Ruch Muzyczny 1122 Swohodn Ruchu 42 Instrumen ty T ro m b y zwane Bugla, czyli co słvza CHOPIN w Sochaczewie Polskie orkiestry dęte lat dwudziestych i trzydziestych XIX wieku stanowiły europjską AWNGRDĘ w zakresie wykorzystania nowoczesnych instrumentów ~ Sm,rek Maciej Kierzkowski XVIII i p i - u d•k•dy XIX wi<ku ,o okres rewolucyjny także w rozwoju instrumentańum muzycznego. Wykorzystanie nowych technologii stało się wówczas kluczowe w projektowaniu nowoczesnych instrumentów dętych blaszanych. Większość wynalazków w tym zakresie powstał w Europie, także na obecnym teryońum Polski. Wiele instrumentów, które wtedy wymślon, nadal służy muzykom (np. trąbka wentylowa). Niektóre, dziś nieco zapomniane, jak komet czy ofiklejda, znajdują głównie zastosowanie w wykonawstwie historycznym. Polskie orkiestry dęte, jako jedne z pierwszych zespołów muzycznych na świec, już w latach dwudziestych XIX wieku używał instrumentów z różnego rodzaju klapami i wentylami, dzięk którym można było uzyskać pełną skalę chromatyzną . Koo„lor em do ro•Wllru l o,d wc,~o, dy,innowacyjnych instrumentów dętych blaszanych na ziemiach polskich jest syruacja polityczna, którą na przełomi drugiej i trzeciej dekady XIX stulecia określały dwa główne czynniki: status kongresowego Królestwa Polskiego, będącego państwem zależnym od Rosji, oraz powstanie listopadowe i jego skutki powdujące znaczne ograniczenie przywilejów polskiej społecznośi w Imperium Rosyjskim. trybucją Opisy i obrazy Żródla bezpośrdni dotycząe tematu to głów­ nie literatura i Ikonografia. Przegląd piśmen­ nictwa otwiera list Fryderyka Chopina do Tytusa Woyciechowskiego z 31 sierpnia 1830 roku, zawierjący uwagi kompozytora na temat obsady .mstrume talnej orkiesrry wojskowej generan . . . . Szembeka owudzie stoletm Chopin ~ ~oua · . . . ę t y z i w w obozie woJskow ym opisuje swoJą . . . w Sochaczewie (najprawdopodobrueJ w lecie roku 1830), podczas której usły~a ~I zobac zył ) wykonania muzyczne zesp~ d _z 1alącego przy stacjonuąe tam 3 Brygadzie Piechoty: "Bylem . Szembek a[...] [...I onegdaJ· w Obozie u Jen.[rał] . [] on zawsZe W Soch aczewie konsystuJe .... Kaza1 muzyce swojej wystąpić, która się całe rano exercytowala i dziwne rzeczy slysza~em. Wszystko ~o na trombach zwanych Bugla; am byś pom yś lał , ze bł gamy chromatyczne jak tylko mo ż n a najro ą . ·a1 bciej i diminuendo na dól. Azem musi chwa~ysolitę [...]. zastnowił mię to bardzo, jakiem Cavtinę z Nieme}' na tych trombach ze wszelką akurtnością i cieniowaniem usłyza ". Mniej więcej jednoczśi powstał o literackie źródło dotycząe przemian s kładów instrumentalnych polskich ze społów wojskowych. Łukas z Gołębiwsk, "':' ";Y~anych w 1831 roku Grach i zabawach, podaJe, ze mstrumentańu orkiestr pułków piechoty tworzyło wówczas „mnóstw o klarynetów zwyczajnych ró ż nej wielkośc , [w połączeniu) [...] z różno­ rodnemi nar zę dziam miedzianymi". Instrumenty zaopatrzone w mechaniczne udogodnienia stanowił y wtedy niewątpl novum: Pulki strzelców pieszych mają teraz muzykę złożną z instrume ntów, o jakich przed kilkunastu laty nie mielśy wyobrażeni. Są to same narzędi miedziane z klapami rozmaitej wielkośc i rozmaitego kształu w rodzaju trąb i waltorni". Zmiany zachodiły także w obsadach orkiestr dołącznyh do odziałów kawaleryjskich: "Orkiestry w pulkach kawalerii składją się z wielkiej liczby samych trąb rozmaitej wielko ś ci i puzonów. Nieco dawniej był z dziurkami, teraz są tylko z klapami". Niezwykłm i właście dotą nieznanym szerzej źródłem ikonograficznym są obrazy Józefata Łukaszewic ukazjące żołnierzy Królestwa Polskiego w pełnym rynsztun ku, w tym wojskowych muzyków z instrume ntami. Obrazy są datowane na lata 1823-182 8 i zawierją wizualizacje różnych Instrume ntów muzycznych, wśród których najciekawszy wydaje się instrume nt dęty blaszany zaopatrzony w trzy wentyle. Malowidła miały powstać na zamówienie wielkiego księ­ cia Konstantego Romanowa, który y b ł nie tylko zwierzchnikiem armii Królestwa Polskiego, lecz także znanym entuzjasą wojskowej muszrry paradnej i stałym zlecniodawą Łukaszewic. Szcegółow informacje na temat składów instrumentalnych w polskich orkiestrach dętych we wczesnych latach trzydziestych owego wieku można znaleźć w Słowniku muzyków polsltich opublikowanym przez Wojciecha Sowińskeg w Paryżu w 1874 roku. Biograficzne hasło dotycząe flecisty Kurka, yb łego członka orkiestry wojskowej Szembeka, zawiera listę instrumentów używanch przez muzyków polskiej orkiestry działjące w latach 1833-183 4 w miejscowości Bourges we Francji. Sowińsk podaje, ż e zespól ten tworzyli „artyści I amatorz y Polacy", którzy po upadku powstania listopadowego w 1831 roku osiedli na emigracji we Francji. Na podstawie materiłów etnograficznych, takich jak relacje bezpośrdni „obywatela Oczosalskiego" i członka orkiestry Piotra Gąsiorwke go, Opera Nl,ma z Ponte/ Daniela Aubera do libretta Gcnnalna Dclavlgne'a (w redak<ii Eugene'a Scrlbc"a) miał par kąys premię w 1828 roku. W Polsce utwór wykonano publicznie po raz pierwszy 15 stycznia 1831 czyli luż po relncjl Chopina. Swuhollrt kuchu 43 Sowińsk Instrume nty odtwarza nie tylko skład personalny tego zespołu, lecz także jego obsadę Instrumentalą, a więc instrumenty dęte I perkusyjne. Wśród nich znalły się także te Innowacyjne, jak komet pistonowy czy różnej wielkośc ofiklejdy. Co dotą ustalono The Cambridge Em;yclopedfa of Brass Instruments, Termin labroson" na określni Instrumentu dęt e go biaszanego zastł wprowadzony do llteratury przez brytyjskiego organologa Anthony'ego Balnesa w latach siedmzą­ tych XX wieku I pochodzi od łacińskego „wargę Odpowledt na te pytania jest prawdopodobnie niemożlwa bez sięgnca po dodatkowy materił źródłowy. Ciekawych danych dostarczają ustalenia międzynaroweg zespołu badaczy zawarte w opublikowanej niedawno będącej Dotychczasowe badania nad tematem początk­ wo był zwiąane z eksploracją historii muzyki w wojsku. Z czasem stały się także jednym z pól zainteresowania chopinologów I badaczy przemysłu muzycznego. Co ciekawe, żad­ ne z dotychczasowych opracwń nie uwzględ­ niło ikonograficznego materiłu stworzonego przez Łukaszewic. Marian Januś twierdzł, że wojskowe orkiestry Kongresówki miały w obsadzie „bęny[ ...] i trąby lub tak zwane rogi". Stefan Śledzińsk, muzykolog i wojskowy kapelmistrz, komentując list Chopina, uznał, że brak wystarczająyh danych umożliwającyh odtworzenie obsady instrumentalnej zespołu opisanego przez kompozytora. Dopiero Beniamin Vogel sformułowa hipotezę dotyczą instrumentarium orkiestry wojskowej Szembeka. Zespół ten mógł używać „instrumentów wyprodukowanych przez [Jana Wilhelma] Wemitza", który w późnych latach dwudziestych XIX wieku miał wytorzć „udoskonalone buglehorny". Vogel nie podaje jednak, czy tymi udoskonaleniami był wentyle czy klapy, natomiast najwcześisy dowód na to, że instrumenty Wemitza miały wentyle, jaki przytacza badacz, dotyczy roku 1832 i rosyjskich orkiestr wojskowych, które zacęły stacjonwć w Królestwie Polskim już po upadku powstania listopadowego. Organologiczne ustalenia Vogla stanowiły mateńł dla późniejszych interpretacji chopinologów. Autorzy ostatniego krytycznego wydania Korespondencji Fryderyka Chopina sugerją, że orkiestra wojskowa z Sochaczewa zaopatrzona była w „zestaw buglehornów złoż­ ny z buglehornu sopranowego, altowego, tenorowego, barytonowego i basowego [...] wyposażonych w klapy lub wentyle". Natomiast Henryk Nowaczyk interpretuje instrumenty opisane przez Chopina dość enigmatycznie jako „skrzyżowanie waltorni z trąbk". Jak wynika z przeglądu rodzimej literatury, obecna wiedza na temat innowacyjnych labrosonów2 wykorzysrywanych w polskich orkiestrach dętych z lat młodści Fryderyka Chopina bazuje głównie na przypuszczeniach. Brakuje jednoznacznej odpowiedzi na podstawowe pytanie: jakie instrumenty dęte blaszane z mechanicznymi udogodnieniami był wykorzysrywane w polskich orkiestrach dętych przełomu lat dwudziestych i trzydziestych XIX wieku? Wciąż nie wiadomo, jakie konkretnie iabrosony z klapami opisał Gołębiwsk. Czym był „tromby zwane Bugla" z listu Chopina? Czy był one wyposażone w klapy czy wentyle? A może stosowano obydwa rozwiąan?. Jaki rodzaj instrumentu wentylowego został namalowany przez Łukasze­ wicza? Wreszcie, czy instrumentarium wymienione przez Sowińskeg było używane także przez orkiestry wojskowe Królestwa Polskiego? lab/11m oznacjąeg Nowe wątki ". kopalnią wiedzy o Instrumentach dętych blaszanych. Jednym z obiecująyh tropów wydaje się analiza muzycznej działlnośc rosyjskich arystokratów Mikołaj i Konstantego Romanowów. Obydwaj bracia nie tylko byli entuzjastami orkiestr wojskowych, lecz także interesowali się ówczesnymi innowacjami w zakresie instrumentarium dętego blaszanego i, jednocześnie, pełnil istotne funkcje w zarądniu siła­ mi zbrojnymi Impeńu Rosyjskiego. Jak wiadomo, Mikołaj został w 1825 roku carem Rosji, zaś Konstanty w latach 1814-1831 odgrywał rolę naczelnego wodza armii Królestwa Polskiego. Jest prawdopodobne, że ich działlność, zainspirowana podróżami europejskimi, miał istotny wpły na wczesne pojawienie się nowatorskiego instrumeań nad Wisłą. W 1815 roku wielki książę Konstanty przebywał w stolicy Francji, gdzie miał wysłuchać solowych wykonań brytyjskiego wirtuoza Johna Distina na rogu klapowym (keyed bugle). W przyłwie entuzjazmu miał zamówić u paryskiego trąbomisza Halary'ego kopię nowatorskiego instrumentu, w celu wprowadzenia go do użycia w Rosji. Ten sam Halary w 1821 roku był posiadaczem już kilku patentów dotycząh instrumentów dętych blaszanych, w tym różnych wańntó ofiklejdy z klapami. W 1824 roku drugi z braci, Mikołaj, miał zakupić w Berlinie instrumenty zaopatrzone w wentyle w firmie Griesling & Schlott i ponć po tym wydarzeniu rosyjscy wytwórcy zacęli produkcję labrosonów udoskonalonych w ten sam sposób. Jakkolwiek nie bardzo wiadomo, w jakiej częśi Impeńu Rosyjskiego wytwarzano i wykorzystyWano wtedy nowe instrumenty dęte blaszane z klapami lub wentylami, to niewątpl Królestwo Polskie stanowił jego integralą część, zaś Warszawa była jednym z jego muzycznych centrów. W Warszawie dział znany trąbonisz Jan Wilhelm Wernitz (1787-1841), założyciel pracująe do końca XIX wieku wytwórni instrumentów dętych. Jak sugeruje Vogel, w 1826 roku Wernitz mógł wynaleźć własny system wentylowy, którym był „strojnik mechaniczny, za którego pomcą w graniu na dętych instrumentach z najlepszą dognścią nie tylko jak chą, ale nadto podług potrzeby tony wyższać i zniżać można, bardzo pożyteczn I w graniu nieprzskadją­ cy". W latach 1828-1829 Wemitz miał zastosować swój system wentylowy w udoskonalonym buglehornie, ,zyskując pełny szereg harmoniczny, łatwiejsz i pewniejsze zadęcie oraz większą ruchliwość dźwiękoą instrumentu". Czy ten instrument jest tym samym, który słyza Chopin i malowł Lukaszewicz, pozostaje nadal w sferze domysłów. Istnieje natomiast relacja w „Gazecie Polskiej" z roku 1829 dotycząa nowatorskiego instrumentu wyprodukowanego przez Wemltza, która rzuca światło zarówno na określnia uży­ wane przez Chopina, jak I na znaczenie wynalazków warszawskiego trąbomlsza: .,Instrument [...] bug)a, czyli komett, używan w muzyce najczęśiej wojskowej [...], który częstokrć słyzeć się daje solo, ciągle wymaga przez niedoskonałość swoją mozolnej pracy grająceo I nieustannej naprawy. 1...] Wemltz, przez zupełną znajomość swej sztuki I maszynerją ułatwi wszelkie trudności tego rodzaju, a nadto doprwaził [...], w tym nowo wynalezionym Instrumencie cala oktawa więcej jest, niżel w zwyczajnej bugll, co do tego stopnia nigdy jeszcze i za granicą nie było doprowadzonem". Identyfikacja labrosonów przedstawionych w polskich źródłach Ikonograficznych jest możli­ wa dzięk porównaniu ich wizerunków z dostęp­ nymi online kolekcjami historycznych instrumentów muzycznych w Stanach Zjednoczonych (Grinnel College Musical Instrument Collection) I Wielkiej Brytanii (Musical Instruments Museums Edinburgh). Porównanie wentylowego instrumentu namalowanego przez Lukaszewicza z zawrtością wirtualnych zasobów ukazuje jego duże podbieństw do wczesnych form kornetu: kornetu pistonowego (cornet iJ pistons), opatentowanego we Francji w 1834 roku, oraz komopeanu (cornopean), powszechnie wykorzystywanego na Wyspach Brytyjskich w latach czterdziestych XIX wieku. Według aktualnych ustaleń, komet pojawił się we Francji niewiele przed 1830 rokiem lub na początku lat trzydziestych XIX wieku, natomiast pierwsze publiczne wykonanie koncenowe na rym instrumencie odbył się w 1833 roku w Paryżu . W przypadku komopeanu, którego twórca i data wynalezienia nie są znane, uważ się, że zacął być używan prawdopodobnie niewiele wcześnij lub później niż komet pistonowy we Francji. Jednak malowidło Lukaszewicza przedstawijąc (najprawdopodobniej) komet wentylowy w rękach żołnie­ rza Kongresówki datowane jest na rok 1828. Jak instrument dostał się do obsady orkiestr wojskowych Królestwa Polskiego przełomu lat dwudziestych i trzydziestych? Czy wyprodukowano go w Polsce, czy w innej częśi cesarstwa, czy raczej został zaimponowany z zagranicy? iż Blaszana awangarda Pomimo odkryć nowych źródeł i wątkó odtworzenie pełnj obsady zespołów w jednostkach wojskowych Królestwa Polskiego nie jest w dalszym ciągu możliwe. Niemniej uprawnione wydaje się twierdzenie, że zespoły te był jednymi z najwcześisyh, które używał instrumentarium dętego blaszanego wyposażneg w innowacyjne urządenia, jak klapy i wentyle. Ponieważ dystrybucja labrosonów zaopatrzonych w klapy w orkiestrach dętych była już w Europie lat dwudziestych XIX wieku powszechna, ich wykorzystanie przez zespoły działjące na ziemiach polskich nie jest niczym nadzwyczajnym. Natomiast obecnść kornetu pistonowego w ówczesnej obsadzie instrumentalnej polskich orkiestr wojskowych czymś takim by była. Weryfikacji wymaga jednak sprawa wiarygodnśc polskich źródeł ikonograficznych (obrazy Lukaszewicza) I etnograficznych (relacje Sowińskeg) . Zakłdjąc, że są one rzetelne, można uznać, że polskie orkiestry dęte lat dwudziestych I trzydziestych owego stulecia nie tylko stanowiły europjską awngrdę w zakresie wykorzystania nowoczesnych Instrumentów dętych blaszanych zaopatrzonych w klapy (róg klapowy, ofiklejdy), lecz także powinny być uwa ż ane za jedne z najwcześnijsyh w Europie używająch kornetu pistonowego. Był to bowiem pierwszy labroson zaopatrzony w wentyle - urządenia, które wkrótce zrewolucjniały świat Instrumentów dętych blaszanych. ..,_.-