Εισαγωγή: H διερμηνεία και η μετάφραση στην Ευρωπαϊκή Ένωση

Εισαγωγή: H διερµηνεία και η µετάφραση στην Ευρωπαϊκή Ένωση Φωτεινή Αποστόλου […] δε θα πρέπει να ξεχνά [κανείς] ότι οι γλωσσικές ανταλλαγές, αυτές οι κατ’ εξοχήν σχέσεις επικοινωνίας, είναι επίσης σχέσεις συµβολικής εξουσίας όπου πραγµατώνονται οι σχέσεις δύναµης ανάµεσα στους οµιλητές ή στις αντίστοιχες οµάδες τους. Bourdieu 1999 H Ευρωπαϊκή Ένωση ως θεσµός Α υτό το τµήµα του συγκεκριµένου τεύχους του ΓΡΑΜΜΑ/GRAMMA θα εστιάσει στις υπηρεσίες διερµηνείας και µετάφρασης που παρέχονται από θεσµικά όργανα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η οποία σύµφωνα µε την Kaisa Koskinen αποτελεί «περίπτωση προτύπου για το θεσµικό πλαίσιο» (7). Στη µελέτη της για τη Μετάφραση Θεσµικών Οργάνων [Translating Institutions], η Koskinen αναγνωρίζει τα κοινά στοιχεία των θεσµών: […] ως θεσµικό όργανο µπορούµε να ορίσουµε µια µορφή οµοιόµορφων δράσεων που διέπονται από συγκεκριµένες προσδοκίες, νόρµες, αξίες και συστήµατα πεποιθήσεων. […] Τα θεσµικά όργανα […] εντάσσονται στην κοινωνία που τους προσδίδει νοµιµότητα και εξουσία. Το θεσµικό όργανο προσδίδει στα άτοµα συγκεκριµένους ρόλους, σύµφωνα µε τους οποίους θα πρέπει αυτοί κατόπιν να δράσουν. Αυτοί οι ρόλοι επιβιώνουν των κατόχων τους, δίνοντας έτσι στα θεσµικά όργανα συνέπεια και σταθερότητα. Αυτή η συνέπεια είναι αποτέλεσµα των κανονιστικών περιορισµών των δράσεων. Οι περιορισµοί επιβάλλονται από κανόνες και είναι αυτοί οι κανόνες µαζί µε τις αξίες και τις πεποιθήσεις που τους ακολουθούν που αποτελούν ένα θεσµικό όργανο. (17) Η πολιτισµική και γλωσσική διαφορετικότητα αποτελούν δύο βασικά 112 Φωτεινή Αποστόλου στοιχεία, αλλά ταυτόχρονα και προκλήσεις για την ΕΕ και το θεσµικό πλαίσιο που έχει τεθεί επιτρέπει στην ΕΕ να ασχοληθεί µε αυτή τη διαφορετικότητα. Τα τέσσερα άρθρα που φιλοξενούνται σε αυτή την ενότητα δίνουν στον αναγνώστη µια εικόνα των υπηρεσιών διερµηνείας που παρέχονται από τα διαφορετικά όργανα της Ένωσης (κυρίως από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και την Ευρωπαϊκή Επιτροπή), την κατάρτιση διερµηνέων και τα ανθρώπινα δικαιώµατα. Ωστόσο, θα µας επιτρέψουν και µια εικόνα των εσωτερικών δοµών της ΕΕ, των σχέσεών της µε άλλους θεσµούς και οργανισµούς, της επίδρασής της στις κοινότητες και του ρόλου της ως παραγωγού ιδεών και ιδεολογιών. Προβλήµατα της διαδικασίας µετάφρασης και διερµηνείας Από την απαρχή της Ένωσης (Ευρωπαϊκή Κοινότητα Άνθρακα και Χάλυβα) το 1952, προβλήθηκε η ισότητα των γλωσσών. Ο Κανονισµός του Συµβουλίου Νο 1, που ψηφίστηκε το 1958 προσδιόριζε τις γλώσσες που θα χρησιµοποιούσε η Ευρωπαϊκή Οικονοµική Κοινότητα· αυτές ήταν οι τέσσερις γλώσσες των έξι τότε χωρών µελών της Κοινότητας (Βέλγιο, Γαλλία, Γερµανία, Ιταλία, Λουξεµβούργο και Ολλανδία): γαλλικά, γερµανικά, ιταλικά και ολλανδικά. Ο Κανονισµός του Συµβουλίου του 1958 έχει τροποποιηθεί από τότε αρκετές φορές, µε την πιο πρόσφατη τροποποίηση να ορίζει τις 23 τρέχουσες επίσηµες γλώσσες και γλώσσες εργασίας της ΕΕ: «Οι επίσηµες γλώσσες και γλώσσες εργασίας των οργάνων της Ένωσης είναι η αγγλική, η βουλγαρική, η γαλλική, η γερµανική, η δανική, η ελληνική, η εσθονική, η ιρλανδική, η ισπανική, η ιταλική, η λετονική, η λιθουανική, η µαλτέζικη, η ολλανδική, η ουγγρική, η πολωνική, η πορτογαλική, η ρουµανική, η σλοβακική, η σλοβενική, η σουηδική, η τσεχική και η φινλανδική». Είναι σηµαντικό να σηµειωθεί εδώ η διάκριση µεταξύ επίσηµων γλωσσών και γλωσσών εργασίας (official and working languages) όπως δίνεται από τον Michele Gazzola στο άρθρο του «Managing Multilingualism in the European Union: Language Policy Evaluation for the European Parliament» [Η διαχείριση της πολυγλωσσίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση: Αξιολόγηση της γλωσσικής πολιτικής για το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο]: Μολονότι δεν υπάρχει καµία διαφορά µεταξύ των επίσηµων γλωσσών και των γλωσσών εργασίας στον Κανονισµό Νο. 1/58 (άρθρο 1), στη βιβλιογραφία υπάρχει µια λειτουργική διάκριση µεταξύ τους. Έτσι, ως «επίσηµες γλώσσες» της ΕΕ ορίζονται γενικά εκείνες που χρησιµοποιούνται στην επικοινωνία µεταξύ των θεσµικών οργάνων και του έξω κόσµου, ενώ ως «γλώσσες εργασίας» της ΕΕ είναι εκείνες που χρησιµοποιούνται στην επικοινωνία µεταξύ των θεσµικών οργάνων, εντός των θεσµικών οργάνων και κατά τη διάρκεια εσωτερικών συσκέψεων που συγκαλούνται από τα θεσµικά όργανα (Labrie, 1993: 82). (396) Εισαγωγή: η διερµηνεία και η µετάφραση στην Ευρωπαϊκή Ένωση 113 Και υπάρχει η προοπτική περαιτέρω διεύρυνσης της Ένωσης, η οποία αυτή τη στιγµή αριθµεί 27 κράτη µέλη,1 ενώ διεξάγει ενταξιακές διαπραγµατεύσεις µε πέντε υποψήφιες χώρες (Κροατία, Ισλανδία, Πρώην Γιουγκοσλαβική ∆ηµοκρατία της Μακεδονίας, Μαυροβούνιο και Τουρκία) και τέσσερις εν δυνάµει υποψήφιες χώρες (Αλβανία, Βοσνία και Ερζεγοβίνη, Κοσσυφοπέδιο και Σερβία). Περαιτέρω αύξηση των µελών θα σηµαίνει και επιπλέον γλώσσες στο µακροσκελή κατάλογο που ήδη αναφέρθηκε. Παρόλη την πολυπλοκότητα και το υψηλό κόστος των υπηρεσιών µετάφρασης και διερµηνείας µε 23 γλώσσες αυτή τη στιγµή, η παραπάνω πολιτική έχει διατηρηθεί ως τώρα. Οι αρχές της ισότητας και της πολυµορφίας είναι διαρκείς όπως φαίνεται από το σχόλιο του Barry Wilson στο άρθρο του «The Translation Service in the European Parliament» [Η µεταφραστική υπηρεσία στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο]: Τα συµπεράσµατα του Συµβουλίου της 12ης Ιουνίου 1995 για τη γλωσσική πολυµορφία και την πολυγλωσσία στην Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) τονίζουν ότι «η γλωσσική πολυµορφία πρέπει να διατηρηθεί και να προωθηθεί η πολυγλωσσία στην Ένωση, µε ισότιµη µεταχείριση για τις γλώσσες της Ένωσης και µε ανάλογη συνεκτίµηση της αρχής της επικουρικότητας». Το Κοινοβούλιο έχει αποφανθεί, σε πολλαπλά ψηφίσµατά του, υπέρ της διατήρησης του συστήµατος χρήσης αρκετών γλωσσών. Η έκθεση Nyborg, για παράδειγµα, τονίζει τη χρήση των γλωσσών της Ένωσης σε ίση βάση σε όλες τις συνεδριάσεις του Κοινοβουλίου και των σωµάτων του (µε διερµηνεία από και προς όλες τις γλώσσες και χρήση όλων των γλωσσών τόσο στον προφορικό όσο και στο γραπτό λόγο). (2) Υπηρεσίες διερµηνείας Ως συνέπεια, η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι ο µεγαλύτερος εργοδότης διερµηνέων παγκοσµίως. Τα τρία κύρια θεσµικά όργανα της ΕΕ. Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και το ∆ικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης2 διαθέτουν 1 Τα 27 κράτη µέλη της ΕΕ είναι τα εξής: Αυστρία, Βέλγιο, Βουλγαρία, Γαλλία, Γερµανία, ∆ανία, Ελλάδα, Εσθονία, Ηνωµένο Βασίλειο, Ιρλανδία, Ισπανία, Ιταλία, Κύπρος, Λετονία, Λιθουανία, Λουξεµβούργο, Μάλτα, Ολλανδία, Ουγγαρία, Πολωνία, Πορτογαλία, Ρουµανία, Σλοβακία, Σλοβενία, Σουηδία, Τσεχία, Φινλανδία. 2 Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το µόνο άµεσα εκλεγµένο θεσµικό όργανο της ΕΕ, συζητά και θεσπίζει νόµους, από κοινού µε το Συµβούλιο, ελέγχει άλλα θεσµικά όργανα της ΕΕ (π.χ. Ευρωπαϊκή Επιτροπή), εγκρίνει τον προϋπολογισµό της ΕΕ µαζί µε το Συµβούλιο (http://europa.eu/about-eu/institutions-bodies/european-parliament/ index_en.htm). Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή προτείνει νέα νοµοθεσία στο Κοινοβούλιο και το Συµβούλιο, διαχειρίζεται τον προϋπολογισµό της ΕΕ και κατανέµει κονδύλια, επιβάλει τη νοµοθεσία (από κοινού µε το Ευρωπαϊκό ∆ικαστήριο) και εκπροσωπεί την ΕΕ διεθνώς (http://europa.eu/ 114 Φωτεινή Αποστόλου εκτενείς υπηρεσίες διερµηνείας, οι οποίες παρέχονται µέσω διαφορετικών φορέων: Τη Γενική ∆ιεύθυνση ∆ιερµηνείας και Συνεδρίων του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, τη Γενική ∆ιεύθυνση ∆ιερµηνείας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (τη µεγαλύτερη υπηρεσία συνεδρίων και διερµηνείας παγκοσµίως),3 καθώς και τη ∆ιεύθυνση ∆ιερµηνείας του ∆ικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης.4 Επιπλέον, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο διαθέτει δικό του τηλεοπτικό κανάλι (EuroplTV) που προβάλει όλες τις συνεδριάσεις του Κοινοβουλίου, είτε σε άµεση σύνδεση είτε από αρχείο, µε δυνατότητα επιλογής της γλώσσας στην οποία επιθυµεί κανείς να παρακολουθήσει τις εργασίες του Κοινοβουλίου (http://www.europarltv.europa.eu/el/home.aspx)· η Ευρωπαϊκή Επιτροπή διαθέτει τη δική της συνεδριακή πύλη (Webcast portal), η οποία επιτρέπει πρόσβαση σε ζωντανές µεταδόσεις και βίντεο από συνεδριάσεις στις Βρυξέλλες ή σε άλλα µέρη της Ευρώπης, καθώς και σε ενηµερωτικά βίντεο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής σχετικά µε διάφορες πολιτικές, δίνοντας και πάλι τη δυνατότητα στον θεατή να επιλέξει τη γλώσσα προτίµησής του (http://webcast. ec.europa.eu/eutv/ portal/about.html). Αυτό δίνει µια εικόνα της διαδικασίας διερµηνείας, καθώς ο θεατής ακούει την απόδοση των διερµηνέων σε όποια από τις 23 γλώσσες επιθυµεί, για την περίπτωση του Κοινοβουλίου, ή τις γλώσσες εργασίας για την περίπτωση της Επιτροπής. Οι Γενικές ∆ιευθύνσεις του Κοινοβουλίου και της Επιτροπής παρέχουν επίσης υπηρεσίες διερµηνείας για τις συνεδριάσεις άλλων θεσµικών οργάνων ή φορέων της ΕΕ, όπως του Ευρωπαϊκού Συµβουλίου, του Συµβουλίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης,5 της Επιτροπής των Περιφερειών, του Ελεγκτικού Συνεδρίου, του about-eu/institutions-bodies/european-commission/index_en.htm). Το ∆ικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης ερµηνεύει τη νοµοθεσία της ΕΕ για να διασφαλίσει ότι εφαρµόζεται µε τον ίδιο τρόπο σε όλα τα κράτη µέλη και διευθετεί νοµικές διαφωνίες κυρίως µεταξύ των κυβερνήσεων των κρατών µελών και των θεσµικών οργάνων της ΕΕ (http://europa.eu/ about-eu/institutions-bodies/court-justice/index_en.htm). 3 Για µια εκτενή αναφορά στην υπηρεσία διερµηνείας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, βλέπε το άρθρο του Christian Heynold «∆ιερµηνεία στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή» [Interpreting at the European Commission]. 4 Η Γ∆ ∆ιερµηνείας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής φαίνεται να είναι η πλέον οργανωµένη και εξωστρεφής από όλες τις υπηρεσίες διερµηνείας της ΕΕ, µε δικό της ιστότοπο (http://scic.ec.europa.eu/europa/jcms/j_8/), κοινωνικό δίκτυο (http://www.facebook.com/ pages/Interpreting-for-Europe/173122606407) και online intranet, SCICNet (http:// scic. ec.europa.eu/scicnet/jcms/jop_5003/home). Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το ∆ικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης παρέχουν άµεση πληροφόρηση για τις υπηρεσίες διερµηνείας σε αρκετές ιστοσελίδες (http://curia.europa.eu/jcms/jcms/Jo2_12357/; http://www.europarl. europa.eu/parliament/expert/staticDisplay.do?id=54&pageRank=10&anguage=EN; http:// www.europarl.europa.eu/parliament/public/staticDisplay.do?id=155&pageRank=4& language=EN;http://www.europarl.europa.eu/parliament/public/staticDisplay.do?id=155&p ageRank=4&language=EN;http://www.europarl.europa.eu/multilingualism/interpretation_ en.htm; κλπ.). 5 Το Συµβούλιο έχει τη δική του «Γλωσσική Υπηρεσία» της οποίας κύρια αποστολή «είναι η µετάφραση σ’ όλες τις επίσηµες γλώσσες και γλώσσες εργασίας όλων των εγγρά- Εισαγωγή: H διερµηνεία και η µετάφραση στην Ευρωπαϊκή Ένωση 115 Ευρωπαίου ∆ιαµεσολαβητή, του Ευρωπαίου Επόπτη Προστασίας ∆εδοµένων, της Ευρωπαϊκής Οικονοµικής και Κοινωνικής Επιτροπής, της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Επενδύσεων, καθώς και για τις υπηρεσίες και τα γραφεία της ΕΕ στα κράτη µέλη. Η Γ∆ ∆ιερµηνείας της Επιτροπής δηλώνει στον ιστότοπό της µε τον τίτλο «Γιατί όλες αυτές οι γλώσσες είναι τόσο σηµαντικές;»: «Η παροχή σε όλους τους συµµετέχοντες στις συνεδριάσεις της δυνατότητας να µιλούν στη γλώσσα τους αποτελεί θεµελιώδη απαίτηση της δηµοκρατικής νοµιµότητας της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Σε πολλές περιπτώσεις, τα νοµικά κείµενα που προκύπτουν από τις συζητήσεις έχουν άµεσο αντίκτυπο στη ζωή των ανθρώπων. Η κατανόηση και η διατύπωση απόψεων κατά τη διάρκεια των συνεδριάσεων δεν πρέπει να συναντά εµπόδια. Οι πολίτες της Ευρώπης δεν πρέπει να εκπροσωπούνται στις Βρυξέλλες από τους καλύτερους γλωσσοµαθείς, αλλά από τους καλύτερους εµπειρογνώµονες» (http://ec.europa.eu/dgs/scic/about-dg-interpretation/ index_ el.htm). Κόστος Με 500 διερµηνείς-µόνιµους υπαλλήλους, 300-400 εξωτερικούς (freelance) διερµηνείς ηµερησίως, 2.700 πιστοποιηµένους εξωτερικούς διερµηνείς, 10.00011.000 ηµέρες συνεδριάσεων ετησίως, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή είχε ένα συνολικό λειτουργικό κόστος υπηρεσιών διερµηνείας για το έτος 2005 που ανήλθε σε 100.000.000 ευρώ. Όπως εκτιµά ο επίσηµος ιστότοπος της Γ∆ διερµηνείας (τα στοιχεία δεν έχουν ενηµερωθεί) «Το κόστος της διερµηνείας προβλέπεται να αυξηθεί κατά 20-40% όταν επιτευχθεί η πλήρης κάλυψη των γλωσσών των νέων κρατών µελών», καθώς «Μετά τη διεύρυνση του 2004, η Γ∆ ∆ιερµηνείας χρειάζεται 15-40 διερµηνείς ηµερησίως ανά νέα γλώσσα» (http://scic.ec.europa.eu/ europa/jcms/c_ 6636/what-we-do).6 H Γενική ∆ιεύθυνση ∆ιερµηνείας και Συνεδρίων του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου απασχολεί περίπου 430 µόνιµους διερµηνείς, ενώ έχει στη διάθεσή της σχεδόν 4.000 εξωτερικούς διερµηνείς· το ∆ικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης απασχολεί 70 µόνιµους διερµηνείς. Το κόστος της διερµηνείας όσον αφορά στο Κοινοβούλιο για το 2003 ανέρχεται σε 57.000.000 ευρώ. Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο δηλώνει στον ιστότοπό του κάτω από τον τίτλο «Ευρωβουλευτές: Ποτέ χαµένοι στη µετάφραση»: Η Ευρωπαϊκή Ένωση αποτελεί µια «πολυπολιτισµική, πολύγλωσση δηµοκρατία» και χρησιµοποιεί τρία αλφάβητα: το λατινικό, το φων που υποβάλλονται στο Ευρωπαϊκό Συµβούλιο και το Συµβούλιο και χρησιµεύουν ως βάση για τις συζητήσεις τους. […] Η Γλωσσική υπηρεσία δεν επεµβαίνει στην πολύγλωσση προφορική επικοινωνία κατά τις συνεδριάσεις, η οποία έχει ανατεθεί στους διερµηνείς της Γενικής ∆ιεύθυνσης ∆ιερµηνείας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής» (http://www.consilium. europa.eu/contacts/languages-(1)/the-language-service-of-the-council-generalsecretariat.aspx?lang=el). 6 Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δίνει και µια διαφορετική εκδοχή του κόστους, µε την επιβάρυνση ανά ευρωπαίο πολίτη ανά έτος (0,21 ευρώ/ευρωπαίο πολίτη/έτος). 116 Φωτεινή Αποστόλου ελληνικό και το κυριλλικό. […] παρακάτω ακολουθούν ορισµένα στατιστικά στοιχεία σχετικά µε την πολυγλωσσία και το κόστος της: • Για το 2006 το κόστος της µετάφρασης σε όλα τα θεσµικά όργανα • • • • της ΕΕ εκτιµάται σε 800 εκ. ευρώ. Το 2005 το συνολικό κόστος της διερµηνείας ανήλθε σχεδόν σε 190 εκ. ευρώ. Οι δαπάνες που σχετίζονται µε την πολυγλωσσία αντιπροσωπεύουν περισσότερο από ένα τρίτο του συνόλου των δαπανών του Κοινοβουλίου. Το Κοινοβούλιο µετέφρασε 673.000 σελίδες κατά τη διάρκεια του πρώτου εξαµήνου του 2007 (165.000 µέσω εξωτερικών συνεργατών). Από το 2005 και µετά, το Κοινοβούλιο µεταφράζει περισσότερες από ένα εκατοµµύριο σελίδες ετησίως. Το σύστηµα της ΕΕ απαιτεί κατά µέσο όρο περισσότερους από 2.000 µεταφραστές και 80 διερµηνείς ηµερησίως. (http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?language=en&type=IMPRESS&reference=20071017FCS11816)7 Χαµένοι στη µετάφραση; Το παραπάνω παράθεµα είναι ένα καλό σηµείο εκκίνησης για την ανάδειξη της απουσίας µεταφραστικής πολιτικής στην ΕΕ. Ψάχνοντας την ελληνική εκδοχή του αγγλικού κειµένου ώστε να µην αυθαιρετήσω στην απόδοσή του, διαπίστωσα ότι το ελληνικό κείµενο διαφέρει σηµαντικά από το αγγλικό παρόλο που η ηµεροµηνία που εµφανίζεται στο πάνω µέρος της σελίδας είναι ίδια και για τις δύο εκδοχές (29-10-2007). Το αγγλικό κείµενο έχει µια σύντοµη εισαγωγή που είναι η εξής: The EU is a community of 27 countries, whose unity and diversity is expressed via 23 official languages, as well as plethora of other national, regional and local languages. It is home to nearly 500 million people with diverse ethnic, linguistic and cultural backgrounds. Multilingualism contributes to European values of democracy and equality. The European Parliament is committed to debate and discussion in all EU languages. The reason for this and how it is achieved is explained in this focus. Preserving this unique linguistic diversity is a big challenge. As the EU has recently started operating in 23 languages, it is worth looking at the meaning of multilingualism, its benefits and its costs. The EU is a “multicultural, multilingual democracy” and it uses three alphabets: Latin, Greek and Cyrillic. Η ελληνική εκδοχή της παραπάνω εισαγωγής έχει ως εξής: 7 Εδώ δεν έχω χρησιµοποιήσει επακριβώς την ελληνική εκδοχή που παρουσιάζεται στον ιστότοπο του Κοινοβουλίου, αλλά προτίµησα να µεταφράσω η ίδια την αγγλική εκδοχή στα ελληνικά. Εξηγώ παρακάτω τους λόγους και τις διαφορές µεταξύ των δύο κειµένων. Εισαγωγή: H διερµηνεία και η µετάφραση στην Ευρωπαϊκή Ένωση 117 Η Ευρωπαϊκή Ένωση αποτελεί µια κοινότητα 27 κρατών µελών, των οποίων η ενότητα και η πολυµορφία εκφράζεται µε τη χρήση 23 επίσηµων γλωσσών, καθώς και µιας πληθώρας άλλων εθνικών, περιφερειακών και τοπικών γλωσσών. Η Ευρωπαϊκή Ένωση αντιπρο-σωπεύει σχεδόν 500 εκατοµµύρια ανθρώπους από πολλά έθνη και µε διάφορες γλώσσες, και χρησιµοποιεί τρία αλφάβητα: το λατινικό, το ελληνικό και το κυριλλικό. ∆ιαβάστε το σχετικό φάκελο και µάθετε περισσότερα για την πολυγλωσσία! Από την ελληνική απόδοση λείπουν τα δύο τρίτα της εισαγωγής, (σχεδόν από το σηµείο «with diverse ethnic, linguistic and cultural backgrounds» µέχρι το τέλος του εισαγωγικού µέρους «The EU is a ‘multicultural, multilingual democracy’»). Αυτό το µέρος προφανώς δίνει κάποια θεµελιώδη στοιχεία για την πολυγλωσσία, που «συµβάλλει στις ευρωπαϊκές αξίες της δηµοκρατίας και της ισότητας», λόγος για τον οποίο «Το Ευρωκοινοβούλιο δεσµεύεται να συζητά σε όλες τις γλώσσες της ΕΕ», καθώς «Η ΕΕ είναι µια ‘πολυπολιτισµική, πολύγλωσση δηµοκρατία’». Στο συνέχεια του εισαγωγικού αυτού κειµένου, η αγγλική εκδοχή παρουσιάζει κάποια βασικά σηµεία ως εξής: To set the stage for the rest of our article here are a few statistics about multilingualism and its costs: • For 2006 the cost of translation in all EU institutions is estimated • • • • at €800 million, in 2005: the total cost of interpretation was almost €190 million. Multilingualism expenditure represents over one third of the total expenditure of Parliament. The EP translated 673,000 pages during the first half of 2007 (165,000 of them externally). Since 2005 the EP has translated over a million pages a year. EU system on average requires over 2000 translators and 80 interpreters per day. Η ελληνική εκδοχή είναι και πάλι σηµαντικά διαφορετική, αυτή τη φορά όχι µόνο λόγω απουσίας κάποιων στοιχείων, αλλά και προσθήκης άλλων. Το πρώτο µέρος πριν από τα αριθµηµένα σηµεία στα ελληνικά είναι απλώς: «Είναι γεγονός ότι:», χωρίς την αναφορά του αγγλικού κειµένου στο ότι αυτά τα στατιστικά στοιχεία θα αποτελέσουν µια βάση για το υπόλοιπο άρθρο. Το πιο ενδιαφέρον, όµως, στοιχείο στο κοµµάτι αυτό είναι ότι στην ελληνική εκδοχή προστίθεται ένα επιπλέον σηµείο και µάλιστα µπαίνει στην πρώτη θέση: «Το συνολικό κόστος της µετάφρασης και διερµηνείας σε όλα τα όργανα της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) το 2005 ανερχόταν στο 1% του γενικού προϋπολογισµού της ΕΕ (περίπου 1,123 δισ. ευρώ, δηλαδή λιγότερο από 2,3 ευρώ ανά κάτοικο ετησίως – το κόστος ενός καφέ)». Είναι εµφανές από την παρεµβολή αυτή, και µάλιστα στην πρώτη θέση, ότι επιχειρείται στην ελληνική εκδοχή, µέσω αυτής της αναγωγής στο κόστος ανά κάτοικο και στη 118 Φωτεινή Αποστόλου σύγκριση µε «το κόστος ενός καφέ», η αλλαγή της οπτικής όσον αφορά το κόστος της διερµηνείας. Ας δούµε τώρα και τις υπόλοιπες 21 γλώσσες της ΕΕ· περιλαµβάνουν αυτό το σηµείο ή όχι; Μετά από µια µικρή έρευνα, διαπίστωσα ότι οι 18 γλώσσες έχουν αυτή την αναγωγή στο κόστος ενός καφέ: τα βουλγαρικά, τα δανέζικα, τα γαλλικά (µε την προσθήκη ενός θαυµαστικού στο τέλος: «le prix d’un café!»), τα εσθονικά, τα ισπανικά, τα ιταλικά (που παρουσιάζουν όλα τα σηµεία σε µία παράγραφο, χωρίς κάποιον διαχωρισµό), τα λιθουανικά (εδώ πολλαπλασιάζονται οι καφέδες: «kiek kainuoja keli puodeliai kavos»), τα µαλτέζικα, τα ολλανδικά, τα ουγγρικά, τα πολωνικά, τα πορτογαλικά, τα ρουµάνικα, τα σλοβακικά, τα σλοβενικά, τα σουηδικά, τα τσέχικα και τα φινλανδικά. Οι υπόλοιπες δύο, τα γερµανικά και τα λετονικά, περιλαµβάνουν την πληροφορία για το κόστος της διερµηνείας χωρίς, όµως, την αναγωγή στο κόστος ενός καφέ.8 Τα ιρλανδικά δεν συµπεριλαµβάνονται στις γλώσσες αυτής της σελίδας. Μόνο στα αγγλικά, λοιπόν, έχει παραληφθεί εντελώς αυτό το σηµείο. Από το παραπάνω παράδειγµα, προκύπτει µια σειρά ερωτηµατικών: Υπάρχει εδώ κάποιο πρωτότυπο από το οποίο έγινε η µετάφραση; Αν ναι, ποιο είναι και γιατί υπάρχουν αυτές οι σηµαντικές διαφορές µεταξύ των διαφόρων εκδοχών; Υπάρχει κάποια αρχή που επιβλέπει το αποτέλεσµα των µεταφράσεων καθώς και την οµοιοµορφία και συνέπεια µεταξύ των κειµένων στις διαφορετικές γλώσσες; Είναι ο µεταφραστής αυτός που αποφάσισε για τις παραπάνω αλλαγές ή κάποιο άλλο άτοµο ή αρχή; Αυτά τα ερωτήµατα παραµένουν αναπάντητα, καθώς δεν υπάρχει κάποια επίσηµη αναφορά σε µεταφραστική πολιτική ή µεθοδολογία της ΕΕ. Παρά, λοιπόν, τον ουσιαστικό ρόλο των διερµηνέων και των µεταφραστών, που αποτελούν αναπόσπαστο κοµµάτι του πολυγλωσσικού και πολυπολιτισµικού προφίλ της Ένωσης, οι διερµηνείς και οι µεταφραστές είναι κατά κύριο λόγο απόντες. Η Koskinen κάνει αυτή τη διαπίστωση στο έργο της: Η µετάφραση και η διερµηνεία συγκαταλέγονται […] µεταξύ των βασικών λειτουργιών στα θεσµικά όργανα της ΕΕ. Η σχετική απουσία τους στις ερευνητικές εκθέσεις και τα συγγράµµατα για τα θεσµικά όργανα της ΕΕ προκαλεί, συνεπώς, εντύπωση. Για παράδειγµα, µια εσωτερική ανθρωπολογική έρευνα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής […] αγνοεί τους µεταφραστές και τους διερµηνείς· µια ανθρωπολογία της Ευρωπαϊκής Ένωσης […] απλώς τους αναφέρει εν παρόδω, ενώ ένα πρόσφατο σύγγραµµα για τη διοίκηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης αφιερώνει µία σελίδα στα «γλωσσικά καθήκοντα», τα οποία αναφέρονται αµέσως πριν µια ελαφρώς Για τα γερµανικά: «Gesamtkosten für Übersetzen und Dolmetschen in allen EU-Institutionen: 1 Prozent des Gesamthaushalts der EU im Jahr 2005 (ca. 1,123 Mrd. Euro, d. h. weniger als 2,30 Euro jährlich je Bürger)»· και για τα λετονικά: «visu ES iestāžu tēriņi mutiskai un rakstiskai tulkošanai 2005. gadā bija 1% no ES kopējā budžeta (apmēram 1,123 miljardi eiro jeb mazāk nekā 2,3 eiro (1,61 lats) no katra ES pilsoņa)». 8 Εισαγωγή: H διερµηνεία και η µετάφραση στην Ευρωπαϊκή Ένωση 119 εκτενέστερη ενότητα για θέµατα διαχείρισης κτιρίων (housekeeping), επισκευών και καθαριότητας […]. (63-64) Ωστόσο, υπάρχουν προσπάθειες να διευκολυνθεί ο ρόλος των µεταφραστών κυρίως. Ένα παράδειγµα είναι η Γενική ∆ιεύθυνση Μετάφρασης (Γ∆Μ) της Ευρωπαϊκής Επιτροπής που διευκολύνει τη µεταφραστική διαδικασία παρέχοντας στον ιστότοπό της «Πόρους για τη µετάφραση και τη σύνταξη» [Translation and drafting resources] για εργολήπτες που µεταφράζουν προς τις διάφορες γλώσσες της ΕΕ (http://ec.europa.eu/translation/index_en.htm). Στην πλειοψηφία τους, αυτά τα αρχεία εξαντλούνται σε τεχνικά και γενικά ζητήµατα, όπως «Text production» [Παραγωγή κειµένου], «The European Union on the Web» [Η Ευρωπαϊκή Ένωση στο διαδίκτυο], «Computer Assisted Translation» [Μετάφραση µε τη βοήθεια υπολογιστή], «Field offices for multilingualism» [Τοπικά γραφεία για την πολυγλωσσία] κλπ. και είναι διαθέσιµα στα αγγλικά, τα γερµανικά και τα γαλλικά. Αποδεικνύοντας την έλλειψη µιας συνολικής µεταφραστικής πολιτικής και πάλι, η ελληνική εκδοχή του ιστότοπου όντως παρέχει µεθοδολογικές αναφορές σε έναν εκτενή οδηγό µε τίτλο «Οδηγός για τη σύνταξη, τη µετάφραση και την αναθεώρηση των νοµικών πράξεων και λοιπών εγγράφων της Ευρωπαϊκής Ένωσης στα ελληνικά», ο οποίος σηµειολογικά ξεκινά µε ένα επίγραµµα από τον Καβάφη.9 Πρόκειται για ένα αρκετά εκτενές και περιεκτικό έργο 417 σελίδων, που όµως παραµένει ανώνυµο χωρίς καµία αναφορά στον/στους συγγραφέα/είς. Το δεύτερο µέρος του οδηγού, µε τίτλο «Οι αρχές, η µεθοδολογία και η πρακτική της σύνταξης, της µετάφρασης και της αναθεώρησης των εγγράφων της Ευρωπαϊκής Ένωσης», φιλοξενεί µια µακροσκελή αναφορά στις µεταφραστικές πρακτικές και διαδικασίες αλλά το µήνυµα παραµένει ασαφές και περιπλέκει παρά διασαφηνίζει την κατάσταση. Ξεκινώντας από τους ορισµούς, τα πράγµατα είναι θολά από την αρχή του κεφαλαίου για τη µετάφραση, µε τον/τους συγγραφέα/είς να επιχειρούν να εντοπίσουν/προσδιορίσουν τον «Συντάκτη και τη σύνταξη»: Ειδικά για τα νοµοθετικά έγγραφα µπορούν να παρατηρηθούν τα εξής: οι δύο αυτοί παράγοντες (ο συντάκτης του πρωτοτύπου και ο µεταφραστής) δεν ξεκινούν από την ίδια αφετηρία και οι ρόλοι τους οποίους επιτελούν δεν ταυτίζονται απολύτως. Ο συντάκτης του πρωτοτύπου, συχνά µε βάση τα αποτελέσµατα των ενδοϋπηρεσιακών και εξωυπηρεσιακών διαβουλεύσεων που προηγούνται της διαδικασίας σύνταξης του νοµοθετικού εγγράφου (ενίοτε εξελίσσονται παράλληλα µε αυτήν), δηµιουργεί επί της ουσίας το µήνυµα που θέλει να µεταφέρει ο κοινοτικός νοµοθέτης 9 Οι στίχοι είναι από το ποίηµα του Καβάφη «Για τον Αµµόνη, που πέθανε 29 ετών, στα 610»: «Πάντοτε ωραία και µουσικά τα ελληνικά σου είναι. Όµως τη µαστοριά σου όληνε τη θέµε τώρα». Το ποίηµα αναφέρεται στη σύνθεση ενός επιτύµβιου για έναν ποιητή, που εµπεριέχει όµως και µια πράξη «µετάφρασης», καθώς µέσα από αυτό τον επιτύµβιο «Σε ξένη γλώσσα η λύπη µας κ’ η αγάπη µας περνούν» (Καβάφης 105). 120 Φωτεινή Αποστόλου και το εκφράζει στη γλώσσα εργασίας της γενικής διεύθυνσης για την οποία εργάζεται. Αντίθετα, ο µεταφραστής δεν συµµετέχει στη διαµόρφωση της ουσίας του εν λόγω µηνύµατος (παρά µόνον ίσως οριακά, στο πλαίσιο της συνεργασίας και του διαλόγου του – για µεταφραστικά προβλήµατα – µε τον συντάκτη του πρωτοτύπου), αλλά απλώς το αναδιατυπώνει, για να το κάνει προσβάσιµο στον αναγνώστη της δικής του γλώσσας. Ωστόσο, αυτή η κάπως «ελλειµµατική» (σε σχέση µε τον συντάκτη του πρωτοτύπου) αποστολή του µεταφραστή δεν του στερεί την ιδιότητα του συντάκτη. Αλλά, επειδή θα ήταν παράλογο να παραγνωριστεί η προφανής εξάρτηση του µεταφραστή από τον συντάκτη του πρωτοτύπου, θα ήταν ορθότερο να χρησιµοποιηθούν οι όροι πρωτογενής συντάκτης για τον συντάκτη του πρωτοτύπου και δευτερογενής συντάκτης για τον µεταφραστή (και, αντίστοιχα, πρωτογενής σύνταξη και δευτερογενής σύνταξη). (84) Μολονότι αυτό το παράθεµα επιχειρεί να διασαφηνίσει τους ρόλους του συντάκτη και του µεταφραστή, καταλήγει να συγχέει τους δύο παράγοντες της συντακτικής διαδικασίας, καθιστώντας ακόµα πιο δυσδιάκριτα τα ήδη ασαφή όρια µεταξύ πρωτοτύπου και µετάφρασης στην ΕΕ. Έτσι, η πρώτη παράγραφος του παραθέµατος δηλώνει ότι «ο µεταφραστής δεν συµµετέχει στη διαµόρφωση της ουσίας του […] µηνύµατος» ενώ η αµέσως επόµενη δηλώνει ότι «αυτή η κάπως ‘ελλειµµατική’ […] αποστολή του µεταφραστή δεν του στερεί την ιδιότητα του συντάκτη». Αυτή η σύγχυση ενισχύεται ακόµα περισσότερο στο ακόλουθο παράθεµα από µια υποσηµείωση του ίδιου οδηγού: «∆εν πρέπει να ξεχνάµε ότι – τουλάχιστον θεωρητικά – οι διάφορες γλωσσικές εκδόσεις µιας κοινοτικής νοµοθετικής πράξης δεν είναι ‘µεταφράσεις’ αλλά ισότιµα και εξίσου αυθεντικά ‘πρωτότυπα’. Ο έλληνας µεταφραστής µπορεί βέβαια να µεταφράζει π.χ. έναν κανονισµό από τα αγγλικά, αλλά ο απώτερος στόχος του είναι να εκφράσει αυθεντικά στη γλώσσα του, ως συντάκτης, τη βούληση του κοινοτικού νοµοθέτη» (υποσ. 73, 103, δική µου έµφαση). Εδώ, προφανώς αποδίδεται στο µεταφραστή ο ρόλος ενός «συντάκτη» που παράγει «ισότιµα και εξίσου αυθεντικά ‘πρωτότυπα’»! Παραβλέποντας τη σύγχυση, όλα τα παραπάνω παραδείγµατα φαίνεται να υποδηλώνουν µια δυναµική εξουσιοδότηση του µεταφραστή, είτε έµµεσα (µέσω των διαφορών στις διαφορετικές εκδοχές και την απουσία ενός πρωτοτύπου) είτε άµεσα (µέσω του προαναφερθέντος Οδηγού του ελληνικού ιστοτόπου της Γ∆ Μετάφρασης). Κατά συνέπεια, η έλλειψη µιας σαφούς και αυστηρά προσδιορισµένης µεταφραστικής πολιτικής, φαίνεται να ενισχύει τη δύναµη του µεταφραστή και την αναβάθµισή του σε συν-συντάκτη ενός κειµένου, καθώς θεωρείται ότι είναι το πλέον κατάλληλο άτοµο για να προσδιορίσει τις ανάγκες τοπικής προσαρµογής (localisation) ενός συγκεκριµένου κειµένου. Μία τελευταία σηµείωση αφορά την έλλειψη ενός Κώδικα ∆εοντολογίας για µεταφραστές και διερµηνείς που, όπως αναφέρεται συχνά, η ΕΕ αποτελεί τον Εισαγωγή: H διερµηνεία και η µετάφραση στην Ευρωπαϊκή Ένωση 121 µεγαλύτερο εργοδότη µεταφραστών και διερµηνέων παγκοσµίως. Εδώ θα πρέπει να σηµειώσουµε ότι η πλειονότητα διεθνών φορέων, οργανισµών και οργανώσεων που απασχολούν ή εκπροσωπούν διερµηνείς και µεταφραστές διαθέτουν Κώδικες ∆εοντολογίας, οι οποίοι είναι προσβάσιµοι στο ευρύ κοινό.10 Έτσι, η µοναδική «µεταφραστική πολιτική» στην ΕΕ είναι αυτή που η Màrta Fischer αναφέρει στο άρθρο της «Language (policy), translation and terminology in the European Union»: «παρά την απουσία µιας σαφούς αναφοράς σε µεταφραστική πολιτική, η διαχείριση των µεταφράσεων, του κόστους, των logistics και της κατάρτισης µεταφραστών απαρτίζουν τα στοιχεία µιας µεταφραστικής πολιτικής σε θεσµικό επίπεδο» (22). Πολιτική πολυγλωσσίας H πολυγλωσσία είναι το ευρύτερο πλαίσιο πολιτικής που διατρέχει όλα τα θεσµικά όργανα της ΕΕ και µέσα σε αυτό εµπίπτουν η µετάφραση και η διερµηνεία. Όπως ορίζει η Ανακοίνωση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής µε τίτλο «Πολυγλωσσία: πλεονέκτηµα για την Ευρώπη και κοινή δέσµευση» που εκδόθηκε το 2008: Σε µια πολύγλωσση Ευρωπαϊκή Ένωση […] i) όλοι πρέπει να έχουν τη δυνατότητα να επικοινωνούν κατάλληλα, έτσι ώστε να µπορούν να αξιοποιούν τις ικανότητές τους και να επωφελούνται στο µεγαλύτερο δυνατό βαθµό από τις ευκαιρίες που προσφέρει η σύγχρονη και καινοτόµος ΕΕ· ii) όλοι πρέπει να έχουν πρόσβαση στην κατάλληλη γλωσσική κατάρτιση ή σε άλλα µέσα διευκόλυνσης της επικοινωνίας, έτσι ώστε να µην αντιµετωπίζουν κανένα αδικαιολόγητο γλωσσικό εµπόδιο στη διαβίωση, την εργασία ή την επικοινωνία µέσα στην ΕΕ· iii) µε βάση το πνεύµα αλληλεγγύης, ακόµη κι εκείνοι που ενδέχεται να µην µπορούν να µάθουν ξένες γλώσσες πρέπει να έχουν στη διάθεσή τους κατάλληλα µέσα επικοινωνίας, που να τους επιτρέπουν την πρόσβαση στο πολύγλωσσο περιβάλλον. (3) Ωστόσο, η πολυγλωσσία, όπως δηλώνει ο Marco Benedetti στο άρθρο του που φιλοξενείτε εδώ, «δεν είναι µόνο η εκµάθηση γλωσσών αλλά και η εξάπλωση της έκφρασης των διαφορετικών µας πολιτισµών µέσω της µετάφρασης. Η Ευρώπη πάντοτε µιλούσε µέσω της µετάφρασης». Το θέµα της πολυγλωσσίας, λοιπόν, είναι 10 Ενδεικτικά µπορούµε να αναφέρουµε τους εξής: Κώδικας Επαγγελµατικής ∆εοντολογίας της AIIC (∆ιεθνής Ένωση ∆ιερµηνέων Συνεδρίων) (http://aiic.net/ViewPage. cfm/article24.htm), Κώδικας ∆εοντολογίας ∆ιερµηνέων και Μεταφραστών Απασχολούµενων από το ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για την Πρώην Γιουγκοσλαβία (http://www. tradulex.org/ Regles/ethICTFY.htm), Εθνικός Κώδικας ∆εοντολογίας για ∆ιερµηνείς στην Υγειονοµική Περίθαλψη του NCIHC (Εθνικού Συµβουλίου για τη ∆ιερµηνεία στην Υγειονοµική Περίθαλψη) (http:// data.memberclicks.com/site/ncihc/ NCIHC%20National% 20Code%20of%20Ethics.pdf) κλπ. 122 Φωτεινή Αποστόλου αρκετά περίπλοκο και εµπλέκει πολλαπλά ζητήµατα, όπως πολύ σωστά παρατηρεί ο Michele Gazzola: «Αυτό που φαίνεται µε την πρώτη µατιά ως αδικαιολόγητη παραχώρηση προς τις ‘µικρές’ γλώσσες και χάσιµο χρηµάτων αποτελεί στην πραγµατικότητα ένα πολύ ευαίσθητο πολιτικό ζήτηµα. Είναι κοινή γνώση ότι οι γλώσσες πληρούν δύο λειτουργίες που δε διαχωρίζονται εύκολα: µια επικοινωνιακή λειτουργία, δηλ. τη µετάδοση πληροφοριών µε την ευρύτερη έννοια, καθώς και µια συµβολική έννοια, που συνδέεται µε πολιτισµικά και πολιτικά χαρακτηριστικά, για παράδειγµα µε την αίσθηση εθνικής ταυτότητας που έχουν τα άτοµα» (394). Ο Michele Gazzola εντοπίζει νοµικούς, πολιτικούς και πολιτισµικούς λόγους υπέρ της πολυγλωσσίας: αυτοί συνδέονται µε ζητήµατα δικαιωµάτων, δηµοκρατικής συµµετοχής, ισότητας των εκπροσώπων, κύρους των κρατών µελών, ρόλου των πολιτικών δυνάµεων σε αντιπροσωπευτικά θεσµικά όργανα και σώµατα, γλωσσικής και πολιτισµικής πολυµορφίας· οι λόγοι κατά της πολυγλωσσίας σχετίζονται µε την αποτελεσµατικότητα στην επικοινωνία και θέµατα προϋπολογισµού (397-400). Αλλά, όπως καταλήγει: «Η αντίληψη του πόσο ακριβή είναι µια υπηρεσία εξαρτάται από την υποκειµενική αξία που της προσδίδει ο παρατηρητής ή οι κοινωνία» (400). Ίση αντιµετώπιση των γλωσσών Σύµφωνα µε τον Joshua Fishman «[…] οι προσπάθειες να προωθηθεί η ίση µεταχείριση όλων των επίσηµων γλωσσών στη διοίκηση της ΕΕ δεν έχουν αποδώσει. Μολονότι το 15 τοις εκατό των 17.000 µελών του προσωπικού της Ευρωπαϊκής Επιτροπής είναι µεταφραστές, διερµηνείς ή ορολόγοι, τα θεσµικά όργανα της ΕΕ χρησιµοποιούν µόνο µια χούφτα ‘γλωσσών εργασίας’ για να διεκπεραιώσουν το καθηµερινό τους έργο» (38). Με 506 πιθανούς γλωσσικούς συνδυασµούς (23 x 22 γλώσσες), η διαδικασία διερµηνείας είναι µάλλον χαοτική, τόσο στην οργάνωση όσο και στην απόδοσή της. Ο Christian Heynold έγραφε το 1994 στο άρθρο του «Interpreting for the EU» [∆ιερµηνεία για την ΕΕ] ως εκπρόσωπος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής: «Για την Υπηρεσία µας, µια Κοινότητα µε 15 γλώσσες αποτελεί ‘εφιαλτικό σενάριο’. Αυτό θα σήµαινε 210 γλωσσικούς συνδυασµούς σε σχέση µε τους παρόντες 72· κάτι τέτοιο απαιτεί τουλάχιστον 45 διερµηνείς σε 15 καµπίνες σε κάθε συνεδρίαση» (17). Όπως επισηµαίνει ο Ulrich Ammon: «Επίσηµα σχόλια της ΕΕ ή κατευθυντήριες γραµµές πολιτικής συχνά εξαίρουν την πλειάδα των γλωσσών ως µέρος του Κοινοτικού πολιτισµικού ‘πλούτου’ και τονίζουν την ανάγκη διατήρησής τους (αυτή ήταν ιδιαίτερα η ρητορική που ακολουθήθηκε κατά τη διάρκεια του Ευρωπαϊκού Έτους γλωσσών το 2001), ενώ οι ανεπίσηµοι παρατηρητές κατά καιρούς τη χαρακτηρίζουν ως ‘δυσχέρεια’ [predicament] ή πηγή επικοινωνιακού ‘χάους’» (321)· «Η γλωσσική πολυµορφία της ΕΕ έχει επίσης θεωρηθεί ως εµπόδιο στην οικονοµική πρόοδο ή την πολιτική ολοκλήρωση και τη δηµοκρατία» (322). Έτσι, τα τελευταία χρόνια, λόγω του αυξανόµενου αριθµού γλωσσών, υπήρξε κάποια αλλαγή στην προσέγγιση αυτή, καθώς πολλά θεσµικά όργανα χρησιµοποιούν ένα υποσύνολο γλωσσών (κυρίως αγγλικά, γαλλικά, γερµανικά και ιταλικά) ως γλώσσες εργασίας, Εισαγωγή: η διερµηνεία και η µετάφραση στην Ευρωπαϊκή Ένωση 123 ενώ οι υπόλοιπες είναι απλώς οι επίσηµες γλώσσες της ΕΕ. Γεγονός είναι ότι η αγγλική έχει γίνει, σε µεγάλο βαθµό, η κύρια γλώσσα της ΕΕ, µε την εξαίρεση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, το οποίο, όπως δηλώνει η Όλγα Κοσµίδου στο άρθρο της που φιλοξενείται στο παρόν τεύχος, είναι το µόνο θεσµικό όργανο που «λειτουργεί στην καθηµερινότητά του µε ένα σύνολο 23 επίσηµων γλωσσών». Αυτή η εµφανής κυριαρχία της αγγλικής γλώσσας πυροδοτεί διαµαρτυρίες καθώς, σύµφωνα µε τον Ammon, «Ο φόβος απώλειας της λειτουργίας είναι […] ευρέως διαδεδοµένος µεταξύ των µεγάλων γλωσσικών κοινοτήτων ή των γλωσσικά ευαίσθητων πολιτών τους και δεν εδράζεται σε φανταστικά σενάρια» (323). Ο ακόλουθος πίνακας που συνέθεσε ο Michele Gazzola (2006) δείχνει την κατάσταση µε τις επίσηµες γλώσσες και τις γλώσσες εργασίας στους φορείς και τα θεσµικά όργανα της ΕΕ: Επίσηµες γλώσσες και γλώσσες εργασίας στα θεσµικά όργανα και τους συµβουλευτικούς φορείς της ΕΕ και την ΕΚΤ Όργανο ή φορέας Επίσηµες γλώσσες Γλώσσες εργασίας Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο Συµβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης (συνεδριάσεις Υπουργών) Ευρωπαϊκή Επιτροπή ∆ικαστήριο της ΕΕ Και οι 20 γλώσσες Και οι 20 γλώσσες Και οι 20 γλώσσες Και οι 20 γλώσσες Και οι 20 γλώσσες + Ιρλανδικά Και οι 20 γλώσσες Και οι 20 γλώσσες Και οι 20 γλώσσες Και οι 20 γλώσσες Και οι 20 γλώσσες Αγγλικά, Γαλλικά, Γερµανικά Γαλλικά Ελεγκτικό Συνέδριο Οικονοµική & Κοινωνική Επιτροπή Επιτροπή των Περιφερειών Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα Αγγλικά, Γαλλικά, Γερµανικά Και οι 20 γλώσσες Και οι 20 γλώσσες Αγγλικά ∆ιαδικασία πρόσληψης Οι υπηρεσίες διερµηνείας της Ευρωπαϊκής Ένωσης απασχολούν τόσο µόνιµους διερµηνείς όσο και διαπιστευµένους ελεύθερους επαγγελµατίες (accredited freelance interpreters). Για τους µόνιµους διερµηνείς, κάθε µία από τις τρεις υπηρεσίες διερµηνείας (του Κοινοβουλίου, της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και του ∆ικαστηρίου) διεξάγει ανοιχτό διαγωνισµό κάθε φορά που χρειάζονται µόνιµοι διερµηνείς. Ο διαγωνισµός οργανώνεται από το Ευρωπαϊκό Γραφείο Επιλογής Προσωπικού. Όσον αφορά στους ελεύθερους επαγγελµατίες, οι οποίοι καλούνται σε συγκεκριµένες αποστολές και δεν αποτελούν µόνιµο προσωπικό της ΕΕ, διεξάγονται «διοργανικά τεστ διαπίστευσης» (inter-institutional accreditation tests) και από τις τρεις υπηρεσίες διερµηνείας της ΕΕ. Οι εξετάσεις αυτές παρέχουν στους διερµηνείς διαπίστευση να εργαστούν ως ελεύθεροι επαγγελµατίες για την ΕΕ, χωρίς να υπάρχουν προαπαιτούµενα σχετικά µε την εθνικότητα ή συγκεκριµένους γλωσσικούς συνδυασµούς (όλες οι γλώσσες παγκοσµίως είναι επιλέξιµες). Για να µπορεί κανείς να συµµετάσχει σε µια τέτοια εξέταση, πρέπει 124 Φωτεινή Αποστόλου να πληροί έναν από τους παρακάτω όρους: να έχει αναγνωρισµένο πανεπιστηµιακό πτυχίο στη διερµηνεία, να έχει αναγνωρισµένο πανεπιστηµιακό πτυχίο σε οποιοδήποτε αντικείµενο και µεταπτυχιακό δίπλωµα στη διερµηνεία συνεδρίων ή να έχει αναγνωρισµένο πανεπιστηµιακό πτυχίο σε οποιοδήποτε αντικείµενο και τεκµηριωµένη εµπειρία στη διαδοχική και την ταυτόχρονη διερµηνεία συνεδρίων. Η εξέταση διεξάγεται από µια οµάδα επαγγελµατιών διερµηνέων από τις τρεις υπηρεσίες διερµηνείας της ΕΕ. Αυτή η διαπίστευση, εκτός από το ότι επιτρέπει έναν διερµηνέα να εργαστεί για την ΕΕ, αποτελεί επίσης και απόδειξη των ικανοτήτων του διερµηνέα στους γλωσσικούς συνδυασµούς στους οποίους εξετάστηκε.11 Εκπαιδευτική υποστήριξη Η ΕΕ δεν παρέχει απλώς υπηρεσίες διερµηνείας για τις συνεδριάσεις και τις αποστολές της· ενισχύοντας την παραπάνω πολιτική της πολυγλωσσίας και το σεβασµό στη γλωσσική πολυµορφία της Ένωσης, προωθεί το επάγγελµα του διερµηνέα παρέχοντας υποστήριξη σε πανεπιστηµιακά προγράµµατα για διερµηνείς όχι µόνο σε ευρωπαϊκές χώρες (µεταξύ αυτών και τρίτες χώρες), αλλά επίσης και στην Αφρική «για να βοηθήσει στην ανάπτυξη ενός δικτύου αφρικανών διερµηνέων για περισσότερες και πιο συχνές συναντήσεις των θεσµικών οργάνων», όπως τονίζει ο Marco Benedetti. Για το σκοπό αυτό δηµιουργήθηκε µια ειδική υπηρεσία πανεπιστηµιακής υποστήριξης, τόσο οικονοµικής, µέσω της παροχής επιχορηγήσεων, όσο και υλικής, µέσω του προγράµµατος παιδαγωγικής βοήθειας. Η οικονοµική ενίσχυση παρέχεται από τις Γενικής ∆ιευθύνσεις ∆ιερµηνείας του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και της Ευρωπαϊκής Επιτροπής µε σκοπό τη συγχρηµατοδότηση δράσεων που αποσκοπούν στην προώθηση µεταπτυχιακών προγραµµάτων στη διερµηνεία συνεδρίων» (http://ec.europa.eu/dgs/scic/cooperation-with-universities/ training-grants/index_en.htm). Η παιδαγωγική βοήθεια περιλαµβάνει «την αποστολή έµπειρων διερµηνέων σε πανεπιστήµια για τη βελτίωση της εκπαίδευσης· την αποστολή διερµηνέων για συµµετοχή σε εξεταστικές επιτροπές· την παροχή εκπαιδευτικών µέσων […], π.χ. βιντεοκασέτες, εγχειρίδια· την οργάνωση εκπαιδευτικών επισκέψεων από πανεπιστήµια στη Γ∆ ∆ιερµηνείας» (http://ec.europa.eu/dgs/scic/cooperation-with-universities/pedagogical-assistance/index_en.htm). Επιπλέον, η ΕΕ παρέχει περαιτέρω κατάρτιση για τους διερµηνείς της, όπως εξηγεί η Alison Graves από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο στο άρθρο της: «Για να εκπληρώσουµε την αποστολή µας, που είναι να παρέχουµε υψηλής ποιότητας διερµηνεία για όλες τις συνεδριάσεις του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου (ΕΚ) και τα άλλα θεσµικά όργανα και οργανισµούς που καλύπτουµε και λαµβάνοντας υπόψη το γεγονός ότι το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο είναι ίσως ο πλέον πολύγλωσσος από όλους τους διεθνείς οργανισµούς, […] η περαιτέρω κατάρτιση για τους διερµηνείς είναι ο µόνος τρόπος για να παραµείνει κανείς ενηµερωµένος και να διασφαλίσει 11 Για περισσότερες πληροφορίες, βλέπε http://europa.eu/interpretation/ accreditation_ en.htmand http://ec.europa.eu/dgs/scic/become-an-interpreter/interpret-for-dg-interpretation /index_en.htm. Εισαγωγή: H διερµηνεία και η µετάφραση στην Ευρωπαϊκή Ένωση 125 τη διατήρηση του επιπέδου των υπηρεσιών µας στο υψηλό επίπεδο που έχουν µάθει να προσδοκούν και να απαιτούν οι πελάτες µας». Η Ευρωπαϊκή Ένωση (Γενική ∆ιεύθυνση ∆ιερµηνείας και Συνεδρίων του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και Γενική ∆ιεύθυνση ∆ιερµηνείας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής) έχει επίσης προχωρήσει ένα βήµα παραπέρα και παρέχει το πλαίσιο για ένα µεταπτυχιακό πρόγραµµα σπουδών σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Το πρόγραµµα, γνωστό ως EMCI (European Masters in Conference Interpreting – Ευρωπαϊκό Μάστερ στη ∆ιερµηνεία Συνεδρίων), ξεκίνησε το 1997 µετά τον εντοπισµό «µιας έλλειψης διερµηνέων συνεδρίων µε υψηλά προσόντα για γλωσσικούς συνδυασµούς που περιλαµβάνουν λιγότερο ευρέως χρησιµοποιούµενες και λιγότερο διδασκόµενες γλώσσες», όπως πληροφορούµαστε από τον ιστότοπο του προγράµµατος (http:// www.emcinterpreting.org/ whatis.php). Το πρόγραµµα παρέχει «ένα βασικό πρόγραµµα σπουδών για την εκπαίδευση των διερµηνέων σε µεταπτυχιακό επίπεδο σε όλα τα συµµετέχοντα ιδρύµατα […]. Τα συνεργαζόµενα ιδρύµατα επιδιώκουν µια κοινή πολιτική για την επιλογή και αξιολόγηση των φοιτητών και δεσµεύονται για τη διατήρηση της ποιότητας καθώς κα τακτικές αναθεωρήσεις του προγράµµατος ώστε να προσαρµόζεται στις µεταβαλλόµενες ανάγκες και νέες εξελίξεις». Το πρόγραµµα έχει προσφέρει πολύτιµο υλικό για την εκπαίδευση και την κατάρτιση διερµηνέων όχι µόνο στα συµµετέχοντα ιδρύµατα,12 αλλά και σε άλλα ιδρύµατα που δεν περιλαµβάνονται στο πρόγραµµα αλλά αποφασίζουν να ακολουθήσουν τις βασικές κατευθυντήριες γραµµές του προγράµµατος. ∆ιερµηνεία και ανθρώπινα δικαιώµατα Η Ευρωπαϊκή Ένωση, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, οδηγεί την πολυγλωσσία πέρα από την εκµάθηση γλωσσών, διότι «το γλωσσικό ζήτηµα σήµερα έχει αποκτήσει και µια διάσταση που αφορά στα δικαιώµατα και όχι µόνο στις γλώσσες», όπως δηλώνει ο Benedetti. Η Ένωση έχει δηµιουργήσει οµάδες εργασίας που αποτελούνται από εµπειρογνώµονες σε διαφορετικούς τοµείς, για να σχολιάσουν την τρέχουσα κατάσταση σε σχέση µε τις υπηρεσίες µετάφρασης και διερµηνείας για µετανάστες και πρόσφυγες, τους νοµικούς ή νοµοµαθείς διερµηνείς στα κράτη µέλη και πέρα από τα σύνορα της ΕΕ,13 πιθανές λύσεις και Τα συµµετέχοντα ιδρύµατα περιλαµβάνουν: ITAT, Karl-Franzens-Universität, Γκρατζ, Αυστρία· Artesis Hogeschool, Αµβέρσα, Βέλγιο· Charles University, Πράγα, ∆ηµοκρατία της Τσεχίας· CBS, Copenhagen Business School, Κοπεγχάγη, ∆ανία· Turku University, Τούρκου, Φινλανδία· ESIT, Université de la Sorbonne Nouvelle, Παρίσι, Γαλλία· FTSK, Johannes Gutenberg Universität, Μάινζ, Γερµανία· Eötvös Loránd University (Elte), Βουδαπέστη, Ουγγαρία· SSLMIT, Università degli studi di Trieste, Τεργέστη, Ιταλία· University of Warsaw, Βαρσοβία, Πολωνία· Faculdade de Letras da Universidade de Lisboa, Λισσαβώνα, Πορτογαλία· Facultatea de Litere, Universitatea “Babeş-Bolyai”, Κλουζ-Ναπόκα, Ρουµανία· Faculty of Arts, University of Ljubljana, Λιουµπλιάνα, Σλοβενία· Universidad de la Laguna, Λα Λαγκούνα, Ισπανία; TÖI, Stockholms Universitet, Στοκχόλµη, Σουηδία· ETI, Université de Genève, Γενεύη, Ελβετία· Boğaziçi University, Κωνσταντινούπολη, Τουρκία· University of Westminster, Λονδίνο, Ηνωµένο Βασίλειο. 13 Ο όρος legal interpreting αποδίδεται από το ∆ικαστήριο της ΕΕ και µε τους δύο τρόπους. 12 126 Φωτεινή Αποστόλου ελλείµµατα, βελτίωση της κατάρτισης για τη διερµηνεία σε δηµόσιες υπηρεσίες και µελλοντικές προοπτικές. Η Οδηγία 2010/64/ΕΕ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συµβουλίου της 20ης Οκτωβρίου 2010 σχετικά µε το δικαίωµα σε διερµηνεία και µετάφραση κατά την ποινική διαδικασία για το δικαίωµα στη διερµηνεία και τη µετάφραση αποτελεί απόδειξη της συνεχούς προσπάθειας για βελτίωση των γλωσσικών υπηρεσιών που παρέχονται σε άτοµα που αντιµετωπίζουν γλωσσικούς φραγµούς. Όπως δηλώνει και πάλι ο Benedetti: «Ο σηµαντικότερος τοµέας όπου τα γλωσσικά επαγγέλµατα γενικότερα και η διερµηνεία ειδικότερα οδηγούν τις εξελίξεις είναι η διερµηνεία δικαστηρίων». Για το σκοπό αυτό η EULITA, η Ευρωπαϊκή Ένωση Νοµικών ∆ιερµηνέων και Μεταφραστών, που ιδρύθηκε το Νοέµβριο του 2009, στοχεύει στη «συµβολή σε δραστηριότητες που σκοπεύουν στην επίτευξη προδιαγραφών υψηλής ποιότητας για τις υπηρεσίες διερµηνείας σε δικαστικές υποθέσεις» και «στην εναρµόνιση της κατάστασης σχετικά µε τις υπηρεσίες νοµικής διερµηνείας και µετάφρασης» στα κράτη µέλη της ΕΕ, όπως µας πληροφορεί η Liese Katschinka, Πρόεδρος της EULITA, στο άρθρο της µε τίτλο «∆ιερµηνεία και ανθρώπινα δικαιώµατα» [Interpreting and Human Rights]. Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης, Ελλάδα Βιβλιογραφία Ammon, Ulrich. “Language Conflicts in the European Union: On finding a Politically Acceptable and Practicable Solution for EU Institutions that Satisfies Diverging Interests”. International Journal of Applied Linguistics 16.3 (2006): 319-338. Bourdieu, Pierre. Γλώσσα και συµβολική εξουσία. Μετ. Κική Καψαµπέλη. Αθήνα: Ινστιτούτο του βιβλίου – Α. Καρδαµίτσα, 1999. Directorate General for Interpretation. “What We Do” <http://scic.ec.europa.eu/europa/ jcms/c_6636/what-we-do> (last accessed August 2011). Fischer, Màrta. “Language (Policy), Translation and Terminology in the European Union”. Terminology in Everyday Life. Ed. Marcel Thelen and Frieda Steurs. Amsterdam and Philadelphia: John Benjamins, 2010. 21-34. Fishman, Joshua. “The New Linguistic Order”. Foreign Policy 113 (Winter 1989-99): 2640. Gazzola, Michele. “Managing Multilingualism in the European Union: Language Policy Evaluation for the European Parliament”. Language Policy 5 (2006): 393-417. Heynold, Christian. “Interpreting at the European Commission”. Teaching Translation and Interpreting 2. Ed. Cay Dollerup and Annette Lindegaard. Amsterdam and Philadelphia: John Benjamins, 1994. 11-18. Interpreting for Europe <http://www.facebook.com/pages/Interpreting-for-Europe/ Εισαγωγή: H διερµηνεία και η µετάφραση στην Ευρωπαϊκή Ένωση 127 173122606407> (last accessed August 2011). Καβάφης, Κ. Π. «Για τον Αµµόνη, που πέθανε 29 ετών, στα 610». Ποιήµατα. Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη,2011. 105. Κανονισµός αριθ. 1 περί καθορισµού του γλωσσικού καθεστώτος της Ευρωπαϊκής Οικονοµικής Κοινότητος. Official Journal L.17 (6.10.1958) <http://eur-lex.europa. eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:32010R1257:EL:HTML>. Koskinen, Kaisa. Translating Institutions: An Ethnographic Study of EU Translation. Manchester: St Jerome, 2008. «Οδηγός για τη σύνταξη, τη µετάφραση και την αναθεώρηση των νοµικών πράξεων και λοιπών εγγράφων της Ευρωπαϊκής Ένωσης στα ελληνικά» <http://ec.europa.eu/ translation/greek/guidelines/documents/styleguide_greek_dgt_el.pdf>. «Πολυγλωσσία: Πλεονέκτηµα για την Ευρώπη και κοινή δέσµευση» Ανακοίνωση της Επιτροπής προς το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το Συµβούλιο, την Ευρωπαϊκή Οικονοµική και Κοινωνική Επιτροπή και την Επιτροπή των Περιφερειών. 2008 <http://ec.europa.eu/languages/documents/2008_0566_el.pdf>. Προεδρικό ∆ιάταγµα 90/2008. Εφηµερίς της Κυβερνήσεως της Ελληνικής ∆ηµοκρατίας A. 138 (11 Ιουλίου 2008). SCICNet Home <http://scic.ec.europa.eu/scicnet/jcms/jop_5003/home> (last accessed August 2011). Wilson, Barry. “The Translation Service in the European Parliament”. Crossing Barriers and Bridging Cultures: The Challenges of Multilingual Translation for the European Union. Ed. Arturo Tosi. Clevedon: Multilingual Matters Ltd, 2003