d u r u m u k u rta rıc ı b ir k a v ra m m ıd ır? ” s o ru s u n a cevap a ra n a ra k s ü rd ü r ü ­ le bilirliğ in ç ok b o y u tlu lu ğ u n a d eğ inilec ek tir. D ö r ­ diği h a y v a n la rı y e tiştire re k ü re tk e n y e te n e ğ in i o rta y a k o y m u ştu r. d ü n c ü b ö lü m d e ta rım m ik ro b iy o lo ji, b iy o k im y a ve g e n e tiğ in b irlik te o rta y a ç ık a rd ığ ı b iy o te k n o lo - T a rım sal v e rim lilik ve ü re tim ü z e rin e d o ğ ru d a n jik d e v rim ile be sle n e n y e n i b ir te k n o lo jik ü re tim i etkisi b u lu n a n su la m a , ta rım d a te k n o lo jik ge lişm e­ y a n i G e n e tiğ i D e ğ iştirilm iş O rg a n iz m a la r ( G D O ) n in ilk a d ım la rın d a n birisi o lm u ştu r. Y aygın ve sü ­ k o n u s u n u ele a lm a k ta d ır. S o n b ö lü m d e ise b ü tü n rekli su la m a yerleşik y aşam ı ö z e n d irirk e n , ta rım sa l b u te k n o lo jik ve g e n e tik ile rle m e le rin y a ra ttığ ı baş ü re tim m ik ta rın d a ç o k ö n e m li a rtışla ra yol aç m ış­ d ö n d ü r ü c ü e tk id e n uzakla şılara k özellikle gelişm iş tır. S u la m a d a k i b u gelişm e e v re le rin in h e r b iri geniş ülk ele rd e a rta n sağlıklı g ıd a ta le bi ile b irlik te “m o ­ ve d a h a çeşitli to p ra k la ra ve ik lim le re yayılm a sına, d e rn ta rım d a n -g e le n e k se l ta rım a ” y ön e le re k “orga- k ü ltü r m e v sim le rin in u z a m a sın a ve h a sa t d ö n e m le ­ n ik -e k o lo jik ” ta rım ve iyi ta rım u y g u la m a la rı kav­ r in in a rtm a s ın a yol a ç m ıştır (C h ild e , 2 0 1 4 :6 3 -6 5 ; F o to u re h c h i ve Ş a h in ö z, 2 0 1 6 :1 6 -1 8 ; M a zo y e r ve ra m la rı k o n u la rım ız a ra sın d a ye r alacaktır. R o u d a r, 2 0 0 9 :1 5 9 ). g e l e n e k s e l t a r im d a n m o d e r n t a r i m a : t a r im TARİHİ İn sa n lık v a ro lu ş u n d a n b u y a n a y a şa m ın ı sü r­ d ü rd ü ğ ü do ğa yla ço k b o y u tlu b ir ilişki s ü rd ü rm e k ­ te d ir. T a rım in sa n ın d oğa l çevreye ka rşı gerçek­ le ştird iğ i ü re tk e n b ir m ü d a h a le d ir. D o ğ a ile in sa n a ra sın d a k i ilk bağı k u ra n ve ilişk in in y ö n ü n ü b e­ lirley en be sle n m e kaygısıdır. İn sa n , n e o litik d e v rim ile to p ra ğ ı ekip biçe re k ve ev cilleştirdiği ha yv a n la rı y e tiştire re k ü re tk e n y e te n e ğ in i o rta y a k o y m u ş tu r (Şenel 1 9 9 5 :1 4 1 .) T a rım sa l uğ raşı yay gınlaşıp yi­ yec ek sağlayan k a y n a k la r güve nc e a ltın a a lın d ık ç a avcı ve to p la y ıc ılığ ın göreli ö n e m i g id ere k azalm ış­ tır. T a rım la ilgili ilk k ö k lü te k n o lo jik ile rle m e sayı­ la n ka ra sa b a n , C ip p o la (1 9 6 5 :4 8 )’y a göre ta rım sa l a la n la rı işlem ek için ö nc e ö k ü z s o n ra a tın k o ş u m 16. yüz yılda n itib a re n d e n iz aşırı ülkeler ve A vrupa’n ın p e k çok bölgesinde u y g ulan m a y a baş­ la nıla n nadassız ta rım ile birlikte, 16 ve 18.yüzyıl a ra sınd a tarım sal ü re tim ve verim lilik iki k a t a rt­ m ıştır. (M azoyer ve R oud ar, 2 0 09 : 4 1 1 ) K apitalist sistem in yaygınlaşm ası ile birlikte, tarım sal uğraşıda tem el a m a c ın öz tü k e tim d e n k a r m aksim iz asy on un a evrilm esiyle doğal kay na kla r ta h rip k â r b ir şekilde k u lla nılm ay a başlanm ıştır. Sanayi de v rim i sonrası k a p ita liz m in yaygınlaşm ası birlikte ü re tim d e kar m o tiv a sy o n u n u n ö n p la n a çıkm a ya başlam ıştır. Es­ k id e n geçim lik ta rım faaliyeti y a p ılm a k ta y k en to p ­ rak a rtık “geçimlik ürün için değil de bir sermaye aracı olarak satışından kar sağlanan üretim ” aracı hâline gelm iştir. (F o to u re h c h i ve Ş ahinöz, 2 0 1 6 :2 3 ). B ir y a n d a n to p lu m la rın yaşadığ ı z o rlu k la ra göre k a y ış ın ın k u lla n ılm a y a b a şla n m ası ta rım te k n ik le ­ şe k ille n e n tarım sa l ile rle m e le rin d e va m ri için ö n c ü gelişm elerdir. K a ra sa b a n ın b u lu n m a s ı fikri s a v u n u lu rk e n , d iğ er y a n d a n d a b e sle n m e aç­ edeceği a rd ın d a n b in e k h a y v a n ın ın çekiş g ü c ü n d e n ya­ lık gibi k o n u la rd a geleceğe d a ir k a ra m sa r g ö rü şle r rarlan ılm a sıy la in sa n la r d a h a geniş a lan ları işlem e b u lu n m a k ta d ır. G ü n ü m ü z e k a d a r ço k ç a ta rtış ıla n o la n a ğ ın a k a v u şm u ştu r. (A ktara n: F o to u re h c h i ve k ö tü m s e r g ö rüşle r T h o m a s R o b e rt M a lth u s ’a aittir. Ş a hinö z, 2 0 1 6 :1 5 -1 6 ) C h ild e ta rım a geçişi d o ğ a 1 7 8 9 y ılın d a , n ü fu s b ilim i için ç o k ö n e m li k u ra lla ­ ra im z a a ta n çalışm ası, b ü y ü k y a n k ıla r u y a n d ırm ış 76 Ç e v r e S o sy o l o ji si ve b irç o k y e n i ta rtış m a y a n e d e n o lm u ştu r. A rta n d ö n g ü te k ra r o rta y a ç ık a c a k tır M a lth u s ’u n b u t u tu ­ n ü fu s u n ye terli b e sle n m e o la n a k la rın ın b u lu n a ­ m u o ld u k ç a k ö tü m s e r b u lu n m u ş ve h a tta , k e n d isi m ay a c a ğ ın ı ö n e sü re n M a lth u s ’d a n b u y a n a doğal felaketçi e k o n o m is t y a d a felaket tellalı gibi isim ­ k a y n a k la rın yetersizliği ve tü k e n e b ile c e ğ in e ilişkin lerle a n ılm ıştır. M a lth u s ’u n çağdaşı o la n R ic a rd o ’d a k ö tü m s e r y a k la şım la r g ü n ü m ü z e çevre s o ru n la rı (1 8 1 7 ) ‘azalan m a rjin a l v erim lilik ’ k a v ra m ın ı M a lt- b a şlığ ın d a ta rtış ılm a k ta d ır. h u s ç u bakış açısıyla b irle ştirm iş ve ta rım la uğ ra şa n M a lth u s N ü fu s ilkesi Üzerine B ir Denem e (An Essay on Thes Principle o f Population) k ita b ı ilk kez k işilerin n ü fu s a rtışı sebebiyle d a h a sın ırlı m e k a n ­ 1 9 7 8 ’de a n o n im o la ra k y a y ım la n d ı. M a lth u s k i­ k a la c a ğ ın ı ve d a h a fazla ü r ü n elde e tm e k isted ikleri ta p ta e k o n o m ik s ü rd ü rü le b ilirliğ e ilişkin m o d e rn h a ld e b u n u n a rta n n ü fu s o ra n ı k a rş ısın d a p e k de ta rtış m a la rın te m e lin i o lu ştu ra c a k d ü şü n c e le ri ile­ b ir a n la m ı o lm a y a ca ğ ın ı s a v u n m u ştu r. Ü re tim a rt­ ri s ü rm ü ş tü r. M a lth u s ’a göre n ü fu s g e o m e trik bir sa bile, tü k e tim in y a d a n ü fu s u n k a tla n a ra k a rtm ası la rd a y o ğ u n y ö n te m le rle ta rım y a p m a k z o ru n d a o ra n d a a rtm a k ta ik e n ta rım sa l ü re tim a ritm e tik b ir b u a rtışı etkisiz hâ le g e tirm e k te ve bazı e k o n o m is t­ o ra n d a a rtm a k ta d ır. N ü fu s ve ta rım sa l ü re tim a rtışı le r b u d u r u m u M a lth u s ç u felaket olara k a d la n d ır­ a ra sın d ak i fark lılık , ü re tim ve tü k e tim a ra sın d a git m a k ta d ırla r (M az ı ve T a n , 2 0 0 9 ). gide a rta n b ir fark y a ra tm a k ta ve to p lu m la rın besle n e b ilirliğ in e z a ra r v e rm e k te d ir (M a lth u s, 1 7 98 ). M a lth u s ’a gö re d ü n y a n ü fu s u g e o m e trik b ir M a lth u s , tarım sa l ü re tim ve n ü fu s a rtışı a ra sın ­ da k i de nge siz liğ in ö n ü n e geçebilecek ‘K o ru y u c u ’ ş e k ild e ( 2 ,4 ,8 ,1 6 ...) a rta rk e n ; b e sin m a d d e ­ (P reventive) ve ‘S ınırlay ıc ı’ (Positive) o lm a k üzere le rin in ü re tim i a n c a k a ritm e tik b ir b iç im d e iki tü r k o n tro l m e k a n iz m a s ın d a n söz e tm e k te d ir. ( 2 , 3 , 4 , . ) a rtm a k ta d ır. İşte b u a rtışla r a ra sın ­ K o ru y u c u k o n tro l, g ü n ü m ü z d e k i aile p la n la m a sı d a k i fa rk n e d e n iy le yü zy ıl s o n u n d a n ü fu s ar­ gibi d ü şü n ü le b ilir. D o ğ u m o ra n la rın a s ın ırla m a tışı ile b e sin m a d d e le rin in ü re tim i a ra sın d a k i g e tirm e k , geç y a şta e v le n m e k ve d in sel n e d e n le rle d e n g e y i ta rtış a ra k d ü n y a d a e r y a d a geç aç lık c in se llik te n k a ç ın m a ile n ü fu s artış h ız ın ın k o n tro l s o r u n u n o rta y a ç ık a c a ğ ın ı ö n e sürer. e dile bilece ğini ileri sü rm e k te d ir. N ü fu s a rtışın ı e n ­ gelleyebilecek sın ırlay ıcı e tk e n le r ise k ıtlık , h a s ta ­ lık la r ve savaşlardır. Y u ka rıd a söz ü e d ile n tü k e tim M a lth u s ’u n yak laşık 2 0 0 yüzyıl ö n ce o rta y a a t­ ve m e v c u t k a y n a k la r a ra sın d a k i den ge siz lik olağa­ tığ ı “tarım sa l ü re tim artış h ız ın ın n ü fu s artış h ız ın ın n ü s tü a rttığ ın d a h e r iki k o n tro l siste m i de devreye g e ris in d e kalacağı” ö n g ö rü s ü n e dayalı “k ö tü m s e r” girer ve tü k e tic i o ra n ı k a y n a k o ra n ın ın gerisin de g örüş ta rım d a sa ğ la n a n v e rim lilik artışlarıy la boşa k a la n a k a d a r b u siste m le r işlev görm e ye dev am çıkarılm ıştır. A n c a k b u ba şarı in sa n lığ ın ö n ü n e g ü ­ e tm e k te d ir. A m a tü k e tic i y a d a n ü fu s, sayısı k a t­ n ü m ü z d e “çevre s o ru n u ” gibi ç o k b ü y ü k b ir m ali­ la n a ra k a rta c a ğ ın d a n be lirli b ir d ö n e m s o n ra aynı y e t k o y m u ş tu r (F o to u re h c h i ve Ş a h in ö z, 2 0 1 6 : 24 ). Resim 4 .2 T a r ım a la n ı 77 T a r ım v e Ç e v r e T a r ım d a Y e şil D e v r im S a n a y ile şm e n in 19. y ü z y ılın s o n la rın d a n itib a ­ re n yayg ınlaşm a sı ve te k n o lo jik ile rle m e le r ile b ir­ lik te ta rım a le tle rin d e y e n ilik le r ve m a k in e le şm e d e b ir artış gerçekleşm iştir. B irin c i D ü n y a Savaşı s o n ­ ra s ın d a kim y asal g ü b re le rin o rta y a çıkışı ve ta rım d a k u lla n ılm a y a b a şla n ılm ası ile b irlik te ta rım sa l ü re ­ tim d e h a fif b ir artış yaşanm ıştır. A n c a k b u artış ye­ rel ö lç e k te ka lm ış ve d ü n y a g e n e lin e y a n sım a m ıştır. 1 9 6 0 ’lı y ılla rd a n itib a re n M o d e rn T a rım D evr im in in geniş ça plı m o d e rn le şm e -m a k in e le şm e si raltı ve y e rü s tü s u la rın d a , b itk ile r ve h a v a d a kalıcı k irlilik ve ta h rib a ta yol açm ası, çevresel k irlilik le rin b o y göste rm esi, sağlıklı ve n ite lik li g ıd a n ın zarar g ö rm esi, ü re tim le rin aşırı y o ğ u nlaşm a sı, to p ra k la ­ rın b o z u lm a sı, aşırı su la m a p ra tik le ri in sa n , h a y v a n ve çevre sa ğlığını c id d i b iç im d e te h d it e tm ey e baş­ lam ıştır. M a zo ye r ve R o u d a r’a (2 0 0 9 :1 9 ) göre b u k o şu lla rd a ç e vre n in ve ta rım ın dolayısıyla g ıd a n ın n ite liğ in i k o ru m a k için y e n i v e rim lilik a rtışı a n la ­ m ın d a ilerleyen b u ü re tim a ra ç la rın ın k u lla n ım ın a k ısıtla m a g e tirm e k g ere km ek te d ir. Y e ş ilD e v r im o lara k ta n ım la n m a k ta d ır. P irin ç , m ı­ sır, b u ğ d a y soya gibi g ü ç lü ra n d ım a n p o ta n siy e lin e sa h ip bazı ç e şitle rin ve bazı b ü y ü k ih ra c a t e kim le ­ r in in se le ks iy on un a , kim y asal g übrele re, iyileştirm e ü rü n le rin e s u la m a s u y u n d a n d re n a jd a n y a ra rla n ­ m a y a d a y a n a n Yeşil d e v rim , bazı elverişli b ölge ­ lerde , b u ye n i ü re tim a ra ç la rın a sa hip olabilec ek d u r u m d a o la n ta rım c ıla r ta ra fın d a n b e n im s e n d i. B irço k ü lk e d e de v le tin ta rım fiyat d estek leri, girdi sü b v a n siy o n ları, ta rım k re d ile ri ve su la m a , dren aj ve u la şım alt y a p ıla rın a y a tırım p o litik a la rıy la b u d e v rim in y a yılm a sın ı b ü y ü k ö lç ü d e k o lay la ştırm ış­ tır (M azo ye r ve R o u d a r, 2 0 0 9 : 15). İk in c i D ü n y a S a v aşın da n so n ra , F o rd ve R ocke feller V akıfları gibi A m e rik a n v a k ıfla rın c a fin an s de steğ i sa ğla na n u lu sla rarası ta rım a ra ştırm a m e r­ kezleri, y ü k se k verim liliğ e sa hip p irin ç , buğday, m ıs ır ve soya ç e şitle rin i seçerek b u n la rı y ü ks e k içe rikli g ü b re ve işlem ü rü n le ri ile b irlik te k u lla ­ n a ra k deneysel ta rım ista sy o n la rın d a u y g u n e kim m e to tla rı geliştirdiler. 1 9 6 0 ve 1 9 7 0 ’li yıllard a, b u ç e şitle rin ve e k im m e to tla rın ın A sya, L a tin A m e ­ rik a ve A frika’ya k u lla n ılm a sı ile b u ülk ele rd e elde e d ile n to h u m ve m a h su l m ik ta rla rın d a ö n e m li ar­ tış la r gerçekleşti. Tarımda makineleşm enin artması, T a rım d a m a k in e le ş m e n in a rtm a sı, k im y asal g ü b re ve ha şe re ö ld ü r ü c ü ilaç la r k u lla n ım ı, y ü k se k v e rim li to h u m ç e ş itle rin in k u lla n ıl­ m a sı, d a h a fazla s u la m a y a p ılm a sı ile b irlik te g e lişm e k te o la n ü lk e le rd e t o h u m ve m a h s u l m ik ta rla rın d a g erçe k le şen b u a rtışa Yeşil D e v ­ rim d e n m e k te d ir (T auger, 2 0 1 1 :1 5 2 ). T a r ım v e M o n o k ü lt û r Yeşil D e v rim ile b irlik te m a k in e le ş m e n in a rt­ m ası, m a h s u l ç e şid in d e k i iy ileştirm eler, su la m a n ın a rtm ası, g ü b re, y a b a n i o t ve za rarlı böc ek lerle m ü ­ cadeled e k u lla n ıla n ta rım k im y a sa lla rın d a k i geliş­ m e le r ile b irlik te a rta n ta rım sa l ü re tim , te k tip ü r ü n e k im in in (m o n o k ü ltü r) y a y g ın la şm a sın a n e d e n o lm u ştu r. A y n ı araz ide h e r yıl a yn ı b itk i tü r ü n ü n ü re tilm e si a n la m ın a gelen te k tip ü r ü n e k im in in yayg ınlaşm a sı ile b irlik te ü r ü n çeşitliliği az alm a e ğilim i g ö ste rm e k te d ir. Ç iftlik le r g ü n ü m ü z d e sayı­ ca d a h a az, d a h a geniş arazilere sa hip , u z m a n la şm ış ve serm ay e y o ğ u n hâ le gelm iştir. kim yasal gübre ve haşere öldürücü ilaçlar kullanım ı, yüksek verimli tohum çeşitlerinin kullanılm ası, daha fa zla sulama yapılm ası ile birlikte gelişmekte olan ülkelerde tohum ve m ahsul m iktarlarında gerçekle­ şen bu artışa Yeşil D e v r im denilm ektedir (Tauger, B esin, en erji, su ve a tık d ö n g ü le ri doğal b ir ekosiste m d e o ld u ğ u gibi k a p a lı o lm a k ta n ziyade d a h a aç ık hâ le gelm iştir. Ç iftlik le rd e ü re tile n ö n e m li m ik ta rd a ü r ü n k a lın tısı ve g ü b re o lm a sın a rağ m e n , 2 0 1 1 : 152 ). Yeşil D e v rim ile b irlik te , 1 9 6 0 -1 9 8 5 yılları a ra sın d a g elişm ek te o la n ü lk ele rd e to p la m m a k ta d ır. H a yv a ns a l atıklar, b e sin geri d ö n ü ş ü m s ü re c in d e e k o n o m ik o la ra k to p ra ğ a geri ve rilem ez, ç ü n k ü ü re tim siste m le ri coğrafi o lara k d ö n g ü y ü ta m a m la y a c a k d iğ er s is te m le rd e n uz ak tır. B irço k g ıd a ü re tim i iki k a t a rtm ış tır (Patel, 2 0 1 3 ). Yeşil d e v rim ile b irlik te , y u k a rıd a b e lirtile n ta ­ rım ü r ü n le rin d e b ir artış o lm u ş olsa d a b u d e v rim le rin k u lla n ıld ığ ı bö lg ele rd e k o n v a n siy o n e l ü re tim a ra ç la rın ın y o ğ u n k u lla n ım ıy la v e rim lilik a rtışın ın d a h a fazla a rtırılm a sı zo r g öz ü k m e k te d ir. A slın d a b irç o k yerde to p lu m , sağlık ve e ko lo ji için c id d i sa kınc a la r y a ra ta n k u lla n ım y a n lış lık la rı o rta y a çık­ m ıştır. K im yasal m ü c a d e le ila ç la rın ın to p ra k ta , ye­ 78 be sin m a d d e le rin in geri d ö n ü ş ü m ü g ittik ç e zorlaş­ a la n d a ta rım sa l a tık b ir k a y n a k o lm a k ta n ziyade bir y ü k ü m lü lü k h â lin e gelm iştir. T a rım sal e k o siste m le rin z a ra rlıla rın a ka rşı is­ tik ra rsız lık ve d u y a rlılığ ın b ir k ısm ı, u z m a n b itk i o tç u lla rı için y o ğ u n k a y n a k la ra sa h ip o la n ve z a ra r­ lıla rın göç edeb ilece ği a la nları a rttıra n geniş ü r ü n m o n o k ü ltü rle rin in b e n im se n m e si ile b a ğ la n tılı Ç e v r e S o sy o l o ji si olabilir. B u ba sitle ştirm e do ğ al d ü ş m a n la r için çev­ resel fırsatları d a az altm ıştır. S o n u ç olarak , za rarlı salgınla r sıklık la ç o k sa yıda g ö ç m e n zararlı, in h ib e edilm iş y a ra rlı b ö c e k p o p ü la sy o n la rı, u y g u n h a v a ko şu lla rı ve hassas e k in aşam aları eşzam anlı olara k m e y d a n a g e ld iğ in d e o rta y a çıkar. y e n id e n tasa rla n m a sı g e re k tiğ in i vu rg u lar. T a rım ın ek o lo ji ü z e rin d e k i e tk isin i inceleye n agro e k o lo jis t­ le r ise, d e n g e le n m e n in ta rım ın ü re tk e n ta b a n ın ın s ü rd ü rü le m e z u y g u la m a la r y o lu y la sü rek li erozyo­ n a u ğ ram a sı n e d e n iy le o ld u ğ u n a in a n m a k ta d ır (Altie ri ve R osset, 19 96 ). M o n o K ü ltü rle ri sü b va n se e tm e ih tiy ac ı, pe stis it ve g ü b re k u lla n ım ın d a artış gerektirir. A n c a k u y g u ­ la n a n g ird ile rin k u lla n ım v e rim liliğ i azalır ve çoğu k ilit ü r ü n d e m a h su l v e rim le ri d e n g e le n ir, h a tta bazı ye rle rd e v e rim le r a slın da d ü şü şte d ir. B azıları, m e v c u t ç e şitle rin m a k s im u m v e rim p o ta n siy e lin e y a k la şıld ığ ın d a n v e rim le rin d e n g e le n d iğ in e , b u n e ­ d e n le g e n e tik m ü h e n d is liğ i u y g u la n a ra k m a h s u lü n Öğr A y n ı a ra zide h e r yıl ayn ı b itk i tü r ü n ü n ü re ­ tilm e si a n la m ın a ge le n te k tip ü r ü n e k im in in y a y g ın la şm a sı ile b irlik te ü r ü n çe şitliliği azal­ m a e ğ ilim i g ö ste rm e sin e M o n o k ü ltü r de n ir. Çıktısı 1 Tar ım ın o r t aya çıkışı ve t ar ım t ar ih in d ek i ö n em li d ö n em ler i ve t ar ım d a yeşil d ev r im ve so n rasın d a t ar ım d a yaşan an lar ı açık lay ab ilm e A r a şt ır 1 A n la t /Pa y la ş Ü -i K e n d i hayatınızla b u g ü n k ü tarım sal T a rım d a m o d e rn uygulam a­ lar olarak ta n ım la n a n bir dizi çalışm anın so n u c u n d a g ü n ü ­ m üzd e ü rü n çeşitliliği nasıl bir değişim gösterm iştir? ü re tim in arasında bir ilişki kurabileceğiniz alan­ lar b u lu n m a k ta m ıdır, ya d a tarım sal ü re tim in bir süre­ cinde b u lu n m a n ın ö n e m in i size nedir? E. G üreşçi (2014). Sizce T ü rk iy e ’de ta rım sa l ü re tim in ya pısı nasıldır? A r­ k a d a şla rın ız la ta rtış ın ız . K ırsal G öç, T a rım ve T o p lu m Ü zerine K öşede K alan Yazılar k ita bın ı inceleyiniz. t a r im v e ç e v r e s o r u n l a r i Ç evre so ru n la rın ın b ü y ü k b ö lü m ü , d o ğ a n ın yanlış ve k ö tü kullanılm ası so n u cu doğal den g en in bozulm ası ile ilgilidir. T arım sal üretim de k ullan ılan to p ra k ve su faktö rle rind en dolayı çevreyle d o ğ ru d a n bağlantılıdır. Ç evre kirliliğinin tarım üzerinde olum suz etk ilerinin y a n ın d a ta rım ın d a çevre üzerinde olum su z etkileri b u lu n ­ m aktadır. Ç evre sorunları; İn sanların so nrad an olu ştu rd u ğ u çevrenin, doğal çevreye etkileri ile yapay çevrede var olan olum suzluklar ve h e r iki çevrede de görülen so ru n la r olarak ta n ım la n m a k ta d ır (İnançlı, 201 8:3 4). T a rım ın 1 9 5 0 ’li y ılla rd a n s o n ra m e k a n iz a sy o n u ve g ü b re k u lla n ım ın ın yayg ınlaşm a sı ü re tim fazlası y a ra tm a k ta d ır. B u d u r u m ta rım ın e n d ü strile şm e si o lara k ta n ım la n m a k ta d ır. A rta n kim y asal k u lla n ım ı to p ra k , hava, su kirliliğ i gibi y e n i çevre k irlilik le rin e n e d e n o lm a k ta d ır. Ç ev re s o ru n la rı b ird e n b ire o rta y a ç ık m a m ış, z a m a n içe risin d e b irik e re k va rlığ ın ı d u y u rm u ş tu r. Ö n c e le ri d o ğ a n ın k e n d in i yenileyeceği k an ısı h â k im ik e n g ö rü lm ü ş tü r k i d o ğ a ta m a m e n k e n d in i y e n ile y e m e m e k te ve çevre s o ru n la rı g ü n d e n g ü n e a rta ­ rak te h lik e li b o y u ta ge lm e kte d ir. S a n a y ile şm e n in y a ra ttığ ı e n d ü striy e l k irlilik , hızla a rta n n ü fu s, göç ve çar­ p ık k e n tle şm e b ir ta ra fta n de va m e d e rk e n d iğ er ta ra fta n to p ra k su ve h av a kirliliği, sera gazı e m is y o n la rın ın y ü ks e lm e sine , o z on ta b a k a s ın ın in ce lm e sin e , kü resel ısın m a ve ik lim so ru n la rı, d oğ al b itk i ö r tü s ü n ü n ve 79 T a r ım v e Ç e v r e c a n lıla rın y o k o lm a sın a n e d e n o lm a k ta d ır. T a rım k e sim i ile ilgili çevre s o ru n la rı e n d ü striy e l ta rım a geçişle y a n i ü re tim d e k a r a m a c ın ın ö n p la n a çıkıp piyasaya y ö n e lik ü r ü n ü r e tim in in teşvik edilm esiyle b e ra b e r o rta y a ç ık m a y a ba şlam ıştır. T ic a ri gelişm e, sanay ileşm e çab aları ve k e n tle şm e gibi dış etkilerle ta rım d a g e ç im lik ü re tim d e n p a z a r için ü re tim e geçiş söz k o n u s u o lm u ştu r. T a rım d a su n i g ü b re ve ta rım ilacı gibi y ü k se k gird i k u lla n ım ı içe ren k o n v a n s iy o n e l/e k s ta n s if ta rım u y g u lam a la rı m e v c u t d ü n y a ta rım ın ın s ü rd ü rü le m e z liğ in e k a tk ıd a b u lu n m u ş tu r (R eijntjes ve diğerleri, 1 99 2). T a rım d a en dü strile şm e ile birlikte a rta n y o ğ u n ta rım uy gulam aları, a rta n su n i gü bre ve haşere ö ld ü rü c ü kim y asalların ku lla n ım ı, m ak in e le şm e n in a rtm ası b e ra b e rin d e çevresel b irta k ım so ru n la r getirm iştir. T a rım ­ d a ku lla n ıla n se n te tik haşere ö ld ü rü c ü ta rım ilaçları p estisitler to p ra k ta n yer altı su la rın a sızm ak ya d a gıda m a d d e le rin d e b u lu n m a k suretiyle in sa n la rın ve ta b ia tta k i diğer ca nlıların ö lü m ü n e n e d e n olab ilm e kted ir. T o p ra ğın ü st k a tm a n ın d a b irike n kim yasal ka lın tıları, erozyon yo luy ­ J Ç ev re so ru n la rı; İn s a n la rın s o n ra d a n o lu ş­ la da ğılabilm ektedir. T a rım , d ü n y a d a en fazla su tü k e tim i­ tu r d u ğ u ç e v re n in , d o ğ a l çevreye e tk ile ri ile ne n e d e n olan faaliyettir. A yn ı z a m a n d a yeraltı ve y e rü stü y a p a y çevrede v a r o la n o lu m s u z lu k la r ve su ka yn a k la rın d a n itra t ve a m o n y a k kirliliği oluşm ası gibi su h e r ik i çev re de d e g ö rü le n s o ru n la r o la ra k ka yn a k la rın d a kirliliğe ve atm osfere sera gazı, m e ta n ve nitrö z ta n ım la n m a k ta d ır (İn a n ç lı, 2 0 1 8 :3 4 ). oksit (azot oksit) sa lın ım ın a n e d e n o lm a k ta d ır (F A O , 2 0 0 3 ). Tab lo 4.1 T a r ım ın K ü r e se l Ser a Ga z ı v e D iğ e r Em isy o n la r d a k i Payı GAZ K a r b o n d io k s it M e ta n A z o t O k s it N i t r i k O k s it Am onyak T e m e l E tk is i İk lim İk lim İk lim A s it le n d ir m e A s it le n d ir m e D e ğ iş ik liğ i D e ğ iş ik liğ i D e ğ iş ik liğ i Sudaki A zo t ve F o s f a t ın A r t m a s ı T a r ım s a l S e b e p (K ü re s e l t o p la m e m is y o n a e t k is i % ) A r azi K u llan ım ı Ge v iş g e t ir e n Be sicilik B iy o k ü t le / B e sicilik ( To p r ağ a D e ğ işik liğ i, H ay v an lar ( 1 5 ) ( To p r ağ a at ılan Can lı Küt le at ılan h ay v an Ö ze llik le h ay v an g ü b r e si Yak m ak ( 1 3 ) g ü b r e si d ah il) (4 4 ) O r m an sızlaşt ır m a d ah il) ( 1 7 ) Pir in ç M in e r al Su n i Hayv an sal M in e r al Gü b r e le r Ü r et im i ( 11) Gü b r e le r (8) v e M in er al (1 7 ) Gü b r e le r ( 2 ) Biy o k ü t le /Can lı B iy o k ü t le /Can lı Biy o k ü t le / Can lı Kü t le Yak m ak ( 7 ) Küt le Yak m ak ( 3 ) Küt le Yak m ak ( 1 1 ) 49 66 T a r ım s a l E m is y o n u n İn s a n K a y n a k lı 15 T o p la m E m is y o n a 27 93 E tk is i Sab it ya d a Pir in ç 3 5 -6 0 D e ğ e rin d e 2 0 3 0 D ü şm e Ü r et im in d e n A r t ış y ıl ın a k a d a r Bek le n t isi K ay n ak alan :Sab it T a r ım s a l E m is y o n B e k le n e n D e ğ iş ik lik ya d a D ü şm e Be k len t isi H a y v a n c ılık : % Yü k selm e Be k len t isi K a y n a k : FA O ( 2 0 0 3 ) 80 60 % H ay v an cılık : % 60 Yü k selm e Be k len t isi Ç e v r e S o sy o l o ji si İ k lim D e ğ işik l iğ i k a rb o n d io k siti em er. A ğaçların çıkarılm ası atm osfe­ ik lim değişikliği ve ta rım , h e r ikisi d e d ü n y a re k a rb o n d io k sit salar ve h av ad a a rta n k a rb o n d io k sit ç a p ın d a ge rçekleşen ve b irb iriy le ilişkili süreçlerdir. m ik ta rın ı e m m e k için d a h a az ağaç bırakır. A ğaçlar K üresel ısın m a n ın , sıcaklık, yağış ve b u z u l a k ın tıs ı o rm a n la rd a n çıkarıld ığınd a, a rtık gölge olm a dığı d â h il o lm a k üzere ta rım ı e tk ile y e n k o şu lla r üze­ için to p ra k la r k u ru m a e ğ ilim in d e d ir ve su b u h a rı­ rin d e ö n e m li etk ile ri olacağı ö n g ö rü lm e k te d ir. B u n ı çevreye geri d ö n d ü re re k su d ö n g ü sü n e ya rdım cı koşullar, biy osfe rin in sa n n ü fu s u ve evcil h a y v a n la r olacak yeterli ağaç y ok tu r. H iç b ir ağaç o lm a d a n , bir için y e te rli gıd a ü re tm e k a p a site sin i belirler. A rta n z a m a n la r o rm a n o la n m an za ralar po tansiye l olarak k a rb o n d io k s it se viye lerin in m a h s u l v e rim i ü z e rin ­ de h e m fayd alı ve h e m d e za rarlı etk ile ri olacaktır. K üresel ik lim d e ğ iş ik lik le rin in ta rım ço rak çöller h â lin e gelebilir. A ğaçların çıkarılm ası d a sıcaklıkta aşırı d alg alanm ala ra n e d e n olur. ü z e rin d e k i e tk ile rin in de ğ e rle n d irilm e si, ta rım sa l ü re tim i en ü st düzeye ç ık a rm a k için çiftçiliği d o ğ ru b ir şekilde ta h m in e tm ey e ve a d a p te e tm e y e y a rd ım c ı olabilir. ik lim d e ğ işik liğ in in ta rım sa l ü re tim ü z e rin d e k i n e t etkisi belirsiz o lm a sın a ra ğ m e n , te k te k ü rü n le r için u y g u n b ü y ü m e b ö lg ele rin i d e ğ iştirm e si m u h te m e l­ dir. B u coğrafi k a y m a ya u y u m , ö n e m li e k o n o m ik m a liy e tle r ve sosyal e tk ile r içerecektir. A yn ı z a m a n d a , ta rım ın ön ce lik le k a rb o n d io k ­ T o p r a k K ir liliğ i T o p ra k k a lite sinin farklı sebeplerle düşm e sine to p ra k d e je n e ra sy o n u/ to p ra k b o z u n u m u adı verilir. T o p ra k la r d ü n y a n ın biyolojik çeşitliliğinin b ü y ü k bir ç o ğ u n lu ğ u n u b a rın d ırm a k ta d ır. Sağlıklı to p ra k , gıda ü re tim i ve yeterli su te m in i için gereklidir. T o p ra k b o z u lm a sın ın o rta k özellikleri tuzlam a, su basm ası, sıkıştırm a, pestisit k o n ta m in a s y o n u , to p ra k yapı ka­ litesinde azalm a, d o ğ u rg a n lık kaybı, to p ra k asitliği, sit, m e ta n ve azo t o k sit gibi sera g a z la rın ın ü re ti­ alkalinite, tu z lu lu k ve erozyon olabilir. T o p ra k eroz­ m i ve sa lın m a sı y o lu y la ik lim değişikliği ü z e rin d e y o n u ü st to p ra ğ ın su, rüzgâ r veya ta rım faaliyetleri ö n e m li e tk ile r y a ra ttığ ı gösterilm iştir. A yrıca, to p ­ ta ra fın d a n yıpra nm asıdır. T o p ra ğ ın üst k a tm a n ı çok rak işlem e, gü b re le m e ve b ö c e k ilacı u y g u la m a la rı­ verim lidir, b u d a ü r ü n ye tiştiren çiftçiler için değerli n ı uy g u la y a n ta rım , hava, su ve to p ra k k a lite sin i ve kılar. T o p ra ğ ın b o z u lm a sın ın , to p ra ğ ın m ik ro biy al b iy o lo jik çeşitliliği e tk ile y e n a m o n y a k , n itra t, fos­ to p lu lu ğ u n u etkileyen ve besin d ö n g ü s ü n ü , haşere for ve d iğ er b irç o k p e stisid i d e serbe st b ırakır. (P etit ve hasta lık k o n tro lü n ü ve to p ra ğ ın kim yasal d ö n ü ­ ve V a n d e r W a rf, 2 0 0 2 ) ş ü m özelliklerini değiştirebilen biyolojik b o z u lm a T a rım ayrıca D ü n y a ’n ın to p ra k ö r tü s ü n ü de değiştirir, b u d a ısıyı ve ışığı e m m e veya y a n s ıt­ üz e rin d e b ü y ü k b ir etkisi vardır. T o p ra k ek o lo jik siste m in tem elid ir. A rta n n üfus m a y e te n e ğ in i d e ğ iştire re k rad y a sy o n a zo rla m a y a ile be sin ih tiy acı a rtm ıştır. N ü fu s u n a rtm ası ile b ir­ k a tk ıd a b u lu n u r. O rm a n s ız la ş m a ve çölleşm e gibi lik te k e n tle r p lan sız b ir şekilde genişlem iştir. K e n t­ arazi k u lla n ım değişikliği, fosil y a k ıtla rın k u lla n ı­ sel a tık la r ve p lan sız k e n tle şm e , ta rım d a aşırı ilaç m ıy la birlik te , başlıca a n tro p o je n ik k a rb o n d io k s it k u lla n ım ı, h a yv an cılık atıkla rı, sanayi ve m a d e n c ilik ka y n a k la rıd ır; ta rım ın k e n d isi, d ü n y a a tm o sfe rin d e atık ları ve arıtılm a m ış k irli su la rın ta rım arazisin­ a rta n m e ta n ve azo t o k sit k o n s a n tra sy o n la rın a b ü ­ de su la m a su y u olara k k u lla n ılm ası s o n u c u oluşa n y ü k k a tk ıd a b u lu n m a k ta d ır. (M o n te n y ve diğ erle ­ k irlilik gibi b irç o k se b e p te n do layı to p ra k kirliliği ri, 2 0 0 6 ) M e ta n e m is y o n la rın ın ç oğu ha yv an cılık , o lu şm a k ta d ır. T o p ra ğ ın k irle n m e si ile to p ra ğ ın ve­ özellikle de sığır ve d o m u z gibi geviş g e tire n h a y ­ rim i, arazi kaybı, ü rü n le r ve in sa n sağlığı o lu m su z v a n la rın k u lla n ım ın d a n k a y n a k la n m a k ta d ır. e tk ile n m e k te d ir. A rta n n ü fu s artışıyla b irlik te tarı­ ik lim de ğişikliğinin ta rım ı etkileyen b ir başka b o y u tu d a o rm a n a la n la rın ın ta rım arazisi olarak m a d a h a fazla ihtiyaç d u y u lm a k ta d ır; a n c a k p la n ­ sız k e n tle şm e ile ta rım arazilerine ye rleşim yerleri m e ra veya ek in arazisi aç m a k için o rm a n la rın kesil­ k u ru lm a y a ba şlanm ıştır. D ü n y a Sağlık Ö rg ü tü , h e r m esi a n la m ın d a k u lla n ıla n orm a nsızlaştırm ad ır. O r ­ yıl ü ç m ily o n d a n fazla k işin in p estisit z e h irle n m e ­ m ansızlaşm a, d ü n y a d a k i o rm a n la rı d ü n y a ç a p ın d a sin d e n dolayı h astan ey e k a ld ırıld ığ ı ta h m in e tm e k te geniş ç a p ta tem izliyor ve b irç o k arazi h a sa rın a ne d e n ve m ily o n la rca k işin in e rk e n ö lü m ü ile so n u ç la n ­ oluyor. O rm a n sız la şm a m ilyo nla rca tü r için h a b ita t d ığ ın ı b e lirtm e k te d ir ( U N E n v iro n m e n t, 2 0 1 7 ). k a yb ın a n e d e n o lu r ve aynı z a m a n d a iklim değişik­ T ü rk iy e ’de ise sa tıla n p estisit m ik ta rı b ilin m e sin e liğ in in itici gü cü dür. A ğaçlar k a rb o n lavabosu gibi ra ğ m e n h a n g i arazide n e k a d a r k u lla n ıld ığ ın a d a ir davranır: atm o sfe rd en isten m ey en bir sera gazı olan veri b u lu n m a m a k ta d ır ( T M M O B , 2 0 1 8 ). 8i T a r ım v e Ç e v r e Tab lo 4 .2 Tü r k iy e ' d e t o p r a k k ir l il iğ in e n ed en o la n e t k e n l e r v e en ç o k e t k ile n e n b ö lg e le r V a h şi D e p o l a n a n Ev se l A t ık l a r T ü r k iy e G e n e l i P la n s ı z K e n t le ş m e T r a b z o n , Z o n g u ld a k , N iğ d e T a r ı m d a A ş ır ı İla ç K u lla n ı m ı K a h r a m a n m a r a ş , M a la ty a , Is p a r ta A ş ırı G ü b r e K u lla n ım ı M a la ty a , A m a s y a S a n a y i A tı k la r ı B u r s a , K o c a e li, T e k ir d a ğ M a d e n c ilik A tı k la r ı Z o n g u ld a k , E s k iş e h ir A r ı t ı lm a m ı ş K ir li S u la r ın T a r ım A r a z is in d e T ü r k iy e G e n e li K a y n a k : h t t p ://w w w .c m o .o r g .t r /r e sim le r /e k l e r /0 d 4 a 5 b 9 26 c 0 0 5 a 6 _ e k .p d f Ç e vre M ü h e n d is le ri O d a s ın ın 2 0 1 8 D ü n y a Ç evre G ü n ü T ü rk iy e R a p o r u n a göre T ü rk iy e ’d e to p ra k k irliliğ in in n e d e n o la n etk en ler; • S anayi k a y n a klı a tık la r • M a d e n c ilik a tık la r • Evsel a tık la r • P lan sız k e n tle şm e • A şırı g ü b re k u lla n ım ı • A şırı ta rım ilacı k u lla n ım ı • H a y v a n c ılık atık ları A y rıc a ta r ım d a s u la m a n ın y o l a ç tığ ı s o r u n la r a ra s ın d a , y e ra ltı s u la r ın ın a şırı k u lla n ım ı n e d e n iy le tü k e n m e s i y e r a lm a k ta d ır. A y rıc a , ta r ım a ra z ile rin in a şırı s u la n m a s ı s o n u c u n d a ç o r a k la ş m a /tu z la n m a ve e ro z y o n n e d e n iy le to p r a k y a p ıs ın ın b o z u lm a s ı m e y d a n a g e lm e k te , b u d u r u m d a v e rim k a y b ın a n e d e n o lm a k ta d ır. Ç e vre ye d a ir b ir ta ra fta n y a ş a n a n k irlilik le r ve d o ğ a n ın ta h r ib a tı ele a lın ırk e n d iğ e r ta r a fta n geli­ şe n te k n o lo ji y e n i b ir d ö n e m b a ş la tm ıştır, ilk kez 1 9 9 5 y ılın d a m ıs ır e k im in d e G e n e tiğ i D e ğ iş tirilm iş O rg a n iz m a la r k ısa c a G D O ’lu ü re tim e b a şla n m ış tır. B u d ö n e m d e a lte r n a tif ü r e tim y ö n te m le r i d e g ü n ­ d e m e a lın m ış ve o rg a n ik ta rım ü r e tim i ve tü k e tim i d ü n y a g e n e lin d e ilg ile n ile n b ir k o n u o lm u ş tu r. B u k a rşıla şıla n s o ru n la rın k a b u l e d ild iğ i in s a n -d o ğ a l çevre iliş k ile rin d e b ir uzlaşı d ö n e m in in k a p ıla rın ı a ra la m a k p e k de k o la y o lm a m ış ve tü m b u n la r ı k a p sa y a n “s ü rd ü r ü le ­ b ilirlik ” k a v ra m ı lite r a tü r d e y e rin i alm ış ve y a y g ın la şm ış­ tır. S ü rd ü rü le b ilirliğ in tü m b o y u tla rı sosyal, e k o n o m ik ve çevresel e tk ile ri d e ü lk e le rin g ü n d e m in d e y e r alm ış ve h â lâ d e v a m e tm e k te d ir. 82 ^ T o p r a k k a lite s in in fark lı se b e ple rle d ü ş ­ m e s in e to p r a k d e je n e ra sy o n u / to p r a k b o ­ z u n u m u a d ı verilir. Ç e v r e S o sy o l o ji si Öğr Çıktısı 2 Çevre k ir liliğ in in t ar ım ü zerin d e yap t ığ ı et k iyi ve t ar ım ın çevre k ir liliğ i üzerin e yap t ığ ı et k iler i açık layab ilm e A r a şt ır 2 A n la t /Pa y la ş o Ç e v re G ü n ü m ü z d e g ö rü le n çevre k irlilik le rin in ik lim deği­ şikliği ve to p ra k k irle n m e si ta rım ü z e rin d e n asıl e tk ile r yaratır? o k irliliğ in in ta rım sa l ü re tim i etkileye ce k b o y u tta o ld u ğ u n d a b u g ü n k e n tle r­ Ç evre k irliliğ in in y a ra ttığ ı d e b e sle n m e ve g ıd a ih ti­ e tk ile rin g ü n d e lik h a y a tın ı­ yacı nasıl te m in edilir? S . zı nasıl e tk ile d iğ in i a rk a d a ş­ K üba’d a Sürdürülebilir K en t Tarımı la rın ız la paylaşınız. K u n t’u n (2 0 1 5 ), k ita b ın ı inceleyiniz. s u r d u r u l e b il ir k a l k in m a s ü r d ü r ü l e b i l i r t a r im v e b Iy o ç e ş It l I l I k , S ürdürülebilir ka lkınm a, çevre so ru n la rın ın en öne m li kavra m la rın da n biri olarak karşım ıza çıkm ak­ tadır. K avram ın ta n ım ı ta rih içerisinde değişm ekle birlikte ku lla nım ı R icardo ve M a lth us gibi klasik ik­ tisatçılara ka da r gitm ektedir. R icardo, to p ra k ve d o ­ ihtiyaçlarını karşılayan gelişme ” o lara k ta n ım la n ­ m ış tır ( W C E D , 1 9 8 7 ). B r u n d tla n d R a p o ru ile b ir­ lik te s ü rd ü rü le b ilir k a lk ın m a k a v ra m ı, ulusla rarası k a lk ın m a d ü ş ü n c e siyasi a re n a sın a c id d i b ir şekilde e k le n m iştir. D ü n y a d a geniş y a n k ıla r u y a n d ıra n ra­ p o rd a , k a ra r v e rm e d e e k o n o m ik ve e k o lo jik d ü ş ü n ­ celeri b ü tü n le ş tirm e n in s ü rd ü rü le b ilir k a lk ın m a stra te jis in in a n a te m a sı o ld u ğ u v u rg u la m a k ta d ır. ğal ka ynakların sınırlılığından bahsetm ekte, M a lth u s ise hızlı nüfus artışınd an yola çıkarak b ü y ü m e n in G e le c e k n e sille rin k e n d i ih tiy a ç la rın ı k a r­ bir sınırı o ld u ğ u n u ve b u sınırlara ulaşıldıktan so n ­ şıla m a y e te n e ğ in d e n ö d ü n v e rm e d e n g ü ­ ra b ü y ü m e n in m ü m k ü n olm ayacağını belirtm ekte­ n ü m ü z ü n ih tiy a ç la rın ı k a rşıla y a n g e liş m e ­ dir. S ürdürü lebilir K alkınm a, gelişim in k o ru n m a sı ye S ü rd ü rü le b ilir K a lk ın m a d e n ir. ve devam lılığının sağlanm ası a nla m ın a gelm ektedir. 9 0 ’lı yıllardan itibaren, sürdürülebilir k a lk ın m a ile il­ gili ye tm işin üzerinde ta nım la m a b u lu n d u ğ u ta h m in D ü n y a Ç ev re ve K a lk ın m a K o m isy o n u ta ra fın ­ ed ilm ek ted ir (H o lm b erg ve S and brook, 19 92:19-38). d a n o rta y a k o n u la n k ritik h e d e fle r ile gelecekte sü r­ Z a m a n içe risin d e farklı ta n ım ve y o ru m kaz a­ d ü rü le b ilir k a lk ın m a için sa ğla nm ası ge reken, b ü ­ n a n s ü rd ü rü le b ilir k a lk ın m a k a v ra m ı, 1 9 8 4 y ılın ­ y ü k b ir genişlik ve a k tiv ite ölçeği k a p say a n k o şu lla r d a B irleşm iş M ille tle r ta ra fın d a n u z u n va de li çevre aşağıdaki ö z e tle nm iştir: stra te jile ri b e lirle m e k a m ac ıy la o lu ş tu ru la n D ü n y a Dünya Çevre ve Kalkınma Komisyonu tara­ fından Sürdürülebilir Kalkınma için tanımla­ nan kritik hedefler ve gerekli koşullar: Kaynak: (WCED, 1987) Ç evre ve K a lk ın m a K o m isy o n u (W orld C o m m is io n o n E n v iro n m e n t a n d . D e v e lo p m e n t) ta ra fın d a n y a y ım la n a n O r ta k G e le ceğ im iz ( W C E D , 1987 ) isim li ra p o rd a geniş k u lla n ım alan ı b u lm u ş tu r. N o rv e ç E ski B a şb a k a n ı H a rle m B r u n d tla n d ’ın k o ­ m isy o n ba şk a n ı o lm ası sıfa tıyla d a h a ço k B ru n d tla n d R a p o ru o la ra k b ilin e n ra p o rd a s ü rd ü rü le b i­ lir k a lk ın m a ; “ Gelecek nesillerin kendi ihtiyaçlarını karşılama yeteneğinden ödün vermeden g ü n ü m ü zü n K ritik H e d e fle r • B ü y ü m e y i C a n la n d ırm a k • B ü y ü m e n in K a lite sin i D e ğ iş tirm e k • İş, yiyecek, en e rji, su ve sa n ita sy o n için te ­ m el ih tiy a ç la rın k a rşıla n m ası 83 T a r ım v e Ç e v r e K a y n a k ta b a n ın ı k o r u m a ve g eliştirm e o la ra k D e k la ra s y o n d a yer alan ilke ler aşağ ıda ö z e t­ Sürdürülebilir bir nüfus seviyesinin sağlanm ası le n m iş tir (R io D e c la ra tio n , 1992): T e k n o lo jiy i ve risk y ö n e tim in i y e n id e n y ö n ­ • S ü rd ü rü le b ilir K a lk ın m a için G e re k li K oşu lla r • U y u m su z b ü y ü m e d e n k a y n a k la n a n gerilim K a lk ın m a için ek olo jik tem elli k o ru m a y ü ­ k ü m lü lü ğ ü n e saygı d u y a n b ir ü re tim sistem i • • D e v le tle r e g e m e n lik h a k la rın ı k u lla n d ık la rı k a t etm elidir. • K a lk ın m a h a k k ı, b u g ü n k ü ve gelecek ku şa k­ ların k a lk ın m a ve çevre gereksinim leri ara­ lere çö z üm sağlayan e k o n o m ik b ir sistem • odak a la n ın d ışın a çevresel z a ra r v e rm e m e y e d ik ­ K a ra r v e rm e süre c in e v a ta n d a ş la rın etkili k a tılım ın ı sağlayan p o litik b ir sistem , • ilk e sin in sah iptir. b irle ştirm e k • k a lk ın m a lu , sağlıklı ve ü re tk e n b ir y aşam h a k k ın d a K a ra r v e rm e sü re c in d e çevre ve e k o n o m iy i • S ü rd ü rü le b ilir n o k ta s ın ı o lu ş tu ra n in sa n la r d o ğ a ile u y u m ­ le n d irm e k sın d a de nge k u ru la ra k gerçekleştirilm elidir. • S ü rd ü rü le b ilir k a lk ın m a ge rçe kle ştirilirk e n , ç e v re n in k o ru n m a s ı bağım sız o lara k ele S ü rd ü rü le b ilir tic a re t ve fına ns m o d e lle rin i a lın m a m a lı, k a lk ın m a süreciyle b ü tü n le ş ti- de ste kley e n te k n o lo jik b ir sistem rilm elidir. S ü rd ü rü le b ilir tic a re t ve fina ns m o d e lle rin i • Ç ev re s o ru n la rın ın ç ö z ü m ü tü m ta ra fla rın de ste kley e n u lu sla rarası b ir sistem k a tılım ıy la o la c a ğ ın d a n , k a tılım c ı y ö n te m ­ E sn e k ve k e n d i k e n d in i d ü z e ltm e k a p a site ­ ler te rc ih ed ilm elidir. sin e sa hip b ir id a ri siste m • Tüm d ü n y a d a s ü rd ü rü le b ilir k a lk ın m a y ı D ü n y a Ç ev re ve K a lk ın m a K o m isy o n u ta ra fın ­ gerçe kleştire cek e k o n o m ik b ü y ü m e y i sağ­ d a n ta n ım la n a n k ritik h e d e fle r ve k o şu lla r in c e le n ­ la m a k için, d ev letler u lu sla ra ra sı e k o n o m ik d iğ in d e , e k o n o m ik k a lk ın m a y a ö n c e lik v erilm ek le siste m i h a re k e te ge çirm elidir. b irlik te çevre s o ru n la rın ın genel k a b u l g ö rd ü ğ ü ve kürese l ölçe kte b u s o ru n la rın ç ö z ü m ü a m ac ıy la k u ­ ru lm a sı gerekli g ö rü le n sis te m le rin ta n ım la n d ığ ı g ö rü lm e k te d ir. • B arış, k a lk ın m a ve çevre k o r u m a b irb irin e iç te n b a ğ lıd ır ve a y rılm a m a lıd ır. R io D e k la ra sy o n u , D ü n y a Ç e vre ve K a lk ın m a K o m isy o n u ra p o ru ile p ara lel b ir şe kilde, e k o n o ­ D ü n y a Ç evre ve K a lk ın m a K o m isy o n u R a p o ­ m ik k a lk ın m a ve b ü y ü m e n in sü rd ü rü le b ilirliğ in i, r u n u ta k ip e d e n 1 9 9 2 y ılın d a R io de Ja n e rio ’d a çevre ile u y u m lu p o litik a la r izlen m esi ş a rtın a b ağ ­ gerçekleşen, R io K o n fe ra n sı y a d a D ü n y a Z irv esi la m a k ta d ır. P o litik a la rın o lu ştu ru lm a s ı sü re c in d e (E a rth S u m m it) o lara k d a b ilin e n B irleşm iş M ille t­ tü m a k tö rle rin k a tılım ı ö n g ö rü lm e k te d ir. le r Ç ev re ve K a lk ın m a K o n fe ra n sı (U n ite d N a tio n s C o n fe re n c e o n E n v iro n m e n t a n d D e v e lo p m e n t), gelecekte s ü rd ü rü le b ilir k a lk ın m a y a y ö n e lik eylem g ü n d e m in in ilk e le rin i ta n ım la m a k te m e l a m a cıy ­ la üye ülk ele r te m silc ile ri ve sivil to p lu m ö rg ü tle ri te m silc ile rin in k a tılım ıy la g erç ek leştirilm iştir. K o n ­ ferans ça lışm ala rı s o n u c u n d a beş tem e l belge o rta y a ç ık m ış tır; G ü n d e m 21 , D ü n y a Z irv esi s o n u n d a küresel bir sü rd ü rü le b ilir k a lk ın m a h e d e fin e u laşa b ilm ek için h a z ırla n a n bağlayıcılığı b u lu n m a y a n , d ö rt tem el b ö lü m d e n o lu şa n b ir eylem p la n ıd ır (Keleş, H a ­ m a m c ı ve Ç o b a n , 2 0 1 2 :4 5 6 ). Sosyal ve E k o n o m ik B o yu tlar başlıklı b irin c i b ö lü m d e , k a ra r ve rm e süre ­ c in in , özellikle gelişm ekte o la n ü lk ele rde ki yo k su l­ lu k la m ü ca de le , tü k e tim alışk an lık ların değ iştiril­ • R io D e k la ra sy o n u , • G ü n d e m 21, h a re k e tle r ve sü rd ü rü le b ilirlik , sü rd ü rü le b ilir in sa n • O r m a n İlkeleri, y e rle şim le rin in o lu ştu ru lm a s ın a y ö n e lik olm ası ge­ • İk lim D eğ işikliği Sözleşm esi ve • B iy olojik Ç e şitlilik Sözleşm esi. R io başla ng ıç rektiğ i b elirtilm e k te d ir. K a lk ın m a İç in K a y n a k la rın K o ru n m a sı ve Y öne tim i başlıklı ik in c i b ö lü m ü , a t­ m o sfe rin k o ru n m a s ı, o rm a n sız la şm a ile m ü cad ele , k ısm ın d a , hassas çevrelerin k o ru n m a s ı, biy o lo jik çeşitliliğin d ü n y a y ı ve h e rk e sin o rta k ç ık a rın ı k o ru y a c a k b ir k o ru n m a s ı, b iy o te k n o lo jin in k irlilik ve ra d y o a k tif ç e v re -k a lk ın m a siste m i ü z e rin d e uz laşılm ası gereği a tık la r a ç ısın da n d u y a rlı y ö n e tilm e si gibi am aç lar v u rg u la n m ış tır. S ü rd ü rü le b ilir K a lk ın m a ile ilgili o rta y a k o y m ak ta d ır. Ü ç ü n c ü b ö lü m E tk in G ru p - 84 D e k la ra s y o n u n u n m esi, sağlık k o şu lla rın ın geliştirilm esi, d e m o g ra fik Ç e v r e S o sy o l o ji si la rın R o lle rin in G ü ç le n d irilm e si, ge nç lerin , k a d ın la rın , Sivil T o p lu m Ö rg ü tle rin in , Yerel Y ö n etim lerin , İşçilerin, Yerel H a lk T o p lu lu k la rın ın , K öylülerin ro lle rin in g ü ç le n d irilm e sin i he de fle m e k te d ir. U y g u la m a Y ö ntem leri başlıklı d ö rd ü n c ü b ö lü m ise, k o n fe ra n sta ele a lın a n sü rd ü rü le b ilir k a lk ın m a p o litik a la rın u y gu ­ lana bilirliği için b ilim , te k n o lo ji tran sfe ri, e ğ itim in geliştirilm esi, fin a n sm a n m ek a n iz m a la rı o lu ştu ru lm a sı ve uluslararası iş b irliğ in in g e liştirilm esini k a p s a m a k ta d ır (A genda 2 1 , 1992). S ü rd ü rü le b ilir K a lk ın m a ile ilgili ç oğu ta n ım la m a d a karşılıklı b a ğ ım lı(in te rd e p e n d e n t) Ç e vresel, E k o ­ n o m ik ve Sosyal o lm a k üzere ü ç b o y u tu n d a n b a h se d ilm e k te d ir. (E llio tt, 2 0 0 6 :1 1 ) S ü rd ü rü le b ilir k a lk ın ­ m a n ın am a c ı, çevresel, e k o n o m ik ve sosyal h e d e fle rin m a k s im iz a s y o n u n u b ir a ra d a sağlayarak k a lk ın m a ­ n ın d e v a m lılığ ın ı elde e tm e k tir (B akınız Şekil 1). Yaşa n ab ilir < Şe h ir v e To p lu lu k lar : • Çe v r esel A d ale t ÇEVRESEL SOSYAL - Do ğ al Kayn ak K u llan ım ı • Do ğ al Kayn ak lar ın Ge le ce k - Çe v r ese l Yö n et im S o sy o - \ - Yaşam St an d ar d ın ın Ge lişt ir ilm e si Ç e v r e se l - Kir lilik le M ü ce d ele - Eğ it im - To p lu m Bilin ci N esiller i \ Sü r d ü r e b ilir / Kap sar - Eşit Fır sat Şek ild e Yö n et im i Do ğ a Ü ze r in d e Et kisi Ek o n o m ik Ref ah A zalt ılm ış Ticar i Get ir en So syal Faaliye t ler : İçerm eler : • En e r jin in Et kin • Ticar i Et ik K u llan ım ı • A d il Ticar e t • Ye n ile b ilir En er ji • İşçi Hak lar ı K u llan ım ın ın Ö ze n d ir ilm e si Şekil 4.1 Sü r d ü r ü l e b il ir K a lk ın m a v e Çe v r e se l, So sy al v e Ek o n o m ik H e d e f İlişk isi K a y n a k : El l io t t , J.A . ( 2 0 0 6 ) . A n I n t r o d u c t io n t o Su st a in a b le D e v e lo p m e n t . Ro u t le d g e . s.11 S ü r d ü r ü l e b il ir T a r ım kaygılar, çevre ü z e rin d e o lu m su z e tk ile ri o lm a y a n , B ir ö n c e k i b ö lü m d e s ü rd ü rü le b ilir k a lk ın m a y ı çiftçile r için u la şıla bilir ve e tk ili o la n gerek gıd a ü re ­ aç ık la m ıştık . B u b ö lü m d e ise, sü rd ü rü le b ilirlik kav­ tim in i geliştiren gerekse çevresel m al ve h iz m e tle rd e ra m ı biraz d a h a d a ra lta ra k s ü rd ü rü le b ilir ta rım ı ele o lu m lu etk ile ri o la n tarım sa l te k n o lo ji ve u y g u la m a ­ alacağız. S ü rd ü rü le b ilir ta rım k a v ra m ı, ta rım sa l ü re ­ la rın geliştirilm e si ü z e rin d e o d a k la n m ış tır. T a rım d a tim d e a g ro n o m ik , çevresel, sosyal ve e k o n o m ik b o ­ s ü rd ü rü le b ilirliğ in te m e l ilke ler aşağıdaki gibi d ö rt y u tla rı de ng e le m e yi he de fle y e n b ir y a k la şım şeklidir. A m a ç la rı, b ir y a n d a n ta rım d a ve rim liliğ i k o ru rk e n ba şlık a ltın d a to p la n m a k ta d ır (P re tty ,2 0 0 8 :4 5 1 ). a. B esin döngüsü, to p ra k re je n e ra sy o n u ve diğ er y a n d a n d a çevreye v e rilen zara rı a zaltarak , kısa azo t fiksa sy on u gibi b iy o lo jik ve e k o lo jik ve u z u n d ö n e m d e e k o n o m iy i c a n lı tu tm a k , ta rım la sü re ç le rin ta rım ve g ıd a ü re tim u y gu la m a la ­ u ğ ra şa n la rın y aşam k a lite sin i y ü k se ltm e k tir. rın a d â h il edilm esi, T a rım ve gıd a sis te m le rin in sü rd ü rü le b ilirliğ in e b. Ö z ellik le çevreye za rarlı o la n la r için y e nile ­ o la n ilgi, 1 9 5 0 -1 9 6 0 ’lı y ılla rd a o rta y a ç ık a n çev­ n e m e y e n ve sü rd ü rü le m e y e n g ird ile rin d a h a resel kayg ıla r ile b irlik te o rta y a ç ık m ış tır (Pretty, az k u lla n ılm a sı, 2 0 0 8 :4 4 8 ). G ü n ü m ü z d e sü rd ü rü le b ilirlik ile ilgili 85 T a r ım v e Ç e v r e H e m araziyi ve rim li b ir şekilde işlem ek h e m b iy o lo jik o lara k elde e d ile n o rg a n ik m a d d e le rd e n de çiftçilerin k e n d in e g ü v e n in i ve k e n d i k e n ­ veya to p ra k re z e rv le rin d e n sa lın a n sa b it azo t ve d i­ din e ye terliliğini teşvik e tm e k için çiftçilerin ğer b e sin le r ye r alır. sahip o ldu k la rı u z m a n lığ ın k ullan ılm ası, d. F arklı be cerilere sa hip in sa n la rın o rta k ça­ lışm ası ve iş b irliğ i y o lu y la ta rım sa l ve doğa l S ü rd ü rü le b ilir ta rım k a v ra m ı, ta rım sa l k a y n a k p ro b le m le rin (haşere y ö n e tim i, su ­ ü re tim d e a g ro n o m ik , çevresel, sosyal ve la m a gibi) çö zülm esi. e k o n o m ik b o y u tla rı d e ng e le m e y i h e d e f­ S ü rd ü rü le b ilir bir ta rım için doğal ka yn a k la rın le y e n b ir y a k la şım şeklidir. A m a ç la rı, b ir k o ru n m a s ı z o ru n lu lu k tu r. D o ğ a l k a y na k la rın k e n d i­ y a n d a n ta rım d a v e rim liliğ i k o ru rk e n d iğ e r sini yen ilem e sine fırsat v e rilm e de n gerçekleştirilecek y a n d a n d a çevreye v e rile n z a ra rı azalta rak , aşırı etkinlikler, gelecek nesillerin güçlüklerle karşı­ k ıs a ve u z u n d ö n e m d e e k o n o m iy i c a n lı laşm asına n e d e n olacaktır. B u ne de n le öncelikle b u tu tm a k , ta rım la u ğ ra ş a n la rın ya şa m ka li­ k o n u d a k i hed efler iyi belirle nm eli ve açıkça orta y a te sin i y ü k se ltm e k tir. k o n u lm a lı, sü rd ü rü le b ilir olm a ya n tarım sal e tk in lik ­ lere de stek verilm em elidir. T o p ra ğ ın aşırı sulan m a sı, fazla gübre ku lla n ım ı, yanlış ilaçlam a gibi çevreye B iy o ç e şit l il i k zarar verebilecek u yg ulam ala ra karşı h ü k ü m e tle r ve 1 9 9 2 y ılın d a R io d e Ja n e rio ’d a gerçekleşen R io sivil to p lu m örg ütle ri eğ itim ve k o n tro l ö nlem leri K o n fe ra n s ın d a im z aya a çılan B irleşm iş M ille tle r alm alıdır. B u a ç ıd a n değe rlendirece k olu rsa k sü r­ B iyo çe şitlilik K o n v a n s iy o n u n d a biy o çeşitlilik kav­ d ü rü le b ilir ta rım için b ir veri ta b a n ı o lu ştu ru lm alı, ram ı; “kara , d e n iz ve d iğ e r su e k o sis te m le rin d e ve b u n u n için gerekli te kn ik , sosyal ve e k o n o m ik veri b u e k o siste m le rin p arç ası o ld u ğ u e k o lo jik ya p ıla r bank ası uygulam a ları geliştirilm elidir. içe risin de b u lu n a n ca nlı o rg a n iz m a çe şitliliği” ola­ S ü rd ü rü le b ilir ta rım k a v ra m ı, m o d e rn ta rım ­ ra k ta n ım la n m ış tır (B M B iyo çe şitlilik K o n v a n si­ la b irlik te do ğa l k a y n a k ta b a n ın ın k a lite sin d e k i y o n u , 19 92 : 3). D ü n y a ü z e rin d e b u lu n a n yaşam dü şüş e n is p e te n y e n i b ir y a n ıttır. S ü rd ü rü le b ilir çeşitliliğ ini ta m a m la y a n a ç ık la m a d a ü ç te m e l u n ­ ta rım k a v ra m ı a slın d a e n d ü striy e l ta rım ın y a ra ttı­ su r göz ö n ü n d e b u lu n d u ru lu r; g e n e tik çeşitlilik, ğı s o ru n la rı ç ö z eb ilm e k için o rta y a atılm ış ç ö z ü m o rg a n iz m a çeşitliliği ve e k o lo jik çeşitlilik. (G a s to n ö n e rile rin in a ltın d a to p la n d ığ ı b ir ba şlık o larak ve Spicer, 2 0 0 4 :5 ) (B akınız Ş ekil-2) d ü ş ü n ü le b ilir. B u ra d a ö n c e lik le k a b u l e dilm e si ge­ • rek e n tem e l k u ra lla r; ta rım sa l ü re tim için d ü n y a d a G e n e tik çeşitlilik, p o p ü la s y o n la r iç in d e k i ve a ra sın d a k i bire yler a ra sın d ak i g e n e tik gerekli o la n k a y n a k la rın sınırsız o lm a d ığ ı ve doğa l bilgi ç e şitliliğ ini ele alır. O rg a n iz m a la rı y a­ de ng ey i b o z a ra k iste n ile n ö lç ü d e ve sü rek li b ir ge­ p ıla n d ıra n g e n e tik k o d la m a n ın bile şe nleri liş m e n in sa ğla na m ayacağıdır. (P o p ü la sy o n , birey, n ü k le o tid , gen, k r o m o ­ S ü rd ü rü le b ilir ta rım , sanay i de v rim i ö nc esi y ö n ­ z o m gibi) ile p o p ü la s y o n d a k i b ire y le r ve te m le rin e b ir d ö n ü ş ü te m sil e tm e m e k te d ir. A ksine, p o p ü la s y o n la r a ra sın d a k i g e n e tik y a p ıd a k i geleneksel k o r u m a am a ç lı ta rım te k n ik le rin in m o ­ d e ğ iş im le rin i kapsar. d e rn te kn o lo jile rle b irle ştirilm e sin i ö n g ö rm e k te d ir. • O rg a n iz m a çeşitliliği, d iğ er ad ıyla ta k so n o - S ü rd ü rü le b ilir sistem ler, m o d e rn e k ip m a n ı, se rtifi­ m i, hiyerarşiy i ve b ile şe n le rin i, b ire y lerd e n ka lı to h u m , to p ra k ve su k o r u m a u y g u la m a la rın ı y u k a rı d o ğ ru tü rle re , nesillere ve ö tesin e k a ­ ve ç iftlik h a y v a n la rın ın b e sle n m e sin d e ve işle n m e ­ d a r k a p sa r (E tki A la n ı/K ra llık , S o y / Ş u b e / sin d e en so n y e n ilik le ri k u lla n m a k ta d ır. N ö b e tle şe F ilu m , aile, cins, tü r, alt tü r, p o p ü la sy o n , ü r ü n e k im in e , to p ra ğ ın d oğa l y o lla rla z e n gin le şti­ birey). T ü rle r ile d a h a y ü k se k ta k s o n o m ik rilm e sin e , o lu ştu ru lm a s ın a , e k in le rin ve h a y va nla ­ k a te g o rile r a ra sın d ak i fark lılıkları ele alır. rın ç e şitle n d irilm e sin e ve z a ra rlıla rın d oğa l o larak k o n tro l e dilm e sin e ö n e m v e rilm e k te d ir. M ü m k ü n o ld u k ç a , tic a ri o la ra k s a tın a lın a n kim ya sa lla r ve y a k ıtla r gibi h a ric i k a y n a k la r y e rin e doğal k a y n a k ­ la r te rc ih e d ilm e k te d ir. B u k a y n a k la r a ra sın d a g ü ­ neş veya rü zg â r enerjisi, b iy o lo jik ha şere k o n tro lü , 86 • E kolojik çeşitlilik, ekosistem türleri arasında­ ki geniş farklılıkları ve h e r bir ekosistem tü rü içinde m ey da n a gelen h a b ita tla rın ve ekolojik süreçlerin çeşitliliğini kapsar. (C anlı T op luluğu /B io m e, biyolojik Bölge, tabiat, ekosistem , ha b ita t, ekolojik K o n u m /N iş, popülasyon) Ç e v r e S o sy o l o ji si Resim 4.3 Ya b a n h a y a t ı Po p ü lasy o n Bir ey G e n e t ik Ç e ş i t l il i k Kr o m o zo m Ge n N ü k le o t id Et ki A la n ı/K r a llık So y /Şu b e /Filu m A ile O r g a n iz m a Cin s Ç e şi t l il i ğ i Tü r A lt Tü r Po p ü lasyo n Birey Can lı To p lu lu ğ u /B io m e Biy o lo jik Bö lge E k o lo jik Ç e ş i t l il i k Tab iat Ek o sist em H ab it at Ek o lo jik K o n u m /N iş Po p ü lasy o n Şekil 4 .2 B iy o ç e şit l il ik U n su r la r ı K a y n a k : Ga st o n K, Sp ic e r J ( 2 0 0 4 ) B io d iv e r sit y : A n In t r o d u c t io n . B la c k w e ll Pu b lish in g . s.5. 87 T a r ım v e Ç e v r e T a r ım d a B i y o ç e şit l il iğ in Ö n e m i b a ğ lı b iy o ç e şitliliğ in a z a lm a sın a ve to p ra k biy o çe- (E n ta n sif/K o n v a n siy o n e l tarım ) ş itliliğ in in y o k o lm a s ın a n e d e n o lm a k ta d ır (T sia- uy g u la m a la rı, b iy o çe şitlilik kay bı, ik lim değişikliği, fo u li ve d iğ e rle ri, 2 0 1 5 ). A y rıc a k o n v a n s iy o n e l ta ­ Y oğun ta rım ero z yo n , su ve h a v a k irliliği gibi g ü ç lü k le re n e d e n o lm u ş tu r. P o ta nsiy e l b ir ç ö z ü m , to p ra k verim liliğ i rım u y g u la m a la rı s o n u c u n d a ; ta r ım d a k u lla n ıla n su m ik ta r ın ın e k o lo jik o la ra k d ü z e n le n m e s in d e ve biy o lo jik d ü z e n le m e gibi ek os iste m h iz m e tle ri­ d ü ş ü ş le r m e y d a n a gelm iş, su ve h a v a k a lite s in in n in s u n u m seviyesini a rtıra n y ö n e tim u y gu la m a la ­ a z a lm a sın a n e d e n o lm u ş , ik lim , e ro z y o n , z a ra rlı b ö c e k le r ve h a s ta lık la r m e y d a n a g e lm iş tir (F oley rın ı u y g u la m a k tır. K u tu p bö lg e le ri, çöller, k a y a lık ala nlar, b u ­ v.d., 2 0 0 5 ; K re m e n ve M ile s, 2 0 1 2 ). z u lla r d ış ın d a k a la n y e ry ü z ü n ü n % 5 0 ’si ç iftç ile r ta r a fın d a n işle n m e k te d ir. A r ta n g ü b re ve ta rım ilacı k u lla n ım ı ve aşırı s u la m a n e d e n iy le , 1 9 6 0 ­ B iy o ç e şitlilik k a v ra m ı; “ka ra , d e n iz ve d i­ 2 0 0 0 y ılla rı a ra s ın d a k ü re se l g ıd a ü r e tim i 2 ,5 k a t ğ e r su e k o sis te m le rin d e ve b u e k o siste m - a rtm ış tır . (F ole y ve d iğ e rle ri, 2 0 0 5 ) A n c a k a z o tlu le rin p a rç a sı o ld u ğ u e k o lo jik y a p ıla r iç e ri­ g ü b re k u lla n ım ı, çe vre de a k ti f a z o t b irik im in e n e ­ s in d e b u lu n a n ca nlı o rg a n iz m a ç e şitliliğ i” d e n o lm a k ta d ır. Y oğu n ta rım te k n ik le r in in a rta ra k o la ra k ta n ım la n m ış tır (B M B iy oç e şitlilik u y g u la n m a s ı, ta rım K o n v a n siy o n u ; 19 9 2; 3). a ra z ile rin in h o m o je n le ş m e - s in e /b e n z e ş m e s in e , d o ğa l ve y a rı d o ğa l a la n la rın g id e re k k a y b o lm a s ın a , d olay ısıy la d o ğa l o rta m a Öğrenme Çıktısı 3 Sü r d ü r ü le b ilir lik ve sü r d ü r ü leb ilir t ar ım k avr am lar ı h akk ın d a bilgi ed in m e n ı A r a şt ır 3 1 1 o u S ü rd ü rü le b ilir ta rım , d üs triye l ta rım la rın ın y a ra ttığ ı en­ u y g u la m a ­ so ru n la rı ç ö z m e k için h a n g i h e d e fle ri ve uy g u la m a la rı ü retm iştir? ^ ------------------------ 1— İlişk ile n d ir 1 1 u u T a rım d a biy o çeşitlilik kav­ r a m ın ın rım la s ü rd ü rü le b ilir ta ­ ilişk ile n d irin iz . S. G ü n lü k y a şa m ın ız d a d ü rü le b ilirlik s ü r­ çerçevesinde Y ılm az’ın (2 0 1 5 ), S ü rd ü rü ­ n e le r yapılab ilir? A rk a d a şla ­ leb ilir T a rım M ü m k ü n M ü? rın ız la ta rtış ın ız . k ita b ın ı inceleyiniz. G EN ET İĞ İ D EĞ İŞT İR İLM İŞ O R G A N İZ M A LA R (GD O ) G e n e tiğ i D e ğ iştirilm iş O rg a n iz m a la r ( G D O ) , farklı k a y n a k la rd a n ç ık a n ve kim y asal o la ra k birle şen D N I (R e k o m b in a n t-D N A ) tra n sfe ri ile g e n e tiğ i o y n a n m ış o rg an iz m a la rd ır. G D O ge liştiricileri, n o rm a l ş a rtla rd a sa h ip olam ay aca ğı d iğ er o rg a n iz m a la rd a n a ld ık la rı g e n e tik ve d iğ er özellikleri a k ta ra ra k b itk ile rd e ö n e m li de ğişik lik ler m e y d a n a g e tirm e y e çalışm ışlardır. G e n a k ta rılm ış b itk isel ü r ü n le rin (tra n sg e n e tik ) ti­ cari am a ç lı ye tiştirilm e si 1 9 9 0 ’la rın b a şın a rastlar. Y e tiş tirilm ele rin d e k i am a ç , haşerelere d a y a n ık lı ve zararlı o t ö ld ü rü c ü ilaçlara to le ra n slı ü r ü n elde ed e b ilm e k tir. B u n la rın ba şlıcaları soya, m ısır, k a n o la ve p a m u k tu r. A B D , A rja n tin , B rezilya, K a n a d a , H in d is ta n ve Ç in b a şta o lm a k üzere 1 9 96 y ılın d a 1,7 m ily o n h e k ta r ta rım a la n ın d a başla ya n G D O ’lu e kim , 2 0 1 3 y ılın d a to p la m 175 h e k ta ra y ü k se lm iş tir (Jam es, 2 0 1 3 ). Ü re tile n ge ne tiğ i d e ğ iştirilm iş (G D ) b itk i te rc ih i, ge lişm e kte o la n ü lk ele rd e farklılık g ö ste rm e k te d ir. H aşere ye da y a n ık lı p a m u k A sya ve A frik a ü lk e le rin d e ü re tim i en fazla y a p ıla n tra n s g e n e tik b itk i çeşidi­ dir. L a tin A m e rik a ’d a za rarlı o t ö ld ü rü c ü ilaçlara d a y a n ık lı soya fasulyesi en ç ok ü re tile n G D b itk i te rc ih i 88 Ç e v r e S o sy o l o ji si o lu rk e n , haşereye d a y a n ık lı G D m ısır e k im i ik in ­ k u lla n ılm a k ta d ır. B u g e n in b u lu n d u ğ u b itk ile rin ci sıra da ye r a lm a k ta d ır. G D O ’lu ta rım ü rü n le ri, h a y v a n y e m i o la ra k k u lla n ılm a s ı h a lin d e h a y v a n ­ ileri te k n o lo jili e n d ü s trin in ta rım d a k i karşılığıdır. la rd a a n tib iy o tiğ e d ire n ç gelişebilir. B itk i veya E n d ü s trid e k i y ü ks e k te k n o lo ji ile aynı şekilde, te k ­ h a y v a n ü r ü n le r i a ra c ılığıy la in s a n la rd a a n tib iy o ­ n o lo jin in b u d a lın ın gelişim i te k n o lo jiy i e lin d e b u ­ tik d ire n c i o lu şa b ilir. B u risk n e d e n iy le B rita n y a , lu n d u ra n g ü ç lü serm ay e g ru p la rın ın ta rım s e k tö rü a n tib iy o tik d ire n ç g e n i iç e re n , g e n e tiğ i d e ğ iş tiril­ ü z e rin d e k i etkisi, özellikle yo k su l ü lk ele rd e ta rım m iş b ir m ıs ır tü r ü n e izin v e rm e m iş tir (M c G iffe n , eg em en liğ i k o n u s u n u g ü n d e m e getirm iştir. 2 0 0 5 : 15; L a p p e ve Bailey, 1 9 9 9 : 1 2 2 ). G e n e tiğ i d e ğ iş tirilm iş ta r ım ü r ü n le r in in a rta n G D O te k n o lo jile ri, g e n e tik k a y n a k la ra ve y en i b ir şe k ild e e k im in in y a p ılıy o r o lm a sı, g ıd a g ü v e n ­ te k n o lo jile re u la ş ım ın k ısıtla n m a sı, to h u m sakla­ liği, çevresel e tk ile r ve s o s y o -e k o n o m i g ib i k o n u ­ m a gibi g e le n e k le rin o rta d a n k a lk m a s ın a n e d e n la rd a geniş b ir k ay gı u y a n d ırm a k ta d ır. G D O ’lu olm ası, özel s e k tö rü n tekel o lu ştu rm a s ı ve k ü ç ü k ta rım s a l ü r e tim , to k s ik e tk i y a ra ttığ ı, in s a n d â h il k ö y lü n ü n g e lirin d e d ü şüş e n e d e n o lm ası gibi farklı o lm a k üze re ç e vre de k i tü m c a n lıla rı ve d o ğa l ta r ı­ se bep le rle sosyal ve e tik k ay gılara n e d e n o lm a k ta d ır m ı te h d it e ttiğ i, su la rı k irle ttiğ i, a le rjik re a k siy o n u (F A O , G M O R a p o ru ). te tik le d iğ i, h a y v a n la rd a b a ğ ış ık lık s is te m in i zay ıf­ la ttığ ı, h a tta k ısırlığ a yo l a ç tığ ı id d ia s ı ile g ıd a ve sağ lık a ç ıs ın d a n k ay gı u y a n d ırm a k ta d ır. B itk ile rin G e n e tiğ i D e ğ iş tirilm iş O rg a n iz m a la r h a s ta lık ve k im y a sa lla ra k a rşı d ire n c in i a rttır a n (G D O ), ge n a k ta rım la rı, z a ra rlı b itk ile re k a rşı d a h a fazla k im y a sa l o la ra k b irle şe n tra n sfe ri ile ge­ kim y a sa l m ü c a d e le ilacı k u lla n m a y ı z o ru n lu h a le n e tiğ i o y n a n m ış o rg a n iz m a la rd ır. G D O g e tirm e k te d ir. A y rıca , G D ü r ü n le r d e n yerel ü r ü n ­ geliştiric ile ri, n o rm a l şa rtla rd a sa hip o la ­ lere g e n a k ta rım ı olasılığı n e d e n iy le ye rel tü rle rin m a ya c a ğ ı d iğ e r o rg a n iz m a la rd a n a ld ık la rı y o k o lm a s ın a n e d e n o lab ile c e ğ i b e lirtilm e k te d ir. g e n e tik ve d iğ e r öz e llik le ri a k ta ra ra k b itk i­ T ra n s g e n e tik b itk ile rd e , is te n e n ö ze lliği b itk iy e le rd e ö n e m li d e ğ işik lik le r m e y d a n a g e tir­ k a z a n d ıra c a k o la n y e n i g e n in a k ta rılm a s ü re c in in m e ye ça lışm ışla rd ır. fa rk lı k a y n a k la rd a n ç ık a n ve b a şa rısın ı iz le m e k iç in , a n tib iy o tiğ e d ire n ç g en i Resim 4 .4 Gıd a g e n e t ik d e ğ işik l iğ i 89 T a r ım v e Ç e v r e Y a ş a m la İ liş k ile n d ir b u n u p ra tik olara k ta k ip e tm e şa n sın ız k a lm ıy o r” GDO’lu ürünler insan sağlığını nasıl etkiler? diye k o n u ş tu . A d a n a ’d a e k m e k te G D O ’lu k a tk ı m a d d e si b u lu n d u ğ u id dia sı g ü n d e m d e . G D O ’n u n zararı va r m ı? H a n g i G D O ’lu ü r ü n le rin ith a lin e izin veriliyor? N e le re d ik k a t e tm e m iz gerekiyor? Peki G D O ’lu y e m le r de in sa n sağlı­ ğın ı te h d it e d e r m i? D r. D iz d a r’a göre ta ­ vuk tü k e tim in e d ik k a t e tm e k gerekiyor: “Yem e dayalı ü rü n le r d e d iğ im iz z a m a n b irin c i sı­ ra d a beyaz et gelir. Ç ü n k ü b u e n d ü s tri d o ğ ru d a n soyaya bağlıdır. Soya nered ey se b u e n d ü s tri için g e lm e k te d ir” . G e n e tiğ i değiştirilm iş organizm alı ü rü n le rin sağlığa zararlı o ld u ğ u ­ nu sa v un an bilim sel çalışm alar var. K araciğer ve b ö b re k rahatsızlıkları ile kısır­ lık GDO’lu ürünlerin zararları arasında. “M ü n fe rit olaylarda biz b u n u v u rg ulu yo ru z , v u r­ gulam a ya d a deva m edeceğiz. G D O , k a n u n e n engellenm esi gereken b ir şey” diye k o n u ş a n Rad­ yasyon Onkoloğu Dr. Yavuz Dizdar, “Siz içeri­ ği ile ge ne tik olarak oy na dığ ın ız z a m a n sistem in b ü tü n ü n e m ü d a h a le etm iş oluy orsunu z. Biz b u n u İth a l e d ile n ü rü n le r k o n u s u n d a d a seçici o lu n m a s ı g e re k tiğ in i v u rg u la y a n D iz d a n , özellik­ le b a k liy a ta v u rg u y a p a ra k şu n la rı söyledi: “P a k e tle rin ü s tü n d e n e re d e ü re tild iğ i y a­ zar. Y u rtd ış ın d a n geliyorsa iki a d ım geri d u r ­ su nlar. Ç ü n k ü y u rtd ış ın d a n b u ra y a gelene k a d a r y o ld a b o z u lm a sın diye b irta k ım işle m ­ le rd e n geçiriliyor. G e ç tim G D O ’s u n u , ilaçla­ m a k z o ru n d a la r, aksi ta k d ird e o k a d a r ta n k e r­ le b u ra y a gelene k a d a r b o z u lm a d a n ka lm a z.” tü k e ttiğ im iz z a m a n n e olacağını b ilm iyo ru z. O yü z d e n uzak d u ru lm a sı d ışın d a genel söylem dışı­ n a çıkam ıyoruz ” dedi. T ü rk iy e ’de G D O ’lu m ıs ır ve soyaya, sadece ye m o lara k k u lla n m a k ka yd ıy la ith a la t izn i o ld u ­ ğ u n u b e lirte n D r. D iz d a r, “B u ü rü n le r T ü rk iy e ’ye b ir şek ilde ha y va n y e m i olara k giriyor. G ire n y e m in d a h a s o n ra s ın d a n e o ld u ğ u n u h iç k im se bilm iyo r. D e fa la rc a el d e ğ iş tird ik te n s o n ra sizin Kaynak: N T V H a b e r 2 3 .0 3 .2 0 1 7 - 0 9 :5 5 https://w w w .ntv .com .tr/saglik /g doluu ru n ler-in san -sag lig in i-n asil-etk iler,T 9 fP A e rM k G 7 5 u N z F z C m s g Öğrenme Çıktısı 4 Gen et iği De ğ işt ir ilm iş Or g an izm alar ( GD O ) h akk ın d a bilgi ed in m e A r a şt ır 4 u M a lth u s ’u n so n u c u n ü fus orta y a u teorisi çıkabilecek k a ra m sar tab lo y a göre açlık S o n d ö n e m d e ta rtış m a la ra k o n u su y la m üc a d e le de ileri k o n u o la n G D O ’lu ü r ü n ­ te k n o lo ji k u lla n ıla ra k ü re ti­ le rin lebilecek tarım sal ü re tim k o ­ ya ra ta bile c e ği olabilir? neler n u s u n u ilişkilendiriniz. M . K eskin ve S. G ö rü c ü (201 2), H assas T a rım T ekn olojileri k ita b ın ı inceleyiniz. 90 G D O ’lu ü re tim te k n o lo jile rle gibi ileri elde edilen ü r ü n le rin ile rid e n e d e n ola­ bileceği e tk ile ri a rk a d a şla rı­ n ız la ta rtış ın ız . Ç e v r e S o sy o l o ji si o r g a n İ k t a r im in s a n lık ta rih in d e tarım sa l ü re tim u z u n c a b ir süre geleneksel y ö n te m le rle y a n i o rg a n ik ta rım şe klin d e gerçek leştirilm iştir. B u n u n n e d e n i 19.yy’a k a d a r s u n i g ü b re le rin o lm a m a sı ve 2 0 .y y ’a k a d a r haşere ö ld ü rü c ü le rin k u lla n ılm a m a sıd ır. K a vram o lara k o rg a n ik ta rım , 2 0 .y y ’ın b a şla rın d a A v ru p a ve A m e rik a B irleşik D e v le tle rin d e o rta y a çıkm ıştır. O rg a n ik ta rım fikri, ero z y on , to p ra ğ ın fak irle şm e ­ si, ü r ü n ç e şitliliğ in in azalm ası, g ıd a ve hayvansal ü r ü n le rin d ü ş ü k k a lite li o lm ası ve kırsal fakirlik gibi ta rım d a sü re k lilik arz e d e n s o ru n la rın ç ö z ü m ü am a cıy la o rta y a çıkm ıştır. ik i d ü n y a savaşı a ra sın d a ‘m o d e rn ’, kim y a sa l-y o ğ u n , te k n ik o lara k gelişm iş 2 0 0 8 y ılın d a U lu sla ra ra sı O rg a n ik T a rım H a re k e ti F e d e ra sy o n u (IF O A M ) ta ra fın d a n “toprak, ekosistem ve insan sağlığını devam ettiren, sağlıklı olmasını sağlayan bir üretim sistemidir” olara k k a b u l ed ilm iştir. S istem , o lu m s u z etkisi o la n girdi k u lla n ım ı y e rin e ; ekolojik süreçler, biyolojik çeşit­ lilik ve yerel koşullara uyum sağlamış d ö n e le ­ re dayanır. O rg a n ik ta rım , iç in d e b u lu n d u ğ u m u z çevreye fayda sa ğlam ak, adil ilişkiyi ve tü m ilgili tara fla r için iyi b ir y aşam k a lite sin i y a y g ın la ştırm a k için gelenek, y e n ilik le r ve b ilim i b ir araya g e tirir” (IF O A M , 2 0 0 9 ) Organik tarım ın temel ilkeleri; sağlık, ekoloji, hakkaniyet, özen gösterme olarak tanımlanabilir. ta rım , to p ra k b o z u lm a sı, k ö tü gıd a kalitesi ve kırsal Sağlık ilkesi, y e kp a re b ir b irlik iç in d e o la n to p ­ sosyal y aşam ve g e le n e k le rin b o z u lm a sı şe klin d e bir ra ğ ın , b itk ile rin , h a y v a n la rın , in s a n o ğ lu n u n ve y er­ krizle ka rşı ka rşıya ka ldı. B u krize b ir ç ö z ü m ola­ k ü r e n in sa ğ lığ ın ın k o ru n a ra k ileriye taşın m a sıd ır. rak, o rg a n ik ta rım ö n c ü le ri 1 9 2 0 ’lerde ve 1 9 3 0 ’lar- Ekoloji ilkesi, o rg a n ik ta rım ın can lı e k o lo jik da, 1 9 3 0 ’la rd a ve 1 9 4 0 ’la rd a başarılı b ir ta rım sis­ siste m ve d ö n g ü le ri tem e l a lm a sın ı, o n la rın d e v a m ­ te m i h a lin e gelen ik n a edici, b ilim e dayalı b ir te o ri lılığ ın a k a tk ıd a b u lu n m a s ın ı am açlar. ön erd iler. A nc a k , 1 9 7 0 ’lere kad ar, çevre krizi k o ­ Hakkaniyet ilkesine göre o rg a n ik ta rım , o rta k n u s u n d a k i fa rk ın d a lığ ın artm asıy la , o rg a n ik ta rım , çevreyi ve yaşam sal o la n a k la r a ç ıs ın d a n h a k k a n iy e ti d a h a geniş ta rım , to p lu m ve p o litik a d ü n y a la rın a gö z e te n ilişkiler üz e rin e k u ru lm a lıd ır. ilgi çe km ed i. K o n v a ns iy o ne l ta rım ve ta rım ü r ü n le r in in a rta n Özen ilkesinin p re n s ib i ise o rg a n ik ta rım ın , g ü n ü m ü z ve gelecek k u şa k la r ve ç e v re le rin in sağlığı o lu m su z e tk ile ri k a rşısın d a , o rg a n ik ta rım a geçiş ile esen liğin i k o ru m a k üzere s o ru m lu b ir y a kla şım ­ b ü y ü k ö n e m ka z an m ıştır. O rg a n ik ta rım h a k k ın d a la y ö n e tilm e sid ir. b ir s ü rü farklı ta n ım la r b u lu n m a k ta d ır faka t b u ta ­ n ım la m a la rın ın ç o ğ u n d a sü rd ü rü le b ilirlik k a v ra m ı ö n p la n a ç ık m a k ta d ır. O rg a n ik ta rım , s ü rd ü rü le ­ b ilir ta rım s is te m le rin d e n biridir. A n c a k , o rg a n ik ta rım ın ta rla d a ü r ü n le rin ü re tim d e n p a z a rla m a sın a k a d a r geçen sü re ç te k e n d in e özgü p re n sip ve u y ­ g u lam a la rı b u lu n m a k ta d ır. O rg a n ik ta rım dil fark­ lılık la rı ne d e n iy le farklı ü lk ele rd e farklı isim lerle a n ılm a k ta d ır. Ö rn e ğ in , In g ilte re ’de o rg a n ik (organ ic ), A lm a n y a ’d a e k o lo jik (ök olog ish ) ve F ransa’d a b iy o lo jik (b io lo q u e ) k e lim e le ri k u lla n ılm a k ta d ır. A n c a k b u n la r genel o lara k b irb irle riy le eş a n la m lı o lara k k u lla n ılm a k ta d ır (D e m iry ü re k , 2 0 1 1 ). A rta n n ü fu s s o n u c u ta rım D e m iry ü re k ’in (2 0 1 1 ) o rg a n ik ta rım üz e rin e y a p tığ ı ç a lışm a la rın d a o rg a n ik ta rım la ilgili ta n ım ­ la r gen eld e d ö r t u n s u rd a ö z e tle m e k te d ir; Birincisi, ta n ım la m a la r ilaç, g ü b re, b ü y ü m e d ü ze n ley iciler ve h a y v a n h o rm o n la rı gibi kim y asal, ç ö z ü le bilir ve in o rg a n ik m a d d e le rin k u lla n ım ın ın y a sak la n m a sı­ n ı veya m ü m k ü n o ld u ğ u ö lç ü d e sın ırla n d ırılm a sı­ n ı v u rg u la m a k ta d ır. İkincisi , o rg a n ik ta rım b itk i m ü n a v e b e si, b itk i a rtık la rı, h a y v a n g ü bresi ile b i­ y o lo jik ve m e k a n ik zararlı, h a sta lık ve y a b a n c ı ot k o n tro lü gibi belirli ü re tim te k n ik le rin e daya lıd ır. Üçüncüsü, o rg a n ik ta rım ın a m a c ın ın tü k e tic i sağ­ lığ ın ı k o ru m a , o n la rın te rc ih le rin i d ik k a te alm a, ü rü n le ri ihtiyac ı, to p ra k v e rim liliğ in i k o ru m a , to p ra k , b itk i, h a yv an u y g u lam a la rıy la v e rim d e ve ç iftlik siste m le ri a ra sın d a k i b itk i be sin z in c irin i artış sa ğla na ra k k a rş ıla n m a y a çalışılm ıştır. A n c a k d ü z e n le m e gibi u n s u rla rı içerdiği b e lirtilm e k te d ir. tarım sa l faa liyetlerde g e re ğ in d e n fazla k u lla n ıla n Son olarak, o rg a n ik ta rım sa l ü re tim ve p a z a rla m a ­ yoğun kim y asal gird i gird ile rin , in sa n sağlığı ve çevre ü z e rin d e k i o lu m ­ sı, k e n d in e özgü u lu sla rarası k u ra lla rı o la n , izlene­ suz e tk ile ri z a m a n la a rta n o ra n d a hisse dilm eye bilir, k a y ıtlı ve şeffaf b ir sü re ç tir ve o rg a n ik ü rü n le r ba şla n m ıştır. B u n u n s o n u c u olara k, sadece v e rim b u sü re c in tü m a şa m a la rın d a bağım sız sertifikas- a rtışın ı değil, aynı z a m a n d a in sa n sa ğlığını ve çev­ y o n k u ru lu ş la rı ve m ü fe ttişle ri ta ra fın d a n k o n tro l reyi k o ru m a y ı esas a la n s ü rd ü rü le b ilir ta rım siste m ­ e d ilir ve se rtifik a la n d ırılır (D e m iry ü re k , 2 0 1 1 ). leri ö n e m k a z an m ıştır. Organik tarımın tanımı, 91 T a r ım v e Ç e v r e Ö z ellik le 1 9 8 0 ’li y ıllard a n so n ra tü k e tic ile rin a rta n talebiyle aile ta rım ı k o n u m u n d a n çıkıp tic a ri bir b o y u t k a z a n a n o rg a n ik ta rım , ba şta A m e rik a ve A v ru p a B irliği ülkeleri o lm a k üzere b irç o k ülk ed e u y g u ­ la n m a y a başlam ıştır. A şağıda yer alan T ablo 3 O rg a n ik T a rım A ra ş tırm a E n s titü s ü (FIB L) ve U luslararası O rg a n ik T a rım H a re k e tle ri F e de rasyon u (IF O A M ) ta ra fın d a n o rta k y a p ıla n çalışm alarla elde edilm iştir. A şağıda yer alan tab lo ya göre 2 0 1 7 y ılın d a o rg a n ik ta rım ın en fazla u y g u la nd ığ ı y er % 5 1 ile O k y a n u sy a kıtasıdır. O k ya n us y a ’yı % 2 1 ile A v ru pa , % 1 1 ile L a tin A m e rik a ta k ip e tm e k te d ir (F IB L & IF O A M — O rganics In te rn a tio n a l, 2 0 1 9 ). Resim 4.5 Tab lo 4.3 B ö lg e O r g a n ik g ıd a la r O r g a n ik T a r ım A r a z il e r i v e B ö lg e le r ( 20 17 ) O r g a n i k T a r ım A r a z isi ( H e k t a r ) B ö l g e l e r i n K ü r e se l O r g a n i k T a r ım A r a z i si P a y l a r ı ( Y ü z d e ) A fr ik a 2 .0 5 6 .5 7 1 % 3 A sya 6 .1 1 6 .8 3 4 % 9 A v ru p a 1 4 .5 5 8 .2 4 6 % 21 L a tin A m e r ik a 8 .0 0 0 .8 8 8 % 11 K u z e y A m e r ik a 3 .2 2 3 .0 5 7 O kyanusya 3 5 .8 9 4 .3 6 5 D ünya 6 9 .8 4 5 .2 4 3 % % % 5 51 100 K a y n a k : O r g a n ik T a r ım A r a şt ır m a En st it ü sü , 20 19 O rg a n ik gü n ü m ü z d e en yaygın sürdürü leb ilir tarım sistem leri olarak ka b u l edilm ekle beraber iyi tarım uy­ gulam aları kavram ı d a son dö n e m d e kullanılm aktadır. i y i ta rım u yg u la m a la rın d a d ü n y a d a çevresel sorun la rın önlenm esi ve sürdürü leb ilir tarım sistem inin devam ı için insana ve ekolojiye zarar verm eyen uygulam aları içerir. İyi tarım uygulam alarında, kim yasal gübre ve ilaç ku lla nım ı belirli bir p ro g ra m dâ hilind e azaltılarak, tarım sal faaliyetlerden kayna klan an çevresel zararın en aza indirilm esi he de flem ektedir (Eryılm az vd, 2019). T ü rk iy e ’de o rg a n ik ta rım , 1 9 8 0 ’li y ılla rın o rta s ın d a A v ru p a lı ith a la tç ıla rın ta le p le ri d o ğ ru ltu s u n d a Ege B ölgesi’n d e ba şlam ış, d a h a s o n ra d iğ e r illere y ay ılm ıştır. G elişm iş ü lk ele rd e o rg a n ik ta rım h a re k e tin e ç ift­ çiler ö n c ü lü k e tm iş o lm a sın a k a rş ın , T ü rk iy e ’de o rg a n ik ta rım ın b e n im s e tilm e sin d e A v ru p a lı özel o rg a n ik ta rım şirk e tle ri a k tif ro l o y n a m ış tır (D e m iry ü re k , 2 0 1 1 ). 92 Ç e v r e S o sy o l o ji si T ü rk iy e ’de iyi ta rım u y g u la m a la rı, 2 0 0 0 ’li y ılla rın s o n u n a d o ğ ru h a y a ta g e ç irile n s ü r d ü r ü ­ ta r ım ü r ü n le r in in u lu sla ra ra sı tic a re tin e im k â n ta n ın m a k ta d ır (E ry ılm a z v d ., 2 0 1 9 ). le b ilir ta r ım s is te m le rin d e n b irid ir. İyi ta r ım u y ­ g u la m a la rın a iliş k in yasal d ü z e n le m e le r, ilk de fa 0 8 .0 9 .2 0 0 4 'te y a y ın la n a n “İyi T a rım U y g u la m a ­ la rın a İliş k in Y ö n e tm e lik ”le b a şla m ış tır. Y ö n e tm e ­ O r g a n ik ta rım ın liğe göre iyi ta rım u y g u la m a la rın ın a m a c ı; in sa n U lu sla ra ra sı O rg a n ik T a rım H a re k e ti Fe­ ta n ım ı, 2 0 0 8 y ılın d a ve h a y v a n sa ğ lığ ın a z a ra r v e rm e y e n , çevre d o s tu d e ra s y o n u (IF O A M ) ta ra fın d a n “to p ra k , ta rım s a l b ir ü r e tim in b e n im s e n d iğ i, ta r ım d a izle­ e k o sis te m ve in s a n sağlığını d e v a m e ttire n , n e b ilirlik ve s ü rd ü rü le b ilirliğ in sa ğ la n d ığ ı, do ğ al sağlıklı o lm a sın ı sa ğlayan b ir ü re tim siste­ k a y n a k la rın k o r u n m a s ın ın ve g ıd a g ü v e n liğ in in m id ir ” o la ra k k a b u l e d ilm iştir. a m a ç la n d ığ ı b ir ü r e tim m o d e lin in g e rç e k le ştiril­ m e s id ir (R e s m î G a z e te , 2 0 0 4 ). Y ö n e tm e lik , iyi ta rım u y g u la m a la rın a ilişk in s ta n d a r tla r ın k u ra l ve k o ş u lla rın ı, b e lg e le n d irm e iş le m le rin in şe k lin i, O r g a n ik ta rım d a k im y a sa l g ü b re ve ilaç kişi ve k u r u lu ş la r ın g ö re v ve s o ru m lu lu k la r ın ı b e ­ k u lla n ılm a z k e n iyi ta rım u y g u la m a la rın d a lir le m e k te d ir. İyi ta rım u y g u la m a la rı iç in gerek li k im y a sa l g ird i k u lla n ım ın a , in s a n sağlığı­ s ta n d a r tla r ın s e rtifik a s y o n u n a iliş k in G L O B A L - n a ve çevreye z a ra r v e rm e y e c e k d ü z e y d e G A P (G A P : G o o d A g ric u ltu ra l P ractice s) p r o to ­ iz in v e rilm e k te d ir. k o lü y le , T ü rk iy e g ib i g e lişm e k te o la n ü lk e le rd e iyi Öğrenme Çıktısı 5 Or g an ik t ar ım h akkınd a bilgi ed in m e kt ( A n la t /Pa y la ş f 1 u u o o O r g a n ik ta rım ile gele­ u K endi u ta rım g ele ne ksel n e k sel ta r ım u y g u la m a la rı ü r e tim y ö n te m le r i ü z e rin e O r g a n ik ta rım ın e kosistem a ra s ın d a b e n z e rlik le rin n e ­ d ü ş ü n ü ld ü ğ ü n d e için ö n e m li m id ir, ilkeleri le r ta rım ç e rç e v esin d e ele alı­ nelerdir? d irin iz . o la b ile c e ğ in i iliş k ile n H .O . E rz in c a n lı (2 0 1 3 ), O rganik Ötesi Ta­ rım k ita b ın ı in c e le y in iz . nacak o rg a n ik u y g u la m a la rı sizce n e le r o lm a lı? A rk a d a şla rı­ n ız la ta rtış ın ız . 93 T a r ım v e Ç e v r e ö z e ti Tarım ın gelişim i ve t arım t arihsel ilerlem esi, yeşil devrim ve t ar ım ın çevre ile kurduğu ilişki hakkında bilgi edinm e ö ğ r e n m e ç ı k t ı la r ı v e b ö l ü m Geleneksel Tarım d an M odern Tarım a: Tarım Tarih i T a rım in s a n ın d o ğ a l çevreye ka rşı g e rç e kle ştirdiğ i ü re tk e n b ir m ü d a h a le d ir. İn sa n , n e o litik d e v rim ile t o p ­ rağ ı e kip b iç e re k ve ev cille ştird iğ i h a y v a n la rı y e tiştire re k ü re tk e n y e te n e ğ in i o rta y a k o y m u ş tu r. T a rım d a te k n o lo jik g e liş m e n in ilk a d ım la rın d a n b iri o la n s u la m a ay n ı z a m a n d a h e m y e rle şik y a şa m a ö z e n d irm iş h e m ta rım s a l ü re tim d e m ik ta r a ç ıs ın d a n ö n e m li a rtışla ra n e d e n o lm u ş tu r. 1 9 6 0 ’lı y ılla rd a n itib a re n M o d e rn T a rım D e v rim in in gen iş ça plı m o d e rn le ş m e -m a k in e le ş m e s i Yeşil D e v rim o la ra k ta n ım la n m a k ta d ır. Yeşil D e v rim , u y g u n ta rım a la n la rın d a y e n i ü re tim a ra ç la rın a sa hip o la b ile c e k g ü c e sa h ip ta rım c ıla r ta ra fın d a n b e n im s e n irk e n b irç o k ü lk e d e d e v le tin ta rım ı d e ste k le m e p o litik a la rı Yeşil D e v rim in y a y ılm a sın ı k o la y la ştır­ m ış tır (M azoyer, R o u d a r, 2 0 0 9 :1 5 ). D iğ e r ta ra fta n , b u b ö lg e le rd e a y nı z a m a n d a k o n v a n s iy o n e l ü re tim a ra ç ­ la r ın ın y o ğ u n k u lla n ım ı ve y an lış k u lla n ım ı to p lu m sağlığı ve e k o lo ji a ç ıs ın d a n c id d i sa k ın c a la r y a ra tm ış tır. Çevre k ir liliğ in in t arım üzerinde yap t ığı et kiyi ve t ar ım ın çevre kirliliği üzerine yap t ığı et kileri açıklayab ilm e Tarım ve Çevre So runları Ç e v re s o ru n la rı; İn s a n la rın s o n ra d a n o lu ş tu rd u ğ u ç e v re n in , d o ğ a l çevreye e tk ile ri ile y a p a y çe vrede v a r o la n o lu m s u z lu k la r ve h e r ik i çev re de d e g ö rü le n s o ru n la r o la ra k ta n ım la n m a k ta d ır (İn a n ç lı, 2 0 1 8 :3 4 ). 1 9 5 0 ’lerd e n so n ra ta rım ın e n d ü strile şm e siy le y e n i çevre k irlilik le ri o rta y a ç ık m ıştır. D o ğ a n ın k e n d in i y e n ile m e k a ­ p a s ite s in in ü s tü n e ç ık a n çevre s o ru n la rı te h lik e li b o y u tla ra u la şm ıştır. T a rım k e sim i ile ilgili çevre s o ru n la rı e n d ü s triy e l ta rım a geçişle y a n i ü re tim d e k â r a m a c ın ın ö n p la n a çıkıp piy a sa ya y ö n e lik ü r ü n ü r e tim in in te şvik e dilm e siy le b e ra b e r o rta y a ç ık m a y a b a şla m ıştır. G e ç im lik ü re tim d e n p a z a r ü re tim in e geçiş ve g ird i m a liy e tle rin in y ü ks e k liğ i ta rım ın s ü rd ü rü le m e z d u r u m a g e lm e sin e n e d e n o lm u ş tu r. S e n te tik ta rım ilaç ları gıda m a d d e le rin e b u la ş a ra k ve y e r altı su la rın a sız arak h e m in s a n sağlığı iç in h e m d iğ e r c a nlıla r iç in ö lü m le re n e d e n o lm a k ta d ır. 94 Ç e v r e S o sy o l o ji si ö ğ r e n m e ç ı k t ı la r ı v e b ö l ü m ö z e ti 95 n e le r ö ğ r e n d i k ? T a r ım v e Ç e v r e | 1 A ynı arazide he r yıl aynı b itk i tü rü n ü n üre­ tilm esi an lam ın a gelen te k tip ü rü n e kim in in yay­ gınlaşm ası ile birlikte ü rü n çeşitliliği azalm a eğilim i gösterm esine ne ad verilir? İ Ş A şağıdakilerden hangisi D ü n y a Ç evre ve Kal­ k ın m a K om isyonu tarafınd an S ürdü rüleb ilir Kal­ k ın m a için tan ım la n a n gerekli koşullar arasında A. Yeşil D evrim A. K arar verm e sürecine vatandaşların etkili k atılı­ m ın ı sağlayan p o litik bir sistem B. M o n o k ü ltü r C . Yoğun tarım D . E ntan sif tarım yer almaz? B. U yum suz b ü y üm ed e n kaynaklanan gerilim lere çözüm sağlayan ek o n o m ik bir sistem E . N o rfo lk tarım ı C . K alkınm a için ekolojik tem elli k o ru m a y ü ­ k ü m lü lü ğ ü n e saygı duyan bir ü re tim sistem i F i Yeşil D e vrim ile b irlikte m akin eleşm en in a rt­ m ası aşağıdaki etkilerin h a ng isinin ortaya çıkm ası­ n a n e d e n olmaz? D . S ürdü rüleb ilir ticaret ve finans m odellerini des­ tekleyen ulusal bir sistem A. M a hsu l çeşidindeki iyileştirm eler B. S ulam an ın a rtm ası, gübre C . Yabani o t ve zararlı böceklerle m ücadelede k u l­ lanılan tarım kim yasallarındaki gelişm eler D . B irlikte arta n tarım sal ü re tim E. T ek tip ü rü n e kim in in o rta d a n kaldırılm ası M 201 8 D ü n y a Çevre G ü n ü Türkiye R a p o ru ’n a göre aşağıdakilerden hangisi T ürkiye’de to p ra k kir­ liliğinin ne d e n olan etk enlerden biri değildir? A. T oprağın nadasa bırakılm ası B. Plansız kentleşm e C . Aşırı gübre ku llan ım ı D . Aşırı tarım ilacı kullanım ı E. H ayvancılık atıkları F 4 A şağıdakilerden hangisi iklim değişikliğinin yarattığı etkilerden biri değildir? A. Küresel ısınm a B. insa n ve hayvan için yeterli gıda bulu nam am a sı C . T oprak B oz un u m u D . Sıcaklık artışı E. Yağış ve buzul akıntısı E. S ürdü rüleb ilir ticaret ve finans m odellerini des­ tekleyen tekn olojik bir sistem 16 A şağıdakilerden hangisi ta rım d a sü rd ü rü le b i­ lirliğin tem el ilkelerinden biri değildir? A. Besin döngüsü, to p ra k rejenerasyonu ve azot fiksasyonu gibi biyolojik ve ekolojik süreçlerin tarım ve gıda ü retim uygulam alarının dışında bırakılm ası B. Çevreye zararlı olanlar için yenilenem eyen ve sürdü rü lem ey en girdilerin dah a az kullanılm ası C . Ç iftçilerin ke n d in e güvenini ve ke n d i ken dine yeterliliğini teşvik etm ek için çiftçilerin sahip oldukları uz m anlığın kullanılm ası D . Farklı becerilere sahip insan la rın o rta k çalışm a­ sı ve işbirliği yoluyla tarım sal ve doğal kaynak problem lerin (haşere yön etim i, sulam a gibi) çözülm esi E. T arım arazisinin verim li bir şekilde işlenm esi I. B iyoçeşitlilik artışı II. ik lim değişikliği III. Su ve hava kirliliği IV. Erozyon Y ukarıdakilerden hangileri yoğ un tarım (K onvansiyonel ) uygulam alarına ne d e n olm uştur? A. I ve II B. II ve III C . I, II ve III D . I, II ve IV E. II, III ve IV 96 Ç e v r e S o sy o l o ji si 18 G enetiği D eğiştirilm iş O rga nizm alar (G D O ) ile ilgili aşağıdaki bilgilerden hangisi yanlıştır? B. G D ürü n le rd en yerel ürünlere gen aktarım ı ola­ sılığı nedeniyle yerel tü rle rin ko ru m aktadır. A. Kuzey A m erika C . A B D , A rjantin , Brezilya, K anada, H in d ista n ve Ç in en yoğ un G D O ’lu ü re tim yapan ülkelerin başınd a gelir. C . U zak Asya D . L atin A m erika’d a zararlı o t ö ld ü rü c ü ilaçlara da­ yanıklı soya fasulyesi en çok üretilen G D bitki tercihidir. n e le r ö ğ r e n d i k ? A. G D O farklı kaynaklardan çıkan ve kim yasal olarak birleşen D N A transferi ile genetiği oy­ na nm ış organizm alardır. O rg a n ik T arım A raştırm a E n stitü sü (FIBL) ve U luslararası O rg a n ik T arım H areketleri Fede­ rasyonu (IF O A M ) tarafınd an o rta k yapılan çalış­ m alara göre 2 0 17 yılında organik ta rım ın en fazla uygulandığı bölge aşağıdakilerden hangisidir? B. L atin A m erika D . A vrupa E. O kyanusya E. Haşereye dayanıklı p a m u k Asya ve A frika ü l­ kelerinde üretim i en fazla yapılan trans genetik bitki çeşididir. İJ G D O ’lu tek nolojilerinin k ullan ım ı sosyal ve etik kaygılar yaratm aktadır. B u na göre, aşağıdakilerden hangisi b u etik kaygıları kapsamaz? A. Tarım sal ü retim ağlarının gelişm esine katkı sağ­ lam ası B. G e ne tik kaynaklara ve yeni teknolojilere ulaşı­ m ın kısıtlanm ası C . T oh u m saklam a gibi geleneklerin o rta d a n kalk­ m asına n e de n olm ası D . Ö zel se ktö rün tekel oluşturm ası E. K üçük k ö y lü n ün gelirinde düşüşe n e d e n olm ası 97 n e le r ö ğ r e n d i k y a n ı t a n a h t a r ı T a r ım v e Ç e v r e Y a nıtın ız y an lış ise “ G e le n e k se l T a rım d a n Y a n ıtın ız y an lış ise “S ü rd ü rü le b ilir k a lk ın m a M o d e r n T a rım a : T a rım T a rih i” k o n u s u n u ve S ü rd ü rü le b ilir T a rım ve B iy oç eşitlilik” k o ­ y e n id e n g ö z d e n g eç iriniz. n u s u n u y e n id e n g ö z d e n ge çiriniz. Y a nıtın ız y an lış ise “ G e le n e k se l T a rım d a n Y a n ıtın ız y an lış ise “S ü rd ü rü le b ilir k a lk ın m a M o d e r n T a rım a : T a rım T a rih i” k o n u s u n u ve S ü rd ü rü le b ilir T a rım ve B iy oç eşitlilik” k o ­ y e n id e n g ö z d e n g eç iriniz. n u s u n u y e n id e n g ö z d e n ge çiriniz. Y a nıtın ız y an lış ise “T a rım ve Ç e v re ilişkisin­ Y a n ıtın ız y an lış ise “ G e n e tiğ i D e ğ iş tirilm iş de O r ta y a Ç ık a n K irlilik le r” k o n u s u n u y e n i­ O rg a n iz m a la r ( G D O ) ” k o n u s u n u y e n id e n d e n g ö z d e n g eç irin iz . g ö z d e n g eç iriniz. Y a nıtın ız y an lış ise “T a rım ve Ç e v re ilişkisin­ Y a n ıtın ız y an lış ise “ G e n e tiğ i D e ğ iş tirilm iş de O r ta y a Ç ık a n K irlilik le r” k o n u s u n u y e n i­ O rg a n iz m a la r ( G D O ) ” k o n u s u n u y e n id e n d e n g ö z d e n g eç irin iz . g ö z d e n g eç iriniz. Y a nıtın ız y an lış ise “ S ü rd ü rü le b ilir k a lk ın m a ve S ü rd ü rü le b ilir T a rım ve B iy oç eşitlilik” k o ­ n u s u n u y e n id e n g ö z d e n geçiriniz . Y a n ıtın ız y an lış ise “ O r g a n ik T a rım ” k o n u s u ­ n u y e n id e n g ö z d e n geçiriniz . A r a ş t ı r Y a n ıt A n a h ta rı Yeşil D e v rim ile b irlik te m a k in e le ş m e n in a rtm a s ı, m a h s u l ç e şid in d e k i iyileş­ tirm e le r, s u la m a n ın a rtm a sı, g ü b re , y a b a n i o t ve z a ra rlı b ö c e k le rle m ü c a d e le d e k u lla n ıla n ta rım k im y a sa lla rın d a k i g e liş m e le r ile b irlik te a rta n ta rım sa l ü re ­ tim , te k tip ü r ü n e k im in in ( m o n o k ü ltü r) y a yg ın la şm a sın a n e d e n o lm u ş tu r. A y n ı a ra zide h e r yıl ay n ı b itk i tü r ü n ü n ü re tilm e si a n la m ın a g e le n te k tip ü r ü n e k im in in y a y gın la şm a sı ile b irlik te ü r ü n çeşitliliği az alm a e ğ ilim i g ö s te rm e k ­ ted ir. B esin, e n e rji, su ve a tık d ö n g ü le ri d o ğ a l b ir e k o sis te m d e o ld u ğ u gibi k a p a lı o lm a k ta n ziy ad e d a h a a ç ık h â le ge lm iştir. Ç iftlik le rd e ü re tile n ö n e m li m ik ta rd a ü r ü n k a lın tıs ı ve g ü b re o lm a sın a ra ğ m e n , b e sin m a d d e le rin in geri d ö n ü ş ü m ü g ittik ç e z o rla şm a k ta d ır. H a y v a n sa l a tıklar, b e sin ge ri d ö n ü ş ü m sü ­ re c in d e e k o n o m ik o la ra k to p ra ğ a geri verile m e z, ç ü n k ü ü re tim sis te m le ri c oğ ­ ra fi o la ra k d ö n g ü y ü ta m a m la y a c a k d iğ e r siste m le rd e n u z a k tır. B irç o k a la n d a ta rım sa l a tık b ir k a y n a k o lm a k ta n ziya de b ir y ü k ü m lü lü k h a lin e ge lm iştir. T e k k ü ltü rle ri sü b va ns e e tm e ih tiy a c ı, p e s tis it ve g ü b re k u lla n ım ın d a a rtış g e re k ti­ rir. A n c a k u y g u la n a n g ird ile rin k u lla n ım v erim liliğ i az alır ve ço ğ u k ilit ü rü n d e m a h s u l v e rim le ri d e n g e le n ir, h a tta baz ı y e rle rd e v e rim le r a slın d a d ü şü şte d ir. B azıları, m e v c u t ç e şitle rin m a k s im u m v e rim p o ta n s iy e lin e y a k la şıld ığ ın d a n v e rim le rin d e n g e le n d iğ in e , 4 b u n e d e n le g e n e tik m ü h e n d is liğ i u y g u la n a ra k m a h s u lü n y e n id e n ta sa rla n m a sı g e re k tiğ in i v u rg u la r. T a rım ın e k o lo ji ü z e rin ­ d e k i e tk is in i in c e le y e n a g ro e k o lo jistle r ise, d e n g e le n m e n in ta rım ın ü re tk e n ta b a n ın ın s ü rd ü rü le m e z u y g u la m a la r y o lu y la sü re k li e ro z y o n a u ğ ra m a sı n e d e ­ n iy le o ld u ğ u n a in a n m a k ta d ır (A ltieri ve R o sset, 19 9 6 : 3 -4 ). 98 Ç e v r e S o sy o l o ji si A r a ş t ı r Y a n ıt A n a h ta rı ik lim de ğişikliği ve ta rım , h e r ikisi d e d ü n y a ç a p ın d a gerçe kle şen b irb iriy le ilişkili sü re çlerdir. K ü re se l ıs ın m a n ın , sıc ak lık, yağış ve b u z u l a k ın tısı d a h il o lm a k üzere ta rım ı e tk ile y e n k o şu lla r ü z e rin d e ö n e m li e tk ile ri olacağı ö n g ö ­ rü lm e k te d ir. B u koşu lla r, b iy o sfe rin in s a n n ü fu s u ve evcil h a y v a n la r iç in y e te r­ li g ıd a ü re tm e k a p a site sin i belirle r. A rta n k a rb o n d io k s it se v iy e le rin in m a h s u l v e rim i ü z e rin d e h e m fa y da lı ve h e m d e z a ra rlı e tk ile ri o la ca k tır. K üresel ik lim d e ğ iş ik lik le rin in ta rım ü z e rin d e k i e tk ile rin in d e ğ e rle n d irilm e si, ta rım s a l ü re ­ tim i e n ü s t d üz ey e ç ık a rm a k iç in ç iftçiliği d o ğ ru b ir şe kilde ta h m in e tm e y e ve a d a p te e tm e y e y a rd ım c ı olabilir. ik lim d e ğ iş ik liğ in in ta rım sa l ü re tim ü z e rin ­ d e k i n e t e tk is i be lirsiz o lm a s ın a ra ğ m e n , te k te k ü r ü n le r iç in u y g u n b ü y ü m e b ö lg e le rin i d e ğ iş tirm e si m u h te m e ld ir. B u co ğra fi k a y m a y a u y u m , ö n e m li e k o ­ n o m ik m a liy e tle r ve sosyal e tk ile r iç e re c ek tir. A y n ı z a m a n d a , ta rım ın ö n c e lik le k a rb o n d io k s it, m e ta n ve a z o t o k sit g ib i se ra g a z la rın ın ü re tim i ve sa lın m a sı y o lu y la ik lim de ğişikliği ü z e rin d e ö n e m li e tk ile r y a ra ttığ ı g ö ste rilm iş tir. A y rı­ ca, to p ra k işlem e, g ü b re le m e ve b ö c e k ila c ı u y g u la m a la rın ı u y g u la y a n ta rım , ha va , su ve to p r a k k a lite sin i ve b iy o lo jik çe şitliliği e tk ile y e n a m o n y a k , n itra t, fo sfo r ve d iğ e r b irç o k p e stisid i d e se rb e st b ıra k ır (P e tit ve V a n d e r W arf, 2 0 0 2 ). T a rım ay rıca D ü n y a ’n ın to p r a k ö r tü s ü n ü de değ iştirir, b u d a ısıyı ve ışığı e m m e v ey a y a n s ıtm a y e te n e ğ in i d e ğ iş tire re k ra d y a sy o n a z o rla m a y a k a tk ıd a b u lu n u r. O rm a n s ız la ş m a ve çölle şm e g ib i arazi k u lla n ım değişikliği, fosil y a k ıtla rın k u l­ la n ım ıy la b irlik te , b a şlıc a a n tro p o je n ik k a rb o n d io k s it k a y n a k la rıd ır; ta rım ın k e n d is i, d ü n y a a tm o s fe rin d e a rta n m e ta n ve a z o t o k sit k o n s a n tra s y o n la rın a b ü y ü k k a tk ıd a b u lu n m a k ta d ır ( M o n te n y ve d iğ erle ri, 2 0 0 6 ). M e ta n e m is y o n ­ la rın ın ço ğ u h a y v a n c ılık , özellikle d e sığ ır ve d o m u z g ib i geviş g e tire n h a y v a n ­ la rın k u lla n ım ın d a n k a y n a k la n m a k ta d ır. T o p ra k k a lite s in in fa rk lı seb e p le rle d ü şm e sin e to p r a k d e je n e ra s y o n u / to p ra k b o z u n u m u a d ı verilir. T o p ra k la r d ü n y a n ın b iy o lo jik ç e şitliliğ in in b ü y ü k b ir ç o ğ u n lu ğ u n u b a rın d ırm a k ta d ır. Sağlıklı to p ra k , g ıd a ü re tim i ve y e te rli su te ­ m in i iç in gere klidir. T o p ra k b o z u lm a s ın ın o rta k öz ellikleri tu z la m a , su b a s m a ­ sı, sık ış tırm a , p e stisit k o n ta m in a s y o n u , to p ra k y a p ı k a lite s in d e aza lm a, d o ğ u r­ g a n lık k a y bı, to p ra k asitliği, a lk a lin ite , tu z lu lu k ve e ro z y o n olabilir. T o p ra k e ro z y o n u ü s t to p ra ğ ın su, rü z g â r veya ta rım fa aliy etle ri ta ra fın d a n y ıp ra n m a ­ sıdır. T o p ra ğ ın ü s t k a tm a n ı ç o k v e rim lid ir, b u d a ü r ü n y e tiş tire n ç iftç ile r iç in d eğ erli kılar. T o p ra ğ ın b o z u lm a s ın ın , to p ra ğ ın m ik ro b iy a l to p lu lu ğ u n u e tk ile ­ y e n ve b e sin d ö n g ü s ü n ü , h a şe re ve h a sta lık k o n tr o lü n ü ve to p ra ğ ın kim y a sa l d ö n ü ş ü m ö z e llik le rin i d e ğ iş tire b ile n b iy o lo jik b o z u lm a ü z e rin d e b ü y ü k b ir e tk is i vardır. 99 T a r ım v e Ç e v r e A r a ş t ı r Y a n ıt A n a h ta rı S ü rd ü rü le b ilir ta rım k a v ra m ı, ta rım sa l ü re tim d e a g ro n o m ik , çevresel, sosyal ve e k o n o m ik b o y u tla rı d e ng e le m e y i h e d e fle y e n b ir y a k la şım şeklidir. A m a ç ­ ları, b ir y a n d a n ta rım d a v erim liliğ i k o ru rk e n d iğ e r y a n d a n d a çevreye v erile n za ra rı a za lta rak , k ıs a ve u z u n d ö n e m d e e k o n o m iy i c a n lı tu tm a k , ta rım la u ğ ra ­ şa n la rın y a şa m k a lite sin i y ü k se ltm e k tir. G ü n ü m ü z d e s ü rd ü rü le b ilirlik ile ilgili kaygılar, çevre ü z e rin d e o lu m s u z e tk ile ri o lm a y a n , ç iftç ile r iç in u la şıla b ilir ve e tk ili o la n g e re k g ıd a ü re tim in i g e liştire n ge rekse çevresel m a l ve h iz m e tle rd e o lu m lu e tk ile ri o la n ta rım sa l te k n o lo ji ve u y g u la m a la rın g eliş tirilm e si ü z e rin ­ d e o d a k la n m ış tır (Pretty, 2 0 0 8 :4 4 8 ). T a rım d a s ü rd ü rü le b ilirliğ in te m e l ilkele ri, a. Besin döngüsü, toprak rejenerasyonu ve azo t fiksasyonu g ib i biyolojik ve eko­ lojik süreçlerin tarım ve gıda üretim uygulam alarına d a h il edilmesi, b. Özellikle çevreye zararlı olanlar için yenilenemeyen ve sürdürülemeyen girdi­ lerin daha a z kullanılm ası c) H em araziyi verim li bir şekilde işlemek hem de çiftçilerin kendine g üvenini ve kendi kendine yeterliliğini teşvik etm ek için çiftçilerin sahip oldukları uzm anlığın kullanılm ası d) Farklı becerilere sahip insanların ortak çalışması ve işbirliği yoluyla tarım sal ve doğal kaynak p ro b ­ lemlerin (haşere yönetim i, sulam a gib i) çözülmesi olarak tanım lanabilir. S ü rd ü rü le b ilir ta rım k a v ra m ı, m o d e rn ta rım la b irlik te d o ğ a l k a y n a k ta b a n ın ın k a lite sin d e k i d ü şü şe n is p e te n y e n i b ir y a n ıttır. S ü rd ü rü le b ilir ta rım k a v ra m ı a slın d a e n d ü s triy e l ta rım ın y a ra ttığ ı s o ru n la rı ç ö z e b ilm e k iç in o rta y a atılm ış ç ö z ü m ö n e rile rin in a ltın d a to p la n d ığ ı b ir b a şlık o la ra k d ü şü n ü le b ilir. B u ra d a ö n c e lik le k a b u l e d ilm e si g e re k e n te m e l k u ra lla r; ta rım sa l ü re tim iç in d ü n y a d a g erek li o la n k a y n a k la rın sın ırsız o lm a d ığ ı ve do ğ a l de n ge y i b o z a ra k is te n ile n ö lç ü d e ve sü re k li b ir g e liş m e n in sa ğ la n a m a y a ca ğıd ır. S ü rd ü rü le b ilir ta rım , m ü m k ü n o ld u k ç a , tic a ri o la ra k s a tın a lın a n k im y a sa lla r ve y a k ıtla r g ib i h a ric i k a y n a k la r y e rin e d o ğ a l k a y n a k la r te rc ih e d ilm e k te d ir. B u k a y n a k la r a ra sın d a g ü n e ş veya rü z g â r en e rjisi, b iy o lo jik ha şe re k o n tro lü , b iy o lo jik o la ra k e ld e e d i­ le n o rg a n ik m a d d e le rd e n veya to p ra k re z e rv le rin d e n sa lın a n s a b it az o t ve d iğ e r b e sin le r y e r alır. 10 0 Ç e v r e S o sy o l o ji si A r a ş t ı r Y a n ıt A n a h ta rı G e n e tiğ i d e ğ iştirilm iş ta rım ü rü n le r in in a rta n b ir şe kilde e k im in in y a p ılıy o r olm ası, g ıd a gü v e n liğ i, çevresel e tk ile r ve s o s y o -e k o n o m ik g ib i k o n u la rd a ge­ n iş b ir kay gı u y a n d ırm a k ta d ır. G D O ’lu ta rım sa l ü re tim , to k s ik e tk i y a ra ttığ ı, in s a n d â h il o lm a k üze re ç ev re de ki tü m c a nlıla rı ve d o ğ a l ta rım ı te h d it e ttiğ i, su la rı k irle ttiğ i, a le rjik re a k siy o n u te tik le d iğ i, h a y v a n la rd a b a ğ ışık lık s is te m in i zayıflattığ ı, h a tta k ısırlığ a y o l aç tığı id d ia sı ile g ıd a ve sa ğlık a ç ıs ın d a n kaygı u y a n d ırm a k ta d ır. B itk ile rin h a sta lık lı ve k im y a sa lla ra k arşı d ire n c in i a rttıra n g e n a k ta rım la rı, z a ra rlı b itk ile re k a rşı d a h a fa zla k im y asal m ü c a d e le ila c ı k u l­ la n m a y ı z o ru n lu h â le g e tirm e k te d ir. A y rıca, G D ü rü n le rd e n ye re l ü rü n le re g e n a k ta rım ı olasılığı n e d e n iy le ye re l tü rle rin y o k o lm a s ın a n e d e n ola bilec eğ i b e lirtilm e k te d ir. T ra n s g e n ik b itk ile rd e , is te n e n özelliği b itk iy e k a z a n d ıra c a k o la n y e n i g e n in a k ta rılm a sü re c in in b a şa rıs ın ı iz le m e k iç in , a n tib iy o tiğ e d ire n ç g e n i k u lla n ılm a k ta d ır. B u g e n in b u lu n d u ğ u b itk ile rin h a y v a n y e m i o la ra k k u l­ la n ılm a sı h â lin d e h a y v a n la rd a a n tib iy o tiğ e d ire n ç gelişebilir. B itk i v ey a h a y v a n ü rü n le ri ara cılığıy la in s a n la rd a a n tib iy o tik d ire n c i oluşab ilir. B u risk n e d e n iy le B rita n y a , a n tib iy o tik d ire n ç g e n i iç e re n , g e n e tiğ i d e ğ iş tirilm iş b ir m ıs ır tü r ü n e iz in v e rm e m iş tir (M c G iffe n , 2 0 0 5 : 15; L a p p e ve Bailey, 19 9 9: 1 2 2 ). G D O te k n o lo jile ri, g e n e tik k a y n a k la ra ve y e n i te k n o lo jile re u la ş ım ın k ıs ıtla n m a sı, to h u m s a k la m a g ib i g e le n e k le rin o rta d a n k a lk m a s ın a n e d e n olm ası, özel sek­ tö r ü n te k e l o lu ş tu rm a s ı ve k ü ç ü k k ö y lü n ü n g e lirin d e d ü şü şe n e d e n olm a sı g ib i fa rk lı se b e p le rle sosyal ve e tik k a y g ıla ra n e d e n o lm a k ta d ır. A r a ş t ı r Y a n ıt A n a h ta rı O rg a n ik T a rım ; to p ra k , e k o sis te m ve in s a n sa ğlığın ı d e v a m e ttire n , sağlıklı o lm a sın ı sağlay an b ir ü re tim siste m id ir. S iste m , o lu m s u z e tk is i o la n g ird ile rin k u lla n ım ı y e rin e e k o lo jik işle m e sü re ç le rin e , b iy o lo jik çeşitlilik ve yerel k o ş u l­ la ra u y u m sağlam ış d ö n g ü le re da y an ır. O rg a n ik ta rım , iç in d e b u lu n d u ğ u m u z çevreye fa y d a sağ la m a k , a d il ilişk iy i ve tü m ilgili ta ra fla r iç in iyi b ir ya şa m k a lite sin i y a y g ın la ştırm a k a d ın a g elen ek , y e n i b u lu ş la r ve b ilim i b ir a ra y a g e ti­ rir. O rg a n ik ta rım ın te m e l ilkele ri; sağlık, ek o lo ji, h a k k a n iy e t, ö ze n g ö ste rm e o la ra k ta n ım la n a b ilir. S ağlık ilkesi, y e k p a re b ir b irlik iç in d e o la n to p ra ğ ın , b i t ­ k ile rin , h a y v a n la rın , in s a n o ğ lu n u n ve y e rk ü re n in sa ğ lığ ın ın k o r u n a r a k ileriye ta şın m a sıd ır. E k o lo ji ilkesi, o rg a n ik ta rım ın ca nlı e k o lo jik siste m ve d ö n g ü le ri te m e l a lm a sın ı, o n la rın d e v a m lılığ ın a k a tk ıd a b u lu n m a s ın ı am açlar. H a k k a n i­ y e t ilk e sin e g öre o rg a n ik ta rım , o rta k çevreyi ve y aşam sa l o la n a k la r a ç ıs ın d a n h a k k a n iy e ti g ö z e te n ilişk ile r ü z e rin e k u ru lm a lıd ır. O rg a n ik ta rım ın , g ü n ü ­ m ü z ve ge lecek k u şa k la r ve ç e v re le rin in sağlığı ile e se n liğ in i k o r u m a k üzere s o ru m lu b ir ya k la şım la y ö n e tilm e s i ö ze n ilk e sin in te m e l p re n sib id ir. Ö z e llik le 1 9 8 0 ’li y ılla rd a n s o n ra tü k e tic ile rin a rta n ta le b iy le aile ta rım ı k o n u m u n d a n çıkıp tic a ri b ir b o y u t k a z a n a n o rg a n ik ta rım , b a ş ta A m e rik a ve A v ru p a B irliği ü lk e le ri o lm a k üzere b irç o k ü lk e d e u y g u la n m a y a b aşla m ıştır. lO l T a r ım v e Ç e v r e K aynakça A ltieri M .A .& Rosset, P. (1996) A groecology A n d The C o nversion O f Large-Scale C o nv e ntio n a l System s To Sustainable M a nag em ent, International Journal o f EnvironmentalStudies, 50:3-4, 165-185 Birleşm iş M illetler B iyoçeşitlilik Sözleşm esi (1992) (h t t p s : / / w w w . c b d . i n t / d o c / l e g a l / c b d - e n . p d f (Erişim T a rih i:0 6.0 4.202 0) B ritann ica A nsiklopedisi (n.d). G re at Sm og o f L on don . B ritann ica A nsiklopedisi içinde. (Erişim Tarihi: 20 .0 4 .2 0 2 0 ) h ttp s://w w w .b ritan n ic a .c o m / eve nt/G rea t-S m og-of-L o nd on C h ilde V. G . (2014) Tarihte Neler Oldu? K ırm ızı Yayınları. D em iryürek, K. (201 1). O rg a n ik T arım K avram ı ve O rg a n ik T arım ın D ü n y a ve T ürkiye’deki D u ru m u . Gaziosmanpaşa Üniversitesi Dergisi, 28(1), 27-36. Ziraat Fakültesi D ü n y a T arım Ö rg ü tü (FA O ). GD O Raporu, (Erişim Tarihi: 0 3 .0 4 .2 0 2 0 ), w w w .fao.o rg/3/i2 49 0e/ i2 4 9 0 e 0 4 d .p d f E lliott, J.A. (2006). A n Introduction to Sustainable Development. R outledge E ryılm az G .A, Kılıç O ., Boz İ. (2019) T ürkiye’de O rg a n ik T arım ve İyi T arım U ygulam alarının E kono m ik, Sosyal ve Çevresel S ürdürülebilirlik A çısından D eğerlendirilm esi. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Tarım Bilimleri Dergisi, 29(2), 3 5 2­ 361. h ttp s://d o i.o rg /1 0 .2 9 1 3 3 /y y u tb d .4 4 6 0 0 2 E rzincanlı, H .O . (2013). Organik Ötesi Tarım. Yeni İnsan Yayınevi. FA O (2019). Gıda ve Tarım için Biyoçeşitliliğin Gıda ve Tarım için Biyoçeşitliliğin Küresel D urum u Raporu. (Erişim : 2 0 .0 4 .2 0 2 0 ). http ://w w w .fa o . o rg /3 /c a 3 2 2 9 tr/C A 3 2 2 9 T R .p d f FA O (2003) W orld A griculture: Tow ards 2 0 1 5 /2 0 3 0 A n FA O Perspective. Earthscan, L ond on . FIB L & IF O A M (2019) O rganics In te rn atio n a l (2019): T he W o rld o f O rg a n ic A griculture. Frick and B onn Foley JA, D efries R, A sner GP, B arford C , B o na n G , C a rp e n te r S R ,C h a p in FS, C oe M T , D aily G C , G ibbs H K , H elkow ski JH ,H o llo w a y T, H ow ard EA, K ucharik CJ, M o n fre d a C , Patz JA ,Prentice IC , R a m a n k u tty N , Snyder P K (2005) G lobal C onsequences O f L and Use. Science N Y 309, 570— 574. h ttp s://d o i.o rg /1 0 .1 1 2 6 /sc ie n c e .1 1 1 1 7 7 2 10 2 G a sto n K, Spicer J (2 00 4 ) Biodiversity: A n Introduction. Blackwell P ublishing G ökdayı İ. (1997). Çevrenin Geleceği Yaklaşımlar ve Politikalar. T ürkiye Ç evre Vakfı Yayını, Yayın N o :1 1 5 , A nkara G u p ta A. (1993). Üçüncü Dünya Ülkelerinde Çevre ve Kalkınma. Kabalcı Yayınları. G üreşçi, E. (2014). Kırsal Göç, Tarım ve Toplum Üzerine Köşede Kalan Yazılar. Sem erci Yayınları H o lm b erg , J. a nd S andbrook, R. (1992) Sustainable developm ent: w h a t is to be done? H olm b erg , J. (ed.) Policies fo r a Sm all Planet içinde (ss.19-38), E arthscan. İnançlı S. (2018), Ulusal ve Uluslararası Boyutta Çevre Ekonomisi, Seçkin Yayınları. Jam es, C . (201 3). In te rn atio n a l Services for the A cq uisition o f A gri-B iotech A pp lication , G lobal Status o f C om m ercialized B io tec h /G M C rops: 201 3 B rief N o :4 6 Keleş R. ve H a m a m c ı C . (2002). Çevrebilim , İm ge Yayınları. Keleş R., H a m a m c ı C .& Ç o b a n A. (2012). Çevre Politikası. 7. Basım, İm ge Yayınları. M ., G ö rü c ü , S. (201 2). Hassas Tarım Teknolojileri. M ustafa K em al Ü niversitesi Yay. Keskin, K rem en C .,M iles A. (2 012). E cosystem Services in B iologically D iversified Versus C o n ve ntion al F arm ing Systems: B enefits , Externalities , and Trade-offs. Ecological and Society (17), 40 K u nt, S. (201 5). Küba’d a Sürdürülebilir K ent Tarımı. (Çev.) C . Yücel, Yeni İnsan Yayınevi. L appe, M .& B ritt B. (199 9). Against the Grain: The Genetic Transformation o f Global Agriculture , E arthscan. M althu s, T.R . (1872). A n Essay on the Principle o f Population, L o n d o n (E lectronic Scholarly P ub lishing P roject http://w w w .e sp .o rg , erişim tarihi 20 .0 4 .2 0 2 0) M azı, F., Tan, M . (2009), N üfus Artışı K aynak T üketim i ve Çevre, M evzuat Dergisi, 12(136). https://w w w . m evzua tdergisi.c om /2 00 9/04 a/0 2.htm M azoyer, M ., R oudar, L. (2009). Dünya Tarım Tarihi Neolitik Çağdan G ünüm üz Krize , Epos Yayınları. M cG iffen, S. P. (2 005), Biotechnology: CorporatePower versus the Public Interest. P luto, Ç e v r e S o sy o l o ji si M onteny, G ., B annink, A. C hadw ick, D .(2006). G reenhouse G as A b a te m e n t Strategies for A nim al H usbandry, A griculture, Ecosystem s & E n viro n m e n t. Agriculture, Ecosystems & Environment. 112 (2—3), 163—70. (200 1). OECD Environmental Outlook to 2020. Paris, O E C D . OECD Patel, R. (2013). T he L ong G reen R evolution. The Journal o f Peasant Studies. 40 (1), 1-63. Pretty, J. N . (2 008). A gricultural Sustainability: C onc ep ts, Principles and Evidence, Philosophical Transactions o f the Royal Society o f London B: Biological Sciences.363(1491), 4 4 7 —465. R eijntjes C , H av erkart B, W aters-Bayer A. (1992). Farming fo r the future: A n introduction to LowExternal-Input and Sustainable Agriculture . M acm illan. (200 4). iyi Tarım Uygulamalarına ilişkin Yönetmelik. Sayı: 25 5 7 7 Resm î G azete Rio D ec lara tion O n E n v iro n m e n t A n d D eve lo pm en t (1992) h ttp s://w w w .u n .o rg /e n /d e v e lo p m e n t/ d e s a /p o p u la tio n /m ig r a tio n /g e n e r a la s s e m b ly / d o c s /g lo b a lc o m p a c t/A _ C O N F . 1 5 1 _ 2 6 _ V o l.I_ D e c la ra tio n .p d f , erişim ta rihi:0 6 .0 4 .2 0 20 ) Şahinöz, A. (2011), Neolitikten Günüm üze Tarım Ekonomi ve Politikaları, T urha n K itabevi. Şenel A. (1995). ilkel Topluluktan Uygar Topluma, 4. Basım , B ilim ve S anat Yayınları. T M M O B Ç evre M üh en disleri O da sı (2018) Dünya Çevre Günü Türkiye Raporu, (h ttp ://w w w .c m o . o rg .tr/re s im le r/e k le r/0 d 4 a 5 b 9 2 6 c 0 0 5 a 6 _ e k .p d f, erişim tarihi: 0 5 .0 4 .2 0 2 0 ). Tsiafouli M A , T h e b a u lt E, Sgardelis SP ve diğerleri (2015) Intensive A griculture Reduces Soil B iodiversity Across E urope. Global Change Biology 2 1 :9 7 3 -9 8 5 . d o i:1 0 .1 1 1 1 /g cb .1 2 7 5 2 U luslararası O rg a n ik T arım H areketleri Federasyonu, h ttp s ://w w w .ifo a m .b io /s ite s /d e fa u lt/file s /p o a _ english _w eb .pd f (E rişim :01 .04 .20 20 ) U n ited N a tio n s C onference O n E n v iro n m e n t and D e v elop m e nt (1992) h ttp s :// su sta in ab led eve lo pm en t.un .o rg/co nte nt/ d o c u m e n ts/A g en d a 2 1 .p d f V an der W arf, H .& Petit, J. (2 002). E valuation o f the environm ental im p a c t o f agriculture at the farm level: a co m parison a nd analysis o f 12 in dicatorbased m eth o d s. Agriculture, Ecosystems and E nv iro n m en t.9 3 (1 -3 ), 1 3 1 -1 4 5 . W o rld C o m m issio n on E n v iro n m e n t and D e v elo p m e n t (1987) Our Common Future, O xfo rd U niversity Press (h t tp s ://s u s ta in a b le d e v e lo p m e n t.u n .o r g /c o n te n t/ d o c u m e n ts/5 9 8 7 o u r-c o m m o n -fu tu re .p d f. erişim tarihi 0 3 .0 4.2 02 0 ) Yılmaz, S. (201 5). Sürdürülebilir Tarım M üm kün Mü?. Yeni in sa n Yayınları T auger M ., (201 1). Agriculture In World History. R outledge. (1 4 .1 1 .2 0 16 ). TEM A Vakfı toprak bozulmalarına karşı önlem almaya çağırıyor. h ttp :// T E M A Vakfı w w w .te m a .o rg .tr/w e b _ 1 4 9 6 6 -2 _ 1 /e n titia lfo c u s . aspx?p rim a ry_id = 1 64 9& ta rget= ca tego rial1 & typ e = 2& detail=single 10 3