Sgouritsa (1)

Γ΄ ΔιΕΘΝΕΣ ΔιΕΠιΣτΗΜΟΝικΟ ΣΥΜΠΟΣιΟ ΥΠΟΥρΓΕιΟ ΠΟΛιτιΣΜΟΥ και αΘΛΗτιΣΜΟΥ ΓΕΝΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ Λαμία 2018 ΕΦΟΡΕΙΑ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΦΘΙΩΤΙΔΑΣ ΚΑΙ ΕΥΡΥΤΑΝΙΑΣ 3 rd inTernaTionaL inTerdisciPLinarY coLLoQUiUM Lamia 2018 MinisTrY oF cULTUre and sPorTs GENERAL DIRECTΟRΑΤΕ OF ANTIQUITIES AND CULTURAL HERITAGE EPHORATE OF ANTIQUITIES OF FTHIOTIDA AND EVRYTANIA Η Π ΕριΦΕρΕια τΟΥ Μ Υ κΗΝα ΪκΟΥ κ ΟΣ ΜΟΥ Πρό σφατα ευρήματα κ α ι πορίσματα τ ης έρευν ας THe P eriPHerY oF T H e M Yc e na e a n Π ρα κ τ ι κ a Proceedings W or L d Recent discoveries and research results ΥΠΟ Υ Ρ ΓΕ Ι Ο ΠΟ ΛΙΤ ΙΣ Μ ΟΥ Κ ΑΙ ΑΘ ΛΗΤΙΣ Μ Ο Υ Γ΄ ΔΙΕΘΝΕΣ ΔΙΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥ ΜΠΟΣΙΟ Η ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΤΟΥ ΜΥΚΗΝΑΪΚΟΥ ΚΟΣΜΟΥ Πρόσφατα ευρήματα και πορίσματα της έρευνας Λαμία, 18-21 Μαΐου 2018 3rd INTERNATIONAL INTERDISCIPLINARY COLLOQUIUM THE PERIPHERY OF THE MYCENΑEAN WORLD R e cent d is cover ies and res e arch resu lts 1 8 - 2 1 May, L ami a 2 0 1 8 Π ΡΑ Κ Τ Ι Κ Α PROCEEDINGS Επιμέλεια Ε ΦΗ ΚΑ ΡΑ Ν Τ Ζ Α Λ Η E d ite d by E F I KA R A N T Z A L I ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ ΓΕΝΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ ΕΦΟΡΕΙΑ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΦΘΙΩΤΙΔΑΣ ΚΑΙ ΕΥΡΥΤΑΝΙΑΣ MINISTRY OF CULTURE AND SPORTS GENERAL DIRECTΟRΑΤΕ OF ANTIQUITIES AND CULTURAL HERITAGE EPHORATE OF ANTIQUITIES OF FTHIOTIDA AND EVRYTANIA ΑΘΗΝΑ / ATHENS 2021 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ / CONTENTS ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΙ ΕΝΑΡΞΗΣ ΣΥΜΠΟΣΙΟΥ CONFERENCE GREETINGS 11 ΠΡΟΛΟΓΟΣ / PREFACE 17 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ / AbbREVIATIONS 19 ΘΕΩΡΗΤΙΚΑ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ / THEORETICAL INTERPRETATIVE ISSUES Why the periphery should be central to Mycenaean studies DIMITRI NAKASSIS Γεωγραφικός προσδιορισμός στα μυκηναϊκά αρχεία: ενδείξεις για τα όρια της δραστηριότητας των ανακτόρων ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΒΟΥΤΣΑ 21 27 Regionalism, centre and periphery in Mycenaean palatial arts. On the thematic spectrum of Mycenaean mural paintings and other artistic media FRITZ bLAKOLMER 37 The gold work in the Treasures of Mycenae and Tiryns: Εvidence on the network of European hoarding during the Late bronze Age ELENI KONSTANTINIDI-SYVRIDI 51 Τhe ‘Flirting bovines’ Krater. The extraordinary tales of a Mycenaean pictorial krater in the National Archaeological Museum VASSILIKI PLIATSIKA 59 Η γκρίζα μυκηναϊκή κεραμική ως κοινωνικό φαινόμενο ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΛΟΓΕΡΟΠΟΥΛΟΣ Aegean elements in Cypriot pictorial pottery of the 12th century bC ANNA LEKKA 73 101 ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ - ΑΙΓΙΝΑ / CENTRAL GREECE - AEGINA Μυκηναϊκή Φθιώτιδα. Πρόσφατα ευρήματα και πορίσματα της έρευνας ΜΑΡΙΑ-ΦΩΤΕΙΝΗ ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ 111 Η μυκηναϊκή παρουσία στην Αγία Παρασκευή Λαμίας ΜΑΡΙΑ-ΦΩΤΕΙΝΗ ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ, TObIAS KRAPF 135 Ένας νέος, πρώιμος θολωτός τάφος της Ύστερης Εποχής του Χαλκού μέσα στα όρια της Νεολιθικής Κουτρουλού Μαγούλας ΝΙΝΑ ΚΥΠΑΡΙΣΣΗ-ΑΠΟΣΤΟΛΙΚΑ, ΓΙΑΝΝΗΣ ΧΑΜΗΛΑΚΗΣ, THOMAS LOUGHLIN, ΕΛΕΝΗ ΦΡΟΥΣΣΟΥ 145 Η μυκηναϊκή κατοίκηση στο Κάστρο Λαμίας ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΣΤΑΜΟΥΔΗ 157 Η μυκηναϊκή ταυτότητα της κοιλάδας του Σπερχειού: κοινωνία και διαχρονία ΕΦΗ ΚΑΡΑΝΤΖΑΛΗ 175 Anthropological remains from Mycenaean tombs at Kompotadhes in the Sperchios Valley: First impressions PHOTINI (TINA) MCGEORGE 193 Κυναίο δίλημμα: εύρημα χωρίς παράλληλα ΦΑΝΟΥΡΙΑ ΔΑΚΟΡΩΝΙΑ 203 Ιεροτελεστία στον Κύνο: η επισφράγιση μιας καταστροφής ΠΕΤΡΟΣ ΚΟΥΝΟΥΚΛΑΣ 209 Παράρτημα Ι. Τα ζωοαρχαιολογικά κατάλοιπα από τον Κύνο (ανασκαφική περίοδος 2016-2017) ΑΓΓΕΛΟΣ ΓΚΟΤΣΙΝΑΣ, ΒΑΛΑΣΙΑ ΙΣΑΑΚΙΔΟΥ 216 Παράρτημα ΙΙ. Τα μακροβοτανικά κατάλοιπα της πήλινης κατασκευής. Προκαταρκτική μελέτη ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΚΑΡΑΘΑΝΟΥ 223 Changing political landscapes: Mitrou, East Lokris, and the palatial polities of boeotia ALEYDIS VAN DE MOORTEL, SALVATORE VITALE 231 Thermon: The prehistory of the cult KENNETH Α. WARDLE, DIANA WARDLE 241 Θολωτός μυκηναϊκός τάφος στην Κατούνα Αιτωλοακαρνανίας. Πρώτη παρουσίαση ΟΛΥΜΠΙΑ ΒΙΚΑΤΟΥ, ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΤΣΑΝΤΗΛΑ 257 Μια επαναθεώρηση του Γλα και της μυκηναϊκής περιφερειακής πολιτικής γεωγραφίας υπό το φως πρόσφατων ανακαλύψεων ΧΡΙΣΤΟΦΙΛΗΣ ΜΑΓΓΙΔΗΣ 265 Η βόρεια Βοιωτία κατά τους Μεσοελλαδικούς και Υστεροελλαδικούς χρόνους: νέα δεδομένα από πρόσφατες έρευνες ΕΛΕΝΑ ΚΟΥΝΤΟΥΡΗ 277 Μυκηναϊκός ηγεμονικός τάφος Καστελλίων Θηβών. Νέες αρχιτεκτονικές παρατηρήσεις ΑΝΔΡΕΑΣ ΛΑΜΠΡΟΠΟΥΛΟΣ, ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΧΑΡΑΜΗ 297 Ο μυκηναϊκός οικισμός στους Λαζάρηδες Αίγινας, δέκα χρόνια έρευνας. Ερωτήματα που ζητούν ακόμη απάντηση ΝΑΓΙΑ ΠΟΛΥΧΡΟΝΑΚΟΥ-ΣΓΟΥΡΙΤΣΑ 309 ΘΕΣΣΑΛΙΑ - ΠΙΕΡΙΑ / THESSALY - PIERIA Ιερό/χώρος τελετών της ΥΕ ΙΙΒ - ΥΕ ΙΙΙΓ στο Λεοντάρι Καρδίτσας ΜΑΡΙΑ ΒΑΪΟΠΟΥΛΟΥ 321 Αστική αρχιτεκτονική της ύστερης Μυκηναϊκής περιόδου στη Θεσσαλία. Ένα μυκηναϊκό οικοδομικό συγκρότημα στο Μακρυχώρι Λάρισας ΙΦΙΓΕΝΕΙΑ ΤΟΥΡΝΑΒΙΤΟΥ 333 Μυκηναϊκοί οικισμοί και ταφικά σύνολα από την κεντρική Θεσσαλία ΑΝΘΗ ΜΠΑΤΖΙΟΥ 355 Το μέγαρο ως έδρα του τοπικού ηγεμόνα κατά τον 13ο αι. π.Χ. στο Διμήνι ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΑΔΡΥΜΗ-ΣΙΣΜΑΝΗ 371 Ταφικές πρακτικές και κοινωνικές διεργασίες κατά τη Μέση και Ύστερη Εποχή του Χαλκού στην περιοχή της Μαγνησίας ΑΝΘΗ ΜΠΑΤΖΙΟΥ, ΠΟΛΥΞΕΝΗ ΑΡΑΧΩΒΙΤΗ, ΣΤΑΜΑΤΙΑ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ, ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΑΓΝΟΥΣΙΩΤΗΣ 383 Ο οικισμός της ΥΕΧ στο Κάστρο-Παλαιά Βόλου και τα τεκμήρια Γραμμικής Β γραφής στον ελλαδικό χώρο: τα νέα δεδομένα ΑΡΤΕΜΙΣ ΚΑΡΝΑΒΑ, ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΣΚΑΦΙΔΑ 395 The tholos tombs at Pteleos (Gritsa and Ayioi Theodoroi), Magnesia and their contribution to the reconstruction of the cultural landscape of Mycenaean Thessaly DIMITRA ROUSIOTI Mycenaean-type ceramic evidence from the lower slopes of Macedonian Olympos: The cases of the LbA cemeteries at ‘Trimpina/Platamon Stop’ and ‘Rema Xydias’ SOPHIA KOULIDOU Mycenaean-style LH III seals on the slopes of mount Olympus, Pieria: ‘Something old, something new, something borrowed and something [out of the] blue’ EVANGELIA TSANGARAKI 407 417 433 Humans at the periphery of the Mycenaean world: biological and social status in the region of Macedonian Olympus during the Late bronze Age PARASKEVI TRITSAROLI 447 ΠΕΛΟΠOΝΝΗΣΟΣ / PELOPONNESE Μυκηναϊκές εικονιστικές παραστάσεις Δυτικής Ελλάδας και γειτονικών περιοχών ως ενδείξεις για την κοινωνική, τη θρησκευτική και την καθημερινή ζωή ΘΑΝΑΣΗΣ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ 457 The Mycenaean settlement of Mygdalia hill near Patras. An overview LENA PAPAZOGLOU-MANIOUDAKI, COSTAS PASCHALIDIS 473 One century of research in Mycenaean western Achaea: A review of old and new evidence from mortuary contexts KONSTANTINA AKTYPI, MICHALIS GAZIS, OLIVIA A. JONES 489 Δίωτοι και τετράωτοι αμφορείς από το μυκηναϊκό νεκροταφείο στη Βούντενη Πατρών ΣΟΦΙΑ ΚΑΣΚΑΝΤΙΡΗ 503 Eastern Achaea between the Mycenaean palaces and Western Greece: Some observations from the Trapeza cemetery near Aigion ELISAbETTA bORGNA, AGATA LICCIARDELLO 513 Η πολιτικοκοινωνική διαμόρφωση της περιοχής της Αρχαίας Ολυμπίας κατά την ΥΕ ΙΙΙ: μύθοι, υποθέσεις και πραγματικότητα ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΜΟΥΤΖΟΥΡIΔΗΣ, ΚΩΝΣΤΑΝΤIΝΟΣ ΝΙΚΟΛEΝΤΖΟΣ 531 Μυκηναϊκά νεκροταφεία στην ευρύτερη περιοχή της Ολυμπίας: Καυκανιά, Κλαδέος, Μάγειρας. Πρόσφατα δεδομένα και νέα πορίσματα ΟΛΥΜΠΙΑ ΒΙΚΑΤΟΥ 547 Η μυκηναϊκή εγκατάσταση στη θέση «Τριανταφυλλιά» στην Κορυφή Ηλείας ΟΛΥΜΠΙΑ ΒΙΚΑΤΟΥ 569 Triphylia: A Mycenaean periphery? What the analysis of the Early Mycenaean pottery can reveal JASMIN HUbER 575 Ο ΜΕ-ΥΕ οικισμός στον λόφο του Αγίου Γεωργίου στην Καλλονή Τροιζηνίας ΕΛΕΝΗ ΚΟΝΣΟΛΑΚΗ-ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΥ 591 Το Κουκονήσι της Λήμνου και τα χαρακτηριστικά της μυκηναϊκής περιφέρειας στο βόρειο Αιγαίο ΧΡΗΣΤΟΣ ΜΠΟΥΛΩΤΗΣ, ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΚΑΡΔΑΜΑΚΗ 691 ΙΟΝΙΑ ΝΗΣΙΑ- ΣΙΚΕΛΙΑ / IONIAN ISLANDS - SICILY ΖA-KU-SI-JO: The Mycenaeans of Zakynthos GERT VAN WIJNGAARDEN, CHRISTINA MERKOURI, HANS MOMMSEN Exploring the Western Periphery of the Mycenaean World: Glimpses of Sicily MASSIMO CULTRARO 603 615 ΗΠΕΙΡΟΣ - ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ / EPIRUS - MACEDONIA Διαμόρφωση κοινωνικής ταυτότητας και «δίκτυο» κιβωτιόσχημων τάφων της Ύστερης Εποχής του Χαλκού - Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου στην ενδοχώρα της Ηπείρου ΕΛΕΝΗ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ 625 Η μεταλλοτεχνία της Ηπείρου ως δείκτης κοινωνικής διαφοροποίησης και εξωτερικών επαφών ΧΡΗΣΤΟΣ N. ΚΛΕΙΤΣΑΣ 635 Από τον αιγαιακό χώρο στη Βαλκανική ενδοχώρα: η Ανατολική Μακεδονία κατά την ΥΕΧ ΙΩΑΝΝΗΣ ΣΟΥΚΑΝΤΟΣ 645 Contact networks north of the Mycenaean sphere: New insights from Sovjan and Maliq (SE Albania) TObIAS KRAFT 659 ΑΙΓΑΙΟ - ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ / AEGEAN ISLANDS - ASIA MINOR Just how ‘Mycenaean’ are the ceramics at Phylakopi on Melos? JASON W. EARLE The sea and aristocracy: Some observations on the new elites in the Late Helladic IIIC period and the Mycenaean tombs in Caria region bARIş GüR 703 ΚΡΗΤΗ / CRETE Coping with a changed Mediterranean in the 13th century bCE Cretan countryside: Evidence from Sissi JAN DRIESSEN 711 Living, dying and praying on a Cretan mountain in the Late bronze Age to Early Iron Age period FLORENCE GAIGNEROT-DRIESSEN 723 The LH IIIb settlement at Samonas Apokoronou. Τhe Mycenaean periphery in Crete, Historical implications ATHANASIA KANTA, YANNIS TZEDAKIS 733 Orne, a new Mycenaean acropolis in South Crete ATHANASIA KANTA, NIKOLAOS STAMPOLIDIS, ANASTASIA TSIGOUNAKI, MANOLIS STEFANAKIS, MANOLIS PAPADAKIS 747 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ / CONCLUSIONS 671 The origins and character of political organisation and administration on LH III Kos MERCOURIΟS GEORGIADIS 683 ΝΑΓΙΑ ΠΟΛΥΧΡΟΝΑΚΟΥ-ΣΓΟΥΡΙΤΣΑ IRENE S. LEMOS 761 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ / LIST OF AUTHORS 769 O ΜΥΚΗΝ Α Ϊ Κ Ο Σ Ο Ι Κ Ι Σ Μ Ο Σ Σ Τ Ο Υ Σ Λ Α Ζ Α Ρ Η Δ Ε Σ Α Ι Γ Ι Ν Α Σ , ΔΕΚΑ ΧΡΟΝΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ. ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ ΠΟΥ ΖΗΤΟΥΝ ΑΚΟΜΗ ΑΠΑΝΤΗΣΗ Νάγια Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα στη μνήμη της Φανουρίας Δακορώνια Τ ο 2019 συμπληρώθηκαν δέκα χρόνια ανασκαφής και έρευνας στον μυκηναϊκό οικισμό των Λαζάρηδων της ανατολικής Αίγινας1. η θέση είναι μεσόγεια, στους πρόποδες ενός σχετικά χαμηλού λόφου. Έως τώρα, σε έκταση 5 περίπου στρεμμάτων, έχουν εντοπισθεί τρεις ομάδες κτισμάτων: στο πλάτωμα που βρίσκεται στο επίπεδο του σύγχρονου χωριού, σε δεύτερο, χαμηλότερα και ανατολικά του πρώτου, καθώς και στη μεταξύ τους, με ήρεμη κλίση, πλαγιά, όπου μπορεί κανείς να οικοδομήσει με την κατασκευή αναλημμάτων (εικ. 1). η κατάρρευση των αποκλειστικά λίθινων τοίχων των δωματίων, μετά την εγκατάλειψη του οικισμού κατά την υΕ ιιιγ πρώιμη περίοδο, απέτρεψε μεν τις μεταγενέστερες παρεισφρήσεις και προστάτεψε τα κατάλοιπα, όμως η ανασκαφή παρουσιάζει εξαιρετικές δυσκολίες λόγω της δημιουργίας τεράστιων λιθοσωρών2. Τα πρώτα, προς το παρόν, ευρήματα στον χώρο υπήρξαν ΜΕ ιιι ή ΜΕ/υΕ ι όστρακα3. Περιλαμβάνουν λίγα, συγκριτικά, φαιά μινύεια και πολλά αμαυρόχρωμα, κάποια εξαιρετικής ποιότητας, τα οποία πιθανότατα ανήκαν σε σκεύη κατασκευασμένα στην Κολώνα. η παράκτια αυτή θέση, απέναντι από την Αργολιδοκορινθία, στο ΒΔ τμήμα του νησιού και σε απόσταση 10 χλμ. από τους Λαζάρηδες, βρισκόταν σε μεγάλη ανάπτυξη κατά τον 16ο και 15ο αι. π.Χ.4, περίοδο στην οποία χρονολογείται το πρωιμότερο υλικό στον οικισμό των Λαζάρηδων. Ωστόσο, δεν έχουν εντοπιστεί, τουλάχιστον ακόμη, τα αντίστοιχα οικοδομικά κατάλοιπα. Είναι πολύ πιθανόν κάποιοι από τους κατοίκους της Κολώνας, διερευνώντας τις δυνατότητες επέκτασης της δράσης και στην ανατολική Αίγινα, να εγκαταστάθηκαν στη θέση αυτή, από την οποία υπάρχει ανεμπόδιστη θέαση του ανατολικού Σαρωνικού. Την υπόθεση αυτή ενισχύει ιδιαίτερα η παρουσία της αμαυρόχρωμης κεραμικής που προέρχεται από σχεδόν όλες τις ομάδες κτισμάτων του οικισμού. Επί πλέον, σφραγίδα, πιεσμένου κατά το πάχος κυλινδρικού σχήματος, με λαβή, που ανήκει σε τύπο γνωστό ήδη από την ΠΕΧ ιι περίοδο τόσο στην Κρήτη όσο και στην ηπειρωτική Ελλάδα5, από τοπικό αιγινήτικο πυριτόλιθο 6 (εικ. 2), με το θέμα του 1. Το 1979 άρχισε η ανασκαφή του οικισμού, παράλληλα με εκείνην του νεκροταφείου του, από την αείμνηστη Κλαίρη Ευστρατίου και την Ελ. Παπασταύρου, νεαρές αρχαιολόγους της τότε Β΄ ΕΠΚΑ, αφού ήδη είχε γίνει αντιληπτή η σημασία της θέσης. Ενδεικτικά βλ. ΣγουριΤΣΑ 2009· 2012· ΕυΣΤρΑΤιου, ΣγουριΤΣΑ 2010-2011. 2. ΕυΣΤρΑΤιου, ΣγουριΤΣΑ 2010-2011, 2, 4 εικ. 1 και 2. Από το 2014 η έρευνα στους Λαζάρηδες περιορίστηκε στην απομάκρυνση των λιθοσωρών, με αποτέλεσμα τη συμπλήρωση μεν της τοπογραφίας και χωροταξίας του οικισμού, αλλά τον περιορισμό των πληροφοριών που προκύπτουν από την ανασκαφή. Παρά ταύτα, τα ευρήματα και από την εργασία αυτή παραμένουν ενδιαφέροντα. 3. Ενδέχεται κάποια από τα όστρακα αυτά να είναι μεταγενέστερα, της υΕ ι ή ακόμη και της υΕ ιι περιόδου, ΕυΣΤρΑΤιου, ΣγουριΤΣΑ 2010-2011, 25 σημ. 101. για τη ΜΕ ιιι-υΕ ι κεραμική της Κολώνας, βλ. G auss , smetana 2007, 65, 66 (ceramic phases J & K). 4. ΣγουριΤΣΑ 2012, 71-72. 5. Ενδεικτικά, από τις Αρχάνες, ΣΑΚΕΛΛΑρΑΚηΣ, ΣΑΠουνΑ-ΣΑΚΕΛΛΑρΑΚη 1997, 671 εικ. 741 (ΠΜ ιι), 672-673 (ΠΜ ιιι), από την Αγία Τριάδα, CMS ιι, 1, αρ. 37, 50, 93 (Θολωτός τάφος Α), από τον Λέντα, ό.π., αρ. 174, 181, 185 (Θολωτός τάφος ι)· KrzyszKowsKa 2005, 39 (54a,b, ΠΕ ιι, Τίρυνς, από πηλό), 61 (94, 95, 96, ΠΜ ιι)· CMs V, 1, αρ. 40 (Λέρνα)· ΚΑΚΑΒογιΑννη 2001, 42 (ΠΕΧ, Κορωπί, Μεσογαία). Επίσης, βλ. ΚονΣοΛΑΚη 2007, 176 (κομβιόσχημη με λαβή, Μόδι, πιθανόν της ΠΕΧ), πρβλ. CMS V, 1, αρ. 484 (mm IIB-mm IIIa, σε σχήμα κώνου με λαβή), αρ. 485 (mm IIB-mm IIIa, κυλινδρική με λαβή) από την Αγία Ειρήνη, αρ. 668 από τη Θήβα (σε ΜΕ κιβωτιόσχημο τάφο). ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα η κωνική σφραγίδα από στεατίτη, με άτυπο πλέγμα στη σφραγιστική επιφάνεια, από την Κολώνα, CMS V, suppl. 3. 1, 77, 78 αρ. 1 (ΠΕΧ;). ο τύπος αυτός χρησιμοποιείται και στην υΜ ιιιΑ2-Β, βλ. ενδεικτικά CMS V, suppl. 3. 1, 107 αρ. 20 (Μάλια, Quartier nu). 6. Όπως υπέδειξε ο ι. Μπασιάκος, τον οποίο ευχαριστώ για την πάντοτε πρόθυμη βοήθεια. 309 Νάγια Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα Εικ. 1. Τοπογραφικό σχέδιο του οικισμού (2019) (σχέδ. Ελ. Σγουρίτσα). πλέγματος στη σφραγιστική επιφάνεια7 και η οποία βρέθηκε σε δωμάτιο με υΕ ιιιΑ2/Β κεραμική (δωμάτιο 4/2011), είναι πιθανόν να έφθασε στους Λαζάρηδες με τους πρώτους κατοίκους, που ίσως προέρχονταν από την Κολώνα. Το αντικείμενο αυτό, προϊόν τοπικού εργαστηρίου, ενδέχεται να αποτελεί μίμηση μινωικής σφραγίδας8 και να κατασκευάστηκε την περίοδο των στενών σχέσεων της Κολώνας με την Κρήτη9, αν και δεν μπορεί να αποκλεισθεί η ελλαδική επίδραση10. Πάντως, ως ιδιαίτερης σημασίας αντικείμενο θα συνόδευσε τον κάτοχό του στους Λαζάρηδες και ως κειμήλιο11 διατηρήθηκε στον οικισμό την εποχή της ακμής του, την υΕ ιιιΑ2 και υΕ ιιιΒ περίοδο. Όμως, θα μπορούσε να αποτελούσε και άτυπη μυκηναϊκή σφραγίδα, που ακολούθησε την πρώιμη παράδοση, όπως εκείνη από τον γειτονικό Άγ. Κωνσταντίνο Μεθάνων12. Αν και η υπόθεση της προέλευσης των πρώτων κατοίκων των Λαζάρηδων από την Κολώνα μπορεί να θεωρηθεί πολύ πιθανή, η απάντηση στο γιατί επιλέχθηκε μια θέση μακριά από τη θάλασσα, εφόσον στην ανατολική πλευρά του νησιού υπάρχουν θέσεις με δυνατότητες να αναπτυχθεί ένας παράλιος, ευλίμενος, οικισμός –όπως οι Πόρτες ή ο Κύλινδρας, αλλά και η Αγ. Μαρίνα βορειότερα– παραμένει ανοικτή. η επιλογή των Λαζάρηδων ως χώρου εποπτείας του ανατολικού Σαρωνικού, της βορειοδυτικής ακτής της Αττικής και των βορειοδυτικών Κυκλάδων –με θέαση ολόκληρου του Σαρωνικού, ακόμη και μέχρι την Ύδρα, από τον παρακείμενο στον οικισμό λόφο, από όπου ελέγχεται και ολόκληρη η έκταση του νησιού– μπορεί να οφείλεται στο ότι η θέση αυτή ήταν απoλύτως ασφαλής, τόσο από την ξηρά όσο και τη θάλασσα, και σχεδόν στο μέσον του δρόμου που 7. Πρβλ. ενδεικτικά ΣΑΚΕΛΛΑρΑΚηΣ, ΣΑΠουνΑ-ΣΑΚΕΛΛΑρΑΚη 1997, 673 (ΠΜ ιιι), 675-677 (ΠΜ ιιι-ΜΜ ιιΑ, Αρχάνες). CMS ιι, 1, αρ. 11, 13, 17, 20, 26, 30, 31, 32, 33 (Αγ. Τριάδα, Θολωτός τάφος Α). Το θέμα του πλέγματος στη σφραγιστική επιφάνεια είναι γνωστό και στην ηπειρωτική Ελλάδα και χρησιμοποιείται διαχρονικά. Βλ. επίσης την άτυπη μυκηναϊκή σφραγίδα από στεατίτη από τον Άγ. Κωνσταντίνο Μεθάνων, ΔηΜου κ.ά. 2003, 237, 248, εικ. 17· επίσης, CMS V, 1, αρ. 391/Gr , nr. me/D58 (Μεδεών). 8. Βλ. σημ. 5. 9. Βλ. σημ. 4. 10. ΚονΣοΛΑΚη-γιΑννοΠουΛου 2007α, 138 (ΠΕ οικισμός στον Κάβο Βασίλη του Πόρου). Βλ. και CMS V, suppl. 3. 1, 77, 78 αρ. 1, από την Κολώνα. 11. Βλ. PIlafIDIs-wIllIams 1998, 156. Επίσης, για άλλα πρώιμα τέτοια κειμήλια στον ελλαδικό χώρο, ενδεικτικά, ΔηΜΑΚοΠουΛου 2004, 405 (ΜΜ ιι-ιιι) και CMS V, suppl. 3. 2, 263264, 267-268, αρ. 222, τρίεδρο πρίσμα. 12. ΔηΜου κ.ά. 2003, 237, 248 εικ. 17. 310 Ο μυκηναϊκός οικισμός στους Λαζάρηδες της Αίγινας, δέκα χρόνια έρευνας ένωνε το Όρος με την περιοχή της Αφαίας, μιας θέσης διαφορετικού χαρακτήρα, που ακμάζει κατά την υΕ ιιιΑ2-ιιιΒ περίοδο και έχει δώσει ευρήματα έως το μέσον του 12ου αι. π.Χ.13 Επί πλέον, όταν κατά το 14ο αι. π.Χ. ο οικισμός στους Λαζάρηδες άρχισε να αναπτύσσεται, φαίνεται να δημιουργείται ο οικισμός στον Κύλινδρα14, που θα κάλυπτε τις λιμενικές του ανάγκες. Το γεγονός της ανάπτυξης μιας μεσόγειας εγκατάστασης δεν αποτελεί ιδιαιτερότητα, αφού υπάρχουν πολλοί και ακμάζοντες μεσόγειοι μυκηναϊκοί οικισμοί. οι Λαζάρηδες, όπως και άλλες τέτοιες θέσεις, στηρίζονταν σε ένα σύστημα εξωτερικών επαφών, στο δραστήριο εμπορικό δίκτυο που είχε δημιουργηθεί στον Σαρωνικό και στον Αργολικό κόλπο κατά τους ανακτορικούς χρόνους, όπως προκύπτει από την κεραμική, τα σταθμά, τα πολλά και ποικίλα σημεία κεραμέα, τα μετάλλινα αντικείμενα και κάποια ακόμη άλλα ιδιαίτερα τέχνεργα15. Τα κοινά (ημιλεπτότεχνα, standard) σκεύη από τη θέση αυτή δέχονται ποικίλες επιδράσεις από την Αργολίδα και την Αττική, ενώ τα εισηγμένα, ως επί το πλείστον λεπτόπτεχνα, διαπιστώνεται ότι είναι κυρίως αργολικές εισαγωγές16. Πρέπει να επισημανθεί ότι οι επιδράσεις συνεχίζονται ακόμη και κατά την υΕ ιιιΒ2 περίοδο με θαυμάσιας ποιότητας αγγεία πόσης, ενώ, επίσης, επιρροές διαπιστώνονται και από άλλες περιοχές, με κεραμική που συνήθως ανήκει σε σπάνιους τύπους, όπως οι τρίωτοι και οι κυλινδρικοί ψευδόστομοι αμφορίσκοι17, αλλά και με διακοσμητικά θέματα που δεν είναι συνήθη. Επί πλέον, πρέπει να τονιστεί η παρουσία οστράκων από φωτιστικό σκεύος (εικ. 3β)18, από ένα, προς το παρόν, δωμάτιο (3/2009), από όπου προέρχεται και σχεδόν ακέραιο κάλυμμα (εικ. 3α), με το οποίο πιθανόν συλλειτουργούσε (εικ. 3γ)19. ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η διακόσμηση μεσαίου μεγέθους αποθηκευτικού σκεύους, σε 13. PIlafIDIs-wIllIams 1998, 159-160. 14. η θέση ανιχνεύεται, προς το παρόν, μόνον από σκεύη που είχαν κατατεθεί στο νεκροταφείο της, το οποίο όμως δεν έχει ακόμη εντοπισθεί. Βλ. furtwänGler 1906, 435. 15. sGourItsa 2015. 16. sGourItsa 2015, 328-329. 17. ΕυΣΤρΑΤιου, ΣγουριΤΣΑ 2010-2011, 34-35. 18. Βλ. tournaVItou 1995, 94-95, πίν. 14d (torch-holder)· rahmstorf 2008, 111-122, πίν. 91, 5 (κάτω) (topflamp), ειδικότερα για την περιορισμένη διάδοση του σκεύους, αυ- Εικ. 2. Σφραγίδα από τον οικισμό (Αρχείο Ανασκαφής Λαζάρηδων). α β γ Εικ. 3. Πήλινο φωτιστικό σκεύος (torch-holder) (Αρχείο Ανασκαφής Λαζάρηδων). τόθι, 115-121. Από το ίδιο δωμάτιο (3/2009), προήλθαν και άλλα όστρακα που θα ανήκαν σε ανάλογο αντικείμενο. 19. Τα καλύμματα αυτά συνήθως χρησιμοποιούνταν με μαγειρικά σκεύη, βλ. lIs 2012, 1210 εικ. 3. για την, ενίοτε, αναντιστοιχία καλύμματος και μαγειρικών σκευών, ΜΑρΑΜΠΕΑ 2010, 147. Σχετικά με το κάλυμμα των Λαζάρηδων πρέπει να σημειωθούν τα ίχνη φωτιάς στο εσωτερικό του, γεγονός που υποστηρίζει τη χρήση του και με άλλο, εκτός των μαγειρικών, σκεύος, όπως στην προκειμένη περίπτωση. Βλ. KarantzalI 2001, 50. 311 Νάγια Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα όστρακα, με ζώνη από εμπίεστα με σφραγίδα κοσμήματα (εικ. 4). Δυστυχώς, το θέμα δεν είναι δυνατόν να αναγνωριστεί20, ενώ από τα συνευρήματα δεν είναι δυνατή η ασφαλής χρονολόγησή του, που ενδέχεται να ανήκει στο διάστημα από το τέλος της υΕ ιιιΑ2 μέχρι το τέλος της υΕ ιιιΒ, αφού η σφραγίδα που χρησιμοποιήθηκε φαίνεται να εντάσσεται στη Μainland Ρopular Group. Πάντως, στον Αργοσαρωνικό υπάρχει η παράδοση της εμπίεστης διακόσμησης, που γίνεται όμως με κύλινδρο, ήδη από την ΠΕΧ, με χαρακτηριστικά παραδείγματα από τον ΠΕ ιι Κάβο Βασίλη, στην ανατολική ακτή του Πόρου21, αλλά και την Αργολίδα. Κατά τη Μυκηναϊκή εποχή η διακόσμηση αυτή δεν συνηθίζεται στο Αιγαίο22, ενώ με εικονιστική παράσταση είναι γνωστός προς το παρόν μόνον ο πίθος του Κύνου23. Εξίσου σπάνια είναι και στην Κύπρο η χρήση σφραγίδας για τη διακόσμηση σκευών24, αντίθετα με το πλήθος των εικονιστικών παραστάσεων, που έχουν εκτελεσθεί με κύλινδρο25. Μπορεί, λοιπόν, να διατυπωθεί η υπόθεση της κατασκευής ενός σκεύους στο εργαστήριο των Λαζάρηδων, στο οποίο συνδυάζεται η παλαιά παράδοση με την κυπριακή των μυκηναϊκών χρόνων; Από την ανευρεθείσα κεραμική προκύπτει ότι ο οικισμός διέθετε και τεράστια ποσότητα από διάφορα μαγειρικά σκεύη, όλων σχεδόν των τύπων26, ως επί το πλείστον όμως τριποδικές χύτρες, σε πολλά με- γέθη, ακόμη και μικκύλες. Επομένως, μπορεί να θεωρηθεί πολύ πιθανό ότι μετά τη συρρίκνωση ισχύος της Κολώνας, ο οικισμός στους Λαζάρηδες ανέλαβε να συνεχίσει τον εμπορικό της ρόλο27, εξάγοντας τέτοια αγγεία προς πολλές κατευθύνσεις28. Επί πλέον, δεν αποκλείεται να εξήγε και αποθηκευτικά σκεύη, δεδομένου ότι έχει αποκαλυφθεί εξαιρετικά μεγάλος αριθμός οστράκων από πίθους (εικ. 5), που παρουσιάζουν, επίσης, διάφορα μεγέθη, ποικιλία τύπων και διακοσμητικών θεμάτων, εγχάρακτων και ανάγλυφων, και κατασκευάζονταν, με τη χρήση διαφόρων πηλών29, σε τοπικά εργαστήρια30, χειροποίητοι, αλλά 20. Ενδεχομένως, όμως, κάποιο πτερωτό ον, χωρίς να αποκλείεται και κάποιο, καθήμενο, ζώο (λιοντάρι), σε αφαιρετική απόδοση, πρβλ. CMS V, 1, αρ. 655 (ιαλυσός), αρ. 671 (Θήβα). 21. ΚονΣοΛΑΚη-γιΑννοΠουΛου 2007α, 137. Και στην Κολώνα απαντά διακόσμηση στο χείλος, πιθανόν, πίθου που έχει γίνει με σφραγίδα, και θέματα γραμμικά, CMS V, suppl. 3. 1, αρ. 2. 22. Και στην Αγ. Ειρήνη συναντάται η διακόσμηση με σφραγίδα, με παραδείγματα που καλύπτουν το διάστημα από την ΠΕΧ ιι έως και την υΜ ιΒ/ιι περίοδο, CMS V, 1, 353-354, αρ. 451482. για τη μυκηναϊκή περίοδο ενδεικτικά CMS V, 1, αρ. 572 (αρ. ευρ. 17081, 17082, 17083, Τίρυνς, υΕ ιιι περιόδου). 23. ΚουνουΚΛΑΣ 2016. 24. GeorGIou 2016, 135 (στην υΚ ιιΑ περίοδο). 25. GeorGIou 2016, με βιβλιογραφία. 26. lIs 2012, 1204· Gauss et al. 2015, 67. Επί πλέον, πρέπει να επισημανθεί η παρουσία ενός, μοναδικού προς το παρόν, τύπου, του «ταψιού»/δίσκου, σε όστρακα, πρβλ. fs 323 (πιθανότατα όμως χωρίς λαβές). Επίσης, πρβλ. και το τμήμα από τριποδικό μαγειρικό δίσκο μινωικής παράδοσης, που βρέθηκε στο Μόδι, ΚονΣοΛΑΚη 2007, 175. 27. η εξαγωγή μαγειρικών σκευών παύει τον 12ο αι., Gauss et al. 2015, 67-68 (εικ. 6.4). Πρέπει να τονισθεί ότι στην αρχή του 12ου αι. εγκαταλείπεται και ο οικισμός των Λαζάρηδων. 28. Gauss, KyrIatzI 2011, 241-247, 254 πίν. 87· lIs 2012, 12041207 (ακόμη και στο εσωτερικό της Φθιώτιδας). Βλ. επίσης lIs et al. 2015, 67, 71· Gauss et al. 2015, 68 εικ. 6.4. για αιγινήτικα παραδείγματα, παράλληλα με τοπικής κατασκευής τέτοια σκεύη, στην περιοχή του Παγασητικού κόλπου, ΑΔρυΜη-ΣιΣΜΑνη 2014, 204-205, 378-279, 862. 29. για τη διαχρονική χρήση των μεγάλων πίθων, lIs, rücKl 2011, 163. 30. Πάντως, και από άλλες περιοχές του νότιου Σαρωνικού με ηφαιστειακό περιβάλλον θα εξάγονταν οικιακά σκεύη. Βλ. τα πρώτα συμπεράσματα της Β. Κυριατζή και της ομάδας της στο fitch laboratory σχετικά με την κεραμική των Λαζάρηδων «...Διαπιστώνεται σημαντική ορυκτολογική ποικιλία στις κεραμικές ύλες με ηφαιστειακά εγκλείσματα, σε σχέση με την ήδη αναλυμένη κεραμική της ΜΕ και πρώιμης υΕ περιόδου. Αυτό μπορεί να αντανακλά μη συστηματική χρήση πρώτων υλών από διάφορα σημεία του νησιού, κυρίως στο κεντρικό και νότιο τμήμα του, όπου και οι αποθέσεις λαβών ποικίλης σύστασης, χωρίς όμως να μπορεί να αποκλειστεί και η παρουσία αγγείων από άλλες περιοχές του νότιου Σαρωνικού με συγγενική γεωλογία (όπως Μέθανα, Τροιζηνία, Πόρος)». Βλ. και ΚονΣοΛΑΚη-γιΑννοΠουΛου στον παρόντα τόμο, και DoraIs, shrIner 2002, 576. 312 Εικ. 4. Όστρακο με έντυπη εικονιστική παράσταση (Αρχείο Ανασκαφής Λαζάρηδων). Ο μυκηναϊκός οικισμός στους Λαζάρηδες της Αίγινας, δέκα χρόνια έρευνας και σε αργό, ή ακόμη και σε ταχύτερο, τροχό οι μικρού μεγέθους, καθώς και με τη μέθοδο των ζωνών (κουλούρες, clay ropes) μέθοδο, γνωστή από την ΠΕΧ31. Επίσης, πρέπει να επισημανθεί η παρουσία λίγων οστράκων από δύο (;) πίθους, με ανάγλυφη διακόσμηση. Ανήκουν στην κατηγορία της χειροποίητης έντριπτης κεραμικής (hBw) ( εικ. 6) και μπορεί να χρονολογηθούν στην υΕ ιιιΒ2 περίοδο. Αν και προήλθαν από την αναμοχλευμένη επίχωση που είχε σκεπάσει, για να προστατευθεί, το σκελετικό υλικό που αποκαλύφθηκε το 1979/1980 στην είσοδο μεταξύ των δωματίων 1 και 2 και ο χώρος αυτός επανερευνήθηκε το 2009, οπότε εντοπίστηκαν τα ευρήματα αυτά, πρέπει να ενταχθούν στην τελευταία φάση χρήσης του οικισμού, όταν πραγματοποιούνται ταφές ενηλίκων και στον οικισμό32. η προέλευση της κεραμικής αυτής θεωρείται ξενόφερτη, ενώ παρόμοια στη διακόσμηση όστρακα είναι γνωστά και από τον οικισμό του Κοράκου33. η πληθώρα των πίθων υποδεικνύει την αυτάρκεια σε γεωργικά προϊόντα, αλλά και ενδεχομένως την ύπαρξη πλεονάσματος που μπορεί να χρησιμοποιείτο σε εξαγωγές. Στην ερώτηση ποια μπορεί να ήταν τα είδη που «εμπορεύονταν» οι κάτοικοι του οικισμού και σε τι πλαίσιο θα αναπτυσσόταν αυτή η δράση, είναι δυνατόν να απαντηθεί το πρώτο σκέλος. Στην εξαγωγή από τους Λαζάρηδες μαγειρικών, τουλάχιστον, σκευών, πρέπει να προστεθούν και κάποια άλλα αγαθά που είναι γνωστά τόσο από τις πηγές όσο και από τα δεδομένα της εποχής μας: ο κρόκος, για τον οποίο παραδίδεται από τον Θεόφραστο ότι ο προερχόμενος από την Αίγινα ήταν πολύ καλής ποιότητας34, ενδεχομένως όμως και άλλου είδους βότανα, αρωματικά και φαρμακευτικά35. Πρέπει να επισημανθεί ο συγκριτικά μεγάλος για οικισμό αριθμός οστράκων από λεπτότεχνους αλλά και ημιλεπτότεχνους, της «standard» κατηγορίας, ψευδόστομους αμφορίσκους καθώς και από λίγα κυλινδρικά αλάβαστρα (fs 94), αγγεία που θα χρησίμευαν στη μεταφορά αρωματικών και άλλων ελαίων και αλοιφών. Εξ άλλου, τι θα μπορούσε να ζυ- γίσει το μολύβδινο σταθμίο με τη μορφή πάπιας, κατασκευασμένο από μολύβι της Σίφνου, βάρους 20,2 γρ.36, που βρέθηκε σε δωμάτιο του οικισμού (δωμάτιο 1/2010); Το αντικείμενο αυτό προστίθεται στα ελάχιστα ζωόμορφα σταθμία, που έχουν εντοπιστεί στο Αιγαίο μέχρι τώρα, από τη Δήλο, τη νάξο και την Κρήτη, αλλά και σε εκείνα της Ανατολικής Μεσογείου, από όπου προέρχεται ο τύπος37. Φαίνεται ότι θα εξυπηρετούσαν ζύγισμα ακριβείας ειδικής κατηγορίας προϊόντων για συναλλαγές, πιθανόν, με ξένους εμπόρους. Επίσης, πρέπει να τονισθεί ότι και δύο ακόμη τύποι σταθμών με προέλευση την Ανατολική Μεσόγειο για προϊόντα μεγαλύτερου βάρους έχουν αποκαλυφθεί στους Λαζάρηδες. ο σφενδονοειδής, βάρους 31. furumarK 1972, 74. 32. PreVeDorou 2010-2011, 154, 156. 33. romanos 2011, I, 298-299. II, 31 (type 6B: hole-mouthed jars, Kοράκου)· stracK 2007, 49-50 (Κοράκου), 512, (422), για μεταγενέστερο παράδειγμα από την Αίγινα (1437), 126, πίν. VII, 76 (με εγχάρακτη τη διακόσμηση της τεθλασμένης, Τίρυνς), πίν. XXV, 422, με ανάγλυφη διακόσμηση (Kοράκου). 34. sGourItsa, salaVoura 2014, 88-89. 35. ValamotI 2013 (με βιβλιογραφία). Επίσης, βλ. Μινωιτών και Μυκηναίων γεύσεις, 264-266. 36. Ακριβώς το ίδιο βάρος διαθέτει λίθινο σταθμό από τον οικισμό του Ακρωτηρίου Θήρας, mIchaIlIDou 2004, 315 εικ. 26.6. 37. sGourItsa υπό εκτύπωση. Εικ. 5. Όστρακα από πίθους (Αρχείο Ανασκαφής Λαζάρηδων). Εικ. 6. Όστρακο από πίθο (Αρχείο Ανασκαφής Λαζάρηδων). 313 Νάγια Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα 103 γρ., και ο κυλινδρικός με κυρτή προεξοχή στην άνω επιφάνεια, 146 γρ. Στον κυλινδρικό τύπο ανήκει και ντόπιο σταθμό, βάρους 60 γρ. Παράλληλα, ένα μολύβδινο δισκοειδές σταθμό, βάρους 350 γρ., του κρητομυκηναϊκού μετρολογικού συστήματος, προστίθεται στα προαναφερθέντα. ο αριθμός και οι τύποι των σταθμών αποδεικνύουν τη συμμετοχή κάποιων από τους κατοίκους του οικισμού σε ευρύτερα εμπορικά δίκτυα της περιοχής. Επί πλέον των προϊόντων που αναφέρθηκαν, από τις μαρτυρίες των κατοίκων του χωριού γίνεται γνωστό ότι το εμπόριο της ρητίνης, που είχε πολλαπλές χρήσεις στην αρχαιότητα, ακόμη και κατά την προϊστορική περίοδο38, αποτελούσε με το λάδι, το κρασί και τα κηπευτικά από τα είδη που εξάγονταν μέχρι και το τέλος της δεκαετίας του 197039. Στο πρώτο τέταρτο του 20ού αιώνα αναφέρεται ότι γινόταν εξαγωγή στυπτηρίας (alum) από την Αίγινα40. Το μέρος εξόρυξης δεν προσδιορίζεται. Όμως, η περιοχή των Λαζάρηδων, όπου επισημαίνονται γεωλογικά κατάλοιπα της ηφαιστειακής έκρηξης41, είναι ένας πολύ πιθανός χώρος προέλευσης και ειδικότερα κάποια λατομεία βορειοανατολικά και πολύ κοντά στον οικισμό (του γερο-Μηνά το Κοτρώνι), τα οποία πρέπει οπωσδήποτε να διερευνηθούν. Μολονότι πρόκειται για υποθέσεις σχετικά με τα είδη εξαγωγής, οι προτάσεις αυτές είναι πιθανές. Όμως, για το πλαίσιο της εμπορικής δράσης, οι απαντήσεις, αν και στηρίζονται στα ίδια ευρήματα, έχουν λιγότερα ερείσματα επιβεβαίωσης. Δεν είναι εύκολο να τεκμηριωθεί η παρουσία τάξης εμπόρων σε ένα μέρος που δεν ανήκε σε ανακτορική επικράτεια. Τα υπάρχοντα στοιχεία υποδει- κνύουν ότι τα ανάκτορα υποστηρίζονταν για την καλύτερη εξυπηρέτηση εμπορικών αναγκών και από κέντρα εκτός της περιφέρειάς τους καθώς και εκτός του πολιτικού, κοινωνικού και οικονομικού συστήματος που χρησιμοποιούσαν42, όπως θα ήταν ο οικισμός στους Λαζάρηδες καθώς και άλλες εγκαταστάσεις στον Σαρωνικό κόλπο43. Επί πλέον, η διακίνηση της κεραμικής, που θα αποτελούσε βασικό προϊόν εξαγωγής, φαίνεται ότι εντασσόταν σε κατώτερο επίπεδο στην εμπορική κλίμακα44. Επομένως, οι κάτοικοι των Λαζάρηδων θα συνέχισαν την παράδοση της Κολώνας, η οποία μέχρι τουλάχιστον την αρχή του 14ου αι.45 κατείχε νευραλγική θέση για την εμπορική κίνηση στο μέσον του Σαρωνικού, με πολλές και ποικίλες επαφές, κοντινές και μακρινές, όπως προκύπτει και από τη διαδρομή των μαγειρικών σκευών46. Ενδέχεται, συνεπώς, ο οικισμός των Λαζάρηδων να συνεργαζόταν με άλλον ή άλλους, μεταξύ των οποίων και ανακτορικά κέντρα της Αργολίδας, σε εμπόριο «διεθνούς» επιπέδου47 και δεν αποκλείεται στη διαστρωματωμένη κοινωνία του να υπήρχαν έμποροι που ενεργούσαν ανεξάρτητοι, μολονότι είναι δύσκολο να επιβεβαιωθεί κάτι τέτοιο. η παρουσία σιδερένιων αντικειμένων που βρέθηκαν στο νεκροταφείο του οικισμού48 ενισχύει την υπόθεση συναλλαγών με ξένους εμπόρους, ενώ ένα ακόμη σιδερένιο τέχνεργο αναφέρεται ότι προέρχεται από το Όρος49. Πρόκειται για ευρήματα σπάνια στο Αιγαίο του 13ου αι. π.Χ., πολύ περισσότερο αφού είναι όπλα ή εργαλεία και όχι κοσμήματα. Μπορεί να ήταν προϊόντα ανταλλαγής με Κύπριους εμπόρους που δραστηριοποιούνταν στον Αργολικό τον 13ο αι.50; Πιθανότατα, αφού, με- 38. Palmer 2003, 127-128· KaraGeorGhIs 1996, 66 (για το τερεβινθέλαιο). για τη χρήση της ρητίνης στο κρασί, βλ. Μινωιτών και Μυκηναίων γεύσεις, 142-144, 146-149, 207-209· ΑΔρυΜη-ΣιΣΜΑνη 2014, 864. 39. Εξ άλλου, η κατασκευή δεξαμενής αποθήκευσης ρητίνης οδήγησε στην αποκάλυψη του τάφου Α, που σηματοδότησε την έναρξη της ανασκαφής το 1979. για τα είδη των προϊόντων που θα εξάγονταν, βλ. και ΕυΣΤρΑΤιου, ΣγουριΤΣΑ 20102011, 64-65. 40. ΚουΛιΚουρΔη 1990, 91, όπου, επί πλέον, αναφέρονται και διατάγματα άδειας εξόρυξης σιδήρου, μολύβδου, ψευδαργύρου, μαγγανίου και χαλκού. για τη στυπτηρία, βλ. Palmer 2003, 128-129 (η παρουσία της στο ανακτορικό εμπόριο). Επίσης, Photos-Jones, hall 2014, 52-55. 41. για τη γεωλογία της περιοχής, βλ. DoraIs, shrIner 2002, 560-561. 42. για την ύπαρξη εμπορικών δραστηριοτήτων εκτός του ανακτορικού συστήματος, βλ. ενδεικτικά Pullen 2019, 227, 231232· 2013, 439· tartaron 2010, 161. 43. ΣγουριΤΣΑ 2017, ειδικότερα 272-273. 44. Βλ. PaPaDImItrIou 2015, 436-438· PaPaDImItrIou, KrIGa 2012, 17-18. για την εκτός του ανακτορικού συστήματος διακίνηση των μαγειρικών σκευών του νησιού, βλ. Gauss et al. 2015, 68. 45. Pullen 2019, 231. 46. Gauss et al. 2015, 68 εικ. 6.4. 47. Βλ. και PIlafIDIs-wIllIams 1998, 158. 48. ΕυΣΤρΑΤιου, ΣγουριΤΣΑ 2010-2011, 51-52, 63· ΤΣΕΛιοΣ 20102011, 140-146. 49. Gauss 2007, 131. 50. ΕυΣΤρΑΤιου, ΣγουριΤΣΑ 2010-2011, 63. Βλ. και PIlafIDIswIllIams 1998, 158. 314 Ο μυκηναϊκός οικισμός στους Λαζάρηδες της Αίγινας, δέκα χρόνια έρευνας ταξύ άλλων, και τα Κανάκια της Σαλαμίνας διαθέτουν στοιχεία για τέτοια δράση51. Ώς ένα σημείο, η υπόθεση της παρουσίας εμπόρων στην κοινωνία του οικισμού καλύπτει και το επόμενο ερώτημα σχετικά με την κοινωνική διαστρωμάτωση, τη σύνθετη οικονομία και τον καταμερισμό εργασίας. η κοινωνική διαστρωμάτωση συνάγεται από την παρουσία εξειδικευμένων τεχνιτών και τη διαφοροποίηση των κτερισμάτων, αφού ο χώρος 8, έκτασης 38 τ.μ., όπως εντοπίστηκε τον Σεπτέμβρη 2019 (εικ. 1), ο οποίος μπορεί να υποδείκνυε την παρουσία κάποιου τοπάρχη, δεν έχει ανασκαφθεί ακόμη, ενώ και οι τάφοι στο παρακείμενο νεκροταφείο δεν εμφανίζουν στοιχεία για την παρουσία άρχουσας τάξης. οι απασχολούμενοι στην κεραμική παραγωγή, και ειδικά στην κατασκευή μαγειρικών και αποθηκευτικών σκευών, θα συνιστούσαν βασική επαγγελματική κατηγορία. Πρέπει να σημειωθεί εδώ και ο μεγάλος αριθμός σημείων κεραμέων, κυρίως στα μαγειρικά σκεύη52, λίγα από τα οποία διαπιστώνονται και σε άλλους τύπους χονδροειδούς, οικιακής, κεραμικής και μόνον σε τέσσερα, μέχρι τώρα, κοινά, της «standard» κατηγορίας, σκεύη (ημιλεπτότεχνα)53. Πολλά από τα σημεία αυτά συμπίπτουν με τα πρωιμότερα της Κολώνας. Όμως, υπάρχουν και κάποια νέα και μοναδικά (εικ. 7). η παρουσία και άλλων τεχνιτών πρέπει να θεωρείται βεβαία, γεγονός που προκύπτει από τις ποικίλες κατηγορίες ευρημάτων. οι τέκτονες ενδέχεται να αποτελούσαν ιδιαίτερη επαγγελματική τάξη. οι κτιστοί θαλαμοειδείς τάφοι του γειτονικού νεκροταφείου ανήκουν στα καλύτερα δείγματα του τύπου αυτού. Είναι όμοιοι με τα δωμάτια των πετρόκτιστων σπιτιών του οικισμού, τα οποία όμως είναι δυνατόν να είχαν κατασκευαστεί από μη ειδικούς, όπως προκύπτει από τα σύγχρονα παραδείγματα στο νησί και τις μαρτυρίες των κατοίκων του χωριού, που είναι εξαιρετικά επιδέξιοι στην οικοδομική. Πάντως, κάποιες κατασκευές στον οικισμό, όπως οι αναλημματικοί καθώς και τοίχοι μεταξύ δωματίων, όπου χρησιμοποιήθηκαν 51. lolos 2003, 112-113. Και από την Αίγινα αναφέρεται η παρουσία κυπριακού ταλάντου χαλκού. Εν τούτοις, δεν εντοπίστηκε ούτε στο Εθνικό Αρχαιολογικό ούτε στο νομισματικό Μουσείο και μπορεί να πρόκειται για λανθασμένη παλαιά πληροφορία που επαναλήφθηκε έως τις μέρες μας. Εικ. 7. Σημείο κεραμέα (Αρχείο Ανασκαφής Λαζάρηδων). τεράστιοι ογκόλιθοι, και κυρίως οι τάφοι φαίνεται να απαιτούσαν ιδιαίτερη τεχνογνωσία. η στέγασή τους που παρέμεινε στη θέση της επί αιώνες, το κενό μεταξύ του φρέατος που λαξεύεται για την κατασκευή του θαλάμου και των κτιστών τοιχωμάτων του που γεμίζει με διάφορα υλικά, όπως στους θολωτούς τάφους, αν και δεν υφίσταται λόγος να αντιμετωπιστούν αντίστοιχες ανάγκες, καθώς και η ιδιαίτερα προσεγμένη κατασκευή της εισόδου, στην οποία διακρίνονται επίσης στοιχεία που είναι γνωστά από θολωτούς αλλά και θαλαμοειδείς τάφους54, αποτελούν δεδομένα που υποδεικνύουν την καλή γνώση των ταφικών τύπων της εποχής από έμπειρους τεχνίτες. η χρήση θαλαμοειδών τάφων στην Αίγινα, γνωστών από την Πέρδικα και τους Μύλους, δημιουργεί το ερώτημα γιατί προτιμήθηκε ο κτιστός θαλαμοειδής στους Λαζάρηδες. Συνήθης απάντηση είναι ότι συνέτρεξαν γεωμορφολογικοί λόγοι. Όμως, ο θάλαμος των τάφων αυτών που κατασκευάζεται σε βάθος περίπου 2 μ. και ο δρόμος με μήκος μέχρι και 5 μ., με ήπια κλίση προς την είσοδο, δεν είναι στοιχεία που υποστηρίζουν ότι το έδαφος δεν προσφερόταν για τέτοιες κατασκευές, με αποτέλεσμα η απάντηση να παραμένει ανοικτή. Όμως, θα μπορούσε να υποτεθεί ότι χρησιμοποιήθηκε ο τύπος αυτός ως πλέον σύνθετος από τον απλό θαλαμοειδή, για λόγους γοήτρου55. οι μεταλλοτεχνίτες θα αποτελούσαν μια ακόμη επαγγελματική τάξη, όπως μαρτυρούν τα ευρήματα από χαλκό και μολύβι. η εισαγωγή από το Λαύριο, 52. 53. 54. 55. lIs 2012, 1206· Gauss et al. 2015, 67· lIs et al. 2015, 67. Βλ. και lInDBlom 2001, 95-97. ΕυΣΤρΑΤιου, ΣγουριΤΣΑ 2010-2011, 18-19, 61. ΑΔρυΜη-ΣιΣΜΑνη 2014, 299-300. 315 Νάγια Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα σύμφωνα με την ανάλυση, ταλάντου μολύβδου, βάρους 178 γρ.56, εντυπωσιακά όμοιου με επίσης λαυρεωτικό τάλαντο του 4ου αι. π.Χ., βάρους 19 κιλών, η παρουσία αντικειμένων κατασκευασμένων και από μολύβι της Σίφνου, καθώς και από άλλη τρίτη, άγνωστη ακόμη, πηγή (εκτός των ισοτοπικών πεδίων Λαυρίου και Σίφνου), υποδεικνύουν δραστηριότητα σε σχέση με την επεξεργασία αυτού του μετάλλου57. Στο ερώτημα πώς είχε γίνει η εισαγωγή του ταλάντου, η απάντηση είναι ότι θα εμπλέκονταν έμποροι, πιθανότατα από τον οικισμό58. Ποιοι, όμως, επεξεργάζονταν την πρώτη ύλη; Σε αυτό το ερώτημα η απάντηση προκύπτει από την εξέταση δείγματος από άμορφη μάζα μολύβδου (σταγόνα), που βρέθηκε στον οικισμό59 και προέρχεται από δευτερογενή χύτευση. Στην εξέταση που έγινε από τον Χάρη Τσέλιο διαπιστώθηκε ότι στο δείγμα είχε ενσωματωθεί, τυχαία, μικρό θραύσμα μπρούντζου. η σύσταση του κράματός του, με περιεκτικότητα σε κασσίτερο της τάξης του 9.4%, είναι συνήθης για τα χαλκά τέχνεργα αυτής της περιόδου στον χώρο του Αιγαίου. η πιθανότερη εξήγηση για την ενσωμάτωση του θραύσματος αυτού στη μάζα του μολύβδου είναι ότι προέρχεται από το σκεύος, στο οποίο χυτεύθηκε ο μόλυβδος. Καθώς έχει παρατηρηθεί ότι τα ίδια πήλινα χωνευτήρια χρησιμοποιούνταν τόσο για τη χύτευση κραμάτων του χαλκού όσο και άλλων μετάλλων, όπως μολύβδου, φαίνεται ότι κατάλοιπα προηγούμενης χύτευσης, που είχαν απομείνει στα τοιχώματα του χωνευτηρίου, αποκολλήθηκαν και ενσωματώθηκαν στον ρευστό μόλυβδο. Ως εκ τούτου, ενδέχεται να εργαζόταν στον οικισμό των Λαζάρηδων, έστω και περιοδικά, κάποιος μεταλλοτεχνίτης –ή μήπως μεταλλοτεχνίτες;– κατασκευάζοντας ή τουλάχιστον επισκευάζοντας αντικείμενα προκειμένου να καλύψει τοπικές ανάγκες60. Παρά ταύτα, δεν είναι δυνατόν να υποστηριχθεί τοπική παραγωγή για όλα τα μετάλλινα αντικείμενα, κυρίως τα χάλκινα, δεδομένου ότι τα ευρήματα αυτά από τους Λαζάρηδες συνιστούν χαρακτηριστικά παραδείγματα της ώριμης μεταλλοτεχνικής παράδοσης της Μυκηναϊκής εποχής, με τεχνικές κατασκευής σε εξαιρετικά υψηλό επίπεδο, όπως διαπιστώνεται από τις θερμοκρασίες των ανοπτήσεων (περί τους 600ο έως 700ο c) και τη χρήση κραμάτων με σχετικά ψηλά ποσοστά κασσιτέρου61. Πάντως, είναι γεγονός η παρουσία μεταλλίνων αντικειμένων υψηλής ποιότητας στη θέση αυτή. Ενδεχομένως θα υπήρχαν και άλλοι τεχνίτες, όπως υποδεικνύουν τα ευρήματα: τμήμα από μήτρα κατασκευής κοσμημάτων και εξειδικευμένα μετάλλινα εργαλεία, ένα από τα οποία αποκαλύφθηκε σε συνάφεια με πυρήνα πυριτόλιθου, δείγματα του οποίου έχουν βρεθεί σε διάφορους χώρους τους οικισμού, όπως και ένας πυρήνας οψιανού. Εκτός από την εξειδίκευση στις προαναφερθείσες εργασίες, η κοινωνική διαστρωμάτωση, αν και δεν πιστοποιείται, τουλάχιστον ακόμη, η ύπαρξη άρχουσας τάξης και η ευημερία της κοινότητας προκύπτουν από τα εναπομείναντα, μετά τη σύληση των τάφων, κτερίσματα. Τα ευρήματα αυτά περιλαμβάνουν: εισηγμένα αγγεία, ειδώλια, που μπορεί, επίσης, να ήταν εισηγμένα ή ακόμη έργα από κάποιον εξαιρετικό ντόπιο τεχνίτη, όπως φαίνεται από τη σύγκρισή τους με εκείνα που βρέθηκαν σε δάπεδα δωματίων ή σε παιδικούς τάφους εντός του οικισμού62, ενώ τα κοσμήματα, που περιλαμβάνουν και δύο χάντρες ηλέκτρου και μία από άργυρο, εμφανίζουν επί πλέον ιδιαίτερους και σπάνιους τύπους63. Επίσης, οι σφραγίδες, που ανήκουν στη Mainland Popular Group, αν και ως επί το πλείστον με αμελή εκτέλεση στην απεικόνιση της παράστασης, καθώς και τα μετάλλινα αντικείμενα, ιδιαίτερα τα σιδερένια, αποτελούν ενδείξεις, εκτός των άλλων, σύνθετης οικονομικής δραστηριότητας που προσπόριζε ευμάρεια στον οικισμό, στον οποίο τα 56. ΣγουριΤΣΑ 2012, 73 εικ. 4. 57. ΤΣΕΛιοΣ 2010-2011, 139· tselIos υπό έκδοση. 58. Είναι αναμενόμενη η ερώτηση ποιοι διευθετούσαν τις διαδικασίες στον τόπο προέλευσης, Λαύριο και Σίφνο, κατά την ανακτορική περίοδο, διότι τα ευρήματα από τις θέσεις αυτές είναι περιορισμένα. 59. Εύρημα της ανασκαφής του 1979. 60. Βλ. και ΚονΣοΛΑΚη-γιΑννοΠουΛου στον παρόντα τόμο. 61. ΤΣΕΛιοΣ 2010-2011, 135-139. Ευχαριστώ τον κ. Τσέλιο για όλες αυτές τις πληροφορίες. 62. sGourItsa 2018, 65. 63. sGourItsa 2012, 540, 542-543. 316 Εικ. 8. Γραφίδα (;) από τον οικισμό (Αρχείο Ανασκαφής Λαζάρηδων). Ο μυκηναϊκός οικισμός στους Λαζάρηδες της Αίγινας, δέκα χρόνια έρευνας προβλήματα διαβίωσης καλύπτονταν από την επαρκή γεωργική και κτηνοτροφική παραγωγή, το κυνήγι και το ψάρεμα64. Στο σημείο αυτό πρέπει ιδιαίτερα να τονιστεί η παρουσία σε διάφορα δωμάτια πέντε, προς το παρόν, πήλινων δισκίων, των γνωστών στη βιβλιογραφία ως «tokens». Τέτοια ευρήματα, που είναι γνωστά στην Ανατολή ήδη από την 8η χιλιετία και θεωρείται ότι αρχικά χρησιμοποιήθηκαν ως σύστημα καταμέτρησης και αποθήκευσης αγαθών και στη συνέχεια ως τεκμήρια συναλλαγών και διοικητικής οργάνωσης65, εμφανίζονται νωρίς και στο Αιγαίο. Από τη γειτονική Σαλαμίνα υπάρχουν παραδείγματα που χρονολογούνται στη Μέση και την Ύστερη Εποχή του Χαλκού. Από τη μυκηναϊκή ακρόπολη στα Κανάκια της Σαλαμίνας προέρχονται δύο τέτοια αντικείμενα, από τα οποία το ένα αποκαλύφθηκε σε δωμάτιο εργαστηριακού χώρου του βιοτεχνικού Κτηρίου ιΑ. Πρόκειται για αντικείμενο που κατασκευάστηκε εξαρχής σε αυτή τη μορφή και χρονολογείται με ασφάλεια στην υΕ ιιιΒ2-ιιιγ περίοδο. η χρήση αιγινήτικου μαγειρικού πηλού για την κατασκευή του οδήγησε στην υπόθεση ότι σχετίζεται με την αποστολή αγγείων, ίσως χυτροειδών, στα Κανάκια66. Επί πλέον, δύο οστέινα αντικείμενα, προερχόμενα από διαφορετικούς χώρους, θα ήταν δυνατόν να χαρακτηρισθούν ως γραφίδες67 (εικ. 8). Ανακεφαλαιώνοντας Αν και δεν υπάρχουν ακόμη επαρκή δεδομένα, ο οικισμός στους Λαζάρηδες φαίνεται ότι αποτελούσε σημαντικό κέντρο στον Σαρωνικό εκτός του ανακτορικού συστήματος, με το οποίο θα συνεργαζόταν κατά περίσταση. Δεν θα ήταν ενταγμένος στην εμβέλεια κάποιου ανακτόρου, αφού και η επιλογή της θέσης του υποδεικνύει την ανάγκη για ασφάλεια, μακριά από τις ανακτορικές δεσμεύσεις, με συμπόρευση όμως στην κοινή καλλιτεχνική έκφραση, στην «Κοινή» της εποχής. Αν και, όπως φαίνεται, δεν ενστερνίστηκε, 64. sGourItsa, salaVoura 2014, 86-87. 65. schmanDt-Besserat 2010, 27· sGourItsa 2020. 66. ΜΑρΑΜΠΕΑ 2010, 260. όπως και άλλες κοινότητες της περιοχής του Σαρωνικού, το νέο, ξενόφερτο, ανακτορικό σύστημα, που παγιώνεται στον 14ο και τον 13ο αι. π.Χ., προσαρμόστηκε σε αυτό –ή ανέχτηκε;– για λόγους ανάγκης, όπως για την καλύτερη άσκηση του εμπορίου και την εισαγωγή των νέων καλλιτεχνικών ροπών, χωρίς εξαρτήσεις από τις πολιτικές, κοινωνικές και οικονομικές παραμέτρους των ανακτόρων. ο οικισμός των Λαζάρηδων διατηρούσε την αυτονομία που προσέφεραν η ασφάλεια της θέσης, στραμμένης προς το ανατολικό τμήμα του Σαρωνικού, η αυτάρκεια των προϊόντων, η δυνατότητα εξαγωγών και η δυναμικότητα των κατοίκων του. Όμως, η κατάρρευση του ανακτορικού συστήματος αποκόπτει τις πηγές πλουτισμού που έχουν σχέση με το εμπόριο καθώς και τη συνεργασία με διάφορα κέντρα. ο οικισμός εγκαταλείπεται στην αρχή του 12ου αι., αν και πρόσφατο, μοναχικό όμως, εύρημα δίνει κάποια ευρύτητα σε αυτή τη χρονολόγηση, πιθανόν και μέχρι περίπου το μέσον του αιώνα. Ενδέχεται η εγκατάλειψη να συντελείται σε δύο φάσεις: οι κάτοικοι να φεύγουν για να αποφύγουν επερχόμενο κίνδυνο και να επανέρχονται για μικρό χρονικό διάστημα. Κατά το διάστημα αυτό πραγματοποιούν αλλαγές σε διάφορους χώρους, αφού ανοίγουν και κλείνουν προσβάσεις, αλλάζουν τη χρήση δωματίων, ενώ εντοπίζονται και κάποιες ταφές ενηλίκων μέσα στον οικισμό. Όταν αναχωρούν οριστικά, αφήνουν πίσω τους αντικείμενα που θα αναμενόταν να είχαν πάρει μαζί, όπως μετάλλινα τέχνεργα. Το πού πηγαίνουν δεν μπορεί παρά να είναι μια ακόμη υπόθεση. Επιστρέφουν στην Κολώνα; Καταφεύγουν στο Όρος ή στην ακρόπολη του Αγ. Αντωνίου, με κυκλώπειο τείχος, στην έκταση της οποίας όμως δεν υπάρχει, προς το παρόν, κάποιο χαρακτηριστικό εύρημα; Ή μήπως πηγαίνουν μακρύτερα ακολουθώντας τον εμπορικό δρόμο των μαγειρικών σκευών; η έρευνα στα επόμενα χρόνια ενδεχομένως θα δείξει τι έχει συμβεί. 67. Το ένα από αυτά βρέθηκε στον ίδιο χώρο με το μολύβδινο σταθμίο σε σχήμα πάπιας, βλ. ΣγουριΤΣΑ 2012, 75. 317 Νάγια Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα Β ι Β Λ ι ο γ ρΑΦ ι Α ΑΔρυΜη-ΣιΣΜΑνη, Β. 2014. Ιωλκός. Η εϋκτιμένη πόλη του Ομήρου. Ένα αστικό κέντρο στο μυχό του Παγασητικού κόλπου. Το διοικητικό κέντρο, οι οικίες και το νεκροταφείο, Βόλος. ΔηΜου, Ε., ΠΕρΔιΚΑΤΣηΣ, Β., οιΚονοΜου, γ., ΚονΣοΛΑΚηγιΑννοΠουΛου, Ε. 2003. ορυκτολογική μελέτη μεταλλικών και άλλων υλικών της ΄υστερης Εποχής του Χαλκού από την ανασκαφή του Αγίου Κωνσταντίνου Μεθάνων, στο: Ε. ΚονΣοΛΑΚη-γιΑννοΠουΛου (επιμ.), Αργοσαρωνικός. Πρακτικά 1ου Διεθνούς Συνεδρίου Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Αργοσαρωνικού, Πόρος, 26-29 Ιουνίου 1998, Αθήνα, 229-248. ΕυΣΤρΑΤιου, KΛ., ΠοΛυΧρονΑΚου-ΣγουριΤΣΑ, n. 2010-2011. Το μυκηναϊκό νεκροταφείο στους Λαζάρηδες Αίγινας, ΑΔ 65-66, Α, 1-162. ΚΑΚΑΒογιΑννη-ΑΠοΣΤοΛοΠουΛου, ο. 2001. η Εποχή των Μετάλλων στη Μεσογαία. η Πρώιμη Εποχή του Χαλκού (3.000-2000 π.Χ.), στο: Μεσογαία. Ιστορία και πολιτισμός των Μεσογείων Αττικής, Αθήνα, 35-42. ΚονΣοΛΑΚη-γιΑννοΠουΛου, Ε. 2007α. η Πρωτοελλαδική εγκατάσταση στον Κάβο Βασίλη του Πόρου, στο: Ε. ΚονΣοΛΑΚη-γιΑννοΠουΛου (επιμ.), Έπαθλον. Αρχαιολογικό Συνέδριο προς τιμήν του Αδώνιδος Κ. Κύρου, Πόρος, 7-9 Ιουνίου 2002, Αθήνα, 127-170. ΚονΣοΛΑΚη-γιΑννοΠουΛου, Ε. 2007β. η υστεροελλαδική εγκατάσταση στην ερημονησίδα Μόδι του Σαρωνικού, στο: Ε. ΚονΣοΛΑΚη-γιΑννοΠουΛου (επιμ.), Έπαθλον. Αρχαιολογικό Συνέδριο προς τιμήν του Αδώνιδος Κ. Κύρου, Πόρος, 7-9 Ιουνίου 2002, Αθήνα, 171-198. ΚουΛιΚουρΔη, γ. 1990. Αίγινα ι. Παρατηρήσεις γεωλογικές, οικονομικές και δημογραφικές, Αθήνα. ΜΑρΑΜΠΕΑ, Xρ. 2010. To ανατολικό κτηριακό συγκρότημα ΙΑΙΔ στη μυκηναϊκή ακρόπολη στα Κανάκια Σαλαμίνας: Περιεχόμενο και λειτουργία (διδ. διατριβή, Πανεπιστήμιο ιωαννίνων). Μινωιτών και Μυκηναίων γεύσεις. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, 12 Ιουλίου - 27 Νοεμβρίου 1999 (κατάλογος έκθεσης), Αθήνα. ΣΑΚΕΛΛΑρΑΚηΣ, γ., ΣΑΠουνΑ-ΣΑΚΕΛΛΑρΑΚη, Ε. 1997. Αρχάνες. Μια νέα ματιά στη μινωική Κρήτη, Αθήνα. ΣγουριΤΣΑ, ν. 2009. ο μυκηναϊκός οικισμός και το νεκροταφείο στους Λαζάρηδες Αίγινας, στο: Δ. ΔΑνιηΛιΔου (επιμ.), Δώρον. Τιμητικός τόμος για τον Καθηγητή Σπ. Ιακωβίδη (Ακαδημία Αθηνών, Σειρά Μονογραφιών 6), Αθήνα, 619 -634. ΣγουριΤΣΑ, ν. 2012. Μυκηναϊκή Αίγινα. Κολώνα - Λαζάρηδες: ιστορία δυο θέσεων, στο: Π. ΑΔΑΜ-ΒΕΛΕνη, ΑιΚ. ΤζΑνΑΒΑρη (επιμ.), Δινήεσσα. Τιμητικός τόμος για την Κατερίνα Ρωμιοπούλου, Θεσσαλονίκη, 69-79. ΣγουριΤΣΑ, ν. 2017. Μυκηναϊκοί οικισμοί στο Σαρωνικό κατά τη μετανακτορική περίοδο, στο: V. Vlachou, a. GaDolou (επιμ.), Τέρψις. Studies in Mediterranean Archaeology in Honour of Nota Kourou, Brussels, 263-275. 318 ΤΣΕΛιοΣ, Χ. 2010-2011. Εργαστηριακή εξέταση μεταλλικών ευρημάτων του μυκηναϊκού οικισμού και του νεκροταφείου των Λαζάρηδων Αίγινας, ΑΔ 65-66, Α, 135-148. DemaKoPoulou, K. 2004. Knossos and the argolid: new evidence from midea, στο: G. GaDoGan, e. hatzaKI, a. VasIlaKIs (επιμ.), Knossos : Palace, City, State (British school at athens studies 12), 405-410. DoraIs, m. J., shrIner, c. m. 2002. a comparative electron microprobe study of “aeginetan” wares with potential raw material sources from aegina, methana, and Poros, Greece, Geoarchaeology 17: 6, 555-577. furtwänGler, a. 1906. Aegina. Das Heiligtum der Aphaia, münich. furumarK, a. 1972. Mycenaean Pottery ι. Analysis and Classification, stockholm. Gauss, w. 2007. Prähistorische funde vom Gipfel des oros auf ägina, στο: f. lanG, c. reInholDt, J. weIlhartner (επιμ.), Στέφανος αριστείος. Archäologische Forschungen zwischen Nil und Istros. Festschri für Stefan Hiller zum 65. Geburtstag, wien, 125-142. Gauss, w. 2010. aegina Kolonna, στο: e. h. clIne (επιμ.), Oxford Handbook of the Bronze Age Aegean (ca. 3000-1000 BC), oxford, 737-751. Gauss, w., smetana, r. 2007. aegina Kolonna, the ceramic sequence of the scIem 2000 project, στο: f. felten, w. Gauss, r. smetana (επιμ.), Middle Helladic Pottery and Synchronisms. Proceedings of the International Workshop held at Salzburg, October 31st - November 2nd, 2004 (contributions to the chronology of the eastern mediterranean 14), wien, 57-80. Gauss, w., KleBInDer-Gauss, G., KyrIatzI, e., PenteDeKa, a., GeorGaKoPoulou, m. 2015. aegina: an important centre of production of cooking pottery from the Prehistoric to the historic era, στο: m. sPataro, a. VIllInG (επιμ.), Ceramics, Cuisine and Culture. e Archaeology and Science of Kitchen Pottery in the Ancient Mediterranean World, oxford, Philadelphia, 65-74. Gauss, w., KIrIatzI, e. 2011. Pottery Production and Supply at Bronze Age Kolonna, Aegina, wien. GeorGIou, a. 2016. cylinder-seal impressions on storage vessels at maa-Palaeokastro: elucidating an idiosyncratic late cypriot mechanism, στο: J. DrIessen (επιμ.), RA-PI-NE-U. Studies on the Mycenaean World offered to Robert Laffineur for his 70th Birthday (aegis 10), louvain, 125-144. KaraGeorGhIs, V. 1996. some aspects of the maritime trade of cyprus during the late Bronze age, στο: V. KaraGeorGhIs, D. mIchaelIDIs (επιμ.), e Development of the Cypriot Economy from the Prehistoric Period to the Present Day, nicosia, 61-70. KarantzalI, e. 2001. e Mycenaean Cemetery at Pylona on Rhodes (Bar Is 988), oxford. Ο μυκηναϊκός οικισμός στους Λαζάρηδες της Αίγινας, δέκα χρόνια έρευνας KounouKlas, P. 2016. Griffin at Kynos. how, why and when?, στο: e. alram-stern, fr. BlaKolmer, s. DeGer-JalKotzy, r. laffIneur, J. weIlhartner (επιμ.), Metaphysis. Rituals, Myth and Symbolism in the Aegean Bronze Age. Proceedings of the 15th International Aegean Conference, Vienna, 22-25 April 2014 (aegaeum 39), leuven, liège, 527-532. KrzyszKowsKa, o. 2005. Aegean Seals. An Introduction, london. lInDBlom, m. 2001. Marks and Makers. Appearance, Distribution and Function of Middle and Late Helladic Manufacturers’ Marks on Aeginetan Pottery (sIma 128), Jonsered. lIs, B. 2012. aeginetan cooking pottery in central Greece and its wider perspective, στο: ΑΕΘΣΕ 3, 1203-1211. lIs, B. 2018. hand-made pottery groups in mainland Greece during the 13th and 12th c. Bc as a sign of economic crisis?, στο: ι. caloI, ch. lanGohr (επιμ.), Technology in Crisis. Archaeological Changes in Ceramic Production during Periods of Trouble (aegis 16), louvain, 139-149. lIs, B., rücKl, st. 2011. our storerooms are full. Impressed pithoi from late Bronze/early Iron age east locris and Phokis and their socio-economic significance, στο: w. Gauss, m. lInDBlom, r. anGus, K. smIth, J. wrIGht (επιμ.), Our Cups are Full: Pottery and Society in the Aegean Bronze Age. Papers Presented to Jeremy B. Rutter on the Occasion of his 65th birthday (Bar Is 2227), oxford, 154-168. lIs, B., rücKl, st., choleVa, m. 2015. mobility in the Bronze age aegean: e case of the aeginetan potters, στο: w. Gauss, G. KleBInDer-Gauss, c. Von rüDen (επιμ.), e Transmission of Technical Knowledge in the Production of Ancient Mediterranean Pottery. Proceedings of the International Conference at the Austrian Archaeological Institute at Athens 23rd -25th November 2012, wien, 63-75. lolos, y. 2003. cypro-mycenaean relations ca. 1200 Bc: Point Iria in the gulf of argos and old salamis in the saronic Gulf, στο: n. stamPolIDIs, V. KaraGeorGhIs (επιμ.), Πλόες... Sea Routes… Interconnections in the Mediterranean 16th-6th c. BC. Proceedings of the International Symposium held at Rethymnon, Crete, September 29thOctober 2nd 2002, athens, 101-116. mIchaIlIDou, a. 2004. on the minoan economy. a tribute to “minoan weights and medium of currency” by arthur evans, στο: G. GaDoGan, e. hatzaKI, a. VasIlaKIs (επιμ.), Knossos: Palace, City, State (British school at athens studies 12), 311-321. Palmer, r. 2003. trade in wine, perfumed oil and food stuffs: the linear B evidence and beyond, στο: n. stamPolIDIs, V. KaraGeorGhIs (επιμ.), Πλόες... Sea Routes… Interconnections in the Mediterranean 16th-6th c. BC. Proceedings of the International Symposium held at Rethymnon, Crete, September 29th-October 2nd 2002, athens, 125-138. PaPaDImItrIou, ν. 2015. aegean and the cypriot ceramic trade overseas during the 2nd millennium Bc, στο: J. mynaroVa, P. onDerKa, P. PaVuK (επιμ.), ere and Back Again - the Crossroads II. Proceedings of an International Conference held in Prague, September 15-18, 2014, Prague, 423-442. PaPaDImItrIou, n., KrIGa, D. 2012. ‘Peripheries’ versus ‘cores’: e integration of secondary states into the world-system of the eastern mediterranean and the near east in the late Bronze age (1600-1200 Bc), στο: Μ. Ε. alBertI, s. saBatInI (επιμ.), Exchange Networks and Local Transformations. Interaction and local change in Europe and the Mediterranean from the Bronze Age to the Iron Age, oxford, 9- 21. Photos-Jones, e., hall, I. 2014. Eros, Mercator and the Cultural Landscape of Melos in Antiquity, Glasgow. PIlafIDIs-wIllIams, K. 1998. The Sanctuary of Aphaea on Aigina in the Bronze Age, münchen. PreVeDorou, el. 2010-2011. a bioarchaeological perspective on the human skeletal remains from the mycenaean settlement and cemetery at lazarides, aegina: Preliminary results, ΑΔ 65-66, Α, 149-160. Pullen, D. 2013. Gras, specialists and markets in mycenaean Greece. exchanging the mycenaean economy, AJA 117, 437-445. Pullen, D. 2019. If you build it, will they come? will they stay? e mycenaean port town of Kalamianos, στο: Α. Gyucha (επιμ.), Coming Together: Comparative Approaches to Population Aggregation and Early Urbanization (Iema Proceedings 8), new york, 215-238. rahmstorf, l. 2008. Tiryns. Forschungen und Berichte, XVI. Kleinfunde aus Tiryns. Terrakotta, Stein, Bein und Glas/ Fayence vornehmlich aus der Spätbronzezeit, wiesbaden. romanos, chl. 2011. Handmade Burnished Ware in Late Bronze Age Greece and its Makers (PhD thesis, university of Birmingham). schmanDt-Besserat, D. 2010. e token system of the ancient near east: Its role in counting, writing, the economy and cognition, στο: ι. m orley, c. r enfrew (επιμ.), The Archaeology of Measurement. Comprehending Heaven, Earth and Time in Ancient Societies, cambridge, 27-34. sGourItsa, n. 2012. remarks on jewels from the mycenaean settlement and cemetery at lazarides on eastern aegina, στο: Μ. l. nosch, r. laffIneur (επιμ.), Kosmos. Jewellery, Adornment and Textiles in the Aegean Bronze Age. Proceedings of the 13th International Aegean Conference, University of Copenhagen, Danish National Research Foundation’s Centre for Textile Research, 21-26 April 2010 (aegaeum 33), leuven, liège, 539-545. sGourItsa, n. 2015. lazarides on eastern aegina: e relationships with the ne Peloponnese, στο: Α.-l. schallIn, I. tournaVItou (επιμ.), International Conference Mycenaeans Up to Date: e Archaeology of the NE Peloponnese - Current Concepts and New Directions, Organized by the 319 Νάγια Πολυχρονάκου-Σγουρίτσα Swedish Institute at Athens and the University of essaly, Athens 10-14 November 2011, stockholm, 325-336. sGourItsa, n. 2018. e mycenaean figurines revisited, στο: G. VaVouranaKIs, K. KoPanIas, ch. KanelloPoulos (επιμ.), Popular Religion and Ritual in Greece and the Eastern Mediterranean from the 3rd Millennium BC to the 5th Century AD, oxford, 63-71. sGourItsa, n. υπό εκτύπωση. animal-shaped standard-weights in the aegean of the mycenaean era, στο: Έξοχος άλλων. Τιμητικός τόμος για την καθηγήτρια Ε. Σημαντώνη-Μπουρνιά, Αθήνα, 623-632. sGourItsa, ν., salaVoura, e. 2014. e exploitation of inland natural resources on an island environment: e case of the mycenaean settlement at lazarides and the south/ southeast aegina, στο: G. touchaIs, r. laffIneur, f. rouGemont (επιμ.), Physis. L’ environnement naturel et la relation home-milieu dans le monde égéen protohistorique (aegaeum 37), leuven, liège, 85-91. stracK, s. 2007. Regional Dynamics and Social Change in the Late Bronze and Early Iron Age. Α Study of Handmade Pottery from Southern and Central Greece (PhD thesis, university of edinburgh). tartaton, t. 2010. Between and beyond: Political economy in non-palatial mycenaean worlds, στο: D. Pullen (επιμ.), Political Economies of the Aegean Bronze Age. Papers from the Langford Conference, Florida State University, Tallahassee, 22–24 February 2007, oxford, 161-183. tournaVItou, I. 1995. e “Ivory Houses” at Mycenae (BSA suppl. 24), london. tselIos, X. υπό έκδοση. Lead in the Late Bronze Age Aegean: Laurion, Siphnos or both?. ValamotI, s. m. 2013. healing with plants in prehistoric northern Greece. a contribution from archaeobotany, στο: cl. carnaP-BornheIm (von), w. Dörfler, w. KIrleIs, J. müller, u. müller (επιμ.), Festschri für Helmut Johannes Kroll zum 65. Geburtstag (offa 69/70), neumünster, 479-494. s u m m a ry t h e m yc e na e a n s et t l e m e n t at l a z a r I De s , a e G I na : Τ e n υ e a r s of r e se a rc h . QuestIons that stIll neeD to Be answereD e settlement at lazarides was an important centre on the saronic Gulf. although it was not, probably, part of a palatial territory, it yet followed the artistic expressions of the palatial workshops and participated in the trade networks of the 14th and the 13th centuries Bc, as did other communities of this area. e settlement at lazarides remained autonomous because of its safe location, its self-sufficiency in everyday goods, the successful management of its exports and its dynamic inhabitants. however, the collapse of the palatial system detached the settlement 320 from the sources of its prosperity; it was abandoned in the beginning of the 12th century Bc. although the research project has now completed 10 years, there are still questions le, more or less, unanswered. where did the inhabitants come from originally, and what were the reasons of their choice to settle there? what kind of economy was practised and what was the social background? e answers are all still hypothetical, although the finds may substantiate, to a degree, the assumptions.