Academia.edu no longer supports Internet Explorer.
To browse Academia.edu and the wider internet faster and more securely, please take a few seconds to upgrade your browser.
Anadolu Arkeolojisine Katkılar: 65. Yaşında Abdullah Yaylalı’ya Sunulan Yazılar (2006)
Anadolu Arkeolojisine Katkılar: 65. Yaşında Abdullah Yaylalı’ya Sunulan Yazılar (2006)
Turan TakaogluRelated Papers
2019 •
Özet KonyaMüzeciliihakkndabugünekadarçeitliçalmalaryaplmtr.BuçalmalardaKonya ÂsârAtîkaMüzesiveKonyaMüzeciliihakkndaönemlibilgilerverilmektedir.Buçalmalar danbazlarndaKonyaÂsârAtîkaMüzesi’ninkurulutarihi1901veya1902olarakgösteril mektedir.AncakmüzeninkuruluunugerçekletirenKonyaValisiAvlonyalFeritPaatarafn dandüzenlenenyazmalarvemüzeyeaitkitabelerincelendiinde müzeninkurulutarihinin1899olduuaçkçagörülmektedir. KonyamüzeliinintemelinioluturanKonyaÂsârAtîkaMüzesi’ninkuruluuileilgilibilgiler veAnadolu’daçeitlivilayetlerdeaçlanmüzelerdeerlendirildiinde,Anadolu’nun ilkArkeolojiMüzesi’nin1899ylndaKonya’dakurulmuolduurahatlklasöylenebilir. AnahtarKelimeler Konya,ÂsârAtîkaMüzesi,AvlonyalFeritPaa,ArkeolojiMüzesi,1899 THEFIRSTANCIENTMONUMENTS(ARCHEOLOGY)MUSEUMOFANATOLIA:THE FOUNDATIONOFKONYAASARIATKAMUSEUM Summary Uptopresent,alotofresearcheshavedoneaboutKonyamuseums.Bythecourtesyofthe researches,wehavereallyimportantinformationaboutKonyaÂsârAtîkaMuseumandthe historyoftheKonyamuseums.Someoftheresearchesshowthat,KonyaÂsâratîkaMuseum wasfoundedin1901or1902byGovernerofKonyaAvlonyalFeritPasha.However,whenwe consideredsomedocumentswhichwaswrittenbyFeritPashaandtheinscriptionofthe museumwenoticedthatthemuseumwasundoubtedlyfoundedin1899.Ifyouinvestigateother museumsinanothercitiesandcomparetheirfoundationdateswithKonyaÂsârAtîka Museum’syoucanrealisethat,Anatolia’sfirstArcheologyMuseumwasfoundedinKonyain 1899.Also,KonyaÂsâratîkaMuseumpavedthewayforfoundationofothermuseumsin Konya. KeyWords Konya,ÂsârAtîkaMuseum,AvlonyalFeritPasha,ArcheologyMuseum,1899
2019 •
2019 •
Çelebi Dergisi / 9. Sayı
Türk Tarih Tezi’nin Anadolu Arkeolojisi’nin Gelişmesi Açısından Önemi2022 •
Özgürlüklerini yeniden kazanan Anadolu halkının eğitim ve kültür alanında eksikleri olduğunu bilen Atatürk bu konulara en az ekonomi ve güvenlik kadar önem vermiştir. Bu nedenle de tarih, arkeoloji gibi sosyal bilim alanları ile yakından ilgilenmiş ve bu dallarda bilimin önemine değinerek yeni bir yol açmıştır. Tıpkı Roma imparatorlarının soylarını ünlü ozan Homeros’un destanlarına konu olan Troya’ya dayandırmak istemeleri gibi Atatürk de Türklerin kim olduklarının araştırılmasını ve soylarının Anadolu topraklarında araştırılması gerektiğini düşünmüştür. Silahla kazanılan özgürlüğün ancak kültürel bellek ve eğitim ile kalıcı olabileceğinin farkında olan Atatürk, başlattığı eğitim seferberliği ile kısa sürede büyük yol almıştır. Gençlik dönemlerinden itibaren güçlü bir tarih bilincine sahip olan Atatürk, tarih alanında üst düzey okumalar yapmıştır. Kendisini başarıya götüren ise edindiği tarih bilincidir.
!
!
!
!
!
Anadolu!Arkeolojisine!Katkılar:!
65.!Yaşında!Abdullah!Yaylalı’ya!Sunulan!Yazılar!
!
!
!
!
!
!
Yayına&Hazırlayan&
Turan!Takaoğlu!
!
!
!
Istanbul:&Hitit&Color&
2006
&
!
!
!
!
!
!
İçindekiler!
Önsöz&
&
Giriş&
&
Prof.&Dr.&Abdullah&Yaylalı&
&
Tabula&Gratulatoria&
&
Serap&Yaylalı&
!!!!!!Muğla!Prehistoryası:!Paleolitik!Dönemden!Erken!Tunç!Çağı!Sonuna!Kadar……………..&
&
1&
Semih&Güneri&
&
!!!!!!On!the!Problems!of!the!Late!Karaz!Culture!Settlements!at!Sos!Höyük................................!.!!!!!
21&
Nurettin&Öztürk&
&&&&&&Kars/Digor!Buluntusu!Sarmal!Bezekli!bir!Karaz!Çömleği………………………………..&
37&
&
Oktay&Belli&
&
&&&&&&&Van/Yoncatepe!Sarayı’nda!Bulunan!Çekiç!Başlı!Demir!Savaş!Baltaları…………………...!
42&
Oktay&Belli&
&
!!!!!!!Kuzeydoğu!Anadolu!Bölgesi’nde!Erken!Demir!Çağı’na!ait!Devetaşı!Kalesi!ve!Nekropolü...&
63&
Altan&Çilingiroğlu&
&
!!!!!!!Ayanis!Urartu!Tapınağının!Mülkleri.....................................................................................!
75&
Hanifi&Biber&
&
&&&&&&&Van/Kalecik!Urartu!Nekropolü!Ka.!10!Mezarı!Demir!Buluntuları.......................................&
80&
Rafet&Çavuşoğlu&
&
!!!!!!!Zernaki!Tepe!Urartu!Kaya!Mezarları.....................................................................................!
89&
Mehmet&Karaosmanoğlu&
&
!!!!!!!Muş/Bulanık!Buluntusu!Urartu!Mobilya!Aksamları............................................................&
98&
Adnan&Diler&
&
&&&&&&Pedasa!Geç!Protogeometrik!Tümülüsü!ve!Leleglerde!Ölü!İnancı……………………………& 109&
Suat&Ateşlier&
&
&&&&&&A!Phrygian!Temple!Model!from!Daskyleion………………………………………………...&
132&
Heidemarie&Koch&
&
!!!!!!!!Lydische!Armreifen................................................................................................................!
155&
Georg&Petzl&
&
!!!!!!!Ehrenbeschluss!des!Ionischen!Bundes!für!Hippostratos!aus!Milet:!ein!Fragment!!
&
!!!!!!!der!Stele!von!Chios!(SEG!35,!926)..........................................................................................& 166&
Guntram&Koch&
&
!!!!!!!Drei!Grabreliefs!in!Hama........................................................................................................& 173&
Cevat&Başaran&
&
&&&&&&Parion:!Karanlıktan!Gün!Işığına……………………………………………………………&
185&
&
&
Veysel&Tolun&
&&&&&&Assos!Nekropolünden!Klasik!Dönem!Terracotta!Atlı!Heylekcikler………………………….&
&
201&
Nurettin&Koçhan&
&
!!!!!!!Kyzikos’tan!iki!Hellenistik!Heykeltraşlık!eser.........................................................................& 207&
Emre&Ögül&Öncü&
&
!!!!!!!Alabanda’da!Bulunan!bir!Taş!Mezar!Kapısı...........................................................................& 213&
Emin&Yener&ve&Gülay&Uluışık&
&
!!!!!!!Alabanda’dan!bir!Hellenistik!Kadın!Heykeli..........................................................................&
219&
Fatma&Bağdatlı&
&
&&&&&&Alabanda!Sikkelerinde!Apollon!Isothimos……………………………………………………& 225&
Vedat&Keleş&
&
&&&&&“Athena!Nikephoros”!Betimli!bir!Bergama!Sikkesi!Üzerine!Gözlemler……………...............&
232&
Ali&Yalçın&Tavukçu&
&
&&&&&&Amisos’tan!bir!Grup!Helenistik!Sikke..………………………………………………………& 237&
Aslı&Saraçoğlu&
&
!!!!!!M.Ö.!İkinci!Yüzyıl!!Heykeltraşlığında!Bergama!ve!Rodos!Bağlantısı....................................&
244&
Musa&Tombul&
&
!!!!!!!Troas!Bölgesi!Hellenistik!ve!Roma!Dönemi!Taş!Kapları……………………………………!
254&
Turan&Takaoğlu&
&
&&&&&New!Light!on!the!Origins!of!Eastern!Sigillata!B!Ware………………………………………&
263&
Taner&Korkut&
&
!!!!!!!Ein!bisher!vergessener!Torso!aus!Attaleia!im!DiskophoroskTypus!des!Polyklets..................!
271&
Ramazan&Özgan&
&
&&&&&&&İki!Adet!İmparator!Portresi…………………………………………………….....................& 279&
Korkmaz&Meral&
&
!!!!!!Bithynia!Bölgesinden!Roma!Dönemi!bir!Aslan!Heykeli..........................................................& 294&
Celal&Şimşek&
&
!!!!!!!Laodikeia!ad!Lycum’da!Menorahlı!bir!Haç!Betimi………………………………………….&
299&
Helmut&Engelmann&ve&Taner&Korkut&
&
&&&&&&&&Eine!Inschrift!aus!Patara........................................................................................................& 307&
Birol&Can&
&
!!!!!!!Erken!Roma!Dönemi!Kıvrıkdal!(Ranke)!Bezemelerinde!Hellenistik!Etkiler………………..&
313&
Hamza&Gündoğdu&
&
!!!!!!!Tokat!Paşa!Hanında!Kabartmalı!bir!Hayvan!Sembolizmi......................................................! 329&
Ahmet&Ali&Bayhan&
&
&&&&&&&Ağrı!Bölgesinden!bir!Osmanlı!Dönemi!Kantarı…………………………………………….!
335&
&
&
&
&
Mustafa&Kemal&Şahin&
!!!!!!!!Mazgirt!Elti!Hatun!Camisi,!Türbesi!ve!Çoban!Dede!Türbesi!Üzerine!Gözlemler................!
&
345&
Aynur&Civelek&
&
&&&&&&&Antik!Çağdan!Günümüze!Aydın!ve!Yöresinde!Seramik!Üretimi..........................................&
365&
Erdal&Korkmaz&
&
&&&&&&&&Kültür!ve!Tabiat!Varlıklarının!Korunması!Bilinci!ve!Türkiye…………………………….&
372&
!
&
Ö nsö z
1960’lı& yıllar& Türkiye& Üniversitelerinde& Arkeoloji& biliminin& ve& öğreniminin& şaha& kalktığı,&
henüz& yeni& başlayan,& merkezi& sistem& seçme& yerleştirme& sınavlarının& her& Üniversite& ve&
onların&Fakültelerinin&özgür&iradeleri&ile&öğrenci&aldıkları&bir&mutlu&dönemdi.&1960’lı&yılların&
öğrencileri,& öğretim& üyeleri,& Mustafa& Kemal& Atatürk’ün& Kültür,& okumak,& anlamak,&
görebildiğinden& anlam& çıkarmak,& etkilenmek,& düşünmek,& zekayı& eğitmektir;& büyük&
değişlerinden& ve& 1961& Anayasasının& verdiği& demokratik& özgürlüklerden& yola& çıkarak& ikinci&
Cumhuriyet& aydınlanmasında& büyük& görevler& üstlendiler.& İşte& 1960h1970’li& yıllar& içeriğinde&
Arkeoloji&bilimi&de&yine&Ulu&Önderin&arzuladığı&büyük&atılımı&bu&yıllarda&gerçekleştirebildi.&
Bu& Gelişimin& kökeninde& iki& Üniversite& vardı.& Bunlar& Ankara& ve& İstanbul& Üniversiteleri& ve&
onları& alanlarında& idol& olmuş& Hocaları& Ord.& Prof.& Dr.& Ekrem& Akurgal,& Ord.& Prof.& Dr.& Arif&
Müfit&Mansel,&Prof.&Dr.&TahsinhNimet&Özgüç’ler,&Prof.&Dr.&Bahadır&Alkım,&Prof.&Dr.&Jale&İnan&
ve&Arkeoloji&kürsülerine&yan&dal&olarak&yardım&eden&LatinhYunan&Filolojileri,&Hitit&ve&Sümer&
dillerini& inceleyen& kürsüler.& Bilimdeki& dinamik& yapılanma& arzusu& ve& sevgisihidealizmi,&
öğrenci& ve& öğretim& üyelerinin& orta& amacı& olarak& bu& dönemde& kristalleşti& ve& yetişen& genç&
arkeologlar& ülkemizin& birçok& yörelerinde& meslekten& olmayanların& yönetimindeki& müzelere&
önce&asistan&sonra&müdür&olarak&görev&yaptılar&ve&Atatürk’ün&arzuladığı&ve&üzerine&titrediği&
kültür& işlerimize& sahip& çıktılar,& bugün& ulaşılan& yüksek& düzeye& getirme& başarısını& ortaya&
koydular.& Abdullah& Yaylalı& da& işte& bu& dönemin& bir& genci& olarak& bu& arkeoloji& devriminde&
yerini&aldı.&&
&
Sevgili& meslektaşım,& kardeşim& Abdullah& Yaylalı& Konya’nın& Cihanbeyli& kasabasında& doğdu,&
ama& kendisi& hep& ben& Altınekin’liyim,& köyüm& orasıdır,& ben& oralıyım& der& her& zaman.& İlk& orta&
ve& lise& eğitimini& kasabasında& ve& daha& sonra& Konya’da& tamamlayan& Abdullah& Yaylalı& hangi&
dürtü& ile& hareket& ettiği& bilinmez& bir& seçim& ile& Ekrem& Akurgal’ın& yönetimindeki& Ankara&
Üniversitesi& Dil& ve& TarihhCoğrafya& Fakültesinde& Klasik& Arkeoloji& ve& Çağdaş& Anadolu&
Arkeolojisi& kürsüsünde& öğrenimine& başladı.& Yıllar& 1959h1964& idi.& Arkeolojinin& yavaşta& olsa&
Türk& Halkı& tarafından& tanınmaya,& meraklarını& uyandırmaya& başladığı& zamanlardı.& Daha&
henüz& ülkenin& kültür& varlıklarının& tüm& bilindiği,& envanterleri& yapıldığı& dönem& değildi.& Her&
şey& İstanbul’da& toplanan& 40& kişilik& bir;& Gayri& Menkul& Eski& Eserler& Yüksek& Kurulu;& koruma&
kurulu& ve& kimi& zaman& Başbakanlığa& bağlı& kimi& zaman& Milli& Eğitim& Bakanlığı& bünyesinde&
olan& ve& Asarhı& Atika& yasası& ile& idare& edilen& bir& Eski& Eserler& ve& Müzeler& Genel& Müdürlüğü&
dönemi& ile& yaşanan& bir& süreçti& bizlerin& ve& Abdullah& Yaylalı’nın& meslekteki& ilk& yılları.& Yeni&
Üniversitelerin&açılması&için&bir&ön&hazırlık&döneminin&planlı&programlı&yapıldığı&yıllar&olan&
1961h1970& arası,& gereksinim& duyulan& dallarda& genç& bilim& adamlarının& yurtdışında& doktora&
öğrenimi& yapmaları& gündeme& gelince,& Arkeoloji& kürsüleri& ve& arkeologlarda& bu& olanaktan&
yararlandılar.& Mili& Eğitim& Bakanlığının& açtığı& sınavı& kazanan& Abdullah& Yaylalı& 1965& yılı&
içinde& o& zamanki& Federal& Almanya’ya& doktora& yapmak& üzere& gönderildi.& Göttingen&
Üniversitesinde& Prof.& Dr.& Rudolf& Horn’un& gözetiminde& Batı& Anadolu& topraklarında& büyük&
onur&gören&bir&tanrıçanın&kutsal&alanı&ile&ilgili&doktora&çalışmasını&başarı&ile&tamamladı.&Konu&
bugün& çalıştığı& üniversitenin& ve& yaşadığı& Aydın& kentinin& sınırları& içinde& yer& alan& Magnesia&
kentindeki& Artemis& tapınağı& ile& ilgili& Der! Fries! des! Artemisions! von! Magnesia! am! Maeander;&
konusu& idi,& yani& Artemis& tapınağının& mitolojik& konuları& içeren& üst& yapıdaki& plastik& friz&
levhaları.& 1971& yılında& başarı& ile& sonuçlanan& doktora& sınavı& sonrası& her& idealist& Türk&
arkeoloğu& gibi& o& da& ülkesine& 1972& yılında& geri& döner& ve& ilk& devlet& hizmeti& olarak& İzmir&
Arkeoloji& müzesine& asistan& tayin& edilir.& Sevgili& eşi,& can& hayat& arkadaşı& Serap’ı& da& İzmir&
müzesinde& tanır& ve& 30& yılı& aşkın& mutluluğun& temelleri& yine& tezinde& olduğu& gibi& Batı&
AnadoluhEge& topraklarında& atılır.& Evlenirler& bir& kızı& ve& daha& sonra& oğlu& olur.& Anadolu&
delikanlısı& olarak& Kemal& der& başka& bir& şey& demez,& ama& sonra& öğrenecektir& ki& erkek& çocuk&
misafirdir.& Şirin’in& tadına& sonra& varacaktır.& 1974& yılında& amacına& uygun& iş& olarak,& Milli&
Eğitim& Bakanlığı,& mecburi& hizmetini& Erzurum& Atatürk& Üniversitesine& verince,& çok& sevdiği&
hocalık,& öğreticilik& görevini& başarı& ile& beraberce& yurtdışında& doktora& yapan& arkadaşları& ile&
çok& başarılı& öğrenciler& yetiştirir.& Bugün& Erzurum& Atatürk& Üniversitesindeki& öğrencileri&
profesör,&doçent&olarak&görev&yapmaktadırlar.&Bu&olay&büyük&bir&övünç&kaynağıdır.&&
&
Akurgal& okulunun& Ankara’lı& üçüncü& kuşak& olan& bizler,& henüz& daha& öğrencilerini& profesör&
olarak&göremedik.&Ders&vermekten,&öğrencileri&ile&geziler&yapmaktan,&onların&yetişmesi&için&
her& türlü& özveride& bulunan& sevgili& kardeşim& Abdullah,& bu& özelliklerini& hiçbir& zaman&
bırakmadı& ve& öğretim& üyeliğinin& birinci& görevi& olan& insan& yetiştirme& uğruna& birçok& kez&
parlak&zekasının&ve&birikiminin&ortaya&koyacağı&yapıtlarını&vermede,&hep&insan&yanını&ortaya&
çıkardı.& 1979& yılında& beraberce& doçent& olduk.& Sınavlar& sırasında& bizde& kaldığı& süre& içinde&
onun&ironik&yanını&daha&yakından&tanıma&fırsatı&buldum.&O&sakin&görünümün&altında&kendi&
ile& dalga& geçen,& tanımları& ile& bizleri& güldüren& bir& insan& yatar.& & Tanışıklığımız& onunla& aynı&
yıllarda& okuduğumuz& sıralarda& ve& 1963& yılında& katıldığım& Yusuf& Boysal’ın& başkanlığındaki&
Teos& ve& Müsgebi& kazılarına& kadar& uzanır.& İlk& kazı& deneyimimi& onunla& beraber& yaşadım.&
Sakin& mizaçlı,& & kızmayan,& çelebi& bir& kişiliği& olan& bir& arkadaştır& o.& Karıncayı& incitmez.& Pipo&
içmeyi&sever.&Örf&ve&adetlerine&bağlı,&laik&düşüncenin&ve&özgür&bilimin&ve&düşünceden&ödün&
vermez&bir&arkadaştır.&Aynı&yıl&doçent&olduk,&daha&sonra&1988&yılında&o&zamanın&Milli&Eğitim&
Bakanı& olan& Avni& Akyol’un& yasama& koydurduğu& yasa& ile& 1988& yılında& profesörlüğe&
yükseltildik.& & Yaylalı& 1989h1998& yılları& arasında& Erdek& ilçesi& sınırlarında& yer& alan& Kyzikos&
antik& yerleşmesinde& kazı& ve& araştırmalarda& bulundu.& & Aydın& Adnan& Menderes& Üniversitesi&
gelişim& süreci& içinde& Erzurum’da& yetiştirdiği& öğrencilerine& kürsüsünü& bırakarak,& Aydın’da&
Fen/Edebiyat& Fakültesi& Dekanlık& görevi& ile& birlikte& Arkeoloji& bölümünü& kurdu.& Halen&
görevine& Bölüm& Başkanı& olarak& devam& etmektedir.& Şirin’i& Kemal’i& büyüdüler.& Biri& Diş&
Hekimi,& diğeri& biyomühendis& oldular.& 2008’de& bizimle& beraber& emekliliğe& doğru& yol& alan&
sevgili&arkadaşım,&meslektaşım&Abdullah&Yaylalı,&tanınması&gereken,&hep&iyilik&ve&sevgiden&
başka& düşüncesi& olmayan& çevresine& piposu& ile& hep& pozitif& enerji& salan& bir& fenomendir&
kendisi.&&
&
Sevgili&kardeşim&65.&yaş&günün&kutlu&olsun,&her&zaman&sevdiklerinle,&sana&saygı&duyanlarla&
beraber&ol.&&
&
Prof.&Dr.&A.Coşkun&Özgünel&&
Ankara,&Mart&2006&
&
!
Giriş!
Prof.&Dr.&Abdullah&Yaylalı’nın&65.&yaş&günü&dolayısıyla&hazırlanan&bu&armağan&kitabı& onun&
dostları,& meslektaşları& ve& öğrencileri& tarafından& kendisine& sunulan& Anadolu& arkeolojisi& ve&
kültür& tarihinin& değişik& yönlerine& ışık& tutan& çeşitli& bilimsel& yazılardan& oluşmaktadır.& Önsöz&
yazısıyla& bu& çalışmaya& katkısından& dolayı& Prof.& Dr.& Coşkun& Özgünel& hocamıza& teşekkür&
ederiz.& Bu& çalışmanın& hazırlanması& ve& yayınlanması& aşamalarında& Doç.& Dr.& Taner& Korkut,&
Muğla& Kültür& ve& Tabiat& Varlıklarını& Koruma& Kurulu& Başkanı& Erdal& Korkmaz& ve& Çanakkale&
Arkeoloji& Müzesi& arkeologlarından& Musa& Tombul& ve& Tevhit& Kekeç& önemli& katkı& ve& destek&
sağlamıştır.&Kitabın&basımı&için&maddi&desteğini&sunan&Orjin&Holding,&Ahmet&Ertegün,&İlhan&
Karavelioğlu,& Akfen& Holding& yönetim& kurulu& başkanı& Sayın& Hamdi& Akın’a& Anadolu&
arkeolojisine&yaptığı&bu&önemli&katkıdan&dolayı&teşekkürlerimizi&borçluyuz.&&
&
2006&yılı&adeta&Türk&arkeolojisinin&önemli&bir&kuşağını&temsil&eden&hocalarımızın&bir&çoğunun&
65.& yaş& gününe& denk& gelmesi& ile& birlikte& bu& özel& anları& ölümsüzleştirme& adına& armağan&
kitapları&hazırlanmasına&vesile&olmuştur.&Bu&bakımdan&bilimsel&makaleleri&ile&bu&kitaba&katkı&
sağlamak& isteyip& bunu& gerçekleştiremeyen& hocalarımız& ve& meslektaşlarımıza& da& ayrıca&
teşekkür&etmek&isterim.&
&
Abdullah& hocamız& mütevazi,& iyi& niyetli,& hoşgörülü& ve& insancıl& kimliği& yanı& sıra& etrafındaki&
dost& ve& öğrencilerine& sevgi& dolu& yaklaşımı& ile& öğrencileri& arasında& hep& bir& rol& model&
olmuştur.& Davranışlarını& örnek& alan& öğrencilerden& biri& olarak& beni& arkeolojiyi& bir& yaşam&
biçimi&olarak&seçme&konusunda&yüreklendirdiği&için&kendimi&hep&çok&şanslı&hissettiğimi&bu&
özel& fırsatla& ifade& etmek& isterim.& 65.& yaş& günü& dolayısıyla& hazırlanan& bu& armağan& kitabı&
vesilesiyle& bu& çalışmaya& bilimsel& makaleleri& ile& katkı& sağlayan& dostları,& meslektaşları& ve&
öğrencileri&adına&hocam&Prof.&Dr.&Abdullah&Yaylalı’ya&daha&nice&başarı&ve&sağlık&dolu&uzun&
yıllar&dilerim…&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
Turan&Takaoğlu&
Çanakkale,&Mart&2006&
&
&
Pro f. Dr. A b d ulla h Ya yla lı
Kişisel!
Doğum&yeri&ve&tarihi& &
Uzmanlık&alanı&
&
Yabancı&dil& &
&
Lisans& Eğitimi&
&
Doktora&
&
&
Doçentlik&
&
&
Profesörlük& &
&
:&5&Mayıs&1941!
:&Klasik&Arkeoloji&&
:&Almanca&ve&İngilizce&&
:&Ankara&Üniversitesi,&Dil&ve&TarihhCoğrafya&Fakültesi,&1964!
:&Göttingen&ÜniversitesihAlmanya,&1971!
:&Atatürk&Üniversitesi,&1979&
:&Atatürk&Üniversitesi,&1989&
Bilimsel!Çalışmaları!
●&1976&
&
Der!Fries!des!Artemisions!von!Magnesia!am!Mäander.&Istanbuler&Mittelungen,&&
Beiheft&15.&Tübingen:&E.&Wasmuth.!
●&1980&
“Die&hellenistischen&Grabstelen&von&Smyrna.”&Göttingen&Üniversitesi,&Almanya&
●&1986&& “Hellenistik&Devir&İzmir&Mezar&Stelleri.”&IX.!Türk!Tarih!Kongresi,&Ankara,&21h25&&
&
Eylül&1981,&Kongreye&Sunulan&Bildiriler&I.&Ankara:&Türk&Tarih&Kurumu,&473h482.&
●&1990&
&
&
“Kyzikos&1989&yılı&çalışmaları.”&XII.&Uluslararası&Kazı,&Araştırma&ve&Arkeometri&&
Sempozyumu,&28&Mayısh1&Haziran&1990&Ankara,&XII.!Kazı!Sonuçları!Toplantısı&II:&&
171h194.&&
●&1991&
“Eine&Grabstele&im&Museum&von&İzmir.”&Jale!İnan!Armağanı.!Festschrift!für!Jale!İnan.&&
N.&Başgelen&ve&N.&Lugal,&(Derl.)&İstanbul:&Arkeoloji&ve&Sanat&Yayınları,&&471h481.&
●&1991&
&
“Kyzikos&1990&Çalışmaları.”&XIII.&Uluslararası&Kazı,&Araştırma&ve&Arkeometri&&
Sempozyumu,&27h31&Mayıs&1991,&Çanakkale.&XIII.!Kazı!Sonuçları!Toplantısı&I:&205h26.&
●&1992&
&
&
“Kyzikos&arkeolojik&kazı&çalışmaları,&1991.”&XIV.&Uluslararası&Kazı,&Araştırma&ve&&
Arkeometri&Sempozyumu,&25h29&Mayıs,&1992,&Ankara.!XIV.!Kazı!Sonuçları!Toplantısı&&
II:&223h46.&
●&1993&& “Kyzikos&1992&kazı&çalışmaları.”&XV.&Uluslararası&Kazı,&Araştırma&ve&Arkeometri&&
&
Sempozyumu,&24h28&Mayıs&1993,&Ankara.!XV.!Kazı!Sonuçları!Toplantısı&I.&537h560.&
●&1994&
&
&
“1993&Kyzikos&kazı&etkinlikleri.”&XVI.&Uluslararası&Kazı,&Araştırma&ve&Arkeometri&&
Sempozyumu,&30&Mayısh3&Haziran&1990,&Ankara.!XVI.!Kazı!Sonuçları!Toplantısı&II:&&
107h130.&
&
●&1995&
&
“1994&Kyzikos&arkeolojik&kazısı.”&XVII.&Uluslararası&Kazı,&Araştırma&ve&Arkeometri&&
Sempozyumu,&27h31&Mayıs&1990,&Ankara.!XVII.!Kazı!Sonuçları!Toplantısı&II:&311h337.&
●&1996&
&
&
“Kyzikos&1995&arkeoloji&kazı&etkinlikleri.”&XVIII.&Uluslararası&Kazı,&Araştırma&ve&
Arkeometri&Sempozyumu,&27h31&Mayıs&1990.&Ankara!XVIII.!Kazı!Sonuçları!Toplantısı&
II:&409h430.&
●&1997&
“Kyzikos&1996&arkeolojik&kazıları.”&XVII.&Uluslararası&Kazı,&Araştırma&ve&
Arkeometri&Sempozyumu,&26h30&Mayıs&1990,&Ankara.!XIX.!Kazı!Sonuçları!Toplantısı&
II:&367h390.&
&
Yönettiği!Doktora!Tezleri!
● Nurettin&Koçhan.&1987.&Anadolu!Mimari!Bezekleri!I.!Hellenistik!Çağ!LotuskPalmet!ve!!
!!!!Yumurta!Dizisi.&Atatürk&Üniversitesi,&Erzurum.&
● Emel&Işık.&1988.&Lydia!Mezar!Stelleri.&Atatürk&Üniversitesi,&Erzurum.&
● Vecihi&Özkaya.&1992.&İ.Ö.!Erken!I.!Binde!Frig!Boyalı!Seramiği!DoğukBatı!Siyasal!ve!!
!!!!Kültürel!İlişkileri.&Atatürk&Üniversitesi,&Erzurum.&
● Neşe&Diler.&1996.&Anadolu!Girlandlı!Sunakları.&Atatürk&Üniversitesi,&Erzurum.
● Aslı&Saraçoğlu.&1997.&&Antakya!Yöresi!Mezar!Stelleri.&Atatürk&Üniversitesi,&Erzurum.&
Yönettiği!Yüksek!Lisans!Tezleri!
● Emel&Işık.&1982.&Çanakkale!Mezar!Steli.&Atatürk&Üniversitesi,&Erzurum.&
● Adnan&Diler.&1986.&Gökçeşeyh!Buluntuları!Işığında!Protomlu!Boynuz!Rhytonların!Kökeni!!
!!!!ve!Gelişimi.&Atatürk&Üniversitesi,&Erzurum.&
● Fatma&Mergan.&1987.&Erzurum!Müzesindeki!Boyalı!Çanak!Çömlekler.&Atatürk&Üniversitesi,&&
&&&&Erzurum.&
● Mustafa&Şahin.&1988.&Hermogenes!Sorunu.&Atatürk&Üniversitesi,&Erzurum.&
● Mesut&Güngör.&1989.&Stoaların!Kökeni.&Atatürk&Üniversitesi,&Erzurum.&
● Hilmi&Özkorucuklu.&1990.&Sinop!Mezar!Stelleri.&Atatürk&Üniversitesi,&Erzurum.&
● Filiz&Ekir.&1993.&Kyzikos!Mimari!Bezemeleri.&Atatürk&Üniversitesi,&Erzurum.&
● Aslı&Saraçoğlu.&1991.&Patara!Kandilleri.&Atatürk&Üniversitesi,&Erzurum.&
● Nurettin&Öztürk.&1994.&Kyzikos’da!“Metroon”!Olarak!tanımlanan!Yapı:!Mimarisi,!!
!!!!Bezemeleri!ve!Plastik!Eserleri.&Atatürk&Üniversitesi,&Erzurum.&
● Funda&Ölmez.&2000.&Tralleis!Nekropolünden!Bir!Mezar!ve!Buluntuları.&Adnan&Menderes&&
&&&&Üniversitesi,&Aydın.&
● Fatma&Bağdatlı.&2002.&Alabanda!Apollon!Isotimos!Tapınağı.&Adnan&Menderes&&
&&&&Üniversitesi,&Aydın.&
● Fatma&Yavuz.&2003.&Milas!Müzesinden!Hellenistik!Döneme!Ait!bir!Sunak.&Adnan&Menderes&&
&&&&Üniversitesi,&Aydın.&
Yürüttüğü!Bazı!Görevler!
● 1993h1994& Atatürk&Üniversitesi,&Fen/Edebiyat&Fakültesi,&Arkeoloji&ve&Sanat&Tarihi&Bölüm&&
&&&&
&
Başkanlığı.&&
● 1994h2006& Adnan&Menderes&Üniversitesi,&FenhEdebiyat&Fakültesi,&Arkeoloji&ve&Sanat&&
&&&&
&
Tarihi&Bölümü&Başkanlığı.&&
● 1994h2002& Adnan&Menderes&Üniversitesi,&FenhEdebiyat&Fakültesi&Dekanlığı.&&&
● 1996h2001& Adnan&Menderes&Üniversitesi,&Sosyal&Bilimler&Enstitüsü&Müdürlüğü&Vekaleti.&
!
Ta b ula G ra tula to ria
&
Adnan&Diler&
Gülay&Uluışık&
Serap&Yaylalı&
Ahmet&Ali&Bayhan&
Hamza&Gündoğdu&
Suat&Ateşlier!
Ali&Yalçın&Tavukçu&
Hanifi&Biber&
Tevhit&Kekeç&
Aliye&Öztan&
Hasan&Malay!
Taner&Korkut&
Altan&Çilingiroğlu&
Hayat&Erkanal&
Tomris&Bakır!
Antonio&Sagona&
Heidemarie&Koch!
Turan&Takaoğlu&
Armağan&Erkanal&
Helmut&Engelmann!
Ümit&Serdaroğlu!
Aslı&Saraçoğlu&
Hüseyin&Yurttaş&
Vedat&İdil!
Aynur&Civelek!
Korkmaz&Meral&
Vedat&Keleş!
Bilal&Söğüt&
Mehmet&Karaosmanoğlu&
Veysel&Tolun!
Birol&Can!
Mehmet&Önal!
Wolfgang&Neimeier!
Celal&Şimşek&
Murat&Aydaş!
Yusuf&Boysal!
Cengiz&Işık&
Musa&Tombul&
Zerrin&Köşklü&
Cevat&Başaran&
Mustafa&Büyükkolancı&
&
Claudia&Sagona&
Mustafa&Şahin&
!
Christine&BrunshÖzgan!
Mustafa&Kemal&Şahin!
!
Coşkun&Özgünel!
Mustafa&Yılmaz!
!
Elmar&Schwertheim&
Nurettin&Arslan!
&
Emin&Yener&
Nurettin&Koçhan!
!
Emre&Öğül&Öncü&
Nurettin&Öztürk&
!
Erdal&Korkmaz&
Oktay&Başak&
!
Erhan&Öztepe!
Oktay&Belli&
!
Ersin&Döğer&
Orhan&Bingöl&
!
Ertan&Küçükefe&
Rafet&Çavuşoğlu&
!
Fahri&Işık!
Ramazan&Özgan&
!
Fatma&Bağdatlı!
Renate&Rolle&
!
Georg&Petzl!
Sedat&Akkurnaz&
!
Guntram&Koch!
Semih&Güneri!
!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
Muğla&Prehistoryası:&Paleolitik&Dönemden&&
Erken&Tunç&Çağı&Sonuna&Kadar&
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
Serap!Yaylalı!
Adnan%Menderes%Üniversitesi%
Aydın!
!
Anadolu’nun!güneybatı!köşesindeki!Muğla!aynı!zamanda!Ege!Denizi!ile!Akdenizin!birleştiği!
köşede!yer!alır.!Burada!Muğla!bölgesinde!prehistorik!çağlara!ait!bilinen!en!erken!kültürleri,!
buluntu! merkezleriyle! birlikte! tanıtılmaya! çalışılacaktır.1! Konu! ile! ilgili! 19.! yüzyıl!
sonlarından!bugüne!kadar!yapılan!araştırma!ve!kazılar!ile!sonuçlarının!değerlendirileceği!bu!
çalışmada! Paleolitik! dönemden! Erken! Tunç! Çağı! sonuna,! yaklaşık! olarak! M.Ö.! 3.! bin! yılın!
sonlarına! kadar! yaşayan! kültürlerin! buluntuları! özetlenip! Muğla’nın! anılan! dönemlerine!
açıklık!getirilecektir!(Res.!1).!!
!
Milas&İlçesi&
Bafa! Gölü! çok! eskilere! gitmeyen! geçmişte! denizin! karaya! girinti! yaptığı! körfez! şeklindeydi!
ve! antik! çağlarda! Latmos! Körfezi! olarak! anılmaktaydı.! Ancak,! Büyük! Menderes! Nehri,!
yatağındaki! tektonik! oluğun! batı! kısmını! doldurup! önünü! kapatması! sonucunda! Latmos!
Körfezini! bugünkü! Bafa! Gölü’ne! (Çamiçi! Gölü)! dönüştürmüştür.2! Bafa! Gölünün! doğu! ve!
kuzeydoğusunda! yer! alan! Beşparmak! Dağlarının! Muğla! prehistoryası! bakımından! önemi,!
son! yıllarda! PeschlowXBindokat! 3! tarafından! dağların! göle! bakan! batı! tarafında! belirlenen,!
duvarlarında! boyalı! resimler! olan! mağara! ya! da! kaya! sığınaklarından! kaynaklanmaktadır.!
Bafa! Gölünün! kuzey! ve! kuzeydoğusu! ile! doğusunda! yoğunlaşan! mağara! ve! kaya!
sığınaklarının,!gölün!kuzeyinde!kalan!bir!kısmı!Aydın!İl!sınırları!içinde,!kuzeydoğu,!doğu!ve!
güneybatısında! olanları! ise! Muğla! İl! sınırları! içinde! kalmaktadır.! Mağara! ve! kaya!
sığınaklarının!hem!birbirlerine!yakın!olmaları!hem!de!AydınXMuğla!İl!sınırının!aralarından!
geçmesi!nedeniyle,!son!derece!dağlık!ve!dolaşılması!zor!olan!bu!alandaki!kaya!resimlerinden!
hangilerinin!Aydın,!hangilerinin!Muğla!İl!sınırları!içinde!kaldığını!belirlemek!zor!olmuştur.4!
!1/650.000!ölçekli!haritayı!hazırlayan!Harita!ve!Kadastro!Mühendisi!Sayın!!Mehmet!Ayhan’a!çok!
teşekkür!ederim.!!
2!Göney!1975:!52X53;!Sarıgül!1997:!99.!!
3!PeschlowXBindokat!1996:!5,!17X21,!Abb.14X18.!!!
4!1/25.000!lik!haritada!il,!ilçe!ve!köy!sınırları!belirtilmediğinden!kaya!resimlerinin!bulunduğu!noktalar,!
yakınındaki! yerleşim! birimi! ve! coğrafi! mevkii! adı! dikkate! alınarak,! bu! isimlerin! en! yakınındaki!
köyler! ve! ait! olduğu! ilçe! saptanmış,! daha! sonra! ilçe! kaymakamlığından! kaya! resimlerinin!
bulunduğu! noktanın! kendilerine! bağlı! köyün! sınırları! içinde! bulunup! bulunmadığı! sorulmuş! ve!
alınan!cevaba!göre!ilçesi!ve!dolayısıyla!ili!saptanmıştır.!Buna!göre;!Malkaya,!Damlıyurt,!Çatıntıdere,!
GöktepeXSöğütözü/Söğütdere,! Kanlıkovanlık,! Karakaya,! Eskiçavdar,! Bozalan,! Balıkkaya,! Karadere,!
Kovanalan,! Bağarcık,! Çamalan,! Kestanetaş! ve! Çörlenasar’ın! Aydın! il! sınırları! içinde! bulunduğu!
anlaşılmıştır.!Muğla!il!sınırları!içinde!bulunanlar!ise!Çayırlık,!Kapıkırı,!Kuletepe,!İsa!Mağarası!yanı,!
Pinarlık,!Yediler,!Kerdemelik,!Balıktaşı,!Kavaklıdere,!Kayabaşı,!GüneceXMezarlıkdere!buluntularıdır.!
1
Milas! İlçesi’nin! Pınarcık,! Kapıkırı,! Gölyaka,! Karahayıt,! Sakarkaya! Köyleri! çevresinde!
yoğunlaştığı! ve! gölün! doğu! yakasından! başlayıp,! yakın! doğusundaki! Sakarkaya’ya! doğru!
yayılarak!devam!ettiği!izlenebilmektedir.! 5!Prehistorik!yerleşim!yerleri!ise!dağ!yamaçlarının!
kıyıya!yakın!daha!alçak!kısımlarındadır.6!Boyalı!kaya!resimlerine!Kapıkırı!Yaylasında!Bizans!
Kulesi7! ve! Bizans! Manastırı! yanında,8! Karahayıtlı! Köyü! kuzeybatısında! Kerdemelik!
Mağarası’nda,9! Karahayıtlı! Köyü! kuzeydoğusunda! Balıktaş! Kayası/Odası’nda,10! Karahayıtlı!
Köyü! doğusunda! Kavaklıdere! Kayalığı’nda,11! Sakarkaya! Köyü! kuzeyinde! Kayabaşı!
Mağarası’nda,12! Kayabaşı! kuzeyinde! Çayırlık! Kayası’nda,13! Sakarkaya! Köyünde! Sakarkaya!
Kayalığı’nda14! rastlanılmıştır.! Bunlardan! Kerdemelik! Mağarası’ndaki! 15! resimlerde! insanlar!
tekli,! ikili,! üçlü! ve! dörtlü! olarak! topluluk! içinde! görülürler.! Tam! olarak! ne! yaptıkları!
anlaşılamayan,! insanların! şematik! üslupla! betimlendiği! bu! kaya! resimlerinde! önemli! olan,!
kompozisyonlarının! yani! anlatımlarının! algılanabilmesindedir.! Kaya! resimleri! arasında! en!
iyi! korunanlardan! birisi! olan! Balıktaş’daki,! dağın! yükseklerinden! düşen! büyük! bir! kayanın!
üzerine! yapılmıştır.! Bu! büyük! kaya! düştüğünde! iki! ucunun! alttaki! kayalar! üstüne!
oturmasıyla! oluşan! oda! görünümü! nedeniyle! Balıktaş! odası! olarak! da! anılmaktadır.! Kuzey!
yönü!kısmen,!güneyi!ise!tamamen!açık!olan!bu!bölümün!batı!duvarında!oturmak!için!uygun!
olan! seki! nedeniyle! burası! neredeyse! kült! odası! izlenimini! uyandırmaktadır.! Resimlerin!
yapıldığı! üstteki! kayanın! oda! içine! bakan! tarafındaki! niş! görünümlü! doğal! girintiler! insan!
figürleri,!insan!elleri!ve!çeşitli!bezeklerle!süslenmiştir.!Bunlar!arasında!iki!ayrı!nişte!yer!alan,!
iki! ayrı! ikilinin,! birbirine! sarılan! kadınXerkek! ile! anneXkız! ikilileri! olduğu! belirtilmektedir.16!
Ayrıca! üçlü! bitişik! eşkenar! dörtgen! dizisi,! çarpı,! artı,! zikzak! dizileri,! üst! üste! birbirinden!
ayrık!biçimde!sıralanmış!çok!sayıda!‘V’!ile!meander!dizisi!de!görülmektedir.!Yöredeki!boyalı!
kaya! resimlerinin! hemen! hepsinde! kırmızı! ve! tonları! ile! kızıl! kahverengi! kullanılmışken!
sadece! Balıktaş’da! kırmızı! ile! birlikte! sarı! da! kullanılmıştır.! Her! iki! rengin! de! Latmos’tan!
çıkan! demir! oksitten! elde! edildiği,! boya! maddelerinin! toz! haline! getirilip! sıvıyla!
karıştırılmasından!sonra!parmakla!veya!başka!bir!gereçle!sürüldüğü!anlaşılmıştır.17!!
Kavaklıdere! Kayalığı’ndaki18! resimlerde! de! insanlar! şematik! olarak! ve! toplu! halde!
betimlenmişlerdir.! Aynı! sahne! içinde! birbirine! paralel! üçlü! zikzaklar! dizisi! ile! tek! sıra!
halindeki!zikzaklar!dizisi!ve!el!ya!da!ayak!baskıları!vardır.19!Yan!yana!duran!kadın!ve!erkek!
! Peschlow! 1998:! 377X379,! Abb.4X5;! 1999:! 463X467,! Abb.3X12;! 2001:! 209X210,! Abb.1X8;! 2003:! 261X262,!
Abb.1,3X5;! 2005:! 255X256;! PeschlowXBindokat! 2005:! 5X81.! arka! kapak! içindeki! haritada! 18.no.lu!
merkezden!10.no.lu!merkezeXSakarkaya’ya!doğru!olan!yayılım.!
6!PeschlowXBindokat!2005:!76X77,!79.!!
7! PeschlowXBindokat! 2005,! arka! kapak! içindeki! haritada! 18no.lu! merkez.! Makale! içindeki! haritada!
“Kapıkırı!1”!olarak!gösterilmiştir.!
8! PeschlowXBindokat! 2005,! arka! kapak! içindeki! haritada! 17no.lu! merkez.! Makale! içindeki! haritada!
“Kapıkırı!2”!olarak!gösterilmiştir.!
9!PeschlowXBindokat!2005:!53.!
10!Peschlow!1999:!464X465,!!Abb.6X9.!
11!Peschlow!1999:!465X466,!!Abb.10X11;!PeschlowXBindokat!2005:!64.!
12!PeschlowXBindokat!2005:!55X56.!
13!Peschlow!2003:!262,!Abb.!5.!
14!PeschlowXBindokat!2005,!arka!kapak!içindeki!haritada!10!no.lu!merkez!doğusunda.!
15!PeschlowXBindokat!2005:!53.!!
16!PeschlowXBindokat!2005:!60.!
17!PeschlowXBindokat!2005:!58.!
18!PeschlowXBindokat!2005:!64.!
19!Peschlow!1999:!!Abb.!11.!
5
2!
ikilisi!olarak!yorumlanan!figürlerden!kadın!olduğu!düşünülenin!karın!kısmındaki!geometrik!
bezemesi! ile! BurdurXHacılar’ın! Kalkolitik! Çağ! seramiği! arasında! kurulan! benzerlikler,! kaya!
resimlerinin! tarihlendirilmesinde! dikkate! alınmıştır.20! Kayabaşı! Mağarası’ndaki21! resimlerin!
önemi,! kaya! sığınağı! ya! da! kayada! değil! de! gerçek! bir! mağarada! yapılmış! olmasından!
kaynaklanır.!Burada!korundukları!kadarıyla,!çoğunlukta!olan!el!baskılarının!aralarında!tekli!
ve! yan! yana! duran! ikili! insan! figürleri! seçilebilmektedir! (Res.! 2).! Bunların! yanı! sıra! zikzak,!
meander! benzeri! kıvrımlı! çizgiler! ile! birbirine! paralel! ikili! zikzak! çizgilerin! kesişmesiyle!
oluşturulmuş! eşkenar! dörtgenli! kafes! tarama! bezeği! de! vardır.! Çayırlık! Kayası’nda22! ise,!
çarpı!işareti!ve!boşluklarındaki!eşkenar!dörtgenler!ile!iç!içe!geçmiş!ikili!eşkenar!dörtgenler,!
zikzaklar! ve! kırık! çizgilerden! oluşan! geometrik! bezeme! yapılmıştır! (Res.! 3).! Tekil! dokuma!
örneği! olduğu! düşünülen! bu! bezeme! ile! Hacılar! seramiği! arasındaki! benzerlik! dikkat!
çekicidir.23!
Yukarıda! kısaca! değinilen! kaya! resimlerinde,! insan! figürleri! şematik! ve! soyut!
görünümlü! geometrik! çizgilerle! betimlenmiştir.! Bunu! başın! iki! yanda! zikzak! ya! da! T!
şeklinde,! ! kolların! yukarıya! kalkık,! bacakların! ise! ayrık! çizilişinde! görmek! olasıdır.! Az!
sayıdaki!hayvan!figürleri!yanında,!çeşitli!geometrik!bezekler!ile!el!ve!ayak!baskısı!şeklindeki!
bezemeler! de! yapılmıştır.! Kültsel! işlevi! olduğu! düşünülen! mağara! ve! kaya! sığınaklarında!
görülen! boyalı! kaya! resimlerinde! işlenen! konunun! tapınım,! ilkbahar! şenlikleri! ya! da!
evlenme/kutsal!evlenme!törenleriyle!ilgili!olabileceği!yorumlanmıştı.!Ancak!daha!sonra!aile!
ve! ailenin! sürekliliği! veya! daha! genel! bir! ifadeyle! bereketin! konu! edildiği! şeklinde! yeni! bir!
yorumlama! daha! yapılmıştır.24! Kaya! resimlerine! araştırmacı! tarafından! M.Ö.! 10.! bin! yıldan!
M.Ö.! 4.! bin! yıla! kadar! değişen,! başka! deyişle! Epipaleolitik’ten! Kalkolitik! döneme! kadar!
uzanan! uzun! süreç! içinde! farklı! dönemler! önerilmiştir.25! Önerilen! tarihler! farklı! da! olsa,!
anılan! kaya! resimlerinin! Ege! Bölgesi’nde! ilk! kez! görülmesi! ve! bölgenin! en! erken! bulguları!
olmaları!nedeniyle!önemi!tartışılamaz.!
Kaya!resimlerinin!bulunduğu!mağara!ve!kaya!altı!sığınaklarının,!yaşanamayacak!kadar!
küçük!olmaları,!buraların!kült!işlevli!yerlerden!olabileceğini!düşündürmektedir.26!Resimleri!
yapan! insanların! yerleşimlerini! saptamak! amacıyla! yapılan! araştırmalarda! ele! geçen!
prehistorik! buluntular! yardımıyla! bazı! yerleşim! yerleri! belirlenmiştir.! Bunlar! arasında! Bafa!
Gölü’nün! kuzeydoğusunda;! Armutalan! yöresinin! kıyıya! yakın! kesimini,! Kapıkırı! Köyü!
doğusundaki! İsa! Mağarası! ile! Vadisini! ve! Kuletepe! yamacını,27! Yediler! Mağarası’nın!
kuzeyindeki! Malkayası! Mağarası28! ile! çok! yakınındaki! Kerdemelik29! ve! Pinarlık! İş!
Merkezi’ni30! sayabiliriz.! Bafa! Gölü’nün! güneydoğusundaki! bir! merkez! de! Pınarcık!
Yaylası’nda!göl!kıyısındaki!antik!Ioniapolis!Kenti!yanındaki!Belentepesi’dir.31!Bunlardan,!İsa!
Mağarası!ve!Vadisinde!silex!mızrak!ucu!ile!pişmiş!toprak!kap!(Res.!9);!Malkayası!Mağarası!
!PeschlowXBindokat!2005:!81.!
!Peschlow!2000:!284,!Abb.2;!PeschlowXBindokat!2005:!55X56.!
22!Peschlow!2003:!Abb.5.!
23!Peschlow!2003:!262.!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
24!PeschlowXBindokat!2005:!64,!70.!
25!PeshlowXBindokat1996:!21;!2005:!12,!81;!Peshlow1997a:115;!1997b:!149;!1998:!379.!
26!PeschlowXBindokat!2005:!76X77.!
27!PeschlowXBindokat!2005:!77X78.!
28!PeschlowXBindokat!2005:!78,!80X81.!
29!Gerber!2002:!196.!
30!Peschlow!2003:!262,!Abb.!11X12.!
31!PeschlowXBindokat!2005:!79,!arka!kapak!içindeki!haritada!5no.lu!merkez.!
20
21
3!
ile! yakınındaki! diğer! yerleşme! yerlerinde! çoğunluğu! Kalkolitik! döneme! ait! ve! bir! kısmı!
oldukça!iyi!nitelikte!çok!miktarda!prehistorik!seramik32!(Res.!5)!ile!çok!sayıda!taş,!obsidyen!
ve!kemikten!yapılmış!aletler!ile!kilden!bir!hayvan!figürü!ve!üç!idol!bulunmuştur.33!Pinarlık!
İş!Merkezi’nin!ise!bulunan!taş!aletlere!göre!atölye!olabileceği!ve!diğer!buluntular!da!dikkate!
alınarak! Epipaleolitik/Erken! Neolitik’den! seramikli! Neolitik/Kalkolitik! döneme! kadar! olan!
döneme! ait! olabileceği! düşünülmektedir.34! Anılan! buluntular! arasında! seramik! parçaları,!
obsidiyen! kesici! parçaları,! delici! ve! Latmos’un! en! erken! buluntusu! olduğu! açıklanan!
obsidyen! ucu,! parlatılmış! silex! kazıyıcı! ve! küçük! baltaları! sayabiliriz.! Kerdemelik’de! taş!
aletlerden! öğütme! taşı,! karşılıklı! yivleri! olan! ok! düzleştirici! taşı/schaftglatter! yanında!
düzeltme! taşı! ve! balta! formunda! taş! parçaları! bulunmuştur.35! Belentepesi’nin! yüzeyinde!
yaklaşık! bir! metre! kalınlığındaki,! çok! tahrip! olan! yerleşme! alanında! prehistorik! seramikler!
ile! silex,! obsidyen! ve! boksit! taş! aletlere! rastlanmıştır.36! Buluntuları! az! olsa! da! yukarıda!
belirtilen! merkezler! yardımıyla! Milas! İlçesi’nde! prehistorik! yerleşim! yerlerinin!
belirlenmesinin!Batı!Anadolu!arkeolojisine!önemli!katkıları!olmuştur.!!
Milas! İlçesi’nin! 8! km.! batısındaki! Damlıboğaz! Köyü’nde! (Antik! Hydai! Kenti),! 1953!
yılında! bulunan! ve! Milas! Müzesi’nde! olduğu! bildirilen! el! yapımı! gaga! ağızlı! testiye!
dayanılarak! güneybatı! Anadolu’nun! M.Ö.! 3.! binde! TroiaXYortan! kültür! alanı! içine! girdiği!
kanısına! varılmıştır.37! Damlıboğaz! Köyü’nün! doğusundan! geçen! Sarıçay’ın! sularından!
yararlanmak! için! 1953! yılında! yapılan! kanal! çalışmasında,! suyun! yatağı! yaklaşık! 40X50! m.!
doğuya! kaydırılmıştı.! Sonraki! yıllarda! çayın! yatağında! ve! köyün! alt! tarafındaki! eski!
mezarlık! alanında! yapılan! kaçak! kazılardan! pek! çok! eski! eserin! çıkarıldığının! öğrenilmesi!
üzerine! 2000! yılında! yapılan! kurtarma! kazısında38! Damlıboğaz! Köyü’nün! yaklaşık! 600X700!
m.! kuzeyinde,! kaçak! kazılardan! son! derece! zarar! görmüş! Erken! Tunç! Çağı! mezarlığı!
belirlenmiştir.39! Mezarlıkta! gömünün! pithoslara! yapıldığı,! küplerin! toprakta! bıraktığı!
çukurluklardan!ve!tahribat!sonucu!küplerden!geriye!kalan!çok!küçük!seramik!parçalarından!
anlaşılmış! olup,! bu! mezarlıktaki! çukurluklardan! birinin! içinde! bulunan,! daha! sonra!
tümlenerek! Milas! Müzesi’ne! verilen! üç! ayaklı! (Res.! 6)! Erken! Tunç! Çağ! çömleği! yardımıyla!
hem!bu!mezarlığın!Erken!Tunç!Çağına!ait!olduğu!hem!de!Milas!Müzesi’nde!büyük!sayıdaki!
bir! grup! seramiğin! Damlıboğaz! Erken! Tunç! Çağ! Mezarlığı’ndan! geldiği! görüşüne!
varılmıştır.40! Damlıboğaz! buluntularının,! Beycesultan,! Troia! IIIXV! ve! Ege! adalarından!
Lemnos’da! Poliochni,! Khios’da! Emporio! ve! Phylakopi,! Rodos’da! Seraglio,! Samos’da!
Heraion’un! Erken! Tunç! III! buluntularıyla! olan! benzerliği,! Erken! Tunç! Çağda! Batı! Anadolu!
ile!Ege!Adaları!arasındaki!kültür!birlikteliğini!açıklar!niteliktedir.41!!
!
!Gerber!2002:!197,!Res.!2.!
!PeschlowXBindokat!2005:!78X79.!
34!Gerber!2002:!196.!
35!Gerber!2002:!196,!Res.7.!
36!PeschlowXBindokat!2005:!79.!!
37!Akarca!1954:!130X131,!Lev.!60!ortada.!Yük:13,5!cm.!olan!uzun!boyunlu,!şişkin!karınlı,!yuvarlak!dipli!
ve! halka! kesiti! olan! tek! kulplu! gaga! ağızlı! testinin! hamuru! koyu! gri! renkli! hamurlu! ve! boz! renk!
astarlıdır.!
38Kültür! BakanlığıXMilas! Müzesi! Müdürlüğü! ile! Muğla! ÜniversitesiXFenXEdebiyat! FakültesiXArkeoloji!
Bölümünce!birlikte!kurtarma!kazısı!yapılmıştır.!
39!Diler!2002:!225;!2004:!13.!
40!Gülseven!2002:!8;!Diler!2004:!13.!
41!Lloyd!ve!Mellaart!1962:!243,!252!harita!8.!
32
33
4!
Milas! ilçe! merkezine! 28! km.! uzaklıkta! olan! Kıyıkışlacık! Köyü’ndeki! Antik! Iasos! kentinde!!
İtalyan! Atina! Arkeoloji! Okulu! adına! 1960! yılında! D.Levi42! başkanlığında! başlatılan! kazılara!
daha!sonra!C.!Laviosa,43!P.E.!Pecorella44!ve!F.!Berti45!tarafından!devam!edilmiştir.!Önemli!bir!
Erken! Tunç! Çağ! yerleşimi! olan! Iasos’da! daha! sonraları! Geometrik,! Hellenistik! ve! Roma!
Dönemlerine! ait! yerleşimler! belirlenmiştir.! Antik! kent! içinde! Agora! güneyinde,! Artemis!
Astias! Stoasının! temelleri! altında! rastlanan! mezarların! Erken! Tunç! Çağına! ait! olabileceği!
düşünülmektedir.46! Yerleşim! dışında,! Roma! Dönemi! villalarının! bulunduğu! alanda! Erken!
Tunç! Çağ! Mezarlığında! 96! adet! mezar! ortaya! çıkarılmıştır.! Dikdörtgen,! oval,! yuvarlak,!
yamuk,!yarım!daire!ve!çokgen!ya!da!düzensiz!biçimdedirler.!!Sandık!tipinde!olan!mezarların!
duvarları!plaka!halindeki!taşların!yan!yana!sıralanmasıyla!oluşturulmuştur.!Üstleri!de!bir!ya!
da! iki! yassı! plaka! taşla! kapatılmıştır.47! Ölüler! çoğunlukla! hocker! tarzında! doğrudan! toprağa!
yatırılmışsa! da! bazen! taş! plaka! üzerine! de! yatırılmışlardır.! Tekil! gömüler! yanında! birden!
fazla!gömünün!yapıldığı!uygulamalar!da!vardır.!Bu!durumda!ilk!ölüye!ait!kemikler!uygun!
bir!kenara!toplanarak!boşalan!alana!yeni!ölü!yatırılmıştır.!Mezarlardan,!1970’li!yıllarda!İzmir!
Fuar! Müzesinde! sergilenen,! büyük! olanı,! iskeletin! ve! ölü! hediyelerinin! konulduğu! iki!
bölümden! oluşmaktadır.! Mezarlardan! ele! geçen! ve! bazılarının! Kalkolitik! döneme,48!
diğerlerinin! Erken! Tunç! Çağına49! verildiği! ölü! hediyeleri! arasında! çoğunluğu! oluşturan!
seramikler! İzmir! Müzesindedir.! Bunlar! arasında! çanaklar,! bardaklar,! çömlekler! ve! gaga!
ağızlı! testiler! çoğunluktadır.! Seramikler! arasında! bezemesiz! olanlar! yanında,! geometrik!
bezeklerin! kazıma! bezemeyle! ve! beyaz! renk! boya! ile! yapıldığı! örnekler! de! vardır.50! Iasos!
seramiklerinde! görülen! bezemelerin,! Erken! Tunç! Çağın! KarataşXSemayük,! Troia,! Yortan! ve!
Kyklad! seramiklerinde! uygulanıyor! olması,! hem! merkezlerde! kültür! bütünlüğünü!
göstermesi! hem! de! aynı! kültürün! ne! kadar! uzak! merkezlere! kadar! yayıldığını! göstermesi!
bakımından! önemlidir.! Ayrıca! ölü! hediyeleri! arasında! ele! geçen! arsenikli! tunç! bulgular,!
gümüş!ve!kurşun!yüzükler!ile!kolye!boncukları!yanında!az!sayıda!olsa!da!ele!geçen!mermer!
kapların! Erken! Tunç! Çağ! Kyklad! Adası! ürünlerine! olan! benzerliğine! dayanılarak,! Kyklad!
Erken! Tunç! Çağ! kültürünün! Anadolu’nun! batı! kıyılarındaki! yerleşimlerle! etkileşim! içinde!
oldukları!şeklinde!yorumlanmaktadır.51!Iasos!Erken!Tunç!Çağ!mezarlığı!ele!geçen!buluntular!
yardımıyla!Erken!Tunç!II!dönemine!tarihlendirilmiştir.52!!
Milas’ın!yaklaşık!2!km.!doğusunda!Gencik!Tepe’de!1938!yılında!yapılan!kazıda53!her!ne!
kadar! prehistorik! buluntu! ele! geçirilememişse! de,! daha! sonra! 1950! yıllarında! Seton! Lloyd,!
James! Mellaart! ve! David! French! tarafından! yapılan! yüzey! araştırmasında,! Geç! Kalkolitik!
döneme!ait!boynuzlu!bir!kulp!bulunmuştur.!Beycesultan!Geç!Kalkolitik!kültür!örnekleriyle!
!Levi!1963:!505vd;!1974:!91vd.!
!Laviosa!1974:!103X108;!1978:!1093vd.!
44!Pecorella!1977:!65vd;!1984:!81X84;!1987:!19vd.!
45!Berti!1993:!189X190.!
46!Pecorella!1984:!81vdd.!!
47!Levi!1986:!91X92.!
48!Levi!1963:!505X507,!figs.!168.3,!169.!8;!Joukowsky!1986:!437,!457.!
49!Joukowsky!1986:!457;!Mee!1982:!80;!Levi!1963:!510.!
50!Pecorella!1984:!Figs.!2,3,6,8.9.!!
51Pecorella!1984:!66,!figs.10;!Levi!1986:!92X93;!Melas!1988:!110X112;!Berti!1993:!120X121.!
52!Pecorella!1984:!101X106.!
53!Save!et!al.!1997:!75.!
42
43
5!
olan!yakın!benzerliği!vurgulanan!bu!kulpun,!anılan!kültürün!Güneybatı!Anadolu’da!Milas’a!
kadar!yayıldığını!göstermesi!bakımından!önemi!büyüktür.54!
&
Bodrum&İlçesi&
Bodrum! İlçesi,! Gündoğan! Köyü’nde,! köy! merkezine! yaklaşık! 500! m.! uzaklıkta,! GölköyX
Gündoğan!yolu!üzerinde,!kayalık!alçak!bir!tepede,!Peynir!Çiçeği!adıyla!anılan,!girişleri!farklı!
iki! mağara! vardır.! Doğal! yapısı! ve! arkeolojik! buluntuları! nedeniyle,! arkeolojik! ve! doğal! sit!
olarak! tescil! edilerek! koruma! altına! alınmışlardır.55! Her! ikisi! de! tepenin! doğu! yamacında!
bulunan!bu!mağaralardan56!yamacın!üst!kısmında!bulunan!birincisine,!boyutları!yaklaşık!1!x!
1.5!m.!olan!açıklıkla!girilir.!Buradan!mağaranın!içine!doğru!devam!eden!5!m.!uzunluğunda!
bir!koridor!yardımıyla,!içinde!sarkıt!ve!dikitlerin!bulunduğu,!12!x!8!m.!boyutlu!odaya!geçilir.!
Yüksekliği!yaklaşık!10X12!m.!olan!bu!bölümden!de!küçük!dehlizlerle!diğer!bölümlere!geçilir.!
Yamacın! alt! tarafında! bulunan! ikinci! mağaranın! giriş! açıklığı! ise! 1! x! 0.50! m.! boyutundadır.!
Bu! girişten! sonra! dik! bir! eğimle! aşağı! doğru! inilerek! 10! x! 15! m.! boyutunda! ve! yüksekliği!
yaklaşık! 10X12m.olan! bir! odaya! ulaşılır.! Buradan! da! dört! ayrı! açılımla! galerilere! ve! odalara!
geçilir.! Sağ! tarafta! 4X5! m.! yüksekliğinde! bir! dehliz,! solunda! 10! x! 10! m.! boyutlarında!
köylülerin!gölcük!dediği!bir!oda!vardır.!Odanın!sol!tarafında!ise!dehlizleri!olan,!yaklaşık!10!
x! 12! m.! boyutlarında! ve! 7X8! m! yüksekliğinde! bir! başka! oda! daha! vardır.& Girişten! sonraki!
bölümde! görülen! eski! moloz! örgülü! duvar! kalıntılarının! Roma! Dönemi’ne! ait! olabileceği!
düşünülmektedir.!Bu!odada!ayrıca!sarkıt!ve!dikitler!de!bulunmaktadır.!!
Peynir! Çiçeği! Mağarası’nda! 1994! yılında! Yalçınkaya,! Alpagut! ve! Bodrum! Sualtı!
Arkeoloji! Müzesi! Müdürlüğü! uzmanlarınca! yapılan! inceleme! ve! sondaj! kazısında! bulunan!
pişmiş!toprak!seramik!parçaları,!cilalı!taş!balta,!öğütme!taşları!ve!hayvan!kemiklerinin!Erken!
Tunç!Çağına!ait!oldukları!belirtilmiştir.57&Peynir!Çiçeği!mağarasında!1994!yılından!sonra!bir!
daha!çalışılmamış!ve!yapılan!çalışma!ile!ilgili!müzeye!sunulan!ön!rapor!dışında!herhangi!bir!
yayın! yapılmamıştır.! 2000! yılında! aynı! yerde! Adnan! Diler! tarafından! yapılan! yüzey!
araştırmasında! toplanan! seramik! parçalarının! (Res.! 10)! da! Erken! Tunç! Çağına! ait! oldukları!
belirtilmektedir.58!
Bodrum! İlçesi’nin! 9! km.! kuzeybatısındaki! Ortakent’in! güneyinde! Vermeule! tarafından!
yapılan!çalışmalarda,!şahıslara!ait!özel!kuyulardan,!yüzeyin!8X10!m.,!su!seviyesinin!ise!4!m.!
altında!çamur!tortusu!içinden!Erken!Tunç!Çağına!ait!üç!adet!gaga!ağızlı!testi,!bir!adet!ilmik!
kulplu! fincan,! bir! adet! küçük! yuvarlak! kapaklı! kap! ve! çok! sayıda! seramik! parçası! ele!
!Lloyd!ve!Mellaart!1962:!70!de!harita!1,!103X104.!&&
! Bodrum! Sualtı! Arkeoloji! Müzesi! tespit! çalışmalarında! belirlenen! Peynir! Çiçeği! Mağarası,! Kültür!
Bakanlığı! İzmir! II! Numaralı! Kültür! ve! Tabiat! Varlıklarını! Koruma! Kurulu’nun! 11.11.1992! tarih! ve!
2992! sayılı! kararıyla,! 20m.! çevresiyle! birlikte! korunması! gerekli! I.! Derece! Arkeolojik! ve! I.Derece!
Doğal! Sit! olarak! tescil! edilmiştir.! Mağara! girişleri! Bodrum! Sualtı! Arkeoloji! Müzesi’nce! demir!
parmaklıklı!kapı!ile!kapatılarak!koruma!altına!alınmıştır.!!
56! Peynir! Çiçeği! Mağarası! hakkındaki! bilgiler! mağaranın! tescil! fişinden! alınmıştır.! Bu! konudaki!
yardımları! için! Muğla! Kültür! ve! Tabiat! Varlıklarını! Koruma! Kurulu! Müdürlüğü’ne! teşekkürlerimi!
sunarım.!!
57!Bodrum!Sualtı!Arkeoloji!Müzesinde!bulunan!eserler!ile!AlpagutXYalçınkaya!tarafından!hazırlanarak!
Müze! Müdürlüğüne! sunulan! ön! rapor! konusundaki! bilgilendirmeleri! ve! yardımları! için! Müze!
Müdürlüğü!sayın!çalışanlarına!teşekkürlerimi!sunarım.!!!
58Diler!2004:!13.!Seramik!parçaları!Muğla!Üniversitesi,!FenXEdebiyat!Fakültesi,!Arkeoloji!Bölümü!
arşivindedir.!!
54
55
6!
geçirilmiştir.59! Kırmızı! astarlı! ve! siyah! alacalı! bu! testilerin! Iassos! Erken! Tunç! Çağ! mezarlık!
buluntuları,! Girit! Adası! seramikleri! ve! Ege! Adalar! seramiği! ile! olan! benzerlikleri! üzerinde!
durulmasından60! zaten! var! olduğu! bilinen,! Erken! Tunç! Çağda! Güneybatı! Anadolu! ile! Ege!
Adaları!kültür!birlikteliği!bir!kez!daha!anlaşılmıştır.&
Bodrum! İlçesi,! Mumcular! Bucağı,! Yukarı! Mazı! Köyü’nde,! Erken! Tunç! Çağında!
güneybatı! Anadolu’da! pek! çok! merkezde! etkisi! görülen! Beycesultan! kültürünün! yakın!
benzerleri!tesadüfen!ele!geçirilmiştir.61!Erken!Tunç!III!dönemine!tarihlenen!bu!buluntular,!en!
erken!buluntuların!yetersiz!olduğu,!Muğla’yı!da!içine!alan!Karya!coğrafyası!için,!önemli!bir!
merkez!ve!buluntularıdır.62!
Bodrum! İlçesi,! Gümüşlük! Beldesi’nde! antik! Myndos! Kenti! yanında! Bozdaş/Bozdağ!
Köyünde!ele!geçen,!Geç!Kalkolitik63!ve!Erken!Tunç!Çağına!tarihlenen!1895!yılında!bulunan!
seramiklerin,! Ege! Denizi’ndeki! Oniki! Adalar’ın! buluntularıyla! karşılaştırılabilecek! özellikte!
seramikler! olduğu! öğrenilmiştir.64! Bozdaş! buluntuları,! Myndos! antik! kentinde! ya! da! çok!
yakınında!Geç!Kalkolitik!ve!Erken!Tunç!yerleşimiyle!karşılaşılabilineceğinin!işaretidir.!!
&
Yatağan&İlçesi&
Günümüz! Yatağan’ın! eski! adı! olan! Ahi! Köy’de65! bulunan! ve! Erken! Tunç! III! dönemine!
tarihlenen! bronz! mızrak! ucunun66! (Res.! 8)& & hem! Batı! Anadolu’daki! bazı! merkezlerde!
bulunanlarla,! hem! de! Ege! adalarından! Amorgos’da67! bulunanlara! benzerliği! nedeniyle! Batı!
Anadolu! ile! Ege! Adaları! arasında! Erken! Tunç! Çağ! kültür! benzeşmesini! göstermesi!
bakımından!önemli!bir!yeri!vardır.!
&
!Vermeule!1964:!244X249.!
!Vermeule!1964:!245X249;!Mee!1982:!80;!Melas!1988:!110;!Diler!2004:!12.!
61Lloyd! ve! Mellaart! 1962:! 243,! 252! de! harita! 8.! Yukarı! Mazı! ile! birlikte! Milas’da! Damlıboğaz! ve!
Yatağan=Ahırköy’de!de!aynı!şekilde!benzer!buluntular!ele!geçmiştir.!
62!Yukarı!Mazı!buluntuları!Ankara!Anadolu!Medeniyetleri!Müzesindedir.!Lloyd!ve!Mellaart!1962:!243.!
63!Joukowsky!1986:!437;!Paton!ve!Myers!1896:!204,!264.!!
64!Levi!1963:!510;!Vermeule!1964:!249;!Melas!1988:!110.!!
65Ahır! Köy! ya! da! Ahir! Köy’ün! nerede! bulunduğunu! öğrenmek! amacıyla! Muğla’nın! günümüz!
köylerinde! haritalarda! yaptığım! aramalarda! adına! rastlayamayınca! yöre! halkından! bazılarıyla!
yaptığım! konuşmalardan,! Yatağan! İlçesi’nin! eski! adının! Ahi! Köy! olduğunu! öğrendim.! Bu! konuda!
Yatağan! Belediyesi! Meclisi’nin! eski! üyesi! ve! Yatağan! ilçesi! ile! ilgili! yayınları! olan! Sayın! Tarcan!
Oğuz’dan! öğrendiğime! göre:! Ahi! Köy! 1848! yılına! kadar! Muğla’nın! Bozüyük! İlçesi’ne! bağlı! bir!
köydür.! 1848X1864! yılları! arasında! Bozüyük! İlçe,! Ahi! Köy! ise! bucak! olmuştur.! Daha! sonra! ilçelik!
Bozüyük’den! alınarak! Aydın’ın! Çine! İlçesi’ne! verilmiş,! Ahi! Köy! de! bucak! olarak! kalmıştır.! 1944!
yılında! Çine’den! ayrılan! Ahi! Köy! ilçe! olmuş! ve! adı! Yatağan! olarak! değiştirilmiştir.! Yatağan! ilçe!
olunca!Bozüyük!de!Yatağan’ın!köyü!olmuştur.!Bu!duruma!çok!üzülen!Bozüyüklüler!Ahi!Köylülere!
sizin! köyünüz! Ahiler’in! köyü! olamaz,! sizin! köyünüz! ancak! Ahır! Köy! olur! diyerek! üzüntü! ve!
kızgınlıklarını! dile! getirmişlerdir.! Bu! düşünce! ile! 1944! yılından! sonra! uzun! yıllar! Ahır! Köy! olarak!
anılmış! ve! giderek! azalsa! da! devam! etmiştir.! Bu! nedenle! olmalıdır! ki! konumuzla! ilgili! olan!
yayınlarda! (Bkz:! Stronach! 1957:! 104de! harita,! 111de! fig.7.3,! 112.! ve! Lloyd! ve! Mellaart! 1962,! 243,!
252de!harita,!!254,!256da!harita.)!günümüzünYatağan!İlçesi,!eski!adı!olan!Ahi!Köy!ve!değiştirilerek!
anılan!şekli!olan!Ahir!Köy!ya!da!Ahır!Köy!olarak!yayınlarda!yerini!almıştır.!
66!Stronach!1957:!104de!harita,!111de!fig.!7.3,!112;!Lloyd!ve!Mellaart!1962,!243,!252de!harita,!!254,!256da!
harita.!
67!Stronach!1957:!104de!harita,!111de!fig.7.3,!112.!
59
60
7!
Yatağan! İlçesi’nin! Yava! Köyü’ne! bağlı! Çobanlar! Mahallesi! yakınlarında! bulunan!
prehistorik! kaya! resminde! sadece! ayakta! duran! iki! hayvan! figürü! görülmektedir.68& Köpek!
olabileceği! düşünülen69! bu! hayvanlar! kısa! boynuzlu! ve! kısa! kuyruklu! hayvanları! da!
anlatıyor! olabilir.! Burada! hayvan! türünün! saptanması! kadar! önemli! olan! diğer! konu! ise!
sadece! hayvan! figürünün! işlenmiş! olmasıdır.! Çünkü! diğer! kaya! resimlerinde! hayvan!
betimlemeleri!az!sayıdadır.!!
Yatağan! İlçesi’ne! bağlı! ve! ilçe! merkezinin! kuzeyinde! bulunan! Yava! Köyü’nün! 3! km.!
batısında! Küpasar! adıyla! anılan! tepede! küp! mezarların! bulunduğu! bir! mezarlık!!
belirlenmiştir.70! Tarım! alanı! olarak! kullanılması! nedeniyle! tepenin! topoğrafik! yapısında!
bozulmalar!olmuştur.!Tepenin!güney!tarafında!10!yıl!önce!su!arkı!açmak!için!yapılan!kazıda!
yaklaşık! 5X6! m.! derinlikte! bir! yarma! açılmıştır.! Tahribat! sonucu! oluşan! kesitte! parçalanmış!
küp!mezarlarla!karşılaşılmıştır.!Kesitten!görüldüğü!kadarıyla!küp!mezarların,!dere!taşlarıyla!
çevrelendiği!ve!boylarının!yaklaşık!olarak!50X100!cm.!arasında!değiştiği,!ağızlarının!doğuya,!
diplerinin! batıya! yönelik! olduğu! anlaşılmıştır.! Ancak! mezarlığın! tamamı! açılmadığından!
mezarların! hepsi! için! yön! birliğinden! söz! edilememektedir.! Yüzeyden! ve! kesitten! toplanan!
seramikler;!yuvarlak!ağızlı!bir!testinin!parçası,!çanak!ya!da!çömleğe!ait!bir!kaide!parçası,!beş!
adet! çanak! parçası,! beş! adet! kulp! parçası! ile! üçayaklı! çanak! ya! da! çömleğin! ayaklarından!
birisidir!(Res.!7).!Ele!geçen!parçaların!hepsi!de!el!yapımıdır.!Mika,!saman!ve!iri!kum!ya!da!
taşçık! katkılı! orta! nitelikli! kalitede! hamurludurlar.! Hamurlar! kahverengi! tonlarında! olup!
kırmızı! astarlı! ve! perdahlıdır.! Çanak! çömleklerin! hamur! ve! astar! boyasının,! ayak! ve! kulp!
(burmalı! ve! sarmallı)! parçalarının,! güneybatı! Anadolu’dan! Damlıboğaz,! Iasos,! Aphrodisias!
ve!Beycesultan,!Ege!Adaları’ndan!Lesbos!ve!Khios,!Kıta!Yunanistan’dan!Aegina!Erken!Tunç!
Çağ! buluntularına! olan! benzerlikleri! nedeniyle,! Küpasar! mezarlığının! Geç! Kalkolitik!
dönemden!Erken!Tunç!Çağın!sonuna!kadar!kullanılmış!olabileceği!düşünülmektedir.71!
Bugünkü!Turgut!Köyü’nün!(Antik!Lagina!Kenti!doğusunda),!Çine!Çayı!vadisine!bakan!
tarafında! Yarbaşı! olarak! anılan! yerde! Erken! Tunç! Çağ! Mezarlığı’nın! olduğu! bilinmektedir.!
Mezarlıkta! hepsi! tahrip! olmuş! ve! soyulmuş! küp! mezarlara! rastlanmıştır.! Birden! fazla!
gömünün!yapıldığı!bu!mezarlardan,!çoğunun!ağız!kısmı!doğuya!yönelik!olup!yassı!taşlarla!
kapatılmıştır.!Ölü!hediyesi!olarak!pişmiş!toprak!çanak!ve!çömlekler!yanında!bazıları!kazıma!
çizgi!bezekli,!küçük!gaga!ağızlı!testiler!ile!metal!ok!uçları!bulunmuştur.72!
&
Köyceğiz&İlçesi&
Köyceğiz!İlçesi,!Yangı!Köyü’nde!raslantı!sonucu!karşılaşılan!Erken!Tunç!Çağa!ait!küp!mezar!
parçaları!yanında!yine!aynı!kültürün!çeşitli!seramik!parçaları!bulunmuştur.73!Şimdi!Fethiye!
Müzesi’nde!bulunan!bu!eserler!yardımıyla,74!Köyceğiz’de!her!ne!kadar!henüz!yerleşim!yeri!
bulunamamışsa!da!Erken!Tunç!Çağ’ın!yerleşim!gören!yerlerinden!olduğu!anlaşılmaktadır.!!!&
&
!Peschlow!2003:!261X262,!Abb.3.!&
!Peschlow!2003:!261.!!
70!Kazıl!2004:!13.!
71!Kazıl!2004:!17.!
72Mellink!1977:!296;&Harmankaya!ve!Erdoğu!2002:!“Turgut/Lagina!maddesi.!&
73!Gülseven!2002:!7.!
74!Yangı!Köyü!seramikleri!konusunda!bilgilendirmeleri!için!Fethiye!Müzesi’nden!Arkeolog!Sayın!
Hüseyin!Köktürk’e!teşekkürlerimi!sunarım.!!
68
69
8!
Girmeler! Köyü! yakınında! bulunan! Girmeler! Mağarası,! antik! Tlos! kentinin! 5! km.! güney!
batısındadır.75! Toros! Dağları’nın! batı! ucundaki! son! uzantısı! olan! Akdağlar’ın! eteğinden!
girilen! mağara,! deniz! seviyesinden! 100! m.! yüksekliktedir.! Burada! yapılan! araştırmalarda!
prehistorik! çağlara! ait! seramik! parçaları! ele! geçmiştir.76! Mağarada! farklı! girişleri! olan! üç!
galeri! vardır.! Tepenin! kuzey! tarafındaki! birinci! galerinin! ancak! 70m.sinde! ayakta!
yürünebilmekte,!devamında!ise!sadece!sürünülerek!ilerlenebilmektedir.!Birincinin!batısında!
yer! alan! ikinci! galerinin! de! ilk! 20! m.’sinde! ayakta! yüründükten! sonra! ancak! sürünülerek!
ilerlenebilmektedir.! Tepenin! güney! tarafında! 1! ve! 2! no.lu! galerilerle! aynı! karakterde! ve! 2!
no.lu! galeriye! bağlantıyı! sağlayan! üçüncü! bir! giriş! daha! vardır.! Kuzeydeki! ikisinden! farklı!
yapıda! olan! bu! 3! no.lu! galerinin,! girişi! 8X10! m.! yükseklikte! ve! içi! yaklaşık! 1000! m2! olup!
barınma! için! yeterli! yükseklik! ve! genişliktedir.77! Galerilerden! 50! m.! uzaklıkta! ki! bölümden!
ahşap! basamaklarla! galerilerin! altında! yayılmış! olan! sülfürlü! su! kaynağına! gidilir.78!
Mağaranın! ikinci! galerisindeki! çöp! çukurundan! ve! üçüncü! galerinin! girişinden! toplanan!
malzemenin! çoğunluğunu! oluşturan! seramikler! dışında! çakmak! taşı! dilgiler! ve! öğütme!
taşları!da!ele!geçmiştir.79!Girmeler!Mağarası’ndan,!hepsi!de!küçük!parçalar!halinde!olan!150!
adet!seramik!parçası!ele!geçirilmiştir!(Res.!11).!Seramikler!arasında!boya!bezemesiz!olan!bu!
örnekler! yanında,! krem! astar! üzerine! kırmızı! renkli! diagonal! şeritlerle! ve! kırmızı! astar!
üzerine!siyah!renkli!şeritlerle!bezemelerin!yapıldığı,!özenle!çizilerek!boyanmış,!kaliteli!boya!
bezemeli! seramikler! de! dikkati! çekmektedir.! Az! sayıda! da! olsa! beyaz! astar! üzerine! siyah!
renkle! bantlı! bezemenin! yapıldığı! örnekler! görülmektedir.! Yukarıda! özelliklerine! kısaca!
değinilen!Girmeler!Mağarası!seramiklerinin,!anılan!özellikleri!dikkate!alınarak!kendi!içinde!
ve! yakın! merkezlerin! buluntuları! arasında! yapılan! değerlendirmeleri! sonucunda,! en! çok!
Hacılar! ile! Kuruçay! Höyük’ün! ErkenXGeç! Kalkolitik! tabakalarında! üretilip! kullanılan!
örnekleri! ve! ayrıca! Karain! Mağarası’nın! ErkenXGeç! Kalkolitik! Çağ! çanak! çömlekleri! ile!
benzerlik! gösterdiği! saptanmıştır.80! Seramikler! dışında! ele! geçen! öğütme! taşlarının,! Hacılar!
II.! tabakadaki! ve! Kuruçay! Höyükteki! Neolitik! ve! Kalkolitik& Dönem! örnekleri! ile! olan!
benzerlikleri! üzerinde! durulması,81! Kalkolitik! dönem! boyunca! uzun! süre! kullanılmış! olan!
Girmeler! Mağarası’ndaki! yaşamın,! Kalkolitik! öncesinde! de! var! olduğunu! düşündürmesi!
bakımından!katkısı!olmuştur.!
&
Fethiye&İlçesi&
Fethiye! Müzesi! arkeologlarınca! Fethiye! Bölgesi! Prehistorik! yerleşimlerini! tanıtmak!
amacıyla! yapılan! çalışmalarda,! Seki! yakınında! Eceler! Köyü’ndeki! höyükte! yoğun! olarak!
Kalkolitik!ve!Erken!Tunç!çanak!çömlek!parçaları!ve!diğer!bazı!buluntulara!rastlanılmıştır.82!
!Köktürk!1997:!39.!
! Girmeler! Mağarası,! Kültür! Bakanlığı! Gayrimenkul! Eski! Eserler! ve! Anıtlar! Yüksek! Kurulu’nun!
13.11.1982! tarih! ve! A! 4020! sayılı! kararıyla! I.Derece! Doğal! Sit! olarak! tescil! edilmiştir.! Daha! sonra!
Kültür! Bakanlığı! İzmir! II! Numaralı! Kültür! ve! Tabiat! Varlıklarını! Koruma! Kurulu’nun! 21.10.1998!
tarih!ve!8109!sayılı!kararı!ile!de!I.Derece!Arkeolojik!Sit!olarak!tescil!edilmiştir.!&
77!Köktürk!1997:!39.!
78!Köktürk!1997:!39.!Yöre!halkı,!kaplıca!ya!da!şifalı!su!kaynağı!için!Girme!kelimesini!kullanmaktadır.!
79!Köktürk!1997:!40.!
80!Köktürk!1997:!41X42.!
81!Köktürk!1997:!42.!
82!Eceler!Höyük!hakkında!verdikleri!bilgiler!ve!yardımları!için!Fethiye!Müzesi!Müdürü!Sayın!İbrahim!
Malkoç! ve! Fethiye! Müzesi! arkeologlarından! sayın! Hüseyin! Köktürk! ile! Ali! Dervişağaoğlu’na!
teşekkürlerimi!sunarım.!!
75
76
9!
Daha! sonra,! değerlendirilmek! için! toplanan! eserler! (Res.! 12)! yardımıyla! Eceler! Höyük!
tanıtılmaya! çalışılmıştır.83! Çanak! çömlekler! arasında! Kalkolitik! olanların! BurdurXKuruçay!
Höyük!örnekleriyle!çok!benzerlik!gösterdiği,84!Erken!Tunç!Çağına!ait!iki!sağlam!gaga!ağızlı!
testinin! paralellerinin! ise! KarataşXSemayük! Erken! Tunç! II! dönemi! örnekleri! arasında!
bulunduğu!belirlenmiştir.85!Bu!iki!kapta!uygulanan!beyaz!dolgulu!kazıma!bezeme!ve!oluklu!
bezeme! dışında,! Erken! Tunç! Çağında! sevilerek! uygulanan,! kırmızı! ve! siyah! ya! da! gri! astar!
üstüne,! bezeklerin! beyaz! renk! ile! boyandığı! örneklere! de! rastlanmıştır.! En! sevilen! bezek!
zikzaklardır.! Ayrıca! iç! içe! geçmiş! konsantrik! daireler! de! vardır.! Bir! diğer! bezeme! türü! olan!
kabartmalı!bezemede,!düğme!benzeri!çıkıntılar!ve!iç!içe!geçmiş!konsantrik!daireler!görülür.!
Buluntular! arasında! Erken! Tunç! Çağ! merkezlerinin! pek! çoğunda! sevilerek! kullanılan!
burmalı! kulplar! da! vardır.! Yukarıda! kısaca! olsa! da! değinilen! bezeme! türleri,! Erken! Tunç!
Çağında! Batı! Anadolu’da! yaygın! olarak! uygulanmıştır.! Eceler! seramiklerinin! yakın!
benzerleri! KarataşXSemayük’te! görülmüştür.! Seramikler! dışında! ele! geçen! taş! eserlerin!
çoğunluğu! silex! kesicilerdir.! Obsidyen! ise! yok! denecek! kadar! azdır.! Siyah! ve! yeşilimsi! gri!
taştan! yapılmış! üçgenimsi! baltalar! ve! çekiçler! Neolitik! ve! Kalkolitik! Anadolu! ve! Ege!
dünyasında! sıkça! rastlanan! türlerdendir.86! Çok! az! sayıdaki! pişmiş! toprak! buluntu! arasında!
bir!ağırşak!ile!pişmemiş!topraktan!yapılmış!birkaç!figürin!parçası!vardır.!87!!
!!!& Fethiye! Bölgesi! Prehistorik! yerleşimlerini! saptamak! amacıyla! yapılan! çalışmalarda! Seki!
yakınındaki! Çaltılar! Höyük’te! Kalkolitik! ve! Erken! Tunç! Çağına! ait! küçük! seramik!
parçalarına! rastlanılmıştır.88! Coulton! ! tarafından! sadece! yeri! konusunda! bilgilendiğimiz!
Çaltılar! Höyük’ten! 89! Fethiye! Müzesi! uzmanlarınca! höyükteki! prehistorik! yerleşimi!
değerlendirebilmek! için! toplanan! seramik! parçalarına! göre! (Res.! 13),! en! azından! yörenin,!
Kalkolitik! Çağ’dan! Erken! Tunç! Çağa! değin! yerleşim! için! tercih! edilen! yerlerden! olduğu!
anlaşılmıştır.&
&
Datça&İlçesi&
Reşadiye! yarımadasında,! antik! Knidos! Kenti! yanında! günümüzde! Tekirburnu! ya! da!
Deveboynu! olarak! anılan,! ancak! önceden! Cape! Krio! adıyla! literatüre! geçen,! burundaki!
kayalık! üzerinde,! Kyklad! tipi! taş! sandık! mezarların! olduğu! ve! bu! mezarlarda! Erken! Tunç!
Çağa! tarihlenen! Kyklad! idollerinin! benzerleri! olan! oturmuş! arp! çalan! ve! başında! hilal/ay!
olan!mermer!heykelcikler!ile!seramik!parçalarının!bulunduğu!öğrenilmiştir.90!!
&
&
&Aksoy!2005:!71X83.!
!Aksoy!2005:!73,!res.!4X6.!
85Aksoy!2005:!73,!res.!7.!Yükseklikleri!7!cm.!olan!gaga!ağızlı!testilerden,!birisinde!kulp!yassı!ve!oluklu!
olup!kabın!yüzeyi!kazıma!ile!yapılan!zikzakların!içinin!beyaz!boya!ile!doldurulmasıyla!bezenmiştir.!
Diğerinde!ise!gaga!ağız!daha!yüksek!ve!güzel!olup!kulp!yine!yassı!ve!olukludur.!Kabın!yüzeyi!oluk!
bezemeli!olup,!oluklar!karnın!sadece!üç!tarafında!aşağı!doğru!inerek!kabı!bezemiştir.!!!
86!Aksoy!2005:!78.!
87!Aksoy!2005:!82,!fig.21.!
88!Çaltılar!Höyük!hakkında!verdikleri!bilgiler,!fotoğraflar!ve!yardımları!için!Fethiye!Müzesi!Müdürü!
Sayın! İbrahim! Malkoç! ve! Fethiye! Müzesi! arkeologlarından! sayın! Hüseyin! Köktürk! ile! Ali!
Dervişağaoğlu’na!teşekkürlerimi!sunarım.!!
89!Coulton!1993:!459vd.!!
83
84
10!
Sonuç&
Muğla!bölgesinde,!insan!üretimi!en!eski!kültür!hakkındaki!bilgilerimiz!Milas!İlçesi’nde!Bafa!
Gölü’nün! kuzeydoğu,! doğu! ve! güneydoğu! kıyılarından! başlayarak,! doğusuna! doğru!
yayılarak! devam! eden,! hatta! daha! doğuda! Yatağan! İlçesi,! Yava! Köyü’nde! de! rastlanan!
kayalar,! kaya! sığınakları,! mağaralar! ve! yerleşim! yerlerine! dayanır.! Yukarıda! ayrıntılıca!
değinilen! bu! merkezlerde! belirlenen! boyalı! resimler! ve! bazılarında! ele! geçirilen! eserler!
yardımıyla,! Milas! İlçesi’nin! Kapıkırı,! Karahayıt! ve! Sakarkaya! Köyleri! ve! çevresinin,! hem!
dinsel! törenlerin! yapıldığı! kutsal! alanlar! için! hem! de! yerleşim! için! tercih! edilen! bir! bölge!
olduğu! anlaşılmaktadır.! Anılan! merkezlerde! bulunan! boyalı! duvar! resimleri,! toprak! kaplar!
ve!çeşitli!taşlardan!yapılan!aletler!yardımıyla,!bu!yörede!yaşanan!kültür!için,!zaman!zaman!
farklı! görüşler! bildirilmiş! olsa! da! son! olarak,! Epipaleolitikten! Kalkolitik! döneme! kadar!
devam! eden! çok! uzun! süreç! ve! tarih! olarak! da,! M.Ö.! 10.! bin! yılın! ilk! beşbin! yılı!
önerilmektedir.! Buna! göre,! yöredeki! en! erken! yerleşimin,! en! erken! Epipaleolitik! döneme&
kadar& indiği! anlaşılmaktadır.! Ancak! her! ne! kadar,! şimdilik! Neolitik! Çağ& kültürü,& yerleşim!
olarak,! belirlenememişse! de! yaşanmamış! olduğu! düşünülemez.! Çünkü! nehir! göl! ve! deniz!
gibi! su! kenarlarına! yakın! olduğu! düşünülen! yerleşimler,! daha! sonra! deniz! seviyelerinin!
yükselmesi!ve!nehirlerin!taşıdıkları!toprakların!su!kıyılarına!yığılması!gibi!nedenlerle!toprak!
ya! da! su! altında! kalmış! olabilirler.! Bu! nedenle,! bu! konuda! daha! sonra! yapılacak!
araştırmalarda!hem!bu!noktalara!dikkat!edilmeli,!hem!de!Bafa!Gölü!yakınlarında!Beşparmak!
Dağları!ve!yamaçlarında!olduğu!gibi,!yüksek!yerler!araştırılmalıdır.!Çünkü!benzeri!yerlerde!
konuşlanan! Pinarlık! iş! merkezinde,! Malkayası’nda,! İsa! Mağarası! ve! Vadisi’nde!
Epipaleolitik/Erken! Neolitik! ile! Neolitik! dönemlere! ait& çeşitli! taş! aletler! ve! seramikler&
bulunmuştur.! Anılan! bölge! dışında,! Fethiye/Eceler! Höyük! ve! Fethiye/Girmeler! Mağarası!
gibi,! bazı! yerleşimlerde! bulunan! taş! el! baltası! ve! öğütme! taşları! gibi! eserlerin,! komşu!
coğrafyadaki! Neolitik! ve! Kalkolitik! yerleşimlerinde! bulunan! eserlerle! benzerlik! göstermesi,!
Muğla!coğrafyası!içinde!de!benzer!yerleşimlerin!bulunabileceği!beklentisini!yaratmaktadır.!
Neolitik! devamında! yaşanan! Kalkolitik! kültür! hakkındaki! bilgilerimiz! yukarıda!
değinilen!Bafa!Gölü!doğusundaki!kaya!resimleri!ve!diğer!buluntular!dışında,!yine!Milas’da!
Gencik! Tepe! ve! Iasos! buluntuları! ile! dönem! boyunca! yaşamın! sürdüğü& Fethiye’deki!
Girmeler!Mağarası,!Çaltılar!Höyük!ve!Eceler!Höyük!buluntularına!dayanır.!Bu!merkezlerde!
ele! geçen! buluntular,! komşu! coğrafyalardaki! Hacılar! ve! Kuruçay! Höyük! ile! Karain!
Mağarası’nın!Kalkolitik!buluntularıyla!benzerdirler.!!Her!ne!kadar!böyle!benzeşim!varsa!da,!
bu!çağda!Batı!Anadolu’nun!çok!önemli!bir!prehistorik!yerleşim!merkezi!olan!ve!Güneybatı!
Anadolu’yu! etkileyen,! DenizliXBeycesultan! Geç! Kalkolitik! kültürünün! de! etkileri!
bilinmektedir.! Böylece! Muğla’nın! coğrafyada! olduğu! gibi! kültürde! de! Ege! ile! Akdeniz!
arasında!yer!aldığı!anlaşılmaktadır.!
Muğla! Coğrafyasında! yerleşim! merkezi! sayısının! en! çok! olduğu! dönem! Erken! Tunç!
Çağıdır.&Anadolu’da!genelde!M.Ö.!3.!bin!yıl!başlarından!sonlarına!kadar!devam!ettiği!kabul!
gören! Erken! Tunç! Çağında! yerleşim! merkezlerinin! sayıları! artmış! ve! yerleşim! merkezleri!
genişlemiştir.! Batı! ve! Güneybatı! Anadolu’daki! merkezlerin! hem! kendileriyle! hem! de! Ege!
Adaları’yla! kültürel! etkileşim! içinde! oldukları! eserlerde! görülen! benzerliklerden!
anlaşılmaktadır.! Muğla’daki! bu! merkezlerle! ilgili! belirlemeler,! Milas’da! Kıyıkışlacık!
Köyü’nde/Iasos’da!yapılan!kazı!dışında,!!yüzey!araştırmaları!ya!da!raslantı!sonucu!ele!geçen!
buluntulara! dayanmaktadır.! Bunlar! arasında! Yatağan’da! Ahır! Köy! ve! Yava! Köyü’nü,!
! Bittel! 1934:! 128;! 1942:! 170X176,! 188;! Akurgal! 1945:! 2,! 4;! Özgüç! 1948:! 54;! Vermeule! 1964:! 244,! 249;!
Harmankaya!ve!Erdoğu!2002:!Kap!Krio/Deveboynu/Tekirburnu!maddesi.!
90
11!
Köyceğiz’de!Yangı!Köyü’nü,!Bodrum’da!Yukarı!Mazı!Köyü’nü,!Çömlekci/Müsgebi!Köyü’nü!
ve! GündoğanXPeynir! Çiçeği! Mağarası’nı,! GümüşlükXMyndos! yanında! Bozdaş(ğ)’ı,! DatçaX
Knidos! yanında! Deveboynu/Tekirburnu’nu,! Fethiye’de! Çaltılar! Köyü! ile! Eceler! Köyü’nü! ve!
Girmeler! Mağarası’nı! sayabiliriz.! Her! ne! kadar! bu! merkezlerden! elde! edilen! eserler! kazı!
buluntuları! olmasalar! da,! önemli! olan! buralarda! Erken! Tunç! Çağda! insanların! yaşamış!
olduklarını! ve! kullanmak! için! eser! ürettiklerini! anlamış! olmamızdır.! İleride! bilinen! ve!
belirlenecek! yeni! merkezlerde! yapılacak! bilimsel! kazılarla! Muğla! Coğrafyası’ndaki! Erken!
Tunç!Çağ!Kültürleri!hakkındaki!bilgilerimiz!daha!da!artacaktır.!!&!
Muğla! bölgesi,! iklim! koşullarının! yaşam! için! çok! uygun! olması! nedeniyle! doğal! olarak!
Paleolitik! dönemden! günümüze! kadar! her! dönemde! yerleşim! için! tercih! edilmiştir.! Muğla,!
Anadolu’nun!güneybatı!köşesinde,!Ege!ve!Akdenizin!buluştuğu!yerde,!her!iki!bölgenin!fiziki!
koşullarına! sahip! olması! yanı! sıra,! deniz! ticaret! yollarının! kesiştiği! yerde! yaşam! için! hep!
çekici! bir! konuma! sahip! olmuştur.! Muğla! coğrafi! konumunun! sağladığı! avantajla,! doğal!
olarak!zengin!bir!kültür!birikimine!de!sahip!olmuştur.!Bugüne!kadar!edindiğimiz!bilgiler!her!
ne! kadar! daha! çok! yüzey! araştırmaları,! küçük! çaplı! kazılar! ve! raslantı! sonucu! kazanılan!
buluntulardan! elde! edilmişse! de,! en! azından! yerleşim! merkezlerinin! tanınması,! bu!
merkezlerin! dağılımı! ve! komşu! coğrafyalarla! olan! etkileşimlerinin! saptanması! bakımından!
önemlidirler.! Bunun! da! ötesinde! Muğla! bölgesinin! kültürel! karakteri! hakkındaki!
bilgilerimizin!netleşmesini!sağlamışlardır.!Son!yıllarda!artan,!bölgenin!tarih!öncesi!çağlarına!
ait!yerleşim!alanları!ile!ilgili!araştırma!ve!kazıların!sonuçları!alındıkça!Muğla!coğrafyasının!
prehistoryası!daha!da!aydınlanacaktır.!!!!
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
12!
&
Kaynakça&
&
Akarca,!A.!1954.!Milas,%Coğrafyası,%Tarihi%ve%Arkeolojisi.!!Istanbul:!Istanbul!Matbaası.!
Aksoy,!B.!2005.!“A!site!in!the!Seki!Plateau!(Lycia):!Eceler!Höyük.”!Anatolia%Antiqua%13:!71X83.!
Akurgal,!E.!1945.!“İzmir!ve!Dolaylarındaki!Eski!Eserler!Hakkında!Birkaç!Not.”!Dil%Tarih%ve%%
Coğrafya%Fakültesi%Dergisi%47:!1X40.!
Berti,!F.!1993.!“Iasos!di!Caria.”!Arslantepe,!Hierapolis,%Iasos,%Kyme.%Scavi%Archeologici%Italiani%%
in%Turchia,!Venezia:!Marsilio,!189X248.!
Bittel,!K.!1934.!Prähistorische%Forschungen%Kleinasien.!Berlin.!
Culton,!J.J!1992.!“Balboura!Survey!1991.”!X.%Araştırma%Sonuçları%Toplantısı,!459X472.!!!!!!!!!
Diler,!A.!2002a.!“Damlıboğaz/Hydai!Araştırmaları!2000.”!19.Araştırma%Sonuçları%Toplantısı%
!I:%225X236.!
_____.!2002b.!“Damlıboğaz/Hydai!ve!Leleg!Yarımadası!Araştırmaları!2001.”!20.!Araştırma%%
Sonuçları%Toplantısı%%II:!11X22.!
_____.!2004.!!Muğla’da%Kültür%ve%Tabiat%Varlıklarının%Korunmasında%Yaşanan%Sorunlar:%Kültürel%%
ve%Doğal%Kaynak%Yönetimi%Ön%Araştırması.%Istanbul:!
Gerber,!C.!2002.!“Latmos/Beşparmak!Dağlarındaki!prehistorik!buluntulara!it!ilk!Sonuçlar.”!
Birinci%Uluslararası%Aşağı%Menderes%Havzası%Tarih,%Arkeoloji%ve%Sanat%Tarihi%Sempozyumu,%%
Söke\Türkiye.!İzmir,!194X198!
Göney,!S.%1975.%Büyük%Menderes%Bölgesi.%İstanbul!
Gülseven,!E.!2004.!”Milas!Müzesi!Eski!Tunç!Çağı!Kapları.”&Muğla%Üniversitesi,%Sosyal%Bilimler%%
Enstitüsü,%yayınlanmamış%Yüksek%Lisans%Tezi.!
Harmankaya,!S.!ve!B.Erdoğu.!2002.!Türkiye%Arkeolojik%Yerleşmeleri,!4a/b:%İlk%Tunç%Çağı.!!
İstanbul:!Ege!Yayınları.!
Joukovsky,!M.S.!1986.!Prehistoric%Aphrodisias%I:%An%Account%of%the%Excavations%and%Artifact%%%
Studies.!LouvainXlaXNeuve.!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!.!
Kazıl,!E.!2004.!Yatağan%Ovası%ve%Çevresinin%Arkeolojik%Araştırması.!Muğla!Üniversitesi,!!
Yayımlanmamış!Yüksek!Lisans!Tezi.!
Köktürk,!H.!1997.!“New!Light!on!prehistoric!Lycia.!Finds!from!Girmeler!Cave!Near!Tlos.”!
!!
Lykia%3:%!39X45.!
Laviosa,!C.!1974.!“La!Campagne!de!Fouilles!de!1972!a!Iasos.”!Türk%Arkeoloji%Dergisi%21:!103X!
108.!
_____.!1978.!!“Les!Fouilles!a!Iasos.”!Proceedings%of%the%Xth%International%Congress%of%Classical%
Archaeology,!Ankara:!Türk!Tarih!Kurumu,!1093X1099.!!!!!!!!!
Levi,!D.!1963.!“La!due!prime!campagne!di!scavi!a!Iassos!1960X1961.”!Annuario%dele%Scuola%%
Archeologica%Italiana%di%Atene%23X24:!505X571!!
13!
_____.!1974.!”La!Campagne!de!Fouilles!1971!a!Iasos.”!Türk%Arkeoloji%Dergisi!20/2!:!91X95.!
_____!.1986.!Iasos%Kazıları.!Ankara.!
Lloyd,!S.!ve!J.!Mellaart.!1962.!Beycesultan%I:%The%Chalcolithic%and%the%Early%Bronze%Age%Levels.%%
London:!British!Institute!of!Archaeology!at!Ankara.!
Mac!Gillivray,&J.A.!1984.!The%Relative%Chronology%of%Early%Cycladic%III.%Contributions%to%Workshop%%
on%Cycladic%Chronology.!Edinburg:!Edinburg!University!Press.!
Manning,!S.W.!1995.!The%Absolute%Chronology%of%the%Aegean%Early%Bronze%Age.!Sheffield:!!
Sheffield!Academic!Press.!
Mee,!O.C.!1982.!Rhodes%in%the%Bronze%Age.%An%Archaeological%Survey.%Warminster:%Aris%&%Philips.!
Melas,!E.M.!1988.!“The!Dodecanese!and!west!Anatolia!in!Prehistory:!Interrelationships,!!
Ethnicity!and!Political!Geography.”!Anatolian%Studies%38:!109X120.!
Mellink,!M.!1967.!”Excavations!at!KarataşXSemayük!in!Lycia,!1966.”!American%Journal%of%%
Archaeology%71:%%251X267.!!!
_____.!1977.!!“Archaeology!in!Asia!Minor.”!American%Journal%of%Archaeology%81:%%289X321.!
Özgüç,!T.!1948.!Ön%Tarihte%Anadolu%Ölü%Gömme%Adetleri.%Ankara:!Türk!Tarih!Kurumu.!!!!!!!!
Paton,!W.R.!ve!J.!Myres,!“Karian!sites!and!inscriptions.”!Journal%of%Hellenic%Studies%16:188X271.!!
Pecorella,!P.E.1977.!“La!Necropoli!di!Iassos!nel!quadro!dele!Culture!dell!Anatolia!!
Occidentale.”!Studi%Micenei%Ed%Egeo\Anatolici%18%:!65X72.!
_____.!1984.!La%Cultura%Preistorica%di%Iasos%in%Caria.%%Roma:!G.!Bretschneider.!
_____.!1987.!“L’Anatolia!occidentale,!le!isole!e!Iasos!nel!III!millennio.”!Bollettino%d’Arte,%al%nr.%%
31\32.!!
PeschlowXBindokat!A.!1996.!Der%Latmos.%Eine%unbekannte%Gebirgslandschaft%an%der%türkischen%%
Westküste.%Mainz!am!Rhein:!P.!Von!Zabern.!
_____.!2005.!Latmos’ta%Bir%Karia%Kenti.%Herakleia.%Şehir%ve%Çevresi.!Istanbul:!Homer!Yayınevi.!
Peschlow,!A.!1997a.!“Latmos’un!Dansçıları.”!Atlas%48:!115.!
_____.!1997b.!“Die!Arbeiten!Des!Jahres!1995!im!Territorium!von!Herakleia!am!Latmos!
(Beşparmak).”!XIV.%Araştırma%Sonuçları%Toplantısı%II:!141X160.!
_____.1998.!“Bericht!über!die!Arbeiten!des!Jahres!1996!in!Herakleia!am!Latmos!und!dem!!
zugehörigen!Territorium(Beşparmak).”!XV.Araştırma%Sonuçları%Toplantısı%II:%373X384.!
_____.1999.!“Die!Arbeiten!Des!Jahres!1997!in!Herakleia!am!Latmos!und!Umgebung.”&XVI.%%
Araştırma%Sonuçları%Toplantısı%II:&461X!474.!
_____.2000.!“Bericht!Über!Die!Arbeiten!Des!Jahres!1998!İn!Herakleia!Am!Latmos!Und!!
Umgebung.”!XVII.%Araştırma%Sonuçları%Toplantısı%II:%279X286.!&&!
_____.2001.&“Die!Arbeiten!Des!Jahres!1999!in!Herakleia!am!Latmos!und!Dem!Zugehörigen!!
Territorium!(Beşparmak).”&XVIII.%Araştırma%Sonuçları%Toplantısı%I:%209X220!
_____.!!2003.!“Die!Arbeiten!Des!Jahres!2001!in!Herakleia!am!Latmos!und.!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
14!
Umgebung!(BafaXGölü/Beşparmak).”!XX.%Araştırma%Sonuçları%Toplantısı%II:!261X270.!
_____.!2005.!“Die!Arbeiten!Des!Jahres!2003!im!Latmos!(Beşparmak)”,&XXII.%Araştırma%%
Sonuçları%Toplantısı%I:%255X258.!
SaveXSödenbergh,!T.!ve!P.Hellström.!1997.!“Excavations!at!Genciktepe,!1938.”!Acta%%
Archaeologica%68:%!75X107.!!!!
Stronach,!D.B.!1957.!“The!development!and!diffusion!of!metal!types!in!Early!Bronze!Age!!
Anatolia.”!Anatolian%Studies%7:!89X125.!
Vermeule,!E.!1964.!“The!Early!Bronze!Age!in!Caria.”!Archaeology%17:!244X249.!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
%
%
%
%
%
%
%
%
%
%
%
%
15!
%
%
%
%
%
%
16!
%
%
%
%
Res.%2.%Kayabaşı%Mağarası%resmi%(Peschlow%2000:%res.%2)%
%
Res.%3.%Çayırlık%kaya%resmi%(Peschlow%2003:%res.5)%
!
Res.%4.%Yava\Çobanlar%kaya%resmi%(Peschlow%2003:%res.%3)%
%
17!
%
%
%
%
%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%
%%%%%%%%%
%
%
%
%
%
%
%
%
Res.%5.%Milas\Malkayası%mağarasından%
pişmiş%toprak%kap%(Peschlow\Bindokat%
2005:%80)%
Res.%6.%Milas\Damlıboğaz’dan%pişmiş%
toprak%kap%(Diler%2002:%res.%11)%
%
%
%
%
%
%
Res.%7.%Yatağan/Yava/Küpasar%mezarlık%buluntusu%(Kazıl%2004:%res.%20)%
%
%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%
%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%
%
%
Res.%8.%Yatağan/Ahırköy’den%bronz%
Res.%9.%Milas/İsa%Mağarasından%
%%%%%%%%%
mızrak%ucu%(Stronach%1957:%fig.%7.3)%
çömlek%(Peschlow\Bindokat%2005:%79)%
18!
%
%
%
%
%
%
Res.%10.%Bodrum/Peynir%Çiçeği%Mağarası%seramik%buluntuları%%
(Muğla%Üniversitesi,%Arkeoloji%Bölümü%Fotoğraf%Arşivi)%
%
%
%
Res.%11.%Fethiye/Girmeler%Mağarası%Buluntuları%(Köktürk%1997:%res.%4)%
%
19!
%
%
%
%
%
Res.%12.%Fethiye/Eceler%Höyük%Buluntuları%(Fethiye%Müzesi%Fotoğraf%Arşivi)%
&
&
Res.%13.%Fethiye/Çaltılar%Köyü%buluntuları%(Fethiye%Müzesi%Fotoğraf%Arşivi)%
20!
&
!
!
On&The&Problems&of&the&Late&Karaz&Culture&
Settlements&at&Sos&Höyük&
!
A.!Semih!Güneri!
Dokuz%Eylül%Üniversitesi%
İzmir%
!
This!article!represents!a!response!to!the!reinterpretation1!of!the!present!author’s!report!on!the!
results! of! the! excavations! carried! out! at! Sos! Höyük! in! 1987! by! a! team! from! the! Atatürk!
University! at! Erzurum.2! The! results! of! earlier! excavations! at! Sos! Höyük! conducted! in! 1987!
have!been!published!by!the!present!author.3!The!results!of!this!report!were!subsequently!reX
evaluated! in! a! separate! article! by! Sagonas.4! In! their! reXevaluation,! it! has! been! asserted! that!
the!work!in! 1987!did!not!reach! to!the!Early!Iron!Age!levels! at!Sos!Höyük.!Another!notable!
argument! in! the! reXevaluation! has! been! put! forward! on! the! ethnoXcultural! fabric! of! the!
region.!Another!issue!that!receives!attention!in!this!article!is!the!explanations!on!the!ethnoX
cultural! fabric! of! the! region! during! this! period.! The! present! author! here! argues! that,!
including!Sos!Höyük,!the!whole!region!of!northeastern!Anatolia!was!formed!politically!and!
culturally!of!the!ProtoXIndoXEuropean!tribes!during!Late!Bronze!and!Early!Iron!Ages.!Here!
follows!the!assessment!of!these!issues.!
!
Stratigraphy&and&Architecture&
Sagonas5!attempted!to!place!the!buildings!of!level!III!of!1987!excavation!at!Sos!Höyük!(Fig.!
1),! which! is! dated! to! 12th! century! B.C.! by! the! present! author! on! the! basis! of! archeological!
evidence,!into!the!architecture!of!Sos!IIC!(300X200!B.C.).!This!issue!needs!to!be!reXadressed.!If!
one!looks!at!the!overlapped!plan!(Fig.!2),6!it!appears!that!what!operlaps!is!simply!the!corner!
of!the!buildings,!since!this!two!dimesional!plan!is!uninformative!about!the!depth!of!the!strata!
in!the!trench.!So,!there!is!here!a!problem!involved!stratigraphy.!When!one!looks!at!the!plans!
of!Sos!IIC,!it!is!difficult!to!see!any!information!abouth!the!stratigraphy!and!depths.!Not!only!
in! IIC! but! also! in! any! of! the! essays! about! Sos! Höyük! excavations! one! can! see! any!
measurement!of!height.!However,!such!measurements!are!to!be!seen!in!the!plans!published!
in!the!reports!of!1987!excavations!at!Sos!Höyük!(Fig.!1).!7!!There!is!a!need!to!look!at!the!level!
!Sagona!and!Sagona!2003:!101!
!Güneri!2002b.!
3!Güneri!2002a!
4!Sagona!and!Sagona!2003!
5
Sagona!and!Sagona!2003:!101
6!Sagona!and!Sagona!2003:!fig.!3!
7!Güneri!2002a:!plan!2!
1
2
21!
measurements! in! the! plan! of! Sos! Höyük! III! excavated! in! 1987.! According! to! the!
measurements!of!the!1987!excavation,!the!level!of!III!is!at!1793.52!m.!The!depth!of!this!spot!
from! the! surface! of! the! höyük! is! 1.95! m.! with! respect! to! the! northeast! corner,! X2.02! m.! with!
respect! to! the! southeast! corner,!X1.80! m.! with! respect! to! the! southwest! corner,! and! –2.30! m.!
with!respect!to!the!northwest!corner.!The!claims!are!to!remain!at!the!theoretical!level!if!one!
does!not!take!the!depths!of!level!IIC!into!the!account.!This!is!because!the!floors!of!the!houses!
of! level! IIC! are! not! deeper! than! 1.00! m.! from! the! surface! level,! as! one! deduces! from! the!
photographs.!!
There!are!also!other!contradicting!points!in!this!attempt!to!evarlap!both!plans:!
1.!Take!the!north!wall!of!the!IIC!plan!(Fig!3).!The!only!element!that!overlaps!between!the!
two!plans!is!the!internal!part!of!the!walls!(Fig.!2).!Because!both!walls!are!straight,!they!easily!
overlap,! although! there! is! a! problem! in! one! corner.! The! corner! emphasized! in! the! plan! of!
level! IIC,! ther! is! not! a! corner! when! compared! to! the! one! drawn! by! the! present! author.!
Futhermore,!when!carefully!examined,8!one!can!see!that!the!north!wall!and!the!Iron!Age!wall!
lying!just!beside!it!are!nearly!at!the!same!level.!It!was!stated!that!the!structure!belonging!to!
the! Iron! Age! wall! had! been! reXused! in! the! Hellenistic! period.9! It! is! really! difficult! to!
distinguish! the! Hellenistic! and! the! Iron! Age! structures! between! each! other! because! of! low!
level!of!stratigraphy.!The!Iron!Age!walls!were!reXused!during!the!Hellenisitic!period.!It!was!
stated! there! is! not! sufficient! archaelogical! material! representing! this! level! because! the!
structure! was! abandoned! shortly! after! its! destruction.! The! same! structure! yielded! a! great!
amount!of!sherds!during!the!1987!excavation!season,!including!the!holed!bottom!jars!which!
are! well! known! from! the! Pulur! graves! and! dated! about! 12th! century! B.C.! 10! The! depth!
differences! between! the! Hellenistic,! Iron,! and! Late! Bronze! Age! levels! are! not! clear! in! the!
reports.! The! interrelationships! among! the! latest! three! cultural! levels! are! not! satisfactorily!
displayed!in!the!reports.11!!
2.!There!is!also!need!to!examine!the!northern!extension!of!the!east!wall!in!the!overlapped!
plan!(Fig.!3).!In!the!1987!excavation,!the!stone!foundation!wall!representing!the!eastern!wall!
of! the! Room! 2! does! not! occur! in! the! late! plan! of! level! IIC.! Here,! there! should! have! at! least!
been!a!trace!indicating!the!extension!of!the!wall.!There!also!problems!in!reading!the!plan!of!
the!plastered!Room!3!in!the!late!plan!by!Sagonas.!
3.! It! is! also! difficult! to! understand! is! related! to! the! plasters! of! floors.! The! areas! L14aX
b/L13cXd!of!level!IIC!(Fig.!!3),!which!represent!a!large!room,!have!a!well!preserved!plastered!
floor.12! Upon! our! visit! to! the! höyük! in! those! days,! we! observed! that! the! houses! of! level! III!
revealed!at!a!5!x!10!m.!trench!in!the!1987!excavations!were!destroyed!by!the!villagers.!So,!it!is!
difficult! to! understand! how! the! plastered! floor! of! that! structure! which! was! completely!
destroyed!during!our!visit!survived!when!the!excavations!resumed!in!1994.!!
4.!Another!problem!involves!the!differences!between!the!color!and!quality!of!the!plasters!
presented!by!the!reports!of!present!author!and!that!of!late!excavations.!The!floor!of!level!IIC!
in!area!L13!was!reportedly!coated!with!a!thin!level!of!plaster,13!which!is!partially!blackened!
because! of! a! fire.! If! a! comparison! is! needed! between! the! two! plastered! floors! unearthed!
!Sagona!et!al.!1996:!30,!pl.!4c.!
!Sagona!et!al.!1996:!30.!
10!Güneri!2002a:!17.!
11!Sagona!1997:!150.!
12
Sagona!et!al.!1996:!pl.!5.
13!Sagona!et!al.!1996:!30,!pl.!5a,!c.!
8
9
22!
between!the!excavations!of!1987!and!those!resumed!in!1994,!it!is!not!logical!to!compare!the!
metallic!gray!colored,!thick!and!coarse,!burnt!plastered!floor!of!level!III!revealed!in!1987!with!
with!the!grayish!white!(Locus!1785)!colored,!burnt!thick!plastered!floor!in!L16d14!rather!than!
the! blackened! floor! of! the! PostXAchaemenid! IIC! unearthed! in! area! of! L13.15! There! can! be! a!
link! between! the! grayishXwhite! colored,! thick! plastered! structure! (1200X855! B.C.)16! and! the!
estimated!date!(12th!century!B.C.)!for!the!level!III!of!1987!excavation!at!Sos!Höyük.!
!
Pottery&
In!the!pottery!section!of!the!article,!the!pottery!evidence!derived!from!the!level!III!was!also!
not!identified!as!the!material!remains!representing!the!Early!Iron!Age.17!The!most!important!
work!of!the!1987!excavation!was!not!simply!the!recovery!of!a!building,!but!the!pottery!that!
were! recovered! from! this! area.! The! term! “they”! should! have! also! been! clarified! when!
deciding! that! they! are! not! dated! to! Early! Iron! Age.! In! the! articles! of! present! author,! the!
quality! of! drawings! of! pottery! and! their! definition! made! it! possible! to! make! some!
assesments.! They! are! illustrated! here! again! (Fig.! 4X7)! for! a! reXassesment! of! the! issue.! It! is!
notable! that! materials! comparable! to! those! sherds! found! along! with! the! holedXbottom! jar!
fragments! at! the! Room! 2! of! the! houses! at! Sos! Höyük! III! also! turned! out! from! the! PostX
Achaemedid! levels! at! IIC.! Thus,! these! sherds! illustred! here! must! be! dated! to! later! than! the!
second!millennium!B.C.!It!must!be!mentioned!that!the!number!of!pots!concerning!Sos!Höyük!
III!does!not!exceed!sixteen!at!this!point.!It!would!appear!from!this!discussion!that!there!is!not!
enough!evidence!to!illuminate!the!Late!Bronze/Early!Iron!levels,!as!well!as!the!interrelations!
between! these! two! ages! at! Sos! Höyük.! Although! over! ten! pieces! of! holedXbottom! jar!
fragments!(Fig.!8X11)!have!been!found!during!the!1987!excavation!at!Sos!Höyük!and!recent!
excavations!at!Bulamaç!Höyük,18!no!comparable!examples!turned!out!from!the!Sos!!Höyük!
excavations! resumed! in! 1994.! It! seems! that! there! is! a! serious! lack! of! cultural! material!
concerning!the!levels!III!and!early!II!at!Sos!Höyük.!
!
The&Problems&of&Early&Iron&Age&and&earliest&Iron&Age&in&the&Sos&Excavations&
and&the&transitional&period&between&Bronze&and&Iron&Ages&in&eastern&Anatolia!
There!are!vague!and!contradicting!definitions!of!the!Early!Iron!Age!and!the!earliest!phases!of!
the! Iron! Age! levels! at! Sos! Höyük.! It! is! clear! that! what! is! known! about! the! late! second!
millenium! B.C.! settlement! at! Sos! Höyük! is! limited,! due! to! the! excavation! of! a! very! small!
area.19!In!fact,!the!details!of!this!matter!do!not!concern!us!directly.!The!term!Early!Iron!Age!
used!in!the!1987!excavations!is!different!from!the!reports!involved!the!reinterpretion!of!these!
results.!The!terms!and!dates!they!stand!for!should!be!examined!separately.!!
The! statement! that! “the! team! from! the!Atatürk! University! could! not! reach! to! the! Early!
Iron! Age! levels! at! Sos! Höyük! in! their! 1987! excavation”20! needs! to! be! questioned,! since! the!
term!Iron!Age!implies!is!different!for!those!who!first!excavated!the!Sos!Höyük!and!the!ones!
who!reXinterpreted!this!early!data.!It!is!hard!to!figure!out!the!time!span!that!corresponds!the!
!Sagona!et!al.!1997:!183;!Sagona!and!Sagona!2000:!66.!
!Sagona!et!al.!1996:!30.!
16!Sagona!et!al.!1997:!183.!
17!Sagona!and!Sagona!2003:!105.!
18!Güneri!2005:!104X105,!134X135!
19!Sagona!et!al.!1996:!32;!1997:!184.!
20!Sagona!and!Sagona!2003:!108.!
14
15
23!
term!Early!Iron!Age!from!these!excavation!reports.!It!is!not!thoroughly!understood!whether!
the! term! stands! for! an! early! phase! in! the! Iron! Age! (1000X200! B.C.)21! or! the! phase,! as! we!
preferred,!a!period!between!Late!Bronze!and!Early!Iron!Ages!(12th!century!B.C.).22!
At!the!end!of!the!second!season!of!excavation!at!Sos!Höyük,!it!is!mentioned!that!the!Iron!
Age! lasts! from! 10th! century! B.C.! to! the! PostXAchaemenid! period.23! At! the! end! of! the! third!
excavation! season,! there! is! a! mention! of! Early! Iron! Age! level! in! the! areas! L15XM16! and! J14!
under!the!title!of!the!Iron!Age.24!!The!finds!from!this!are!have!been!dated!to!a!period!between!
1200! and! 855! B.C! on! the! basis! of! radiocarbon! datings.! The! samples! from! the! area! M15!
indicate!dates!ranging!from!1500!to!1135!B.C.!The!term!of!Early!Iron!Age!used!here!clearly!
points!to!the!earlier!periods!than!the!10th!century!B.C.!
In!the!reports!of!the!fourth!excavation!season!at!Sos!Höyük,!the!Early!Iron!Age!period!at!
the!site!was!mentioned!in!relation!to!the!Late!Bronze!Age!in!the!light!of!finds!derived!from!
area!L16.!The!charcoal!samples!taken!from!area!L16!provided!dates!between!1520X1215!and!
1675X1395!B.C.!Moreover,!in!the!reports!of!the!excavations!carried!out!between!1998!and!2000!
at! Sos! Höyük,25! the! Early! Iron! Age! phase! has! been! viewed! as! a! distinct! subXperiod!
representing!an!early!phase!within!the!Iron!Age!(1000X200!B.C.),!while!the!Late!Bronze!Age!
falls!into!a!period!between!1500!and!1000!B.C.!Apart!from!these,!there!is!a!mention!of!term!
“Iron!Age”,26!which!also!poses!a!problem!of!interpretation.!The!last!of!the!terms!concerning!
the!Iron!Age!mentioned!by!Sagona!is!Iron!Age!I.!Another!term!used!for!the!Sos!IIA!period,!is!
not!mentioned!in!the!previous!excavation!reports,!is!the!“Iron!Age!I.”27!
The! architectural! units! unearthed! in! areas! L16! and! J14,! which! is! named! as! “industrial!
area/complex,”! are! of! great! archaeological! importance! for! the! Late! Karaz! settlement! at! Sos!
Höyük.!It!is!not!clear!to!which!cultural!period!of!Sos!Höyük!this!industrial!complex!complex!
belongs!in!the!reports,!since!it!has!been!ascribed!to!both!Iron!(1000X800/750!B.C.)28!and!Late!
Bronze!Ages!(1500X1000!B.C.).29!!
As! is! understood! from! the! foregoing! discussion,! the! stratigraphical! expressions! of! the!
term! Early! Iron! Age! have! not! been! clarified.! The! levels! that! are! expected! to! represent! the!
protoXurartu!sequence!(the!second!half!of!second!millennium!B.C.)!at!Sos!Höyük!are!not!very!
informative.!There!has!not!been!a!special!or!effort!to!reach!these!cultural!levels!at!the!site.!I!
belive!that!the!complexity!involved!in!the!terminology!used!by!Sagona!during!his!Sos!Höyük!
excavations! can! be! clarified! in! light! of! the! Bulamaç! excavations.! At! present,! we! should! not!
expect! reliable! results! from! that! interpretation! of! the! time! interval! that! is! still! poorly!
understood.!
!!!! The!present!author!previously!emphasized!the!presence!of!a!transitional!period!between!
Bronze! and! Iron! Ages! in! eastern! Anatolia.30! This! transitional! period! was! explained! with! a!
period!when!cultural!and!political!changes!were!taking!place!in!the!region.!At!the!same!time,!
this!period!covers!nearly!a!century!covering!roughly!a!period!between!the!reigns!of!TukultiX
!Sagona!and!Sagona!2003:!104.!
!Sagona!et!al!1997:!183.!
23!Sagona!et!al!1996:!32.!
24!Sagona!et!al.!1998:!32X33.!
25!Sagona!and!Sagona!2000:!66X67.!
26!Sagona!et!al!1998:!32;!Sagona!1999:!153.!
27!Sagona!and!Sagona!2000:!68.
28!Sagona!1999:!153.!
29!Sagona!1999:!153,!157.!
30!Güneri!1995;!2002a;!2002b.
21
22
24!
Ninurta!I!(1244X1208!B.C.)!and!Tiglatpileser!I!(1115X1077!B.C.).!This!was!also!a!period!when!
the! written! sources! were! completely! mute.! Despite! the! lack! of! written! sources! about! this!
vague!period,!it!is!reasonable!to!argue!that!the!northern!parts!of!eastern!Anatolia!witnessed!a!
lively!period!under!the!impact!of!central!Asian!warrior!tribes!arriving!through!the!Caucasus.!
!!!!!!! Sagona!stressed!out!the!need!that!one!needs!to!look!at!the!Sos!IIIXIIA!period!in!order!to!
understand! the! transitional! period! between! Bronze! and! Iron! Ages! in! eastern! Anatolia.31!
Nevertheless,!is!must!be!mentioned!that!it!is!not!the!right!place!to!!look!at!the!remains!of!the!
building!levels!IIIXII!at!Sos!Höyük!in!order!to!understand!the!archaeology!of!eastern!Anatolia!
for!several!reasons.!Certain!changes!in!pottery!and!settlement!plan!have!been!viewed!as!the!
indications!of!a!transitional!period!at!Sos!Höyük.32!The!pottery!found!in!the!areas!of!M15!and!
L16,!where!the!transitonal!period!is!observed,!mostly!consists!of!jars!which!are!wheelXmade,!
thick! walled,! wide! mouthed,! made! from! orange! clay! (e.g.,! 5YR! 6/6),! slipped! on! surfaces! in!
cream! or! greenish! cream! (e.g.,! 10YR7.5/1).33! There! are! not! traces! of! polishing! over! their!
interiors! and! exteriors,! and! on! the! surfaces! of! many! of! them! there! are! crackles! because! of!
overfire.!The!samples!taken!from!this!building!level!provided!radiocarbon!date!ranging!from!
1500!and!1135!B.C.!Nearly!identical!pots!were!also!found!during!the!excavations!at!Bulamaç!
Höyük!in!the!same!region.!In!particular,!excavations!undertaken!in!the!eastern!corner!of!the!
Koşay!Açması,!a!workshopXlike!place!(Figs.!12X13)!has!also!been!identified.!Here,!numerous!f!
stocked! sherds! belonging! to! these! wares! have! been! found.! These! were! classified! as! being!
well!fired!orangeXred!plain!ware.!Their!shapes!may!be!regarded!smooth,!but!it!is!clear!that!
they!were!not!wheelXmade.!In!their!fabric,!there!has!not!been!found!any!tempering!material!
except!from!grit.!They!were!hard!fired.!Surfaces!of!some!became!crackled!(Figs.! 14X16)!and!
shapes!of!some!were!deteriorated!by!overfire!(Fig.!17).!Surfaces!of!some!are!the!same!color!
with! their! orangeXred! clays! (Figs.! 18X19),! beside! the! ones! with! cream! surfaced! (Fig.! 20),! the!
samples! of! greenish! cream! (Figs.! 15,! 21,! 22)! are! not! rare.! Nevertheless,! there! are! ones! with!
orangeXred! colored! interiors! and! cream! exteriors.! There! are! also! samples! with! two! basic!
colors! with! mottled! interiors! and! exteriors! (Fig.! 23).! If! these! wares! are! same! with! the! ones!
found!from!Sos!Höyük,!it!will!not!be!accurate!to!define!them!as!cream!slipped!wares.!
It!is!evident!that!such!wares!do!not!fit!easily!into!the!traditional!wares!of!Bulamaç!II!in!
terms! of! firing! techniques! and! shapes.! However,! the! recovery! of! holed! bottom! jars! among!
these! repertoires! is! important! to! establish! a! link! between! the! traditional! jars! and! the! new!
ones! of! the! subsequent! period.! We! have! not! yet! obtained! the! radiocarbon! dates! of! the!
charcoal!samples!taken!from!these!levels!of!different!periods!from!Bulamaç!II.!Thus,!it!is!still!
early!to!offer!a!date!for!these!wares,!which!I!believe!belonged!to!the!same!period!with!those!
from!the!ErzurumXPulur!graves!dating!to!the!middle!of!the!12th!century!B.C.).!This!is!to!say!
that! we! do! not! have! enough! evidence! to! demonstrate! whether! they! are! to! be! viewed! as!
evidence!for!the!transitional!period!between!the!Bronze!and!Iron!Ages!in!eastern!Anatolia.!
According!to!Sagona,!there!were!also!changes!in!the!settlement!plan!of!Sos!Höyük!levels!
dating!to!the!late!second!millennium!B.C.!He!argued!that!the!dwellings!of!this!period!were!
built!with!perishable!materials!such!as!reeds!and!mat.34!Sagonas!repeatedly!argued!that!the!
archaeological!evidence!for!the!poorly!understood!level!III!at!Sos!Höyük!is!not!satisfactory.35!
!Sagona!and!Sagona!2003:!108.!
!Sagona!1999:!157;!Sagona!and!Sagona!2003:!105.!
33!Sagona!et!al!1997:!183;!Sagona!1999:!153.
34!Sagona!et!al!1997:!183.!
35!Sagona!and!Sagona!1999:!157;!2003:!108.!
31
32
25!
The!area!unearthed!at!the!site!is!not!great,!since!it!was!also!not!possible!to!extend!the!limits!
of! the! settlement! because! of! the! topography.! It! is! likely! that! the! Late! Bronze/Iron! Age!
populations!of!the!Erzurum!region!were!not!spending!the!winter!in!reedXmade!huts!on!the!
top!of!a!hillock!during!the!harsh!winters.!As!a!conclusion,!it!may!be!misleading!to!focus!on!
the!details!of!the!transitional!period!in!light!of!the!insufficient!architectural!evidence!before!
attempting! to! understand! whether! or! not! the! peoples! of! this! period! had! a! nomadic! way! of!
life,! had! productive! economies,! lived! in! reed! made! huts,! and! settled! down! to! the! top! of!
hillocks!instead!of!adapting!themsels!in!more!suitable!landscapes.!!
!
Early&Phases&of&the&Extension&of&the&Karaz&Tradition&in&Eastern&Anatolia&
As! opposed! to! my! argument! favoring! that! the! Karaz! pottery! tradition! was! not! abandoned!
between!the!fifth!(perhaps!earlier)!and!the!early!first!millennium!B.C.,!Sagona!argues!that!the!
Karaz!tradition!did!not!preXdate!3600!B.C.!Nevertheless,!I!may!push!this!date!to!as!early!as!
the!fifth!millennium!B.C.,!if!not!the!sixth!millennium!B.C.!This!is!because!the!present!author!
used!the!term!“Karaz!pottery!tradition”!rather!than!“Karaz!wares”!in!that!article.!As!is!well!
known!by!the!archaeologists!studying!in!eastern!Anatolia,!the!Karaz!tradition!is!tied!to!the!
Dark! Faced! Burnished! Ware! culture! of! the! early! sixth! millennium! B.C.! The! source! of! our!
expression!is!dericed!directly!from!that!cultural!tradition!with!Dark!Faced!Burnished!Ware.!
The! term! “Karaz! culture”! is! confined! to! eastern! Anatolia.! It! is! a! definition! used! by! the!
excavators! of! eastern! Anatolia! to! describe! the! cultures! representing! the! continuation! of! the!
traditons! with! roots! in! the! periods! preXdating! the! Karaz.! This! description! includes! a! native!
and!settled!cultural!process!rather!than!direct!nomadic!elements.!The!Hurrians,!who!spoke!
an! agglutinative! language! with! roots! in! the! UralXAltai! languages,! dominated! the! eastern!
Anatolia! during! this! period.! The! Hurrians! were! one! of! the! most! ancient! ethnic! groups! of!
eastern! Anatolia! who! arrived! into! the! region! from! the! SayanXAltay,! since! there! are! close!
relationships!between!them!in!terms!of!language!and!material!culture.!!!
Each!culture!can!have!the!logic!and!geography!of!its!own!and!each!scholar!can!express!
the! culture! with! his! or! her! phrases.! It! is! difficult! to! understand! the! logic! behind! using! the!
geographic!terms!such!as!Kura!or!Aras!or!Transcaucasia!instead!of!Karaz!when!studying!on!
Karaz! culture! around! Erzurum! or! in! the! region! of! Van! region! or! the! Fırat! River! Basin.! For!
instance,! the! archeologists! from! Transcaucasus,! in! one! respect! probably! from! the! same!
reason,! do! not! mention! the! name! of! “Karaz”! while! defining! the! cultures! between!the! Kura!
and!Aras.!In!fact,!Transcaucasus!or!KuraXAras!regions!also!belong!to!the!same!extention!area!
of! the! original! Karaz! culture! in! the! east.! The! sites! located! there! can! not! be! considered! as!
being! to! far! away! to! the! sites! of! the! Erzurum/Kars! region.! However,! the! archaeological!
evidence! from! these! areas! is! not! that! great! in! comparion! to! those! in! Erzurum! region.!
Moreover,!the!earlier!cultures!related!to!Karaz!did!not!develop!in!the!southern!Caucasus.!It!
is!reasonable!to!argue!that,!in!eastern!Anatolia,!the!Karaz!culture!represents!a!continuation!
which!was!nourished!by!the!rich!and!creative!core!of!the!Dark!Faced!Burnished!Ware!cof!the!
cultures! whose! history! extends! to! the! early! sixth! millennium! BC.! Thus,! there! is! no! need! to!
search!the!roots!of!the!Karaz!culture!outside!the!Erzurum/Kars!region.!It!is!not!an!objective!
method!not!to!use!the!local!terminology!of!the!Erzurum/Kars!region!when!working!there.!
!
In! addition,! it! may! also! be! useful! to! mention! briefly! the! issue! of! the! impact! of! the!
nomadic! Central! Asian! cultures! on! the! Medes! and! the! Late! Karaz! cultures! of! eastern!
Anatolia.!Sagonas!asserted!that!the!northern!parts!of!eastern!Anatolia!were!dominated!by!the!
ProtoXIndoXEuropean!groups!with!roots!in!the!region!of!Iran!from!the!Late!Bronze/Early!Iron!
26!
period!to!the!end!of!first!millennium!B.C.36!We!know!from!the!writen!sources!that!there!is!no!
mention!of!the!Medes,!the!ancestors!of!the!Iranians,!and!the!HittiteXrelated!other!ProtoXIndoX
European!ethnic!groups!among!the!Hurrians!during!a!period!from!the!Early!Karaz!phase!to!
the!fall!of!the!Urartian!Kingdom.37!No!typical!archaeological!evidence!has!so!far!been!found!
in!eastern!Anatolia!to!ascribe!to!any!ProtoXIndoXEuropean!tribe!until!the!Urartian!period.!It!is!
difficult!to!understand!how!one!can!claim!the!dominant!presence!of!an!ethnic!group!38!which!
does!not!manifest!itself!in!the!archaeological!record!of!this!region.!The!impact!of!the!Central!
Asian!nomadic!cultures!on!the!northern!parts!of!eastern!Anatolia!following!the!Early!Karaz!
phase! has! also! been! opposed.39! This! is! clearly! evident! in! the! details! of! the! finds! from! the!
Pulur! graves! and! materials! from! Karaz! and! Güzelova! excavations,! as! well! as! recent!
discoveries! in! eastern! Anatolia.40! In! contrast! to! what! A.! Sagona! quoted! from! the! present!
author’s! article,! it! may! be! useful! to! remind! that! the! traces! of! nomadic! culture! are! not! only!
seen! on! the! surface! colors! and! ornamental! patterns! of! the! pots! but! also! in! their! production!
techniques!and!forms.!!!
In!sum,!it!is!not!of!crucial!importance!of!being!right!or!wrong!in!the!problems!that!were!
discussed!above.!It!does!not!seem!that!the!details!such!as!the!collision!of!excavation!plans!are!
any! interest! to! the! archaeologists.! It! is! important! to! have! a! proper! understanding! of! the!
protoXUrartu!cultural!sequence,!as!well!as!establishing!connections!with!the!preceeding!and!
succeeding!cultures.!It!is!necessary!to!form!a!series!of!archaeological!documents!in!order!to!
enlighten! the! darkness! of! the! second! millennium! B.C.! eastern! Anatolia.! This! will! not! be!
achieved!with!unproductive!discussions.!The!present!author!has!a!complete!faith!in!that!the!
materials!belonging!to!Sos!Höyük!and!Bulamaç!excavations!will!make!it!possible!to!come!up!
with!new!dates.!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!Sagona!and!Sagona!2003:!107X108.!
!Mallory!2002:!63,!69X70,!266X68.!
38!Sagona!and!Sagona!2003:!107X108.!
39!Sagona!and!Sagona!2003:!108.!
40!Güneri!1999:!57;!Sevin!2001:!79.!
36
37
27!
!
References!
Arsebük,!G.!1974.!Altınova’da%Koyu%Yüzlü%Açkılı%ve%Karaz%Türü%Çanak%Çömlek%Arasındaki%İlişkiler%%
Sorunu%İstanbul!Üniversitesi,!Yayınlanmamış!Doktora!Tezi.!!
______.!1979! “Altınova’da!(Elazığ)!koyu!yüzlü!açkılı!ve!Karaz!türü!çanak!çömlek!!
!
arasındaki!ilişkiler.”%VIII.%Türk%Tarih%Kongresi!I:!81X92!
Erlih,!V.R.!!2002.!“Perehod!ot!bronzovogo!k!jeleznomı!vekı!na!severoXzapadnom!kavkaze!!
!
k!postanovke!problemı.”!Rossikaya%Arheologiya!3:!26X38!!!
Erzen,!A.!1992!.!Doğu%Anadolu%ve%Urartular.!Ankara:!Türk!Tarih!Kurumu.!
Güneri,!A.S.!1988.!“Erzurum!evresindeki!höyüklerin!yüzey!araştırmaları.”!V.!Araştırma%%
%
Sonuçları%Toplantısı%II:!!45X76%
____.!1992.!“Doğu!Anadolu’da!yeni!gözlemler.”!Türk%Arkeoloji%Dergisi%30:!149X195.!
____.!1999.!“Protourartu.”!Bilim%ve%Ütopya%65:!57X61!
____.!2002a!.!“Cultural!connections!between!Anatolia!and!CaucasusXCentral!Asia!during!the!
Late!BronzeXEarly!Iron!Age!in!the!light!of!the!1987!Sos!Höyük!xxcavations!and!northX!
!
eastern!Anatolia!surveys!carried!out!between!1985X1997.”!Anatolica%Antiqua%X:!11X77.!
____.!2002b!.!“Some!remarks!on!the!cultural!relations!between!Eastern!Anatolia!and!
CaucasusX!Central!Asia!during!the!Late!BronzeXEarly!Iron!Age”!International%Conference%
Eurasian%Steppes%in%Prehistory%and%the%Middle%Ages,%Commemorating%the%centenary%of%the%%
%
birth%of%Professor%Mikhael%Griaznov,%March!11X16,!SanktXPetersburg,%Russia,%2002:!262X264!%
____.!2005.!“Erzurum!Bulamaç!Höyük!kazıları!2001X2002!çalışmalarına!ait!ilk!rapor.”!!
!
Arkeoloji,%Anadolu%&%Avrasya%I:!99X140!%
Güneri!A.S.,!B.Gönültaş.!2003.!“Erzurum!Bulamaç!Höyük!kazıları!2001!yılı!!
Çalışmaları.”!24.!Kazı%Sonuçları%Toplantısı%1:!249X258.!
Güneri!A.S.,!B.Gönültaş!ve!H.Korucu.!2004.!“Erzurum!Bulamaç!Höyük!Kazıları!!
2002!yılı!çalışmaları.”!25.%Kazı%Sonuçları%Toplantısı!1.!Cilt:!207X214!
Koşay,!H.Z.!ve!K.!Turfan.!1959.!“ErzurumXKaraz!kazısı!raporu.”!!Belleten%XXIII:!394X413!
Koşay,!H.Z.!ve!H.Vary.!1964%%Pulur%Kazısı%Raporu%1960%Mevsimi%Çalışmaları%Rapor.%Ankara:!!
Türk!Tarih!Kurumu.!
_____.!1967.!Güzelova%Kazısı.%Ankara:!Türk!Tarih!Kurumu.!
Mallory,!J.P.!1994.%In%Search%of%the%Indo\Eurapeans,%Language,%Archaeology%and%Myth.!London.!
Sagona,!A.!1999.!“The!Bronze!AgeXIron!Age!Transition!in!Northeast!Anatolia:!A!View!from!!
Sos!Höyük.”!Anatolian%Studies%49:!153X157.!
Sagona,!A.,!M.!Erkmen,!C.!Sagona,!I.!Thomas.!1996.!“Excavations!at!Sos!Höyük,!1995:!Second!!
Preliminary!Report.”!Anatolian%Studies%56:!27X48!
Sagona,!A.,!M.!Erkmen,!C.!Sagona,!S.!Howels.!1997.!“Excavations!at!Sos!Höyük!1996:!Third!!
Preliminary!Report.”!Anatolica%23:!181X223!
28!
Sagona,!A.,!M.!Erkmen,!C.!Sagona,!I.!McNiven.!1998.!Excavations!at!Sos!Höyük!1997:!Fourth!!
Preliminary!Report.”!Anatolica%24:!31X64!
Sagona,!A.!ve!C.!Sagona.!2000.!Excavations!at!Sos!Höyük!1998X2000:!Fifth!Preliminary!!
Report.”!Ancient%Near%Eastern%Studies%37:!56X127.!
_____.!2003.!“The!Upper!Levels!at!Sos!Höyük,!Erzurum:!A!Reinterpretation!of!the!1987!!
Campaign.”!Anatolia%Antiqua!XI:!101X109.!
Sevin,!V.!!2001.!“Hakkari!Stelleri:!Zap!Irmağı!Kıyısında!Bozkır!Göçebeleri.”!Türkiye%Bilimler%
Akademisi%Arkeoloji%Dergisi%4:!79X88.!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
29!
!
!
Fig.%1.%Plan%of%the%Late%Bronze%Age%settlement%at%Sos%Höyük%(1987%excavations)%
%Trench%I\J/12%(Güneri%2002a:%16).%
%
%
%
Fig.%2.%Sagonas’%design%(Sagona%and%Sagona%2003:%Fig.%3).%
%
%
%
30!
%
%
%
%
Fig.%3.%Plan%of%the%Post\Achaemenid%settlement%at%Sos%Höyük%(IIC)%%
(After%Sagona%and%Sagona%2003)%
%
%
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
31!
!
!
!
!!!!!!!!!!!!!
!!!!!!!!!!!!!!
!
Fig.%4.%Well%burnished%ware%with%interior%and%exterior%contrasting%%
(black%and%red)%colours,%from%Sos%III%(Güneri%2002a:%33,%Pl.%7/1)%
%
%%%%%%%%%%%%%%%
%%%%%%%
%
%
Fig.%5.%Black%surfaced,%burnished%ware,%from%Sos%III%(Güneri%2002a:%26,%Pl.%1/5)%
%
%
%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%
%%%%%%%
%
%
Fig.%6.%Grey\black%mottled%surfaced%ware,%from%Sos%III%(Güneri%2002a:%30,%Pl.%4/2)%
%
%
%
32!
%
%
%
Fig.%7.%Black%surfaced,%burnished%ware,%from%Sos%III%(Güneri%2002a:%26,%Pl.%1/1)%
!
!!!!!!!!!!!!!!!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
!
!
Fig.%8.%Base%fragment%with%a%hole,%well%
fired%orange\red%ware,%from%Bulamaç%II.%
!!!!
!
!
!
Fig.%9.%Base%fragment%with%a%hole,%well%
fired%orange\red%ware,%from%Bulamaç%II%
(Güneri%2005:%135,%Resim%23/12)%
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
!!!!!!!!!!!
!
!
!
Fig.%10.%Base%fragment%with%a%hole,%well%
Fig.%11.%Base%fragment%with%a%hole,%black%
!
fired%orange\red%ware,%from%Bulamaç%II%
surfaced%ware,%with%interior%and%exterior%
!
(Koşay%Açması)%(Güneri%2005:%135,%res.%
burnished,%from%Bulamaç%II%(Güneri%
!
23/13)%
2005:%134,%res.%%23/7).%
33!
!
!
!
!
!
Fig.%12.%Workshop\like%area,%Bulamaç%II%(Koşay%Açması)%(Güneri%2005:%136,%res.%23/21)!
!
!
!
Fig.%13.%Workshop\like%area,%Bulamaç%II%(Koşay%Açması)%(Güneri%2005:%136,%Res.%23/20)%
%
%
%
34!
%
!
!
!
!!!!!!
!!!!
!
! Fig.%14.%Well%fired%coarse%ware%from%the%
! workshop\like%area,%Bulamaç%II%(Koşay%
Açması)
!
!
!!!!
!
!
!
!
!
Fig.%15.%Well%fired%coarse%ware%from%the%
workshop\like%area,%Bulamaç%II%(Koşay%
Açması)%(Güneri%2005:%134,%res.%23/5)%
!!!!!!
Fig.%16.%%Well%fired%coarse%ware%from%the%
workshop\like%area,%Bulamaç%II%(Koşay%
Açması).%
!!!!!!!!!!!
!!!!!
!
Fig.%18.%Well%fired%coarse%ware%from%the%
!
workshop\like%area,%Bulamaç%II%(Koşay%
!
Açması)%(Güneri%2005:%134,%res.%23/6b)%
!
!
!
Fig.%17.%Well%fired%coarse%ware%from%the%
workshop\like%area,%Bulamaç%II%(Koşay%
Açması)%
!
Fig.%19.%%Well%fired%coarse%ware%from%the%
workshop\like%area,%Bulamaç%II%(Koşay%
Açması)%
35!
!
!
!
!
!!!!!!!!!
!
!
!
!
!
!!!!!!!!!!
Fig.%20.%Well%fired%coarse%ware%from%the%
workshop\like%area,%Bulamaç%II%(Koşay%
Açması)%
!
Fig.%21.%Well%fired%coarse%ware%ofrom%the%
workshop\like%area,%Bulamaç%II%(Koşay%
Açması)%
!
Fig.%22.%Well%fired%coarse%ware%from%the%workshop\like%area,%Bulamaç%II%(Koşay%Açması)%
%
%
Fig.%23.%Well%fired%coarse%ware%from%the%workshop\like%area,%Bulamaç%II%%
(Koşay%Açması)(Güneri%2005:%134,%res.%23/3)%
!
36!
!
!
!
Kars/Digor&Buluntusu&Sarmal&Bezekli&
bir&Karaz&Çömleği&&
&
Nurettin!Öztürk!
Atatürk%Üniversitesi%
Erzururm
%
!
Arpaçay’ın!batı!kıyısındaki!Digor!kasabası!KarsXTuzlucaXKağızman!yolu!üzerinde!olup!aynı!
ismi!taşıyan!dere!yatağında!kurulmuştur.!Mreni!Karabağ!ve!Bagaran!gibi!tarihi!oldukca!eski!
kentlere! yakındır! ve! bu! yerleşimlerin! batısında! yer! alır.! Digor! Çayı! bu! iki! ören! arasında!
Arpaçay’a! katılmaktadır.! Şimdiye! kadar! Kars! ve! civarında! sistemli! kazı! gerçekleştirilip!
bölgenin!sosyal!ve!kültürel!bağlantıları!gün!ışığına!çıkartılmamıştır.!Sadece!1940’lı!yıllar!da!
Azat’ta! Kökten1! tarafından! yapılan! yüzey! araştırması! ve! kazı! dışında! bölgenin! kültür!
tarihine! yönelik! çalışmalar! yapılmamıştır.! Etkileşim! kültür! açısından! buluntuları!
karşılaştırabileceği! komşular! bulamayınca! Orta! Batı! Anadolu! höyüklerinde! ele! geçen!
buluntularla! karşılaştırmıştır.! Son! yıllarda! Ceylan! tarafından! Kars/Çıldır’da! yürütülen! kazı!
ve! yüzey! araştırmalarının! sonuçlarını! merakla! bekliyoruz.! Örneğimizin,! Digor’da! yasal!
olmayan!yollardan!ele!geçmesi,!bu!tür!kapların!yerelliği,!geliş!güzergâhı!ve!kökeni!hakkında!
bölgenin!kültürel!bağlantıları!eşliğinde!çömleğimizi!form!ve!bezeme!açısından!paralelleri!ile!
karşılaştırarak! değerlendirmeyi! amaçladık.! Bu! bağlamda,! bu! çalışmaya! konu! teşkil! eden!
Digor!çömleği!26!cm.!yükseklik,!22!cm.!ağız!çapı!ve!10!cm.!kaide!çapı!ölçüleri!ile!el!yapımı!
olup!fazla!arıtılmayan!kilinin!içine!katkı!maddesi!olarak!kum,!taşçık!ve!mika!katılan!kilden!
üretilmiştir.! Hamur! özelliği,! kap! biçimi! ya! da! büyüklüğü! ile! yakından! bağlantılıdır.! Düşük!
ve! orta! derecedeki! ateşle! pişirildiği! için! pişme! kalitesinde! bir! standart! yoktur.2! İçi! açık!
kiremit! dışı! siyah! renktedir.! Ağız! kenarlarında! ve! gövde! kısımlarında! çoğunlukla!
fıınlamadan! kaynaklanan! alacalanmalar! mevcuttur.! Dış! yüzeyi! perdahlı! ve! ince! cila! ile!
parlatılmıştır.! Bu! tür! kapların! çoğunluğunda! astarlama! mevcuttur.! Astar! çoğu! zaman! ince!
bir! tabaka! halindedir.! Astar! ve! açkı! işlemleri! sonucunda! seramik! yüzeyleri! Erken!
Transkafkas! seramiğinin! en! ayırt! edici! olan! parlaklığıdır.3! Hafifçe! dışa! çekik! yüksekçe!
boyunlu,!ağız!kenarı!pervazlı!küresel!gövdeli!ve!yuvarlak!diplidir.!İlk!Tunç!Çağı!kaplarının!
omuz! ve! karın! şişkinliği! üzerinde! karşılıklı! olarak! yerleştirilmiş! memecik! şeklinde! iki!
simgesel!tutamaklarla!karşılaşabiliyoruz.!En!dikkat!çekici!yönü,!yine!karın!şişkinliği!üzerine!
frontal!olarak!yerleştirilmiş!kabartma!çifte!spiral!motifidir.!Frontal!olarak!yerleştirilmiş!çiftli!
!Kökten!1948:!196.!
!Edens!1995:!55;!Duru!1979:!18.!
3!Çilingiroğlu!1992:!469–493.!
1
2
37!
spiral! bezek,! Aşurov! 4! tarafından! karakteristik! bezeme! olarak! kabul! edilir;! van! Loon! 5! ise!
yıllardır! sürüp! giden! bir! alışkanlık! la! açıklamaya! çalışır.! Anadolu! dışında! Gürcistan,!
Ermenistan,! Nahçivan,! Azarbeycan! ve! Urmiye! civarındaki! KuraXAras! kültürünün! ilk!
evrelerinde! spiral! bezemelere! rastlanmamasına! rağmen! sonraki! dönemlerde! karşımıza!
çıkmaktadır.6! Kuzey! Kafkasya’da! Amiranis! Gora,! Ozni,! Kiketi,! Baba! Derviş! ve! TrialetiX
Beshtasheni! bölgesinde! spiral! ve! iç! içe! daireler! Erken! Tunç! I! de! yaygındır.7! Erken! Tunç! II!
döneminde! de! görülür.8! Bu! türde! spiraller! daha! çok! Kafkas! ötesi! ve! Dağıstan’ın! İlk! Tunç!
dönemi! seramikleri! için! çömleklerin! sadece! ön! tarafına! bezenmesi! karakteristik! bir!
özelliktir.9!
İlk! Tunç! dönemindeki! kapların! üzerinde! bulunan! bezemelerin! bir! anlamı! olmalıdır.!
Spiral! bezemeler! için! koçXboynuzu,! yılan,! güneş! ve! hayat! ağacı! gibi! kavramları! sembolize!
ettiği! görüşleri! ileri! sürülmektedir.! İlk! Tunç! döneminde! koç! inancı! insanların! ideoloji! ve!
dünya! görüşünde! önemli! yer! tutmuştur.! Hayvancılık! gelişimi! sürecinde,! insanların!
ideolojisine! de! etki! etmiştir.! Hayvancılıkta! aynı! ona! uygun! olan! semboller! ve! inançları!
sonucunda! dini! törenler! oluşmuş! olmalıydı.! Krupnov! KuraXAras! kültürlerinin! kuzey!
komşularından! Maikop! çömlekciliğine! spiral! bezemelerin! yabancı! olduğunu! ayrıca! Doğu!
İran’da!Godintepe’de10!form!ve!bezeme!benzerinin!olmasına!rağmen!İran!ve!Mezopotamya!
sanatı! için! karakteristik! olmadığını! açıklar.11! Karaz! seramiğinin! kayda! değer! örneklerle! ele!
geçtiği! M.Ö.! 3.! binin! ilk! yarısına! tarihlenen! Geoy! Tepe’deki! K! tabakasındaki! spiral! bezeli!
çömlekleri!göz!önünde!tutularak!Karaz!ve!Güney!Kafkasya!arasındaki!formların!hem!biçem!
hem! de! bezeme! açısından! benzerliklerine! işaret! edilmiştir.12! Bu! benzerliğin! sınırları! sadece!
Doğu!Anadolu!Aras!vadisi!veya!Azarbeycan!ile!sınırlı!kalmamaktadır.!Kafkasya!bağlantısı,!
Kültepe’de! çok! yakın! benzeri! olan! kapalı! kabartma! stilinde! meander! görünümü! kazanmış!
başka!bir!spiral!motifi!geliştirilmiştir.13!Bu!yerel!bir!seramik!işçiliği!olmalıdır!Bunun!yanında!
benzerlikler! olsa! da! Doğu! Anadolu’ya! Aras! Vadisine! ve! Azarbeycan’a! has! yerli! bir! kültür!
dikkatten!kaçmamaktadır.14!
Anadolu! paralelleri! içinde! Karaz! Höyük! buluntuları! başı! çekmektedir.! Koşay’ın! II.!
grupta! tanıttığı! Geç! Kalkolitik! döneme! ait! spiral! bezeme! dikkat! çekicidir.! Erken! Tunç!
katmanında! da! rastlamıştır.! Yılan! bezemesi! olarak! nitelendirdiği! spiral! bezemeli! çömlek!
gruplarının! birebir! benzerleri! Pulur/Sakyol’da15! temsil! edinilmiştir.! Son! yıllarda! Sos! Höyük!
çalışmaları!ile!Geç!Kalkolitik!dönemden!Selçuklu!dönemine!ait!yaklaşık!11!katman!tespiti!ile!
Doğu! Anadolu’nun! stratigrafisini! aydınlatmada! önemli! bir! adım! atmıştır.16! Her! ne! kadar!
Sos’un! Erken! Tunç! çanak! çömleği! Martkobi! bağlantılı! olduğunu! ve! bunları! Erken! Tunç! II!
dönemine! tarihlenen! Trialeti! Kurganlarından! çıkan! seramiklerle! ilişkilendirse! de! asıl! üstün!
!Aşurov!2002:!35.!
!van!Loon!1978:!70.!
!6!Aşurov!2002:!35.!
!7!Kuftin!1941:!101X118.!lev.!CXX.!
!8!Burney!1958:!169.!
!9!Aşurov!2002:!35.!
10!Young!1969:!73,!Fig.!11X13.!
11!Krupnov!1964,!31–42.!
12!Lamb!1954:!21X31.!
13!Brown!1951:!34X62.!
14!Koşay!1967:!9.!!
15!Koşay!1976:!66,!lev.!49.1.!
16!Sagona!2000:!339.!
4
5
38!
evrenin! Karaz! olduğunu! ifade! eder.17! Sagona! Erken! Tunç! II! dönemine! tarihlediği! ve! bizim!
örneğimizle! form! benzerliği! gösteren! malzemesinin! Karaz,! Güzelova! ve! Pulur’un! orta!
tabakalarından!olduğunu!açıklıyor.18!!Pervaz!ağızlı,!şişkin!küresel!gövdeli!ve!yuvarlak!dipli,!
frontal! çift! spiral! bezeli! çömlek! türlerine! ayrıca! VanXKaragündüz! ve! Dilkaya’! da,! ElazığX
Norşuntepe! Erken! Tunç! I! batı! yamacında! ve! Tepecik’de,! MalatyaXAslantepe’de,! Iğdır!
Ovasında! Yaycı! ve! Ernis’de! rastlamak! mümkündür.19! Ernis’in! yaygın! olan,! pervaz! ağızlı!
çanak!çömleği!Tahran!yakınlarındaki!Yanıktepe!buluntuları!ile!karşılaştırılır.!Muş!ve!Bulanık!
Ovası!Höyüklerinde,!Erken!Transkafkasya!da!Karaz!olarak!adlandırılan!seramik!parçaların,!
parlak!siyah!astarları!ve!spiral!bezemeleriyle!bu!kültürün!çok!iyi!bilinen!örneklerle!paralellik!
gösterdiğine!tanık!oluyoruz.!20!
Netice!olarak!bu!homojen!kültürün!bir!parçası!olan!dışa!çekik!pervaz!ağızlı!şişkin!karınlı!
memecik! sembolik! kulplu! ön! yüzü! plastik! spiral! bezeli! çömleklerin! her! ne! kadar! Erken!
Transkafkasya! nın! Kura! ve! Aras! nehirleri! arasında! kalan! Gürcistan,! Ermenistan,! Nahçivan!
ve! VanXUrmiye! Gölü! çevresi! ile! İranXAzarbeycan! yerleşim! merkezlerinde! Erken! Tunç! IXII!
evrelerinde! yoğun! bir! şekilde! bilinmektedir.! Buna! rağmen,! erken! dönem! benzerleri! için!
Karaz,! Pulur,! Güzelova! ve! Sos! örnekleri! de! göz! ardı! edilmemelidir.! Sagona’nın,! kronolojik!
sıralamalar!dönemden!döneme!materyal!kültürde!kesin!dönüm!noktaları!olması!gerekmiyor!
ifadesi! ile! arkeolojik! belgelerde,! genel! eğilimlerin! çok! uzun! bir! dönem! boyunca! devamlılık!
arz!ettikleri!anlaşılıyor.!21!
Yapılan!araştırmalar,!başlangıçtan!beri!etkileşimin!doğudan!batıya!olduğunu!gösteriyor.!
Ancak! yayılım! alanı! oldukça! geniş! olan! Karaz! çanak! çömleği! Anadolu’da! ve! diğer!
bölgelerde!yerel!buluntuların!ve!bunlara!ait!özelliklerinin!de!göz!ardı!edilmemesi!gerektiğini!
açıklıyor.! Digor’da! ele! geçen! spiralli! çömlek! yukarıda! hangi! kültür! sanatı! ve! dönemi! için!
karakteristik!olup!olmadığını!paralelleri!doğrultusunda!irdelenmeye!çalışıldı.!Spirallerin!ön!
yüzde!bulunuşu!yüksek!plastik!yapısı!ve!parlak!cilalı!boyası!ile!yöresel!bir!görüntü!oluştursa!
da! Gürcistan! bölgesi! çömleklerinin! stiline! ait! olabileceği! düşünülmüştür.! Ancak! spiralin!
yerleştirilişi!ve!tipolojisi!açısından,!Karaz,!Pulur!ve!Güzelova!çömleklerinin!yakın!benzerliği!
dikkat! çekicidir.! Bunların! yanı! sıra! Nahçivan! örneklerinin! de! göz! ardı! edilmemesi! gerekir.!
Digor’un! kendine! ait! yerel! bir! stile! sahip! olduğunu! söylemek! yeterli! değildir.! Digor!
örneğinde! görülen! spiral! benzeri! bezeklerin! Transkafkas! İlk! Tunç! devri! kültürleri! için!
karakteristik! olup! yerli! Geç! Neolitik! gelişim! süreci! ile! geçtiğini! düşündürse! de! köken! ve!
etkileşim! açısından! Karaz! kültürüne! yönelik! mevcut! sorunları! irdeleme! konusunda! küçük!
bir!ölçüde!de!olsa!yardımcı!olmaktadır.!!
!
!
!
!
!
!
!
!
!Sagona!2000:!333.!
!Koşay!ve!Turfan!1959;!Koşay!ve!Vary!1964:!1967.!
19!Burney!1958:!169.!
20!Özfırat!1998:!193–210.!
21!Sagona!2000:!340.!
17
18
39!
!
!
!
Kaynakça!
Aşurov,!S.!H.!2002.!Naxçıvan’ın%İlk%Tunç%Dövrü%Keramikası.%Bakü.!
BuronXBrown,!T.!1951.!Excavation%in%Azerbaijan,%1948.!London:!Murray.!
Burney,!C.A.!1958.!“Eastern!Anatolia!in!the!Chalcolithic!and!Early!Bronze!Age.”!Anatolian%%
%
Studies!7:!157X209.!
Çilingiroğlu,!A.!1992.!“VanXDilkaya!höyüğü!kazıları!kapanış.”!14.%Kazı%Sonuçları%Toplantısı!I:!!
!
469X493.!
Duru,!R.!1979.!Keban%Projesi%Değirmentepe%Kazısı%1973.!Ankara:!Orta!Doğu!Teknik!Üniversitesi,!
!
Seri!III.!No.2.!!
Edens,!C.!1995.!“Trancaucasia!at!the!end!of!the!Early!Bronze!Age.”!Bulletin%of%the%American%%
%
Schools%of%Oriental%Research!299/300:!53X64.!
Hauptmann,!H.!1976.!“Norşuntepe!kazıları!1972.”!Keban%Projesi%1972%Çalışmaları,!Ankara:!!
!
Orta!Doğu!Teknik!Üniversitesi,!Seri!1,!no.!5,!41X59.!
Koşay,!H.Z.!ve!V.!Turfan.!1959.!“Erzurum!Karaz!kazısı!raporu.”!Belleten!91:!349X413.!
Koşay,!H..Z.!ve!H.!Vary.!1964.!Pulur%Kazısı%1960%Mevsimi%Çalışma%Raporu.!Ankara:!Türk!!
!
Tarih!Kurumu.!
_____.!1967.!!Güzelova%Kazısı.!Ankara:!Türk!Tarih!Kurumu.!
Kökten,!K.!1948.!“Anadolu’da!prehistorik!yerleşmeler!ve!1944X1948!yıllarında!yapılan!tarih!!
!
öncesi!araştırmaları.”!IV.%Türk%Tarih%Kongresi,!195X209.!
Krupnov,!E.İ.,!1964.!“The!Most!Archaic!Culture!of!the!Caucasus!and!the!Caucasian!!
!
Comminity.”!Sovyet%Antropologie%and%Archeyeoligia!3:!31X42.!
Kuftin,!B.A.!1941.!“Archaelogical!Excavations!in!Trialeti!I.”!Acedemy%of%Sciences%of%the%%
%
Georgian%S.S.R%Tiflis,!101X118.!
Lamb,!W.!1954.!“The!culture!of!northeast!Anatolia!and!it’s!neighbours.”!AnatolianStudies!!
!
4:!21X33.!
Özfırat,!A.!1999.!“1998!yılı!!BitlisXMuş!İlleri!yüzey!araştırması!Tunç!ve!Demir!Çağları.”!!
!
17.%Kazı%Sonuçları%Toplantısı!I:!193X210.!
Palmieri,!A.!1983.!“Arslantepe!kazıları.”!5.%Kazı%Sonuçları%Toplantısı!97X106.!
Sagona,!A.!2000.!Ancient%Near%Eastern%Studies.!An!Annual!Published!by!the!Centre!for!Classics!!
!
and!Archaelogy!Üniversity!of!Melbourne!Vol.!XXXVII.!
Sevin,!V.!ve!A.!Özfırat.!2000.!“VanXKaragündüz!Kazıları.”!Türkiye%Arkeolojisi%ve%İstanbul%%
%
Üniversitesi,!O.!Belli!(Derl.)!168X174.!
van!Loon,!M.!1978.!Korucutepe%II.!Amsterdam:!NorthXHolland!Pub.!Co.!
Young,!T.C.!1969.!Excavations%at%Godin%Tepe.%First%Progress%Report.!Toronto:!Royal!Ontario!
40!
Museum.!
!
&
&
&
!
Res.%1.%
&
&
!
Res.%2.%
&
41!
!
!
!
VanXYoncatepe&Sarayı’nda&Bulunan&
Çekiç&Başlı&Demir&Savaş&Baltaları&
&
Oktay%Belli&
İstanbul%Üniversitesi%
İstanbul%
!
!
Yoncatepe!Sarayı!ve!Nekropolü,!bugünkü!modern!Van!Kenti’nin!9!km.!güneydoğusundaki!
Yukarı! Bakraçlı! (eski! Yedikilise)! Köyü’nün! 1.5! km.! güneybatısında! yer! almaktadır.1! Saray!
yerleşmesinin!1.5X!2!km.!doğusunda!yükselen!Varak!(2800!m)!ve!Erek!(3200!m)!dağları,!tam!
bir!yarım!ay!biçimindeki!doğal!konumu!ile!doğudan!esen!sert!ve!soğuk!rüzgarları!önlemekte!
ve! daha! elverişli! bir! iklim! sağlamaktadır.! Doğu! Anadolu! Bölgesi’nin! en! zengin! su!
kaynaklarına! sahip! olan! Varak! ve! Erek! dağları,! aynı! zamanda! Van! Bölgesi’nin! ulaşım!
yönünden!en!elverişli!yaylalarına!da!sahiptir.!Su!kaynaklarının!yanı!sıra,!zengin!otlak!ve!dağ!
çayırlarına!sahip!Erek!Dağı!ve!yakın!çevresi,!yaz!mevsiminde!onbinlerce!küçükbaş!hayvanı!
ile! göç! eden! yarı! göçebe! topluluklar! tarafından! yaylak! olarak! kullanılmaktadır.! Varak! ve!
Erek!dağlarının!hemen!güneybatı!eteğinde!yer!alan!Yoncatepe!Sarayı,!zengin!su!kaynakları!
ve! otlaklarına! sahip! Keşişgöl! Yaylası’na! giden! yolu! denetim! altında! tutmaktadır.2! Oldukça!
güçlü! savunma! sistemine! sahip! olan! Yoncatepe,! bu! işlevini! Urartu! Krallığı’nın! yıkılışına!
değin!sürdürmüştür.!
Saray!yerleşmesinin!700X800!m.!kuzeyinde!ise,!şimdilik!Van!Bölgesi’nin!en!eski!sulama!
tesisi! olan! Harabe! Barajı! bulunmaktadır.! Doğuda! Varak! Dağı! eteklerinden! çıkan! zengin! su!
kaynaklarının!önü,!tıpkı!büyük!bir!havuz!gibi!bir!biri!ardı!sıra!barajlar!ile!kesilmiştir.!Köyün!
içinde!ve!hemen!batı!eteğinde!bulunan!Bakraçlı!barajlarının!içi!dolmasına!ve!duvarları!tahrip!
olmasına! karşın,! Harabe! Barajı’nın! gövde! duvarı! günümüze! değin! sağlam! bir! şekilde!
varlığını!korumuştur.!4X5!m.!genişliğinde,!2!m.!yüksekliğinde!ve!80!m!uzunluğundaki!baraj!
duvarı,! arazinin! eğimli! olan! batı! kesimini! kapatmaktadır.! Baraj! duvarı,! kumtaşı! bloklardan!
yapılmıştır.! Ancak! ne! yazık! ki! yüzlerce! yıldan! beri! suların! taşımış! olduğu! kalın! toprak!
tabakası,! barajın! içini! doldurmuştur.! Günümüzde! barajın! içi! tarla! olarak! kullanılmaktadır.!
Batı!yüzde!ve!duvarın!ortasında!bulunan!35!x!35!cm.!büyüklüğündeki!savak!kısmı,!bugüne!
değin!bulunan!Urartu!barajlarındaki!savakların!en!küçüğünü!oluşturmaktadır.3!Batı!yönüne!
doğru! akıtılan! sular,! tarım! alanlarının,! sebze! ve! meyve! bahçelerinin! su! gereksinmesini!
karşılamaktadır.!
!Belli!2002:!265;!2003:!385;!Beli!ve!Konyar!2001a:!150.!
!Belli!ve!Tozkoparan!2004:!351!vd.!
3!Belli!1996a:!147!vd.,!res.!12;!1999b:!11!vd.;!Belli!ve!Konyar!2001b:!173!vd.;!res.!7X!8.!
1
2
42!
Basık! bir! tepe! görünümünde! olan! Yoncatepe’nin! en! yüksek! kesiminde! saray,! bunun!
kuzeydoğu!eteğinde!sivil!yerleşim!alanı!ve!kuzey!eteğinde!de!nekropol!bulunmaktadır!(Res.!
1).!Erken!Demir!Çağı’na!ait!diğer!kale!ve!yerleşim!merkezlerinde!olduğu!gibi,!Yoncatepe’de!
sivil! yerleşim! merkezi! ile! nekropol! alanı! neredeyse! iç! içedir.4! Deniz! seviyesinden! 2050! m.!
yüksekliğinde! olan! saray! yerleşmesi,! şimdilik! Türkiye’nin! en! yüksek! rakımlı! kazı! alanını!
oluşturmaktadır.5!Saray!yerleşmesinin!güneyi!dik!ve!derin!bir!uçurum!ile!sonuçlanmaktadır.!
Güneydoğudan! batı! yönüne! doğru! akan! Doni! Çayı,! araziyi! geniş! ve! derin! bir! şekilde!
oymuştur.! Saray! yerleşmesinin! kuzey! kesimi! de! dik! olmasına! karşın,! kuzeydoğu! ve!
kuzeybatı!yönlerine!doğru!teraslar!halinde!alçalmaktadır.!
DoğuXbatı!doğrultusunda!uzanan!saray!yerleşmesi,!yaklaşık!olarak!2.650!m2’lik!bir!alana!
yayılmaktadır! (Res.! 3).! Arazinin! doğu! kesimi! çok! dik! ve! eğimli! olduğu! için,! sarayın! en!
önemli! mimari! yapıları,! batıda! 1675! m2’lik! bir! alana! yapılmıştır.! Arazinin! doğusu! ile! batısı!
arasındaki! yükseklik! farkının! 10! m.’yi! geçmesi,! doğu! bölümündeki! mimari! yapılar! için! çok!
büyük! bir! sorun! oluşturmuştur.! Bu! yüzden! doğu! bölümündeki! mimari! yapılar,! açık! avlu!
dışında!en!çok!450!m2’lik!bir!alanda!teraslar!üzerinde!yapılmıştır.!
Temelleri! taştan! ve! bunun! üzeri! de! kerpiçten! örülen! sarayın! çok! güçlü! ve! yüksek! dış!
duvarları,! aynı! zamanda! savunma! duvarı! görevini! de! görmektedir! (Res.! 4).! Bu! haliyle!
Yoncatepe,!Van!Ovası’nın!kuzeydoğusunda!Zımzım!Kayalıkları!üzerinde!bulunan!ve!çevresi!
sur! duvarı! ile! çevrili! olmayan! Toprakkale’nin! (Rusahinili)! konumuna! çok! benzemektedir.!
Ancak! Toprakkale’de! ulusal! Tanrı! Haldi! adına! kurulmuş! bir! tapınak! olmasına! karşın,!
Yoncatepe! yerleşmesinde! tapınak! yoktur.! Bilindiği! gibi! Urartu! saraylarının! çok! büyük! bir!
kısmı,! yüksek! ve! yalçın! kayalıklar! üzerinde,! çevresi! çok! güçlü! savunma! duvarları! ile!
çevrelenen!kaleler!içinde!bir!veya!iki!tapınak!ile!birlikte!planlanarak!yapılmıştır.!Şimdilik!bu!
kuralın! dışında! kalan! tek! yerleşme,! Patnos! Aznavurtepe’nin! 8! km.! güneydoğusunda!
bulunan!Giriktepe!Sarayı’dır.!Bu!yüzden!Yoncatepe!Sarayı,!alçak!bir!tepe!üzerinde!bulunan!
Giriktepe!Sarayı’nın!konumuna!çok!benzemektedir.!Ancak!son!sekiz!yıldan!beri!akropoldeki!
sarayda! sürdürdüğümüz! arkeolojik! kazı! çalışmalarında! herhangi! bir! çivi! yazısı! örneği!
bulamadığımız! gibi,! erzak! küpleri! üzerinde! işaret,! ölçek! ve! çivi! yazısı! ile! resim! yazısı! da!
bulunamamıştır.!Çok!büyük!bir!olasılıkla!Yoncatepe!Sarayı,!yerleşim!merkezi!ve!nekropolü,!
Urartu!Krallığı!egemenliğine!tabi!olmayan!bir!yerel!beyliğe!ait!olmalıdır.!Bilindiği!gibi!hem!
çivi! yazılı! Asur! kaynakları,6! hem! de! Urartu! kaynakları! bu! tür! beyler! konusunda! önemli!
bilgiler! vermektedir;! örneğin! Van! Ovası’nda! özel! bağ! ve! bahçelere! sahip! olan! beyler,7!
askerleri!ile!birlikte!katılmış!oldukları!savaşlardan!da!ganimet!almaktaydılar.8!!
Yoncatepe!Sarayı’nın!ne!zaman!kurulduğunu!şimdilik!kesin!olarak!bilemiyoruz.!Ancak!
saray!yerleşmesinin!hemen!kuzey!eteğinde!bulunan!nekropol!alanındaki!birçok!mezar,!M.!Ö.!
I.!Binyılın!başlarından!beri!kullanılmıştır.!Saray,!M.!Ö.!7.!yüzyılın!sonlarında!Doğu!Anadolu!
Bölgesi’ne! kuzeyden! ve! doğudan! bir! çekirge! sürüsü! gibi! giren! İskitler! tarafından! diğer!
Urartu! kaleleri! ile! birlikte! yakılıp! yıkılmıştır.! Bu! korkunç! yıkım! ve! yağmadan! canını! zor!
kurtaran!halk,!taşınabilir!eşya!ve!silahlarıyla!birlikte!Erek!Dağı’na!sığınmıştır.!Bu!yıkımdan!
sonra!saray!kesimi,!yeni!bir!yerleşmeye!uğramamıştır.!!
&
!Belli!ve!Konyar!2001a:!151!vd.;!2003:!91.!
!Belli!ve!Kavaklı!2000:!435!vd.;!2001:!369!vd.!
6!Mayer!1983:!78!vd.;!Luckenbill!1927:!20,!56,!154.!
7!König!1955X57:!no.!102!ve!123;!Melikişvili!1960:!no.!277.!
8!Dinçol!1976:!19X!30;!Salvini!1980:!169!vd.;!Melikişvili!1951:!27!vd.!
4
5
43!
Saray&Yerleşmesi&
Yoncatepe!yerleşmesinin!akropol!kesiminde!yer!alan!saray!kompleksi,!şimdilik!doğu!ve!batı!
olmak! üzere! iki! ana! bölümden! oluşmaktadır.! Saray! yerleşiminin! ana! girişi,! kuzeydoğu!
kesimdendir.9! Kuzey! kesimde! sivil! yerleşim! merkezi! ile! nekropol! alanın! güneybatı!
eteklerinden! fazla! dik! olmayan! bir! eğimle! saraya! doğru! uzanan! eski! yol! kalıntısı,! üstü! açık!
olan! orta! avluya! ulaşmaktadır.! Hatta! avludan! batıdaki! odalar! topluluğuna! geçit! veren! 2.80!
m.!genişliğindeki!kapı!girişinin!doğusu,!çok!hafif!bir!rampa!şeklinde!sal!taşlarla!döşenmiştir.!!
Kuzeydoğu! kesimden! saraya! girildiğinde,! söz! konusu! üstü! açık! avlu! ile! karşılaşılmakta! ve!
bu!avludan!sarayın!batı!bölümüne!geçilebilmektedir!(Res.!2).!
&
Orta&Avlu&
Orta! Avlu’nun! tabanın! sıkıştırılmış! kilden! yapıldığı! gözlemlenmiştir.! Avlunun! batı!
duvarının! kuzeybatı! köşesinde,! sal! taşlarından! yapılmış! bir! seki! bulunmaktadır.! Ancak! bu!
sekinin! yer! yer! tahrip! olduğu! görülmüştür.! Ayrıca! köreltilen! kapının! kuzeydoğusunda,! taş!
duvarın! büyük! kaya! parçalarının! üzerinden! geçirildiği! görülmektedir.! Kaya! parçalarının!
görülen!doğu!yüzündeki!çıkıntılar,!murç!ve!keskiler!ile!büyük!bir!özenle!düzeltilmiştir,!öyle!
ki! kaya! parçası! sanki! işlenmiş! bir! taş! bloğu! gibi! görünmektedir.! ! Avlunun! kuzey! kısmı! ise,!
toprağın! dik! ve! eğimli! arazide! kuzey! yönüne! doğru! akıp! gitmesi! sonucunda! tahrip!
olmuştur.!!!
Avlunun! batı! duvarının! orta! kesiminde! yer! alan! ve! Büyük! Salon’a! geçiş! sağladığı!
anlaşılan! kapı! girişi! köreltilmiş! ve! 2.80! m.! genişliğindeki! bu! girişin! önünde! sal! taşlarından!
yapılmış! bir! rampanın! varlığı! saptanmıştır.! Avlu! içerisinde,! batıdaki! Büyük! Salon’un! doğu!
duvarının! 10! m.! doğusuna! denk! düşen! kesimde,! kuzeyX! güney! doğrultusunda! uzanan! bir!
duvar! ortaya! çıkarılmıştır.! Şimdilik! toplam! 28! m.! uzunluğunda! olan! bu! duvarın! genişliği!
1.60! m.’dir.! İri! taşlardan! oldukça! sağlam! olarak! yapılan! duvarın! yalnızca! kuzey! bölümü!
arazinin!dik!ve!eğimli!olması!yüzünden!akıp!gitmiştir.!Örneğin!duvarın!güney!ucunda!kalın!
duvarlı! küçük! bir! oda! bulunmasına! karşın,! kuzey! ucundaki! duvarların! tahrip! olması!
yüzünden! herhangi! bir! odanın! olup! olmadığı! belli! olmamaktadır.! Ayrıca! duvarın! batı!
yüzünde,! yani! hücre! planlı! odaların! hemen! güneyinde,! yer! yer! tahrip! olmasına! karşın,! sal!
taşlardan! yapılmış! bir! sekiye! rastlanılmıştır.10! Bu! duvarın! batı! kısmına,! kuzeye! doğru! yan!
yana!üç!küçük!oda!yapılmıştır.!!!
Doğu!duvarına!bitişik!olarak!yan!yana!yapılan!üç!küçük!oda,!plan!ve!tasarım!yönünden!
batıda! yer! alan! ve! Büyük! Depo! olarak! adlandırılan! mekândaki! üç! küçük! odaya!
benzemektedir.! Ancak! Büyük! Depo! Odası’nın! ve! içindeki! üç! küçük! odanın! üstü! kapalı!
olmasına! karşın,! buradaki! odaların! üstünün! kapalı! olup! olmadığını! şimdilik! bilemiyorsak!
da,!üzerlerinin!kapalı!olduğu!sanılmaktadır.!!
!
!!
Sarayın&Batı&Bölümü!
Her! iki! çekiç! başlı! demir! balta! da,! sarayın! batı! bölümünde! yer! alan! depo! odalarında!
bulunduğundan,! bu! yazıda! sarayın! doğu! bölümündeki! odalar! anlatılmayacaktır.! Saray!
! Akropoldeki! saray! yerleşmesinin! zemin! kat! planını! büyük! bir! başarı! ile! çizen! değerli! meslektaşım!
Yrd.!Doç.!Dr.!Şehabettin!Öztürk’e!ve!çok!büyük!özveriyle!çalışan!Araş.!Gör.!İsmail!Ayman!(M.A.)!
ve!İlknur!Zeynep!Konuralp’e!(M.A.)!içtenlikle!teşekkür!etmeyi!zevkli!bir!görev!sayarım.!
10!Belli!2005a:!74.!
9
44!
kompleksine!kuzeydoğudan!girildiğinde,!sarayın!batı!bölümünde!karşımıza!öncelikle!Büyük!
Salon!olarak!adlandırılan!mekân!çıkmaktadır.11!
Büyük&Salon&
Orta! Avlunun! batısında! ve! Küçük! Salon’un! doğusunda! yer! alan! Büyük! Salon,! yaklaşık!
olarak!10.20!x!16.20!m.!büyüklüğünde!dikdörtgen!bir!plan!göstermektedir.!Bu!büyük!alanın!
kuzeydoğu! köşesinde,! 2.60! x! 2! m.! ölçülerinde! küçük! bir! oda! yer! almaktadır;! ayrıca! odanın!
1.10!m.!genişliğinde!ve!1.60!m.!derinliğindeki!kapı!açıklığı!batısında!yer!alan!Küçük!Salon’a!
açılmaktadır.! Üstü! kapalı! olan! Büyük! Salon’un! tabanı! tıpkı! yandaki! Küçük! salon’un! tabanı!
gibi! yassı! kum! taşlarıyla! döşenmiştir.12.! Büyük! bir! özenle! döşenen! taban! döşemesinde,!
duvarların! kenarlarına! herhangi! bir! seki! yapılmamıştır.! Taban! döşemesinde,! çok! önemli!
çöküntü,!kırık!ve!kaymaların!görülmemesi,!kalenin!tahribinden!sonra!bölgede!sık!sık!oluşan!
depremden! etkilenmediğini! göstermektedir.! Avlunun! döşeme! taşlarının! arasında!
karbonlaşmış!mercimek!taneleri!bulunmuştur.!Ayrıca,!salonun!kuzeydoğu!köşesinde,!kırılan!
çanak! çömlek! parçaları,! tabanda! sanki! keramikten! yapılmış! döşemeyi! andırır! nitelikte,!
yıkılan!taş!duvarların!altında!kalarak,!tabana!yapışmıştır.!!!
Salonun!kuzeybatı!köşesinde,!salonun!doğuXbatı!doğrultusunda!uzanan!kuzey!duvarına!
bitişik! durumda! ve! taştan! çamur! harçla! yapılmış,! üst! kata! çıkan! basamaklardan! oluşan! bir!
merdiven! ortaya! çıkarılmıştır.! 1.35! m.! genişliğinde,! 37! cm.! derinliğinde! ve! yaklaşık! 20! cm.!
yüksekliğinde! olan! basamaklar! doğu! yönüne! doğru! inmektedir.13! Merdivenin! bitişiğindeki!
duvar!doğu–batı!doğrultusunda!8.10!m.!uzanmakta!ve!bir!kapı!açıklığı!ile!son!bulmaktadır.!
Kuzeydoğuda! yer! alan! küçük! oda,! aynı! zamanda! kuzey! yönüne! geçit! vermektedir.! Bu!
kesimden!kuzeye!doğru!devam!edildiğinde,!Kuzeydoğu!Depo!Odası!ile!karşılaşılmaktadır.!!
&
Kuzeydoğu&Depo&Odası&
Büyük!Salon’un!kuzeyinde!yer!alan!doğuX!batı!doğrultusundaki!duvarın,!doğusundaki!kapı!
açıklığından,!sarayın!Kuzeydoğu!Depo!Odası’na!geçiş!sağlanmaktadır.!Ortalama!5!x!9.30!m.!
ölçülerinde!dikdörtgen!bir!plan!gösteren!bu!Kuzeydoğu!Depo!Odası’nın!kuzeybatısında!bir!
destek! çıkıntısı! bulunmaktadır.! Kuzey! yönüne! doğru! arazi! dik! ve! eğimli! olduğu! için,! kalın!
destek! duvarlarıyla! güçlendirilmiştir.! Odanın! taş! duvar! yüksekliği,! 1X2.10! m.! arasında!
değişmektedir.!Diğer!odalardaki!sağlam!kalmış!taş!duvar!yüksekliklerinin!de!gösterdiği!gibi,!
bu!odadaki!duvar!yüksekliğinin!3.5!m.’den!fazla!olması!gerekmektedir.!Diğer!odalar!gibi,!bu!
odanın! taş! duvarları! da! sıvalı! ve! badanalıdır.! Kalkerin! öğütülmesi! ile! yapılan! ve! bölgede!
“Cas!Harcı”!olarak!adlandırılan!harcın,!nemi!alan!bir!özelliğe!sahip!olduğu!anlaşılmaktadır.!
Depo! odasının! sağlam! kalmış! duvarları! üzerinde! en! küçük! bir! pencere! açıklığı!
görülmemektedir.! Aslında! bu! durum! akropoldeki! tüm! bodrum! katları! için! de! geçerlidir.!
Aydınlanmanın! kandiller! ile! yapıldığı! anlaşılmaktadır.! Bu! depo! odasının! 1.5! m.!
genişliğindeki! kapı! girişi,! güneydeki! tabanı! sal! taş! döşeli! Büyük! Salon’a! açılmaktadır.!
Tümüyle!çeşitli!yiyecek!ve!içeceklerin!depo!edildiği!bu!odanın!giriş!kapısı!önündeki!güney!
boşluğu!kısmına!da!çeşitli!büyüklükte!erzak!kapları!yerleştirilmiştir.!
Giriş! kapısından! sonra,! doğu! duvarı! önünde! 20! cm.! yüksekliğinde! ve! ortalama! 70! cm.!
derinliğinde! kerpiç! bloklardan! yapılmış! bir! seki! bulunmaktadır.! Bu! odada! çıkan! şiddetli!
!Belli!2005a:!75.;!Belli!2005b:!206!vdd.!
!Belli!ve!Tozkoparan!2004:!353!vd.!
13!Belli!ve!Tozkoparan!2004:!355.!
11
12
45!
yangın! yüzünden! sekinin! kerpiçleri! tuğlalaşmıştır.! Sekinin! üzerine! herhangi! bir! depolama!
kabı!konulmamış,!yalnızca!girişin!doğusu!ve!sekinin!güneydoğu!köşesine!bir!adet!depolama!
kabı!konulmuştur.!Sekinin!kuzeybatısında!küçük!bir!alan!ise!taban!sal!taşları!ile!döşenmiştir.!
Ancak!bu!depo!odasının!tabanı,!sıkıştırılmış!kilden!yapılmıştır.!!
!
Depo! odasının! batı! duvarına! 2! x! 2.30! m.! derinliğinde! bir! niş! yapılmıştır.! Nişin! olduğu! bu!
bölüme,! tabandan! 35! cm.! yüksekliğinde! bir! seki! üzerine! yerleştirilen! çeşitli! büyüklükte!
küpler! yerleştirilmiştir.! Dairesel! ve! oval! biçimli! dört! küpün! içine! un! konulduğu!
sanılmaktadır.! Ortalama! 1! m.! çapında! olan! küplerin! yüksekliği! de! 80! cm.! ile! 1! m.! arasında!
değişmektedir.! Günümüzde! Bakraçlı! köy! evlerindeki! depolarda! da! benzer! biçimli! küpler!
içinde! un! saklanmaktadır.! Çuvallardan! çok! daha! kullanışlı! olan! küplere! fareler! zarar!
veremediği! için,! unlar! is,! duman! ya! da! nemden! de! etkilenmemektedir.! Ayrıca! odanın!
güneydoğu!ve!kuzeybatı!köşesi!ile!diğer!depolama!kapları!yanına!da!4!adet!daha!un!küpü!
konulmuştur.!Küplerin!altı!ve!çevresinin!ısıyı!belirli!bir!düzeyde!tutması!için!kalın!bir!tabaka!
halinde!küçük!ponza!taşlarıyla!desteklenmiştir.14!!
Kuzeydoğu! depo! odası! olarak! adlandırdığımız! bu! odanın! güney,! batı! ve! kuzey!
duvarlarına! yakın! yere! toplam! 29! adet! depolama! kabı! yerleştirilmiştir.! Çeşitli! büyüklükte!
olan! depolama! kaplarının! yan! yana! çok! düzenli! olarak! yerleştirildiği! görülmektedir.!
Kapların! eğilmemesi! ve! düşmemesi! için,! yanlarına! dikey! olarak! yassı! sal! taşları!
konulmuştur.! Ayrıca! depolama! kaplarının! altı! ve! çevresinin! yine! ısıyı! belirli! bir! düzeyde!
tutması! için! küçük! ponza! taşlarıyla! desteklendiği! görülmüştür.! Yalnızca! odanın! orta! kısmı,!
insanların! bu! kaplara! çeşitli! yiyecek! koyması! veya! alması! için! boş! bırakılmıştır.! Depolama!
kaplarının! çoğunlukla! ağız! kısımları,! duvarların! ve! tavanın! çökmesi! yüzünden! kırılmıştır.!
Bir!depolama!kabı!üzerinde!ise!yılan!ve!başı!kabartma!tekniğinde!başarılı!olarak!yapılmıştır.!
Şimdilik!tek!örnek!olan!bu!kap!üzerindeki!yılan!figürünün!dinsel!veya!başka!bir!anlamının!
olup!olmadığını!bilemiyoruz.!!Depolama!kaplarının!içinde,!ağızlarına!kadar!dolu!bir!şekilde!
buğday! ve! diğer! bakliyat! türleri! bulunmaktadır.! Bir! kap! içinde! ise! bulgur! bulunmaktadır.!
Bulgurun! küçük! ve! ince! olarak! çekildiği! görülmüştür.! Buğday! ve! diğer! bakliyat! türleri!
kalenin!yıkılması!ve!tahrip!edilmesinden!sonra!karbonlaşmıştır.!Akropolün!diğer!odalarında!
olduğu!gibi,!burada!da!büyük!miktarda!bulgur!ve!buğdayın!bulunması,!kaleye!düzenlenen!
saldırının,!ekinlerin!tarlalardan!biçildiği,!saplarından!ayrıldığı!ve!depolara!konulduğu!Eylül!
ayının!ikinci!yarısında!yapıldığı!sanılmaktadır.!Bu!saldırının,!Van!Bölgesi’nde!diğer!Urartu!
kalelerini!yerle!bir!eden!İskit!ordusu!tarafından!yapıldığını,!akropolün!eteklerinde!bulunan!
tunçtan!yapılmış!İskit!ok!uçları!da!kanıtlanmaktadır.!
Kuzeydoğu! Depo! Odası’nda! amorf! durumda! demirden! yapılmış! ok! ve! kargı! uçları! ile!
topuz! başları! da! ortaya! çıkarılmıştır.! Bunların! yukarıdan,! ikinci! kattan! düştüğü!
sanılmaktadır.!Oval!ve!elips!biçimli!topuz!başlarının!ortasından,!ağaç!sap!geçmektedir.!Bazı!
topuz! başlarının! üzerinde,! ağaç! sapa! perçinlenen! çiviler! de! in\situ! olarak! bulunmuştur.!
Topuz! başlarından! biri! diğerlerinden! farklıdır,! her! iki! uç! kısmı! boru! biçiminde! çıkıntılıdır.!
Demirden!dövme!tekniği!ile!yapılan!topuz!başları,!oksitlenmeden!dolayı!yer!yer!aşınmıştır.!
Benzer!topuz!başlarından!biri,!kuzeyde!yer!alan!Sarayın!nekropol!alanındaki!M5!mezarında!
da! ortaya! çıkarılmıştır.! İlk! kez! akropoldeki! odalar! ile! mezar! buluntuları! arasında! bir!
paralellik! sağlanmıştır.! Ayrıca! benzer! biçimli! topuz! başları,! Erken! Demir! Çağı’na! ait! ErnisX
Evditepe! Nekropolü’nde! de! bulunmuştur.15! İlginçtir! ki! bugüne! değin! Urartu! kalelerinde!
!Belli!2005a:!74X!75;!2005b:!210!vd.!!
!Belli!ve!Konyar!2001b:!184,!fig.!188X189.!
14
15
46!
veya! nekropollerinde! benzer! biçimli! demirden! yapılmış! topuz! başlarına! henüz!
rastlanılmamıştır.!!
!!!
!
&
Büyük&Depo&Odası!
Pithoslu! Depo! Odası’nın! hemen! kuzey! bitişiğinde! yer! alan! ve! güneydoğu! kesiminden! bir!
kapı!açıklığı!ile!Küçük!Salon’a!bağlanan!bir!diğer!mekân!ise!Büyük!Depo!Odası’dır.!Odanın!
güneyindeki! Pithoslu! Depo! Odası’ndan! çok! daha! büyüktür.! Özellikle! her! iki! odanın!
uzunlukları! hemen! hemen! aynı! olmasına! karşın,! bu! mekânın! genişliğinin! depo! odasına!
kıyasla!iki!kat!daha!fazla!olduğu!görülmüştür.16!!
Depo!Odasının!doğu!duvarına!bitişik!olarak!yan!yana!üç!küçük!depo!odasının!yapıldığı!
saptanmıştır.! Bu! küçük! odalardan! güneyde! olanı! 2.30! m.! uzunluğunda! ve! 2.40! m.!
genişliğinde!kare!bir!plan!göstermektedir.!DoğuX!batı!doğrultusunda!uzanan!duvar!35!cm.,!
kuzeyXgüney! doğrultusunda! uzanan! duvar! ise! 50! cm.! genişliğinde! kerpiçten! yapılmıştır.!
Odanın! doğu! duvarını! ise! mekanın! 3.5! m.! yüksekliğindeki! sal! taşlardan! yapılmış! duvarı!
oluşturmaktadır.! Odanın! 70! cm.! genişliğindeki! küçük! kapısı,! duvarın! batı! yüzünde! ve! tam!
orta! kısmında! yer! almaktadır.! Şiddetli! yangın! yüzünden! kerpiç! duvarlar! tuğlalaşmıştır.!
Duvarların! iç! ve! dış! kısmının! açık! kahverengi! bir! sıva! ile! sıvandığı! ve! bunun! üzerine! de!
koyu!bordo!renkli!bir!boya!ile!kalın!yatay!bantlar!yapıldığı!görülmüştür.!Kapı!boşluğunun!iç!
kısmında! ve! güney! köşesinde! bulunan! kumtaşından! yapılmış! kapı! alt! mili,! kapının! içeriye!
doğru! açıldığını! ve! bunun! tek! kanatlı! olduğunu! göstermiştir.! Odanın! tabanı! sıkıştırılmış!
kilden! yapılmıştır.! Odanın! güney! ve! batı! duvarı! önüne! 40! cm.! genişliğinde! ve! 30! cm.!
yüksekliğinde! bir! seki! yapılmıştır.! Kerpiçten! yapılan! sekinin! dış! yüzü! de! tıpkı! duvar! yüzü!
gibi! açık! kahverengi! bir! sıva! ile! sıvanmıştır.! Bu! küçük! odanın! tümüyle! depo! odası! olarak!
kullanıldığını,! sekilerin! üzerinde,! duvarların! dibinde! ve! tabanın! üstünde! bulunan! çeşitli!
büyüklükte!kap!ve!testi!ile!depolama!kapları!doğrulamaktadır.!Güney!duvarı!önüne!yapılan!
sekinin!üzerine!orta!büyüklükte!ve!yan!yana!beş!adet!depolama!kabı!konulmuştur.!Hatta!yer!
darlığından!dolayı!daha!kısa!boylu!kapların!üzerine!bir!sıra!daha!kap!yerleştirilmiştir.!Taban!
üzerindeki! tabak,! kâse,! testi! ve! depolama! kaplarının! oldukça! kaliteli! yapıldığı! ve! kırmızı!
astarlı! olduğu! görülmüştür.! Duvarların! yıkılmasından! dolayı! bazı! şişkin! gövdeli! kaplar!
kırılmış! ve! içlerinde! bulunan! buğdaylar! yerlere! dökülmüştür.! Yalnızca! yonca! ağızlı,! tek!
kulplu! ve! kırmızı! açkılı! bir! testi! yere! düşerek! yan! yatmıştır.! Diğer! kâse! ve! depolama!
kaplarının! hemen! hepsi! son! yerleştirildiği! biçimde! in\situ! olarak! ortaya! çıkarılmıştır.!
Yukarıda! da! belirttiğimiz! gibi! yer! darlığından! dolayı! bu! küçük! depo! odasına! tabak,! kâse,!
testi!ve!depolama!kapları!o!denli!düzenli!bir!şekilde!yerleştirilmiştir!ki,!insan!o!dönemdeki!
görevlilerin! düzen! ve! kullanım! yöntemine! hayran! kalmaktadır.! Ani! düşman! saldırısı!
yüzünden! çıkan! yangın! sırasında! ahşap! kapı,! kapı! kirişleri! ve! tavan! örtüsü! ile! birlikte!
depoda!bulunan!susam!yağı!gibi!yanıcı!maddeler!yanmış!ve!her!taraf!kalın!bir!is!ve!kömür!
tabakası! ile! kaplanmıştır.! Bu! depo! odasının! bir! başka! ilginç! özelliği,! tavanın! çok! alçak!
olmasıdır.! Örneğin! odayı! çevreleyen! kerpiç! duvarların! mevcut! yüksekliği! 1.30! m.! ise! de,!
bunun! ilk! yapıldığı! sıradaki! yüksekliğinin! 1.80X1.90! m.! kadar! olduğu,! duvardaki! tavan!
örtüsü! izlerinden! anlaşılmaktadır.! Hatta! kerpiç! duvarın! güneybatı! köşesi! içine! yerleştirilen!
!Belli!2005a:!74X!75;!2005b:!218!vd.!
16
47!
ahşap! bir! direk! ile! batıda! yer! alan! basamakların! en! üst! kısmı,! çatı! örtüsünün! taşınmasına!
yardımcı!olmaktadır.!!
Küçük! depo! odasının! iki! katlı! olduğunu! kanıtlayan! bir! başka! mimari! buluntu! da,! batı!
duvarına! bitişik! olarak! yapılan! basamaklardır.! Kerpiçten! yapılan! basamaklar! 70! cm.!
genişliğinde,! 20! cm.! yüksekliğinde! ve! 20! cm.! derinliğindedir.! Toplam! beş! basamak!
günümüze! değin! sağlam! olarak! varlığını! korumuşsa! da,! en! üstteki! altıncı! basamak! çatı!
örtüsünün! kapanmasını! sağlayan! ahşap! hatılların! konulduğu! kısımdır.! Bu! basamaklar!
sayesinde! küçük! depo! odalarının! üstüne! de! çeşitli! eşya! ve! çanak! çömleğin! yerleştirildiği!
sanılmaktadır.!Basamaklar!da!tıpkı!duvarların!iç!ve!dış!kısmı!gibi!açık!kahverengi!bir!sıva!ile!
sıvanmış! ve! bunun! üzerine! de! yine! koyu! bordo! renkli! kalın! yatay! bantlardan! oluşan!
bezemeler!yapılmıştır.17!
Bunun! hemen! yanına! yapılan! ortadaki! küçük! depo! odası! da,! 2.50! m.! uzunluğunda! ve!
2.70! m.! genişliğindedir.! Diğer! depo! odaları! gibi,! bunun! kapısı! da! batı! duvarı! üzerinde! ve!
ortada! yer! almaktadır.! Duvarlar! kerpiçten! yapılmışsa! da,! bu! odanın! duvarları! daha! fazla!
tahrip!olmuştur.!Bu!odanın!içinde!de!kırılmış!depo!kapları!ile!yanmış!bir!yük!taşıma!sepeti!
in\situ! olarak! bulunmuştur.! Odanın! güneydoğu! köşe! duvarının! önüne! açılan! boşluk,! çatıyı!
taşımak!için!konulan!ahşap!direğe!aittir,!ancak!direk!yanmıştır.!
Bu! odada! bulunan! küçük! buluntuların! sayısı! ve! çeşitliliği! oldukça! fazladır.! Örneğin!
tunçtan! yapılmış! iki! küçük! fibula,! tunçtan! yapılmış! at! koşum! takımına! ait! umbolar,! kabara!
başlı! çiviler,! çeşitli! taşlardan! yapılmış! kolyeler! ve! kumaş! parçaları.! Kabara! başlı! kısa!
çivilerin,! ahşap! ya! da! deri! kaplamasında! kullanıldığı! sanılmaktadır.! Bulunan! tunç! eşya! ve!
kolyelerin! çok! büyük! bir! olasılıkla! üst! kattan,! yani! deponun! üstünden! düşmüş! olduğu!
sanılmaktadır.!Fibulalar!gibi!birçok!çanak!çömlek,!tabak,!testi!ve!depolama!kapları!da,!M.!Ö.!
7.!yüzyıla!aittir.18!!!!
Bu! odanın! hemen! kuzeyine! bitişik! olarak! yapılan! üçüncü! depo! odası,! 2.15! m.!
uzunluğunda! ve! 2.30! m.! genişliğindedir.! Batı! duvarı! üzerinde! ve! ortada! bulunan! 1.20! m.!
genişliğindeki!kapı!açıklığı,!diğer!iki!depo!odasının!kapısına!kıyasla!daha!geniştir.!Bu!odanın!
güney! ve! doğu! duvarı! üzerine! kerpiçten! seki! yapılmıştır.! Ortalama! 40! cm.! genişliğindeki!
sekinin!üzerinde!herhangi!bir!depolama!kabı!konmamıştır.!Odanın!kuzeydoğu!köşesi!önüne!
kerpiçten! yapılan! dikey! eklenti,! ahşap! çatı! direklerinin! üzerine! konulması! içindir.! Diğer!
odalar!gibi!bu!küçük!odanın!da!depo!amaçlı!olarak!kullanıldığı!anlaşılmaktadır.!!
Büyük! Depo! Odası,! 12.5! m.! uzunluğunda! ve! 9.5! m.! genişliğindedir! ve! yaklaşık! 118!
2
m ’lik! bir! alan! kaplamaktadır.! Büyüklüğünden! de! anlaşılacağı! gibi! bu! yapının! şimdilik!
akropolün! en! önemli! yapılarından! biri! olduğu! sanılmaktadır.! Odanın! içindeki! üç! küçük!
depo! odasının! 2.70! m.! batısında! ve! hemen! hemen! odanın! ortasında! 1.68! x! 1.65! m.!
büyüklüğünde! kare! biçimli! bir! sunak! bulunmaktadır.! Tabana! yerleştirilen! sunak! 18! cm!
genişliğinde!ve!30!cm.!yüksekliğinde!dört!adet!kalker!taşının!birleşmesinden!oluşmaktadır.!
Taşların! çok! büyük! bir! özenle! işlendiği! ve! birleştirildiği! görülmektedir.19! Kare! biçimli!
sunağın!tabanı!sıkıştırılmış!kilden!yapılmıştır.!Odanın!tabanı!sıkıştırılmış!kilden!yapılmışsa!
da,! bunun! altına! nem! çekmesi! için! çakıl! taşı! büyüklüğünde! ponza! taşları! serilmiştir.! 9.5! m.!
genişliğindeki!bu!odanın!tavanını!kapatmak!için,!tabana!direk!altlıkları!yerleştirilmiştir.!Kapı!
girişinin! hemen! 2.5! m.! doğusunda! yer! alan! altlıkların! biri! ortada,! diğer! ikisi! de! bunun!
kuzeyinde!ve!güneyinde!yer!almaktadır.!Büyük,!yassı!ve!kalın!kumtaşı!bloklar!kabaca!elips!
!Belli!ve!Tozkoparan!2005:!191.!
!Belli!ve!Tozkoparan!2005:!191!vd.;!Belli!2005b:!220!vd.!
19!Belli!2005a:!74X75;!2005b:!218!vd.!
17
18
48!
biçimli! olup,! üstü! ve! altı! düzdür.! Tavanı! taşıyan! ahşap! kirişler! ile! birlikte! direklerin! de!
yanmış!olduğunu,!yarı!yanmış!direk!parçaları!ve!ahşap!kirişleri!doğrulamaktadır.!
Bu! odanın! içinde! demir! ve! bronzdan! yapılmış! çok! sayıda! bronz! ok! ucu,! demir! silah!
parçaları,! at! koşum! takımına! ait! disk! parçaları,! bronz! miğfer! yanaklık! parçaları,! kabara!
biçimle!bronz!çiviler,!kesin!olarak!hangi!tür!eşya!ve!silaha!ait!olduğu!belli!olmayan!demir!ve!
bronz! parçalar! ile! kemikten! yapılmış! ok! uçları! ortaya! çıkarılmıştır.! Metal! eşya! ve! silahların!
yangından!sonra!nemli!bir!ortamda!kalmış!olmaları,!aşırı!derecede!korozyona!uğramalarına!
ve! kırılmalarına! neden! olmuştur.! Hiç! kuşkusuz! bu! buluntuların! en! ilgincini,! kemikten!
yapılan! ok! uçları! oluşturmaktadır.! Büyük! bir! özenle! kemikten! yapılan! ok! uçları,! özellikle!
söğüt!yaprağı!biçiminde!olan!çift!mahmuzlu!ok!uçlarının!bir!kopyası!durumundadır.!Tıpkı!
bronz! ok! uçları! gibi,! sap! kısmı! boğumludur.! Bu! tür! ok! uçlarının! avın! yanı! sıra! savaşta! da!
kullanılmış!olduğu!sanılmaktadır.!Çok!büyük!bir!özenle!kemikten!yapılan!ok!uçları,!kalenin!
tahribi!sırasında!çıkan!yangından!aşırı!derecede!etkilenmiştir.20!!!!!!!!!!!
Bu! büyük! odanın! batı! duvarının! ortası,! 4! m.’lik! bir! kapı! açıklığı! ile! batı! yönündeki!
odalar! topluluğuna! açılmaktadır.! Batıdan! bu! odaya! iki! basamakla! inilmektedir.! Şimdilik!
saray! yerleşmesindeki! odaların! en! geniş! kapı! girişini! oluşturan! bu! alanda! yaptığımız! kazı!
çalışmalarında,!her!iki!duvarda!da!herhangi!bir!kapının!olmadığı!anlaşılmıştır.!Kapı!derinliği!
2.70!m.’dir.!Kapı!boşluğu!duvarlarının!kuzeyinde!ve!güneyinde!duvarların!içine!kare!biçimli!
ikişerden!toplam!dört!niş!yapılmıştır.!Tabandan!2.5!m.!yüksekliğinde!olan!nişler!55!x!55!cm.!
yüksekliğinde! ve! 25! cm.! derinliğindedir.! Dikdörtgen! biçimli! nişlere! çeşitli! eşyaların!
konulduğu!sanılmaktadır.!Kapı!boşluğunun!1.20!m.!batısına,!2.30!m.!genişliğinde!ve!7.60!m.!
uzunluğunda! anıtsal! bir! duvar! yapılmıştır.! İri! taşlardan! özenli! bir! şekilde! örülen! duvar,!
oldukça! sağlam! bir! şekilde! inşa! edilmiştir.! ! Bu! duvarın! kuzeyinde! ve! güneyinde! 1.20! m!
genişliğinde! ve! 1.80! m! derinliğindeki! boşluk,! aynı! zamanda! kuzeyde! ve! güneyde! bulunan!
odalara!girişi!sağlamaktadır.!!
Güneydeki!odaya!girişi!sağlayan!duvarın!üzerinde!tek!kanatlı!olduğu!anlaşılan!kapının!
eşik!altı!ve!yan!bağlantı!yerleri!görülmektedir.!Ancak!çıkan!yangında!kapı!direkleri!ve!ahşap!
kapı!kanadı!yanmıştır.!Ayrıca!bu!duvarın!batısına!bitişik!olarak!2.60!m.!genişliğinde!ve!18!m.!
uzunluğunda! anıtsal! bir! duvar! daha! örülmüştür.! Duvarın! üzerindeki! taşlar,! ne! yazık! ki!
1995’li!yıllarda!kaleden!taş!çeken!insanlar!tarafından!tahrip!edilmiştir.!Bu!iki!anıtsal!duvar,!
batı! yönüne! doğru! dik! ve! eğimli! bir! şekilde! uzanan! arazide! yapılan! odalar! topluluğunu!
sağlam!bir!platform!olarak!güçlendirdiği!gibi,!özellikle!batıdan!şiddetli!bir!şekilde!esen!sert!
ve!soğuk!rüzgârları!da!önlemektedir.!!!
&
Kuzeybatı&Depo&Odası&
Kuzeybatı! Depo! Odası,! 3.90! x! 4.15! m.! büyüklüğünde! kare! bir! plan! göstermektedir.! Odanın!
kuzey!duvarının,!taş!temel!üzerine!kerpiç!duvar!ile!örüldüğü!görülmektedir.!Kerpiç!duvarın!
üzerine! cas! harcı! ile! sıva! yapılmış! ve! bunun! üzerine! de! açık! kahverengi! bir! badana!
çekilmiştir.! Akropoldeki! birinci! katı! oluşturan! odaların! duvarları! hep! taştan! örülmüş! iken,!
ilk!kez!burada!ilk!katı!oluşturan!odanın!duvarı!kerpiçten!yapılmıştır.!İlk!katı!oluşturan!diğer!
odalarda! olduğu! gibi,! bu! odanın! duvarlarında! da! pencere! boşluğu! görülmemektedir.!
Odanın! batı,! kuzey! ve! doğu! duvarları! önüne! tabandan! 25! cm.! yüksekliğinde! ve! 70X90! cm.!
derinliğinde!kerpiçten!bir!seki!yapılmıştır.!Odanın!yalnızca!güneye!açılan!kapı!girişi!ve!orta!
kısmı!boş!bırakılmıştır.!Kapının!kuzey!kısmı!ile!odanın!ortasının!boş!bırakılmasının!nedeni,!
!Belli!2005a:!74X75;!2005b:!222!vd.!
20
49!
görevli! insanların! bu! kapların! içine! çeşitli! yiyecek! ve! içecek! gibi! gıda! maddelerini!
bırakmaları! veya! almaları! içindir.! Sekilerin! üzerine! yan! yana! ikişer! sıra! depolama! kapları!
bırakılmıştır.! Ortaya! çıkardığımız! depolama! kaplarının! sayısı! şimdilik! 19! adet! ise! de,!
bunların! sayısının! 28’den! fazla! olması! gerekmektedir.! Zira! odanın! kuzeybatı! köşesindeki!
duvarları! kaleden! taş! çeken! insanlar! tarafından! tahrip! edildiği! için,! buradaki! kaplar! da!
tahrip! edilmiştir.! Kapların! hemen! hepsi,! oldukça! kalın! bir! ponza! taşı! tabakası! içine!
gömülmüştür.! Diğer! silo! odasının! içindeki! depolama! kaplarının! çevresinde! olduğu! gibi,!
küçük!ponza!taşları!ısıyı!belirli!bir!düzeyde!tutması!için!konulmuştur.!Duvarların!ve!üstteki!
ikinci! katın! çökmesi! sonucunda,! kapların! ağız! ve! gövde! kısımları! kırılmıştır.! Buradaki!
depolama!kaplarının!içinde!herhangi!bir!bakliyat!türünün!bulunmayışı,!kaplara!şarap!ya!da!
susam!yağı!gibi!sıvı!yiyecek!ve!içeceklerin!konulabileceğini!de!göstermektedir.!
Depo! odasının! tabanı! ise! sıkıştırılmış! kilden! yapılmıştır.! Ayrıca! ikinci! katın! çökmesi!
sonucunda,!çok!sayıda!tabak!ve!kâse!depolama!kaplarının!üzerine!düşmüştür.!60’dan!fazla!
olduğu!sanılan!tabak!ve!kâselerin!büyük!bir!kısmı!da,!!tabanın!üzerine!düşmüştür.!Tabak!ve!
kâselerin! büyük! bir! kısmı! ilk! düştüğü! biçimde! birbirinin! üstüne! gelecek! şekilde! ortaya!
çıkarılmıştır.! Düşme! sonucunda! tabak! ve! kâselerin! çok! büyük! bir! kısmı! kırılarak! parçalara!
ayrılmıştır.21!!!Bu!odada!ikinci!kattan!düştüğü!anlaşılan!bronzdan!yapılmış!çok!sayıda!bronz!
kemer!tokası,!çekiç!başlı!demir!balta,!bronz!kaplama!levhaları!ve!özellikle!çeşitli!büyüklükte!
bronz! kalkan! umboları! bulunmuştur.! Çekiç! başlı! demir! balta! ve! bronz! kalkan! umbolarının!
da! gösterdiği! gibi,! ikinci! katın! akropolün! çok! önemli! bir! silah! deposu! olduğunu!
kanıtlamaktadır.!!!
&&
Çekiç&Başlı&Demir&Savaş&Baltaları&
!
!
I&No’lu&Balta&
[Uzunluk:!26!cm,!Yükseklik:!6.4!cm,!Ağzı!Genişliği:!5.5!cm,!Çekiç!Genişliği:!6.2!x!4!cm,!Sap!
Boşluğu:!2.8!cm,!Mevcut!Ağırlığı:!1.494!kg].!
&
Demir! balta,! 2002! yılındaki! kazı! çalışmalarında! sarayın! batı! bölümündeki! Küçük! Salon’un!
batısında!yer!alan!üç!küçük!odanın!kuzeyindeki!odanın!tabanı!üzerinde!bulunmuştur!(Res.!
7).22! Bunun! dışında! bu! odada! başka! bir! eşya! veya! silah! bulunmamıştır.! Baltanın! üstteki!
birinci! kattan! düşüp! düşmediği! ise! belli! değildir.! Ağaçtan! yapılan! sap! kısmı! tümüyle!
çürümüştür,! ayrıca! 2700! yıl! boyunca! nemli! bir! ortamda! kaldığı! için,! aşırı! bir! şekilde!
oksitlenmiştir.! Ancak! metal! özelliğini! kaybetmediği! için! önce! Van’da! bulunan! “İstanbul!
Üniversitesi! Edebiyat! Fakültesi! Van! Bölgesi! Tarih! ve! Arkeoloji! Araştırma! Merkezi”nin! tam!
donanımlı! laboratuarında,! daha! sonra! da! İstanbul! Üniversitesi! Edebiyat! Fakültesi’ne! bağlı!
“Taşınabilir! Kültür! Varlıklarını! Koruma! ve! Onarım! Bölümü”nün! laboratuarında!
konservasyon!çalışmaları!yapılarak,!bilim!dünyasına!kazandırılması!sağlamıştır.23!
!Belli!2005a:!74X75;!2005b:!225!vd.!
! Çekiç! başlı! demir! baltaların! onarımına! gösterdiği! yakın! ilgi! ve! katkılarından! dolayı! değerli!
meslektaşım!Dr.!Ufuk!Kocabaş’a!çok!teşekkür!ederim.!
23! Çekiç! başlı! demir! baltalar! üzerinde! büyük! bir! özveriyle! çalışan! ve! bu! değerli! eserleri! geleceğe!
kazındıran!konservatör!Vedat!Evren!Belli,!Tuba!Akar,!Hidayet!Bakırcı,!Gökçen!Tokgönül!ve!Uğur!
Tunalı’ya!yürekten!teşekkür!etmeyi!zevkli!bir!görev!sayarım.!
21
22
50!
Tek! parça! demirden! dövme! tekniği! ile! yapılan! baltanın! ağız! kısmı! ile! çekiç! kısmı!
aşınmıştır!(Res.!9).24!Ayrıca!baltanın!gövdesinde!derin!çatlaklar!oluşmuştur!(Res.!5).!Baltanın!
çok! uzun! bir! süreden! beri! kullanıldığı! sanılmaktadır,! yalnız! baltanın! ağız! kısmı! hala! çok!
keskindir.!Baltanın!yapımı!sırasında!vurulan!çekiç!darbelerinin!izleri!oldukça!belirgin!olarak!
görülmektedir.!Şu!anda!1.494!kg.!ağırlığında!olan!baltanın,!ilk!yapıldığı!sıradaki!ağırlığının!2!
kg’dan!fazla!olduğu!sanılmaktadır.!Çekiç!başlı!değir!Urartu!baltaları!gibi,!namlu!kısmı!geniş!
değil,! gövdenin! bir! devamı! niteliğindedir.! Diğer! balta! gibi,! bunun! da! M.Ö.! 7.! yüzyıla! ait!
olduğu!anlaşılmaktadır.!!
!
II&No’lu&Balta&
[Uzunluk:! 26! cm,! Yükseklik:! 7.5! cm,! Ağız! Genişliği:! 6! cm,! Çekiç! Genişliği:! 4! x! 4! cm,! Sap!
Boşluğu:!3.2!cm,!Mevcut!Ağırlığı:!1.986!kg].!!
!
Demir! balta,! 2004! yılı! kazı! çalışmalarında! sarayın! kuzeybatı! odasında! taban! üzerinde!
bulunmuştur!(Res.!8).!Balta!ile!birlikte!bulunan!birçok!bronz!kalkan!çakıntısı!(umbosu)!gibi!
bunların!üstteki!kattan!düşüp!düşmediği!belli!değildir.!Öteki!balta!gibi!26!cm!uzunluğunda!
olan! bu! baltanın! da,! çok! büyük! bir! olasılıkla! aynı! usta! tarafından! yapıldığı! sanılmaktadır!
(Res.! 10).! Demir! baltaların! Yoncatepe! Sarayı! atölyelerinde! mi! üretildiği,! yoksa! başka! bir!
yerden! mi! satın! alınarak! getirildiğini! şimdilik! kesin! olarak! bilemiyoruz.! 2002! yılında!
bulunan! diğer! balta! gibi,! bu! balta! da! yangından! ve! daha! sonra! da! nemden! aşırı! bir! şekilde!
etkilendiği! için,! oksitlenmiştir.! Baltanın! onarımı! önce! Van’da! bulunan! Tarih! ve! Arkeoloji!
Araştırma!Merkezi!laboratuarında,!daha!sonra!da!İstanbul’da!Taşınabilir!Kültür!Varlıklarını!
Koruma! ve! Onarım! Bölümü! laboratuarında! yapılmıştır.! Saray! odalarında! çıkan! yangın!
sırasında,!baltanın!ağaçtan!yapılan!sapı!tümüyle!yok!olmuştur.!Tek!parça!demirden!dövme!
tekniği! ile! yapılan! baltanın! mevcut! ağırlığı! 1.986! kg.! ise! de,! bunun! ilk! yapıldığı! sıradaki!
ağırlığının! 2.400! kg.! kadar! olduğu! sanılmaktadır.! Yalnız! bu! balta! yine! de! bugüne! değin!
bulunan!çekiç!başlı!diğer!Urartu!demir!baltalarının!en!ağırını!oluşturmaktadır!(Res.!6).!Diğer!
balta!gibi!bu!baltanın!da!namlu!kısmı!geniş!değildir,!ancak!çekiç!kısmı!tam!kare!biçimlidir.!
Bundan!önceki!balta!gibi,!bu!balta!da!M.Ö.!7.!yüzyıla!aittir.!
Çekiç! başlı! demir! baltaların! görünümleri! oldukça! ilginçtir,! çünkü! bunlar! çekiç! ile!
baltanın! birleşmesinden! oluşmuştur.! Çekiç! kısımları! genellikle! kare! biçimli! olan! baltaların!
namlu! kısımları! da! Erken! Demir! Çağı! baltalarının! aksine! geniş! değil,! dardır.! Hatta! M.Ö.! 7.!
yüzyıla! tarihlenen! Urartu! baltalarının! namlu! kısmı! neredeyse! gövdenin! bir! devamı!
niteliğindedir.!
&
Çekiç&Başlı&Demir&Savaş&Baltalarının&Gelişimi&
Çekiç!başlı!demir!baltaların!en!eski!örneği,!Van!Bölgesi’nde!yer!alan!Erken!Demir!Çağı’na!ait!
nekropollerde!halk!tarafından!yapılan!kaçak!kazılarda!ele!geçirilmiştir.25!Bulunan!baltaların!
ayrımlı!özelliği,!küçük,!hafif!ve!çekiç!başlı!olmaları!ve!namlu!kısımlarının!da!oldukça!geniş!
olmasıdır.!Van!Gölü’nün!hemen!kuzey!kıyısında!yer!alan!ve!Erken!Demir!Çağı’na!tarihlenen!
ErnisXEvditepe! Nekropolü’nde! Prof.! Dr.! Afif! Erzen! başkanlığında! yapılan! arkeolojik!
kazılarda! ortaya! çıkarılan! çekiç! başlı! bir! balta,! bugüne! değin! bulunan! diğer! Erken! Demir!
!Çekiç!başlı!demir!baltaları!büyük!bir!özenle!çizen!Nihal!Ayyıldız’a,!titiz!ve!özverili!çalışmalarından!
dolayı!çok!teşekkür!ederim.!
25!Belli!1996b:!193.!
24
51!
Çağı! baltalarına! kıyasla! oldukça! küçüktür.! Ortalama! 10.5! cm.! uzunluğunda! olan! balta,! 210!
gr.!ağırlığı!ile!diğer!Erken!Demir!Çağı!baltaları!gibi!hafiftir.26!Ernis!baltası,!M.Ö.!11.!yüzyılın!
sonu!veya!en!geç!10.!yüzyılın!başlarına!tarihlenmektedir.27!Bu!haliyle!Erken!Demir!Çağı’na!
ait! demir! baltalar,! sembolik! anlamda! kullanılan! törensel! baltalar! grubuna! girmektedir.!
Baltaların!hafif!ve!namlu!kısımlarının!geniş!olması,!Tunç!Çağı!baltaları!ile!yüzeysel!de!olsa!
bir!benzerlik!göstermesine!karşın,!çekiç!başlı!olmaları!ile!bir!ayrımlılık!göstermektedir.!
!
Anadolu! dışında! Erken! Demir! Çağı’na! tarihlenen! çekiç! başlı! ve! namlu! kısmı! geniş! olan!
demir!baltalar,!Kuzeybatı!İran!Bölgesi’nde!Dinkha!Tepe!II! 28!ve!Luristan!Bölgesi’nde!BardiX
Bal29! ve! Tepe! war! Kabud! 30! nekropollerinde! de! bulunmuştur.! Ancak! buradaki! baltalar! Van!
Bölgesi! nekropollerinde! bulunan! çekiç! başlı! demir! baltalardan! hem! daha! büyük,! hem! de!
ağırdır.!
Yoncatepe! Sarayı’nın! batı! bölümü! odalarında! ortaya! çıkarılan! çekiç! başlı! demir!
baltaların!benzerleri,!Urartu!mezarları!ve!kalelerinde!de!bulunmuştur,!ancak!bunların!sayısı!
fazla!değildir.!Urartu!çekiç!başlı!demir!baltalarını!Erken!Demir!Çağı!baltalarından!ayıran!en!
önemli! özelliğin! başında,! daha! büyük! ve! ağır! olmalarının! yanı! sıra,! özellikle! namlu!
kısımlarının! çok! dar! olması! gelmektedir.! Şimdiye! kadar! bildiğimiz! ilk! balta! örneği,! 19.!
yüzyılın! sonunda! Toprakkale’de! (Rusahinili)! kazı! yapan! Alman! bilimadamı! C.F.! LehmannX
Haupt! tarafından! ortaya! çıkarılmıştır.31! Diğer! demir! eşya! ve! silahlar! gibi,! baltada! M.Ö.! 7.!
yüzyıla! aittir.32! K.! Balkan! tarafından! PatnosXGiriktepe’de! yapılan! kazı! çalışmalarında,! saray!
avlusundaki! su! kuyusunda! bir! adet! çekiç! başlı! balta! bulunmuştur.33! Bir! başka! çekiç! başlı!
demir! balta,! B.! Öğün! tarafından! Adilcevaz! Nekropolü’nde! yapılan! kazılarda! ortaya!
çıkarılmıştır.34! Ancak! şimdiye! kadar! her! iki! baltanın! da! çizimleri! ve! fotoğrafları!
yayınlanmadığı! için,! ne! yazık! ki! biçimleri! konusunda! herhangi! bir! bilgimiz! yoktur.! VartoX!
Kayalıdere! Kalesi35! ile! IğdırX! Malaklu! Nekropolü’nde36! bulunan! demir! baltalar! kırık! ve!
parçalar! halinde! oldukları! için,! bunların! biçimleri! konusunda! da! yeteri! derecede! bilgimiz!
yoktur.!
Halk! tarafından! Patnos! Bölgesi’nde! yer! alan! Urartu! kale! ve! nekropollerinde! yapılan!
kaçak!kazılarda!ele!geçirilen!çok!sayıdaki!demir!eşya,!tarım!aleti!ve!silahtan!birini!de,!çekiç!
başlı! balta! oluşturmaktadır.37! M.! Ö.! 7.! yüzyıla! tarihlenen! bu! balta,! diğer! Urartu! baltalarına!
kıyasla! hem! daha! büyük,! hem! de! ağırdır.! Ayrıca! Patnos! baltasının! diğer! Urartu!
baltalarından! ayrılan! bir! başka! önemli! özelliği,! sap! deliği! baş! kısmından! uzaktır! ve! orta!
!Erzen!ve!diğ.!1962:!20;!Erzen!1963:!542;!1964:!570X!572;!Sevin!1987:!37X!38;!Belli!1991:!31,!res.!10;!1996:!!
163!vd.,!çiz.!1,!res.!1X!2;!2001:!145!vd.,!res.!10;!2004:!228X230:!Belli!ve!Konyar!2003a:!181!vd.,!fig.!17;!
2003b:!46,!çiz.!35;!!
27!Belli!1996b:!163;!Belli!2001,!146!vd.;!Belli!ve!Konyar!2003a:!181,!vd.!
28!Muscarella!1974:!67,!res.!36/1033.!
29!Vanden!Berghe!1970:!25,!res.!13/4.!
30!Vanden!Berghe!1968:!res.!23/7,!lev.!27a.!
31!LehmannXHaupt!1931:!545X47;!Piotrovski!1959:!141,!res.!10.!
32!Wartke!1990:!96X98,!lev.!29/b.!
33!Balkan!1964:!243.!
34!Öğün!1978:!670.!!
35!Burney!1966:!93,!111,!res.!18/4.!
36!Barnett!1963:!186,!res.!38/5.!
37!Belli!1996b:!166!vd.,!çiz.!4,!res.!7X!8;!Belli!2004:!230!vd.!
26
52!
kısımda! yer! almaktadır.! Bu! özelliği! ile! Patnos! baltası,! M.! Ö.! 7! yüzyılın! sonundan! itibaren!
görülmeye!başlanan!çekiç!başlı!İskit!demir!baltalarına!daha!çok!benzemektedir.!
Urartu! başkenti! Tuşpa’nın! 11! km! kuzeydoğusunda! yer! alan! ve! Doğu! Anadolu!
Bölgesi’ndeki!en!büyük!ekonomik!ve!yönetim!merkezi!olan!Yukarı!Anzaf!Kalesi’nin!Kuzey!
Kapı! Avlusu’nda! bulunan! çekiç! başlı! demir! balta,! büyüklük! ve! ağırlık! yönünden! Patnos!
baltasına!daha!çok!benzemektedir.!Aradaki!en!önemli!fark,!sap!deliğinin!baş!kısmına!yakın!
olmasıdır.! M.! Ö.! 7.! yüzyıla! tarihlenen! bu! balta! da,! diğer! eşya,! alet! ve! silahlar! gibi! Yukarı!
Anzaf! Kalesi’nin! ünlü! madencilik! atölyelerinde! üretilmiştir.38! Son! olarak! Van! Ovası’nın!
kuzey!ucunda!yer!alan!Kalecik!Nekropolü’nde!yapılan!kazılarda!ele!geçirilen!diğer!eşya!ve!
silahlar!arasında,!bir!tane!de!çekiç!başlı!demir!balta!bulunmaktadır.39!Diğer!çekiç!başlı!Urartu!
baltaları! gibi,! bu! baltanın! da! M.! Ö.! 7.! yüzyıla! ait! olduğu! anlaşılmaktadır.! Yoncatepe! saray!
deposu! ile! diğer! Urartu! kale! ve! nekropollerinde! bulunan! çekiç! başlı! demir! baltaların!
benzerleri! Boğazköy! Büyükkale! I.! Tabaka! 40! ile! Kafkasya’daki! nekropolde! 41! ve! Luristan!
Bölgesi’ndeki! DjubXi! Gauhar! Nekropolü’nde! 42! de! ortaya! çıkarılmıştır.! Tıpkı! Urartu! demir!
baltaları!gibi,!bu!baltalar!da!çekiç!başlıdır!ve!namlu!kısımları!dardır.!
Hiç! kuşkusuz! Urartu! demir! baltaları,! Van! Bölgesi’nde! Erken! Demir! Çağı’na! ait!
nekropollerde! ortaya! çıkarılan! çekiç! başlı! baltalardan! gelişmiştir.! Bugüne! değin! Urartu!
Krallığı’nın! yayılım! alanında,! çekiç! başlı! demir! baltaların! bronzdan! yapılmış! örneklerine!
rastlanılmamıştır.! Hatta! bronzdan! yapılmış! herhangi! bir! Urartu! baltasının! bulunamamış!
olması,!silah!teknolojisinin!gelişimini!yansıtamaması!açısından!çok!büyük!bir!eksiklik!olarak!
karşımıza!çıkar.!
Asur!ordusunda!balta!taşıyan!askerlerin!daha!çok!betimlenmesi!ve!çivi!yazılı!metinlerde!
ordunun! ilerleyebilmesi! için! ağaçların! bronz! baltalar! ile! kesildiğinin! belirtilmesi,! bu! silahın!
daha! yaygın! olarak! kullanıldığına! işaret! etmektedir43.! Urartu! ordusunda! balta! taşıyan!
savaşçıların!betimlendiği!sahnelerin!yok!denecek!kadar!az!olması,!bu!silahın!avda!ve!savaşta!
fazla!yaygın!olarak!kullanılmadığını!göstermektedir.!Asur!Kralı!II.!Sargon!M.Ö.!714!yılında!
Urartu! ve! onun! bağdaşıklarına! karşı! düzenlemiş! olduğu! ünlü! sekizinci! seferinin! sonunda,!
Muşaşir/Ardini!Tapınağı!ve!Sarayı’nı!yağmalamıştır.!Saray!ve!tapınaktan!toplam!1!ton!altın,!
10! ton! gümüş! ve! 109! ton! da! bronzdan! yapılmış! çeşitli! eşya,! alet! ve! silah! yağmalamasına!
karşı44!çok!az!demir!eşya!ve!silahtan!söz!edilmektedir.!Özellikle!demirden!yapılmış!baltanın!
ele! geçirilmemiş! olması,! bu! silahın! çok! az! ve! değerli! olduğunu! bir! kez! daha! gözler! önüne!
sermektedir.!!!
Bronz! kemerler! üzerindeki! ilginç! resim! sahnelerinde! çok! az! da! olsa! balta! taşıyan!
savaşçılar! betimlenmiştir.45! KarmirXBlur! kazısında! bulunan! bronzdan! döküm! tekniği! ile!
yapılmış!bir!figür!sağ!elinde!topuz,!sol!elinde!ise!balta!tutmaktadır.46!Ancak!bu!sahnelerin!en!
eskisi! ve! en! ilgincini,! Yukarı! Anzaf! Kalesi’nde! Tanrı! Haldi! Tapınağı’nın! batısında! bulunan!
bronz! kalkan! parçası! üzerindeki! resimler! yansıtmaktadır.! Birbiri! peşi! sıra! savaşa! giden!
Urartu! tanrıları,! çeşitli! silahlar! taşımaktadır.! Van! Gölü’nün! Kuzeydoğu! Bölgesi’nin! yerel!
!Belli!1996c:!167!vd.,!çiz.!5,!res.!9X!10;!Belli!2004:!238.!
!Çavuşoğlu!ve!Biber!2005:!24,!çiz.!7.!
40!Boehmer!1972:!137,!lev.!43,!no.!1243.!
41!De!Morgan!1889,!res.!51.!
42!Vanden!Berghe!1983:!res.!42/8.!
43!Madhloom!1970,!lev.!45/7;!Mayer!1983:!70!vd.!
44!Mayer!1983:!68X!132.!
45!Kellner!1991:!lev.!137/140.!
46!Piotrovski!1967:!52,!lev.!15;!Piotrovski!1969,!res.!106;!Barnett!ve!Watson!1952:!139,!res.!6.!
38
39
53!
tanrısı!olan!ve!Urartu!tanrılar!listesinde!6.!sırada!yer!alan!Tanrı!Ua!ileriye!doğru!uzattığı!sol!
elinde!kalkan,!arkada!havaya!kaldırdığı!sağ!eliyle!de!bir!baltayı!sapından!tutmaktadır!(Res.!
11).47! ! İlginçtir! ki! bu! balta,! çekiç! başlı! baltalara! çok! benzemektedir.! Diğer! Urartu! tanrıları!
arasında!balta!taşıyan!bu!ilginç!sahnenin!benzerine!şimdiye!kadar!rastlanılmamıştır.!!
Çekiç! başlı! Urartu! demir! baltaları,! İskitlerin! demir! baltalarını! da! etkilemiştir.! Örneğin!
Norşuntepe’de! İskitlere! ait! bir! mezarda! ortaya! çıkarılan! çekiç! başlı! demir! balta,! Urartu!
baltalarına! benzemektedir.48! Aradaki! en! önemli! fark,! Urartu! baltalarında! sap! deliği! baş!
kısma!yakınken,!İskit!baltalarında!sap!deliğinin!orta!kısma!yakın!olması!ve!namlu!kısmının!
da!biraz!eğri!olmasıdır.!Bu!yüzden!İskit!baltaları!biraz!daha!ağır!ve!uzundur.49!
Yoncatepe! Sarayı’na! M.Ö.! 7.! yüzyılın! sonunda! İskitler! tarafından! yapılan! ani! saldırı!
sırasında,! sarayda! yaşayan! insanlar! yanlarına! aldıkları! eşya,! yiyecek! ve! silahları! ile! birlikte!
çok!acele!olarak!doğuda!yükselen!Erek!Dağı’na!kaçmışlardır.!Bizim!sürdürdüğümüz!kazılar!
sırasında! sarayın! depolarında! ortaya! çıkardığımız! eşya! ve! silahların! çok! büyük! bir! kısmı,!
panik!sırasında!götürülemeyen,!unutulan!veya!düşürülen!eşya!ve!silahlardır.!Ancak!yine!de!
diğer! Urartu! kale! ve! nekropollerinde! şimdiye! kadar! birden! çok! çekiç! başlı! demir! baltanın!
bulunmadığını!göz!önüne!alacak!olursak,!Yoncatepe!Sarayı’nda!kullanılan!silahların!oldukça!
çeşitli!ve!zengin!olduğu!kolayca!anlaşılır.!!!!
!
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
!Belli!1999:!52,!res.!23.!
!Hauptmann!1983:!258,!res.!4/3;!Schmidt!2002:!60,!lev.!54,!no.!706.!
49!Grakov!1978:!83!vd.;!Teschov!1980.!res.!5/3,!7/4,!11/2;!Kossack!1983:!163.!
47
48
54!
&
&
&
&
&
&
&
&
&
Kaynakça&
Balkan,!K.!!1964.!“Patnos’ta!Keşfedilen!Urartu!Tapınağı!ve!Sarayı.”!Atatürk%Konferansları!I:!!
!
235X!243.!!
Barnett,!R.!D.!!1963.!“The!Urartian!Cemetery!at!Igdyr.”!Anatolian%Studies!13:!153X198.!
!
Barnett,!R.!D.!ve!W.!Watson!1952.!“Russian!Excavations!in!Armenia.”!Iraq!14:!132X147.!!
Belli,!O.!1996a.!“1995!Yılında!Doğu!Anadolu!Bölgesi’nde!Urartu!Baraj!ve!Sulama!Sisteminin!!
!
Araştırılması.”!14.%Araştırma%Sonuçları%Toplantısı%II:!139–169.!
_____.!!1996b.!“Çekiç!Başlı!Urartu!Baltaları.”!Prof.%Dr.%Afif%Erzen’e%Armağan,%Anadolu%%
%
Araştırmaları!14:!161X!182.!
_____.!!1996c.!“1994!Yılı!Aşağı!ve!Yukarı!Anzaf!Urartu!Kaleleri!Kazısı.”!16.%Kazı%Sonuçları%%
%
Toplantısı,!349X!408.!
_____.!!1999!a.!The%Anzaf%Fortresses%and%the%Gods%of%Urartu.!İstanbul:!Arkeoloji!ve!Sanat!!
!
Yayınları.!
_____.!!1999!b.!“Dams,!reservoirs!and!irrigation!chanelles!of!the!Van!Plain!in!the!period!of!
the!Urartian!Kingdom.”!Anatolian%Iron%Ages%4,%The%Proceedings%of%the%Four%Anatolian%Iron%
Ages%Colloquium%held%at%Mersin,%20–23%Mai%1997,%A.!Çilingiroğlu!ve!R.Matthews,!(derl.!!
!
Anatolian%Studies%49:!1–16.!
_____.!!2001.!“An!Early!Iron!Age!Cemetery!in!the!Van!Region:!ErnisXEvditepe.”!Istanbul%
University’s%Contributions%to%Archaeology%in%Turkey%(1932\%2000),!O.!Belli!(derl.),!İstanbul:!!
!
145X!149.!!
! !
_____.!!2002.!“2000!Yılı!VanXYoncatepe!Kalesi!ve!Nekropolü!Kazısı.”23.%Kazı%Sonuçları%%
%
Toplantısı%II:!265X274.!!
_____.!!2003!a.!“!2001!Yılı!VanXYoncatepe!Kalesi!ve!Nekropolü!Kazısı.”!24.%Kazı%Sonuçları%%
%
Toplantısı%II:!!385!X392.!
_____.!2004.!“İslam!Öncesinde!Demir!Döküm!SanatıX!Iron!Castings,!PreXIslamic!Period.”!!
!
Anadolu%Dökümün%Beşiği\%Anatolia,%Cradle%of%Castings,.%İstanbul:!Döktaş.!
_____.!2005a.!“Yoncatepe!Kalesi!ve!Nekropolü!Mezarlığı.”!Arkeo\Atlas!4:!74X!75.!
_____.!2005!b.!Tarih%Boyunca%Van.!İstanbul:!Celisa!Ajans!Yayınevi,!(baskıda)!
Belli,!O.!X!E.!Kavaklı!2000.!“1998!Yılı!Van!X!Yoncatepe!Kalesi!ve!Nekropolü!Kazısı.”!21.%Kazı%%
%
Sonuçları%Toplantısı%I:!435X448.!
55!
_____.!2001.!“1999!Yılı!Van!X!Yoncatepe!Kalesi!ve!Nekropolü!Kazısı.”!22.%Kazı%Sonuçları%%
%
Toplantısı%I:!369X384.!
Belli,!O.!ve!E.!Konyar!2001!a.!“Excavations!of!VanXYoncatepe!Fortress!and!Necropolis!(1997–
1999).”!Istanbul%University’s%Contributions%to%Archaeology%in%Turkey%(1932–2000),!O.!Belli!!
!
(derl.),!İstanbul,!150X156.!
_____.!2001!b.!“Excavations!at!Van!X!Yoncatepe!Fortress!and!Necropolis.”!Tel%Aviv!28:!169X
212.%
%
!
_____.!2003.!Doğu%Anadolu%Bölgesi’nde%Erken%Demir%Çağı%Kale%ve%Nekropolleri\Early%Iron%Age%%
%
Fortresses%and%Necropolises%in%East%Anatolia.!İstanbul:!Arkeoloji!ve!Sanat!Yayınları.!%
Belli,!O.!ve!M.!Tozkoparan.!2004.!“2002!Yılı!Van!–!Yoncatepe!Kalesi!ve!Nekropolü!Kazısı.”!
!
25.%Kazı%Sonuçları%Toplantısı&II:!351X364.!!
_____.!!2005.!“2003!Yılı!Van!–!Yoncatepe!Kalesi!ve!Nekropolü!Kazısı.”!26.%Kazı%Sonuçları%%
%
Toplantısı&II:!189X202.!
Boehmer,!R.!M.!1972.!Die%Kleinfunde%von%Boğazköy,%Aus%den%Grabungskampagnen%1931\%1939%und%%
%
1952\%1969.!Stuttgart:!Kohlhammer.!
Burney,!C.!A.!1966.!“A!First!Season!of!Excavations!at!the!Urartian!Citadel!of!Kayalıdere.”!!
!
Anatolian%Studies!16:!55X111.!
Çavuşoğlu,!R.!ve!H.!Biber!!2005.!“VanX!Kalecik!Urartu!Gözlem!Alanı!ve!Nekropolü.”!!
!
Arkeoloji%ve%Sanat%Dergisi!120,!İstanbul,!17X!28.!
De!Morgan,!J.!!1899.!Mission%scientifique%au%Caucase:%%études%archéologiques%historiques.!Paris:!E.!!
!
Leroux.!
Dinçol,!A.!M.!1976!.!“Die!neuen!urartäischen!Inschriften!aus!Körzüt.”!Istanbuler%Mitteilungen!!
!
26:!19X30.!
Erzen,!A.!ve!diğ.!1962.!“Toprakkale!ve!Çavuştepe!Kazıları!Raporu.”!Türk%Arkeoloji%Dergisi!!
!
12/1:!19X!20.!
Erzen,!A.!!1963.!“Ernis!(Ünseli)!Mezarlığı.”!Belleten!107:!542.!
_____.!1964.!“Ünseli!(Ernis)!Mezarlığı.”!Belleten!111:!570X!572.!
Grakov,!B.!N.!1978.!!Die%Skythen.!Berlin:!Deutscher!Verlag!der!Wissenschaften.!
Hauptmann,!H.!1983.!“Neue!Funde!eurasischer!Steppennomaden!in!Kleinasien.”!Beiträge%zur%%
Altertumskunde%Kleinasiens,%Festschrift%für%Kurt%Bittel,!H.!HauptmannX!R.!M.!Boehmer,!!
(derl.).!Mainz:!P.!von!Zabern,!251X!270.!
Kossack,!G.!1983.!“Tli!Grab.!Bemerkungen!zum!Beginn!des!Skythenzeitlichen!Formenkreises!!
!
im!Kaukasus.”!Beiträge%zur%Allgeimeinen%und%Vergleichenden%Archäologie!5:!89X!186.! !
König,!F.!W.!1955X!57.!Handbuch%der%chaldischen%Inschriften,%Archiv%für%Orientforschung.!Beiheft!!
!
8.!Graz:!Im!Selbstverlage!des!Herausgebers.!
LehmannXHaupt,!C.!F.!!1931.!Armenien%einst%und%jetzt!II/2.!Berlin:!B.!Behr.!
56!
Luckenbill,!D.!D.!1927.!Ancient%Records%of%Assyria%and%Babylonia!II.!Chicago:!The!University!of!!
!
Chicago!Press.!
Madhloom,!T.!A.!!1970.!The%Chronology%of%Neo\Assyrian%Art.!London:!Athlone!P.!
Melikişvili,!G.!A.!“Nekotorye!voprosy!social’noXekonomicişko!istorri!NairiXUrartu.”!Vestnik%%
%
Drevnei%Istorri%4:!27X38.!
Melikishvili,!G.!A.!1960.!Urarskie%Klinobraznye%Nadpisi.!Moskova:!IzdXvo!Akademi!nauk!USSR.!!
Muscarella,!O.!W.!!1974.!“Excavations!at!Dinkha!Tepe.”!Bulletin%of%the%Metropolitan%Museum%of%%
%
Arts,!187X196.!
Mayer,!W.!!1983.!“Sargons!Feldzug!gegen!Urartu!–!714!v.!Chr.!Text!und!Übersetzung.”!
!
Mitteilungen%der%Deutschen%Orient\%Gesellschaft!115:!65X132.!!%
Öğün,!B.!!1978.!“Die!urartäischen!Bestattungsbrauche.”!Studien%zur%Religion%und%Kultur%%
%
Kleinasiens,%Festschrift%für%Friedrich%Karl%Dörner%zum%65.%Geburtstag%am%28.%Februar%1976,!!
%
639X!678.!
Piotrovski,!B.!B.!1959.!Vanskoe%Carstvo.!Moskova:!IzdXvo!vostochnoĭ!litXry!
_____.!1967.!!Urartu,%the%Kingdom%of%Van%and%its%Art.!London:!Evelyn!Adams!&!Mackay.!
_____.!1969.!Urartu%(Archaeologia%Mundi).!Geneva:!Nagel!Publishers.!
Salvini,!M.!1980.!“Note!sulle!Neove!Epigrafi!Urartee!del!Distretto!di!Van.”!Studi%Micenei%ed%%
%
Egeo\Anatolici%22:!169X180.!
Sevin,!V.!!1987.!“Urartu!odaXmezar!mimarisinin!kökeni!üzerine!bazı!gözlemler.”!Anadolu%%
%
Demir%Çağları%I,!A.!Çilingiroğlu!(derl.),!İzmir:!Ege!Üniversitesi!Yayınları,!35X!55.!
Schmidt,!K.!2002.%Nurşuntepe,%Kleinfunde%II,%Artefakte%aus%Felsgestein,%Knochen%und%Geweih,%Ton,%%
%
Metal%und%Glas.!Mainz:!P.!von!Zabern.!
Teschov,!B.!V.!1980.!Skythen%und%Zentrallkaukasus.!Moskova.!
Vanden!Berghe,!L.!1968.!Het%Archeologisch%Onderzoek%naar%de%Bronscultuur%van%Luristan,%%
%
Opgraving%in%Pusht\i%Kuh%I%Kalwali%en%Wer%Kabud%(1965%en%1966).!Brüssel:!Paleis!der!!
%
Academiën.!!
_____.!1973.!“Recherches!archeologiques!dans!le!Luristan,!Sixtieme!campagne:!1970,!Foilles!a!
BardXi!Bal!et!a!PaXyi!Kal.!Prospections!dans!le!district!d’Avian!(rapport!preliminaire).”!
!
Iranica%Antiqua!10:!1X!79.!
_____.!1981.!Luristan,%Vorgeschihtliche%Bronzekunst%aus%Iran.!Katalog!der!Ausstellung,!
!
Prähistorische!Staatssamlung.!München.!
_____.!1983.!Luristan,%een%verdwenen%bronzekunst%uit%West\Iran.!Brüssel.!
Wartke,!R.!B.!1990.!Toprakkale,%Untersuchungen%zu%den%Metallobjekten%im%Vorderasiatischen%%
%
Museum%zu%Berlin.!Berlin:!AkademieXVerlag.!
!
!
&
&
57!
&
&
&
&
&
&
&
Res.%1.%Yoncatepe%Sarayı%ve%yerleşmesinin%topografik%planı%
58!
&
Res.%2.%Yoncatepe%Sarayının%plan%ve%kesitleri%
%
%
%
%
&
Res.%3.%Yoncatepe%saray%yerleşmesi,%kuzeydoğudan%bir%görüntü%
%
59!
%
Res.%4.%Sarayın%batı%bölümündeki%yapıların%yüksek%duvar%kalıntıları,%kuzeyden%bir%görüntü%
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
Res.%5.%I.%No’lu%demir%balta%
%
60!
%
&
&
&
&
&
&
&
Res.%6.%II.%no’lu%demir%balta%
&
&
&
&
%
Res.%7.%Taban%üzerinde%bulunan%I%no.lu%balta%
&
61!
&
Res.%8.%Taban%üzerinde%bulunan%II.%No.lu%balta%
%
%
%
&
Res.%9.%I%no’lu%demir%balta%%
62!
&
Res.%10.%.II%no’lu%demir%balta%%
Res.%11.%Sağ%eliyle%balta%tutan%Urartu%tanrısı%Ua%
&
Kuzeydoğu&Anadolu&Bölgesi’nde&Erken&&
Demirçağı’na&ait&Devetaşı&Kalesi&&
ve&Nekropolü&
&
Oktay!Belli!
İstanbul%Üniversitesi%
İstanbul%
&
63!
&
Devetaşı! Kalesi! ve! Nekropolü,! Van’ın! 96! km.! kuzeydoğusunda! bulunmaktadır.! Kale! ve!
nekropole,! Van’dan! MuradiyeXÇaldıran! karayolunun! 88.! kilometresine! kadar! asfalt,!
Gönderme!Boğazı’ndan!kuzeybatı!yönüne!doğru!ise!8!km!stabilize!bir!yol!ile!gidilmektedir.!
Gönderme! Boğazı’ndan! itibaren! önce! Babacan! Köyü,! daha! sonra! da! Devetaşı! Köyü’ne!
ulaşılmaktadır.! Bugünkü! Devetaşı! Köyü,! kalenin! 550! m.! kadar! kuzeybatısında! yer!
almaktadır.!Oysa!eski!Devetaşı!Köyü,!kalenin!hemen!kuzeybatı!eteklerinde!bulunmaktadır,!
ancak! 1950’li! yıllarda! meydana! gelen! deprem! dolayısıyla! köy! terk! edilmiş! ve! bugünkü!
yerine! taşınmıştır.! Bugünkü! anayolların! dışında! kalan! kale! kalıntısı! ile! güneyindeki!
nekropolü,! köyün! adına! uygun! olarak! Devetaşı! Kalesi! ve! Nekropolü! olarak! adlandırmayı!
uygun!bulduk.!
1997! yılından! beri! Doğu! Anadolu! yüksek! yaylasında! Erken! Demir! Çağı’na! ait! kale! ve!
nekropoller! konusunda! sürdürmüş! olduğumuz! sistemli! yüzey! araştırması! sonucunda,! hem!
çok!sayıda!kale!ve!nekropolün!varlığı!saptanmış,!hem!de!ilk!kez!bu!karanlık!çağın!sorunları!
aydınlatılmaya! başlanmıştır.1! Bugüne! değin! saptamış! olduğumuz! Tunç,! Erken! Demir! Çağı!
ve!Urartu!Krallığı’na!ait!höyük,!kale,!çivi!yazıtı,!nekropol,!kaya!mezarı,!anıtsal!kaya!işaretleri!
ve! sulama! tesisleri,! Doğu! Anadolu! Bölgesi! kültür! tarihine! büyük! katkılar! sağlamakta! ve!
komşu! bölgelerin! kültürleriyle! olan! ilişkisini! gözler! önüne! sermektedir.! İlk! kez! bilim!
dünyasına! duyuracağımız! Devetaşı! Kalesi! ve! Nekropolü! de,! Doğu! Anadolu! Bölgesi’nde!
daha! önce! keşfettiğimiz! Erken! Demir! Çağı! kale! ve! nekropolleri! ile! benzer! özellikler!
göstermektedir.!Her!yıl!bu!konuda!sürdürdüğümüz!sistemli!yüzey!araştırması,!tüm!hızıyla!
devam! etmektedir.! Yapacağımız! yüzey! araştırmaları! ile! yeni! kale! ve! nekropollerin!
bulunacağını!düşünmekteyiz.!!
Doğu! Anadolu! Bölgesi’ndeki! Tunç! ve! Erken! Demir! Çağı! kültürlerinin! tanınması! ve!
araştırılmasında,!1998!yılından!beri!Nahçıvan!Özerk!Cumhuriyeti!topraklarında!yaptığımız!
arkeolojik!yüzey!araştırmaları!çok!önemli!bir!rol!oynamıştır.2!Özellikle!Nahçıvan!Bölgesi’nde!
Tunç! ve! Erken! Demir! Çağı’na! ait! kale! ve! nekropollerde! sürdürülen! arkeolojik! kazılarda!
ortaya! çıkarılan! çanakXçömlek! ve! mimari! özellikler,! Doğu! Anadolu! Bölgesi’ndeki! Son! Tunç!
ve! Erken! Demir! Çağı! kültürünün! tanınması! ve! yorumlanmasında! çok! büyük! bir! katkı!
sağlamıştır.3! Eğer! üç! yıl! boyunca! Nahçıvan! Bölgesi’nde! bulunan! kale! ve! mezarları! bizzat!
gezip!görmeseydik!ve!kazılar!sonucunda!ortaya!çıkarılan!malzemeyi!incelemeseydik,!Doğu!
Anadolu! Bölgesi’ndeki! Tunç! ve! Erken! Demir! Çağı! kale,! nekropol! ve! çanakXçömlek!
kültürünü!öğrenmemiz!oldukça!zor!olacaktı.4!
Devetaşı! Kalesi! ve! Nekropolü’nün! yerini! bize! bildiren,! değerli! meslektaşım! Sinan!
Kılıç’tır.! Kendisine! bu! duyarlı! ve! sorumlu! davranışından! dolayı! çok! teşekkür! ederim.!
Başkanlığım!altında!yapılan!bilimsel!araştırmaya!Van!Yüzüncü!Yıl!Üniversitesi!FenXEdebiyat!
Fakültesi! Arkeoloji! Bölümü’nden! Araş.! Gör.! Sinan! Kılıç! (M.A.),! Teknik! Ressam! Güzin!
Sühran! Belli! ve! Rıza! Gürler! Akgün! katılmıştır.! Kalenin! ve! mezarın! plan! ve! kesitleri! G.!
Sühran!Belli,!haritalar!ve!topografik!plan!ise!Araş.!Gör.!İ.!Zeynep!Konuralp!(M.A.)!ve!Nihal!
Ayyıldız! tarafından! çizilmiştir.! Büyük! bir! özveriyle! çalışan! araştırma! ekibine! kalpten!
teşekkür!etmeyi!vazgeçilmez!bir!gönül!borcu!olarak!görmekteyim.!
!Belli!2001:!145!vd.;!2005a,!2!vd!2005b;!Belli!ve!Konyar!2001:!331!vd.;!2003a:!167!vd.;!2003b:!6!vd.;!!
!!Özfırat!2001:!67!vd.;!Belli!ve!diğ.!2005:!172!vd.!
2!Belli!2001c:!412!vd.!
3!Bahşaliyev!1997:!23!vd.;!Belli!ve!Sevin!1999:!16!vd.;!Belli!ve!Bahşaliyev!2001:!14!vd.;!Belli!ve!Konyar!
2003b:!6!!vd.;!Belli!ve!Konyar!2003a:!167!vd.;!Belli!2004a:!28!vd.!
4!Belli!ve!Bahşaliyev!2001:!13!vdd.!
1
64
!
Devetaşı&Kalesi&
Volkanik!Aladağ’ın!(3225!m.)!güneydoğu!eteğinde!yer!alan!Devetaşı!Kalesi!ve!yakın!çevresi,!
günümüzde!bile!tipik!bir!yayla!yerleşimi!niteliğindedir.!Kalenin!çevresinde!bulunan!zengin!
su! kaynakları! yüzünden,! yakın! çevre! dağ! çayırları! ve! gür! otlaklar! ile! kaplıdır.! Aladağ’ın!
teraslar! halinde! güneydoğu! yönüne! doğru! uzanması! ve! arazinin! fazla! kayalık! ve! engebeli!
olmaması,!yaylacılık!faaliyetlerini!arttırmıştır.5!Buna!karşın!yakın!çevrede!ağaç!yok!denecek!
kadar! azdır.! Köyde! oturan! yaşlı! insanlar,! büyükbabalarından! duyduklarına! göre,! eskiden!
küçük! kümeler! halinde! orman! alanlarının! bulunduğunu! ve! çeşitli! kara! av! hayvanlarının!
avlandığını!bir!efsane!gibi!anlatmaktadırlar.!Gerçekten!Ortaçağ!yazılı!kaynakları!da,!Aladağ!
çevresinin! orman! alanları! ile! kaplı! olduğu! konusunda! çok! önemli! bilgiler! vermektedir.!
Örneğin! tarihçi! Nizamüddin! Şami,! 1394! yılında! Timur’un! ordusu! ile! birlikte! ünlü! Aladağ!
ormanlarında! konakladığını,! ordusu! ile! birlikte! sürek! avına! çıkarak! dağ! keçisi,! koç! gibi!
hayvanları!avladığını!yazmaktadır.6!
Yalçın!ve!kayalık!bir!tepe!üzerine!kurulan!kale,!deniz!seviyesinden!ortalama!2120!m.’lik!
bir! yüksekliğe! sahiptir! (Res.! 1).! Andezitten! oluşan! kayalıklar! üzerinde! yükselen! kalenin!
doğu! ve! güneybatısı,! Devetaşı! Deresi! suları! tarafından! derin! bir! biçimde! oyularak!
parçalanmıştır! (Res.! 4).! Kalenin! güneyini! de! yüksek! tepeler! kapatmaktadır.! Bu! durum!
kalenin! savunmasını! daha! da! güçlendirmiştir.! Oldukça! stratejik! bir! konumda! bulunan!
Devetaşı! Kalesi’nin,! zengin! su! kaynakları! ve! otlaklara! sahip! olan! çevredeki! yüzlerce!
küçükbaş!hayvanın!güvenliğini!sağladığı!ve!yaylalara!giden!yolları!denetim!altında!tuttuğu!
anlaşılmaktadır.! Yakın! çevrede! herhangi! bir! kalenin! bulunmadığını! göz! önüne! alacak!
olursak,! Devetaşı! Kalesi’nin! M.Ö.! I.! binyılın! başlarından! Ortaçağ’a! değin! bölgedeki! en!
önemli!koruma!tesisi!olduğu!kolayca!anlaşılır.!
Yaklaşık! olarak! 34! x! 61! m.! büyüklüğünde! elips! bir! plan! gösteren! kale,! 2000! m2’lik! bir!
alana!yayılmaktadır!(Res.!2!ve!5).!Kalenin!küçüklüğü!ve!konumu,!Van!Gölü’nün!kuzeydoğu!
kıyısında! yer! alan! ve! Erken! Demir! Çağı’na! tarihlenen! Aliler! Kalesi’ne! çok! benzemektedir.7!
Kalenin! doğusu! dik! ve! eğimli,! diğer! yönleri! kayalıktır.! Kalenin! girişi! kesin! olarak! belli!
değilse!de,!kuzeybatı!kesimden!olduğu!sanılmaktadır.!
Tıpkı! Aliler! Kalesi’nde! olduğu! gibi,! bu! kalenin! de! zayıf! ve! eğimli! olan! güneyindeki!
kayalık! kesime! savunma! duvarı! yapılmıştır! (Res.! 6).! Duvar! yatağı! için! andezitten! oluşan!
kayalığın! bazı! kesimlerinin! düzeltildiği! görülmektedir,! ancak! kaya! çıkıntılarının! duvar! gibi!
kullanılıp! kullanılmadığı,! toprak! dolgudan! dolayı! pek! anlaşılamamaktadır.! Yaklaşık! olarak!
21!m.!uzunluğunda!olan!ve!doğuXbatı!doğrultusunda!uzanan!bu!duvardan!günümüze!değin!
ancak! bir! iki! sıra! yüksekliğindeki! taş,! varlığını! koruyabilmiştir.! Taş! duvarların! en! yüksek!
kısmı,! toplam! 1.65! cm.! kadardır.! Yıkılarak! güney! eteklerine! sürüklenerek! küçük! kümeler!
oluşturan!taşların!da!gösterdiği!gibi,!duvarın!orijinal!yüksekliğinin!2!m.’nin!üzerinde!olduğu!
sanılmaktadır.! 21! m.! uzunluğundaki! taş! duvar! üzerinde,! tıpkı! diğer! Erken! Demir! Çağı!
kalelerinde!olduğu!gibi,!herhangi!bir!bastiyon!ve!kurtin!çıkıntısı!görülmemektedir.!
Ana! kayanın! üzerine! yapılan! iri! andezit! taşlardan! oluşan! taş! dizisinden! sonra,! ikinci!
sırayı!oluşturan!taş!dizisi!55!cm!kuzeye! alınarak,! bunun! üzerine! duvar! yapılmıştır! (Res.!7).!
Bu!tür!uygulamanın!benzerine,!Urartu!kalelerinde!rastlanılmamıştır.!Aliler!gibi!Erken!Demir!
!Saraçoğlu!1956:!270!vd.;!Sözer!1972:!15!vd.;!Atalay!ve!Mortan!1997:!317!vd.!
!Şami!1949:!190.!
7!Belli!ve!Konyar!2003b:!58!vd.;!Belli!2004b:!5!vd.!
5
6
65
Çağı’na!ait!kalelerde!görülen!bu!tür!mimari!uygulamaların,8!Orta!Demir!Çağı’na!ait!kalelerin!
duvar! yapım! tekniğinin! gelişmesiyle! terk! edildiği! anlaşılmaktadır.! Örneğin! Urartu!
Krallığı’nın! erken! döneminde,! yani! M.Ö.! 9.! yüzyılın! son! çeyreğinde! yapılan! kalelerin!
duvarlarında!her!taş!dizisi!8X12!cm.!içeriye!alınarak!eğimli!yapılması!özelliği,!daha!sonraları!
3X!7!cm.’ye!gerilemiştir.9!
Duvarlarda! kullanılan! taşlar,! yakın! çevrede! zengin! olarak! bulunan! andezit!
yataklarından! elde! edilmiştir.! Bölge! özellikle! yanardağ! püskürüğü! olan! andezit! kayalıkları!
ile!kaplıdır.10!Duvarlarda!kare!ve!dikdörtgen!biçimli!taşların!yanı!sıra,!kabaca!üçgen!biçimli!
taşlar! da! kullanılmıştır.! Taşların! dış! yüzleri! ile! birleşme! yerlerinin! kabaca! da! olsa!
düzeltildikleri!görülmektedir.!Kalelerin!yalnızca!zayıf!ve!alçak!kısımlarına!duvar!yapılması!
özeliği,!hem!Doğu!Anadolu,!hem!de!Nahçıvan!Bölgesi’ndeki!kalelerde!Son!Tunç!ve!özellikle!
Erken!Demir!Çağı’ndan!beri!kullanılan!bir!gelenektir.11!
Devetaşı! Kalesi’nin! Urartu! Krallığı! döneminde! de! yerleşmeye! sahne! olduğu!
anlaşılmaktadır.! Ancak! gerek! toprak! örtüsü,! gerekse! defineciler! tarafından! yapılan! şiddetli!
tahribat! yüzünden! Urartu! duvarlarına! ait! herhangi! bir! kalıntı! kalmamıştır.! Urartu! Krallığı!
döneminde! kalenin! kullanıldığını! gösteren! en! önemli! kanıt,! bulunan! çanakX! çömlek!
parçalarıdır.! ÇanakXçömlek! parçalarının! birçoğunun! M.Ö.! 7.! yüzyıla! ait! olması,! kalenin!
Urartu! Krallığı’nın! yıkılışına! değin! kullanıldığını! açık! bir! şekilde! kanıtlamaktadır.! Ancak!
kalenin! çok! küçük! olması! nedeniyle,! Urartu! Krallığı! döneminde! ekonomik! ve! yönetsel!
amaçla! kullanılan! bir! merkez! olmadığı! anlaşılmaktadır.! Zengin! su! kaynaklarına! sahip! olan!
ve! yaylalara! giden! yolları! denetim! altında! tutan! Devetaşı! Kalesi,! aynı! stratejik! önemini!
Ortaçağ’da! da! sürdürmüştür.! Kalenin! üzerinde! ve! eteklerinde! bulunan! sırlı! çanakX! çömlek!
parçaları,! kalenin! Ortaçağ’da! da! kullanıldığını! göstermektedir.! Özellikle! kalenin! güneybatı!
eteğinde! ve! vadinin! korunaklı! yamaçlarındaki! sivil! yerleşim! merkezine! ait! konutların! taş!
temel!kalıntıları,!Ortaçağ!yerleşmesinin!daha!uzun!süre!devam!ettiğine!tanıklık!etmektedir.!
!
&
Nekropol&Alanı&
Kalenin! yaklaşık! olarak! 250! m.! güney! eteğinde! ve! “Ziyaret”! olarak! adlandırılan! yerde,!
nekropol! alanı! bulunmaktadır.! Buraya! ziyaret! denilmesinin! nedeni,! kutsal! olarak! kabul!
edilen! yaşlı! bir! ağacın! bulunmasıdır.! Nekropoldeki! mezarların! üzeri,! kuzeydeki!
yamaçlardan! yağmur! ve! sel! sularının! taşımış! olduğu! kalın! bir! toprak! ve! taş! tabakası! ile!
kapanmıştır.! Bu! yüzden! kalın! bir! toprak! tabakası! altında! kalan! mezarlar,! büyük! bir! şans!
eseri! olarak! definecilerin! acımasız! tahribatından! korunmuştur.! Yakın! çevrede! kurgan! türü!
mezarlar! görülmediği! gibi,! çevresi! tek! sıra! taşlarla! çevrili! (kromlek)! mezarlar! da!
görülmemektedir.! Ziyaret! olarak! kabul! edilen! yaşlı! ağacın! 17! m.! güneydoğusunda! ve!
nispeten!daha!eğimli!olduğu!için!üzeri!daha!az!taş!ve!toprak!ile!kaplı!olan!alanda!yer!alan!
büyük! bir! oda! mezar,! ne! yazık! ki! 9X10! yıl! önce! halk! tarafından! kaçak! olarak! kazılmıştır.!
Bilindiği!gibi!Doğu!Anadolu!Bölgesi’ndeki!nekropoller!ile!sivil!yerleşim!merkezi,!neredeyse!
iç! içedir.12! Ne! yazık! ki! Aktaş! Kalesi’nin! güneybatı! ve! güney! eteğinde! heyelanın! çok! fazla!
!Belli!ve!Konyar!2003b:!59,!çiz.!43.;!Belli!2004b:!fig.!3,!5X6.!
!Belli!1999:!11;!Belli!ve!Konyar!2003b:!59.!
10!Altınlı!1964:!24!vd.;!Belli!2001b:!378.!
11!Belli!ve!Konyar!2003b:!59!vd.!
12!Belli!ve!Konyar!2003b:!91;!Belli!ve!diğ.!2005:!187.!
8
9
66
olması! nedeniyle,! sivil! yerleşim! merkezine! ait! herhangi! bir! konuta! ait! duvar! kalıntıları!
görülmemektedir.!!!
Kabaca! kuzeyX! güney! doğrultusunda! uzanan! mezar,! 1.65! m.! genişliğinde! ve! 3.5! m.!
uzunluğundadır! (Res.! 3).! Birçok! Erken! Demir! Çağı! mezarında! olduğu! gibi,! burada! da!
defineciler! mezarın! üzerindeki! ağır! kapak! taşlarını! kaldırarak! içeriye! girmişlerdir.! Yalnızca!
güney! uçta! bulunan! ağır! kapak! taşı! in\situ! olarak! durmaktadır.! Bazı! büyük! ve! ağır! kapak!
taşları! da,! mezarın! içine! düşmüştür! (Res.! 8).! Mezarın! üzeri,! enine! atılmış! ağır! ve! uzun!
andezit! taşlar! ile! kapatılmıştır.! Kapak! taşlarının! kenarlarındaki! ve! üstündeki! çıkıntıların!
büyük! bir! özenle! murçlar! ile! düzeltildikleri! görülmektedir.! Oda! mezarın! yapımında!
kullanılan! taşlar! da,! yine! yakın! çevrede! zengin! olarak! bulunan! andezit! yataklarından! elde!
edilmiştir.!
Diğer! Erken! Demir! Çağı! mezarlarında! olduğu! gibi,! bunun! da! bir! aile! mezarı! olduğu!
anlaşılmaktadır.! Ön! girişi! olmayan! mezar! odasında! herhangi! bir! gömü! yapılacağı! zaman,!
kuzey! ya! da! güney! uçta! bulunan! ve! nispeten! daha! küçük! olan! kapak! taşlarından! biri!
kaldırılarak! içeriye! giriş! sağlanmıştır.! Güneydeki! kapak! taşı! 1.60! m.! uzunluğunda,! ağır! ve!
büyük!olduğundan,!çok!büyük!bir!olasılıkla!kuzey!uçtaki!kapak!taşı!sık!sık!kaldırılıp,!içeriye!
yeni! gömü! yapılmaktaydı.! Mezarın! mevcut! derinliği! 1.20X1.45! m.! arasında! değişmektedir,!
ancak!bu!mezarın!gerçek!derinliği!değildir.!Zira!9X!10!yıldan!beri!açık!kalan!mezarın!içi!hem!
taş,! hem! de! kalın! bir! toprak! tabakası! ile! dolmuştur.! Toprak! içine! açılan! dikdörtgen! biçimli!
çukurun!yan!duvarları!bindirme!tekniği!ile!inşa!edilmiştir!(Res.!9).!Mezarın!mevcut!alt!taban!
kısmı! 1.60! m.! genişliğinden,! üste! doğru! 1.35! m.’ye! düşmüştür.! Mezarın! orijinal! taban!
genişliğinin! kaç! metre! olduğunu! şimdilik! bilemiyoruz.! Mezarın! yan! duvarlarının! alt!
kısmında! daha! büyük,! üst! kısımlara! doğru! ise! nispeten! daha! küçük! taşlar! kullanılmıştır.!
Taşlar! arasında! birleştirici! malzeme! olarak! da! çamur! kullanılmıştır.! Taşların! ön! yüzleri! ile!
birleşme! yerlerinin! kabaca! düzeltildiği! görülmektedir.! Taşlar! arasında! kalan! boşluklar! da,!
küçük! taşlar! ile! doldurulmuştur.! Urartu! mezarlarının! aksine,! mezarın! içindeki! yan!
duvarlarda! armağanların! konulduğu! nişlere! ve! cesedin! yatırıldığı! sekiye! rastlanılmamıştır.!
Bilindiği! gibi! bu! durum,! Erken! Demir! Çağı! mezarlarının! karakteristik! özelliğini!
oluşturmaktadır.!Mezarı!bizzat!kazan!kişilerin!anlattığına!göre,!mezarda!insan!iskeletlerinin!
yanı! sıra,! bol! sayıda! küçükbaş! ve! büyükbaş! hayvan! kemikleri! ile! özellikle! at! kemikleri!
bulunmuştur.!Bunun!yanı!sıra!defineciler,!mezar!içinde!çok!sayıda!paslı!demir!parçalarının!
bulunduğunu!da!belirtmişlerdir.!Mezar!toprağının!atıldığı!kısımda,!ne!yazık!ki!herhangi!bir!
çanakX!çömlek!parçasına!rastlayamadık.!
!
Sonuç&
Daha! önce! de! belirttiğimiz! gibi! Devetaşı! Kalesi! ve! mezarı,! Doğu! Anadolu! Bölgesi’nde!
bulunan! diğer! Erken! Demir! Çağı! kalesi! ve! mezarları! ile! çok! büyük! bir! benzerlik!
göstermektedir.! Bilindiği! gibi,! İlk! Tunç! Çağı’nın! sonlarından! itibaren! Doğu! Anadolu,!
Transkafkasya!ve!Kuzeybatı!İran!bölgelerindeki!höyüklerde!bir!ıssızlaşma!başlamıştır.!Doğu!
Anadolu! Bölgesi’ndeki! höyüklerde! oturan! insanlar! sanki! tarımı! terk! etmiş,! suyu! ve! otu! bol!
olan! yaylalara! göç! etmeye! başlamışlardır.! Yaylaların! sunmuş! olduğu! bu! elverişli! koşullar!
öylesine!benimsenmiştir!ki,!M.!Ö.!II.!binyılda!hayvan!besiciliğine!dayalı!yarı!göçebe!yaşam!
biçimi! neredeyse! karakteristik! bir! duruma! dönüşmüştür.! İnsanların! ovalardaki! tarımdan!
uzaklaşmaları,! günümüzdeki! iklimin! başlangıcı! olan! daha! kurak! bir! iklimin! varlığına!
bağlanmaktadır.! Genellikle! küçükbaş! hayvan! besiciliğine! dayalı! yarı! göçebe! yaşam! biçimi,!
67
Erken! Demir! Çağı’nda! da! öneminden! hiçbir! şey! kaybetmeden! varlığını! sürdürmüştür.13!
Ancak!9.!yüzyılın!ortalarında!Urartu!Krallığı!başkentinin!Van!Kalesi’nde!(Tuşpa)!kurulması!
ve!özellikle!Kralı!Menua!(M.Ö.!810X786)!döneminden!başlamak!üzere!yaptırılan!çok!sayıdaki!
baraj,!gölet!ve!sulama!kanalı!sayesinde,!sulamaya!dayalı!modern!tarım!ön!plana!geçmiş!ve!
kentler! önem! kazanmaya! başlamıştır.! Erken! Demir! Çağı’nda! zengin! su! kaynakları! ile! gür!
dağ!çayırları!ve!otlakları!bol!olan!yaylalara!yakın!yüksek!tepelerde!kurulan!kalelerin!beyleri,!
hayvan!besiciliğine!dayalı!yarı!göçebe!bir!yaşam!biçiminin!organizasyonunu!çok!başarılı!bir!
şekilde!devam!ettirmişlerdir.!Nitekim!M.Ö.!13.!yüzyılın!ilk!çeyreğinden!beri!çivi!yazılı!Assur!
kaynakları,! Doğu! Anadolu! yüksek! yaylasında! Urartu! Krallığı’nın! proto! tarihini! oluşturan!
Nairi! ve! Uruatri% Beylikleri! hakkında! çok! önemli! bilgiler! vermektedir.! Örneğin! Assur! Kralı! I.!
Salmanassar! (M.Ö.! 1274X! 1245)! Uruatri’nin! 8! krallıktan! (beylikten)! oluştuğunu,! I.! TukultiX
Ninurta! (M.Ö.! 1244X! 1208)! ise! Nairi’nin! 60! kralının! (beyinin)! olduğunu! bildirmektedir.! Çok!
değerli! olan! bu! bilgilerden,! M.Ö.! 13.! yüzyılın! başlarından! beri! Doğu! Anadolu! Bölgesi’nde!
çeşitli!boy!ve!budunların!oluşturduğu!Beylikler%Dönemi’nin!bulunduğunu!ve!merkeziyetçi!bir!
yönetime! henüz! geçilmediğini! öğrenmekteyiz.! Hiç! kuşkusuz! küçük! boy! ve! budunlar,! M.Ö.!
III.!binyıldan!itibaren!Doğu!Anadolu!Bölgesi’nde!ilk!kez!bir!kültür!birliği!kuran!Hurrilerden!
oluşmaktaydı.14!
Zengin! su! kaynaklarına! sahip! olan! ve! dağ! çayırları! ile! otlakları! gür! olan! yaylalarda!
yapılacak! yüzey! araştırmaları! sonucunda,! Son! Tunç! ve! özellikle! Erken! Demir! Çağı’na! ait!
önemli!kale!ve!nekropollerin!bulunacağını!ümit!etmekteyiz.!Bulunacak!olan!her!yeni!kale!ve!
nekropol,! Doğu! Anadolu! yüksek! yaylasında! şimdilik! çok! az! bilgi! sahibi! olduğumuz!
Beylikler! Dönemi’nin! dini,! mimari! ve! politik! tarihine! büyük! katkılar! sağlayacaktır.! Çivi!
yazılı!Assur!belgeleri!daha!iyi!değerlendirilecek!ve!60!beyin!olduğu!belirtilen!küçük!yönetim!
merkezlerinin! olup! olmadığı! araştırılacaktır.! Bunun! yanı! sıra! küçükbaş! hayvan! besiciliğine!
dayalı! yaşam! biçimini! geleneksel! olarak! sürdüren! ve! her! yıl! yaz! mevsiminde! yaylalara!
göçerek! yarı! göçebe! bir! yaşamı! devam! ettiren! topluluklar,! aynı! zamanda! 4000! yıldan! beri!
süregelen! “yaylacılık! kültürü”! hakkında! oldukça! önemli! bilgiler! vermektedir.15!
Öğrendiğimiz! bu! değerli! bilgiler! sayesinde,! M.Ö.! II.! binyılın! çok! az! bilinen! yaylacılık!
kültürünü!daha!iyi!anlayacağız.!!!!!
Kaynakça&
Altınlı,!E.!1964.!Türkiye%Jeoloji%Haritası\%Explanatory%Text%of%the%Geological%Map%of%Turkey.!!
Ankara:!Maden!Tetkik!Arama!Enstitüsü.!!
Atalay,!İ.!ve!K.!Mortan!1997.!Türkiye%Bölgesel%Coğrafyası.!İstanbul:!İnkılap!Kitapevi.!
Bahşaliyev,!V.!!1997.!Nahçıvan%Arkeolojisi\%The%Archaeology%of%Nakhichevan.!İstanbul:!Arkeoloji!!
ve!Sanat!Yayınları.!
Belli,!O.!!1999.!The%Anzaf%Fortresses%and%the%Gods%of%Urartu.!İstanbul:!Arkeoloji!ve!Sanat!!
Yayınları.!
_____.!2001a.!“An!Early!Iron!Age!Cemetery!in!the!Va!Region:!ErnisX!Evditepe.”!Istanbul%
University’s%Contributions%to%Archaeology%in%Turkey%(1932\%2000),!O.!Belli!(derl.),!İstanbul,!!!
145X!149.!
!Belli!ve!Konyar!2003b:!3!vd.!
!Belli!ve!Konyar!2003b:!90.!
15!Yakar!2001:!489.!
13
14
68
_____.!!2001b.!“Urartian!stone!quarries!and!workshops!in!the!Van!Region.”!Istanbul%
University’s%Contributions%to%Archaeology%in%Turkey%(1932\%2000),!O.!Belli!(derl.),!İstanbul,!!
375X!381.!
_____.!2001c.!“İstanbul!University!and!Turkey’s!First!International!Project!in!Archaeology:!
Archaeological!Survey!in!Nakhichevan”,!(ed.!O.!Belli),!Istanbul%University’s%%
Contributions%to%Archaeology%in%Turkey%(1932\%2000),!İstanbul,!411X!417.!
_____.!2004a.!“Doğubayazıt!Bölgesi’nde!Tunç!Çağı!Kalelerinin!AraştırılmasıX!Research!for!!
Bronze!Age!Fortresses!in!Doğubayazıt!Region.”!Güneşin%Doğduğu%Yer:%Doğubayazıt%
Sempozyumu,!O.!Belli!(derl.),!İstanbul,!27X!40.!
_____.!2004b! :!“An!Early!Iron!Age!and!Urartian!Fortress!in!the!Van!Region:!Aliler.”!Studi%%
Micenei%ed%Egeo\Anatolici!46/1:!5X!14.!
_____.!2005a! .!“Research!on!Early!Iron!Age!Fortresses!and!Necropoleis!in!Eastern!
Anatolia.”!Anatolian%Iron%Ages,%5,%The%Proceedings%of%the%Fifth%Anatolian%Iron%Ages%
Colloquium%held%at%Van,%6\%10%August%2001,!A.!Çilingiroğlu!ve!G.!Darbyshire!(derl.),!!
London,!1X!13.!
_____.!2005b.!“Iğdır!Ovası’nda!Erken!Demir!Çağı!Kale!ve!Nekropollerinin!Araştırılması.”!!
Prof.%Dr.%Refik%Duru’ya%Armağan.!İstanbul:!Ege!Yayınları!(baskıda).!!
Belli,!O.!ve!V.!Sevin!!1999.!Nahçıvan’da%Arkeolojik%Araştırmalar%1998\%Archaeological%Survey%in%%
Nakhichevan%1998.!İstanbul:!Arkeoloji!ve!Sanat!Yayınları.!!
Belli,!O.!ve!V.!Bahşaliyev.!!2001.!Nahçıvan%Bölgesi’nde%Orta%ve%Son%Tunç%Çağı%Boya%Bezemeli%
Çanak%Çömlek%Kültürü\%Middle%and%Late%Bronze%Age%Painted%Pottery%Culture%in%the%%
Nakhichevan%Region.!İstanbul:!Arkeoloji!ve!Sanat!Yayınları.!!
Belli,!O.!ve!E.!Konyar.!2001.!“Archaeological!Survey!on!Early!Iron!Age!Fortresses!and!
Necropoleis!in!Northeast!Anatolia.”!Istanbul%University’s%Contributions%to%Archaeology%
in%Turkey%(1932\%2000),!O.!Belli!(derl.),!İstanbul,!331X!335.!
_____.!2003a.!“ErnisX!Evditepe:!The!Largest!Early!Iron!Age!Necropolis!in!Eastern!Anatolia.”!
Tel%Aviv!30,!167X!203.!
_____.!2003b.!Doğu%Anadolu%Bölgesi’nde%Erken%Demir%Çağı%Kale%ve%Nekropolleri\%Early%Iron%%
Age%Fortresses%and%Necropolises%in%East%Anatolia.!İstanbul:!Arkeoloji!ve!Sanat!Yayınları.!
Belli,!O.,!C.!Avcı,!İ.!Z.!Konuralp,!İ.!Ayman.!2005.!“Iğdır!Ovası’nda!Urartu!ve!Erken!Demir!
Çağı!Kaleleri!ile!Nekropollerinin!AraştırılmasıX!The!Research!of!Urartian!and!Early!
Iron!Age!Fortresses!and!Necropoleis!on!Iğdır!Plain.”!O.!Belli!ve!B.!B.!Kurtel!(derl.),!60.%
Yaşında%Sinan%Genim’e%Armağan,%Makaleler.!İstanbul:!Türkiye!Anıt!Çevre!Değerlerini!!
Koruma!Vakfı,!172X!195.!!
Özfırat,!A.!!2001.!Doğu%Anadolu%Yayla%Kültürleri.!İstanbul:!Arkeoloji!ve!Sanat!Yayınları.!!
Saraçoğlu,!H.!!1956.!Doğu%Anadolu!I.!İstanbul:!Milli!Eğitim!Basımevi.!
Sözer,!N.!!1972.!Kuzeydoğu%Anadolu’da%Yaylacılık.!Ankara:!İş!Matbaacılık!ve!Ticaret.!
Şami,!N.!!1972!.!Zafername,!(çev.!N.!Lügal).!Ankara:!Türk!Tarih!Kurumu.!!
69
Yakar,!J.!!2000.!Ethnoarchaeology%of%Anatolia:%Rural%Socio\%Economy%in%the%Bronze%and%Iron%Ages,!
Tel!Aviv!University!Sonia!and!Marco!Nadler!Institue!of!Archaeology!Publications!17,!
Jerusalem.!
!
%
%
%
%
%
%
%
%
%
%
%
%
%
%
%
%
%
%
%
%
%
%
%
%
%
%
%
%
%
%
%
%
%
%
70
%
Res.%1.%Devetaşı%Kalesi%ve%yakın%çevresinin%topografik%planı%
%
%
%
%
%
%
%
%
%
%
%
71
%
Res.%2.%Devetaşı%Kalesi’nin%planı%ve%sur%duvarının%kesitleri%
%
%
%%%%%%%
%
Res.%3.%Devetaşı%mezarının%plan%ve%kesitleri%
%
%
72
%
%
Res.%4.%Devetaşı%Deresi%ve%Kalesinin%kuzey%yönden%bir%görüntüsü%%
%
%
%
%
Res.%5.%Elips%şeklinde%bir%plan%gösteren%Devetaşı%Kalesi%
%
%
%
%
%
73
%
%
Res.%6.%Kalenin%güneyindeki%kayalık%kesim%
%
%
%
%
Res.%7.%Kalenin%duvar%örgü%sistemi%
%
%
%
%
74
%
%
%
Res.%8.%Mezarın%içine%düşen%ağır%kapak%taşları%
%
%
%
Res.%9.%%Yan%duvarları%bindirme%tekniğinde%yapılan%mezar%odası%
%
%
&
75
!
Ayanis!Urartu!Tapınağının!Mülkleri!
!
Altan!Çilingiroğlu!
Ege$Üniversitesi$
İzmir$
!
Ayanis! Urartu! Kalesi! Van4ın! (eski! Tuşpa)! 38! km.! kuzeyinde,! Ağartı! adlı! köyün! 500! m.!
kuzeyinde! yer! alır.! Van! Golü4nden! 300! m.! içerideki! kale! deniz! seviyesinden! 1866! m.!
yüksekliktedir.! Kalenin! etrafı! 400! x! 150! m! boyutlarındaki! sur! duvarları! ile! çevrilmiştir.!
Kalenin!en!yüksek!noktasında!tapınak!alanı!inşa!edilmiştir.!Alana!giriş!kuzeydoğudan!açılan!
bir! kapı! ile! mümkündür.! Alan! 30! x! 30! m.! ölçülerindedir! ve! içinde! 12.45! x! 13.00! m.!
boyutlarında! çekirdek! tapınak! vardır.! Tapınağın,! doğu! hariç,! üç! tarafını! ölçüleri! 2! x! 2! m.!
civarında! olan! payeler! çevirir.! Payelerin! önünde! ahşaptan! yapıldığı! kesin! olan! portiko!
vardır.!Çekirdek!tapınağın!önünde!üstü!açık!bir!avlu!yer!alır.!Avlunun!ortasındaki!yuvarlak!
planlı! yapı! dini! merasimlerde! görev! alan! kişiler! için! olmalıdır.! Tapınak! alanının! kuzey!
bölümünde,! avlu! zemininin! altına! yapılmış! depo! odaları! vardır.! Depo! odaları! birbirlerine!
açıklıklar!ile!bağlanmıştır.!Depoların!tek!girişi!alanın!güneybatısına!yapılmış!merdivenli!bir!
açıklıktır.! Alanın! kuzeyinde! olan! ancak! tapınak! alanına! yapıştırılmış! olarak! inşa! edilen! çok!
katlı! mekanlar! vardır.! Bu! mekanların! alan! ile! bağlantısı! kuzey! duvarı! üzerinde! açılmış! bir!
kapı! ile! sağlanmıştır.! Mekanların! tapınak! alanının! dışında! başka! yapılar! ile! olan! bağlantısı!
henüz!saptanamamıştır.1!!
Tapınak! alanına! girişi! sağlayan! ve! alabaster! eşik! taşına! sahip! olan! kapının! önünde! ve!
avlu! zemininin! hemen! altında! iki! adet! yapım! diski! bulunmuştur.2! Disklerin! üzerindeki!
yazıtta!”Argişti!oğlu!Rusa!tarafından!Tanrı!Haldi’ye!armağan!edildi”!ibaresi!vardır.3!Yazıtta!
açıklıkla! görüldüğü! gibi! tapınak! alanı! Tanrı! Haldi! için! yaptırılmıştır.! Alan! içinde! yaralan!
tapınak! yazıtında! da! tapınağın! yine! Tanrı! Haldi’ye! inşa! edildiği! belirtilmiştir.! Tapınak!
alanında! ortaya! çıkan! yüzlerce! silah! üzerlerindeki! yazıtlardan! bilindiği! gibi! silahlar! Tanrı!
Haldi’ye! armağan! olarak! sunulmuştur.! Çok! sayıda! silahın! tapınak! duvarları! üzerine! veya!
payelerin!üzerlerine!asıldıkları!anlaşılmaktadır.!Tanrılara!sunulan!armağanların!belli!bir!süre!
sonra! tapınak! alanı! içinde! olan! depolara! aktarıldığı! ve! burada! korunduğu! görülmüştür.!
Depoların! ulaşılması! zor! mekanlar! olduğu! ve! buraya! yerleştirilen! eserlerin! dışarıya!
çıkartılmadığı! düşünülmektedir.! Bu! bir! anlamda! tapınağın! malı! olan! eşyaların! tapınak!
depolarında!süresiz!olarak!saklandığını!anımsatmaktadır.!
Tapınak! depo! odalarında! adak! eşyalarının! dışında! başka! bir! buluntu! bulunmamıştır.!
Küpler!içinde!saklanan!tahıl,!şarap!veya!su!tapınak!alanı!depolarında!yoktur.!Depolara!girişi!
Prof.! Dr.! Abdullah! Yaylalı! ile! dostluğumuz! 1977! yılında! göreve! başladığım! Erzurum! Atatürk!
Üniversitesi’nde! başlamıştır.! Anı! kitabına! bu! mütevazi! makale! ile! katkıda! bulunmak! istedim.!
Kendisine! nice! başarılı! yıllar! dilerim.! Bu! makalenin! İngilizce! çevirisi! VI.! Anadolu! Demir! Çağlar!
Sempozyumu’nun!kitabında!yayınlanacaktır.!
1!Çilingiroğlu!ve!Salvini!2001.!
2!Sağlamtimur!!et!al.!2001:!res.!6.!
3!Salvini!2001a:!275!
75
sağlayan! mekanın! içinde! bulunan! birkaç! küçük! boyutlu! küp! ve! kazan! tapınakta!
gerçekleştirilen! merasimlerde! kullanılan! akdarı! ve! buğday! için! kullanılmıştır.! Günlük!
hayatta! sıkça! kullanılan! ve! Ayanis! Kalesi’nin! diğer! alanlarında! ele! geçen! kaplar! tapınak!
depolarında!bulunmamıştır.!Altından!yapılmış!rozet,!aslan!ve!çeşitli!süslemelere!ait!parçalar!
tapınak! alanının! ikinci! katındaki! mekanlardan! düşmüş! olmalıdır.! Tapınak! alanı! içinde!
ortaya! çıkartılan! buluntular,! eğer! tapınak! işleri! ile! ilgilenen! bazı! kimseler! (rahip! veya!
rahibeler!gibi)!var!ise!onların!günlük!ihtiyaçlarını!karşılayacak!türde!malzemeler!değildir.!Bu!
insanların! ikamet! edeceği! ve! eşyalarının! saklanacağı! bazı! mekanlar! olmalıdır! ve! bu! mekan!
veya!yapıların!da!tapınak!alanı!ile!bağlantısı!olmalıdır.!
Tapınak! alanına! doğudan! girişi! sağlayan! kapının! doğusunda! ortaya! çıkartılan! yeni! bir!
payeli! yapı! tapınak! ile! ilgili! olmalıdır.! Ayanis! kazısının! erken! yıllarında! bulunan! ve!
yayınlarda! “Doğu! Depoları”! olarak! 4! adlandırılan! mekanlara! batıda! bitişik! olarak! inşa!
edilmiş!yeni!kalıntılar!gün!ışığına!çıkarılmıştır.!Ortaya!çıkan!ve!kuzeyfgüney!doğrultusunda!
uzanan!dört!adet!paye!bu!alanda!çatısı!payelerle!taşınan!bir!yapının!varlığını!kanıtlamıştır.!
İlerdeki! kazılarda! payelerin! sayılarının! artacağı! kesindir.! ! Yapının! tapınak! alanı! ile! olan!
bağlantısı! henüz! bulunamamış! olsa! da! bu! bağlantının! tapınağın! doğusuna! yapışık! olarak!
uzanan!koridordan!olması!gereklidir.!Önceki!kazı!sezonlarında!çok!sayıdaki!küp!ve!kapların!
ortaya!çıkartıldığı!alanın!(8!No.lu!Alan)!bu!yapının!bodrum!katı!olduğu!anlaşılmıştır.!Kuzeyf
güney! doğrultunda! uzanan! ve! 10.0! m.! derinlikteki! koridor! içinde! iki! sıra! halinde! 18! adet!
pithos!bulunmuştur.!Pithosların!yükseklikleri!2.15!m.,!karın!çapları!ise!1.5!m.’yi!bulmaktadır.!
Bunlar!kalede!bulunan!en!büyük!pithoslardır.!Bazılarının!üzerinde!basit!süslemeler!olmasına!
karşın!hiçbir!yazı!yoktur.!2!ve!4!no.lu!pithosların!arasına!yerleştirilmiş!19!adet!farklı!formda!
kaplar! ele! geçmiştir.! Kapların! yapılış! kalitesi,! pişmesi! ve! işçiliği! çok! iyidir.! Depo! içinde!
mobilya!parçaları,!iki!adet!tahrip!olmuş!yonca!ağızlı!tunç!testi!ve!bir!pithosun!yanında!ahşap!
bir! kap! parçası! buluntuların! diğerleridir.! Alan! içinde! bir! adet! tunç! miğfer! parçası! ele!
geçmiştir.!
Tapınak! alanından! doğrudan! bağlantısı! olmayan! ve! yayınlarda! “Batı! Depoları”! olarak!
adlandırılan!(7!No.lu!Alan)!kısımda!yüzlerce!pithos,!depolama!küpü!ve!bulla!!ele!geçmiştir.5!
Pithoslar! ve! kaplar! çok! sayıda! ince! uzun! depo! mekanları! içine! yerleştirilmiştir.! Batı!
depolarında! ele! geçen! diğer! buluntular! arasına! kandiller,! kap! altlıkları! ve! kazanlar! vardır.!
Batı! depolarında! bulunan! pithosların! üzerlerinde! kapasiteleri! 6! ile! ilgili! çivi! yazıları! vardır.!
Dikkat!edildiğinde!buralarda!bulunan!eşyaların!günlük!hayatta!kullanılan!eşyalar!oldukları!
görülmektedir.! Bullalar! üzerindeki! yazıtlardan! depolarda! saklanan! bazı! malların,! krallığın!
farklı!yörelerinden!farklı!insanlar!tarafından!gönderildiği!anlaşılmaktadır.!Gönderilen!mallar!
arasında!saman,!buğday!ve!bitumen!vardır.!Malları!içeren!kapların!ve!pithosların!bullalar!ile!
mühürlenişi! ve! pithoslar! üzerindeki! kapasite! yazıtları! malların! bir! tür! vergi! toplama!
sonunda! kaleye! geldiğini! göstermektedir.! Depo! mekanları! içinde! ele! geçen! taştan! yapılmış!
bir! kanal! 7! saklanan! malların! bir! şekilde! dağıtıldığını! da! kanıtlamaktadır.! Olasılıkla! kalede!
depolanan! tahıl,! yağ! ve! şarap! gibi! bazı! malların! kale! dışındaki! dış! kette! yaşayan! insanlara!
ihtiyaç! duyulduğu! zamanlarda! dağıtılmış! olduğu! gözlemlenmektedir.! Doğu! depoları! ve!
tapınak!alanı!depoları!ile!batı!depo!mekanları!arasında!şu!önemli!farklar!vardır:!
!
!Çilingiroğlu!2001:!74.!
!Çilingiroğlu!2001:!67f74.!
6!Reindell!ve!Salvini!2001:!121f141;!Sağlamtimur,!baskıda!
7!Çilingiroğlu!2001:!res.!1,!3,!13.!
4
5
76
•Doğu!depolarında!saklanan!malların!nereden!geldiği!belli!değildir!ve!bunu!belirtecek!!
!!bullae!yoktur!
•Doğu!depolarında!saklanan!malların!ne!kadar!olduğu!pithoslar!üzerine!yazılmamıştır!
•Doğu!depolarında!bulunan!pişmiş!toprak!ve!tunç!kaplar!kaliteli!prestij!mallarıdır!
•Tapınak!alanı!depolarında!günlük!kullanıma!ayrılmış!mal!yoktur!
•Tapınak!alanı!depolarındaki!malların!Tanrı!Haldi’ye,!bir!başka!deyişle!tapınağa!ait!olduğu!!
!!yazıtlar!ile!vurgulanmıştır!
•Batı!depolarında!günlük!kullanılan!mallar!vardır!
•Batı!depolarına!giren!malların!miktarları!küplerde!yazılıdır!
•Batı!depolarındaki!malların!kimler!tarafından!gönderildiği!bullalar!ile!anlaşılmaktadır!
•Batı!depolarına!giren!malların!halka!dağıtıldığı!gözlenmektedir!
•Batı!depolarında!prestij!malları!yoktur!
!
Depolar! arasında! gözlenen! bu! farklılıkların! nedeni! batı! depolarının! toplanan! vergilerin!
saklandığı! ve! dağıtıldığı! bir! alan! oluşundan! kaynaklanmaktadır.! Doğal! olarak! batı!
depolarındaki! malların! kalede! yaşayanlar! tarafından! da! kullanıldığı! kabul! edilmelidir.!
Buraya!gelen!mallar!kalenin!envanterine!dahil!edilmiştir.!Doğu!depolarındaki!buğday,!şarap!
veya! yağ! gibi! malların! envantere! işlenmemesinin! nedeni! bunların! halka! dağıtılmadığını!
gösterir.! Bu! durum! tapınak! alanı! içinde! saklanan! silah! ve! diğer! malların! ve! doğu! depoları!
içinde!bulunan!malların!tapınağın!mülkiyetinde!olması!ile!açıklanabilir.!
Tapınak! alanının! doğusunda! ortaya! çıkmaya! başlayan! ve! olasılıkla! tapınak!
mülkiyetinde! olduğunu! belirttiğimiz! yapının! kale! içindeki! yapılar! arasında! önemli! bir! yeri!
olmalıdır.!Ayanis!Kalesi!yapım!yazıtında!bu!yapının!adı!belirtilmemiştir.8!Yazıtta!inşa!edilen!
yapılar!arasında!bir!kale!ve!bir!kutsal!alanın!var!olduğu,!bunların!dışında!kale!etrafında!bir!
kent,!bağlar!ve!meyve!bahçeleri!yapıldığı!belirtilmektedir.!Ancak!yazıtın!inşa!faaliyetleri!ile!
ilgili! ! 6.! satırının! yarısı! ve! 7.! satırın! tümü! boş! bırakılmıştır.! 2004! kazı! sezonunda! III! No.lu!
alanda! yürütülen! arkeolojik! kazılar! yüzlerce! atılmış! keramiğin! yanında! bir! bullanın! ortaya!
çıkmasını!sağlamıştır.!Bullanın!üzerindeki!yazıtta!“Argişti!oğlu!Rusa’nın!ashihusi!binası!inşa!
ettiği! yıl...”! ibaresi! vardır.9! Bulla! üzerinde! ifade! edilen! ashihusi! yapısının! Ayanis! Kalesi’nde!
mi! yoksa! bir! başka! kalede! mi! yapıldığı! şimdilik! kesin! değildir.! Ashihusi! adına! Ayanis!
örneğinden!önce!sadece!bir!kez!Adilcevaz!Kef!Kalesi!yazıtında!rastlanır.10!Kral!II.!Rusa!Kef!
Kalesi’nde!de!aynı!adlı!bir!yapıyı!inşa!ettiğini!söyler.!Ayanis!bullası!üzerinde!söz!edilen!ve!
belli!bir!yıla!adını!veren!ashihusi!binasının!da!Kef!Kalesi’ndeki!yapıyı!ifade!ettiği!önerilebilir.!
Ayanis! Kalesi’nde! önceki! yıllarda! ele! geçen! bir! çok! bullanın! kaleye! gelen! mallarla! ilgili!
olduğu!bilinmektedir.11!Doğal!olarak!yeni!bullanın!da!bu!tür!bir!mal!girişi!ile!ilgili!olabileceği!
mümkündür.! Ancak! unutulmaması! gerekli! bir! nokta! ise! Ayanis! Kalesi’nden! de! dışarıya!
çeşitli!malların!gönderildiği!ve!bu!malların!da!üzerinde!bullaların!var!olması!gerekliliğidir.!
Sonuç! olarak! yeni! bullanın! Ayanis! Kalesi’nde! üretildiği! ve! üzerinde! adı! geçen! ashihusi!
binasının!da!Ayanis’teki!bir!yapı!ile!ilgili!olabileceği!varsayılabilir.!
Ashihusi!binasının!payeli!bir!salon!olduğu!önerilebilir.!Binanın!depo!mekanları!ile!ilişkili!
olduğu! ve! bazı! bilim! adamlarının! 12! aksine! ashihusi! kelimesinin! “içki! kurbanı! yapılan! kült!
!Çilingiroğlu!ve!Salvini!1995:!111f120.!
!Bu!bullanın!çevirisi!M.!Salvini!tarafından!yapılmıştı!ve!tam!çeviri!kendisi!tarafından!yayınlanacaktır.!
10!Salvini!!1998:!124.!
11!Salvini!2001b:!279;!Abay!2001:!321.!
12!Bilgiç!ve!Öğün!1965:!18;!MeyerfOpificius!1993:!272.!
8
9
77
mekanı”!şeklinde!tercüme!edilmemesi!gerektiği!ileri!sürülmüştür.13!Kef!Kalesi’ndeki!hemen!
tüm! yapıların! payeli! yapılar! olduğu! da! dikkat! çekicidir.! Bu! salonların! tapınak! mimarisinin!
önemli! bir! parçasını! oluşturduğu! ve! ashihusinin! tapınak! depolarını! temsil! etmiş! olabileceği!
ileri!sürülmüştür.14!Ayanis’te!kazılan!doğu!yapısı!kesinlikle!payeli!bir!salondur!ve!yapı!depo!
mekanlarına!sahiptir.!Tapınak!alanının!hemen!doğusunda!ve!tapınak!alanı!ile!ilişkili!olarak!
inşa!edilmiş!oluşu!yapının!önemini!vurgulamaktadır.!Ayanis!kapı!yazıtında!bir!buçuk!satırın!
boş! bırakılmasının! bir! nedeni! olmalıdır.! Büyük! ihtimalle! henüz! tamamlanamayan! veya!
ileriki! yıllarda! yapılması! planlanan! yapıların! adları! bu! boş! alana! yazılmak! istenmiştir.!
Yazıttaki! boşluk! ashihusi! kelimesini! sığdırabilecek! uzunluktadır.! Bugün! elimizde! var! olan!
deliller!Ayanis!Kalesi’nde!de!bir!ashihusi!binasının!var!olabileceğini!ve!binanın!son!yıllarda!
ortaya! çıkartılan! payeli! salon! olabileceğini! göz! ardı! etmememizi! göstermektedir.! Ayanis!
Kalesi’nden! her! yıl! gün! ışığına! çıkartılan! yeni! veriler! bir! çok! konuda! olduğu! gibi! ashihusi!
binası!konusunda!da!yeni!bilgiler!verecektir.!
Tapınak! alanında! ve! doğusundaki! payeli! salonda! yılın! farklı! aylarında! yapılan! dini!
merasimler!gerçekleşmiş!ve!bu!merasimlerde!ve!din!ile!ilgili!diğer!işlerde!görev!alan!insanlar!
bu!yapılarda!yaşamış!olmalıdır.!Tapınak!alanının!balkon!gibi!olan!ikici!katından!düşen!altın!
eşyaların! bu! kişilere! ait! olması! mümkündür.! Bir! çok! betimli! eser! üzerinde15! dini!
merasimlerde! görev! alan! rahip! ve! rahibelerin! var! olduğu! ve! bu! kişilerin! kurbanlık!
hayvanları! taşıdıkları! ve! ellerinde! standart! taşıdıkları! görülmektedir.! Bazı! eserler! üzerinde!
balık! şeklinde! bir! pelerin! taşıyan! rahiplerin! var! olduğu! bilinmektedir.16! Rahipler! ile! ilgili!
olarak! Urartu! yazıtlarına! çok! fazla! bilgi! yansımamış! olsa! da,! bazı! kişilerin! tapınakta! görev!
almasının!gerekli!olduğu!ve!görev!almak!istemeyenlere,!tarladan!taş!toplama!cezası!verildiği!
bilinmektedir.17! Eğer! önerdiklerimizde! doğruluk! payı! var! ise! bu! durumda! Urartu! kaleleri!
içinde! yer! alan! bazı! yapıların! tapınak! mülkiyetinde! oldukları! ve! bu! binalarda! rahip! ve!
rahibelerin! ikamet! ettikleri! önerilebilir.! Tapınağa! sunulan! çok! sayıdaki! canlı! kurban! veya!
diğer! armağanların! tapınağın! malı! olduğu! 18! ve! tapınak! alanlarında! özellikle! saklandığı!
benimsenebilir.! Tapınağın! zenginleşmesine! bu! armağanlar! katkıda! bulunduğu! gibi! yine!
tapınağın!mülkiyetinde!olan!arazilerden! 19!elde!edilen!tahıl,!şarap!ve!yağ!gibi!mallar!da!bu!
zenginliği! arttırmış! olmalıdır.! Urartu! resmi! dinini! tesis! eden! erken! Urartu! krallarının! bu!
zenginliğin! krallık! yararına! kullanılması! konusunda! önlemler! aldıkları! kesindir.! Çeşitli!
tanrılara!kesilen!binlerce!kurbanlık!hayvanın!krallık,!tapınak!ve!halk!arasında!paylaştırılmış!
olması! kaçınılmazdır.! Tapınak! zenginliğinin! krallığa! nasıl! bir! katkısı! olduğu! Urartu!
krallarının!bu!zenginliğin!paylaşılmasında!ne!kadar!ve!nasıl!pay!aldıkları!hala!bilinemeyen!
noktalardır.!Urartu!krallarının!dini!işlerle!ne!kadar!ilgili!oldukları!veya!kendilerinin!başrahip!
gibi!bir!sıfata!sahip!olup!olmadıkları!bilinmemektedir.!!Bütün!bu!bilinmezlere!rağmen!kale!
yapılarının! kale! içindeki! dağılımları! ve! işlevleri! arasındaki! farklılıklar! tapınak! mülkiyetine!
ait! bazı! yapıların! var! olabileceğini,! yapıların,! içlerindeki! malların! ve! hatta! tapınağa! gelir!
sağlayan!bazı!arazilerin!rahipler!sınıfı!tarafından!sahiplenildiğini!göstermektedir.!
!
!Salvini!1998:!127.!
!Sevin!2000:!304f305.!
15!Çilingiroğlu!1997:!çizim!37,!res.!94!ve!96;!Piotrovsky!1967:!res.!34,!35,!58,!lev.18.!
16!Piotrovsky!1967:!!res.!58.!
17!Diakonoff!1991:!14.!Tarladan!taş!toplama!cezası!tapınak!için!yeni!tarım!arazilerinin!açılması!için!
kullanılmış!olabilir.!
18!Diakonoff!1991:!17.!
19!!Karş.!Diakonoff!1991:!17.!
13
14
78
&
Ka yna kç a
Abay,!E.!2001.!“Seals!and!sealings.”!Ayanis$I:$Ten$Years’$Excavations$at$Rusahinili$Eiduru?kai$
1989?1998,!A.!Çilingiroğlu!and!M.!Salvini!(der.).!Roma:!Istituto!per!gli!studi!micenei!ed!!
egeofanatolici,!!321f351.!
Bilgiç!E.!ve!B.!Öğün.!1965.!“Adilcevaz!Kef!Kalesi!İkinci!Mevsim!Kazıları.”!Anatolia!9:!1f20.!
Çilingiroğlu,!A.!ve!M.!Salvini!.!1995.!“Rusahinili!in!Front!of!Mount!Eiduru:!The!Urartian!!
Fortress!of!Ayanis(7th.!Century!B.C.).”!Studi$Micenei$ed$Egeo?Anatolici!35:!111f120.!
Çilingiroğlu,!A.!1997.!Urartu$Krallığı$Tarihi$ve$Sanatı.!İzmir:!Yaşar!Eğitim!ve!Kültür!Vakfı.!
_____.!2001.!“Storerooms.”!Ayanis$I:$Ten$Years’$Excavations$at$Rusahinili$Eiduru?kai$1989?98,”$
A.!Çilingiroğlu!and!M.!Salvini!(der.).!Roma:!Istituto!per!gli!studi!micenei!ed!egeof!
Anatolici.!!
Diakonoff,!I.M.!1991.!“Sacrificies!in!the!City!of!Teiseba!(UKN!448)fLights!on!the!Social!!
History!of!Urartu.”!AMI!1991:!13f21.!
Piotrovsky,!B.B.!1967.!!Urartu.!London:!Cresset!Press.!
MayerfOpificius,!R.!1993.!“Gedanken!zur!Bedeutung!des!urartaischen!Ortes!Kefkalesi.”!!
Istanbuler$Mitteilungen$43:!267f278.!
Reindell,!I.!ve!M.!Salvini.!2001.!“Die!urartaischen!Hohlmasse!für!Flüssigkeiten.”!Studi$$
Micenei$ed$Egeo?Anatolici!43:!121f141.!
Sağlamtimur,!H.!Baskıda.!“Volumes!of!some!Urartian!pithoi.”!V.$Anadolu$Demir$Çağlar$$
Sempozyumu.$Sağlamtimur,!H.,!G.!Kozbe,!Ö.!Çevik.!
_____.!2001.!“Small!Finds.”!Ayanis$I:$Ten$Years’$Excavations$at$Rusahinili$Eiduru?kai$1989?1998,$
A.!Çilingiroğlu!and!M.!Salvini!(der.).!Roma:!Istituto!per!gli!studi!micenei!ed!egeof!
anatolici,!319f250.!!
Salvini,!M.!1998.!“The!Inscription!of!the!Urartian!King!Rusa!II!at!Kefkalesi(Adilcevaz).”!Studi$$
Micenei$ed$Egeo?Anatolici$40:!123f129.!
_____.!2001a.!“Royal!Inscriptions!on!Bronze!Artifacts.”!Ayanis$I:$Ten$Years’$Excavations$at$$
Rusahinili$Eiduru?kai$1989?1998,!A.!Çilingiroğlu!and!M.!Salvini!(der.).!Roma:!Istituto!!
per!gli!studi!micenei!ed!egeofanatolici,!271f278.!
_____.!2001b.!“Inscription!on!Clay.”!Ayanis$I:$Ten$Years’$Excavations$at$Rusahinili$Eiduru?$
kai$1989?1998,!A.!Çilingiroğlu!and!M.!Salvini!(der.).!Roma:!Istituto!per!gli!studi!!
micenei!ed!egeofanatolici,!279f319!!
Sevin,!V.!2000.!“Adilcevaz!Kef!Kalesi!sarayı!üzerine!bir!not.”!Emin$Bilgiç$Hatıra$Kitabı,!!
Istanbul:!İslam,!Tarih,!Sanat!ve!Kültürünü!Araştırma!Vakfı!Yayınları,!303f308.!
&
&
&
79
&
&
Va n/ Ka le c ik Ura rtu Ne kro po lü
Ka . 10 Me za rı De m ir Buluntula rı
!
Hanifi!Biber!
Yüzüncü$Yıl$Üniversitesi$
Van
!
Van/Kalecik!Nekropolü,!Urartu!Krallığı’nın!başkenti!Van!Kalesi’nin!(Tuşpa)!bir!ön!karakolu!
işlevine!sahip,!Kalecik!Kalesi’nin!de!yer!aldığı,!Van!ili,!merkez!ilçeye!bağlı!aynı!adlı!köyün!
yaklaşık! 1.5! km.! kadar! kuzeyinde! yer! almaktadır.! Nekropolün! çevresinde,! Şahbağı!
Tepesi’nin! batı! eteğinde! konumlandırılmış,! 39! x! 40.50! m.’lik! bir! alan! içinde! 45! x! 55! m.’lik!
sıralar! halinde! “Dikilitaşlar”,! bunların! batı! ve! kuzeybatısında! yer! alan,! yumruk!
büyüklüğündeki!taşlarla!çevrilmiş!farklı!ölçülerde!dört!“Taş!Halka”!yer!almaktadır!(Res.!1).!
Dikilitaşlar! ve! Taş! Halkaların! işlevi! henüz! anlaşılabilmiş! değildir.! Ancak! ilk! tahminler!
astronomi,!bir!takvim!sistemi!veya!dinsel!törenlerle!ilişkili!olabileceği!yönündedir.1!Yeraltına!
oyulmuş! oda! mezarlardan! oluşan! nekropol! alanı! “Dikilitaşlar”ın! yaklaşık! 150! m.!
batısındadır.!Burada!yatanların!diğer!ünitelerle!ilişkisi!henüz!bilinmemektedir.!Ancak!hiçbir!
günlük!yaşam!izi!ve!konut,!tapınak!gibi!bir!mimariye!rastlanılmayan!bu!alandaki!mezarlara!
gömülenlerin! dinselftörensel! bir! işleve! sahip! oldukları! sanılan! bu! kompleksle! bir! şekilde!
bağlantılı!oldukları!tahmin!edilmektedir.!
2004! yılı! kazıları! sırasında! incelenen! Kalecik! Nekropolü’ndeki! oda! mezarlar,! diğer!
Urartu!halk!mezarlarında!olduğu!gibi,!çoğunluğu!bir!ön!giriş!(dromos)!ve!bununla!bağlantılı!
küçük!veya!büyük!bir!odadan!oluşmaktadır.!Dromosla!oda!arasındaki!geçiş!çoğu!kez!küçük!
taşlarla! desteklenmiş! iri! sal! taşlarla! kapatılmıştır.! Dikdörtgen! planlı! mezar! odalarından!
bazılarında! niş! ve! sekiler! bulunmaktadır.! Defineciler! tarafından! yağmalanmış! olduğu! için!
gömü! şekli! ve! gömülerle! birlikte! mezara! bırakılan! armağanlar! konusunda! sağlıklı! bilgilere!
ulaşmak!güçtür.!Ancak!ele!geçen!buluntular!arasındaki!tipik!Bianili!seramik!parçaları,!tunç,!
gümüş!ve!altından!haşhaş!ve!aslan!protomlu!iğneler,!ejder!başlı!bilezikler,!küpeler,!yüzükler,!
akik! ve! karnelyen! boncuklar! Urartu! sanatı! hakkında! şimdiye! kadar! bilinenleri!
doğrulamaktadır.!
Mimarisi! ve! buluntuları! ışığında! Urartu! Dönemi’ne! ait! olduğu! anlaşılan! Kalecik!
mezarları! içinde! Ka.10.! mezarı! (Res.! 2f4),! tipiyle! değilse! de! ele! geçen! buluntularıyla! dikkat!
çekicidir.!Kuzeybatıfgüneydoğu!eksenli!Ka.10!mezarı;!0.72!x!0.90!m.!ölçülerinde!dikdörtgen!
bir!ön!giriş!odası!ve!1.90!x!2.60!m.’lik!dikdörtgen!planlı!bir!odadan!oluşmaktadır.!Bu!mezar!
da!maalesef!diğerleri!gibi!defineciler!tarafından!yağmalanmış!ve!özgün!durum!bozulmuştur.!
Ancak,! dromosla! oda! arasındaki! geçişi! kapatan! kapak! taşı! oda! içerisine! düşürülmüş!
vaziyette! ele! geçmiştir.! Odanın! ortasına! yakın! bir! kesimde,! doğufbatı! doğrultusunda!
uzatılmış!durumda!yetişkin!iskeletleri!ve!3!adet!kafatası!ortaya!çıkarılmıştır.!Girişin!hemen!
!Kalecik!çalışmaları!hakkındaki!ilk!haberler!için!bkz.:!Çavuşoğlu!ve!Biber!2005;!Sevin!2005.!
1
80
ön! kısmında,! kapak! taşı! ile! iskeletler! arasında! büyük! bir! şans! eseri! definecilerin! gözünden!
kaçmış! olması! muhtemel! bir! grup! demir! eser! ele! geçmiştir.! Şimdiye! kadar! hiçbir! Urartu!
mezarında! rastlanılmayan! bu! denli! yoğunlukta! demir! eserin! bir! küme! oluşturacak! biçimde!
ele!geçmiş!olması!oldukça!dikkat!çekicidir.!Çünkü!Urartu!mezarlarında!el!geçen!buluntular!
arasında!tunçtan!üretilmiş!olanlar!her!zaman!çoğunluktadır.2!Eserler!arasında!tunç!kabzalıf
demir!namlulu,!demir!kınlı!bir!adet!kılıç,!mızrak!ucu,!balta,!ahşap!saplı!oldukları!anlaşılan!
bıçaklar!biri!büyük!iki!spatül!ve!farklı!tip!ve!boyutlarda!kesiciler!bulunmaktadır.!
!
Kınlı Kılıç
[Kazı!Env.!No:!Ka.10.4/04.25f26.!Uzunluk:!70.0!cm.,!namlu!genişliği:!3.5!cm]!!
Tek! parça! demirden,! dövme! tekniğinde! yapılmıştır! (Res.! 5).! Tunçtan! döküm! çerçeveli,!
kavrama! çıkıntılı! ve! balçağı! kelepçeli! kabza! sistemine! ! sahiptir.! Demir! namlusu! incefuzun!
yapılı,! paralel! kenarlı! iki! ağızlı! ve! sivri! uçludur.! Tarafımızdan! yapılmış! Urartu! kılıç!
tipolojisine! göre3! “Kabzası! çerçeveli! çift! ağızlılar”! grubuna! giren! bu! kılıcın! kabzasının! bir!
benzeri! Van/Altıntepe! Nekropolü’nde,! namlusu! katlanmış! durumdaki! bir! başka! benzeri! de!
Habipuşağı! Nekropolü’nde! ele! geçmiştir.! 4! Van! Müzesi’ne! ve! İstanbul! Arkeoloji! Müzesi’ne!
satın! alma! yoluyla! kazandırılmış! örnekleri! de! bulunan! bu! tip! kılıçlar! M.! Ö.! 8.! yüzyıl!
başlarından!itibaren!kullanılmaya!başlanmış!olmalıdır.5!Kılıçla!birlikte!ele!geçen!demir!kının!
ahşap! kaplamaları! çürümüş,! kın! pabucu! ve! “V”! yapılı! kın! kenarlıkları! parçalar! halinde! ele!
geçmiştir.! Mevcut! uzunluğu! 50! cm.,! genişliği! 3.5! cm.! olan! kın,! klasik! “kompozit! yapılı”!
Urartu!kınlarının!güzel!örneklerinden!birini!oluşturmaktadır.6!Başka!hiçbir!kültürde!benzeri!
görülmeyen! Urartu! kınları! form! olarak! pek! fazla! değişmeden,! krallığın! başlangıcından!
sonuna!kadar!hemen!hemen!aynı!yapıyı!tekrarlayarak!kullanıla!gelmiştir.!
!
Mızra k Uc u
[Kazı!Env.!No:!Ka.10.7/04.28.!Uzunluk:!31.5!cm.!Kovan!çapı:!2.4!cm].!(Res.!6)!
Tek! parça! demirden! dövme! tekniğinde! yapılmıştır.! Kovanlı! (soketli)! tiptedir.! Namlusu!
eşkenar! dörtgen! kesitli! ve! sivri! uçludur.! Soket! kısmı! namluya! doğru! daralan! silindirik!
yapılıdır.! Gerek! satın! alma! yoluyla! müzelere! kazandırılmış! olanlar! ve! gerekse! Ayanis! ve!
Toprakkale! gibi! Urartu! kalelerinde! yapılan! arkeolojik! kazılarda! şimdiye! kadar! ele! geçen!
mızrak! uçlarının! tümü! soketli! tiptedir.7! Birkaç! tunç! örnek! dışında! çoğunluğu! demirden!
üretilmiş!bu!mızrak!uçları!genellikle!yaprak!formlu!namlulara!sahiptir.!Kalecik’te!ele!geçen!
mızrak! ucu! dar! ve! keskin! omurgalı! namlu! yapısıyla! bilinen! “yaprak! formlu”! Urartu!
örneklerinden! farklılık! arz! etmektedir.! Bu! tipin! çok! sayıda! tunç! örneği! Orta! Tunç! Çağı’nda!
Kafkasya’da!Doğu!Gürcistan!ve!Trialeti’de!görülmektedir.! 8!!Bu!nedenle!ilk!kez!karşılaşılan!
bu!örneğin!bir!Urartu!mızrak!ucu!tipi!mi,!yoksa!dış!kaynaklı!(hediye,!ganimet!v.b.)!bir!silah!
mı!olduğu!açık!değildir.!
&
!Urartu!mezar!buluntuları!için!bkz.:!Öğün!1973;!Öğün!1974;!Öğün!1978;!Sevin!et!al.!2000.!
!Biber!2005:!156f158.!
4!Biber!2005:%48,!Kat.!No.!24;!Işık!1987:!560f562,!res.!25f26;!Biber!2005:!51,!Kat.!No.!27.!
5!Biber!2005:!46,!Kat.!No.!22,!50,!52,!Kat.!No.!26!ve!28.!
6!Urartu!kınları!için!Biber!2005:!172;!Gambaschidze!et.!al.!2001:!405,!Kat.!No.!369;!Abramishvili!2003:!!
!!lev.!1/68!
7!Derin!ve!Çilingiroğlu!2001:!169f172,!Fig.!1f4;!Wartke!1990,!123f126,!res.!31.!
8!Picchelauri!1997:!lev.!71,!1230f1231,!lev.!72:!1232f1237;!Kuftin!1941:!329,!lev.!XLVII,!333,!lev.!XLIX.!
2
3
81
Ba lta
[Kazı!Env.!No:!Ka.!10.6/04.27.!Uzunluk:!14!cm.,!genişlik:!4!cm.,!Sap!yuvası!çapı:!3!cm.]!!
Tek! parça! demirden! dövme! tekniğinde! yapılmıştır! (Res.! 7).! Sap! delikli! ve! çekiç! başlıdır.!
Çekiç! kısmı! kısa! dikdörtgen! prizmatik,! namlusu! uca! doğru! genişleyerek! incelen! yassı!
formlu,!ince!ve!keskin!ağızlıdır.!Sap!deliği!ise!yuvarlak!kesitlidir.!Bu!tür!baltalarının!Karmirf
Blur,! Yukarı! Anzaf! ve! Toprakkale! gibi! Urartu! merkezlerinden! gelen! örnekleri!
bulunmaktadır.9!Ernis!(Evditepe)’de!ele!geçen!bu!tip!bir!balta!Van!bölgesinde!Erken!Demir!
Çağ’ından! itibaren! kullanıldığını! göstermektedir.10! Anadolu! dışında! ise! Kafkasya’da!
GürcistanfSamtavro! mezarlarında! ve! Luristan’da! bulunmuş,! Demir! Çağ’a! tarihlendirilen!
örnekleri!bilinmektedir.11!
!
Bıç a kla r
[Kazı!Env.!No:!Ka.!10.15/04.36,!Ka.!10.!18/04.39,!Ka.!10.17/04.38!ve!Ka.!10.16/04.37[!
Ka.!10!mezarı!toplu!demir!buluntuları!içerisinde!uzunlukları!11.3!ile!13!cm.!arasında!değişen!
dört! adet! bıçak! bulunmaktadır! (Res.! 8).! Tümü! tek! parça! demirden,! dövme! tekniğinde!
üretilmiştir.! Ahşap! bir! tutamağın! içine! sokulan! kısa! ya! da! uzun! sap! demirine! sahiptirler.!
Namlu! sırtı! kalın! ve! dışbükey,! ağız! kenarları! ince! ve! içbükey! yapılıdır.! Bazılarında! sap!
demiri!veya!omuz!üzerinde!perçinlere!yer!verilmiştir.!Namlu!yapıları!çok!az!farklı!olmakla!
birlikte,! Toprakkale,! Kayalıdere,! Iğdır/Melekli! Nekropolü,! Erivan! Nekropolü! ve!
Van/Altıntepe! Nekropolündede! ele! geçen! sap! demirli! bıçaklar! Urartu’da! yaygın! olarak!
kullanılmıştır.!12!
!
Sp a tülle r
[Kazı!Env.!No:!!Ka.!10.14/04.33,!Ka.!10.13/04.34]!!
Ka.! 10! mezarında! ele! geçen! eserler! arasında! iki! adet! spatül! yer! almaktadır! (Res.! 9).!
Bunlardan!büyük!olanının!uzunluğu!18!cm.!ve!genişliği!6!cm.’dir.!Diğeri!ise!9!cm.!uzunluğa!
ve! 1.5! cm.! genişliğe! sahiptir.! Tek! parça! demirden! dövme! tekniğinde! yapılmışlardır.! Sapları!
dar! ve! uzun,! gövdeleri! uca! doğru! genişleyerek! incelen! dikdörtgen! yapılıdır.! İnce! ve! keskin!
ağızlıdır.! Büyük! spatülün! bir! benzer! Varto/Kayalıdere’de! ele! geçmiştir.13! Elazığ! Müzesi’ne!
satın!alma!yoluyla!gelmiş,!Patnos!bölgesinden!olduğu!belirtilen14!spatüller!de!Kalecik’tekiyle!
yakın! benzerlik! içindedir.! Ancak! küçük! olanın! bir! benzerine! bu! güne! kadar! Urartu’da!
rastlanmış!değildir.!
!
Ke sic ile r
Ka.! 10! mezarında! ele! geçen! kesicilerin! tamamı! tek! parça! demirden,! dövme! tekniğinde!
yapılmıştır!(Res.!10).!Namlu!sırtı!kalın!ve!dışbükey,!ağız!kenarı!ince!ve!içbükey!yapılıdır.!Sap!
demirliler!de!dahil!tamamının!sap!kısımlarında!tutamak!olarak!kullanıldığı!anlaşılan!ahşap!
izleri! mevcuttur.! Kesicilerden! biri! (Kazı! Env.! No.:! Ka.! 10.10/04.31.)! 17! cm.! uzunluğa,! 4! cm.!
!Belli!1996:!167f168,!res.!9f10;!Wartke!1990:!lev.!XXIXfb.!
!Sevin!1987:!39,!lev.!IV,!res.!6:3.&
11!Abramishvili!2003:!lev.!1/4f9;!Pleiner!1967:!27,!fig.!7:5,!Muscarella1974:!67,!Fig.!3671033.!
12!Wartke!1990:!104,!res.!24;!Biber!2005:!117,!Kat.!No.!93;!Barnett!1963:!186,!res.!38/6–8;!Biscione!1994:!
123,!fig.!7:10;!Biber!2005:!125,!Kat.!No.!101.&
13!Erzurum!Müzesi,!Env.!No.!362.&
14!Belli!2004:!238.&
9
10
82
namlu! genişliğine! sahiptir.! Uca! doğru! daralan! dörtgenimsi! sap! demirlidir! (Res.! 10a).! İkinci!
kesici!(Kazı!Env.!No.:!Ka.!10.!11/04.32)!16.5!cm.!boyunda,!5!cm.!genişliktedir.!Sap!kısmında!
dar,! uca! doğru! genişleyen! hafif! kavisli! namlu! formuna! sahiptir.! Ucu! düz! sonlanmaktadır!
(Fig.!10b).!Ka.!10.14/04.35.!kazı!env.!nolu!kesicinin!uzunluğu!16.0!cm.,!namlu!genişliği.!3!cm.!
dir.! Üst! kısmı! yuvarlak,! dörtgen! bir! sap! demirine! sahiptir.! Kavisli! namlusu! sivri! uçla!
sonlanmaktadır! (Res.! 10c).! Dördüncü! kesici! ise! (Kazı! Env.! No:! Ka.! 10.08/04.29.)! 26! cm.!
uzunluğunda,! 6! cm.! genişliktedir! (Res.! 10d).! Kesicilerin! sonuncusu! (Kazı! Env.! No:! Ka.!
10.9/04.30.)!nun!uzunluğu!23!cm,!genişliği!5.5!cm.’dir!(Res.!10e).!Her!iki!kesici!de!ortası!geniş,!
sap!ve!uç!kısma!doğru!daralan!hilâl!formlu!namlu!yapısına!sahiptir.!İlk!sırada!tanımlananın!
bir! benzeri! Dedeli! Nekropolünde! ele! geçmiştir.15! Son! iki! kesicinin,! KarmirfBlur’da16! ve!
Dedeli! mezarları’nda17! ortaya! çıkarılmış! olanların! yanı! sıra! günümüzde! Elazığ! Müzesi’nde!
sergilenenler18! gibi! çok! sayıda! örneği! bulunmaktadır! ve! bu! tip! ‘hilâl! biçimli’! kesiciler!
genellikle! “orak”! olarak! nitelendirilmektedir.! Bununla! birlikte! söz! konusu! kesicilerin!
tarımsal! bir! işlev! taşıyıp! taşımadığını! söylemek! için! şimdilik! yeterli! veriye! sahip! değiliz.!
Ancak,! tüm! buluntu! topluluğu! göz! önüne! alındığında! daha! çok! silah! denilebilecek!
aletlerden! oluştuğu! görülmektedir.! Bu! nedenle! tam! anlamını! bilemediğimiz! kesicilerin! de!
eğer!özel!bir!işlevleri!yoksa,!birer!silah!olması!ihtimali!düşünülmelidir.!
Yukarıda! tanımlanan! kılıç,! balta,! mızrak! ucu,! bıçak,! spatül! ve! kesicilerin! bazıları!
Urartu’da!yaygın!olarak!kullanılmış,!bazıları!ise!enderdir.!Bu!buluntuların!aynı!mezarda!ve!
bir! küme! halinde! ele! geçmiş! olmaları! oldukça! dikkat! çekicidir.! Bu! durum! Ka.! 10! mezarına!
gömülmüş! olan! kişilerin! kişilikleriyle! mi! ilgiliydi?! Yoksa! nekropol! yakınındaki! “Dikili!
Taşlar”!ve!“Taş!Halkalar”la!bağlantılı!özel!bir!görevle!mi!ilgiliydi?!Hiç!şüphesiz!bu!soruların!
cevabı! Kalecik’te! önümüzdeki! yıllarda! yapılacak! detaylı! kazılarla! bulunmaya! çalışılacaktır.!
Ancak,! yukarıda! sunduğumuz! toplu! demir! koleksiyonundan! da! anlaşılacağı! üzere!
Van/Kalecik!Nekropolü’ndeki!Ka.!10!Mezarı!daha!çok!M.!Ö.!8.!yüzyılda!özel!görevleri!olan!
kişilere!ait!bir!gömü!mekânı!olarak!kullanılmış!olabilir.!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!Öğün!1978:!lev.!CLXII:41.!
!Pleiner!1967:!fig.!2:7.!
17!Öğün!1978:!lev.!CLXII:!42!
18!Belli!2004:!239.!
15
16
83
Ka yna kç a
Abramishvili,!R.!2003.!“Towards!tating!the!remains!of!the!Late!Bronze!Age!and!of!the!Period!
of!Wide!Adoption!of!Iron,!Discovered!at!the!Samtavro!Brial!Ground.”!Problems$$
$
of$Caucasian$Bronze?Iron$Age$Archeology,$Tiflis,!12f26.!
Barnett,!R.!D.!1963.!“The!Urartian!Cemetery!at!Igdyr.”!Anatolian$Studies$13:$153–198.!
Belli,!O.!1996.!!“Çekiç!Başlı!Urartu!Baltaları.”!Anadolu$Araştırmaları$14:$161–182.!
______.!2004.!!“PrefIslâmic!Perıod.!İslam!Öncesi.’’!Anadolu.$Dökümün$Beşiği.!İstanbul,!225f248.!
Biber,!H.!2005.!Urartu$Silahları:$Kılıç,$Hançer$ve$Bıçaklar.$Yüzüncü!Yıl!Üniversitesi,!!
!!!!!!!!!Yayımlanmamış!Doktora!Tezi.!
Biscione,!R.!1994.!“Recent!Urartian!Discoveries!in!Armenia:!The!Colombarium!of!Erevan.”!
!!!!!!!!Studio$Micenei$ed$Egeo?Anatolici$34:$!115f135.!
Çavuşoğlu,!R.!ve!H.Biber.!2005.!“VanfKalecik!Kazısı!2004.”!Türk$Eskiçağ$Bilimleri$Enstitüsü$$
$
Haberler$19:!31f32.!
Derin,!Z.!ve!A.!Çilingiroğlu.!2001.!“Armour!and!Weapons.”!Ayanis$I.$Roma,!155–187.!
Gambaschidze,!I.,!A.!Hauptmann,!R.!Slotta,!Ü.!Yalçın,!Ü.!2001.!Georgien$Schätze$Aus$Land$Des$$
$
Goldenen$Vlies.$Bochum.!
Işık,!C.!1987.!“Habipuşağı!Nekropolü.”!Belleten$LI,!200:!549f564.!
Kuftin,!A.!1941.!Archaeological$Excavations$in$Trialeti$I,!An$Attempt$to$Periodize$Archaeological$$
$$$$$$$$$ Materials,$Tiflis.!
Muscarella,!O.W.!!1974.!”The!Iron!Age!at!Dinkha!Tepe.”!Metropolitan$Museum$Journal$9:!35f90.!
Öğün,!B.!1973.!“Die!Urartäischen!Gräber!in!der!Gegend!von!Adilcevaz!und!Patnos.”!The$$
$
Proceedings$at$the$Xth$International$Congress$of$Classical$Archaeology$I,$61–67.!
$
Öğün,!B.!1974.!“Urartu!Halk!Mezarları”!Cumhuriyetin$50.$Yıldönümünü$Anma$Kitabı.$Ankara:$!
!
DTCF.!Yayını,!No.!239,!443–467.!
_____1978.!“Die!Urartäischen!Bestattungsbräuche.”!Studien$Zur$Religion$und$Kultur$$
$
Kleinasiens,$Leiden,!639f678.!
Picchelauri,!K.!1997.!Waffen$der$Bronzezeit$Aus$Ost?Georgian.!Espelkamp.!
Pleiner,!R.!1967.!“The!Beginnings!of!the!Iron!Age!in!Ancient!Persia.”!Annals$of$The$Náprstek$$
$
Museum$6:!9–72.!
Sevin,V.!1987.!“Urartu!OdafMezar!Mimarisinin!Kökeni!Üzerine!Bazı!Gözlemler.”!I.$Anadolu$$
$
Demir$Çağları$Sempozyumu,$A.$Çilingiroğlu$(derl.)!İzmir:!Ege!Üniversitesi,!35f55.!
_____.!2005.!“Urartu!Bilmecesi,!Van’ın!Sır!Taşları.”!Atlas$143:$80–88.!
Sevin,!V.,!A.!Özfırat,!E.!Kavaklı.!2000.!“1997–1998!Van/Altıntepe!Urartu!Nekropolü!!
!
Kazıları.”!21.$Kazı$Sonuçları$Toplantısı$1:$421–434.!
Wartke,!R.fB.!1990.!Toprakkale.$Untersuchungen$zu$den$Metallobjektin$im$Vorderasiatischen$$
$
Museum$zu$Berlin.!Berlin.!
84
!
!
85
!
!
!
!
Res.$1.$Van/Kalecik$Nekropolü$ve$çevresi.$
!
!
!
!
Res.$2.$Van/Kalecik$Nekropolü$$Ka.$10!Mezarı!
!
!
!
!
!
!
86
!
!
!
Res.$3.$Ka.10$mezarının$dıştan$görünüşü$
!
!
!
!
Res.$4.$Ka.10$mezarı$içinden$bir$görüntü$
87
$
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!Res.$5.$Kınlı$kılıç$$$$$$$$$$$$$$$$Res.$6.$Mızrak$ucu$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$Res.$7.$Balta$
!!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
Res.$8.$Bıçaklar$
!
!
88
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
Res.$9.$Spatüller$
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!!
!
!
!!!!!!!!!!!!!!!!!
$$$$$$$$$$$$$$$$a$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$b$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$c$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$d$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$e$
$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$
Res.$10.$Kesiciler$
$
$
$
$
$
$
$
89
&
Ze rna ki Te p e Ura rtu Ka ya M e za rla rı
!
Rafet$Çavuşoğlu$
Yüzyüncü$Yıl$Üniversitsi$
Van$
!
Zernaki!Tepe,!Van!ili!Erciş!ilçesinin!hemen!kuzeyinde,!zemin!seviyesinden!60!m.!ile!140!m.!
arasında!değişebilen!yüksekliğe!sahip,!yaklaşık!2.5!km.!uzunluğunda!ve!1.5!km.!genişliğinde!
tepelik! bir! alan! üzerine! yer! almaktadır! (Res.! 1).! 19.! yüzyıldan! itibaren! arkeolojik!
araştırmalara! konu! olan! Zernaki! Tepeyi! önemli! kılan! özellik,! doğu! bölümünde! yer! alan!
ızgara!plan!tasarımındaki!şehir!kalıntılarıdır.!Bu!kalıntıların!hemen!batısında,!tepenin!en!üst!
noktasında! muhtemelen! ızgara! palanla! aynı! dönemde! inşa! edilmiş! bir! de! yönetim! merkezi!
yer! almaktadır.! Defineciler! tarafından! tahrip! edilen! sitadelin! etrafını! sur! duvarları!
çevirmektedir.!Tepenin!batı!ucunda,!yine!kalıntıları!az!da!olsa!toprak!yüzeyinden!izlenebilen!
bir!bölüm!daha!bulunmaktadır.!Izgara!şehir!planı!birçok!bilim!adamının!dikkatini!çekmiştir.!
Bölge! de! ilk! kez! İngiliz! bilim! adamı! Harry! F.! B.! Lynch! tarafından! 19.! yüzyılın! başlarında!
incelemeler! yapımıştır.1! Bunu! 1956! yılında! Charles! Burney! ve! ardından! Paul! Lampl,! Carl!
Nylander!ve!Taner!Tarhan!ile!Veli!Sevin!gibi!çok!sayıda!bilim!adamı!izlemiştir.2!Önceleri!söz!
konusu! kalıntıların! Urartu! dönemine! ait! olduğu! kabul! edilmişti.! Ancak! sitadelde!
definecilerin! 1995! yılında! kaçak! kazılar! sonucunda! ortaya! çıkardıkları! yeni! buluntular,!
kalıntıların! Urartu! sonrasına! ait! olabileceğine! işaret! etmektedir.! Bu! kalıntıları! yeniden!
değerlendiren!Sevin,!tepenin!Sasani!dönemine!ait!olabileceğini!ileri!sürmüştür.3!Tepenin!batı!
eteklerinde,! son! zamanlarda! defineciler! tarafından! açılan! iki! kaya! mezarı,! Zernaki! Tepe!
üzerine! yapılan! tartışmalara! yeni! bir! boyut! kazandırmıştır.! Yukarı! Işıklı! Köyünün!
doğusunda,!Zernaki!Tepe4nin!batı!eteklerinde!iki!kaya!mezarı!ile!bir!}T}!şeklinde!bir!niş!yer!
almaktadır.!Kalker!kayalıklarına!açılan!oda!şeklindeki!mezarlar!aynı!doğrultuda!ve!birbirine!
yaklaşık!50!m!uzaklıktadır.!Zemin!seviyesinde!yer!alan!}T}!şeklindeki!niş,!kaya!mezarlarının!
yaklaşık! 300! m! güneyindedir.! Kaya! mezarları! arazideki! konumlarına! göre! güney! deki! I,!
kuzeydeki!II!nolu!olarak!adlandırılmıştır.!Dikdörtgen!oda!şeklinde!düzenlenen!iki!mezar!da!
düzgün! işçilikli,! kare! biçimli,! dromos! çukurlara! sahiptir.! Dromoslar,! mezar! odalarının! kısa!
duvarından!birinin!önüne!açılmıştır.!Kapılar!silmeli,!basık!tonoz!şeklindedir.!Mezar!odaları!
ne!yazık!ki!defineciler!tarafından!soyulmuştur.!
Bu! çalışmaya! konu! teşkil! edilen! yapılardan! I.! Nolu! Kaya! Mezarı! (Res.! 2! ve! 6)!
güneydoğufkuzeybatı! doğrultusunda,! dromoslu! girişe! sahip! dikdörtgen! planda! bir!
mezardır.!Özenli!bir!işçilik!gösteren!dromos!çukuru!yaklaşık!1.60!m.!derinliğinde,!1.10!x!1!m.!
ölçülerinde! kareye! yakın! bir! plana! arz! eder.! Güney! doğuda! yer! alan! kapı! 0.70! x! 0.85! m.!
ebatlarında,! basık! kemerli! ve! 0.30! m! derinliğindedir.! Bu! girişten! 0.15! m.! aşağıda! kalan!
odanın! tabanı! moloz! taş! ve! toprakla! kaplıdır.! Boyutları! 2.90! x! 2! m.! kadardır.! Basık! tonoz!
1
Lynch!1901:!28.
!Burney!1957:!49f50;!!Burney!ve!Lawson!1960:!185f188;!Lampl!1968:!113;!Nylander!1965f66:!141,!fig.1f
6;!Tarhan!ve!Sevin!1977a:!275,!296;!1977b:!354f356!
3!Sevin!1997:!173,!fig.1f8.!
2
90
şeklindeki!tavan,!zeminden!yaklaşık!1.90!m.!yüksekliğindedir.!Girişin!solunda!ve!karşındaki!
duvarda! birer! niş! yer! almaktadır.! Soldaki! niş! 0.90! m.! genişliğinde,! 0.55! m.! derinliğinde! ve!
0.70!m.!yüksekliğindedir.!Karşı!duvardaki!niş!ise!zeminden!0.10!m.!yüksekliğinde!ve!0.60!x!
0.50!x!0.50!m.!ölçülerindedir.!
I.! nolu! mezarın! kuzeyinde! yer! alan! II.! Nolu! Kaya! Mezarı! ise! (Res.! 3! ve! 7)! doğufbatı!
doğrultusunda! yer! alır! ve! dikdörtgen! planlı! ve! dromos! girişlidir.! Dromos! düzgün! işçilik!
göstermektedir.!Arazinin!eğiminden!dolayı!doğu!cephesi!ile!batı!cephesi!arasında!kod!farkı!
bulunmaktadır.! Doğu! duvarındaki! yükseklik! 2! m.! iken,! batı! duvarında! 0.90! m.dir.! Kareye!
yakın! dromos! çukuru! üç! cephede! 0.80! m.! iken,! doğu! duvarında,! yani! mezar! girişindeki!
cephede!0.95!m.4dir.!Batıda!yer!alan!silmeli,!tonozlu!kapı;!0.60!x!0.70!m.!ebatlarında!ve!0.40!m!
derinliğindedir.! Kapıdan,! 0.50! m.! aşağıda! kalan! odanın! tabanı,! günümüzde! taş! ve! toprakla!
kaplıdır.! Dikdörtgen! şeklindeki! mezar! odası! 1.20! x! 2.15! m! ölçülerindedir.! Tonoz! şeklindeki!
tavan,! zeminden! ortalama! 1.60! m.! yüksekliğindedir.! Kuzey! ve! güney! duvarlarının! yaklaşık!
orta!bölümünde!karşılıklı!birer!niş!bulunmaktadır.!Kuzeydeki!niş,!0.80!m.!genişliğinde,!0.30!
m.! derinliğinde! ve! 0.60! m.! yüksekliğindedir.! Güneydeki! niş! ise! 0.50! x! 0.25! x! 0.60! m!
ölçülerindedir.! Girişin! karşısındaki! duvarda! Urartu! mezar! mimarisinden! sıkça!
hatırladığımız! seki! yer! almaktadır.! Seki! zeminden! 0.30! m.! yükseklikte! ve! 0.55! m.!
genişliktedir.!!
}T}!Şeklindeki!Niş!(Res.!4!ve!8)!ise!Kaya!mezarlarının!yaklaşık!300!m.!güneyinde!zemin!
seviyesinde! bulunmaktadır.! Köşeleri! silmeli! nişin! iç! kısmı! taş! ve! toprakla! doldurulmuştur.!
Şimdiki!mevcut!yüksekliği!1.30!m,!genişliği!0.95!m!ve!derinliği!0.60!m4dir.!}T}4nin!yatay!kolu!
2.10!m!uzunluğunda,!0.30!m!çapında,!dairesel!kesitlidir.!Bu!türde!nişleri,!Erçiş/Madavank!ve!
Van! Kalesi4nden! de! bilmekteyiz.4! Bu! türde! nişlerin! Urartu4ya! özgü! bir! uygulama! olduğunu!
birçok!örnekten!bilmekteyiz.!Zernaki!Tepe4deki!niş,!mezarların!hemen!yakınında!yer!alırken,!
Madavank’dakiler! mezarların! hemen! altında,! zemin! seviyesinde! bulunmaktadır.! Bu!
yerleştiriliş! düzeni! farklılığına! karşın,! Zernaki! Tepe4deki! }T}! şeklindeki! niş,! Madavank!
örnekleriyle!çok!yakın!benzerlikler!taşımaktadır.!!
İncelenen! bu! iki! mezar! tek! odalı,! dromoslu,! silmeli! kapılı! ve! kemerli! nişleri! ile! ortak!
özellik!göstermektedir.5!Buna!karşılık,!I.!nolu!mezar,!büyüklüğü,!sekisinin!bulunmaması!ve!
işçiliğinin! II.! nolu! mezara! göre! az! da! olsa! düzenli! olmasıyla! farklılık! gösterir.! Benzerlikleri!
fazla! olan! her! iki! mezar! klasikleşmiş! Urartu! mimarisinin! özelliklerini! yansıtmaktadır.! Ele!
aldığımız!mezarlar!mimari!açıdan!Van/Altıntepe,!Van/Kalecik,!Adilcevaz,!Dedeli!ve!Yukarı!
Göçmez! örnekleriyle! hem! bölgesel! hem! de! yapılış! tekniği! açısından! benzer! özellikler!
sergilemektedirler.6! Erken! Demir! Çağdan! beri! bölge! halkları! tarafından! mezarlarda!
kullanılan! sahtefkemer! yani! aşırmafbindirme! tekniğiyle! oluşturulan! tonoz! türü! üst! örtü!
mimarisini,! Ernis/Evditepe,! Dilkaya,! Karagündüz! ve! Yoncatepe! nekropollerinden!
bilmekteyiz.! 7! Bu! geleneğin! Urartu! oda! mezar! mimarisinde! de,! erken! dönemlerden! itibaren!
hem! toprak! altı! örme! mezarlarında! hem! de! kaya! mezarlarında! kullanıldığını! görmekteyiz.!
! Madavank4daki! }T}! şeklindeki! nişler,! IV! ve! V! no’lu! kaya! mezarlarının! hemen! altında! yer!
almaktadırlar.! Çavuşoğlu! 2003:! 143f147,! fig.! 11,13.! Van! Kalesi4nde! 9! adet! bulunan! }T}! şeklindeki!
nişler,! genelde! yürüme! seviyesine! yakın! satıhlarda! ve! kalenin! dört! bir! yanına! dağılmış! konumda!
bulunmaktadırlar.!Tarhan!1994:!26,!fig.!3;!Işık!1995:!16vd,!res.!62f63.!Bu!türdeki!nişlerin!}Boğa!başı}!
biçiminde!tasarlandığını!ve!tapınmaya!yönelik!olarak!oluşturulduğunu!ileri!sürmektedir.!
5!Urartu!kaya!mezarlarındaki!ölü!külte!ilişkin!döşemler!için!bkz.,!Çevik!1997:!419f437,!2000:!49f67.!
6!Bilgic!ve!Öğün!1974:!32f33;!Öğün!1973:!64!ve!66.!fig.!6,8;!1974,!444f45,!res.!9.16!ve!13;!!1978:!650!ve!!
!!!660,!çiz.!6f7;!Sevin!1987:!46,!lev.!XII,!res.!18.!
7!Sevin!1987:!40;!Çilingiroğlu!1991:!33;!Sevin!ve!Kavak!1996:!19;!1999:!65;!Belli!2002:!267f269,!fig.7f10!
4
91
Ayrıca! dromoslu! mezar! türlerinin! de! erken! dönemde! ortaya! çıktığına,! Urartularda! klasik!
şeklini!aldığına!ve!sevilerek!kullanıldığına!tanık!olmaktayız.8!
Urartu! Devleti,! Van/Tuşpa’dan! başlayan! ve! çeşitli! yönlere! ayrılan,! ulaşım! sisteminin!
güvenliğini! sağlamak! için! çok! sayıda! kale! inşa! etmiştir.! Urartu’nun! kuzey! yayılım! yolu!
üzerindeki!Zernaki!Tepe!de!önemli!kavşak!noktalarından!birini!oluşturmaktadır.!Genişçe!bir!
alanı! kaplayan! tepe,! Erciş! ovasına! hakim,! ErcişfVan,! ErcişfAğrı! ve! ErcişfBitlis! yollarını!
kontrol! edebilecek! bir! konumdadır9.! Bu! denli! stratejik! öneme! sahip! alanda,! Urartu!
döneminde!her!hangi!bir!kale!ya!da!yerleşim!alanının!olmaması!mümkün!görünmemektedir.!
Tepenin! batı! eteklerindeki! iki! kaya! mezarı! ile! “T”! şeklindeki! nişin! varlığı! bu! alanın! Urartu!
döneminde!kullanılmış!olabileceğine!işaret!etmektedir.!Ancak,!eğer!varsa,!Urartu!dönemine!
ait! kalıntıların! Zernaki! Tepe’nin! hangi! kesiminde! yer! aldığı,! alanda! yapılacak! detaylı!
araştırmalar!ve!arkeolojik!kazılar!sonucunda!kesin!olarak!söylenebilecektir.!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
Ka yna kç a
!Sevin!2004:!377f378.!
!Burney!1957:!43,!fig.1.!
8
9
92
Belli,!O.!2002.! “2000!Yılı!VanfYoncatepe!Kalesi!ve!nekropolü!kazısı.”!23$Kazı$Sonuçları$$
Toplantısı$II:!265f274.!
Bilgiç,!E.!ve!B.!Öğün.!1974.!“Adilcevaz!Kef!Kalesi!kazıları!1972.”!Türk$Arkeoloji$Dergisi$30:!31f!
35.!
Burney,!C.!A.!1957.!“Urartian!fortresses!and!towns!in!the!Van!Region.”!Anatolian$Studies$7:!!!!
37f53.!
Burney,!C.!A.f!G.!R.,!Lawson.!1960.! “Measured!Plans!of!Urartian!Fortresses.”!Anatolian$$
Studies$10:!177f196.!
Çavuşoğlu,!R.!2003.! “Rockfcut!tombs!and!an!openfair!shrine!at!Madavank,!Eastern!!
Turkey.”!Ancient$Near$Eastern$Studies$40:!140f164.!
Çevik,!N.!1997.!“Urartu!kaya!mezarlarında!ölü!kültüne!ilişkin!mimari!elemanlar.”!Türk$$
Arkeoloji$Dergisi$31:!419f459.!
______.!2000.!Urartu$Kaya$Mezarları$ve$Ölü$Gömme$Gelenekleri.!Ankara:!Türk!Tarih!Kurumu.!
Çilingiroğlu,!A.1991.! “The!Age!at!Dilkaya.”!Anotolian$Iron$Ages$II,$A.!Çilingiroğlu!ve!D.!!
French,!derl.,!Oxford:!Oxbow!Books,!29f38.!
Işık,!F.!1995.!Die$Offenen$Felsheiligtümer$Urartus$und$Ihre$Beziehungen$zu$denen$der$Hethiter$und$$
Phryge.$Roma:!Gruppo!editoriale!Internazionale.$
Lampl,!P.!1968.!Cities$and$Planning$in$the$Ancient$Near$East.$New!York:!Braziller.!
Lynch,!H.!F.!B.!1901.! Armenia.$Travels$and$Studies.$New!York:!Longmans,!Green!and!Co.!
Nylander,!C.!1965f66.!“Remarks!on!the!Urartian!Acropolis!at!Zernaki!Tepe.”!Orientalia$$
Suecana$XIV?XV:!141f154.!
Öğün,!B.!1973.!“Die!Urartäischen!Gräber!in!der!Gegand!von!Adilcevaz!und!Patnos.”!The$$
Proceedings$of$the$Xth$International$Congress$of$Classical$Archaeology,$Ankara,!61f67.!
_____.!1974.!}Urartu!Halk!Mezarları.}!Cumhuriyetqin$50.$Yıldönümü$Anma$Kitabı:!443f447.!
_____.!1978.!}Die!Urartäischen!Bestattungsbräuche.}!Studien$zur$Religion$und$Kultur$$
kleinasiens,!639f678.!
Sevin,!V.!1986.!“Urartu!mezar!mimarisine!yeni!katkılar.”!Anadolu$Araştırmaları$10:!329f340.!!
_____.!1987! “Urartu!odafmezar!mimarisinin!kökeni!üzerine!bazı!gözlemler.”!Anadolu$$
Demir$Çağları$I.$A.!Çilingiroğlu!(derl.),!İzmir:!Ege!Üniversitesi,!35f55.!
_____.!1997.!“Van/Zernaki!Tepe:!on!the!Urartian!grid!plan!once!again.”!Anatolica!23:!174f180.!!
_____.!1999.!“The!origins!of!the!Urartians!in!the!light!of!the!Van/Karagündüz!excavations.}!!
Anatolian$Studies$49:!159f164.!
_____.!2004! “Son!Tunç/Erken!Demir!Çağı!Van!Bölgesi!Kronolojisi.!Kökeni!Aranan!Bir!!
Devlet:!Urartu.”!Belleten$252:!335f386.!
Sevin,!V.!ve!E.!Kavaklı.1996.! Van/Karagündüz.$Bir$Erken$Demir$Çağ$Nekropolü.!İstanbul:!!
Arkeoloji!ve!Sanat!Yayınları.!
93
Sevin,!V.!A.!Özfırat,!ve!E.!Kavaklı.!2000.!“1997f1998!Van/Altıntepe!Urartu!Nekropolü!!
Kazıları.”!21.$Kazı$Sonuçları$Toplantısı$II:!421f434.!
Tarhan,!T.!M.!1994.!“Recent!Research!at!the!Urartian!Capital!Tushpa.”!Tel?Aviv$21/1:$22f57.!!
Tarhan,!T.!M.!ve!V.!Sevin.!1977a.!“Van!Bölgesinde!Urartu!Araştırmaları!(I):!Askeri!ve!Sivil!!
Mimariye!Ait!Yeni!Gözlemeler.”!Anadolu$Araştırmaları$IV?V:!273f346.!
_____.!1977b.!“Van!Bölgesinde!Urartu!Araştırmaları!(II):!Konut!Mimarlığı.”!Anadolu$
Araştırmaları.$IV?V:!347f365.!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
94
!
!
Res.$1.$Zernaki$Tepenin$topografik$haritası$ve$kaya$mezarlarının$konumu$
!
Res.$2.$I$No’lu$Kaya$Mezarının$Planı$ve$A?A$Kesiti$
95
!
Res.$3.$II$No’lu$Kaya$Mezarının$Planı$ve$A?A$Kesiti$
!
!
Res.$4.$“T”$Şeklindeki$nişin$planı$ve$cepheden$görünüşü$
!
!
96
!
!
!
Res$5.$Zernaki$Tepe$kaya$mezarlarının$güneyden$genel$görünüşü$
!
!
Res.$6.$I.$No’lu$kaya$mezarının$görünüşü$
!
!
!
97
!
!
!
Res.$7.$II$No’lu$kaya$mezarının$genel$görünüşü$
!
!
!
Res.$8.$“T”$şeklindeki$nişin$genel$görüntüsü$
$
$
$
98
$
Muş/Bulanık!Buluntusu!Urartu!!
Bronz!Mobilya!Aksamları!
!
Mehmet!Karaosmanoğlu!
Atatürk$Üniversitesi$
Erzurum
!
Antik! döneme! ait! mezarların! geçmişten! beri! insanlar! tarafından! soyulmasına,! günümüzde!
eski! kalıntıların! tahribi! de! eklenerek! sürmektedir.! Bu! olaylar,! önlemlerin! yetersizliği,!
insanların!eğitimsizliği!ve!kısa!yoldan!zengin!olma!hayalleriyle!her!geçen!gün!artmaktadır.!!
Burada! tanıtacağım! eserlerin! de! soyulmuş! ve! tahrip! edilmiş! bir! veya! daha! fazla! mezardan!
çıktığı!anlaşılmaktadır.!İçimiz!sızlayarak!izlediğimiz!bu!harika!eserler,!!Muş!İli!Bulanık!İlçesi!
Adliyesi’nde!sürdürülen!bir!dava!nedeniyle,!bilirkişi!olarak!görevlendirilmemiz!sonucunda!
incelenmiştir.! Adliyeden! gelen! ahşap! sandığın! mührünün! açılmasıyla! gözlerimize!
inanamadık,! içindeki! eserler! Urartu! dönemine! aitti! ve! onların! güzelliği! karşısında!
şaşkınlığımızı!gideremedik!ve!çok!üzüldük;!yurdumuzdaki!tarihi!eser!soygunları!ve!tahribi!
karşısında.! Bazı! parçalarla! ilk! kez! karşılaşıyorduk,! bu! nedenle! fotoğraflarını! çekerek!
arkeoloji! dünyasına! tanıtmayı! kararlaştırdım.! Böylece! eserlerin! değerlendirilerek! yörenin!
tarihine! az! da! olsa! katkı! sağlayacağı! inancındaydım.! Ancak! eserlerin! kaçak! kazılar! sonucu!
ortaya!çıkarılmasından!dolayı!kazılan!yerin!tam!tespiti!yapılamamışsa!da!Bulanık!İlçesi’nin!
köylerinden! biri! olması! gerekir.! Kaçak! kazılara! ait! bu! tür! eserlerin! bir! kısmı! yurt! içinde! el!
değiştirirken! bir! kısmı! da! yurt! dışına! çıkarılmaktadır.! Erzurum! Arkeoloji! Müzesi’nde! de!
bölgeden! getirilen! eserlerin! olduğu! bilinmektedir.1! Yörede! bugüne! dek! bir! kazının!
yapılmaması!büyük!bir!eksikliktir,!çünkü!Yurdumuzun!bu!bölgesine!ait!bilgilerimiz!oldukça!
yetersizdir.! Bu! çalışmada! ele! alınan! bronz! malzeme! ahşap! mobilyaların! aksamı! olarak!
kullanılmıştır.!Ayrıca!bu!mezarlardan!bronz!at!koşumları,!menteşeli!bir!bronz!levha,!mızrak!
ucu,! taş! mühür! ele! geçmiştir.! Malzemenin! çok! olması! nedeniyle! burada! mobilya! aksamları!
ele!alınmıştır.!
Ele!geçen!urartu!bronz!mobilya!malzemeleri!arasında!üç!adet!arslan!pençesi!bronzdan,!
içi! boş! döküm! tekniğinde! yapılmıştır! (Res.! 1f3).! Bunlar! genellikle! masa,! sehpa! ve! tanrı!
tahtları! gibi! mobilyaların! ayaklarına! giydirilerek! bezeme! amaçlı! olarak! kullanılıyor!
olmalıydı.2! 17.2! cm.! yüksekliğindeki! aslan! pençesinde! dört! parmak! birbirine! bitişik! ve!
parmak! eklem! başlangıç! yerleri! şişkince! yapılmıştır! (Res.! 1).! Önde,! üstte! ahşapla! metalin!
uyumu! için! “U”! biçiminde! kenarı! düzleştirilmiş! ve! dışa! doğru! çıkan! bir! oyuk! açılmıştır.!
Bunun! tam! arkasında! ise! dikdörtgen! biçiminde! 2! cm! yüksekliğinde! bir! çıkıntı!
bulunmaktadır.!Yanlarda!üstte!küçük!kabartma!olarak!8!biçiminde!süsleme!yer!almaktadır.!
Parmaklar!ve!aradaki!geçişler!yuvarlak!hatlarla!sağlanmıştır.!Bacağın!arka!kısmı!dışa!hafifçe!
kavislendirilmiştir.!Doğallık!bozulmamıştır.!Birbirinin!benzeri!ve!aynı!kalıptan!çıkmış!aslan!
!Yaylalı!1997:!19.!
!Merhav!1991:!246,!res.!1,!2,!6.a.!
1
2
99
pençeleri! biçiminde! ahşap! ayaklara! geçirilen! bu! kılıfların! yükseklikleri! 12.5! cm! (Res.! 2f3).!
Birinin! üst! kısmı! bir! darbeyle! eğilmiş,! diğeri! sağlam! olarak! ele! geçmiştir.! Üzerleri! yeşil!
patina!ile!kaplıdır.!Kısa!verilen!bacağın!üstüne!de,!bir!öncekinde!olduğu!gibi,!“U”!biçiminde!
kenarı! düzleştirilmiş! bir! oyukluk! açılmıştır.! Dört! parmağın! üstleri! stilize! olarak!
yapıldığından! keskin! sırtlıdır.! Parmak! başlangıçlarındaki! eklem! yerleri! yuvarlak! birer! bilye!
gibi! verilmiştir.! Bacağın! arka! kısmı! boyuna! yivlendirilmiştir.! Başka! herhangi! bir! bezeme!
yoktur.! Her! ikisinde! de! ayakların! altları! (tabanları)! açık! bırakılarak,! içine! geçen! ahşabın!
alttaki!bir!kaideye!veya!bardak!biçimli!bronz!kılıfla!birleşmesini!sağlamak!amaçlanmıştır.!
Üç! adet! ortaları! daire! ve! kare! biçiminde,! bronz! döküm! (Res.! 4f6),! yan! yana! dizilmiş!
kenarları! ve! orta! damarı! plastik! verilmiş! uzun! yapraklardan! oluşan! masa! veya! sehpa! gibi!
mobilyaların!ayaklarının!başlangıçlarına!takılan!süsler.3!
Bardak! biçimli! kılıflar! (Res.! 7f8)! bronz! içi! boş! döküm! yapılmış,! alt! çapı! 5! cm,! ağız! çapı!
6.3!cm.!ve!yüksekliği!6.9!cm.!bardak!biçiminde!alt!kısmı!kapalı!ve!bezemesizdirler.!Tahtların,!
sehpaların!veya!sandalyelerin!ayak!uçlarına!giydiriliyordu.!
Dört! adet! basamaklı! bronz! içi! boş! döküm! kılıf! (Res.! 9f10).! Tepe! uçları! kapalı! ve! üçlü!
basamak! biçimindedirler.! Bronzdan! içi! boş! döküm! olarak! yapılmışlardır.! 4.5! cm! eninde!
yaklaşık! 9.5! cm! yüksekliğindedirler,! benzer! kalıptan! çıkmışlardır.! Sandalye! ve! tahtların!
arkalıklarının!üst!uçlarına!takılmaktadırlar.!
Çift!sarmallı!bronz!içi!boş!döküm!kaplamalar!(Res.!11).!Masa,!sehpa,!tabure!ve!sandalye!
ayaklarındaki! destek! amaçlı! yatay! gergi! olarak! kullanılan! çubuklara! geçirilmektedirler.!
Karşılıklı! iki! parçadan! oluşan! bu! kaplamalarda! ince! kabartma! sarmallar! bulunfmaktadır.!
Süsleme!amaçlı!kullanılmışlardır.!
Urartulu! yönetici! sınıf! insanının! günlük! yaşamlarında! kullanılan! mobilyaların! ve!
tapınaklarındaki! tanrı! tahtlarının! ana! malzemesi! genellikle! ahşaptan! yapılıyordu.!
Urartuların! geleneksel! olarak! oda! mezarlara! bıraktıkları! eşyalar! arasında! da! mobilyalar! ilk!
sırayı! almaktadır.! Bu! bronzlarda,! mezara! bırakılan! ahşap! mobilyaların! aksamlarıdır;! uzun!
zaman! içinde! bırakıldığı! yerde! ısı! ve! nem! farklılıklarından! etkilenerek! tahrip! olmuşlardır.!
Bunların!zamana!karşı!dayanıksızlığı!nedeniyle,!bilimsel!kazı!dışında!kurtarılması!da!olanak!
dışıdır.! Kaçak! kazıcılar! da! bu! tür! malzemeyi! bulduğunda! ahşaplarını! tahrip! ederek! bronz!
aksamlarını! almaktadırlar.! Bu! şekilde! ele! geçen! bronz! eserlerin! nasıl! bir! mobilyaya! ait!
olduğunu!saptamak!güçtür.!Bu!tür!mobilya!parçalarının!bugüne!kadar!bilimsel!kazılarda!ele!
geçen! buluntulardan! veya! Urartu! madeni! levhalar! üzerindeki! betimlerden! kullanılış!
biçimleri! konusunda,! kısmen! de! olsa! bilgi! sahibi! oluyoruz.4! Bugüne! dek,! bilimsel!
yöntemlerle! kazılan! birkaç! oda! mezarda! bulunan! buluntularla! ilgili! az! sayıdaki! yayın!
sayesinde! konu! hakkında! bilgi! edinebiliyoruz.! Kaçak! kazılarda! ele! geçenlerin! yalnız! metal!
kısımları! elimize! geçmiştir.! VanfToprakkale! kazılarında! ele! geçen! kral! tahtına! ait! bronz!
aksamların,! bize! mobilyanın! tam! şeklini! veremedikleri! için! yeniden! kurulması! için! değişik!
öneriler!getirilmiştir.5!Bu!nedenle!elimizfdeki,!mobilyalarda!dekorasyon!amacıyla!kullanılan,!
bu!parçaların!özellikleri!ve!kökeni!üzerindeki!görüşlerimiz!bildirilecektir.!Urartu!ölü!gömme!
geleneğinde! oda! mezarlara! mobilya! koyma! geleneği! ile! ilgili! buluntular! bugüne! kadar! bir!
kaç! yerde! ortaya! çıkarılmıştır.! Örneğin! Adilcevaz’da! H! kayalığında,! Kayalıdere’de! ve!
!Merhav!1991:!res.!7.a,!8.a,!9.!
!Akurgal!1961,!23,!res.!8!ve!16;!Kyrieleis!1969,!lev.!1,!4f6,!9;!Anadolu!Medeniyetleri!Müzesi!Rehberi,!
res.!316.!
5!Barnet!1950;!Seidl!1994:!67.!
3
4
100
Altıntepe! I! ve! III! numaralı! oda! mezarlarda! bu! tür! buluntular! ele! geçmiştir.6! Ayrıca! birçok!
müzede! de! kaçak! kazılar! sonucu! ulaşmış,! yalnız! bronz! aksamlarını! görebiliriz.7! Z.! Derin!
makalesinde! Bu! mobilyaların! ölüler! için! kurulan! ziyafet! sofralarından! sonra! mezarlara!
bırakıldığını! belirtilmiştir.8! Ancak! buna! şunu! da! ilave! etmek! gerekir,! bunlar! aynı! zamanda!
ölen! kişinin! hayatında! kullandığı! veya! sevdiği! eşyalar! olarak! da! algılanmalıdır.! Mezarlara!
bırakılan! eserlerin! kullanılmaması! için! kırılarak! konulması! bunların! kişilerin! hayattayken!
kullandığını! göstermektedir;! ayrıca! ölen! kişinin! hayattayken! kullandığı! mührünün! de!
mezara!konulması!bunu!vurgulamaktadır.!Çünkü!mezarlarda!ele!geçen!at!koşum!takımları,!
kemerler,! mızraklar,! mühürler! de! buna! işaret! etmektedir.! Bu! tür! uygulamalar! Anadolu’da!
özellikle! M.Ö.! I.! binde! doğuda! Urartu’da,! batıda! da! Frigler’de! görülmektedir.9! Frig! kralları!
ve! elit! tabakasını! oluşturanlar,! ölülerini! tümülüslere! eşyalarıyla! birlikte! gömdükleri! için,!
bugüne! dek! soyulmamış! mezarlarda! yapılan! bilimsel! kazılarla! arkeoloji! dünyasına!
tanıtılmıştır.! Örneğin! Friglere! ait! Gordion’daki! tümülüs! mezarlarda! değişik! türlerde! ahşap!
mobilyalar! büyük! ölçüde! sağlam! ele! geçmiş! ve! Ankara! Anadolu! Medeniyetleri! Müzesinde!
teşhir! edilmektedir.10! Biz! bugün! bu! sayede! Frig! mobilyalarının! nasıl! olduklarını!
bilebiliyoruz.! Bunlarda! bronz! kaplamalar! yerine! ahşap! işçiliğin! ön! plana! çıktığını!
görülmektedir.11!
Urartulu! marangozların,! döküm! ustalarıyla! birlikte! çalışarak! mobilyalarını,! M.Ö.! III.!
binden! beri! Mısır! ve! Mezopotamya’daki! birçok! kültürde! de! izlendiği! gibi,! altın,! gümüş,!
fildişi! ve! bronzlarla! süslediklerini! ve! ayaklarını! boğa! ayağı! veya! aslan! pençesi! biçiminde!
yaptıklarını!görüyoruz.!Urartu’da!bu!geleneğin!devam!ettirildiğini!gerek!buluntular,!gerekse!
yazılı! kaynaklar! desteklemektedir.! Asur! kaynaklarından! II.! Sargon’un! (M.Ö.! 714)! sekizinci!
seferinde!yağmalanan!Urzana!Sarayı!ve!Muşaşir!Haldi!tapınağından!elde!edilen!ganimetler!
arasında! bir! çok! mobilya! çeşitleri! de! sayılmaktadır.12! Saray! mobilyaları,! tahtları,! fildişinden!
yapılmış! masaları,! abanoz! ağacının! altın! ve! gümüşle! süslenmiş! aksamları! içerdiği! yazılıdır.!
Tapınak! mobilyaları! arasında! bir! altın! ve! fildişi! yatak,! tanrının! değerli! taşlarla! dekore!
edilmiş!kanepesi!vardır.!Ayrıca!fildişi!kakmalı!masalar,!altın!ve!gümüşle!kaplanmış!abanoz!
ağacından! mobilyalardan! söz! edilmektedir.! ! Ancak! bugüne! dek! yapılan! yayınlarda! ister!
kaçak!kazılar!sonucu!müzelere!ulaşsın,!isterse!bilimsel!kazılar!yoluyla!olsun,!genellikle!daha!
yalın! yapılı! olanlarla! karşılaşıyoruz.! Ele! geçenler! daha! çok! bronz! olmak! üzere! gümüş!
kaplamaların! ve! fildişi! heykelciklerin! süslediği! mobilyalardır.13! Asur! kaynaklarında! söz!
edildiği! gibi! altın! kaplamalara! rastlanmamasının! nedeni,! Urartu! merkez! krallarına! ait! Van!
Kalesindeki!kaya!mezarlarının!tamamının!soyulmuş!olmasındandır.!
Mobilyaların,! mezarlara! bırakılması! ve! taht! ile! diğer! mobilya! ayaklarının! boğa! ayağı!
veya! arslan! pençesi! biçiminde! tasarlanmasının! en! erken! örneklerini! Mısır’da! görüyoruz.!
Burada! gerek! kabartmalarda,! gerekse! mezarlardan! elimize! geçmiş! orijinal! taht! ve!
sandalyelerde! bunları! izlemek! olasıdır.! 2.! Hanedanlık! döneminden! (M.Ö.! 2720)! Saqqara’da!
!Öğün!1974:!446;!1978:!61,!Pl.!32,!Abb.!18f19,!21;!Anadolu!Medeniyetleri!Müzesi!Rehberi,!res.!316;!
Burney!1966,!Fig.!23,!Pl.!25.afb;!Özgüç!1969:!10.!Lev.!19f24,!dn.!16.!
7!Derin!1996:!135;!Yıldırım!1994:!295f300.!
8!Derin!1996:!135f140.!
9!Girginer!1996:!49.!
10!Anadolu!Medeniyetleri!Müzesi!Rehberi,!res.!255f260.!
11!Sevin!2003:!268.!
12!Mayer!1979:!353.!
13!Özgüç!1969:!22,!lev.!XXIV.1f5,!XXV.3,!L.1f4.!
6
101
ele!geçen!kireçftaşından!dini!içerikli!bir!kabartma!ilgi!çekicidir.14!Kralın!oturduğu!arkalıksız!
sandalyenin! ayakları! boğa! ayağı! biçiminde! ve! altında! altı! katmanlı! bir! yükseltiyle! yere!
basmaktadır.! Bir! diğeri! 5.! Hanedanlık! döneminden! (M.Ö.! 2564f2423)! yine! Saqqara’! daki!
Ptahhotep’in! mastaba! mezarı! adak! odasının! batı! duvarındaki! kabartmada! bu! kez! kısa!
arkalıklı! sandalyenin! ön! ve! arka! ayakları! aslan! pençeleri! biçimindedir.15! Ayrıca! ayak!
altlarında! birer! yükseltilmiş! kaide! vardır.! Yeni! krallık! döneminde,! yaklaşık! 1400’lere!
tarihlenen,! Batı! Theben’deki! Kha! mezarından! çıkan! ahşap! sandalye! ise! oldukça! sadedir.16!
Ayakları! aslan! pençeleri! biçiminde! şekillendirilmiştir.! Pençelerin! altına! birer! bardak! kılıf!
yükselti! yerleştirilmiştir.! Mısır! mobilyalarının! en! güzel! örneği! Kahire! Müzesinde! yer! alan!
Kral! Tutankamun’un! (M.Ö.! 1347f1338)! mezarından! çıkan! altın,! gümüş! cam! ve! değerli!
taşlarla! süslenmiş! arkalıklı! ve! kolçaklı! ahşap! tahttır.17! Ayakları! aslan! pençeleri! biçiminde!
işlenmiştir.!Pençelerin!altında!bardak!biçimli!yükseltiler!vardır.!Tahtın!oturma!yerinin!her!iki!
yanını! altından! yapılmış! birer! aslan! protomu! bezemektedir.! Mısır’da! izlediğimiz! bütün! bu!
tür! mobilyalarda! dikkatimizi! çeken! ister! arslan! pençesi,! isterse! boğa! ayakları! biçiminde!
verilmiş!olsun!bütününün!altında!yükseltilerin,!yani!bardak!kılıfların!olmasıdır.!!
Aynı! tür! mobilyaların! görüldüğü! diğer! bir! bölge! Mezopotamyadır.! Bugün! British!
Müzesinde! yer! alan! ve! M.Ö.! III.! binin! ilk! yarısına! tarihlenen! Ur! Standard’ı! üzerindeki!
libasyon! sahnesinde! karşılıklı! oturan! kişilerin! tahtlarının! ön! ayakları! boğa! ayağı!
biçimindedir.18!Elimizdeki!verilere!göre!bu!uygulamanın!M.Ö.!II.!Binde!Hitit!İmparatorluğu!
ile! birlikte! Anadolu’ya! geçtiği! anlaşılmaktadır.! M.Ö.! II.! Binin! başlarına! ait! KültepefKaniş’te!
ele! geçirilen! birçok! mühürlü! kil! bullalar! üzerindeki! mobilya! çizimlerinde! de! bu! tür!
uygulamalar! vardır.19! Dönemin! en! güzel! örneği! bugün! New! York! Metropolitan! Sanat!
Müzesinde! korunan! altın! takıda! kucağında! bir! çocuk! tutan! Ana! Tanrıçanın! tahtında!
kolçakların! ve! ayakların! aslan! pençeleri! biçiminde! yapıldığını! görüyoruz.! New! York!
Metropolitan! Museum! of! Art’da! bulunan! Hitit! Dönemine! ait! geyik! biçimindeki! gümüş!
rhyton!üzerindeki!kabartmada,!tanrının!oturduğu!çapraz!ayaklı!taburenin!ayakları!da!boğa!
ayağı!biçimindedir.20!Mezopotamya!kültürlerinden!zengin!süslemeli!en!güzel!örnekler!Yeni!
Asur! sanatına! aittir.! M.Ö.! 3.! ve! 2.! bin! örneklerinde! hayvan! ayakları! tam! yapılırken! I.!
bindekilerde,! Urartu’da! olduğu! gibi! metalden,! daha! kısa! ve! ahşaba! geçmeli! yapılmışlardır.!
M.Ö.! 9.! yüzyıldan! Assurnasirpal’in! Nimrud’dan! ele! geçen,! British! Müzesindeki! kabartf
masında! 21!kralın!oturduğu!arkalıksız!tahtın!ön!ve!arka!köşelerinde!boğa!başları!yer!alırken!
ayak! gergilerinde! ikişerden! dört! adet! sarmal! süsleme! ve! gergi! altında! da! ayak!
başlangıçlarında! yaprak! sıraları,! bilezikler! ve! ayak! uçlarında! bardak! kılıfları! vardır.! III.!
Salmanassar’ın! (M.Ö.! 858f827)! yaptığı! askeri! seferlerin! betimlendiği! Balawat! kapısı!
üzerindeki!bronz!levha!kabartmalarında!bir!dağın!üstüne!yapılan!stelin!kutsama!sahnesinde!
önde! bir! masa! ayakları! boğa! ayağı! biçiminde! ve! altındaki! kaideye! basmaktadır.! Kaidenin!
ayakları! bardak! kılıf! biçiminde! işlenmiştir.22! Asur’dan! en! güzel! örnek,! M.Ö.! yedinci!
!Seidlmayer!1998:!res.!60.!
!LangefHirmer!1997:!res.!70.!
16!Wenzel!1998:!404,!!res.!129.!
17!Lange!1997:!res.!194;!Seidel!1998:!241,!res.!180f181.!
18!Parrot!1960:!146,!res.!175.!
19!Özgüç!!ve!Tunca!2001:!lev.!22f23.!
20!Akurgal!1995:!res.!64f67,!78f79.!
21!Parrot!1961:!36,!res.!41.!
22!Parrot!1961:!122,!res.!138.!
14
15
102
yüzyıldan!Ninive’den!ele!geçen!ve!bugün!British!Müzesi’nde!yer!alan!kabartmadır.23!Asurf
banipal’in! (M.Ö.! 668f627)! Kuzey! Sarayına! ait! kabartmada! kral! bir! kline’de! uzanmış! içki!
içerken,!karşısında!tahtta!oturan!ve!krala!kadeh!kaldıran!şahıs!resmedilmiştir.!Burada!bizim!
dikkatimizi!çeken,!zengin!süslemeli,!taht,!yatak!ve!masa!gibi!mobilyalardır.!Ortadaki!yüksek!
masanın!ayakları!aslan!pençesi!biçiminde!ve!altındaki!ayrı!bir!kaideye!basar.!Onun!ayakları!
da!konik!biçiminde!kozalağa!benzer!tarzda!işlenmiştir.!Yatağın!ve!tahtın!gergileri!ise!sarmal!
bezeklerle!süslenmiştir.!Tahtın!ayağının!altında!yüksekçe!bir!tabure!vardır.!Bu!örneklerden!
izlendiği! gibi! Mısır’da! ortaya! çıkan! mobilyaların! hayvan! ayakları! biçiminde! süslenişi! aynı!
yıllarda! Mezopotamya’ya,! M.Ö.! II.! binde! Anadolu’ya! ve! I.! Binde! de! Asurla! beraber! Urartu!
kültürüne!de!yansıyarak!moda!haline!geldiğini!izliyoruz.!Bu!uygulama!daha!sonra,!doğuda!
Perslere!ve!batıda!Greklere!geçmiştir.24!
Urartu! sanatına! ait! mobilya! bezemelerinde! genellikle! masalarda! taburelerde! ve! tanrı!
tahtı! süslemelerinde! aslanpençeleri! veya! boğa! ayaklarının! kullanıldıklarını! görebiliyoruz.!
Bulanık! eserleri! içerisinde! bulunan! bu! aslan! pençelerinden! Resim! 1! de! anlatılanlar! daha!
büyük! boyludur.! Bu! parçaların! tam! olarak! nasıl! bir! mobilyada! kullanıldıklarını! saptamak!
oldukça!güçtür.!Seidl’ın!Toprakkale!tahtının!yeniden!kurma!denemesi!konulu!makalesindeki!
çizimde!aslan!pençelerinin!tahtın!alt!gergileri!ile!tahtın!önünde!duran!ve!ayak!altına!konulan!
ayaklıkta! kullanıldığı! görülmektedir.25! Ancak! Urartu! sanatına! ait! resimli! malzemede! ise!
genellikle! masa,! tabure! ve! sehpa! ayaklarında! kullanıldıkları! izlenmektedir.26! Aynı! şekilde!
yapraklardan! oluşan! diziler! de! değişik! yerlerde! kullanılmıştır.! Resim! 4f6’da! görülen! bu!
aksamın!genellikle!tahtların!ayaklarında,!masalarda!veya!sehpalarda!gergi!başlarında!ya!da!
ayak!başlangıçlarında!kullanılmıştır.!Elimizdeki!örneklerden!birinin!üst!açıklığı!daire!(Res.!4f
5),!diğeri!dikdörtgen!biçimindedir!(Res.!6).!Buradan!da!anlaşılıyor!ki!biri!yuvarlak!bir!ahşaba!
geçirilirken! diğeri! de! dikdörtgen! bir! ahşaba! takılıyordu.! Sevilen! bir! örge! olan! bu! yaprak!
dizisi!örgelerinin!tanrı!tahtı!üzerindeki!figürlerin!de!başlarını!süsledikleri!ve!şamdanlarda!da!
kullanıldıkları! görülmektedir.27! Toprakkale’den! çıkan! bu! örnekler! bizi! kullanılış! yerleri!
konusunda! aydınlatmaktadırlar.28! Resim! 7! ve! 8’de! izlenilen! bardak! biçimli! kılıflar! ise! Mısır!
kültüründe!ve!Geç!Hitit!sanatında!olduğu!gibi,!aslan!pençelerinin!altında!masa,!sehpa!veya!
ayaklık! gibi! mobilya! ayaklarında! kullanılmışlardır.29! Genellikle! Urartu! resim! sanatında,!
aslan! pençeli! mobilya! ayaklarında! aslan! pençelerinin! direk! yere! bastığı! izlenmektedir.30!
Ancak! buluntu! yeri! bilinmeyen! bir! Urartu! kemer! parçası! üstünde! yer! alan! masanın!
ayaklarını! aslan! pençeleri! süslerken,! alt! uçta! bardak! kılıf! olduğunu! izliyoruz.31! Aynı!
uygulama! Seidl’in! yeniden! tasarısını! yaptığı! Toprakkale! Tahtı’nın! önündeki! ayaklıkta! da!
görülmektedir.32! Geç! Hitit! kabartmalarında! da! masalarda! ve! tanrı! tahtlarının! aslan!
pençelerinin!altında!yine!bardak!kılıf!yer!almaktadır.33!
!
!Parrot!1961:!52,!res.!60.!
!Kyrieleis!1969:!35,!98.!
25!Girginer!1996:!41;!Seidl!1994:!67,!çiz.!2,!10;!Merhav!1991,!Res.!1,!3,!4.!
26!Merhav!1991:!res.!2.!
27!Akurgal!1961:!32,!res.!8.!
28!Seidl!1994:!lev.!23.1.!
29!Merhav!1991:!261,!res.!7.a,!8.a.!
30!Kellner!1991:!lev.!67.256,!69.262f263,!70.279.!
31!Kellner!1991:!68,!lev.!69.265.!
32!Seidl!1994:!çiz.!10.!
33!Akurgal!1995:!lev.!89,!116;!Sevin!2003:!191.!
23
24
103
Yukarıdaki! değerlendirmeler! ışığında! bu! mobilya! parçalarından! aslan! pençeleri! taht,!
masa,! sehpa! ve! ayaklık/tabure! ayaklarında;! sarmallar! her! tür! mobilyada! gergi!
süslemelerinde;! bardak! biçimli! kılıflar! ayakların! uçlarında;! yaprak! sırası! aksamı! masa,!
tahtların! ayak! süslemelerinde,! basamaklı! kılıflarda! sandalyelerin! arkalık! uçlarında!
kullanmışlardır.! Urartu! bronz! mobilya! aksamlarının! tarihlenmeleri! konusunda! belirleyici!
özellikleri! ortaya! koyan! bir! çalışma! yoktur.! Biz! de! bu! eserleri! yapı! olarak! benzerleriyle!
karşılaştırarak!erken!ve!geç!olmak!üzere!tarihlemeye!çalışacağız.!Bulanık!bronzları!üzerinde!
veya! yanında! tarihini! verebilecek! herhangi! bir! yazıt! elimize! geçmemiştir.! Ancak! aslan!
pençelerine! baktığımızda! bunların! iki! farklı! tipi,! aynı! zamanda! iki! farklı! tarihi! yansıttıkları!
görülmektedir.! Resim! 1’de! görülen! pençede,! diğerine! göre! özellikle! parmakların! yapısı! ve!
geçişlerin! doğallığı! dikkatimizi! çekmektedir.! Resim! 2! ve! 3! de! ise! parmakların! şematize!
işlendiğini! görüyoruz.! Burada! parmaklar! sert! ve! köşeli! yapımıyla,! doğallığın! tamamen!
kaybolduğu!ve!parmaktan!ziyade!yalnız!süsleme!amaçlı!yapıldığı!izlenmektedir.!Resim!1!de!
izlenen! pençenin! benzeri! Altıntepe’den! ele! geçen! bir! örnekle! doğallık! ve! kalıp! yapısı!
bakımından!benzeşmektedir.34!Özgüç!tarafından!tarih!verilmeyen!bu!pençe,!aynı!yerden!III!
nolu! mezardan! ele! geçenlerden! daha! erken! olmalıdır.35! Çünkü! bu! örneklerde! parmak!
üstlerindeki! keskinlik! yavaş! yavaş! ortaya! çıkmaktadır.! Bunların! bir! benzeri! de! R.! Yıldırım!
tarafından! 8.! yüzyılın! ikinci! yarısına! tarihlenen! Elazığ! Müzesi’ndeki! örnektir.36! Urartu!
sanatında! doğallığın! kaybolması! genellikle! M.Ö.! 650’lerden! sonra! olmuştur.37! ! Parmakların!
başlangıcını! oluşturan! yuvarlak! yumruların! da! Akurgal’ın! Urartu! levhalarında! izlediği,!
“buckel! stil”! olarak! belirttiği! ve! M.Ö.! 605f580’lere! tarihlediği! eserlerdeki! kabarıklıklara!
benzemektedir.38!Buradan!hareketle!ilk!örneğimiz!M.Ö.!8.!yüzyıl!içerisinden;!ikincisi!de!M.Ö.!
7.!yüzyılın!ikinci!yarısından!olmalıdır.!
Yıllarca! yapılan! kaçak! kazılardan! çıkan! eserlerden! de! anlaşılacağı! gibi,! Bulanık! ve!
Malazgirt! İlçeleri’nin! kapsadığı! alan! Urartu! için! önemli! bir! merkezdir.! Burada! yapılan!
araştırmalar!ve!ele!geçen!buluntular!Urartu!ve!öncesinin!çekirdek!bölgesi!olduğunu!kanıtlar.!
Çilingiroğlu!da,!Muş’un!kuzey!doğusunun!Beylikler!Döneminde!Nairi!Bölgesi!ve!Malazgirt!
Yoncalı’daki! Asur! yazıtında! geçen! I.! TiglatfPileser’in! 23! Nairi! kralıyla! savaştığı! yerin! de!
Bulanık!Ovası!olduğunu!belirtir.39!!
!
!
!
!
!
!
!Özgüç!1969:!lev.!!XXIII.3.!
!Özgüç!1969:!lev.!XXIII.1f2,!4.!
36!Yıldırım!1994:!295,!res.!26.1.1.!
37!Karaosmanoğlu!1991:!595.!
38!Akurgal!1968:!61,!çiz.!31.!
39!Çilingiroğlu!1997:!18.!
34
35
104
Ka yna kç a
Akurgal,!E.!1961.!Die$Kunst$Anatoliens$von$Homer$bis$Alexander.!Berlin:!W.!De!Gruyter.!
_____.!1968.!Urartaeische$und$Altiranische$Kunstzentren.!Ankara:!Türk!Tarih!Kurumu.!
_____.!1995.!Hatti$ve$Hitit$Uygarlıkları.!Istanbul:!Net!Yayınları.!
Barnet,!R.D.!1950.!“The!excavations!of!the!British!Museum!at!Toprakkale!near!Van.”!Iraq!12:!!
1f42!
Burney,!C.A.!!1966.!“A!First!Season!of!Excavation!at!the!Urartian!Citadel!of!Kayalıdere.”!!
Anatolian$Studies!16:!55f111.!
Çilingiroğlu,!A.!1997.!Urartu$Krallığı$Tarihi$ve$Sanatı.!İzmir:!Yaşar!Eğitim!ve!Kültür!Vakfı.!
Derin,!Z.!1996.“Van!müzesi’ndeki!bir!grup!tunç!mobilya!aksamı!ve!bunların!Urartu!gömü!!
geleneği!ile!ilişkisi.”!Arkeoloji$Dergisi!4:!135f140.!
Girginer,!K.S.!1996.!M.Ö.$I.$Binin$İlk$Yarısında$Anadolu$Tasvir$Sanatında$Mobilyalar.!Ankara!!
Üniversitesi,!Yayınlanmamış!Doktora!Tezi.!
Karaosmanoğlu,!M.!!1991.!“!Suçatı!Urartu!kemeri.”!Belleten!LVf214:!595f603.!
Kellner,!H.J.!1991.!Gürtelbleche$aus$Urartu.!Stuttgart:!F.!Steiner.!
Kyrieleis,!H.!1969.!“Throne!und!Klinen.!Studien!zur!Formgeschichte!Altorientalischer!und!!
Griechischer!Sitz!und!Liegemöbel!Vorhellenistischer!Zeit.”!JdI!24,!Ergheft.!
LangefM.Hirmer,!K.!1977.!Aegypten$Architektur$Plastik.Malerei$in$drei$Jahrtausenden.!München:!!
Hirmer.!
Mayer,!W.!1979.!Die$Finansierung$Einer$Kampagne.!Ugarit!Forschungen!11.!
Merhav,!R.!1991.!“Secular!and!Cultic!Furniture.”!Urartu.$A$Metalworking$Center$in$the$First$$
Millennium$B.C.,!E.!R.!Merhav!(der.),!Jarusalem.!
Öğün,!B.!1974.!“Urartu!Halk!Mezarları.”!Cumhuriyetin$50.$Yıldönümü$Anma$Kitabı.!Ankara:!!
Ankara!Üniversitesi.!
_____.!1978.!“Die!Urartaeischen!Graeber!in!der!Gegend!von!Adilcevaz!und!Patnos.”!The$$
Procedings$of$the$Xth$International$Congress$of$Classical$Arcaeology,!Ankara:!Türk!Tarih!!
Kurumu,!61f67.!
Özfırat,!A.!2001.!Doğu$Anadolu$Yayla$Kültürleri.!Istanbul:!Arkeoloji!ve!Sanat.!
Özgüç,!T.!1969.!Altıntepe$II.$Mezarlar,$Depo$Binası$ve$Fildişi$Eserler.!Ankara:!Türk!Tarih!!
Kurumu.!
Özgüç!N.!ve!Ö.!Tunca.!2001.!Kültepe?Kaniş.$Mühürlü$ve$Yazıtlı$Kil$Bullalar.!Ankara:!Türk!Tarih!!
Kurumu.!
Parrot,!A.!1960.!Sumer.$The$Dawn$of$Art.!New!York:!Golden!Press.!
_____.!1961.!Assur.!Paris:!Gallimard.!
Seidel,!M.!!1968.!“The!Valley!of!the!Kings.”!Egypt.$The$World$of$the$Pharaohs,!R.Schulz!and!!
M.Seidel!(Derl.).!Köln:!Könemann.!
105
Seidl,!U.!1994.!“Der!Thron!von!Toprakkale.!Ein!neuer!Rekonstruktionversuch.”!AMI!27:!67f!
78.!
Seidlmayer,!S.!!1998.!“The!Rise!of!the!State!to!the!Second!Dynasty”!Egypt.$The$World$of$the$$
Pharaohs.!R.SchulzfM.Seidel!(Derl.).!Köln:!Könemann.!
Sevin,!V.!2003.!Eski$Anadolu$ve$Trakya.!Başlangıcından$Pers$Egemenliğine$Kadar.!!İstanbul:!!
İletişim!Yayınları.!
Wenzel,!G.!1998.!“Daily!Life!in!the!HomefThe!House!as!Living!Area.”!Egypt.$The$World$of$$
the$Pharaohs.!R.Schulz!and!M.Seidel!(Derl.)!Köln:!Könemann.!
Yaylalı,!S.!1997.!“Erzurum!müzesi’ndeki!bronz!keçi!figürleri!üzerine!bazı!gözlemler.”!!
Arkeoloji$Dergisi!5:!19f31.!
Yıldırım,!R.!1994.!“Urartian!Furniture!Fragments!in!Elazığ!Museum.”!Anatolian$Iron$Ages$3?$
III.$Anadolu$Demir$Çağları$Sempozyumu$Bildirileri,!A.Çilingiroğlu!ve!D.French!(Derl.),!!
6f12!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
106
!
!!!!!!!!!!!!!!!!!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
$
$
$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$Res.$1$
$
$
$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$Res.$2$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$Res.$3$$$$$$$$$$$$$$$$
$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$
$$$$$$$$$
$
107
$
$
$$$$$$$$$$$$$$$$
$
$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$Res.4$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$Res.$5$
$
$
Res.$6$
$
$
$
$
$
$
$
$
$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$Res.$7$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$Res.$8$
$
$
108
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$Res.$9$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$Res.$10$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
Res.$11$
$
!
&
109
!
!
Pedasa!Geç!Protogeometrik!Tümülüsü!
ve!Leleglerde!Ölü!İnancı!
!
Adnan!Diler!
Muğla$Üniversitesi$
Muğla
$
!
Küçük! Asya’nın! Ege! ve! Akdeniz’le! buluştuğu! güneybatı! köşesinde! Anadolu,! Adalar,!
Yunanistan! Anakarası! gibi! doğu! ve! batı! kültürlerinin! kesiştiği! önemli! konumu! ile! Karya,!
Neolitik!Dönem’de!insan!yerleşmeleri!ile!tanışırken,!Eski!Tunç!Çağı’ndan!başlayarak!değişik!
dönemlerde! farklı! kültürlerin! kaynaşıp! geliştiği! bir! bölge! olmuştur.! Bu! kültürlerin! bugün!
uygarlık! tanımını! karşılayan! mimari,! din,! dil! ve! yaşama! geleneği! gibi! unsurlara! sahip! bir!
halktan! söz! edebiliyoruz.! Bunlar! Karlar’dır.1! Kar! gibi! bölgenin! bir! başka! yerleşik! halkını!
tanımlamak! amacıyla! kullanılan! Leleg! sözcüğü! ise! bugün! için! onlara! mal! edilen! özgün!
mimari! kalıntılar! için! kullanılıyor! olsa! da! dilfyazı,! seramik! gibi! fiziksel! malzeme! ile! konu!
tam! olarak! yerine! oturtulamamıştır.! Bizim! son! yıllarda! Leleg! Yarımadası’ndaki! (Bodrum!
Yarımadası)!en!geniş!territoriuma!sahip!Pedasa!ve!çevresinde!yaptığımız!yüzey!araştırmaları!
ışığında! Lelegler! hakkında! daha! fazla! bilgiye! sahibiz.2! Genel! bir! tanımlama! ile! kuzeyde!
Büyük! Menderes,! güneyde! Dalaman! Çayı,! Cevizli! ve! Karanlık! Dağları! ile! çevrili!
Anadolu’nun! güneybatı! köşesine! eski! çağda! Karya! denirdi.! Dağlar! ülkesi! anlamına! gelen!
Ege!ve!Akdeniz’in!birleştiği!kıyılar!ve!onun!arkasındaki!dağlık!bölgede!yaşayan!Karyalılar,!
tarihsel!dönemlerde!karadan!Lidyalılar,!Frigler!ve!Likyalıların!komşularıydılar,!kıyı!boyunca!
ise!Dorlar,!Ionlar!ve!Hellenlerle!ilişki!içinde!olmuşlardır.!Geçmişe!göre!daha!fazla!bilgi!sahibi!
olduğumuz! Demir! Çağ! ve! Arkaik! Dönem’de! bile! Karyalıların! yaşama! alanlarında! ne! tür!
organizasyon! ve! hiyerarşi! biçimine! sahip! olduklarını! tam! olarak! bilemiyoruz.! Öyle!
!Karların!kimlikleri!hakkında!bilgilerimizi!daha!çok!antik!yazarlardan!Herodotos!(Historia!I.!171)!ve!
onun! anlattıklarını! bize! aktaran! Strabon’dan! öğreniyoruz.! Herodotos’un! anlattığına! göre! eskiden!
Leleg!adı!altında!adalarda!yaşayanlar!Minos!uyruğundaymış,!daha!sonra!anakaraya!yerleşmişler!ve!
Girit! Kralı! Minos’un! yanında! savaşlara! katılmışlardır.! Strabon’dan! (Geographia! XII,! VIII.! 573)!
öğrendiğimiz! ise,! Karyalıların! ve! Leleglerin! Giritlilerin! yardımı! ile! anakaralı! oldukları! ve!
Troialıların! saflarında! savaşlara! katıldıklarıdır.! Ege’yi! yurtlanan! en! eski! halklar! olarak!
görebileceğimiz! Karlar! ve! Leleglerin! kökeni! konusunda! bilgilerimizin! sınırlı! olduğunu!
söyleyebiliriz.! Yazıtlarla! günümüze! ulaşan! dili! konuşan! Karların! kendilerine! ne! ad! verdiği!
konusunda!bilgiler!de!yetersizdir,!bkz.!Tekoğlu!1999:!227.!Karya!Uygarlığını!yaratan!Karların,!Hitit!
ve! Mısır! kaynaklarındaki! varlığı! tartışılsa! da! yazılı! kaynaklar! dışında! bu! sav! henüz! mimari! ve!
seramik!gibi!fiziksel!malzeme!ile!tam!olarak!yerine!oturtulamamıştır.!!
2! Karların,! kökleri! Anadolu! Tunç! Çağ! uygarlıklarına! dek! giden! gelenekleri! ve! öte! yandan! Demir!
Çağ’da!Mısır!ve!Kıbrıs!gibi!doğu!Akdeniz,!batıda!ise!M.Ö.!II.!ve!I.!bin!Ege!uygarlıkları!ile!ilişkileri!
vardı! ve! bu! onların! farklı! yaşama! geleneği,! yazı! ve! sanatlarında! etki! almalarına! neden! olmuştur.!
Karşılaştırmak!için!bkz.!Ray!1998:!125;!Radt!1970:!178,!265.!
1
110
anlaşılıyor! ki! Karyalılar,! Hellen! kültürüne! ve! Hellen! tarzı! yaşama! öykünen! Hekatomnidler!
ile! birlikte,! tiyatro,! gymnasion,! stoa! gibi! kamu! yapılarına! sahip! Hellen! tarzı! kentler!
kurmadan! önce! kendilerine! özgü! feodal! toprak! sahipleri! tarafından! idare! edilen! köysel! bir!
yönetim! biçimine! sahiplerdi3! ve! bu! tarz! yaşama! biçimlerini! özellikle! dış! etkilere! kapalı! iç!
kısımlarda!daha!geç!dönemlere!kadar!sürdürdüler.!
Karya!Bölgesi’nin!arkeoloji!ve!eski!çağ!tarihi!üzerine!uzun!zamandır!süren!araştırmalara!
karşın!henüz!aydınlatılamamış!ciddi!sorunların!olduğu!bir!gerçektir,!bu!sorunların!başında!
Karlar! ve! Leleglerin! köken! ve! ilişkileri! gelir.! Karya’da! geniş! alanlara! yayılan! dağlık! coğrafi!
koşulların!yarattığı!savunmaya!elverişli!tepe!yerleşmeleri,!hanedan!ya!da!beyler!tarafından!
yönetiliyordu.! Bunların! tanıyabildiğimiz! son! uzantısı! güçlü! Hekatomnidler! sülalesidir.4!
Hanedanlığın!gücü,!Persler!tarafından!satrap!olarak!atanan!kişinin!bu!sülaleden!olmasından!
da! anlaşılmaktadır.! Lelegler! ve! Karları! bir! ulus! olarak! bize! tanıtabilecek! en! önemli! veriler!
şüphesiz! onların! dil! ve! yazı! gelenekleridir.! En! eski! Karca! yazıtlar! Anadolu! topraklarından!
uzakta;!Mısır!ve!Libya’dan!gelse!de,!Karca!yazım!işaretlerinin!sayıca!fazla!olması!ve!bölgesel!
farklılıklara! karşın! antik! dil! yazımı! konusunda! daha! fazla! bilgiye! sahibiz.5! Yazı! gibi!
Karyalılar’ın! kimliğini! ortaya! koyan! en! önemli! veri,! onların! dinsel! gelenekleridir.! Eski! çağ!
halkları! için! geçmişten! günümüze! hiç! değişmeyen,! onların! dinsel! gelenekleri! olmuştur.! Bu,!
bize!günümüzden!geçmişe!ya!da!geçmişten!günümüze!iz!sürerek!halkların!etnik!kimliklerini!
araştırma! olanağı! da! vermektedir.! Karların! birleştirici! gelenekleri! arasında! ortak! tapınım!
merkezinin! olması! da! onların! dinsel! tutuculuklarının! bir! sonucuydu.6! Bodrum!
Yarımadası’nda!yoğunlaşan!Leleg!yerleşmeleri!ile!yarımada!dışında!geniş!coğrafik!alanların!
içindeki! Kar! yerleşmelerine! ilişkin! kült! kalıntılarını! tanrı! ve! ölü! inançları! etrafında!
toplayabiliyoruz;!tanrı!inançları!ile!ilgili!bilgilerimiz!ise!antik!kaynaklarda!verilen!bilgiler!ile!
günümüze! kadar! gelen! az! sayıdaki! kalıntılardan! oluşuyor.! Gerek! Leleg! Yarımadası’nda!
gerekse!kıyı!ve!dağlık!Karya’daki!inanç!geleneği!içinde!değerlendirebileceğimiz!kalıntıların!
önemli! bir! kısmı! eski! yerleşim! ve! kent! nekropollerindeki! yapılardan! oluşur,! bunlar! dışında!
burada! ölü! kültüne! yönelik! bazı! kaya! döşemlerine! değinilecektir.! Dağlar! ülkesi! Karya’nın!
geniş! kayalık! alanları,! Anadolu’nun! M.Ö.! II.! ve! I.! bin! uygarlıklarında! olduğu! gibi! kült!
döşemleri! ve! gömütlerin! biçimlenmesi! ve! yöreye! özgü! bir! mimarinin! yaratılmasında! etkili!
olmuştur.!Kıyı!ve!iç!Karya’da!gömütler,!ölü!tapınımına!yönelik!en!yaygın!kalıntıları!kapsar.!
Tüm! Karya’da! gömme! geleneklerine! ilişkin! en! etkileyici! kalıntılar! Leleg! Yarımadası’nda!
yerleşiktir.7! Bunların! bir! kent! merkezi! ve! onun! çevresinde! organize! edilmiş! örneklerini! ise!
! Karya’da! şehir! ve! köy! birlikleri! sistemi! için! bkz.! Şahin! 1976:! 24.! Hem! iç! hem! de! kıyı! Karya’da!
Kayralıların! siyasi! sistemi! bir! “koinon”! (birlik)! sistemidir.! Karya! Koinonu,! Karyalıların! en! üst!
siyasal!organı!olmuştur.!Kıyı!Karya!Koinonları!için!bkz.!Held!2005:!85.!
4!!Hornblower!1982:!34.!
5!!Karca!ve!kaynakları!için!bkz.!Tekoğlu!1999:!233,!Kaunos’da!1998!yılında!bulunan!Karca!ve!Yunanca!
çift!dilli!yazıt!filolojik!açıdan!Karcanın!dil!yapısının!çözümünde!anahtar!olarak!kabul!edilmektedir.!
Yazıt!için!bkz.!Marek!1998.!
6!!Şahin!1976.!
7!Taş!kullanımına!dayalı,!daha!çok!ortada!hayvan!kuruması!için!tasarlanmış!avlulu!yuvarlak!biçimli!
veya! eğrisel! yaşama! mekânları,! yuvarlak! taş! dolgu! tümülüsleri,! yalın! mimari! ve! kendine! özgü!
yaşama! gelenekleri! ile! Karya! ve! Anadolu’nun! diğer! bölgelerinden! farklı! bir! yapıdaki! yarımadada,!
bizim!araştırmalarımıza!göre!Geç!Tunç!Çağ!ile!Maussollos!zamanı!arasındaki!süreci!ve!bu!zamanda!
bir!uygarlığı!yaşatan!halka!Leleg!halkı!ve!onların!yaşama!alanı!olan!yarımada!için!“Halikarnassos!
Yarımadası”!yerine!“Leleg!Yarımadası”!demek!daha!uygun!olacaktır.!Pedasa!adı!için:!Zgusta!1984:!
488.!!!
3
111
Pedasa! territoriumunda! bulabiliyoruz.8! Pedasa’nın! lokalizasyonu! için! en! önemli! belge!
Herodotos! tarafından! verilmiştir.9! “Pedases’liler$ Halikarnassos’un$ ötesinde$ kıyıdan$ içeride$
oturuyorlardı...”!Halikarnassos’un!kuzeyinde!bugün!kent!tiyatrosu!ve!nekropolünün!olduğu!
sırtların! hemen! üzerinde! başlayan! ve! yarımadanın! güneyine! Torba! sırtlarına! dek! tüm!
arazide!bir!tek!kent!vardır;!Pedasa.!Pedasa!ve!Bodrum!Yarımadası’nda!yerleşik!diğer!Leleg!
kent! ve! kalıntıları! üzerine! yaptığımız! araştırmalar,! Leleg! tarzı! yaşam! ve! yerleşme! biçimi!
hakkında! bize! önemli! bilgiler! vermiştir.! Leleg! yerleşmeleri! Pedasa! örneğindeki! gibi! kent!
merkezinde! surla! çevrili! bir! akropol! yerleşmesi! ve! dışta! kalan! alanlardaki! değişik! tipte!
gömütler!içeren!nekropol!alanları!ile!tarım!alanlarından!oluşur.!Bizim!Pedasa!gözlemlerimiz,!
Pedasa! territoriumunun! yarımadanın! kuzey! kıyısındaki! Torba! limanına! dek! uzandığını!
göstermiştir.! Kent! territoriumunda,! içinde! onlarca! kişiden! oluşan! kalabalık! aile! gruplarının!
yaşadığı!konut!türü!sivil!yapılar,!çiftlik!yapıları!ve!zamanın!tarımsal!etkinliklerini!gösteren!
tarım!terasları!bulunur.10!
Uzun! yıllardır! devam! eden! Pedasa! araştırmalarımız,! kent! territoriumundaki! Sivriçam!
Tepesi,!Çırkan,!Elmadağ!gibi!yarımadaya!egemen!yüksek!doruk!ve!tepelerin!büyük!tümülüs!
mezarlarla! (Res.! 1),! Konacık’a! yakın! daha! alçak! eğimli! arazilerin! ise! platform! gömütlerle!
(Res.! 2)! donatıldığını! göstermiştir.11! Pedasa! territoriumu! özellikle! anıtsal! tümülüslerle! ilgi!
!8! Lelegler! ve! Pedasa! hakkındaki! bilgilerimizin! kaynağı! olan! Herodotos,! Halikarnassos! yakınında!
Pedasa,! Pedasos! ya! da! Pedasonlular’ın! yani! kentin! değil! kentlilerin! adından! söz! eder.! Strabon! da!
(Geographia! XIII.! I.! 50)! “Halikarnassoslılara$ ait$ toprakların$ iç$ kısmında$ kendileri$ tarafından$ Pedasa$ olarak$
adlandırılan$ bir$ kent$ vardır”! diyerek! burayı! Pedasis! olarak! adlandırmaktadır.! Gerçekte! Karya’da! adı!
Pedasa,! Pedason! olan! iki! ayrı! yerleşme! vardır! karş.! Varinlioğlu! 1993:! 214.! Persler! kendilerine!
başkaldıran! Ion! isyanını! bastırmak! üzere! Milet’e! saldırdıklarında,! Karlarla! üç! kez! savaşmışlardır.!
Karların! yenilgisiyle! sonuçlanan! iki! savaştan! biri! Milet! yakınında,! diğeri! ise! Marsyas! (Çine! Çayı)!
yakınında! olmuştur.! Üçüncüsünde! ise! Karlar! Pedasa! yolu! üzerinde! gece! kurdukları! pusuda!
Persler’i! yenilgiye! uğratmışlardır.! Çift! sur! ile! güçlendirilmiş! ve! TorbafKonacık! arasında! uzayan!
derin! bir! vadi! ile! kuzeyden! koruma! altına! alınmış! güçlü! Pedasa! akropolü! ve! burada! yaşayan!
Pedasalıların! Persler’e! karşı! gösterilen! güçlü! savunmanın! sahipleri! olabileceği! anlaşılmaktadır.!
Pedasa!ve!territoriumunda!yürüttüğümüz!yüzey!araştırmaları,!kentin!kalabalık!nüfusu!ile!en!güçlü!
Leleg!yerleşmesi!olduğunu!göstermiştir.!Karya!ayaklanması!için!bkz.!Herodotos,!Historia!V.!171vd.!!
!9!Herodotos,!Historia!I.!175–176.!
10! Çiftlik! yapıları! bir! ya! da! birden! fazla! odadan! oluşan! yaşama! mekânını! ile! onu! çeviren! büyük! bir!
avludan! oluşur.! Bugün! “keçi! tokadı”! denilen! bu! tarz! yapılar! keçi! ağılı! olarak! yörede! hala!
kullanılmaktadır.! Pedasa! territoriumundaki! tarımsal! etkinliklerle! ilgili! en! önemli! kalıntılar!
yerleşmenin! batı! tarafındaki! Hamasa! mevkiinde! belirlediğimiz! tarım! teraslarıdır.! Ayrıca! dönemi!
konusunda! tam! emin! olamadığımız! zeytin! yağı! elde! etme! amacı! ile! kullanılan! pres! yatağı! ve! bazı!
trapetum! parçaları! da! teriitoriumun! farklı! yerlerinden! belirlenmiştir.! Hamasa! tarım! terasları! için!
bkz.!Diler!2004:!144.!
11! Güney! nekropolü! adını! verdiğimiz! bu! alanda! da! taş! dolgulardan! yapılmış! ve! arazinin! topografik!
yapısına!göre!şekillendirilmiş!platformlar!içine!yapılan!sandık!gömü!tarzındaki!gömütlerin!yanında!
çapı! 8! m.den! daha! küçük! yuvarlak! tümülüs! mezarlar! da! vardır.! Ancak,! bunlar! yüksek! tepeler!
üzerindeki! anıtsal! tümülüslerle! karşılaştırılamayacak! denli! küçüktürler.! Güney! nekropolündeki!
platformların! büyüklüğü! 6f7! x! 20! m.,! yükseklikleri! ise! 1.50! m.’ye! dek! ulaşmaktadır.! Platform!
büyüklüğüne! göre! 3–4! gömü! yapılabilmektedir.! Gömüler! üzerine! konulan! büyük! kapak! taşları!
seçilirken!aynı!alana!hem!urne!hem!normal!gömülerin!yapıldığı!görülmüştür.!Platformların!içinde!
oluşturulan! urne! çukurları! genellikle! kenar! uzunlukları! 0.60! m.’nin! altında,! kare! planlı! olarak!
yapılmışlardır.! Gerek! taş! işçiliği! gerekse! yüzey! araştırması! sırasında! bulduğumuz! seramiklerden!
platform! gömütlerin! taş! tümülüslerle! aynı! dönemden,! M.Ö.! 6.! yüzyıl! ve! daha! eski! olduğu!
anlaşılmaktadır.!!
112
çeker.12! Bunların! çapları! 15–20! m.! ya! da! daha! küçük,! dışta! bir! duvarla! çevrelenen! ve! taş!
yığının!altında!gizlenen!kare!ya!da!kareye!yakın!bir!mezar!odası!ve!ona!bağlanan!dromostan!
oluşur.!Tümülüslerin!1–1.50!m.!yüksekliğince!izlediğimiz!dış!çevirmelerinin!ve!mezar!odası!
üzerindeki! yüksek! taş! dolguların! tümülüslerin! bir! anıt! şeklinde! algılanmalarında! etkili!
olduğu! anlaşılmaktadır.! Tümülüslerin! boyutlarındaki! az! ya! da! çok! farklılığa! karşın,! genel!
yapısı! aynıdır.! Dromos! her! zaman! dardır! ve! sadece! bir! kişinin! geçebileceği! şekilde!
yapılmıştır.!Hem!dromos!hem!de!mezar!odası!geniş!kayrak!taşlarının!üst!üste!konulmasıyla!
bindirme! tekniğinde! yapılmıştır.! Mezar! odası! tavanı! son! olarak,! çoğu! zaman! boyutları!
yanlarda!1!m.’yi!geçmeyen!bir!plaka!taş!ile!kapatılmıştır.!!
Leleg!tümülüslerinin!bir!anıt!gibi!her!zaman!algılanabilir!şekilde!inşa!edilmeleri,!onların!
ölü!inancı!içinde!ayrı!bir!anlam!taşıdığını!düşündürmektedir.!Burada!konut!ve!tümülüsleri,!
tümülüslerde! girişin! dar,! gömüt! odasına! bir! dromosla! ulaşılması! ve! kapalı! yapısı! dışında!
birbirinden! ayıramıyoruz! ve! buradan! da! gömütün! bir! ölü! evi! gibi! tasarlandığı! fikri!
doğmaktadır.! Ancak! temel! sorun,! bu! ayrım! dışında! tümülüslerin! ölü! inancı! konusunda! ne!
tür! veriler! içerdiği,! bunların! sorunun! çözümünde! nasıl! değerlendirilebileceğidir.! Uzun!
yıllardır!Pedasa!territoriumunda!yaptığımız!araştırmalar!ve!son!olarak!2002!yılında!Bodrum!
Sualtı! Müzesi! ile! işbirliği! içinde! gerçekleştirdiğimiz! bir! Leleg! tümülüsü! kurtarma! kazısı,13!
bize! sorunun! çözümünde! önemli! ipuçları! vermiştir.! Çünkü! tümülüs! mimarisi! dışında!
kurtarma! kazısında! gömüt! toprağının! temizlenmesi! sonucunda! saptanan! çanak! çömlek,!
metal! ve! diğer! buluntular,! Leleg! tümülüslerine! ilişkin,! ölü! inancı! dışında! tarihleme! için! de!
önemli! bilgiler! vermektedir.! Pedasa! kent! akropolisinin! konumlandığı! Gökçeler! Tepesi’nin!
güneyindeki! tüm! territoriuma! egemen! konumdaki! Sivriçam! Tepesi’nde! yer! alan! tümülüs,!
Pedasa! territoriumunda! yer! alan! benzerleri! gibi! yuvarlak! bir! çevirme! içinde,! kareye! yakın!
gömüt!odası!ve!ona!ulaşan!bir!dromostan!oluşur!(Res.!3).!Yalancı!tonoz!tekniğinde!yapılmış!
olan! gömüt! odası! ve! dromos,! kenar! uzunluk! ve! kalınlığı! 20–30! cm.! olan! orta! büyüklükteki!
taşların! oluşturduğu! yığma! taş! altında! saklanmıştır.! Tümülüs,! dıştan! 21! m.! çapındadır.!
Tümülüsün!korunan!taş!dolgu!yüksekliği!4!m.yi!bulur.!Mezar!odasına!kuzey!yöndeki!4!m.!
uzunluğunda!ve!0.90–0.95!m.!genişliğinde!bir!dromosla!ulaşılır!(Res.!4).!Dromos!girişi!dışta!
0.95! m.! genişliğe! sahiptir.! Dromos! yan! duvarlarında! uzunlukları! 0.60f0.70! m.,! yükseklikleri!
0.20! m.! kadar! büyüklükte! kaba! kesimli! taşlar! kullanılmıştır.! Dromos,! 1.25! m.! kadar! bir!
! Bir! yürüme! düzlemi! ya! da! onun! altında! oluşturulan! bir! oda! ya! da! sandıka! içine! ölüyü! gömerek!
üzerini! toprak! dolgu! ile! kaplama! şeklinde! tanımlayacağımız! tümülüs! geleneğinin! Anadolu’da!
“toprak! Tümülüs”! ya! da! “kurgan”! diyebileceğimiz! örneklerinin! Transkafkasya! ve! Doğu! Anadolu!
Bölgesi’nde!M.Ö.!II.!bin!yıla!dek!gittiğini!biliyoruz.!Bkz.!Özfırat!2001:!29,!res.!8.!Erken!Demir!Çağ’a!
dek! giden! Leleg! tümülüslerinin! toprak! tümülüslerden! en! ayırıcı! özelliği! gömü! odasını! örten!
dolgunun! taş! olması! ve! odanın! dışa! bir! dromosla! bağlanmasıdır.! Gürcistan! Zurtaketi!
mezarlığındaki! bir! örnek! (Özfırat! 2001:! 29),! mezar! odasının! bir! duvarla! dışa! bağlandığı! ender!
örneklerden!biridir.!!
13! Leleg! tümülüslerinin! bir! aile! gömü! alanı! olarak! en! az! birkaç! kuşak! kullanılması,! onların! zengin!
buluntular! içermesinin! de! nedenidir.! Bu! ve! tümülüslerin! yürüme! toprağı! üzerinde! kolayca!
algılanmaları!yağma!ve!kaçak!kazılarda!kolay!hedef!olmalarının!da!önemli!nedeni!olmuştur.!Pedasa!
territoriumundaki! yüzden! fazla! Leleg! tümülüsünün! tümü! kaçak! kazıyla! yağmalanmıştır.! Leleg!
tümülüslerinin! en! zayıf! noktası! olan! yığma! taş! dolgunun! üst! kesimlerine! yakın! koddaki! bindirme!
tekniğinde! yapılan! gömü! odası! tavanının! merkezindeki! iri! plaka! taşın! kırılması! ile! gömü! odasına!
girilmiştir.!Şans!eseri!kimi!tümülüste!bu!açıklık!sadece!bir!kişinin!girebileceği!büyüklüktedir.!Mezar!
içinin! yeterince! ışık! almaması! nedeniyle! bazı! eserlerin! gömüt! içinde! kalmasına! da! olanak!
sağlamıştır.! Tarafımızdan! kurtarma! kazısıyla! temizlenen! tümülüs! de! bu! örneklerden! biridir.!
Tümülüs!kurtarma!kazısı!için!bkz.!Diler!2004:!143.!
12
113
yüksekliğe! sahiptir;! tümülüs! dış! çevre! duvarı! ile! birleşen! dış! girişi! ise! bir! duvar! örgüsü! ile!
kapatılmıştır.!!
Gömüt!odası!içten!tabanda!3.10!x!3.20!m.!boyutlarında!ve!2.90!m.!yüksekliğindedir!(Res.!
3f5).!Tipik!Leleg!örgü!tekniğinde!yapılmış!olan!yan!duvarlar,!tabandan!itibaren!1!m.!kadar!
düz! yükselir! ve! bu! düzeyden! itibaren! içe! çekilerek! yalancı! bir! tonoz! örtüyü! oluşturur.!
Gömüt! tabanı,! ana! kayanın! düzeltilmesi! ve! boşlukların! sıkıştırılmış! toprak! ile!
doldurulmasıyla! oluşturulmuştur.! Soyulmuş! olan! Leleg! Tümülüslerinde,14! mezar! odasına!
gömünün!ne!şekilde!konulduğunu!gösteren!kalıntılar!görülmez.!Ancak!yaklaşık!0.20–0.25!m.!
kalınlığındaki!dolgu!toprağının!temizlenmesi!sonucunda!batı!duvarının!orta!yerinde,!gömüt!
yan! duvarına! yapışık! olarak! bulduğumuz! kaba! iki! pişmiş! toprak! parça,! Leleg!
tümülüslerinde!ölünün!pişmiş!toprak!lahitlerin!içine!konulduğunu!göstermektedir15.!Mezar!
içinde! ve! kaçak! kazıcılar! tarafından! mezar! dışına! atılmış! olan! parçaların! sayısı,! gömütte!
birden! fazla! lahit! olduğunu! göstermektedir.! Bu! lahitler,! mezar! odası! duvarının! önüne!
konulmuştur.! Pişmiş! toprak! lahitlerin! bir! kapakla! kapatılıp! kapatılmadığını! ve! lahitlerin!
tabanda!nasıl!sonlandığını!bilemiyoruz.!Protogeometrik!tümülüs!dış!çevirmesi!yaklaşık!1!m.!
yüksekliğince!korunmuştur.!Gerek!bu!gömüt,!gerekse!Pedasa!territoriumunda!tarafımızdan!
belirlenen!yaklaşık!50!kadar!tümülüsün!tümü!dıştan!algılanan!bir!anıt!şeklinde!yapılmıştır.!
Kaba! taşlarla! dıştan! örülerek! kapatılan! dromos! girişi,! bu! yönüyle! kolayca! görülebiliyordu.!
Bu! özellik! Leleg! tümülüslerinin! uzun! bir! süreçte! kullanıldıklarını! bize! göstermektedir.!
Gerçekten!ekibimiz!tarafından!temizlenen!tümülüsde,!Protogeometrik!Dönem!ile!Geometrik!
Dönem! arasına! tarihlenen! malzeme! açığa! çıkarılmıştır! (Res.! 6.2f4;! Res.! 7.1f2).16! Leleg!
tümülüslerinin! ölüyü! tanrısallaştıran! bir! özellikte! yapıldığını! görüyoruz.! Hiç! şüphesiz! ölü!
kültüne!yönelik!kült!etkinlikleri,!Tümülüslerin!kullanıldığı!uzun!bir!süreci!kapsıyordu.!
Protogeometrik! tümülüs! mezarın! dış! duvara! yakın! taş! yığıntısı! üzerinde! yaptığımız!
sondajlarda!açığa!çıkardığımız!urneler,!Leleg!tümülüslerinde!bu!güne!dek!bilmediğimiz!yeni!
bir! geleneği! de! gün! yüzüne! çıkarmıştır.! Dış! çevirmenin! kuzey! kenarında! açığa! çıkarılan!
urneler,! tümülüs! taş! dolgusunun! 0.30–0.50! m.! aşağısında! bulunmuştur.! Urne! kapları,!
tabanları! kırık,! geniş! ağızlı! ve! çift! kulplu! kaplardan! oluşturulmuştur! (Res.! 7.3).! Kaplar,!
bezemesiz,!sade!ve!yerli!üretimdir.!Yaklaşık!0.20!m.!derinliğe!sahip!urneler!yanlarda!taşlarla!
desteklenmiş! ve! üst! kısımları! plaka! şeklindeki! taşlarla! kapatılmıştır! (Res.! 8).! Urneler,! form,!
hamur!ve!fırınlama!özellikleri!ile!çağdaş!bir!zamanı!vermektedir.!Burada!tümülüslerin!urne!
gömüler!için!de!kullanılmış!olması,!özde!ölüyü!tanrısallaştırma!ve!yüceltme!amacı!ile!dinsel!
bir!özellik!kazanan!tümülüse!gömülme!düşüncesinden!kaynaklanıyordu.!Bu!olgunun,!Leleg!
tümülüslerinde! ata! kültü! inancını! geliştirdiğini! düşünebiliriz.! Tümülüslerin! yer! seçimi,!
donanım! ve! kullanım! biçimleri,! Lelegler’de! henüz! bilmediğimiz! bir! geleneğin! de!
anlaşılmasını! sağlamaktadır.! Bu,! bize! bugüne! kadar! bir! yerleşme! yerinde! “kült! yapısıdır”!
diyebileceğimiz! türden! bir! kalıntı! ile! neden! karşılaşmadığımızı! da! açıklamaktadır.! Çünkü!
!Tümülüslerin!özellikle!zengin!buluntu!içermesi,!onların!eski!çağdan!itibaren!soyulmalarına!neden!
olmuştur.!Son!yıllarda!çıkan!orman!yangınlarının!da!tümülüslere!ciddi!şekilde!zarar!verdiği!
görülmektedir.!
15!İri!tanecikli!kaba!hamurdan!yapılan!iyi!pişirilmemiş!pişmiş!toprak!lahitlere!ilişkin!kırık!parçalar!çok!
sayıda!tümülüs!çevresinde!ele!geçmiştir.!
16!Tümülüs!mezar!odası!temizlik!çalışmasında!dolgu!toprağın!elenmesi!sonucu!çok!sayıda!buluntu!ele!
geçmiştir.!Bunlar!alanda!olasılıkla!saç!adağında!kullanılmış!altın!halkalar,!mühür!ve!fibulalar!ile!
Geç!Protogeometrik!ve!Geç!Geometrik!Dönem!arasına!tarihlenecek!çok!sayıda!seramik!parçalarıdır.!
Aynı!Tümülüs!buluntusu!yerli!üretim!üç!ayak!kap!(Res.!6:1)!S.!Yaylalı!tarafından!yayına!
hazırlanmaktadır.!
14
114
Lelegler’de!Anadolu’nun!gelenekselci!uygarlıklarına!yabancı!olmayan!ftanrı!inançlarının!da!
önündef!ölü!ve!ata!kültü!inancı!vardı.!!
Leleg! tümülüslerinde! Üç! Örenler! ve! doğu! nekropolündeki! örneklerde! farklı! olarak!
tümülüsler,! teraslar! üzerine! oturtularak! bunlara! daha! görkemli! bir! görünüm!
kazandırılmıştır.! Pedasa! Protogeometrik! tümülüsünde! ilginç! bir! düzenleme! de! tümülüs! taş!
dolgusu! üzerinde! saptadığımız! duvar! uzantılarıdır.! Tümülüsün! kaçak! kazılarla! tahrip!
edilmesi! nedeniyle! tasarını! tümüyle! saptayamadığımız! bu! düzenlemenin! işlevi!
anlaşılamamıştır.!!
Tümülüsler,! kendilerini! diğer! mezar! yapılarından! ayıran! ve! önemli! kılan! özelliklere!
sahiptirler.! Bunların! başında! yer! seçimi! gelir.! Pedasa! territoriumundaki! tümülüslere!
bakılırsa,! bunların! Sivriçam! Tepesi,! Kayabaşı! Tepesi,! Kızılkaya! Tepesi,! Elmadağ! gibi! tüm!
çevreye! egemen! geniş! görüş! açısına! sahip! alanlarda! konumlandıkları! görülür17.! Hatta! kimi!
örnekler!yarımadanın!hem!kuzey!hem!de!güneyinden!denizi!görecek!şekilde!yapılmışlardır.!
Anıtsallık,! mimari! düzenlemede! yapının! boyutlarına! yansır.! Çoğu! örnekte! tümülüs! çapı! 15!
m.nin!üzerinde,!yaklaşık!20!m.!çapındadır,!yüksekliği!1.50!m.’yi!bulan!dış!duvarlarda!devasa!
taş! blokları! kullanılmıştır,! bunun! salt! işlevle! ilgili! değil! yapıya! anıtsal! bir! görünüm!
kazandırma!çabası!ile!ilgili!olduğu!anlaşılmaktadır.!Tümülüslerin!özgün!yükseklikleri!ise!4!
m.’yi!aşmaktadır.!
Leleg! tümülüslerinin! bir! aile! gömüsü! olması! dışında! kültle! ilgisi! konusunda! şu! soru!
sorulmalıdır:! Kalıntılarının! büyük! bölümü! Bodrum! Yarımadası’nda! yoğunlaşan! ve! kentsel,!
çiftlik!evi,!konut!gibi!çok!sayıda!kalıntıyla!günümüze!ulaşan!Leleg!yapıları!arasında!bir!kült!
yapısından! söz! edebilir! miyiz?! Bu! sorunun! yanıtı! çok! güç! olacaktır,! çünkü! bugüne! dek!
birkaç! öneri! dışında! tapınak! ya! da! kutsal! alan! olarak! yorumlayabileceğimiz! Leleg! yapısı!
tanımlanamamıştır.! Başta! Alazeytin! Kalesi! gibi! Leleg! yerleşme! yerlerinde,! kentin! merkezi!
noktasında! konumlanan! ve! konum,! boyut! ve! mimari! yapısı! ile! diğer! kalıntılardan! farklı! ve!
önemli! yapılar! için! bile! bir! kutsal! alan! denebilecek! ayrımlar! açık! şekilde! saptanamamıştır.!
Alazeytin! Kalesi’nde! yerleşme! merkezinin! doğu! tarafındaki! devasa! taşlardan! yapılmış!
yapıya! (Res.! 9),! tasarı! ve! diğer! özellikleriyle! bir! anlam! vermede! zorlanıyoruz.! Alazeytin!
Kalesi’ndeki! yapının! kale! içindeki! merkezi! konumu,! ona! dinsel! bir! anlam! yükleyen! devasa!
bloklardan! inşa! edilen! dış! duvarları! bir! kenara! bırakılırsa,! gerçekte! dikdörtgen! iki! odalı!
tasarı!ile!ne!Bodrum!Yarımadası’ndaki!ne!de!Alazeytin!Kalesi’ndeki!dikdörtgen!biçimli!ve!iki!
odalı! konut! türü! yapılardan! ayrılmamaktadır.! Kalıntıyı! ayrıntısıyla! inceleyen! W.! Radt,!
yapının! konumu! ve! çevresindeki! kalıntılarla! ilgisini! vurgulayarak,! alt! katı! “kripta”! gibi!
yorumlayarak,! onun! bir! “kutsal! yapı! (Heroon)”! olduğunu! söylemiştir;18! kalıntıyı! ister! bir!
kutsal! yapı,! ister! Heroon! olsun,! toprak! ya! da! yeraltı! dünyası! ile! ilgili! görmektedir.! Radt’ın!
savı,! yapının! tasar! ve! inşasında! kullanılan! devasa! taş! bloklara! ve! anıtsal! mimarisine! 19!
!Diler!2004:!143;!2005:!137.!
! Radt! 1970:! 39,! Abb.! 1.! Araştırmacının! bu! görüşü! kalıntının! konumu,! doğu! tarafta! bir! propylon! ile!
bağlantısı! ve! özellikle! sahip! olduğu! dış! duvarlarının! devasa! bloklarından! yapılmış! olmasına!
dayandırılmaktadır.!
19! Iasos! yakınında! bulunan! devasa! bloklardan! yapılma! büyük! Leleg! yapısında! benzer! nedenlerle!
kutsal!işlevli!bir!anlam!yüklenmektedir!karş.!Radt!1977/78:!128,!Abb.!1.!Radt,!Lelegler’de!buluntuya!
bağlı! olarak! bir! inanç! geleneğini! tanımlayacak! verileri! ise! Alazeytin! Kalesi’nin! kuzeyinde! Çetilli!
Tepe! ve! Orak! Adası! yakınındaki! Yalıdağ! Kayası! Çalı,! Karınca! Ören! gibi! yerlerde! bulunan! M.Ö.! 7.!
yüzyıl! –! 6.! yüzyılın! ilk! yarısına! tarihlenen! pişmiş! toprak! atlı! figürleri! göstermektedir:! Atlı! figürler!
genellikle! Apollon! adağı! olarak! yorumlandığından! buluntu! Apollon! kültünün! verileri! olarak! da!
yorumlanmıştır.!!
17
18
115
dayandırılmaktadır.! M.Ö.! 7.! yüzyıl! tarihli! yapının! üst! katında! kullanılan! ve! M.Ö.! 6.! yüzyıl!
ortasına!tarihlenen!Aeol!başlıkları!ise,!daha!sonraki!kullanımından!olmalıdır.20!
Bodrum! Yarımadası’nın! en! önemli! Leleg! yerleşmelerinden! Pedasa,! kaynaklarda! Leleg!
yerleşmeleri! içinde! tapınaktan! söz! edilen! bir! kenttir.! Herodotos’un! söz! ettiği! Athena!
Tapınağı! için! bir! tapınağa! uyan! tek! yapı,! akropolün! 200! m.! kadar! güneybatısındaki!
kalıntıdır.21!Dikdörtgen!tasarlı,!bosajlı!izodom!duvarlardan!yapılmış!kalıntının!duvar!tekniği!
Maussollos! zamanına! işaret! etmektedir.22! Kalıntının! batı! duvarı! önünde! duran! monolit!
sütun,! yapının! önemini! belgelemektedir.! 2003! yılında! kaçak! kazıcılar! tarafından! açılan! ve!
tarafımızdan! incelenen! bothros,! yapının! bir! tapınak! olabileceğinin! bir! başka! önemli!
belgesidir.23! Yapı,! olasılıkla! bir! teras! üzerinde! in?antis$ tasarlı! olarak! inşa! edilmiştir! ancak!
gerçek! tasarı! konusunda! kazı! yapılmaksızın! bir! sonuca! gidemiyoruz.! Şimdilik!
söyleyebileceğimiz,! kalıntının! Pedasa’da! tapınak! olarak! nitelendirebileceğimiz! ve! tarih!
olarak!Maussollos!zamanından!çok!daha!erkene!gidebilecek!fbelki!de!bilicilikle!ilgilif!bir!kült!
yapısı!olabileceğidir.!
Arkaik!Çağ!ve!daha!önceki!süreçte!kullanılmış!olan!Pedasa!Kalesi,24!biri!içte!diğeri!dışta!
yerleşik! iki! sur! ile! çevrelenmiştir.! Kalede! yerleşik! yaklaşık! 4! x! 5! m.! boyutlarında,! küçük!
konutlar,! sur! duvarı! önüne! yan! yana! ve! ortak! duvar! kullanılarak! inşa! edilmiş! ve! bu!
mekânların! önlerinde! ise! dar! sokaklarla! ayrılan! konutlar! oluşturulmuştur.! Yerleşimin!
merkezine! yakın! alanda! ana! kaya! kütlesi! üzerinde! ise! kalenin! en! önemli! yapısı! inşa!
edilmiştir!(Res.!10).!7.10!x!12.50!m.!boyutlarında!in?antis$tasarlı!yapı!içte!3.35!m.!uzunluğunda!
bir! duvarla! iki! bölüme! ayrılmıştır.! Kalıntının! in?antis! tasarlı! olması! dışında! kesin! olarak!
tapınak!olarak!kullanılmış!bir!yapı!olup!olmadığını!tam!olarak!bilemiyoruz.!Buna!karşın!kale!
içindeki!merkezi!konumu,!en!yüksek!noktada!yer!alması!ve!anıtsallığı!ile!kalıntı!bir!yönetici!
binası! ya! da! kült! yapısı! olmalıdır.25! Pedasa! Akropolisi’ndeki! yapıyı! tarihleyecek! veri!
! Yapıya! ilişkin! ve! bugün! Bodrum! Müzesi’nde! korunan! başlıklar! yarımada! ve! dışındaki! “Leleg!
yapısı”! diyebileceğimiz! bütün! kalıntılar! içerisinde! karşılaştığımız! ender! mimari! elemanlardır.!
Pedasa’da!akropol!dışında!aşağı!kentte!yerleşik!“Athena!Tapınağı”!yanında!bulunan!monolit!sütun!
ve! Geriş! Köyü’nde! terk! edilmiş! bağ! evleri! duvarlarında! devşirme! olarak! kullanılmış! bezemeli!
parçalar!bizim!araştırmalarda!saptadığımız!diğer!farklı!örneklerdir.!
21!Pedasa!kenti!ile!ilgili!Herodotos!(Historia!I.!175f176)!tarafından!aktarılan!ilginç!bir!öyküye!göre!ne!
zaman! kendilerinin! ya! da! komşularının! başına! kötü! bir! şey! gelecek! olsa! Athena! rahibesinin! sakalı!
çıkarmış.!Bu!olay!kentin!tarihinde!tam!üç!kez!gerçekleşmiştir.!
22!İyi!işçilikli!bosajlı!ve!köşe!bloklarında!dikey!silme!taşıyan!işçiliği!ile!Maussollos’un!erken!zamanında!
inşa!edilen!Halikarnassos!kenti!sur!ve!kule!işçiliğiyle!karşılaştırılabilir.!Halikarnassos!örnekleri!için!
bkz.!Pedersen!1994:!215,!fig.!16,20.!
23! Burada! ele! geçen! terracotta! parçalar,! geç! Arkaik,! erken! Klasik! Çağ’a! tarihlenmektedir.! Karş.! Diler!
2003:!15,!res.!7–8.!
24! Pedasa’nın! M.Ö.! 6–5.! yüzyıllar! içinde! adından! en! çok! söz! edilen! kent! olduğunu! söylemeliyiz.!
Herodotos’un! aktardıklarına! göre! Persler,! M.Ö.! 546’da! Sardes’i! ele! geçirdikten! sonra! Harpagos!
yönetiminde! bir! orduyu! Karya! üzerine! gönderdiklerinde! sadece! Pedasa’da! bir! dirençle!
karşılaşmışlardır.! M.Ö.! 499! yılından! sonra! Ionia! ihtilaline! katılan! Kayralıları! cezalandırmak! için!
Daurises! komutasında! sefere! çıkan! Pers! ordusu,! Labraunda’da! Karyalıları! bozguna! uğratmış!
olmalarına!karşın!Pedasa!yolunda!pusuya!düşürülmüşlerdir,!Herodotos,!Historia!V,!121.!
25! Mikenlerin! yıkılışı! ve! Leleg! Dönemini! de! kapsayan! M.Ö.! 8.! ve! 7.! yüzyıllarda! Ege’de! yerleşme!
yerlerinde! bulunan! ve! özellikle! konumu,! mimari! ve! donanımı! ile! farklı! yapıların! içlerinde! kült!
törenlerinin! de! gerçekleştirildiği! yapıların! aynı! zamanda! yönetici! binası! olarak! kullanıldığını!
biliyoruz.! Bu! veri! nedeni! ile! Pedasa! Akropolü! ve! Ören! Avlusu,! Alazeytin! Kalesi! gibi!
20
116
bulamamakla! birlikte! duvar! işçiliği! ve! tekniği! ile! yapının! M.Ö.! 7.! yüzyıldan! olduğunu!
söyleyebiliriz.! Alazeytin! Kalesi’ndeki! yapı! (Res.! 9),! M.Ö.! 7.! yüzyıla! tarihlendirilmektedir.!
Pedasa!Akropol!surları!dışında,!aşağı!şehirdeki!tapınak!ise!geç!Arkaik,!erken!Klasik!Çağ’da!
kullanılmış! ve! son! biçimini! Maussollos! zamanında! almıştır.! Pedasa! territoriumunda!
belirlediğimiz! erken! tümülüsler,! veriler! ışığında! erken! Demir! Çağ’a! tarihlendirilirken,! bizi!
bir! Anadolu! geleneğine;! ata! kültü! inancına! götürmektedir.! Bu! tür! bir! inanç! geleneğini!
şaşırtıcı! bulmuyoruz.! Pedasa’da! Sivriçam! Tepesi’nde! bulduğumuz! ve! ata! kültüyle! ilgili! bir!
gömü! ve! tapınım! alanı! olduğundan! kuşku! duymadığımız! tümülüste! ithal! Attika! Geç!
Protogeometrik! ve! yerli! malzemenin! bir! arada! bulunması! (Res.! 6f7),! Pedasa’da! yaşayan! ve!
yerli! Anadolu! geleneklerine! bağlı! bir! halkın! varlığını! desteklemektedir.! Araştırmaların!
eksikliği! nedeniyle! tam! olarak! tanımadığımız! bu! halk,! yarımada! da! bir! uygarlığı;! “Leleg!
Uygarlığı”nı!yaratmıştır.!
Ölü! kültü! inancının! Leleg! Yarımadası! dışında! en! önemli! belgelerinden! biri! de! Milas!
Damlıboğaz’daki!Geç!Geometrik!mezarda!saptanmıştır!(Res.!11).!26!Milas!Damlıboğaz!Köyü,!
Sarıçay! Vadisi’nde! kurulmuş! olan! Geometrik! ve! Arkaik! Dönem! yerleşmesinin! nekropol!
alanı,! akropolün! batı! alt! yamacı! üzerinde! yerleşiktir.! Biri! 7.50! x! 5.50! m.! diğeri! 8! x! 5.50! m.!
boyutlarında,! girişle! aynı! eksen! üzerinde! bir! koridor! ve! bunun! her! iki! yan! ve! karşısındaki!
platformlardan! oluşan! oygu! mezarlar,! dönemin! ölü! inançları! konusunda! en! önemli!
verileridir.! Yirmiden! fazla! gömü! içeren! ve! Pedasa’daki! tümülüsler! gibi! en! az! üç! kuşak!
boyunca!kullanılan!mezarlarda!ölüler,!platform!üzerine!değil!altta!taşlarla!yükseltilen!kayrak!
taşlar! üzerine! yatırılmıştır! (Res.! 12).! Bunun! basit! bir! uygulama! ile! de! olsa,! ölüyü! yüceltme!
amacıyla! yapıldığı! anlaşılmaktadır.! Kazı! sırasında! ortaya! çıkardığımız! çok! sayıda! yanmış!
hayvan! kemikleri! ve! içlerinde! kadehler! olan! ve! bir! zamanlar! sıvı! adağı! için! kullanılan!
kraterler,! mezar! içinde! yapılan! ölü! inancı! törenlerinden! günümüze! kadar! gelen! önemli!
belgelerdir!ve!bize!ata!kültü!inancı!konusunda!önemli!bilgiler!vermektedir.27!
Karya’da,! Anadolu! M.Ö.! II.! bin! yıl! Hitit! ve! M.Ö.! I.! bin! yıl! Frig! ve! Urartu!
Uygarlıkları’nda!olduğu!gibi,!kralların!ve!ölülerin!heroize!edilerek!tanrısallaştırıldığına!tanık!
oluyoruz.28! Kaunos! yazıtlarında! geçtiği! gibi! tanrılar! da! kimi! zaman! kentin! kralı! gibi!
algılanmıştır.!Tanrılar!krallarla!özdeşleştirilirken,!tanrılar!için!öngörülen!anıtsal!yapılar!gibi,!
ölüler!için!de!tapınak!tipli!gömütler!yapılmış!ve!tanrıların!simgeleri!olan!formlar!ölüler!için!
yerleşmelerdeki! yapıların! yönetici! binası! olarak! da! kullanılmış! olabileceği! gözden! uzak!
tutulmamalıdır!karş.!Ainian!1988:!106.!
26!Diler!2002:!225.!
27!Gömütte!in?situ$olarak!saptadığımız!çok!sayıda!eğri!bıçak!ve!mızrak!uçları,!gömülerin!savaşçılara!ait!
olduğunu! göstermektedir.! Özellikle! silahların! ve! fibulaların! aynı! döneme! işaret! etmesi,! toplu! bir!
gömü! olayının! olabileceğini! düşündürmektedir.! Buluntuların! geç! bir! zaman! aralığına!
tarihlenmesinden! gömütün! uzun! bir! süreçte! kullanıldığını! anlaşılıyor.! Damlıboğaz’da! gömütlerle!
çağdaş! ve! Hellenistik! Çağ! yerleşmeleri! ise! Sarıçay! Yatağı’nda! yapılan! kazılarla! saptanmıştır.! Karş.!
Diler!2002:!228.!
28!Anadolu’da!Tunç!Çağ!uygarlıklarından!Hititler!ve!sanat,!kültür!ve!dinsel!inançlarıyla!onlarla!aynı!
geleneği! sürdüren! M.Ö.! I.! bin! Frig! ve! Urartu! uygarlıklarında! da! kralların! ölümünden! sonra!
tanrısallaştırma! inancı! egemendi.! Karş.! Işık! 2003:! 197.! Bu! sav! gömütlerin! adakların! yapıldığı! kaya!
çanakları,! tapınım! ve! adak! nişleri! gibi! döşemler! içermemesi,! kutsal! alanlarla! bağlantısı,! gömütlere!
yapılan!adaklar!ve!ritüeller!ve!gömütlerin!tapınak!anlayışında!tasarlanması!yanında!tanrılara!özgü!
simgelerle! donatılması! şeklinde! karşımıza! çıkmaktadır.! Bu! olgu! “ölü! tapınağı”! –! “tapınak! gömüt”!
gibi!terimlerin!de!çıkış!kaynağıdır.!!!
117
öngörülmüş! ve! bu! form! anıtsal! mezarlar! gibi! basit! mezarlar! için! de! uygulanmıştır.29!
Hititlerde! “tanrıfdağ”! ideogramlarının! kendini! tanrısallaştıran! krallar! tarafından! da!
kullanılmasının!nedeni!budur.!Kralların!kendini!yaşamlarındaki!gibi,!ölümlerinden!sonra!da!
mezar!anıtlarıyla!tanrısallaştırmasını!Maussollos!ile!örnekleyebiliriz.!Aynı!gelenek!Marmaris!
Turgut’taki!Diagoras!ve!karısı!Aristomacha’nın!piramit!mezarında!da!ölümsüzleştirilmiştir.30!
“Siz$beyaz$dişli$hayvanlar,$her$zaman$size$öngörülen$yerde$kalın$çünkü$ben$yukarıda$olarak$her$şeyi$
gözetleyeceğim$ ki$ hiçbir$ korkak$ adam$ gelip$ de$ mezara$ zarar$ vermesin...”$ diye! süren! mezar!
cephesinin!lento!taşına!kazınmış!yazıt31,!sitil!yoluyla!M.Ö.!2.!yüzyıla!tarihlendiriliyor.!Burada!
bizce! önemli! olan! özellik! piramit! formuyla! yapıya! bir! tapınak! anlamı! kazandırılmış!
olmasıdır.!Bu!gelenek!Halikarnassos!Yarımadası’ndan!Likya!sınırına!dek!devam!eder.32!!
Turgut’ta! yerleşik! savaş! kahramanı! Diagoras’ın! gömütü! yakın! zamana! kadar! yöre!
halkınca! kutsal! bellenmiştir.! Burayı! ziyaret! eden! yerli! halk,! kurbanlar! keserek! adaklarda!
bulunmaktadır.! Piramit! form,! Bodrum! Yarımadasında! Türk! Döneminde! türbe! olarak!
geleneğini! sürdürmüştür.! Yarımadanın! batısında! Dedeler! Köyü’nde! piramit! şeklinde!
yükselen! anıtsal! görünümlü! Partpanas! Tepesi’nin! yaklaşık! 500! m.! kadar! güneyinde,! büyük!
olasılıkla! Leleg! dönemine! dek! giden! bir! kutsal! alan! ve! nekropol! alanındaki! altta! kare! bir!
gövde!üzerine!oturan!piramit!iki!gömüt!buna!önemli!bir!kanıt!olarak!gösterilebilir.!!
Gömü! yerlerinin,! mimari! form! ve! düzenlemelerle! dinsel! anlam! kazandırılarak! bir! kült!
yerine! dönüştürülmesi! hiçbir! yerde! Karya’nın! Rhodos! Peraia’sında! yerleşik! Loryma!
Yarımadası’ndaki! kadar! ilginç! olmamıştır.33! 19.! yüzyılın! ortalarından! beri! tanınan! ve! farklı!
şekilde! yorumlanan,! büyük! çoğu! nekropol! alanlarında! ele! geçen! monolit! şekilde! yapılmış!
basamaklı! piramitler;! üzerinde! bir! stel! ya! da! sütun! gövdesi! gibi! elemanları! taşıyan!
altlıklardır.! Burada! önemli! olan! kendisini! oluşturan! biçimin! bir! piramit! olmasıdır.! Lykia,!
Xanthos! Akropolü’ndeki! Harpy! ve! yazıtlı! dikme! anıtlar! ile! anlam! ve! form! birlikteliği!
gösteren! basamaklı! piramitlerin! nekropol! alanlarında! nasıl! kullanıldığını! araştırmalar!
sırasında!Syrna’da!bulduğumuz!örnekle!anlayabiliyoruz!(Res.!13).!Öncü!örneklerini!Mısır’da!
bulan! bu! tür,! Karya’ya! olasılıkla! M.Ö.! 7.! yüzyılda! girmiş! ve! Ptolemaioslar! zamanında!
yaygınlaşmıştır.! Kıyı! Karya! gibi! iç! Karya’da! da! kayalara! oyulmuş! basamaklarla!
anıtsallaştırılarak! dinsel! bir! altar! ya! da! açık! hava! tapınağına! dönüştürülen! örnekleri!
görebiliyoruz.! Milas! Türbe! Ovası’nda! (Res.! 14f15)! ve! Kaunos’ta! izlediğimiz! basamaklarla!
! Kült! etkinliğine! yönelik! tapınım! döşemleriyle! donatılarak! mezar! yerinin! bir! tapınım! alanına!
dönüşmesi! geleneğini,! Gordion! ve! Kommagene’deki! I.! Antiochos’un! tanrısallaştırılan! kralları! için!
inşa!edilen!tümülüslerde!de!görüyoruz.!
30!Turgut!Gömütü!için:!Diler!2000:!66,!fig.!18;!Gümüş!2003.!
31!Fraser!ve!Bean!1954:!44f45,!nr.!41;!Peek!1955:!347,!nr.1178;!!Blümel!1991:!nr.!331.!
32! Leleg! uygarlığında! yaygın! kullanılarak! mezar! ve! sivil! mimaride! gelenekselleşen! yuvarlak! planlı!
yapılar,! yarımadada! sarnıç! gibi! yapılarda! geleneğini! koruyarak,! Bizans! ve! Türk! döneminde! de!
kullanılmıştır,!Radt,!(dn.!18:!236,!Taf.!38,!Res.!2.!Leleg!tümülüs!formu,!Yukarı!Menderes!bölgesinde!
örneklendiği! gibi! İslam! dönemi! türbe! yapısının! kullanım! ve! tasarda! öncüleridir! diyebiliriz,! Radt,!
(dn.!18)!236,!Taf.!38,!Res.!4.!1914!yılında!Amerikalılarca!bulunan!Akropol’ün!batısındaki!bir!piramit!
mezar,! Pers! döneminde! Karya! dışında! Lydia’da! M.Ö.! 6.! yüzyıl! ya! da! onu! izleyen! yıllarda!
yaygınlaşan!“Piramit!Mezar”!geleneğini!yansıtır,!Raté!1992:!160,!fig.!16.!Burada!piramit!olgusu!örtü!
sistemi! ile! yaratılmışken,! Sardis! örneğinde! gömü! odasının! altında! basamak! yükseltisiyle!
oluşturulmuştur.!Lydia!ve!Karya’da!görülen!piramit!mezar!geleneğinde!M.Ö.!6.!yüzyıl!ortasından!
sonra! ağırlık! kazanan! Pers! etkisi! olmaksızın! düşünemeyiz.! Bu! özellikle! Sardis! örneğinin!
Pasargadae’deki!Cyrus’un!mezarına!gösterdiği!benzerlikle!de!desteklenmektedir.!
33!Papanisi’de!Roma!Çağı!piramidal!mezar!bunun!önemli!bir!örneğidir.!Mauri!1928:!res.!96.!
29
118
yükseltilen! anakaya! yükseltisi! üzerinde! kayaya! oyulmuş! mezarların! yanı! başında34! ve! kimi!
zaman!dağ!doruklarındaki!kutsal!alanlarda!(Res.!17)!saptadığımız!adak!çukurları,!tıpkı!Hitit,!
Frig! ve! Urartu! uygarlıklarında! gördüğümüz! geleneğin! devamını! göstermesi! açısından!
önemlidir.! Kaunos! kaya! nekropolü! ve! Mobolla! Akropolü’ndeki! nekropolde! saptadığımız!
boşluğa!açılan!basamaklar!ve!mihrap!gibi!öğeleri!içeren!açık!hava!kaya!tapınakları!(Res.!16),!
aynı!Anadolu!geleneğini!yansıtırlar.!!
Karya,! gömme! geleneklerinde! çeşitliliğin! yoğun! bir! şekilde! görüldüğü! bir! bölgedir.!
Bizim!iç!Karya’da!Türbe!Ovası’nda!bulduğumuz!bir!örnek!(Res.!18f19)!M.Ö.!I.!bin!yıl!Trakya!
Megalit! kültürünün! izlerinin! iç! Karya’ya! dek! ulaştığını! göstermesi! açısından! ayrı! önem!
taşımaktadır.!
!Diler!2002:!63,!fig.!2.!
34
119
Ka yna kç a
Ainian,!A.J.M.!1988.!“The!early!Greek!temples:!Their!origin!and!function.”!Early$Greek$Cult$$
Practice.!Proceedings$of$the$Fifth$International$Symposium$at$the$Sweedish$Institute$at$
Athens,$26?29$June,$1986.!R.!Hägg,!N.!Marinatos,!G.!C.!Nordquist!(derl.).!Göteborg:!!
Paul!Asröms!Förlag,!103f119!
Blümel,!W.!1991.!Die$Inschriften$der$Rhodischen$Peraia.!Inschriften!griechischer!Städte!aus!
Kleinasien!38.!Bonn:!Habelt.!
Diler,!A.!2000.!“Sacred!Stone!Cult!in!Caria.”!Asia$Minor$Studien$39,$Studien$zur$Religion$$
und$Kultur$Kleinasiens$und$des$ägäischen$Bereiches.!
_____.!2002.!“The!Northern!Rock!Necropolis!of!Caunus.”!Asia$Minor$Studien$$44$$Studien$$
zum$antiken$Kleinasien$V,!63!f95!
_____.!2002.!“Damlıboğaz/Hydai!araştırmalarıf2000.”!19.$Araştırma$Sonuçları$Toplantısı!I:!225f!
_____.!2003.!“Damlıboğaz/Hydai!ve!leleg!araştırmalarıf2001.!”!20.$Araştırma$Sonuçları$$
Toplantısı!I:!11f22.!
_____.!2004.!!“Bodrum!Yarımadası!Leleg!yerleşmeleri,!Mylasa/Damlıboğaz!ve!çevresi!yüzey!
!araştırması–2002.”!21.$Araştırma$Sonuçları$Toplantısı!I:!143f154.!
_____.!2005.!!“Bodrum!Yarımadası!Leleg!yerleşimleri!Pedasa,!Mylasa,!Damlıboğaz!ve!Kedrai!!
(Sedir!Adası)!yüzey!araştırmaları.”!22.$Araştırma$Sonuçları$Toplantısı!II:!137f146.!
Fraser,!P.R.!1954.!The$Rhodian$Peraea$and$Islands.!London:!Oxford!University!Press.!
Frei,!P.!ve!Ch.!Marek.!1998.!“Die!KarischfGriechische!bilingue!von!Kaunos.”!Kadmos!37:!1f18.!
Gümüş,!Ş.!2003.!Marmaris$Turgut$Piramidal$Mezarı.!Muğla!Üniversitesi,!Yayınlanmamış!!
Yüksek!Lisans!Tezi!
Held,!W.!2005.!“Loryma!ve!Karia!Chersonesos’unun!yerleşim!sistemi.”!Olba!12.!!
Hornblower,!S.!1982.!Mausolus.!Oxford:!Clarendon!Press.!
Işık,!F.!2003.!“Die!Vergöttlichung!der!Phrygischen!Dynasten!im!Lichte!ihrer!Gräber.”!
Istanbuler$Mitteilungen!53:!197f222.!
Mauri,!A.!1928.!Clara$Rhodos$I.$Rapporto$generale$sul$servizio$archaeologico$a$Rodi$e$nelle$isole$$
dipendenti$dall’anno$1912$all’anno$1927.!Rodi:!Instituto!storicofarchaeologico.!
Özfırat,!A.!2001.!Doğu$Anadolu$Yayla$Kültürleri.!İstanbul:!Arkeoloji!ve!Sanat!Yayınları.!
Pedersen,!P.!1994.!“The!fortification!of!Halikarnasos.”!REA!96:!215f236.!
Peek!W.!(ed.).!1955.!Griechische$Vers?Inschriften$1.$Grab?Epigramme.!Berlin:!Akademie!Verlag.!
PeschlowfBindokat,!A.!2003.!Antiche$Immagini$dell’uomo.$Le$pitture$ruperstri$preistoriche$$
del$monte$Latmos$(Turchia$Occidentale).!Roma.!
Radt,!W.!1970.!Siedlungen$und$Bauten$auf$der$Halbinsel$von$Halikarnasos.!Istanbuler!
Mitteilungen,!Beiheft!3.!
_____.!1977/1978.!“Ein!Lelegischer!Groβbau!bei!Iasos.”!Istanbuler$Mitteilungen!27/28:!127f130.!
120
Ratté,!C.!1992.!“The!Pyramid!Tomb!at!Sardis.”!Istanbuler$Mitteilungen!42:!135f161.!
Ray,!J.D.!1988.!“AegyptofCarica.”!Kadmos!37:!!125f136.!
Şahin,!M.Ç.!1976.!The$Political$and$Religious$Structure$in$the$Territory$of$Stratonikeia$in$Caria.!!
Ankara:!Şafak!Matbaası.!
Tekoğlu,!R.!1999.!“Karcanın!çözümlenmesi!ve!Kaunos!çiftdilli!yazıtı.”!Zafer$Taşlıklıoğlu$$
Armağanı,!N.!Başgelen,!G.!Çelgin,!A.V.!Çelgin!(derl.),!İstanbul:!Arkeoloji!Sanat,!227f256.!
Varinlioğlu,!E.!1993.!“Pedasa!(?).”!X.$Araştırma$Sonuçları$Toplantısı$I:$$213?218.!!!
Zgusta,!A.!1984.!Kleinasiatische$Ortsnamen.!Heidelberg:!C.!Winter.!
121
!
!
!
Res.$1.$Pedasa.$Üç$Örenler$Tümülüsü!
!
!
!
Res.$2.$Pedasa.$Güney$Nekropolü,$Platform$Gömüt$
!
!
122
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
Res.$3.$Pedasa.$Sivriçam$Tepesi,$Protogeometrik$Tümülüs$
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
123
!
!
!
Res.$4.$Pedasa.$Sivriçam$Tepesi,$Protogeometrik$Tümülüs,$Dromos$
!
!
!
Res.$5.$Pedasa.$Sivriçam$Tepesi,$Protogeometrik$Tümülüs,$Gömüt$Odası$
!
!
!
!
124
!
125
!
!
1
!
2
!
!
3
!
!
4
!
Res.$6.$Pedasa.$Protogeometrik$Tümülüs,$Buluntular$
!
!
!
!
!
126
!
!
!
1
!
!
!
2
!
!
!
3
!
!
!
Res.$7.$Pedasa.$Protogeometrik$Tümülüs,$Buluntular$
!
!
!
!
127
!
!
!
Res.$8.$Pedasa.$Protogeometrik$Tümülüs,$Urne$
!
!
!
Res.$9.$Alazeytin$Kalesi.$“Kült$Yapısı”$
!
!
!
!
128
!
!
!
Res.$10.$Pedasa$Kalesi.$“Kült$Yapısı?Yönetici$Binası”$
!
Res.$11.$Damlıboğaz.$2$No.lu$Kaya$Oygusu$Oda$Gömüt$
!
!
!
129
!
!
!
Res.$12.$Damlıboğaz.$1$No.lu$Kaya$Oygusu$Oda$Gömüt,$Ölü$Yatakları$
!
!
Res.$13.$Syrna.$Gömüt$
!
!
130
!
Res.$14.$Milas,$Türbe$Ovası.$Basamaklı$Gömüt$
!
!
!
!
Res.$15.$Milas,$Türbe$Ovası.$Adak$Çukuru$
!
!
!
!
!
131
!
$
Res.$16.$Mobolla$Kalesi.$Açık$Hava$Kaya$Tapınağı$
!
!
Res.$17.$Eren$Dağı.$Kaya$Çukuru$ve$Adaklar$
!
!
132
&
A Phryg ia n Te m ple Mo de l fro m Da skyle io n
$
Suat$Ateşlier$
Adnan%Manderes%Üniversitesi%
Aydın
$
The$second$term$of$archaeological$excavations$resumed$at$Daskyleion$has$been$carried$out$
under$the$leadership$of$Tomris$Bakır$since$1988.1$A$distinctive$Phrygian$temple$model$of$a$
limestone$ was$ found$ in$ the$ F6$ north$ trench$ on$ the$ northern$ side$ of$ the$ modern$ Hisartepe$
during$the$1993$season.$Archaeological$excavations$at$Daskyleion$have$yielded$evidence$for$
the$cult$of$Cybele.$The$material$remains$pointing$to$the$presence$of$the$cult$include$a$temple$
model,$cult$objects,2$and$the$foundations$of$what$appears$to$be$a$Cybele$Temple.3$The$temple$
model,$ which$ was$ preserved$ the$ original$ shape$ and$ the$ architectural$ members$ of$ the$
structure,$ have$ also$ the$ traces$ of$ painting$ on$ its$ front$ side.$ The$ temple$ model$ helps$ us$ to$
envision$ how$ a$ Phrygian$ temple$ might$ have$ looked$ like$ during$ this$ period.$ Thus,$ this$
temple$ model$ from$ Daskyleion$ does$ not$ fit$ easily$ into$ the$ traditional$ Anatolian$ religious$
architectural$scheme,$since$no$exact$parallels$are$known$to$us$for$its$shape.$In$this$essay,$thi$
temple$ model$ is$ viewed$ as$ part$ of$ a$ western$ Phrygian,$ Ionian$ or$ Aeolian$ architectural$
tradition.$ The$ temple$ model$ has$ unique$ features$ that$ can$ shed$ new$ light$ on$ the$ Phrygian,$
Ionian,$or$Aeolian$wooden$architectural$traditions.$In$light$of$the$available$evidence$on$the$
early$ Anatolian$ and$ Greek$ architecture,$ the$ wooden$ Ionian$ or$ Aeolian$ capitals$ depicted$ at$
the$front$side$of$this$temple$model$can$ben$viewed$as$the$earliest$known$capitals$known$in$
the$Greek$and$Anatolian$world.$
The$building$represented$by$the$temple$model$(Figs.$1Q9)$has$gabled$and$doubleQsloped$
roof$decorated$at$the$peak$by$hornQlike$akroteria$known$from$the$Phrygian$rock$monuments$
and$ niches.$ The$ acroteria$ are$ in$ the$ shape$ of$ inwardQcurving$ horns$ or$ crescent$ which$ are$
great$ and$ out$ of$ proportion$ to$ front$ size$ of$ the$ temple$ model.$ In$ my$ opinion,$ the$ acroteria$
may$have$also$been$made$too$large$to$attract$attention$to$the$cult.4$Two$redQpainted$vertical$
bands$ above$ the$ doorwayQniche$ at$ the$ front$ side$ represent$ the$ centre$ pole$ of$ the$ roof;$ the$
centre$pole$is$rising$upwards$into$the$hornQlike$acroterion$and$creating$circles$on$both$sides$
(Figs.$ 1$ and$ 7).$ The$ front$ side$ of$ the$ temple$ model$ was$ decorated$ to$ expose$ architectural$
details$of$represented$building.$The$doorwayQniche$which$framed$with$redQpainted$border,$
and$ the$ architectural$ elements$ on$ the$ both$ sides$ and$ the$ upper$ part$ facilitate$ realizing$
architectural$ features$ of$ the$ represented$ building.$ A$ plain$ moulding$ which$ frames$ the$
doorwayQniche$should$have$been$made$for$covering$a$cult$statue$by$a$lid$(Fig.$1).$The$small$
$ I$ am$ most$ indebted$ to$ the$ Prof.$ Dr.$ Tomris$ Bakır$ for$ allowing$ me$ to$ study$ this$ important$ temple$
model$unearthed$in$1996.$Excavation$Inv.$No.$1235$(CUD).$The$temple$model$was$found$in$the$level$
of$35.68$m.$Bakır$1995:$272Q273,$fig.$23;$Bakır$1997:$233;$Bakır$2004:$59,$fig.$9.$
2$Bakır$2004:$60,$66,$figs.$12Q13.$
3$Bakır$2004:$59,$64,$fig.$7.$
4$For$example,$the$center$akroteria$at$the$peaks$on$the$gabled$roof$of$the$terracotta$building$model$$$
$$from$Mazi$near$Olympia$is$remarkably$of$great$size.$Trianti$1984:$117,$figs.$2dQf,$pl.$19.$
1
132$
statue$of$the$Cybele$must$have$been$placed$in$the$doorwayQniche.$A$detailed$examination$of$
the$red$paint$on$the$façade$indicates$that$there$are$two$Ionic$or$Aeolic$capitals$supported$by$
columns$at$the$both$sides$of$the$doorwayQniche.$The$borders$of$the$capitals$curl$downwards,$
but$ it$ is$ not$ possible$ to$ describe$ them$ as$ the$ Ionic$ or$ Aeolic,$ for$ this$ reason$ I$ want$ to$ call$
them$as$ProtoQIonic.$It$is$shown$that$even$if$two$columns$illustrated$at$the$both$sides$of$the$
doorwayQniche,5$they$are$not$in$antae,$because$the$antae$was$not$depicted$with$the$paint$and$
not$carved$on$the$façade$of$the$limestone$body$(Figs.$1,$7).$The$illustrated$slender$columns$
must$ have$ been$ wooden;$ the$ painter$ of$ the$ façade$ illustrates$ main$ beam$ and$ centre$ pole$
supporting$hanging$beam$and$ridge$beam.$The$main$beam$supports$weightiness$completely$
the$ roof$ together$ with$ side$ walls.$ The$ doubleQsloped$ roof$ is$ not$ very$ steep,$ and$ the$ rafter$
projects$ slantly$ from$ the$ walls.$ The$ projection$ of$ the$ rafter$ can$ be$ seen$ on$ the$ ProtoQIonic$
capital$ at$ the$ right$ side.$ The$ maker$ of$ this$ model$ depicted$ the$ details$ of$ the$ roof$ through$
paint.$
In$this$depiction,$the$ProtoQIonic$capital$on$the$left$side$supports$beam,$while$the$ProtoQ
Ionic$ capital$ at$ the$ right$ side$ supports$ rafter.$ At$ this$ point,$ the$ maker$ of$ this$ model$ might$
have$ made$ a$ mistake;$ probably$ he$ must$ have$ drawn$ ProtoQIonic$ capitals$ before$ the$ beam$
and$rafter.$We$shall$now$look$at$this$mistake$in$order$to$help$us$test$the$identification$of$the$
roof.$$Did$the$ProtoQIonic$capitals$support$beam$or$rafter?$If$the$capitals$support$rafter,$the$
temple$ may$ have$ been$ identified$ as$ a$ peripteral$ one.$ A$ peristyl$ or$ veranda$ has$ been$
identified$already$in$the$first$half$of$the$10th$century$B.C.$in$the$soQcalled$Heroon$at$Lefkandi$
in$ Euboea.6$ Its$ similarity$ to$ the$ later$ temples$ is$ emphasized$ by$ a$ surrounding$ colonnade$
formed$of$wooden$posts.$This$marks$the$beginning$of$the$temple$form,$later$repeated$at$the$
Hekatompedon$ IA$ on$ Samos$ and$ Heraeum$ on$ Argos.7$ Peristyl$ was$ identified$ in$ two$
buildings$ traditionally$ dated$ to$ the$ 8th$ century$ B.C.,$ Megaron$ B$ at$ Thermon$ and$
Hekatompedon$IA$on$Samos,8$but$Mallwitz$assumed$only$Hekatompedos$II$to$have$been$an$
external$colonnade.9$
The$ foundation$ date$ for$ the$ Cybele$ sanctuary$ at$ Ephesus$ is$ unknown,$ but$ the$
transformation$of$Cybele$into$an$Asian$Artemis$appears$to$have$been$completed$by$as$early$
as$the$8th$century$B.C.$The$Temple$of$Artemis$is$the$only$certain$example$of$an$8th$century$
B.C.$peripteros;$the$rectangular$base$of$structure$was$enclosed$by$wooden$columns,10$four$on$
the$short$sides$and$six$on$the$long$sides.$The$bases$of$the$two$eastern$columns$were$made$of$
yellow$limestone,$the$others$were$made$of$green$schist,11$also$a$large$piece$of$wood$found$in$
the$7th$century$B.C.$flood$stratum.12$The$foundation$and$the$wall$of$the$temple$were$made$of$
marn.$ The$ geometric$ peripteros$ was$ abandoned$ at$ the$ end$ of$ the$ 7th$ century$ B.C.$ or$ early$
6th$century$B.C.$for$temple$C,$but$when$the$construction$of$the$archaic$dipteros$began,$the$
construction$of$the$temple$C$was$stopped.13$Temple$C$had$small$antae,$but$we$have$limited$
knowledge$about$this$building.$$
$
$Bakır$1995:$273;$Bakır$1997:$233;$Bakır$2004:$59.$
$Barletta$2001:$32.$
7$Lawrence$1996:$62.$
8$Barletta$2001:$32.$
9$Mallwitz$1981:$599$ff.$
10$Bammer$1990:$137Q160,$figs.$14,$30;$Bammer$and$Muss$1996:$33Q38,$figs.$30Q35.$
11$Bammer$1990:$138.$
12$Bammer$1990:$141.$
13$Bammer$and$Muss$1996:$33,$44,$fig.$30.$
5
6
133$
I$may$offer$most$plausable$idea;$the$wooden$capitals$which$depicted$on$the$façade$of$the$
Daskyleion$ temple$ model$ must$ have$ supported$ the$ main$ beam$ or$ a$ prostyle$ porch$ which$
projects$ beyond$ the$ façade$ as$ known$ from$ temple$ model$ found$ in$ the$ sanctuary$ of$ Hera$
Akraea$ at$ Perachora14$ dated$ to$ the$ end$ of$ the$ 9th$ century$ B.C.15$ $ and$ other$ temple$ model$
found$ in$ the$ Argive$ Heraeum16$ dated$ to$ the$ first$ quarter$ of$ the$ 7th$ century$ B.C.17$ These$
models$have$peristyl$porch$supported$by$wooden$pillars.$The$whole$structures$of$the$models$
rise$from$a$platform$and$are$covered$by$a$flat$roof$which$projects$beyond$the$walls.$Over$the$
room,$ although$ not$ the$ porch,$ is$ a$ steeply$ pitched$ roof.$ It$ has$ been$ assumed$ that$ the$
inspiration$for$these$models$was$of$mudbrick$and$timber$and$also$had$a$thached$roof.$On$the$
temple$ model$ found$ in$ the$ Argos$ Heraeum,$ vertical$ lines$ on$ the$ sides$ are$ identified$ as$
imitations$of$timber$reinforcements$in$mudQbrick$walls,18$while$alternating$black$and$white$
squares$ on$ the$ roof$ edge$ are$ said$ to$ be$ ceiling$ beams.19$ There$ are$ short$ ante$ projections$ on$
Perachora$and$Argos$models,$but$the$wooden$pillars$supports$prostyle$porch$at$the$front,$are$
not$between$antae.$For$this$reason,$I$do$not$assume$them$as$“inQantis”.$Both$models$probably$
represent$antae$buildings$insteat$of$inQantis.$
The$ naiscos$ model$ of$ andesite$ from$ Larisa$ on$ Hermos$ has$ a$ quite$ low$ doubleQsloped$
roof.$ 20$$The$left$half$of$the$façade$is$missing.$A$preserved$Aeolic$capital$on$the$right$half$of$
the$ façade$ which$ supports$ architrave,$ projects$ outward$ from$ the$ right$ end$ of$ the$ andesite$
body.$The$model$has$no$antae.$The$façade$of$the$model$probably$formed$with$a$prostasis$of$
two$columns$supporting$Aeolic$capitals$and$architrave$with$two$fasciae.$
On$ the$ Daskyleion$ model,$ there$ is$ not$ evidence$ showing$ the$ antae.$ The$ antae$ are$ not$
illustrated$ on$ the$ painted$ detailes$ at$ the$ front$ and$ not$ worked$ on$ the$ limestone$ body.$
However,$ two$ slender$ columns$ of$ wooden$ would$ not$ be$ sufficient$ to$ support$ main$ block$
between$ antae.$ The$ columns$ which$ are$ slender$ and$ having$ careless$ external$ surfaces,$
indicate$ that$ they$ must$ have$ been$ wooden.$ Depicting$ wooden$ columns$ and$ ProtoQIonic$
capitals$ at$ the$ front$ is$ very$ important$ for$ the$ history$ of$ Ionian$ and$ Aeolian$ architecture,$
because$ we$ have$ limited$ knowledge$ of$ wooden$ origins$ of$ the$ Ionian$ and$ Aeolian$
architectural$members,$because$there$is$no$certain$evidence$solving$the$problem$of$transition$
from$ wooden$ to$ stone$ capitals.21$ The$ conversion$ of$ wooden$ capitals$ and$ columns$ to$ stone$
must$ have$ been$ in$ the$ course$ of$ the$ monumental$ plastic$ art$ of$ the$ late$ 7th$ century$ B.C.$ In$
particular,$it$was$needed$stone$columns$for$carrying$weight$of$the$votive$sphinxes$of$stone.22$
There$ are$ only$ some$ opinions$ based$ on$ late$ 7th$ century$ B.C.$ votive$ capital$ of$ stone$ from$
$Drerup$1969:$72Q74,$pl.$2:$aQb;$Schattner$1990:$33Q35,$fig.$6,$pl.$4;$Barletta$2001:$40Q42,$fig.$13.$However,$
M.$Weber$argues$that$twin$slender$columns$or$pillars$on$the$front$side$of$the$temple$model$have$
been$actually$the$cult$statues,$and$the$bases$are$for$the$stone$sockets$for$statues.$See,$Weber$1998:$
365Q371.$$$
15$Schattner$1990,$34.$
16$Drerup$1969:$70Q71,$fig.$55,$pl.$3:a;$Schattner$1990:$22Q26,$figs.$1Q2,$pl.$1.$
17$Schattner$1990:$23.$
18$Barletta$2001:$42.$
19$For$the$Perachora$model,$see$Brockmann$1968:$21;$Drerup$1969:$72Q73.$For$the$Argos$model,$see$
Drerup$1969:$71.$
20$Schattner$1990:$31Q32,$fig.$5,$pl.$3:1Q2;$Betancourt$1977:$60,$70,$pls.$39Q40.$
21$Gruben$1989:$162,$fig.$1;$Gruben$1996:$63Q72,$fig.$5;$Ohnesorg$1996:$39;$Barletta$2001:$104.$fig.$61.$
22$Ohnesorg$1996:$39.$
14
134$
Sangri.23$ Owing$ to$ decaying$ of$ wooden,$ finding$ wooden$ architectural$ members$ in$ the$
excavations$is$almost$impossible.$However,$the$illustrated$wooden$members$at$the$front$of$
the$ Daskyleion$ model$ are$ an$ invaluable$ source$ for$ the$ usage$ of$ wooden$ members.$ Other$
known$illustrated$architectural$elements$of$wooden$from$7th$century$B.C.$are$Doric$capitals$
which$depicted$on$a$sherd$from$a$ProtoQCorinthian$skyphos$found$at$Perachora.24$
$$ There$ is$ archaeological$ evidence$ to$ show$ the$ use$ of$ prostyle$ porch$ supported$ by$
wooden$ posts$ in$ the$ 8th$ century$ B.C.:$ the$ sanctuary$ of$ Apollon$ Daphnephoros$ at$ Eretria25$
and$the$Delphinion$at$Dreros.26$They$both$appear$to$have$had$a$prostyle$porch$supported$by$
twin$ slender$ columns$ as$ seen$ in$ the$ Perachora$ model,$ as$ well$ as$ the$ Keskaya$ 1$ Phrygian$
Monument$ in$ the$ Eskişehir$ Region.27$ The$ Delphinion$ is$ a$ rectangular$ building$ with$ stone$
walls,$though$very$little$remains$from$the$front$side$of$the$temple$were$preserved.$
At$the$façade$of$the$Daskyleion$model,$a$redQpainted$vertical$band$above$the$doorwayQ
niche$ must$ have$ reflected$ the$ roof$ of$ the$ prostyle$ porch$ which$ projects$ beyond$ the$ main$
beam$at$the$façade$as$known$from$building$model$found$in$the$sanctuary$of$Hera$Akraea$at$
Perachora$and$other$building$model$found$in$the$Argive$Heraeum.$In$addition,$the$painted$
bands$on$the$doubleQsloped$roof$of$Daskyleion$model$may$have$had$the$purpose$reflecting$
of$ wooden$ rafters.$ The$ slope$ of$ the$ roof$ is$ 53º;$ it$ probably$ was$ made$ of$ thach.$ Modern$
Manyas$Lake$(Daskylitis$Limne/Aphnitis$Limne)$is$still$surrounded$with$reedy$field$that$the$
Gypsies$ still$ have$ been$ picking.$ It$ must$ have$ been$ rather$ frequently$ used$ reeds$ as$ roofing$
material$ at$ Daskyleion$ throughout$ ancient$ times,$ because$ the$ reed$ is$ the$ most$ easily$
acquaried$material$at$Daskyleion.$
In$spite$of$opinions$on$the$use$of$wooden$capitals$which$shaped$as$Ionic$capitals,28$there$
is$no$concrete$evidence$ for$the$transition$from$wooden$to$stone$capitals.$The$most$detailed$
studies$have$been$carried$out$ by$Gruben,29$who$suggested$that$the$thickening$of$the$upper$
portion$of$the$column$arose$as$the$simplest$solution$to$the$problem$of$forming$a$transition$
between$the$rectangular$transverse$beam$and$the$wooden$column$(Fig.$10).30$A$stage$in$this$
development$ has$ been$ represented$ by$ the$ late$ 7th$ century$ B.C.$ votive$ column$ with$ Ionic$
capital$at$Sangri$(Fig.$10e).31$This$capital$displays$flat$surfaces$into$which$the$volute$pattern$is$
simply$incised$like$a$wooden$piece.$The$echinus$is$created$by$an$expansion$of$the$shaft$into$
an$ unarticulated$ torus.$ According$ to$ Gruben,$ other$ characteristics$ of$ this$ votive$ column$
likewise$ suggest$ an$ early$ level$ of$ development$ and$ a$ background$ of$ wood.32$ He$ suggested$
that$the$transition$from$the$rectangular$transverse$beam$to$the$wooden$column$was$carried$
out$ at$ first$ by$ small$ logs$ (Fig.$ 10a).$ This$ practice$ was$ performed$ by$ rectangular$ blocks$ of$
$Gruben$1989:$161Q172,$figs.$1Q2,$pl.$19:1Q4;$Gruben$1996:$65,$fig.$5:5;$Kirchhoff$1988:$137,$251,$pl.$3:1;$
Barletta$2001:$104,$fig.$61.$
24$Dunbabin$1962:$pl.$22,$no.$420.$
25$Lawrence$1996:$62Q63,$fig.$83.$
26$Coldstream$1977:$279Q280,$321,$323,$fig.$102.$$
27$Haspels$1971:$92$ff,$figs.$242,$246,$526.2;$Sivas$1999:$119Q120,$pl.$85.$
28$Dinsmoor$1950:$62.$
29$Gruben$1963:$78Q182;$Gruben$1996:$61Q77.$
30$Gruben$1996:$65,$fig.$5.$
31$Gruben$1989:$161Q172,$figs.$1Q2,$pls.$19:1Q4;$Gruben$1996:$65,$fig.$5:5;$Kirchhoff$1988:$137,$251,$pl.$3:1;$
Barletta$2001:$104,$fig.$61.$
32$Gruben$1989:$161Q172;$Gruben$1996:$62Q65;$Barletta$2001:$133Q134.$
23
135$
wood$(Fig.$10b),$which$is$supported$by$wooden$columns.$They$were$predecessor$of$Ionic$or$
Aeolic$capitals,$and$the$wooden$blocks$were$carpentered$33$as$ProtoQIonic$capitals$(Fig.$10c).$
Gruben$provides$other$comparable$capitals$from$this$same$period$on$the$origin$of$this$
Ionic$ architectural$ element$ in$ wood.$ An$ unfinished$ capital$ from$ Delos,$ which$ preserves$ a$
blocklike$form,$perhaps$preQdating$600$B.C.34$In$addition,$two$examples$from$Delos$dated$to$
the$ end$ of$ the$ 7th$ century$ B.C.,$ and$ an$ Ionic$ capital$ fragment$ with$ simply$ incised$ volute$
lines$dated$to$600$B.C.$from$Didyma.35$A$wooden$origin$has$also$been$assumed$by$modern$
scholars$ for$ the$ distincive$ Ionic$ architrave.$ Its$ fasciae$ are$ seen$ as$ a$ petrification$ of$ small$
wooden$ beams$ that$ were$ superimposed$ for$ greater$ thickness.$ Gruben$ proposed$ that$ the$
votive$ capital$ from$ Sangri$ represents$ a$ wooden$ capital$ which$ is$ the$ transition$ from$ the$
rectangular$transverse$beam$to$the$wooden$column.36$
The$wooden$Ionian$capitals$depicted$with$red$paint$at$the$front$side$of$the$Daskyleion$
temple$ model$ is$ the$ earliest$ known$ ProtoQIonian$ capitals$ (Fig.$ 10d),$ and$ they$ fill$ the$ hiatus$
between$votive$stone$capital$from$Sangri$and$uncarpentered$rectangular$wooden$capitals.$At$
this$ point,$ the$ carpentered$ wooden$ ProtoQIonic$ capitals$ depicted$ on$ the$ Daskyleion$ temple$
model$solve$the$problem$of$forming$a$transition$from$the$rectangular$transverse$beam$to$the$
wooden$column.$
The$Dionysos$Temple$at$Yria$on$Naxos$has$four$phases.37$The$first$phase$of$the$Temple38$
is$a$small$and$rectangular$oikos$built$of$mudQbrick$on$stone$foundations$with$a$single$row$of$
wooden$ columns$ support$ the$ roof$ beams.39$ Gruben$ dates$ the$ first$ phase$ to$ the$ early$ 8th$
century$B.C.,$and$the$second$phase$to$the$second$half$of$the$8th$century$B.C.$He$suggests$that$
the$rectangular$wooden$capitals$could$have$been$used$in$the$both$phases$of$the$cella.$He$also$
argues$ that$ the$ wooden$ Ionic$ capitals$ and$ columns$ supported$ the$ main$ roof$ beam$ in$ the$
third$ phase,$ which$ dates$ to$ first$ quarter$ of$ the$ 7th$ century$ B.C.40$ He$ suggests$ that$ the$
carpentered$ wooden$ Ionic$ capitals$ initially$ might$ have$ been$ used$ in$ the$ first$ quarter$ of$ the$
7th$century$B.C.$in$the$Aegean$Islands.$But$for$the$present,$there$are$no$archaeological$finds$
to$prove$the$use$of$wooden$Ionic$capitals$in$the$Aegean$Islands.$$$$$
Excluding$the$flat$roof,$the$front$side$reconstruction$of$the$third$phase$of$the$Dionysos$
Temple$ on$ Yria41$ is$ comparable$ to$ the$ practice$ of$ the$ front$ side$ of$ the$ Daskyleion$ temple$
model.$It$appears$to$have$had$a$prostyle$porch$of$four$wooden$columns.42$However$it$has$no$
antae$ as$ the$ Daskyleion$ temple$ model,$ which$ reflects$ a$ narrower$ building$ than$ the$ Yria$
temple.$Both$building$have$prostyle$porches$projecting$from$the$façade.$
The$ major$ argument$ for$ the$ middle$ of$ the$ 7th$ century$ B.C.$ date$ for$ the$ temple$ model$
was$based$on$a$shoulder$fragment$of$a$trefoil$mouthed$oinochoe$found$in$the$same$context$
with$ the$ temple$ model.$ The$ oinochoe$ is$ handled$ from$ mouth$ to$ shoulder,$ and$ decorated$
with$ concentric$ circles$ painted$ with$ brown$ glaze$ on$ the$ shoulder$ and$ brown$ dots$ on$ the$
handle.$The$neck$is$meaner$and$concave.$Bakır$dated$tehe$specimen$to$the$middle$of$the$7th$
$Ateşlier$2000:$73;$KoenigsQPhilipp$1996:$140.$
$Barletta$2001:$134.$
35$Gruben$1963:$139Q140,$fig.$31;$Gruben$1996:$63Q64,$fig.$3;$Barletta$2001:$134.$
36$Gruben$1996:$65,$fig.$5:2.$
37$Gruben$1996:$65Q67,$figs.$6Q7.$
38$Gruben$1993:$97Q109;$Gruben$1996:$65Q69;$Lambrinoudakis$1996:$55Q60.$
39$Gruben$1993:$99,$fig.$1;$Gruben$1996:$fig.$6:I;$Gruben$2001:$375.$
40$Gruben$1996:$66Q67,$fig.$6.3.$
41$Lambrinoudakis$1996:$59,$fig.$7.$
42$Lambrinoudakis$1996:$57,$figs.$4Q5.$
33
34
136$
century$ B.C.$ by$ taking$ the$ ornaments$ and$ the$ shape$ of$ the$ vase$ as$ the$ main$ criteria.43$
Moreover,$ the$ 1.2$ m$ width$ stone$ foundations$ found$ on$ level$ of$ 35.40$ m$ at$ F6$ east$ trench44$
were$assumed$by$Bakır$to$have$belonged$to$Cybele$Temple.$Also,$a$neck$fragment$of$a$Late$
Geometric$Corinthian$oinochoe$stratigraphly$found$immediately$under$the$foundations$has$
been$dated$to$the$end$of$the$8th$century$B.C.$by$Bakır.45$She$points$out$that$this$fragment$has$
demonstrated$represents$a$terminus$post$quem$for$the$foundations.46$The$date$of$the$temple$
model$could$be$placed$into$a$period$somewhere$between$the$end$of$the$8th$and$the$middle$
of$the$7th$centuries$B.C.$$
It$ is$ important$ to$ note$ that$ the$ archaeological$ finds$ related$ to$ the$ Phrygian$ art$ from$
Daskyleion$ is$ not$ only$ limited$ to$ the$ temple$ model.$ A$ remarkable$ finding$ is$ that$ an$ oldQ
Phrygian$ inscription$ 47$ found$ on$ the$ marble$ block$ reQused$ as$ threshold$ of$ the$ door$ of$ the$
chamber$ in$ Kösemtuğ$ Tumulus,$ 48$ located$ nearly$ 5$ km$ east$ of$ Daskyleion.$ Gusmani$ dated$
this$ inscription$ to$ 6th$ or$ 5th$ centuries$ B.C.49$ Similar$ to$ the$ view$ of$ Bakır,$ Vassileva$ and$
Brixhe$also$assumed$that$this$oldQPhrygian$inscription$was$a$votive$offering$to$the$temple$of$
Cybele$at$Daskyleion.50$On$the$other$hand,$there$is$pottery$evidence$dating$from$7th$to$4th$
centuries$ B.C.$ Some$ of$ the$ pot$ sherds$ here$ bear$ oldQPhrygian$ and$ Lydian$ graffiti$ at$
Daskyleion.51$ These$ graffiti$ observed$ on$ the$ pot$ sherds$ indicate$ that$ Daskyleion$ also$ had$ a$
Lydian$ and$ Phrygian$ speaking$ population$ up$ to$ the$ fourth$ century$ B.C.$ The$ sherds$ with$
graffiti,$ which$ were$ found$ around$ the$ foundations$ of$ the$ Cybele$ Temple,$ might$ have$ been$
dedicated$to$the$Cybele$Temple.52$The$earliest$pottery,$which$dates$to$the$middle$of$the$7th$
century$ B.C.,$ points$ to$ the$ Phrygian$ presence$ at$ Daskyleion.$ These$ pots$ have$ silky$ creamQ
slipsresembling$ the$ Macedonian$ Pateli$ Wares$ decorated$ with$ polychrome$ lozenges$ and$
geometric$motifs.53$
A$ brief$ survey$ of$ the$ the$ acroteria$ with$ inwardQcurving$ horns$ shows$ that$ the$ closest$
parallels$for$the$acroteria$like$the$ones$seen$on$the$Daskyleion$model$can$also$be$observed$on$
some$ CybeleQrelated$ Phrygian$ Monuments;$ Midas$ Monument$ (Yazılıkaya)& in$ the$ Midas$
City,54$ Arezastis$ Monument,55$ Unfinished$ Monument;56$ Şehinşahkayası$ Monument$ at$
Kastamonu,57$ Midas$ City$ 1$ and$ 2$ Monuments,58$ Döğer$ Arslankaya$ Monument,59$ Kilise$
$Excavation$Inv.$No.$1347$(CUD);$drawing$no.$140;$Bakır$2004:$59,$fig.10.$
$Bakır$2004:$59,$64,$fig.$7.$
45$Bakır$2004:$59,$64,$fig.$8.$
46$Bakır$1995:$273,$fig.$21;$Bakır$2004:$59,$fig.$8.$
47$Bakır$and$Gusmani$1991:$157Q164,$pl.$19.$
48$Ateşlier$1992:$113Q114,$pl.$21.$
49$Bakır$and$Gusmani$1991:$163,$pl.$19;$Bakır$2004:$57,$61,$fig.$1.$
50$Vassileva$1995:$27Q34;$Brixhe$1996:$125Q147.$
51$Bakır$and$Gusmani$1993:$135Q144;$Gusmani$and$Polat$1999:$59Q64;$Bakır$2004:$58.$
52$Bakır$2004:$58.$
53$Bakır$2004:$60,$fig.$15.$
54$Haspels$1971:$73$ff,$figs.$8Q13,$521;$Akurgal$1961:$106Q108,$fig.$67;$Işık$1987:$pl.$36:a;$Berndt$1994Q95:$
41Q43,$fig.$6;$Özkaya$1997:$98;$Sivas$1999:$52Q65,$240,$pl.$5a.$
55$Akurgal$1961:$110,$fig.$70;$Haspels$1971:$79,$figs.$83Q84;$Berndt$1994Q95:$45;$Sivas$1999:$43Q51,$240,$pl.$
5a.$
56$Özkaya$1997:$99;$Sivas$1999:$66Q70,$240,$pl.$5a.$
57$Von$Gall$1966:$65Q66,$taf.$5.$4.$
58$Haspels$1971:$82,$figs.$14Q16,$35;$Işık$1987:$164Q165,$pl.$26b;$Sivas$1999:$132Q135,$245,$pl.$6:c.$
59$Işık$1987:$164Q165,$pl.$27:a;$Sivas$1999:$100Q109,$242,$pl.$5:c.$
43
44
137$
Mevkii$Monument$at$Eskişehir,60$Keskaya$1$$and$Keskaya$2$$niche$Monuments$at$Eskişehir,61$
KümbetQBerberini$ Monument$ at$ Eskişehir,62$ Gökçegüney$ Monument$ at$ Eskişehir,63$ Fındık$
Asar$Kaya$Monument$at$Kütahya,64$and$also$on$the$naiscos$stel$with$Cybele$relief$found$at$
Bahçelievler$at$Ankara.$65$
Sivas$ discusses$ that$ there$ are$ invariable$ basic$ characteristics$ of$ Phrygian$ monuments$
from$the$largest$to$smallest$dimensions:$these$are,$a$gabled$and$doubleQsloped$roof,$close$to$
squaredQshaped$front$side,$side$borders$reflects$antae$and$a$framed$niche$reflects$door.66$On$
the$ Daskyleion$ model,$ we$ can$ not$ see$ antae$ of$ invariable$ basic$ characteristics$ seen$ on$ the$
Phrygian$monuments.$
While$ only$ the$ Unfinished$ Monument,$ Bahseyiş$ Monument,$ and$ Maltaş$ Monument$
have$ eaves$ on$ the$ roofs,67$ $ why$ others$ have$ not?$ The$ eaves$ projects$ horizontally$ from$ the$
outer$ ends$ the$ roofs$ that$ may$ have$ had$ purpose$ of$ preventing$ moisture$ migration,$ rain$ or$
melting$ snow$ seeping$ back$ into$ the$ roof.$ Sivas$ argues$ that$ there$ might$ have$ been$ a$
transitional$period$between$projecting$eaves$and$nonQprojecting$eaves.$This$is$probably$the$
criterion$ that$ could$ be$ used$ to$ date$ the$ monuments.68$ It$ is$ not$ logical$ not$ to$ use$ projecting$
eaves,$ if$ the$ buildings$ reflected$ by$ rock$ monuments$ have$ mudQbrick$ walls$ with$ timber$
reinforcements.$ The$ projecting$ eaves$ are$ necessary$ for$ preventing$ moisture$ migration$ of$
mudQbrick$walls.69$Probably,$the$buildings$reflected$by$Phrygian$rock$monuments$had$lateral$
sima$with$very$long$spouts$jettisoned$water$well$away$from$the$mudQbrick$and$wood$walls,$
like$the$ones$found$at$Düver,$Sardis,$and$Gordion.70$
Among$ the$ Phrygian$ rock$ monuments,$ Keskaya$ 1$ Monument71$ lies$ in$ the$ area$ to$ the$
west$of$Karalan$Village,$17$km$SW$of$Eskişehir,$shares$close$similarities$to$the$façade$of$the$
Daskyleion$model.$The$Monument$has$gabled$and$doubleQsloped$roof$decorated$at$the$peak$
by$hornQlike$acroterion,$the$centre$pole$and$the$side$borders$on$the$roof.$Also,$the$existence$
of$columns$or$pillars$on$the$façade$is$a$unique$feature$for$Phrygian$monuments.72$As$seen$at$
the$front$of$the$Perachora$model$and$Delphinion$at$Dreros,73$twin$slender$columns$or$pillars$
on$ the$ façade$ of$ Keskaya$ 1$ probably$ reflects$ a$ projecting$ prostyle$ porch$ supported$ by$
wooden$ columns$ or$ pillars.$ The$ columns$ or$ pillars$ are$ supported$ by$ vertical$ rectangular$
bases$ protruding$ upwards$ from$ a$ horizontal$ rectangular$ foundation.$ This$ practice,$ for$
wooden$columns$or$pillars,$must$have$had$purpose$of$preventing$moisture$from$ground.$A$
similar$example$of$this$practice$can$be$seen$at$the$prostasis$of$the$third$phase$of$the$Dionysos$
$Sivas$1999:$116Q118,$243,$pl.$6a.$
$Sivas$1999:$119Q121,$243,$pl.$6a.$
62$Sivas$1999:$122Q124,$244,$pl.$6b.$
63$Sivas$1999:$125Q126,$244,$pl.$6b.$
64$Sivas$1999:$151Q153,$247,$pl.$6e.$$
65$Akurgal$1961:$97,$fig.$60;$Işık$1987:$164,$pl.$26a.$
66$Sivas$1999:$182Q183.$
67$Özkaya$1997:$99;$Sivas$1999:$66Q70,$240,$pl.$5:a;$Haspels$1971:$81$ff,$figs.$124Q125,$516,$517:1Q4;$Sivas$
1999:$71Q79;$Haspels$1971,$85$ff,$figs.$157Q158,$519Q520:1Q3.$
68$Sivas$1999:$187.$
69$Goldberg$1983:$306.$
70$Cummer$1970:$31Q32,$Figs.$4Q11;$Buzzi$1999:$26,$Abb.$13;$Ramage$1978:$Fig.$101;$Glendinning$1996:$
Pl.$32Qd;$Glendinning$1996:$105,$Fig.$3;$109,$Fig.$8,$Pl.$31Q32.$
71$Haspels$1971:$92$ff,$figs.$242,$246,$526.2;$Sivas$1999:$119Q120,$pl.$85.$
72$Sivas$1999:$120.$
73$Coldstream$1977:$279Q280,$321,$323,$fig.$102.$$
60
61
138$
Temple$at$Yria$on$Naxos74$dated$to$first$quarter$of$the$seventh$century$B.C.&75$Also$at$Sardis,$
another$similar$practice$of$protruding$upwards$from$a$horizontal$rectangular$foundation$can$
be$ seen$ at$ the$ façade$ of$ an$ archaic$ marble$ model$ of$ a$ Cybele$ shrine$ with$ two$ columns$
supporting$Ionic$capitals$and$architrave$with$two$fasciae.76$
The$closest$parallels$for$the$structure$of$Daskyleion$model$can$be$seen$at$Gordion$and$
Kumca$Boğaz$Kapı$Kaya$Monument$at$Afyon.77$There$are$scratched$buildings$on$the$walls$
of$ Megaron$ 2$ at$ Gordion.78$ They$ certainly$ reflect$ the$ house$ type$ to$ be$ seen$ in$ the$ eight$
century$B.C.$Gordion,$and$in$consequence$they$can$serve$as$models$in$the$reconstruction$of$
the$upper$parts$and$the$roofs$of$the$buildings$uncovered$by$excavations.79$These$must$have$
depicted$ wooden$ and$ mudQbrick$ buildings$ with$ a$ gabled$ and$ doubleQsloped$ roof$ crowned$
by$ an$ akroterion$ with$ inwardQcurving$ horns.$ They$ are$ important$ primary$ sources$ for$ the$
daily$ life$ at$ Gordion.$ Noteworthy$ also$ is$ the$ similarities$ of$ doubleQsloped$ roofs$ between$
Daskyleion$model$and$drawings$on$Megaron$2.$It$must$have$been$used$a$fairly$lightweight$
roofing$material$such$as$reeds$sealed$with$clay$as$found$at$Gordion,80$On$the$other$hand,$the$
Phrygian$relief$façades$reflect$a$greater$use$of$wood$also;$their$doubleQsloped$roofs$probably$
were$made$of$thach,$as$noted$below.$There$is$no$evidence$for$the$use$of$columns$in$antae$of$
the$ megarons$ at$ Gordion$ in$ the$ 7th$ century$ B.C.81$ Kumca$ Boğaz$ Kapı$ Kaya$ Monument$ at$
Afyon$is$a$unique$freestanding$naiskos$hewn$from$a$single$outcrop$of$stone$bedrock.82$The$
freestanding$monument$has$a$gabled$and$doubleQsloped$roof,$close$to$squaredQshaped$front$
side;$ also$ carved$ Cybele$ relief$ in$ the$ framed$ doorwayQniche.$ Probably,$ the$ gabled$ and$
doubleQsloped$roof$must$have$been$decorated$at$the$peak$by$hornQlike$acroteria$at$the$both$
side,$ but$ the$ peak$ is$ broken$ now.$ The$ monument$ displays$ nearly$ a$ threeQdimensional$
construction$of$a$model$of$a$local$Cybele$temple.$
The$Cybele$naiscos$from$Bahçelievler/Ankara,83$which$imitate$a$door$placed$in$the$short$
end$ of$ a$ building$ with$ doubleQsloped$ roof,$ whose$ central$ point$ is$ supported$ by$ a$ vertical$
post.$It$has$an$acroterion$in$the$shape$of$inwardQcurving$horn$above$the$point$of$the$doubleQ
sloped$roof.$The$depiction$of$the$acroterion$in$the$sculptured$reliefs$closely$parallels$actual$
stone$acroteria$found$at$Gordion.84$The$surface$on$either$side$of$the$doorway$is$adorned$with$
an$ interlocking$ meander$ design$ resembling$ to$ the$ designs$ found$ on$ the$ Phrygian$ pottery$
and$ furniture$ dating$ to$ the$ late$ 8th$ century$ B.C.$ The$ whole$ scheme$ of$ the$ door,$ framing$
posts,$center$acroterion$in$the$shape$of$inwardQcurving$horn$at$the$peak$on$the$gabled$and$
doubleQsloped$ roof,$ centre$ pole$ of$ the$ roof,$ and$ geometric$ decoration$ were$ evidently$
designed$to$represent$the$form$and$structure$of$an$actual$building.85$The$closest$parallels$for$
the$scheme$of$the$front$side$of$the$Daskyleion$temple$model$can$be$seen$on$the$Bahçelievler$
$Lambrinoudakis$1996:$57,$figs.$4Q5,$59,$fig.$7.$
$Gruben$1996:$$66Q67,$fig.$6:3.$
76$Hanfmann$1983:$74,$fig.$149;$Schattner$1990:$88Q89,$fig.$43,$pl.$23:4.$
77$Sivas$1999:$136Q137,$pls.$99Q101;$Berndt$1994Q95:$49.$
78$Young$1969:$272;$Young$1978:$12,$fig.$1;$Prayon$1987:$171,$173,$fig.$28a;$Özkaya$1997:$98;$Roller$
1999b:$148.$
79$Young$1969:$272.$
80$Roller$1999b:$148.$
81$DeVries$1980:$43,$fig.$1;$DeVries$1988:$53,$fig.$2.$
82$Sivas$1999:$136Q137,$pls.$99Q101;$Berndt$1994Q95:$49.$
83$Akurgal$1961:$97,$fig.$60;$Işık$1987:$164,$pl.$26:a.$
84$Roller$1999a:$73.$
85$Roller$1999a:$73.$
74
75
139$
naiscos,$Midas$City$1,$and$2$Monuments$ 86$and$Şehinşahkayası$Monument$at$Kastamonu.$ 87$
The$ Cybele$ naiskos$ from$ Etlik/Ankara$ which$ dates$ to$ the$ first$ half$ of$ the$ 7th$ century$ B.C.$
preserves$ the$ left$ half$ of$ the$ architectural$ façade$ of$ a$ similar$ building.88$ It$ has$ similar$
practices$of$the$acroterion$in$the$shape$of$inwardQcurving$horn$at$the$peak$on$the$gabled$and$
doubleQsloped$roof$and$the$centre$pole$of$the$roof.$In$addition,$there$are$two$similar$practices$
of$the$akroterion$in$the$shape$of$inwardQcurving$horn$at$Pınara$in$Lycia.$Interestingly,$two$
rockQcut$tombs$in$the$necropolis$of$Pınara$have$similar$acroteria.$
A$ model$ of$ a$ house$ or$ a$ temple,$ of$ terracotta,$ used$ as$ an$ ash$ urn$ among$ the$ burial$
equipments$from$a$tomb$of$“Etruscan$Early$Iron$Age”$at$Sala$Consilina$on$Italia,$probably$
inspired$by$the$earliest$temples$or$houses.89$It$is$rectangular$in$plan,$with$a$window$on$the$
long$side$to$the$left$of$the$door,$and$its$outer$walls$decorated$in$geometric$motives.$It$has$a$
doubleQsloped$ roof$ adorned$ at$ the$ peak$ by$ acroteria$ with$ inwardQcurving$ volutes.$ A$
building$ model$ used$ as$ an$ ash$ urn$ from$ Rome,90$ which$ has$ the$ projecting$ tops$ of$ the$ logs$
which$cross$each$other$at$the$ridge;$it$reflects$the$rows$of$crossing$rafters.$An$other$building$
model$ from$ 7th$ century$ B.C.,$ used$ as$ an$ ash$ urn,$ now$ in$ Rome$ di$ Museo$ di$ Villa$ Giulia,91$$
has$the$projecting$tops$of$the$logs$which$cross$each$other$at$the$ridge;$it$reflects$the$rows$of$
crossing$ rafters.$ A$ model$ of$ a$ house$ dated$ to$ 7th$ century$ B.C.,$ used$ as$ ash$ urn$ from$ an$
Etruscan$tomb$in$the$cemetery$of$Monte$Abatone$at$Caere;92$it$has$doubleQsloped$roof$with$
decorative$ crossing$ rafters$ shaped$ as$ akroteria$ in$ the$ shape$ of$ inwardQcurving$ horns.$ Also,$
an$ “Early$ Iron$ Age”$ model$ house$ urn$ from$ Tarquinia$ (Selciatello)$ has$ doubleQsloped$ roof$
which$ slightly$ curved.$ Its$ roof$ adorned$ with$ ridgeQlogs$ to$ weigh$ down$ the$ thatched$ roof.93$
An$Etruscan$terracotta$house$model$used$as$ash$urn$dated$to$9th$century$B.C.$from$Vulci,$it$
has$ doubleQsloped$ roof$ with$ decorative$ crossing$ rafters$ shaped$ as$ acroteria.94$ Another$
Etruscan$building$model$of$bronze$used$as$ash$urn$dated$to$middle$of$the$8th$century$B.C.$
from$ Vulci,$ which$ has$ doubleQsloped$ roof$ with$ decorative$ crossing$ rafters$ shaped$ as$
acroteria$in$the$shape$of$inwardQcurving$horns.95$
The$“Early$Iron$Age”$village$on$the$Palatine$in$Rome$has$been$found.96$The$huts$which$
have$ hipped$ roofs$ of$ thatch$ were$ rectangular$ with$ rounded$ corners.$ There$ were$ six$ large$
postQholes$ along$ the$ long$ sides$ for$ the$ supporting$ of$ the$ roof.$ The$ walls$ of$ them$ were$ of$
wattle$daubed$with$clay$and$some$of$huts$have$prostyle$porch$supported$by$two$posts.97$The$
practice$of$decorative$crossing$rafters$or$side$borders$on$the$roof$can$be$seen$also$on$the$roof$
of$a$Phrygian$monument$soQcalled$the$Küçük$Kapı$Kaya$Monument$at$Afyon.98$The$crossing$
rafters$or$borders$which$created$akroterion,$was$not$shaped$as$inwardQcurving$horns.$
$Haspels$1971:$82,$figs.$14Q16,$35;$Işık$1987:$164Q165,$pl.$26b;$Sivas$1999:$132Q135,$245,$pl.$6c.$
$Von$Gall$1966:$65Q66,$taf.$5.$4.$
88$Naumann$1983:$65$ff,$pl.$5:4;$Işık$1991:$85.$
89$Van$Buren$1960:$360,$fig.$4,$pl.$103;$Drerup$1962:$2;$1969:$69,$pl.$5:a;$Boëthius$1978:$23,$fig.$14;$BüsingQ
Kolbe$1978:$79,$no.$73.$
90$Drerup$1969:$pl.$5:a.$
91$Boëthius$1978:$26,$fig.$18.$
92$Boëthius$1978:$36,$fig.$21.$
93$Drerup$1962:$5,$pl.$2;$Boëthius$1978:$26,$fig.$16.$
94$Sprenger$and$Bartoloni$1990:$79,$pl.$1.$
95$Sprenger$and$Bartoloni$1990:$80,$pl.$6.$
96$Boëthius$1978:$23,$figs.$10Q11.$
97$Boëthius$1978:$23,$fig.$10.$
98$Sivas$1999:$145Q148,$pls.$107Q109.$
86
87
140$
A$free$standing$naiscos$carved$in$the$living$rock$with$a$enthroned$Cybele$in$the$porch,$
lies$on$the$Daskalopetra,$soQcalled$‘Homer’s$Seat’,$at$Paşa$Veysi,$some$6$km$north$of$Chios$
town,99$ The$ upper$ part$ of$ the$ monument$ has$ completely$ disappeared$ but$ the$ animals$
apparently$felines,$carved$in$low$relief$on$its$sides$can$still$just$be$made$out.100$The$antai$of$
the$naiskos’$porch$have$lion’s$paws$as$bases,$and$paws$appear$also$at$the$rear$corners$of$the$
building.$ A$ similar$ practice$ of$ lion’s$ paws$ used$ as$ bases$ can$ be$ seen$ in$ the$ porch$ of$ the$
Cybele$Temple$at$Gerga$Kome$in$Caria.$It$has$also$Cybele$statue$in$the$cella.$There$are$other$
piractices$ of$ lion’s$ paws$ as$ bases$ in$ Emporio$ and$ Erythrae.101$ The$ rockQcut$ niches$ on$ rocky$
outcrops,$ with$ Cybele$ carved$ in$ low$ relief$ in$ the$ naiskos,$ lie$ on$ the$ area$ of$ theatre$ hill$ at$
Phocaea.102$Some$of$rockQcut$niches$reflect$naiskoi$with$doubleQsloped$roof.$Additionaly,$the$
rockQcut$ niches$ beneath$ the$ Temple$ of$ Athena$ facing$ the$ harbor$ of$ Phocaea$ have$ been$
interpreted$as$a$Cybele$sanctuary.103$Pottery$finds$from$the$sea$just$below$the$wall$of$rock$go$
back$to$Protogeometric$era.$Also,$rockQcut$niches$and$circular$bowlQlike$cuttings$relating$to$
cult$of$Cybele$were$found$at$Bakkheion$Island$(modern$İncir$Adası).104$In$particular,$a$niche$
with$Cybele$relief$is$remarkable.105$Another$sanctuary$of$Kybele$near$Phocaea$was$found$at$
the$ Orak$ Island.106$ They$ were$ all$ open$ air$ sanctuaries$ and$ the$ Phocaeans$ worshipped$ the$
goddess$ in$ front$ of$ these$ monuments.$ It$ is$ notable$ that$ Cybele$ was$ also$ worshipped$ on$
Panayır$ mound$ at$ Ephesus.$ There$ is$ a$ relief$ of$ seated$ goddess$ in$ naiskos$ in$ the$ one$ of$ the$
rockQcut$ niches$ in$ the$ Sanctuary$ of$ the$ Mother$ Goddess.$ In$ addition$ to$ rockQcut$ niches$
relating$ to$ cult$ of$ Cybele,$ it$ should$ be$ noted$ that$ there$ are$ similar$ examples$ at$ Samos,$
Pergamon,$Kapıkaya,$Telmessus,$and$Termessus.107$
There$are$similar$building$models$among$the$votive$findings$of$Heraeum$on$Samos.$An$
oikos$model$dating$to$640Q630$B.C.108$on$the$basis$of$associated$pottery$evidence$has$doubleQ
sloped$ roof.$ Its$ doorwayQniche$ was$ framed$ with$ a$ moulding$ similar$ to$ Daskyleion$ model.$
The$ backside$ of$ the$ roof$ is$ slightly$ inclined$ to$ inward$ like$ Daskyleion$ model.$ Another$
example$ of$ oikos$ dated$ to$ the$ end$ of$ the$ 8th$ century$ B.C.$ has$ some$ similarities$ of$ doubleQ
sloped$roof,$doorwayQniche$framed$with$a$moulding$and$the$same$inclination$of$the$roof$of$
Daskyleion$ model.109$ On$ the$ other$ hand,$ the$ oikos$ model$ votives$ with$ framed$ doorwayQ
niche$offered$to$Heraeum$increase$generally$in$the$8th$and$7th$centuries$B.C.&110$
As$ is$ mentioned$ above,$ a$ votive$ offering$ found$ at$ Sardis$ in$ 1963,$ an$ archaic$ marble$
model$ of$ a$ Cybele$ shrine$ with$ two$ columns$ supporting$ Ionic$ capitals$ and$ architrave$ with$
$Boardman$1959:$195Q196,$fig.$6,$pl.$34.$
$Boardman$1959:$196,$pl.$34.$
101$Boardman$1959:$193Q194,$pls.$33:$aQe;$Keil$1912:$66Q67,$figs.$52Q53.$
102$Özyiğit$2000:$35Q36,$43Q44,$figs.$6Q7;$also$see$Naumann$1983:$153Q155.$
103$Özyiğit$1998:$769.$
104$Özyiğit$2000:$34Q35,$43,$fig.$5.$
105$Özyiğit$1998:$765Q769,$789,$fig.$13.$
106$Özyiğit$1998:$766Q768,$figs.$14Q17.$
107$Işık$1999:$58,$figs.$4Q7.$
108$Schattner$1990:$46,$cat.$14,$fig.$15,$pls.$7:1Q2.$
109$Schattner$1990:$76Q78,$cat.$37,$fig.$36.$pls.$20:2Q3.$
110$Schattner$1990:$43,$cat.$12,$fig.$13,$pls.$6:1Q2$(8th$century$B.C.)$44Q45,$cat.$13,$fig.$14,$pls.$6:3Q4$(8th$
century$B.C.)$$46,$cat.$14,$fig.$15,$pls.$7:1Q2$(640Q630$B.C.)$47,$cat.$15,$fig.$16,$pl.$7:3$(640Q630$B.C.)$53Q54,$
cat.$21,$fig.$20,$pls.$10:3Q4,$11:1$(end$of$the$7th$century$B.C.)$66,$cat.$28,$fig.$28,$pls.$17:$1Q2$(7thQ6th$
centuries$B.C.);$BüsingQKolbe$1978:$79Q81,$figs.$3cQf$(8thQ7th$centuries$B.C.).$
99
100
141$
two$ fasciae.111$ At$ the$ façade$ of$ the$ model,$ there$ are$ two$ postaments$ which$ protruding$
upwards$ from$ a$ horizontal$ rectangular$ foundation.$ The$ Ionic$ columns$ are$ supported$ by$
postaments.$G.$M.$A.$Hanfmann$dates$it$to$the$570$B.C.,$and$T.$G.$Schattner$to$550Q525$B.C.$
In$spite$of$any$finds$was$associated$with$Phrygian$culture$that$were$uncovered$in$the$west$of$
Kütahya$and$Eskişehir$region$in$Asia$Minor,$the$Phrygian$finds$of$Daskyleion$documented$
the$ truth$ of$ the$ informations$ of$ ancient$ writers$ concerning$ the$ Phrygians$ once$ lived$ in$ this$
region.112$ Homer$ mentions$ the$ Phrygians$ who$ came$ from$ Askania$ (The$ region$ of$ modern$
İznik$ Lake)$ under$ the$ leadership$ of$ Phorcys$ and$ Askanios.113$ Homer$ also$ mentions$ the$
Phrygians$ living$ near$ the$ River$ Sangarios.114$ There$ are$ seven$ references$ to$ Phrygia$ and$ the$
Phrygians$ and$ five$ references$ to$ the$ Mysians$ in$ the$ Iliad.115$ He$ mentions$ together$ the$
Phrygians$and$the$Mysians.116$Strabo$also$cited$Xanthos$the$Lydian$that$the$Mysians$were$a$
mixed$ LydoQPhrygian$ people.117$ Other$ ancient$ written$ sources$ mention$ that$ the$ Phrygians$
lived$on$the$southern$coast$of$the$Sea$of$Marmara,$to$the$west$of$Rhyndakos$River$(modern$
Kocaçay).118$ Nevertheless,$ the$ mention$ of$ the$ southern$ coast$ of$ the$ Sea$ of$ Marmara$ as$
Hellespontine$ Phrygia,119$ Phrygia$ Epiktetos$ 120$ and$ Phrygia$ Minor$ 121$ in$ the$ work$ of$ Strabo$
indicates$that$this$region$was$could$have$been$a$Phrygian$territory.$Phrygia$Minor$was$first$
mentioned$by$Xenophon$in$his$Kyropaidia.122$
Strabo$ cited$ Homer$ that:$ “below$ Zeleia$ near$ the$ sea$ and$ on$ this$ side$ of$ the$ Aisepos$
(modern$ Gönen$ Çayı)$ are$ the$ plain$ of$ Adrasteia,$ Mt.$ Tereia,$ and$ Pitya$ (that$ is,$ speaking$
generally,$the$present$Cyzicus$near$Priapos),$which$the$poet$names$next$after$Zeleia$and$then$
he$returns$to$the$parts$towards$the$east$and$those$on$the$far$side$of$the$Aisepos,$by$which$he$
indicates$that$he$regards$the$country$as$far$as$the$Aesepos$as$the$northerly$and$easterly$limit$
of$the$Troad.$Now$ancient$tradition$suggests$some$such$position$of$the$tribes$as$this,$but$the$
present$ differences$ are$ the$ result$ of$ numerous$ changes,$ since$ different$ rulers$ have$ been$ in$
control$ at$ different$ times,$ and$ have$ confounded$ together$ some$ tribes$ and$ sundered$ others.$
For$both$the$Phrygians$and$the$Mysians$had$the$mastery$after$the$fall$of$Troy;$and$then$later$
the$ Lydians;$ and$ after$ them$ the$ Aiolians$ and$ the$ Ionians$ and$ then$ the$ Persians$ and$ the$
Macedonians;$ and$ lastly$ the$ Romans”.123$ Strabo$ also$ cited$ Skylax$ the$ Caryandian$ that:$
“Bithynia$ was$ a$ settlement$ of$ the$ Mysians$ will$ first$ be$ testified$ by$ Scylax$ the$ Caryandian,$
who$ says$ that$ Phrygians$ and$ Mysians$ lived$ round$ the$ Ascanian$ Lake;$ and$ next$ by$ the$
Dionysius$who$wrote$on$wThe$Foundingsw$of$cities,$who$says$that$the$strait$at$Chalkedon$and$
$Hanfmann$1983:$74,$fig.$149;$Schattner$1990:$88Q89,$fig.$43.$pl.$23:4.$
$Bakır$2004:$55.$
113$Homer,$Iliad,$2.862Q863.$
114$Homer,$Iliad,$3.184Q187.$
115$Carrington$1977:$118.$
116$Homer,$Iliad,$2.858Q859.$
117$Strabo,$Geographia,$12.8.3.$
118$Vassileva$1995:$27$
119$Strabo,$Geographia,12.4.1,3.$
120$Strabo,$Geographia,12.4.1,3.$
121$Strabo,$Geographia,12.4.3.$
122$Xenophon,$Kyropaidia.$7.4.8Q10;$In$addition,$Kyros$the$Great$sent$to$campaign$his$commander$
Hystaspas$to$“the$Phrygia$on$the$coast$of$Hellespontus,”$Xenophon$also$relates$that:$Kyros$the$
Great$appointed$Pharnukhos$to$“Phrygia$on$the$coast$of$Aiolis$and$Hellespontos.”$See,$
Xenonophon,$Kyropaidia,$8.6.7.$
123$Strabo,$Geographia,12.4.6.$
111
112
142$
Byzantium,$ now$ called$ the$ Thracian$ Bosphorus,$ was$ in$ earlier$ times$ called$ the$ Mysian$
Bosphoros.$ And$ this$ might$ also$ be$ set$ down$ as$ an$ evidence$ for$ that$ the$ Mysians$ were$
Thracians”.$ 124$In$another$important$passage,$Strabo$relates$that:$“According$to$Homer$then,$
the$Troad$begins$after$the$city$of$the$Cyziceni$and$the$Aesepos$River.$And$he$so$speaks$of$it:$
And$those$who$dwelt$in$Zeleia$beneath$the$nethermost$foot$of$Ida,$Aphneii,$who$drink$the$
dark$water$of$the$Aisepos,$Trojans;$these$in$turn$were$commanded$by$Pandaros$the$glorious$
son$of$Lykaon.$And$they$are$thought$to$have$been$called$“Aphneii”$after$Lake$“Aphnitis”,$
for$ Lake$ Daskylitis$ is$ also$ called$ by$ that$ name”.125$ Homer$ mentions$ that:$ “Aphneioi$ which$
dwelt$in$Zeleia$beneath$the$nethermost$foot$of$Ida,$men$of$wealth,$who$drink$the$dark$water$
of$Aesepos”.126$$$
Bakır$ suggested$ that$ according$ to$ Strabo,$ Lake$ Daskylitis$ have$ been$ called$ after$
Daskyleion.127$In$that$case,$the$old$name$of$Daskyleion$must$had$been$Aphneion,$a$Phrygian$
settlement$ named$ after$ the$ Lake$ Aphnitis.128$ As$ has$ been$ pointed$ out$ by$ Bakır,$ this$ idea$
seems$to$be$very$plausable.$Now,$in$this$point,$fundamental$question$is$that$who$were$the$
Aphneioi$mentioned$by$Homer?129$I$suggest$that$they$could$have$been$a$Phrygian$tribe$who$
were$ the$ allies$ of$ the$ Trojans$ during$ the$ war.$ They$ settled$ around$ Lake$ Aphnitis$ (Lake$
DaskylitisQmodern$Manyas$Lake).$On$the$other$hand,$the$first$part$of$the$name$of$Aphnitis$
has$ correspondence$ in$ Thracian$ onomastics;130$ furthermore,$ etymology$ of$ Rhyndakos$
(modern$ Kocaçay)$ which$ pours$ out$ Lake$ Daskylitis$ is$ compared$ with$ Rhondaioi$ ethnically$
Thracian.131$Strabo$also$noted$that:$“Such,$then,$is$Mt.$Olympos;$and$towards$the$north$it$is$
inhabited$all$round$by$the$Bithynians$and$Mygdonians$and$Doliones,$whereas$the$rest$of$it$is$
occupied$by$Mysians$and$Epicteti.$Now$the$peoples$round$Cyzicus,$from$the$Aesepos$River$
to$the$Rhyndakos$River$and$Lake$Daskylitis,$are$for$the$most$part$called$Doliones,$whereas$
the$ peoples$ who$ live$ next$ after$ these$ as$ far$ as$ the$ country$ of$ the$ Myrleians$ are$ called$
Mygdonians.$Above$Lake$Daskylitis$lie$two$other$lakes,$large$ones,$I$mean$Lake$Apolloniatis$
and$ Lake$ Miletopolitis.$ Near$ Lake$ Daskylitis$ is$ the$ city$ Daskyleion,$ and$ near$ Lake$
Miletopolitis$Miletopolis,$and$near$the$third$lake$“Apollonia$on$Rhyndakos”,$as$it$is$called.$
But$ at$ the$ present$ time$ most$ of$ these$ places$ belong$ to$ the$ Cyziceni”.132$ Another$ passage$ of$
Strabo$is$noted$that:$“the$Aeolians,$for$their$colonies$were$scattered$throughout$the$whole$of$
the$ country$ from$ Cyzicus$ to$ the$ Kaikos$ River,$ and$ they$ went$ on$ still$ farther$ to$ occupy$ the$
country$between$the$Kaikos$and$Hermos$Rivers.$In$fact,$the$Aeolian$colonization,$they$say,$
preceded$the$Ionian$colonization$by$four$generations,$but$suffered$delays$and$took$a$longer$
time;$for$Orestes,$they$say,$was$the$first$leader$of$the$expedition,$but$he$died$in$Arcadia,$and$
his$son$Penthilus$succeeded$him$and$advanced$as$far$as$Thrace$sixty$years$after$the$Trojan$
War,$about$the$time$of$the$return$of$the$Heracleidae$to$the$Peloponnesus;$and$then$Archelaus$
the$ son$ of$ Penthilus$ led$ the$ Aeolian$ expedition$ across$ to$ the$ present$ Cyzicus$ near$
Daskyleion;$and$Gras,$the$youngest$son$of$Arkhelaos,$advanced$to$the$Granicus$River,$and,$
$Strabo,$Geographia,12.4.8.$
$Strabo,$Geographia,13.1.9.$
126$Homer,$Iliad,$2.824Q825.$
127$Strabo,$Geographia,13.1.9.$
128$Bakır$1990Q91:$61.$Also$see,$Vassileva$1995:$31.$
129$Homer,$Iliad,$2.824Q825.$
130$Tischler$1977:$30;$Vassileva$1998:$15.$
131$Tischler$1977:$127Q128;$Vassileva$1998:$15.$
132$Vassileva$1995:$31;$Vassileva$1998:$15.$See,$Strabo,$Geographia,$12.$8.$10;$Apollonios$Rhodios,$$$$
$$$$$Argonautika,$1,$952Q1022;$Plinius,$Historia%Naturalis,$5.40.$
124
125
143$
being$better$equipped,$led$the$greater$part$of$his$army$across$to$Lesbos$and$occupied$it”.133$T.$
Bakır$pointed$out$to$have$been$found$Buckel$and$Barbarian$ceramics$dated$to$the$end$of$the$
second$ millennium$ B.C.$ around$ the$ Daskyleion$ region,$ and$ also$ she$ emphasized$ that$ the$
Aeolian$pottery$found$at$Daskyleion$is$an$indication$of$the$Aeolian$newcomers.134$
It$ has$ also$ been$ accepted$ that$ Daskyleion$ was$ called$ after$ Daskylos,135$ the$ father$ of$
Gyges.136$ The$ passages$ in$ the$ work$ of$ Nicolaus$ of$ Damascus$ may$ be$ traced$ back$ to$ an$
account$by$Xanthos$the$Lydian,$which$appears$to$be$earlier$than$Herodotus;$Ardys$I$in$his$
old$age$allowed$all$power$to$fall$into$the$hand$of$his$favorite$Daskylos$(I),$son$of$Gyges$(I).$
Fearing$that$Daskylos$(I)$might$seize$the$throne$at$the$king’s$death,$Ardys’$son$[S]adyattes$
(=Kandaules)$ killed$ Daskylos$ (I).$ The$ son$ of$ Daskylos$ (I),$ also$ called$ Daskylos$ (II),$ fled$ to$
Phrygia.$ The$ murderer$ of$ Daskylos$ (I)$ did$ not$ become$ king;$ the$ next$ king$ was$ Meles$ who,$
however,$went$into$exile$in$order$to$expiate$Daskylos’$murder.$There$fallowed$the$reign$of$
Myrsos$ and$ then$ [S]adyattes$ (=Kandaules).137$ At$ this$ time,$ Gyges,$ son$ of$ the$ second$
Daskylos,$returned$to$Lydia$where$he$was$adopted$by$an$Ardys$who$introduced$him$to$the$
king.$King$[S]adyattes$(=Kandaules)$made$him$one$of$his$bodyguards,$but$Lixos,$member$of$
the$ family$ of$ the$ Tylonidai,$ intrigued$ against$ Gyges’$ power;$ the$ [S]adyattes$ (=Kandaules)$
who$had$killed$Daskylos$(I)$also$belonged$to$the$family$of$Tylonidai.$Gyges$fell$in$love$with$
Queen$Toudo$of$Mysia,$and$he$killed$the$King.138$Also,$Plato$relates$that:$“When$Gyges$came$
to$Sardis$he$committed$adultery$with$the$king’s$wife,$and$after$this$they$applied$themselves$
toward$ killing$ the$ king$ and$ seizing$ his$ kingdom”.139$ According$ to$ Bakır,$ Gyges$ must$ have$
been$ born$ at$ Daskyleion.140$ On$ the$ other$ hand,$ the$ name$ of$ Daskylos$ is$ mentioned$ as$ the$
King$of$Mysia/Mariandynia.141$Vassileva$reminded$that$the$name$of$Daskylos$involved$in$the$
Bebrykian$legend$ 142$in$their$legendary$fight$with$the$Mysian/Mariandynian143$king$Lykos.144$
She$points$out$Bebrykes,$whose$ethnonym$was$probably$formed$by$a$redublication$of$that$of$
the$Brygians,$were$also$placed$along$the$lower$Sangarios$River.145$M.Vassileva$also$proposed$
that$the$Hittite$toponym$Taškurija,$derived$from$Hattic$Taškuili146$may$have$belonged$to$the$
region.147$ $ The$ cult$ of$ Cybele$ in$ Hellespontine$ Phrygia$ is$ best$ documented$ in$ Cyzicus;$ it$ is$
remarkable$that$Daskyleion$is$located$in$the$cultural$sphere$of$Cyzicus$ 148$which$is$the$one$of$
the$centers$of$the$cult$of$Great$Mother$Goddess.149$An$oldQPhrygian$inscription$of$marble$ 150$
$Strabo,$Geographia,$13.1.3.$
$Bakır$2004:$56.$
135$Herodot,$Historia,$1.8;$Pausania,$Hellados%Periegesis,$4.$21.$5.$
136$Zgusta$1984:$155$(S$246Q2);$Bakır$1997:$230;$Bakır$2004:$56;$Beekes$2003:$17.$
137$Cohen$2004:$56.$
138$Nic.$Dam.$FGrHist$360$F$49,$63.$
139$Plato,$Republika$II.$359dQ360b$
140$Bakır$2004:$56.$
141$Beekes$2003:$17.$
142$Vassileva$1995:$31.$See.$Apollonios$Rhodios,$Argonautika,$2.724,752.$
143$Strabo$14.5.23.$
144$Pliny$the$Elder,$relates$that$the$region$of$Rhyndakos$was$once$soQcalled$Lykos,$see.$Plinius,$Historia%%
%%%%Naturalis$5.40.$$$
145$Vassileva$1995:$31.$
146$Laroche$1952:$73;$Zgusta$1984:$156.$
147$Vassileva$1995:$32.$
148$Vassileva$1998:$15.$
149$Herodot,$Historia,$4.76.$
150$Bakır$and$Gusmani$1991:$157Q164,$pl.$19.$
133
134
144$
had$been$hewn$for$reQusing$as$a$threshold$of$the$door$of$the$chamber$in$Kösemtuğ$Tumulus$
$lies$in$the$area$to$the$5$km$east$of$Daskyleion.$M.$Vassileva$proposed$that$“stalake”$in$the$
first$line$of$the$text$may$consider$“starna”$which$would$be$the$Phrygian$word$for$“stela”,152$
also$“..ekm[…]eske”$and$“ekmatin”$in$the$third$line$could$be$related$to$“tekmor”$(boundary,$
end).153$ She$ also$ considered$ “Yos$ tumoy”$ in$ the$ third$ line$ of$ the$ text$ relating$ to$ the$ cult$ of$
Great$Mother$Goddess.154$
The$architecture$of$the$temple$model$from$Daskyleion$is$of$importance$for$the$history$of$
Ionian,$ Aeolian$ (?),$ and$ Phrygian$ architecture$ for$ several$ reasons:$ In$ a$ certain$ sense$ the$
temple$ model$ may$ point$ to$ the$ use$ of$ the$ wooden$ ProtoQIonic$ capitals.$ This$ is$ important$
because$ no$ traces$ of$ other$ wooden$ ProtoQIonic$ capital$ dated$ to$ the$ middle$ of$ the$ 7$ century$
B.C.$have$previously$been$found.$Excluding$the$votive$capital$from$Sangri,$stone$or$marble$
Ionic$capitals$dated$to$end$of$the$7th$or$early$6th$century$B.C.$are$rare.$The$Cybele$temple,$
which$ is$ reflecfted$ by$ this$ model,$ is$ a$ composite$ building$ influenced$ by$ Phrygian,$ Ionian,$
perhaps$ Aeolian$ architectural$ designs.$ The$ model$ gives$ an$ answer$ to$ the$ much$ discussed$
problem$of$the$transformation$of$the$Ionian$capitals$from$wooden$to$stone$and$the$wooden$
origin$for$the$components$of$the$Ionic$order.$The$transformation$of$the$rectangular$wooden$
capitals$ to$ carpentered$ ProtoQIonic$ capital$ seems$ to$ progress$ in$ northQwest$ Anatolia$ rather$
than$in$the$Aegean$Islands$as$has$previously$been$interpreted.$The$cult$of$the$temple$model$
is$ identified$ through$ the$ acroteria$ in$ the$ shape$ of$ inwardQcurving$ horns$ known$ from$ the$
Phrygian$rock$monuments$and$niches,$and$the$Phrygian$inscriptions$found$at$Daskyleion.$In$
addition,$it$is$important$to$take$into$consideration$future$possible$finds$from$Daskyleion.$$
There$is$a$wide$range$of$theories$on$the$function$of$the$Phrygian$rock$monuments$and$
their$dates.$The$temple$model$strengthens$the$idea$that$the$Phrygian$rock$monuments$with$
doubleQsloped$ roofs$ decorated$ at$ the$ peak$ by$ hornQlike$ acroteria$ were$ embroidered$ as$ the$
frontal$side$of$a$temple$on$the$rock$surface$in$order$to$be$devoted$to$Cybele.$Bakır$dated$the$
temple$ model$ from$ Daskyleion$ to$ the$ middle$ of$ the$ 7th$ century$ B.C.$ on$ the$ basis$ of$ a$
fragment$ of$ oinochoe$ found$ in$ the$ same$ context$ with$ the$ model.155$ There$ is$ additional$
evidence$to$confirm$the$date$of$the$middle$of$the$7th$century$B.C.$In$my$opinion,$because$of$
the$illustrated$remarkable$architectural$members$on$the$façade$and$the$acroteria$in$the$shape$
of$ inwardQcurving$ horns$ indicate$ that$ the$ temple$ model$ may$ have$ been$ made$ as$ a$ copy$
model$ after$ a$ Cybele$ Temple$ located$ on$ Hisartepe/Daskyleion.$ The$ temple$ model$ might$
have$ been$ a$ votive$ offering$ to$ the$ Cybele$ Temple$ at$ Daskyleion.$ It$ appears$ that$ Ionian$ or$
Aeolian$ influences$ on$ Phrygian$ temple$ was$ sporadic$ in$ relation$ to$ the$ cultural$ pattern$
established$in$the$Hellespontine$Phrygia.$Perhaps,$the$future$researches$may$show$that$the$
cosmopolite$ population$ who$ lived$ in$ the$ Hellespontine$ Phrygia$ affected$ more$ deeply$ each$
other.$
$
&
&
&
151
$Ateşlier$1992.$
$Vassileva$1995:$28Q30.$
153$Vassileva$1995:$29.$
154$Vassileva$1995:$29.$
155$Bakır$1995:$273;$Bakır$1997:$233;$Bakır$2004:$$59.$
151
152
145$
&
Ö ze t
Hocam$Prof.$Dr.$Tomris$Bakır$başkanlığında$1988$yılından$itibaren$Daskyleion’da$yürütülen$
ikinci$ dönem$ kazılarında,$ 1993$ yılında$ ortaya$ çıkarılan,$ kireçtaşından$ işlenerek$ yapılmış,$
Phryg$ ve$ Ion/Aiol$ mimarlık$ izleri$ taşıyan$ bir$ tapınak$ modeli,$ bölgeye$ antik$ yazarlar$
tarafından$ “Hellespontos$ Phrygiası”$ isminin$ verilmesinin$ haklılığını$ pekiştirmektedir.$ Prof.$
Dr.$ Tomris$ Bakır’ın,$ tapınak$ modeli$ ile$ birlikte$ bulunan,$ omuzu$ konsantrik$ daire$ bezemeli$
bir$ oinokhoe$ yardımı$ ile$ modeli$ M.Ö.$ 7.$ yüzyılın$ ortalarına,$ ya$ da$ hemen$ öncesine$
tarihlemesi,$ mimari$ açıdan$ yapılan$ karşılaştırmalar$ ile$ de$ uyuşmaktadır.$ Modelin$
cephesinde$kırmızı$boya$ile$boyanmış$olan$iki$adet$sütun$ve$üzerlerindeki$kavisli$başlıklar,$
bu$sütunların$Ion$ya$da$Aeol$başlıkları$taşıdığını$göstermektedir.$Sanatçının$hatalı$boyaması$
sonucu,$soldaki$başlık$muhtemelen$bir$sundurmayı$taşıyor$iken,$sağdaki$başlık$çatıdan$aşağı$
sarkan$ saçaklığı$ taşımaktadır.$ Eğer$ soldaki$ çizimin$ doğruluğunu$ kabul$ edecek$ olursak,$
yapının$önünde$yer$alan$sundurmayı$taşır$durumdaki$iki$sütundan$söz$etmek$gerekir;$ancak$
eğer$sanatçının$sağdaki$çiziminin$doğru$olduğunu$kabul$edecek$olursak,$boya$ile$anlatılmak$
istenen$yapının$saçaklıklarını$taşıyan$ve$etrafını$çeviren$birbiri$arkasına$dizilmiş$sütunlardan$
söz$etmek$gerekirki,$bu$durumda$yapının$peripteral$olması$muhtemeldir.$Boya$detaylarında$
antelere$ işaret$ edebilecek$ hiçbir$ kanıt$ bulunmamaktadır:$ Düşüncemize$ göre,$ cepheye$
boyanmış$ sütunlar$ anteler$ arasında$ yer$ almıyor,$ bağımsız$ durumda,$ yapının$ önündeki$ bir$
sundurmayı$ taşıyor$ olmalıydılar.$ Gerek$ Perakhora$ ve$ Argos$ modellerinde,$ Naksos$ Yria$
tapınağında$ ve$ Eskişehir$ sınırlarındaki$ Keskaya$ 1$ Frig$ kaya$ anıtının$ cephe$ tasvirinde,$
gerekse$ Kütahya$ sınırlarındaki$ Fındık$ Asar$ Kaya$ Frig$ kaya$ anıtını$ cephe$ tasvirinde$ aynı$
durum$söz$konusudur.$Daskyleion$modelinde$tasvir$edilen$ince$ve$uzun$yapılı$sütunlar$ve$
kavisli$ başlıklar$ kesinlikle$ ahşaptan$ yapılmıştı.$ Bugüne$ dek$ bilinen$ en$ erken$ taş$ Ion$ başlığı$
Naksos,$ Sangri’den$ bulunmuştur.$ Gottfried$ Gruben,$ Sangri$ adak$ sütunu$ ve$ başlığını$ M.Ö.$
620’lere$ tarihler$ ve$ bu$ başlığın,$ çürümüş$ oldukları$ için$ kazılarda$ ortaya$ çıkarılması$ pek$
mümkün$olmayan$ahşaptan$işlenerek$biçim$verilmiş$Ion$başlıklarından$kopya$edildiğini$ve$
Ion$ başlıklarının$ ahşap$ oymacılığından$ taşa$ geçiş$ dönemindeki$ ilk$ evrede$ yer$ aldığını$
belirtir.$Bu$noktada,$Daskyleion$modeli$cephesinde$tasvir$edilen$ahşaptan$yapılmış$Ion$ya$da$
Aeol$başlıkları$M.Ö.$7.$yüzyılın$ortasından$veya$hemen$öncesinden$günümüze$taşınmış$bir$
fotoğraf$ kanıtı$ gibidir.$ Burada$ tasvir$ edilen$ başlıkları$ “ProtoQIonik”$ olarak$ isimlendirmek$
daha$ doğru$ olacaktır.$ Tapınak$ modelinin,$ Daskyleion’da$ Prof.$ Dr.$ Tomris$ Bakır$
başkanlığında$yapılan$kazılar$ile$varlığı$saptanan$küçük$bir$Kybele$tapınağından$esinlenerek$
yapılmış$ olabileceği$ düşünülürse,$ kazı$ çalışmalarında$ bulunması$ hemen$ hemen$ imkansız$
gözüken,$ ahşap$ oymacılığı$ sanatı$ ürünü,$ dışı$ kavisli$ başlıkların$ Hellespontos$ Frigyasında,$
Daskyleion’da$ yer$ alan$ bir$ Kybele$ tapınağında$ kullanılmış$ olması,$ Ion/Aeol$ mimarlık$
tarihinin$yeniden$gözden$geçirilmesi$gerektiğini$göstermektedir.$
$
146$
Re fe re nc e s
Akurgal,$E.$1961.$Die%Kunst%Anatoliens%von%Homer%bis%Alexander.$Berlin:$W.$de$Gruyter.$
Ateşlier,$S.$1992.$DaskyleionCKösemtuğ%Tümülüsü%Mimarisi.$Ege$Üniversitesi,$Unpublished$$
Master$Thesis.$$
_____.$$2000.$“Melanpagos’dan$Bulunan$bir$Aiol$Ante$Başlığı.”$Olba$3:$71Q79.$
Bakır,$T.$1990Q91.$“A$Phrygian$Inscription$found$in$Daskyleion.”$Museum$4:$60Q61.$
_____.$1995.$“Archäologische$Beobachtungen$über$die$Residenz$in$Daskyleion.”$Pallas$43:$$
269Q285.$
_____.$1997.$“Phryger$in$Daskyleion.”$Frigi%e%Frigio,%Atti%del%1.%Simposyo%Internazionale,%Roma,%%
16C17%ottobre,%1995,$(ed.)$R.$Gusmani,$M.$Salvini$and$P.$Vannicelli,$Roma:$Consiglio$
Nazionale$Delle$Ricerche,$229Q238.$
_____.$2004.$“Daskyleion’da$Phryg’ler.”$Anadolu’da%Doğdu.%60.%Yaşında%F.%Işık’a%Armağan,$$
T.$Korkut$(derl.),$İstanbul:$Ege$Yayınları,$55Q67.$
Bakır,$T.$and$R.$Gusmani.$1991.$“Neue$Phrygische$Inschrift$aus$Daskyleion.”$Epigrafica%%
Anatolica$18:$157Q164.$
_____.$1993.$“Graffiti$aus$Daskyleion.”$Kadmos$32:$135Q144.$
Bammer,$A.,$1990.$“A$Peripteros$of$the$Geometric$Period$in$the$Artemision$of$Ephesus.”$$
Anatolian%Studies$40:$137Q160.$
Bammer,$A.$and$U.$Muss.$1996.$Das%Artemision%von%Ephesos.$Mainz:$P.$von$Zabern.$
Barletta,$B.$B.$2001.$The%Origins%of%the%Greek%Architectural%Orders.$Cambridge:$Cambridge$
University$Press.$
Beekes,$R.$S.$P.$2003.$The%Origins%of%the%Etruscans.$Amsterdam:$Koninklijke$Nederlandse$$
Akademie$van$Wetenschappen.$
Berndt,$D.$1994Q95.$“Phrygische$Felsdenkmäler$Bestandsaufnahme$einer$gefährdeten$$
Kulturlandschaft.”$Nurnberger%Blätter%zur%Archäologie$$11:$37Q50.$
Betancourt,$P.$P.$1977.$The%Aeolic%Style%in%Architecture.$Princeton:$Princeton$University$Press.$
Boardman,$J.$1959.$Chian$and$Early$Ionic$architecture.$Antiquaries$Journal$39:$170Q218.$$
Boëthius,$A.$1994.$Etruscan%and%Early%Roman%Architecture.$New$Haven:$Yale$University$Press.$
Brixhe,$C.$1996.$“Les$Documents$Phrygiens$de$Daskyleion$et$Leur$événtuelle$Signification$$
Historique.”$Kadmos$35:$125Q147.$
Brockmann,$A.$D.$1968.$Die%griechische%Ante,%Eine%tipologische%Untersuchung.$Diss.$Marburg.$
Buzzi,$S.$1999.$Die%Architectonischen%Terrakotten%aus%Düver.$Archäologisches$Institut$der$$
Universität$Zürich.$
BüsingQKolbe,$A.$1978.$Frühe%Griechischen%Türen.$Jahrbuch$des$Deutschen$Archäologischen$$
Instituts$93:$66Q174.$
$
147$
Carrington,$P.$1977.$“The$Heroic$Age$of$Phrygia$in$Ancient$Literature$and$Art.”$Anatolian%%
Studies$27:$117Q126.$
Cohen,$I.$M.$2004.$“Herodotus$and$the$Story$of$Gyges:$Traditional$Motifs$in$Historical$$
Narrative.”$Fabula$45:$55Q68.$
Coldstream,$J.$N.$1977.$Geometric%Greece.$London:$Ernest$Benn$Limited.$
Corsten,$W.W.$1972.$“Phrygian$Roof$$Tiles$in$the$Burdur$Museum.”$Anatolia$14,$29Q54.$
DeVries,$K.$1980.$“Greeks$and$Phrygians$in$the$Early$Iron$Age.$in$From$Athens$to$Gordion.”$$
The%Papers%of%a%Memorial%Symposium%for%Rodney%S.%Young,$May%1975,$ed.$K.$$
DeVries,$Philadelphia:$University$of$Pennsylvania$Press,$33Q50.$
DeVries,$K.$1988.$“Gordion$and$Phrygia$in$the$Sixth$Century$B.C.$in$Phrygian$Art$and$$
Archaeology.”$Source:%Notes%in%the%History%of%Arts$7:$51Q59.$
Dinsmoor,$W.$B.$1950.$The%Architecture%of%Ancient%Greece.$London:$BT$Batsford$Ltd.$
Drerup,$H.$1962.$“Zum$geometrischen$Haus.”$Marburger%WinkelmannCProgramm:$1Q9.$
Drerup,$H.$1969.$Griechische%Baukunst%in%Geometrischer%Zeit.$Göttingen:$Vandenhoeck$$
&Ruprecht.$
Dunbabin,$T.$J.$1962.$Perachora%II.%The%Sanctuaries%of%Hera%Akraia%and%Limenia:%the%pottery,%ivories,%%
scarabs%and%other%objects%from%the%votive%deposit%of%Hera%Limenia.$Oxford:$Clarendon$Press.$
Glendinning,$M.R.$“A$MidQSixthQCentury$Tile$Roof$System$at$Gordion.”$Hesperia$65:$99Q119.$
Goldberg,$M.Y.$1983.$“Greek$Temples$and$Chinese$Roofs.”$American%Journal%of%Archaelogy$87:$$
305Q310.$
Gruben,$G.$1963.$“Das$Archaische$Didymaion.”$Jahrbuch%des%Deutschen%Archäologischen%%
Instituts$78:$78Q182.$
_____.$1989.$“Das$älteste$marmorne$Volutenkapitell.”$Istanbuler%Mitteilungen$39,$161Q172.$
_____.$1993.$“Die$inselionische$Ordnung,$in$Les$grands$ateliers$d’architecture$dans$le$monde$$
ègèen$du$VI$e$siècle$av.$J.QC,$Actes$du$Colloque$dÖIstanbul,$23Q25$mai$1991,$ed.$J.$des$$
Courtils$and$J.$C.$Moretti,$Paris:$Institut$Française$dÖetudes$Anatoliennes$dÖIstanbul,$$
97Q109.$
_____.$1996.$Griechische%UnCOrdnungen.$Säule%und%Gebälk,%Zu%Struktur%und%Wandlungsprozeβ%
griechischCrömischer%Architektur,$DAI,$Diskussionen$zur$Archäologischen$$
Bauforschung$Bd.$6,$(ed.)$E.$L.$Schwandner,$Mainz:$P.$von$Zabern,$61Q77.$
_____.$2001.$Griechische%Tempel%und%Heiligtümer.$München:$Hirmer$Verlag.$
Gusmani,$R.$and$Y.$Polat.$1999.$“Ein$Neues$Phrygisches$Graffito$aus$Daskyleion.”$Kadmos$38:$
59Q64.$
Haspels,$C.$H.$E.$1971.$The%Highlands%of%Phrygia.$Princeton:$Princeton$University$Press.$
Işık,$F.$1987.$“Zur$Entstehung$der$Phrygischen$Felsdenkmaler.”$Anatolian%Studies$37:$163Q178.$
$
_____.$1991.$“Zur$Entstehung$der$Tönernen$Verkleidungsplatten$in$Anatolien.”$Anatolian%%
148$
Studies$41:$63Q86.$
_____.$1999.$Doğa%Ana%Kubaba.$İstanbul:$SunaQİnan$Kıraç$Akdeniz$Medeniyetleri$Araştırma$$
Enstitüsü.$$
Jacoby,$F.$1963.$Die%Fragmente%der%griechischen%Historiker.$Part$2,$vol.$A.$Leiden.$
Keil,$J.$1912.$“Forschungen$in$der$Erythraia$II.”$Jahreshefte%des%Österreichischen%%
archäologischen%Instituts%in%Wien$15:$50Q75.$
Kirchhoff,$W.$1988.$Die%Entwicklung%des%ionischen%volutenkapitells%im%6.%und%5.%Jhd.%Und%seine%%
entstehung.$Bonn:$Rudolf$Habelt$Verlag.$
Koenigs,$W.$and$H.$Philipp.$1996.$“Proportion$und$Grösse.”$Säule%und%Gebälk,%Zu%Struktur%%
und%Wandlungsprozeβ%griechischCrömischer%Architektur,$DAI,$Diskussionen$zur$$
Archäologischen$Bauforschung$Bd.$6,$ed.$E.$L.$Schwandner.$Mainz:$P.$von$Zabern,$$
133Q147.$
Lambrinoudakis,$V.$1996.$“Beobachtungen$zur$Genese$der$Ionischen$Gebälkformen.”$Säule%%
und%Gebälk,%Zu%Struktur%und%Wandlungsprozeβ%griechischCrömischer%Architektur,$DAI,$$
Diskussionen$zur$Archäologischen$Bauforschung$Bd.$6,$ed.$E.$L.$Schwandner,$Mainz:$$
P.$Zabern,$55Q60.$
Laroche,$E.$1952.$Recueil%d’onomastique%Hittite.$Paris:$Klincksieck .$
Lawrence,$A.$W.$1996.$Greek%Architecture.$New$Haven:$Yale$University$Press.$
Mallwitz,$A.$1981.$“Kritischen$zur$Architektur$Griechenlands$im$8.$und$7.$Jahrhundert.”$$
Archäologischer%Anzeiger,$599Q642.$
Naumann,$F.$1983.$Die%Ikonographie%der%Kybele%in%der%phrygischen%und%der%griechischen%%
kunst.$Istanbuler$Mitteilungen$Beiheft$28.$Tübingen.$
Ohnesorg,$A.$1996.$“VotiveQ$oder$Architektursäulen?.”$Säule%und%Gebälk,%Zu%Struktur%und%%
Wandlungsprozeβ%griechischCrömischer%Architektur,$DAI,$Diskussionen$zur$$
Archäologischen$Bauforschung$Bd.$6,$ed.$E.$L.$Schwandner,$Mainz:$P.$von$Zabern,$$
39Q47.$
Özkaya,$V.$1997.$“The$Shaft$Monuments$and$the$Taurobolium$Among$the$Phrygians.”$$
Anatolian%Studies$47:$89Q103.$
Özyiğit,$Ö.$1998.$“1996$Yılı$Phokaia$Kazı$Çalışmaları.”$19.%Kazı%Sonuçları%Toplantısı$1:$763Q93.$
_____.$2000.$“1998$Yılı$Phokaia$Kazı$Çalışmaları.”$21.%Kazı%Sonuçları%Toplantısı$II:$33Q46.$
Prayon,$F.$1987.$Phrygische%Plastik.$Tubingen:$Ernst$Wasmuth$Verlag.$
Ramage,$A.$1978.$Lydian%Hauses%and%Architectural%Terracottas.$Cambridge$Mass.:$Harvard$
University$Press.$
Roller,$L.$E.$1999a.$In%Search%of%God%the%Mother.%The%Cult%of%Anatolian%Kybele.$Berkeley:$$
University$of$California$Press.$
_____.$$1999b.$“Early$Phrygian$drawings$from$Gordion$and$the$elements$of$Phrygian$artistic$$
style.”$Anatolian%Studies$49:$143Q152.$
$
149$
Schattner,$T.$G.$1990.$Griechische%Hausmodelle,%Untersuchungen%zur%frühgriechischen%Architektur.$$
Athenische$Mitteilungen,$Beiheft$15.$Berlin.$
Sivas,$T.$T.$1999.$EskişehirCAfyonkarahisarCKütahya%İl%Sınırları%İçindeki%Phryg%Kaya%Anıtları.$$
Eskişehir:$Anadolu$Üniversitesi$Yayınları.$
Sprenger,$M.,$and$G.$Bartoloni.$1990.$Die%Etrusker.%Kunst%und%Geschichte.$München:$Hirmer.$
Tischler,$J.$1977.$Kleinasiatische%Hydronymie.%Semantische%und%morphologische%Analyse%Der%%
griechischen%Gewässernamen.$Weisbaden:$Johann.$
Trianti,$I.$1984.$“Hausmodelle$aus$Mazi.”$Athenische%Mitteilungen$99:$113Q119.$
Van$Buren,$A.W.$1960.$News$Letter$from$Rome.$American$Journal$of$Archaelogy$64:$359Q364.$
Vassileva,$M.$1995.$“ThracianQPhrygian$Cultural$Zone:$The$Daskyleion$Evidence.”$Orpheus$5:$$
27Q34.$
_____.$1998.$“ThracianQPhrygian$Cultural$Zone.”$Thracians%and%Phrygians:%Problems%of%%
Parallelism.%Proceedings%of%an%International%Symposium%on%the%Archaeology,%History%and%%
Ancient%Languages%of%Thrace%and%Phrygia,%Ankara,%3C4%June,%1995,$ed.$N.$Tuna,$Z.$Akküre$$
and$M.$Lynch.$Ankara:$METU$Faculty$of$Architecture$Press,$13Q17.$
Von$Gall,$H.$1966.$Die%paphlagonischen%Felsgräber.$Istanbuler$Mitteilungen.$Beiheft$1$Tübingen.$
Weber,$M.$1998.$“Ein$Tempelabbild$in$Prachora$für$Hera$Akraia.”$Archäologischer%Anzeiger,$$
365Q371.$
Young,$R.$S.$1969.$“Doodling$at$Gordion.”$Archaeology$22/4:$270Q275.$
Young,$R.$S.$1978.$“The$Phrygian$Contribution.”$The%Proceedings%of%the%Xth%International%%
Congress%of%Classical%Archaeology,%AnkaraCİzmir,%23C30.11.1973,$Ankara:$Türk$Tarih$$
Kurumu,$9Q24.$
$
&
&
&
&
&
&
&
&
&
150$
&
&
Fig.%1.%%Front%side%of%the%temple%model%
%
%
Fig.%2.%%Rear%side%of%the%temple%model%
%
%
%
%
151$
%
%
%
%
%
%
%%%%%%%%%%%%%%
%%%
%%%%%%%%%%%%%%%%%%%Fig.%3.%Right%side%of%the%temple%model%%%%%%%%%%%%%Fig.%4.%%Left%side%of%the%temple%model%
%
%
%
%
%
%%%%%%%%%%%%%%%%%%
%%%%%%%%%%%%
%
%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%Fig.%5.%A%view%from%the%top%%%%%%%%%%%%%%%%%%Fig.%6.%%Bottom%view%of%the%temple%model%
%
%
%
%
%
%
%
%
152$
%
%
%
%
Fig.%7:%Drawing%of%the%front%side%of%the%Temple%Model%(S.%Ateşlier)%
%
%
%
%
%%%%%%%%%%%%
%
Fig.%9.%Drawing%of%the%left%side%of%
%
Fig.%8.%Drawing%of%the%top%side%of%
the%Temple%Model%(S.%Ateşlier)%
%
the%Temple%Model%(S.%Ateşlier)%
%
%
%
%
%
%
153$
%
%
%
%
%
Fig.%10.%Transformation%of%Ionic%capital%from%wooden%to%stone,%aC%small%log%of%wooden,%bC%rectangular%
wooden%capital,%cC%rectangular%wooden%capital%before%carpentering,%dC%the%capital%after%carpentering,%
illustrated%at%the%front%of%the%temple%model%from%Daskyleion,%eC%Ionic%votive%capital%of%stone%from%
Sangri%(Redrawn%after%Gruben%1996:%65,%fig.%5,%and%added%capital%of%the%Temple%Model%by%S.%Ateşlier)%
%
%
%
%
%
%
Fig.%18:%Reconstruction%of%the%building%represented%by%the%temple%model%(S.%Ateşlier)%
&
&
&
$
$
154$
$
Lydisc he Arm re ife n
Heidemarie$Koch$
PhilipsCUniversität%Marburg%
Marburg%
%
Am$ Ende$ des$ 6.$ Jhs.$ v.Chr.$ hat$ der$ persische$ König$ Dareios$ d.Gr.$ (522Q486$ v.Chr.)$ in$
Persepolis,$in$der$Nähe$der$heutigen$Stadt$Schiras,$eine$neue$Hauptstadt$für$sein$Weltreich$
errichten$lassen.$Am$Abhang$des$Berges$KuhQe$Rahmat,$des$„Berges$des$Erbarmens“,$wurde$
eine$großartige$Terrassenanlage$erbaut.1$Sie$war$bestimmt,$das$öffentliche$RepräsentationsQ$
und$VerwaltungsQZentrum$des$Reiches$zu$werden.$Nach$dem$Plan$des$Königs$Dareios$sollte$
es$ nur$ wenige$ Bauten$ auf$ der$ Terrasse$ geben,$ und$ zwar$ einen$ großen$ Empfangssaal,$ einen$
Palast,$der$aber$auch$nur$für$offizielle$Anlässe$bestimmt$war,2$und$das$Schatzhaus,$in$dem$
nicht$ nur$ Schätze$ gehortet$ wurden,$ sondern$ wo$ auch$ die$ oberste$ Verwaltung$ ihren$ Sitz$
hatte.$ Der$ bedeutendste$ Bau$ war$ der$ große$ Empfangssaal,$ von$ den$ Persern$ Apadana$
genannt.$Er$lag$genau$in$der$Mitte$der$Anlage$und$war$mit$seinen$hoch$aufragenden$Säulen$
für$ jeden$ über$ die$ Ebene$ ankommenden$ Besucher$ schon$ von$ weitem$ sichtbar.$ Der$
ursprüngliche$ Eingang$ zu$ dieser$ Terrasse$ lag$ im$ Süden$ (Abb.$ 1).$ Erst$ Dareios’$ Sohn$ und$
Nachfolger$Xerxes$hat$den$Zugang$nach$Nordwesten$verlegen$lassen,$wo$er$auch$heutzutage$
noch$ benutzt$ wird.$ Xerxes$ brauchte$ den$ Platz$ im$ Süden$ der$ Terrasse,$ da$ er$ dort$ einen$
ausgedehnten$ neuen$ Palast$ bauen$ wollte.$ Ursprünglich$ führte$ von$ der$ Südseite$ eine$ große$
Treppe$auf$die$Terrasse$hinauf,$neben$der$auch$die$frühesten$Inschriften$des$Dareios$in$die$
TerrassenQMauer$gemeißelt$sind.$Jeder$Besucher$stieg$von$dort$die$Treppe$hinauf$und$wurde$
–$über$eine$weitere$Treppe$und$vermutlich$durch$das$„Tor$aller$Länder“3–$geradewegs$zur$
Ostseite$ des$ Apadana$ geleitet.$ Dieses$ war$ die$ Hauptansichtsseite$ des$ Empfangssaales,$ vor$
der$ ein$ großer$ weiter$ Platz$ lag,$ auf$ dem$ sich$ die$ Besucher$ bei$ festlichen$ Anlässen$
versammeln$konnten.$Das$Gebäude$selbst$ist$aus$seiner$Umgebung$herausgehoben$und$auf$
einem$ hohen$ Sockel$ errichtet$ worden,$ zu$ dem$ eine$ großartige$ Treppenanlage$ mit$ vier$
Läufen,$je$zwei$Treppen$von$rechts$und$von$links,$hinaufführt.$Die$Wände$des$Sockels$und$
die$ Wangen$ der$ Treppen$ sind$ über$ und$ über$ mit$ Reliefs$ verziert.$ In$ der$ Mitte$ dieser$
Treppenanlage,$ die$ am$ meisten$ hervorspringt,$ war$ ursprünglich$ ein$ Relief$ angebracht,$ das$
Dareios$ auf$ seinem$ Thron$ zeigt$ (Abb.$ 2).$ Dieses$ Relief$ ist$ später$ entfernt$ und$ im$ Innenhof$
des$Schatzhauses$an$einer$Wand$befestigt$worden.$Dort$ist$es$von$den$Ausgräbern$gefunden$
worden,$ weshalb$ es$ in$ der$ Literatur$ in$ der$ Regel$ als$ „Schatzhausrelief“$ bezeichnet$ wird.$
Vermutlich$hat$Xerxes$diese$Versetzung$veranlaßt,$dem$es$irgendwann$nicht$mehr$gefiel,$als$
Kronprinz$ hinter$ dem$ Thron$ seines$ Vaters$ zu$ stehen,$ wo$ er$ doch$ längst$ selbst$ König$
geworden$ war.$ Hinter$ Xerxes$ folgen$ auf$ dem$ Relief$ noch$ der$ Leibkammerherr$ des$ Dareios$
$H.$Koch,$Persepolis.%Glänzende%Hauptstadt%des%Perserreichs$(Mainz$2001).$
$Der$Wohnpalast$des$Königs$dürfte$in$der$Ebene$südlich$vor$der$Terrasse$gelegen$haben,$wo$sich$
auch$Reste$einer$großen$Palastanlage$befinden.$Sie$sind$allerdings$noch$nicht$publiziert$worden.$
3$Xerxes$scheint$auch$dieses$Tor$versetzt$und$bei$seinem$neuen$Eingang$im$Nordwesten$der$Terrasse$
wieder$benutzt$zu$haben.$
1
2
155$
und$ sein$ Waffenträger.$ Vor$ den$ König$ hin$ tritt$ der$ oberste$ Beamte$ des$ Staates,$ der$
Hofmarschall,$der$ihm$wohl$ankündigt,$daß$alle$Völker$des$Reiches$angekommen$sind.$Bei$
der$ ursprünglichen$ Anbringung$ des$ Reliefs$ blickte$ Dareios$ diesen$ Völkern$ und$ auch$ allen$
Besuchern$ entgegen.$ Denn$ sie$ alle$ kamen$ von$ Süden$ her,$ wo$ sich$ der$ ursprüngliche$
Aufgang$befand.$Jeder$Besucher$ging$also$parallel$zu$den$Abgesandten$des$ganzen$Reiches,$
gleichsam$mit$ihnen$zusammen,$auf$den$König$zu.$Dabei$wurde$ihm$die$Vielfalt$der$Völker$
des$ Großreichs$ deutlich$ vor$ Augen$ geführt,$ und$ gleichzeitig$ konnte$ er$ sich$ als$ Teil$ von$
ihnen,$ als$ einer$ der$ vielen$ Menschen$ fühlen,$ die$ friedlich$ zu$ ihrem$ König$ kamen,$ um$ ihm$
ihre$besten$Gaben$zu$bringen.$
Angeordnet$sind$sie$die$Bilder$der$Gesandtschaften$in$drei$Registern$übereinander.$Jede$
wird$ von$ einem$ persischen$ Einführer$ geleitet,$ der$ immer$ abwechselnd$ in$ das$ höfische$
Faltengewand$ oder$ die$ iranische$ Reitertracht$ gekleidet$ ist.$ Zwischen$ den$ einzelnen$
Abordnungen$bildet$immer$ein$Bäumchen$die$Grenze.$Vornan$stehen$die$wichtigsten$Völker$
des$ Reiches.$ In$ der$ oberen$ Reihe$ sind$ dieses$ die$ Meder$ und$ Elamer,$ in$ der$ Mitte$ die$
Babylonier4$und$unten$die$Lyder$als$bedeutendste$Vertreter$der$westlichen$Länder$(Abb.$3).$
Dieses$Volk$galt$als$besonders$reich,$was$angeblich$auf$die$Goldfunde$zurückzuführen$war,$
die$ man$ dem$ an$ der$ Hauptstadt$ Sardes$ vorbeifließenden$ Flüßchen$ Patoklos$ entnehmen$
konnte.$ Der$ lydische$ König$ Kroisos,$ der$ um$ die$ Mitte$ des$ 6.$ Jhs.$ v.Chr.$ regiert$ hat,$ gilt$ ja$
noch$heute$als$ein$sprichwörtlich$reicher$Mann.$
Die$ Lyder$ tragen$ eigenartig$ gedrehte,$ konische$ Kappen$ und$ haben$ einen$ kleinen$ Zopf$
hinter$ dem$ Ohr$ (Abb.$ 4).$ Darin$ unterscheiden$ sie$ sich$ von$ allen$ übrigen$ Völkern.$ Das$
kurzärmlige$Gewand$zeigt$eine$wellige$Struktur;$es$war$wohl$aus$Wolle$gearbeitet.$Darüber$
ist$ ein$ langes$ Tuch$ um$ den$ Körper$ geschlungen$ und$ das$ Ende$ über$ die$ linke$ Schulter$
geworfen.$ Die$ Spitzen$ der$ niedrigen$ Stiefelchen$ sind$ leicht$ nach$ oben$ gebogen.$ Als$
Geschenke$ bringen$ die$ Lyder$ kostbare$ Amphoren,$ die$ vermutlich$ aus$ Silber$ oder$ Gold$
hergestellt$ waren.$ Sie$ zeigen$ im$ unteren$ Teil$ längsgerichtete$ Riefeln,$ eine$ typisch$
achämenidische$ Verzierung.$ Außerdem$ bringen$ die$ Lyder$ Schalen$ –$ sicher$ ebenfalls$ aus$
Edelmetall$ –$ und$ ein$ besonders$ schönes$ Paar$ Armreifen,$ die$ in$ Greifen$ enden.$ Es$ folgt$ ein$
Paar$ Hengste$ mit$ fein$ gearbeitetem$ Zaumzeug,$ das$ einen$ Wagen$ zieht$ und$ von$ einem$
Pferdeführer$und$einem$Wagenlenker$begleitet$wird.$
Wenn$man$sich$die$Armreifen$genau$ansieht,$fällt$auf,$daß$sie$ganz$flache$Seiten$haben$
(Abb.$5).$Dieses$scheint$ein$besonderer$Entwurf$der$lydischen$Handwerker$gewesen$zu$sein.$
Denn$ sonst$ haben$ die$ achämenidischen$ Armreifen,$ wie$ sie$ zum$ Beispiel$ auch$ von$ den$
Meder$ und$ Skythen$ als$ Geschenke$ herbeigebracht$ werden,$ immer$ einen$ runden$ ReifenQ
Querschnitt$ (Abb.$ 6).$ Derartige$ Armreifen$ haben$ sich$ auch$ im$ Original$ erhalten,$ wie$
beispielsweise$die$beiden$besonders$schönen$Stücke$aus$dem$sogenannten$OxusQSchatz,$die$
sich$ heute$ im$ British$ Museum$ und$ im$ Victoria$ und$ Albert$ Museum$ in$ London$ befinden$
(Abb.$ 7).$ Bei$ ihnen$ kann$ man$ sehen,$ daß$ der$ Reif$ leicht$ oval$ gebogen$ ist$ und$ unten,$ wo$ er$
von$ den$ lydischen$ Gabenbringern$ gehalten$ wird,$ eine$ Welle$ nach$ innen$ hatte.$ Diese$
Ausbildung$ist$typisch$achämenidisch$und$findet$sich$sehr$häufig$(vgl.$Abb.$11).$Auch$in$der$
Nähe$von$Sardes$hat$man$vergleichbare$Armreifen$in$Gräbern$gefunden,$allerdings$selten$im$
Zusammenhang$ von$ geschlossenen$ Grabinventaren.$ 5$ Diese$ Schmuckstücke$ zeigen$ rein$
achämenidische$ Formen.$ Es$ gibt$ in$ der$ Satrapie$ Lydien$ sowohl$ Armreifen$ mit$ rundem$
$Vor$ihnen$ist,$bedingt$durch$die$Schräge$der$Treppe,$noch$ein$kleines$Feld$vorhanden,$in$dem$die$
Armenier$in$verkürzter$Form,$mit$nur$drei$Personen,$abgebildet$sind.$
5$Viele$schöne$Objekte$aus$den$Gräbern$sind$jetzt$im$Museum$in$Uşak$ausgestellt.$
4
156$
Querschnitt$wie$auch$mit$flachen$Seiten.$Ein$besonders$schönes$Beispiel$der$letzteren$Art$ist$
ein$ Paar$ Goldreifen,$ die$ in$ Löwenprotomen$ enden$ (Abb.$ 8).6$ Üblicherweise$ wurden$ die$
Armreifen$ von$ den$ vornehmen$ Herren$ der$ Achämenidenzeit$ immer$ als$ Set$ getragen,$ und$
zwar$ an$ jedem$ Arm$ einer.$ Es$ haben$ sich$ allerdings$ nur$ sehr$ wenige$ Beispiele$ als$ Paar$
erhalten.$ Diese$ Sitte$ ist$ aber$ beispielsweise$ auch$ sehr$ schön$ auf$ den$ Reliefs$ des$ DareiosQ
Palastes$in$Persepolis$zu$sehen.$Dort$ist$mehrfach$der$König$wiedergegeben,$wie$er$aus$einer$
Tür$ heraustritt.$ Er$ trägt$ ein$ prächtiges$ Gewand,$ das$ mit$ reichen$ Mustern$ verziert$ war,$ von$
denen$ sich$ noch$ die$Vorzeichnungen$erhalten$haben.$Einstmals$waren$die$Reliefs$alle$noch$
reich$bemalt,$wie$hier$bei$dem$Stoffmuster$zu$sehen$ist.$Das$gilt$für$alle$Reliefs$in$Persepolis.$
Farbreste,$ die$ sich$ mehrfach$ erhalten$ haben,$ zeigen,$ daß$ es$ sehr$ kräftige$ Farben$ waren,$ die$
Reliefs$also$leuchtend$bunt$aussahen.$Zu$dieser$Farbenpracht$hinzu$kam$bei$den$Reliefs$im$
DareiosQPalast$auch$noch$reicher$Schmuck,$der$wohl$aus$Edelmetall$angefertigt$war.$Er$war$
in$ den$ noch$ heute$ sichtbaren$ Löchern$ auf$ den$ Reliefs$ befestigt.$ Deutlich$ sieht$ man$ die$
Einlaßspuren$ für$ ein$ Goldblech,$ das$ einst$ die$ Krone$ verkleidete.$ Vermutlich$ waren$ darauf$
zudem$ noch$ Edelsteine$ angebracht.$ Anstelle$ des$ Bartes$ des$ Königs$ findet$ sich$ heute$ eine$
dreieckige$ Vertiefung.$ Wahrscheinlich$ war$ dort$ der$ Bart$ aus$ Lapislazuli$ eingesetzt.$ Diese$
Farbe$stand$nur$Göttern,$göttlichen$Wesen$und$dem$König$zu.$Runde$Löcher$zeigen,$wo$die$
Halskette$ und$ die$ Armreifen$ befestigt$ waren.$ Der$ dort$ einst$ angebrachte$ und$ sicher$ sehr$
schön$ ausgeführte$ Schmuck$ hat$ sich$ –$ natürlich$ –$ nicht$ erhalten.$ Vielleicht$ ist$ einiges$ von$
ihm$ den$ Soldaten,$ die$ mit$ Alexander$ d.$ Gr.$ das$ Achämenidenreich$ eroberten$ und$ im$ Jahre$
330$ v.Chr.$ Persepolis$ plünderten,$ in$ die$ Hände$ gefallen.$ So$ können$ wir$ nicht$ mehr$ sehen,$
welches$ArmreifenQModell$König$Dareios$bevorzugt$hat.$
Deutlich$ wird$ jedenfalls,$ daß$ auf$ den$ so$ zahlreichen$ Reliefs$ auf$ der$ Terrasse$ von$
Persepolis$lediglich$die$Lyder$einen$Satz$von$Armreifen$als$Geschenk$herbeibringen,$der$die$
auf$den$Seiten$abgeflachte$Form$zeigt.$Und$Beispiele$genau$dieser$Art$haben$sich$auch$in$der$
Satrapie$Sardes$gefunden.$Wenn$man$ein$solches$Exemplar$genau$betrachtet,$stellt$man$fest,$
daß$das$Profil$des$Goldreifs$UQförmig$gestaltet$ist.$Es$zeigt$eine$Vertiefung,$die$nach$außen$
offen$ ist.$ Diese$ Aussparung$ war$ offenbar$ für$ farbige$ Einlagen$ bestimmt.$ Da$ sich$ bei$ den$
Exemplaren$ aus$ der$ Gegend$ von$ Sardes$ wohl$ keine$ Reste$ erhalten$ haben,$ ist$ fraglich,$
woraus$ diese$ bestanden$ haben.$ Es$ ist$ vorgeschlagen$ worden,$ daß$ man$ dort$ KeramikQPaste$
eingefügt$ habe.7$ Erhaltene$ Schmuckstücke$ der$ Achämenidenzeit$ zeigen$ sehr$ häufig$ farbige$
Einlagen.$ Besonders$ schöne$ Beispiele$ sind$ in$ einem$ BronzeQSarkophag$ gefunden$ worden,$
der$bei$den$Ausgrabungen$des$Jahres$1901$auf$der$Akropolis$von$Susa$entdeckt$worden$ist.8$
In$ ihm$ lagen$ auch$ einige$ Münzen,$ die$ sich$ in$ die$ Zeit$ von$ 350Q332$ v.Chr.$ datieren$ lassen.$
Somit$muß$das$Grab$aus$der$späten$Achämenidenzeit$stammen.$Das$gut$erhaltene$Skelett$ist$
damals$ leider$ nicht$ von$ Anthropologen$ untersucht$ worden.$ Man$ hat$ nur$ gemeint,$ daß$ es$
aufgrund$ der$ sehr$ zarten$ Knochen$ das$ Skelett$ einer$ Frau$ gewesen$ sein$ mag.$ Auch$ fehlten$
jegliche$ Waffen$ unter$ den$ Grabbeigaben.$ Der$ Schmuck$ allein$ kann$ keinen$ Hinweis$ auf$ das$
Geschlecht$ der$ bestatteten$ Person$ geben,$ da$ auch$ die$ persischen$ Herren$ sich$ gern$
schmückten.$ Das$ ist$ deutlich$ auf$ den$ Reliefs$ in$ Persepolis$ zu$ sehen$ und$ wird$ zudem$ auch$
von$ den$ griechischen$ Schriftstellern$ immer$ wieder$ betont.$ So$ berichtet$ zum$ Beispiel$
$I.$Özgen$–$J.$Öztürk,$The$Lydian$Treasure$(1996)$178f.$Nr.$130.$
$„Fritte“,$s.$E.$Rehm,$AMI$26,$1993,$105Q107.$
8$P.O.$Harper$–$J.$Aruz$–$F.$Tallon$(Hrsg.),$The$Royal$City$of$Susa.$Ancient$Near$Eastern$Treasures$in$
the$Louvre$(The$Metropolitan$Museum$of$Art,$New$York$1992)$242$ff.;$von$den$Schmuckstücken$
zeigen$Nr.$171Q179$Einlegearbeiten.$
6
7
157$
Xenophon,9$ daß$ der$ Großkönig$ als$ besondere$ Ehre$ gern$ ein$ persisches$ Gewand$ verschenkt$
habe.$Und$zu$einem$solchen$habe$ganz$selbstverständlich$auch$ein$goldenes$Halsband$und$
ein$ Paar$ ebensolcher$ Armreifen$ gehört.$ Genau$ diese$ sind$ auch$ unter$ dem$ Schmuck$ des$
Grabes$ aus$ Susa$ gefunden$ worden.$ Halsband$ und$ Armreif$ enden$ in$ Löwenköpfen,$ die$
allerdings$ keine$ Mähne$ zeigen.$ Dieses$ scheint$ für$ die$ späteren$ Stücke$ charakteristisch$ zu$
sein.$ 10$ Ganz$ ähnlich$ sieht$ zum$ Beispiel$ auch$ der$ Halsreif$ aus,$ den$ der$ letzte$
Achämenidenkönig,$ Dareios$ III.$ (336Q330$ v.Chr.),$ auf$ dem$ berühmten$ Mosaikbild$ aus$
Pompeji$trägt,$das$die$Schlacht$bei$Gaugamela$gegen$Alexander$d.Gr.$wiedergibt.$
Die$ Schmückstücke$ aus$ dem$ Sarkophag$ in$ Susa$ sind$ reich$ mit$ farbigen$ Einlagen$
versehen,$sowohl$der$genannte$Halsreif$mit$den$beiden$Armreifen$wie$auch$weitere$Ketten,$
Ohrringe$und$Knöpfe.$Überall$sind$es$Halbedelsteine,$Lapislazuli$und$Türkis,$die$für$diese$
farbigen$ Einlagen$ verwendet$ worden$ sind.$ Das$ kann$ man$ auch$ bei$ allen$ übrigen$
Schmuckstücken$ der$ Achämenidenzeit$ feststellen,$ sofern$ die$ Einlagen$ erhalten$ geblieben$
sind.$ Mitunter$ kommt$ als$ roter$ Farbakzent$ noch$ Karneol$ hinzu.11$ Deswegen$ ist$ auch$ kaum$
anzunehmen,$ daß$ in$ Sardes$ Fritte$ als$ Füllung$ der$ kostbaren$ Goldarmreifen$ verwendet$
worden$ist.$Außer$den$genannten$HalbedelsteinQEinlagen$käme$in$Sardes$allerdings$noch$ein$
anderes$Material$in$Frage,$und$zwar$Glas.$Daß$dieses$auch$für$Schmuck$verwendet$worden$
ist,$ zeigt$ ein$ weiteres$ Paar$ von$ Armreifen$ aus$ der$ Satrapie$ Sardes,$ das$ allerdings$ die$
allgemein$ übliche$ runde$ Form$ der$ Achämenidenzeit$ zeigt$ (Abb.$ 9).$ Dort$ ist$ der$ Reifen$ aus$
dunkelblauem$Glas,$um$den$ein$gedrehtes$Goldband$verläuft$und$auf$dessen$Enden$goldene$
Löwenköpfe$montiert$worden$sind.$Dabei$kann$man$auch$sehen,$wie$schön$das$farbige$Glas$
zusammen$mit$dem$Gold$harmoniert.$Entsprechend$könnte$man$sich$auch$die$Füllung$der$
oben$betrachteten$Reifen$(Abb.$8)$vorstellen.$
Eine$ vergleichbare$ Form$ zeigen$ zwei$ in$ Wani$ in$ Georgien$ gefundene$ GoldQArmreifen.$
Der$ eine$ endet$ in$ LöwenQ,$ der$ andere$ in$ Kälberköpfen$ (Abb.$ 10).$ Trotz$ der$ verschieden$
ausgestalteten$ Enden$ sind$ sie$ als$ ein$ Paar$ benutzt$ worden.$ Auch$ sie$ haben$ eine$ außen$
abgeflachte$Form$und$Aussparungen$für$farbige$Einlagen.12$Insgesamt$sehen$sie$aber$etwas$
einfacher$ und$ sparsamer$ aus$ als$ die$ lydischen$ Beispiele.$ Sie$ werden$ also$ wohl$ vor$ Ort$
gearbeitet$ worden$ sein.$ Auch$ in$ Georgien$ verfügte$ man$ über$ einen$ bedeutenden$
Goldreichtum,$ auf$ den$ schon$ die$ Erzählung$ der$ ArgonautenQSage$ hinweist,$ die$ von$ dem$
„goldenen$Vlies“$aus$Kolchis$berichtet.$In$der$Tat$war$es$in$Georgien$üblich,$mit$Hilfe$eines$
Schaffells,$also$eines$„Vlieses“,$das$man$ins$Wasser$von$Gold$führenden$Flüssen$legte,$kleine$
Goldkörnchen$aufzufangen.$Handwerker,$die$mit$Gold$umzugehen$verstanden,$gab$es$also$
in$Georgien$sicherlich.$Davon$zeugen$auch$die$reichen$Funde,$die$dort$gemacht$worden$sind$
$Anabasis$I$2,27.$
$Es$könnte$allerdings$auch$eine$andere$WildkatzenQArt$gemeint$sein.$
11$S.$z.B.$Lydian$Treasure$(s.$oben$Anm.$6)$174f.$Nr.$128.$–$Sehr$schöne$Beispiele$finden$sich$auch$in$
dem$ Katalog$ einer$ japanischen$ Privatsammlung:$ Ancient$ Art$ from$ the$ Shumei$ Family$ Collection$
(Metropolitan$Museum$of$Art,$New$York$1996)$49ff.$Nr.$19Q22.$
12$Angeblich$hat$man$in$ihnen$noch$Reste$von$einer$„Paste“$gefunden:$Rehm$a.O.$(s.$oben$Anm.$7)$106.$
In$dem$Katalog:$A.$Miron$–$W.$Orthmann$(Hrsg.),$Unterwegs$zum$Goldenen$Vlies.$Archäologische$
Funde$ aus$ Georgien$ (Saarbrücken$ 1995)$ 298$ Nr.$ 277$ steht$ indessen,$ daß$ die$ Armreifen$ mit$ einer$
„Glasmasse“$gefüllt$gewesen$seien.$Als$Beleg$für$Einlagen$aus$„Fritte“,$wie$es$E.$Rehm$behauptet,$
können$diese$Armreifen$also$keinesfalls$gelten!$
9
10
158$
(Abb.$ 11).13$ Die$ beiden$ hier$ genannten$ Armreifen$ mit$ flachen$ Seiten$ fallen$ aber$ aus$ der$
üblichen$Produktion$heraus$und$scheinen$Vorbilder$aus$Lydien$nachzuahmen.$
Ein$weiteres,$sehr$schönes$Beispiel,$das$zu$der$hier$betrachteten$Gruppe$paßt,$befindet$
sich$heute$im$Badischen$Landesmuseum$Karlsruhe.14$Es$soll$während$der$Grabungsarbeiten$
beim$Durchstich$des$Isthmos$von$Korinth$gefunden$worden$sein.$Dieses$außergewöhnliche$
Exemplar$(Abb.$12)$zeigt$die$typisch$achämenidische$Form$mit$Welle,$ist$aber$an$den$Seiten$
abgeflacht.$ Auch$ hier$ ist$ eine$ UQförmige$ Aussparung$ für$ farbige$ Einlagen$ vorhanden,$ von$
denen$sich$leider$nichts$erhalten$hat.$Die$Enden$sind$besonders$reich$ausgestaltet,$indem$die$
Löwen$ gerade$ im$ Begriff$ sind,$ Gazellen$ zu$ verschlingen,$ von$ denen$ nur$ noch$ die$ Köpfe$
herausschauen.$Aufgrund$dieser$hervorragenden$Ausarbeitung$könnte$es$sich$durchaus$um$
ein$ Stück$ handeln,$ das$ in$ der$ Satrapie$ Sardes$ hergestellt$ und$ schon$ in$ der$ Antike$ nach$
Griechenland$exportiert$worden$ist.$Oder$sollte$es$gar$ein$Beutestück$aus$den$Perserkriegen$
sein?$
Bei$ den$ mit$ farbigem$ Glas$ eingelegten$ Armreifen,$ die$ auf$ den$ Seiten$ abgeflacht$ sind,$
handelt$ es$ sich$ also$ offenbar$ um$ eine$ lydische$ Spezialität.$ Sie$ wurden$ in$ dem$ Gebiet$ von$
Sardes$ zur$ Achämenidenzeit$ hergestellt$ und$ scheinen$ sehr$ beliebt$ gewesen$ zu$ sein.$ Wenn$
man$es$sich$leisten$konnte,$wurden$sie$von$den$vornehmen$Herren$und$Adligen$in$Lydien$
getragen,$desgleichen$aber$wohl$auch$von$deren$Frauen.$Es$läßt$sich$im$Achämenidenreich$
kein$ Unterschied$ zwischen$ der$ DamenQ$ und$ Herrenmode$ erkennen.$ Sowohl$ die$ Kleidung$
wie$ die$ Haartracht$ und$ auch$ der$ Schmuck$ wurden$ in$ gleicher$ Weise$ von$ Frauen$ und$
Männern$getragen.15$Die$Grabfunde$aus$der$Satrapie$Sardes$geben$einen$lebhaften$Eindruck$
von$ dem$ Schmuckreichtum$ und$ im$ besonderen$ von$ den$ typisch$ lydischen$ Armreifen.$ Sie$
müssen$ so$ berühmt$ gewesen$ sein,$ daß$ man$ sie$ beispielsweise$ im$ Gebiete$ des$ heutigen$
Georgien$nachahmte$und$auch$im$alten$Griechenland$gern$besitzen$wollte.$Ganz$besonders$
schöne$ Exemplare$ dieser$ Armreifen$ waren$ sicher$ diejenigen,$ die$ die$ Lyder$ selbst$ ihrem$
Großkönig$als$Geschenk$nach$Persepolis$gebracht$haben.$
Entsprechend$ möchte$ sich$ die$ Verfasserin$ mit$ diesen$ lydischen$ Armreifen$ einreihen$ in$
den$Zug$der$Gabenbringer,$die$sich$freudig$vor$dem$zu$Ehrenden$verneigen!$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$ S.$ den$ Katalog$ „Unterwegs$ zum$ Goldenen$ Vlies“$ (vorige$ Anm.);$ für$ die$ Achämenidenzeit$
besonders$129ff.,$z.B.$Abb.$1231.$140f.$145Q148.$
14$ E.$ Rehm,$ Kykladen$ und$ Alter$ Orient.$ Bestandskatalog$ des$ Badischen$ Landesmuseums$ Karlsruhe$
(1997)$47,$I$7,$Farbtafel$Abb.$III.$
15$H.$Koch,$Es$kündet$Dareios$der$König$...$Vom$Leben$im$persischen$Großreich$(Mainz$1992)$241ff.,$
besonders$250.$
13
159$
$
$
$
$
Abb.%1% .%Persepolis,%Terrasse,%Rekonstruktion%des%Plans%des%Dareios%
$
$
$
$
Abb.%2.%Persepolis,%zentrales%Relief%der%Osttreppe%des%Apadana%
$
$
$
$
160$
!
Abb.%3.%Persepolis,%Osttreppe%des%Apadana,%Gesandtschaft%der%Lyder%
!
!
Abb.%4.%%wie%Abb.%3:%ein%Lyder%mit%Armreif%
!
!
!
161!
$
Abb.%5.%wie%Abb.%3:%Armreif%der%Lyder%
$
Abb.%6% %wie%Abb.%3:%Skythen%bringen%einen%Mantel%und%Armreifen%als%Geschenke%
$
$
162$
$
$
Abb.%7.%London,%British%Museum:%Armreif%aus%dem%OxusCSchatz%
$
$
Abb.%8.%Uşak,%Museum:%Armreif%der%typisch%lydischen%Form%
$
$
163$
$
$
Abb.%9.%Uşak,%Museum:%Armreif%aus%Glas%und%Gold%
$
$
Abb.%10.%Georgien,%Tbilissi,%Archäologisches%Museum:%Armreifen%aus%Wani%
$
$
$
164$
%
%
%
Abb.%11.%wie%Abb.%10:%Armreifen%der%typisch%achämenidischen%Form%
$
Abb.%12.%Karlsruhe,%Badisches%Landesmuseum:%Armreif%der%lydischen%Form%
165$
&
$
Ehre nb e sc hluss de s Io nisc he n Bunde s für
Hippo stra to s a us Mile t: e in Fra g m e nt
de r Ste le vo n C hio s (Se g 35, 926)
&
George$Petzl$
Universität%zu%Köln%
Köln$
$
Nicht$nur$der$mit$dieser$Festschrift$Geehrte$feiert$im$Jahr$2005$einen$besonderen$Geburtstag:$
auch$ die$ Freundschaft,$ die$ ihn,$ seine$ liebenswerte$ Frau$ und$ mich$ miteinander$ verbindet,$
währt$inzwischen$drei$Jahrzehnte.$Ich$überprüfte$1975$Inschriftensteine,$die$im$Museum$von$
Izmir$aufbewahrt$werden;$dieses$war$zu$der$Zeit$die$Wirkungsstätte$von$Serap$hanım,$der$
nachmaligen$ Frau$ Yaylalı.$ Mit$ Abdullah$ kam$ ich$ –dankenswerterweise$ auf$ Deutsch–$ ins$
Gespräch,$ als$ er$ sich$ eine$ Arbeitspause$ mittels$ einer$ Pfeife$ genussvoll$ gestaltete.$ Es$ stellte$
sich$bald$heraus,$dass$ihn$energische$Tatkraft$und$eine$ruhige,$stets$zur$Heiterkeit$neigende$
Art$auszeichnen.$Er$unterstützte$freundlich$meine$epigraphischen$Anliegen;$Frau$und$Herr$
Yaylalı$ trugen$ einerseits$ zur$ Erleichterung$ der$ Arbeit$ im$ Museum$ bei,$ andererseits$
unternahmen$ wir$ zusammen$ einen$ epigraphischen$ Ausflug,$ an$ den$ ich$ mich$ besonders$
gerne$erinnere.1$Der$Jubilar$möge$die$folgende$kleine$Miszelle$zusammen$mit$seiner$Frau$als$
Zeichen$ freundschaftlicher$ Verbundenheit$ und$ dankbarer$ Erinnerung$ entgegennehmen.$
Ihnen$beiden$drücke$ich$zugleich$damit$meine$herzlichsten$und$besten$Wünsche$aus.$
Im$Jahr$289/288$v.Chr.$oder$wenig$früher$fasste$der$Ionische$Bund$einen$Ehrenbeschluss$
für$ den$ Milesier$ Hippostratos,$ Sohn$ des$ Hippodemos.2$ König$ Lysimachos$ hatte$ ihn$ als$
Strategos$über$die$ionischen$Städte$eingesetzt;$Hippostratos$gehörte$als$wFreundw$(Philos)$des$
Herrschers$ dessen$ engerem$ Beraterkreis$ an.$ In$ dem$ Beschluss$ wird$ das$ zuvorkommende$
und$ freundschaftliche$ Verhältnis$ des$ Strategos$ zu$ den$ Mitgliedsstädten$ des$ Koinon$
hervorgehoben.$ Dem$ Geehrten$ sowohl$ als$ auch$ seinen$ Nachfahren$ wurde$ deshalb$
Abgabenfreiheit$ in$ ebendiesen$ Städten$ eingeräumt.$ Ausserdem$ sollte$ möglichst$ bald$ nach$
der$ Verabschiedung$ des$ Beschlusses$ eine$ Reiterstatue$ des$ Hippostratos$ im$ zentralen$
Bundesheiligtum,$dem$Panionion$am$Nordhang$der$Mykale,$errichtet$und$der$Beschluss$auf$
dem$ Sockel$ dieses$ Standbildes$ schriftlich$ festgehalten$ werden.$ Ferner$ wurde$ eine$ jede$
Mitgliedsstadt$aufgefordert,$den$Text$bei$sich$auf$einer$marmornen$Stele$bekanntzumachen.$
Zur$ Zeit$ dieser$ Ehrung$ umfasste$ der$ Ionische$ Bund$ die$ dreizehn$ Gemeinden$ Milet,$
Myus,$ Priene,$ Ephesos,$ Kolophon,$ Lebedos,$ Teos,$ Klazomenai,$ Phokaia,$ Samos,$ Erythrai,$
$Zur$Arbeit$am$Museum$Izmir$s.$I.K.$23$(Smyrna),$S.$XIV;$zum$Ausflug:$G.$Petzl$Q$H.W.$Pleket,$ZPE$
34$(1979),$294f.,$zu$Nr.$11$(jetzt$TAM$V$2,$893).$
2$Oder$Hippodamos,$s.$u.$
1
Chios$ und$ Smyrna.$ Die$ letztgenannte$ Stadt$ hatte$ ursprünglich$ nicht$ dazugehört,$ und$ ihr$
Antrag$um$Aufnahme$war$abschlägig$beschieden$worden.3$Einer$Nachricht$Vitruvs$zufolge4$
verdankte$sie$es$König$Lysimachos$und$dessen$Gattin$Arsinoë,$dass$sie$schliesslich$doch$als$
Mitglied$akzeptiert$wurde.$Es$war$die$Stele$dieses$newcomers$Smyrna,$die$(in$fragmentiertem$
Zustand)$ als$ erste$ der$ ehemals$ dreizehn$ zutage$ kam$ und$ 1872$ zuerst$ veröffentlicht$ wurde$
(im$folgenden:$S).$Einige$Zeit$später$wurde$bei$den$archäologischen$Grabungen$in$Milet$die$
in$diese$Stadt$gehörende$Ausfertigung$entdeckt$(im$folgenden:$M);5$sie$ist$ganz$erhalten,6$so$
dass$ im$ Vergleich$ mit$ ihr$ redaktionelle$ Abweichungen$ in$ S$ festgestellt$ und$ dessen$ Text$
vollständig$ergänzt$werden$konnte.$Diese$grundlegende$Arbeit$wurde$1900$von$C.$Fredrich$
vorgelegt.7$Beide$Exemplare$sind$bis$in$jüngste$Zeit$wiederholt$als$griechische$Texte$und$als$
$Herodot$$I$142f.$
$IV$1,$4,$S.$85$Rose.$
5$ Übersetzung$ und$ Text$ (die$ wichtigsten$ Ausgaben$ sind$ Anm.$ 8$ genannt):$ wBeschluss$ des$ IonierQ
Bundes:$ Da$ der$ Milesier$ Hippostratos,$ Sohn$ des$ Hippodemos,$ Philos$ des$ Königs$ Lysimachos$ und$
eingesetzt$als$Stratege$über$die$ionischen$Städte,$stets$in$engem$und$freundschaftlichem$Verhältnis$
sowohl$einzeln$zu$einer$jeden$der$Städte$als$auch$allgemein$zu$den$Ioniern$steht,$sei$vom$Bund$der$
Ionier$ zu$ gutem$ Gelingen$ beschlossen:$ den$ Hippostratos,$ Sohn$ des$ Hippodemos,$ zu$ loben$ wegen$
seiner$Tüchtigkeit$und$des$Wohlwollens,$das$er$ständig$dem$Bund$der$Ionier$gegenüber$hat;$und$er$
soll$ von$ allen$ Abgaben$ in$ Städten$ der$ Ionier$ befreit$ sein;$ dasselbe$ soll$ für$ Hippostratos$ persönlich$
und$für$seine$Nachfahren$gelten.$Man$soll$auch$ein$ehernes$Reiterstandbild$von$ihm$im$Panionion$
aufstellen.$Man$soll$gleich$zwei$Städte$wählen,$die$sich$darum$kümmern$werden,$dass$das$Standbild$
des$ Hippostratos$ bald$ aufgestellt$ wird,$ damit$ auch$ alle$ übrigen$ wissen,$ dass$ die$ Ionier$ die$ guten$
Männer,$die$den$Städten$Nutzen$zukommen$lassen,$mit$den$entsprechenden$Geschenken$ehren.$Alle$
einzelnen$ Ratsherren$ sollen$ den$ Beschluss$ der$ Ionier$ in$ ihre$ eigenen$ Städte$ mitnehmen,$ damit$ das$
von$ den$ Ioniern$ Beschlossene$ in$ ihren$ Archiven$ aufgezeichnet$ vorliegt.$ Diesen$ Beschluss$ soll$ man$
auf$dem$Sockel$des$Standbildes$des$Hippostratos$im$Panionion$aufzeichnen$und$eine$jede$Stadt$bei$
sich$ selber$ auf$ einer$ steinernen$ Stele.$ Als$ (die$ Aufstellung$ des$ Standbildes$ betreuende)$ Städte$
wurden$gewählt:$Milet,$Arsinoeia$(=Ephesos).w$
$
Ἔδοξεν$᾿Ιíνων$τῶι$κοινῶιò$ἐπειδὴ$῾Ιππùστρατος$῾Ιππο/δ¢£ου$Μιλ¢σιος$φ®λος$ὢν$τοῦ$βασιλ¨ως$
Λυσι/£Æχου$ καὶ$ στρατηγὸς$ ἐπὶ$ τῶ£$ πùλεων$ τῶν$ ᾿Ιíνων$ /(4)$ κατασταθε®ς,$ οἰκε®ως$ καὶ$
φιλανθρíπως$ καὶ$ ἰδ®αι$ ἑ/κÆστηι$ τῶ£$ πùλεων$ καὶ$ κοινῆι$ ῎Ιωσι$ χρí£ενος$ δια/τελεῖ,$ ἀγαθῆι$
τªχηιò$ δεδùχθαι$ τῶι$ κοινῶι$ τῶι$ ᾿Ιí/νων,$ ἐπαιν¨σαι$ ῾Ιππùστρατον$ ῾Ιπποδ¢£ου$ ἀρε/(8)τῆς$ ἕνεκε$
καὶ$ εὐνο®ας,$ ἣν$ ἔχων$ διατελεῖ$ πρὸς$ /$ τὸ$ κοινὸν$ τὸ$ ᾿Ιíνων,$ καὶ$ εἶναι$ αὐτὸν$ ἀτελῆ$ πÆντων$ ἐν$ /$
πùλεσι$ ταῖς$ τῶν$ ᾿Ιíνωνò$ τὰ$ αὐτὰ$ δὲ$ ὑπ#ρ̣χειν$ ῾ΙπποστρÆ/τωι$ αὐτῶι$ καὶ$ ἐκγùνοιςò$ στῆσαι$ δὲ$
αὐτοῦ$ καὶ$ εἰκùνα$ /(12)$ χαλκῆν$ ἐφÖ$ ἵππου$ ἐ£$ Πανιων®ωιò$ ἑλ¨σθαι$ δὲ$ πùλεις$ /$ δªο$ ἤδη,$ αἵτινες$
ἐπι£ελ¢σονται,$ὅπως$ἂν$ἡ$εἰκὼν$/$ἡ$῾ΙπποστρÆτου$σταθῆι$κατὰ$τÆχος,$ἵνα$καὶ$οἱ$λοιποὶ$/$πÆντες$
εἰδῶσιν,$ὅτι$῎Ιωνες$τοὺς$καλοὺς$καὶ$ἀγα/(16)θοὺς$ἄνδρας$καὶ$χρε®α£$παρεχνους$ταῖς$πùλε/σι$
τι£ῶσι$ δωρεαῖς$ ταῖς$ προσηκοªσαιςò$ ἀπενεγκεῖν$ δὲ$ /$ ἑκÆστους$ τῶ£$ βουλευτῶν$ τὰ$ ἐγνωσ£¨να$
῎Ιωσιν$ /$ εἰς$ τὰς$ ἰδ®ας$ πùλεις,$ ὅπως$ ὑπÆρχηι$ ἐν$ τοῖς$ δη£οσ®οις$ /(20)$ ἀναγεγρα££¨να$ τὰ$
ἐγνωσ£¨να$ ὑπὸ$ ᾿Ιíνωνò$ /$ τὸ$ δὲ$ δùγ£α$ τùδε$ ἀναγρÆψαι$ εἰς$ τὸ$ βÆθρον$ τῆς$ εἰ/κùνος$ τῆς$
῾ΙπποστρÆτου$ ἐ£$ Πανιων®ωι$ καὶ$ ἑκÆσ/την$ τῶν$ πùλεων$ παρὰ$ αὑτῆι$ εἰς$ στ¢λην$ λιθ®/(24)νην.$$
Πùλεις$ἡιρ¨θησανò$Μ®λητος,$᾿Αρσινùεια.$$
$
6$ Auf$ der$ Stele$ folgen$ auf$ den$ Ehrenbeschluss$ zwei$ milesische$ Beschlüsse:$ erstens$ über$ die$
Aufzeichnung$im$Archiv$und$die$Wahl$der$für$das$Reiterstandbild$Verantwortlichen;$zweitens$über$
die$Beschleunigung$der$Aufstellung$der$Stele.$
7$Athen.$Mitt.$25,$100Q106,$mit$Photo$der$milesischen$Stele$Taf.$IV.$
3
4
167$
Übersetzungen$ gegeben$ sowie$ mit$ Kommentaren$ und$ bibliographischen$ Hinweisen$
versehen$worden.8$
1985$ publizierte$ W.G.$ Forrest$ ein$ Inschriftenfragment,$ das$ auf$ Chios$ gefunden$ worden$
war$und$im$dortigen$Museum$aufbewahrt$wird,9$in$folgender$Form:$
$
$
$
[Ἔδοξεν$᾿Ιíνων$τῶ]ι$κοινῶιò$ἐπε[ι]δ[ὴ$$ἹππùQ]$
[δα£ος$Ἱπποδ]Æ£ου$Μιλ¢σιος,$[φ®λος$ὢν]$
[τοῦ$βασιλ]¨ως$Λυσι£Æχ[o]υ̣$[καὶ]$
$$$$4$ [στρατηγὸς$ἐπ®$τ]ῶ̣ν$πùλεων$τῶν$[Ἰíνων]!$
[κατασταθε®ς,$ο]ἰκε®ως$καὶ$φ[ιλανθρíQ]$
[πως$ἰδ®αι$ἑκ]Æστηι$τῶν!π"λεω̣[ν$καὶ$κοιQ]$
[νῆι$Ἴωσι]$χρ̣í£ενος$διατ̣ε[̣ λεῖò$Ἀγαθῆι]$
$
$$$$8$
[τªχηιò$δεδùχθαι]$τ̣ῶι$κοινῶι$τῶν$[πùλεων$τῶν]$
[Ἰíνων$ἐπαιν¨σαι]$Ἱππùδα£ον$[ἹπποδÆ£ου]$
[ἀρετῆς$ἕνεκε$καὶ]$εὐνο®ας$ἣν$[ἔχων$διαQ]$
[τελεῖ$πρὸς$τὸ$κοινὸν$τὸ$Ἰíν]ων$καὶ$ε̣[ἶναι$αὐQ]$
$$$12$$ [τὸν$ἀτελῆ$πÆντων$ἐν$τ]α̣[ῖς$πùλεσι$ταῖς]$
[Ἰíνων$Q$Q$Q$Q$Q$Q$Q$Q$Q$Q$Q$Q$Q$Q$Q$Q$Q$Q$Q$Q$Q$Q$Q$$Q]$
$
Er$ erkannte$ die$ Verwandtschaft$ des$ Fragments$ mit$ dem$ Ehrenbeschluss$ für$ Hippostratos,$
vermutete$ aber,$ dass$ hier$ ungefähr$ zur$ selben$ Zeit$ ein$ anderer$ Milesier$ –ein$ Hippodamos,$
Sohn$ eines$ Hippodamos–$ wegen$ der$ selben$ Verdienste$ in$ gleicher$ Weise$ vom$ Ionischen$
Bund$geehrt$worden$sei.10$Nach$Forrests$Veröffentlichung$ist$der$Text$im$SEG$XXXV$926$mit$
einer$ seine$ Interpretation$ referierenden$ Notiz$ gegeben.11$ P.$ Herrmann$ hat$ in$ dem$ Anm.$ 8$
genannten$Corpus$Zweifel$an$dieser$Auffassung$geäussert$(S.$157):$wEs$spricht$...$alles$dafür,$
dass$ es$ sich$ um$ eine$ Parallelurkunde$ für$ Hippostratos$ handelt:$ die$ Ergänzungen$ und$ die$
Zeilenverteilung$ bei$ Forrest$ bleiben$ zu$ überprüfen$ (das$ Photo$ Fig.$ 1$ ist$ nicht$ deutlich$
$ Einzelheiten$ zu$ dem,$ was$ oben$ zusammenfassend$ dargestellt$ ist,$ finden$ sich$ in$ Lemma$ und$
Kommentar$ zu$ I.K.$ 24,1$ (Smyrna),$ Nr.$ 577$ (Text$ und$ Übersetzung$ des$ aus$ M$ vervollständigten$
smyrnäischen$Exemplars$S).$P.$Herrmann,$Inschriften$von$Milet,$Teil$1$(1997;$=$Milet$Band$VI$Teil$1),$
S.$ 157f.,$ gibt$ bibliographische$ Hinweise$ und$ eine$ Übersetzung$ von$ M$ (ferner$ die$ beiden$ darauf$
folgenden$Beschlüsse,$s.$Anm.$6)$sowie$zwei$Photos$der$Stele$(Taf.$1,$1$und$2)$als$Nachtrag$zu$der$
Publikation$ von$ 1908$ durch$ C.$ Fredrich$ in$ wDas$ Rathaus$ von$ Miletw$ (Nr.$ 10).$ Unter$ den$ früheren$
Veröffentlichungen$ sei$ besonders$ auf$ die$ von$ F.$ Hiller$ von$ Gaertringen$ in$ W.$ Dittenberger,$ Syll.3$
8
368$hingewiesen.$
$Horos$3,$95Q96,$Nr.$1:$wMuseum$(Inv.$no$1013)$from$Φροªριο.$Frg.$of$blue/grey$Chian$marble,$small$
part$of$top$preserved.$Ht.$0.23m.,$W.$0.19m.,$D.$0.10$m.$Letters,$0.011m;$interl.$0.006m.$(line$3$larger$
and$more$spaced).$Unpublished.$c.$289$B.C.w,$mit$Photo$Fig.$1.$
10$Forrest$muss$ursprünglich$in$Betracht$gezogen$haben,$dass$das$Fragment$zum$Ehrenbeschluss$des$
Hippostratos$gehört;$s.$G.$Shipley,$A$History$of$Samos$800Q188$B.C.$(1987)$177,$61:$wProfessor$Forrest$
informs$me$that$an$unpublished$Chian$inscription$closely$resembles$SIG3$368$and$may$honour$the$
9
same$man.w$
$$wThe$fragment$is$restored$after$Syll.3$368,$which$honors$another$Milesianw.$Wie$im$obigen$
Textabdruck$wird$im$SEG$dem$Steinbefund$entsprechend$das$in$der$editio$princeps$versehentlich$
gegebene$χρ̣í£ενον$(Z.$7)$zu$χρ̣í£ενος$berichtigt.$
11
168$
genug).w$ In$ einer$ späteren$ Publikation$ ist$ er$ noch$ entschiedener:$ wVon$ dem$ Beschluss$ sind$
drei$inschriftliche$Ausfertigungen$erhalten:$in$Milet$...,$Smyrna$...$und$Chios$...w12$
Eine$ genauere$ Überprüfung$ des$ von$ Herrmann$ angesprochenen$ undeutlichen$ Photos$
zeigte$ mir,$ dass$ Forrests$ Publikation$ und$ damit$ auch$ die$ im$ SEG$ in$ zweierlei$ Hinsicht$
verbesserungswürdig$ sind:$ Erstens$ ist$ von$ dem$ Stein$ nicht$ nur$ ein$ Teil$ des$ oberen$ Randes$
erhalten$ (so$ Forrest,$ vgl.$ Anm.$ 9),$ sondern$ auch$ des$ rechten.$ Es$ handelt$ sich$ bei$ dem$
Fragment$ also$ um$ die$ rechte$ obere$ Ecke$ der$ ursprünglichen$ Stele,$ und$ Forrests$
Zeilenbrechung$ muss$ berichtigt$ werden.$ Zweitens$ sind$ bereits$ mit$ Hilfe$ einer$ Lupe$
Korrekturen$ gegenüber$ den$ bisher$ gegebenen$ Lesungen,$ vor$ allem$ Z.$ 5$ betreffend,$
möglich.13$ Eine$ wesentlich$ genauere$ Kontrolle$ war$ mit$ Hilfe$ eines$ Abklatsches$ zu$
bewerkstelligen,$ den$ mir$ Angelos$ P.$ Matthaiu$ (Athen)$ freundlicherweise,$ zusammen$ mit$
seinen$ Photos$ des$ Fragments$ sowie$ Aufzeichnungen$ und$ Beobachtungen$ dazu,$ zur$
Verfügung$stellte.$Ich$danke$ihm$sehr$herzlich$für$seine$prompte$Hilfsbereitschaft.14$
Nach$ der$ Überprüfung$ kann$ es$ nicht$ mehr$ zweifelhaft$ sein,$ dass$ das$ Fragment$ aus$
Chios$(im$folgenden:$Ch)$einen$Ausschnitt$aus$dem$vom$Ionischen$Bund$für$den$Strategos$
Hippostratos$gefassten$Ehrenbeschluss$gibt.$Ist$das$Erhaltene$auch$nicht$eben$umfangreich,$
so$ genügt$ es$ doch$ zur$ Feststellung,$ dass$ der$ Öpanionische$ ArchetyposÖ$ des$ Dekrets$ in$ Ch$
zwar$ weitgehend$ wörtlich,$ aber$ dennoch$ mit$ einigen$ Abweichungen$ gegenüber$ den$ bisher$
bekannten$ Ausfertigungen$ übernommen$ wurde.$ Vergleichbares$ liess$ sich$ bereits$ bei$ der$
Kollation$ von$ S$ mit$ M$ beobachten.15$ Wie$ man$ aus$ anderen$ Beispielen$ weiss,$ war$ penibelQ
wortgetreue$ Übereinstimmung$ zwischen$ Parallelausfertigungen$ antiker$ Urkunden$ nicht$
erforderlich.16$
Ich$ schlage$ folgende$ Redaktion$ des$ Textes$ von$ Ch$ vor,$ die$ den$ erhaltenen$ Resten$ und$
dem$zur$Verfügung$stehenden$Raum$entspricht:17$
$ wDas$ κοινὸν$ τῶν$ Ἰíνων$ unter$ römischer$ Herrschaftw$ (in:$ N.$ Ehrhardt$ u.$ L.QM.$ Günther$ [Hsg.],$
Widerstand$Q$Anpassung$Q$Integration.$Die$griechische$Staatenwelt$und$Rom$[2002]$223Q240)$225,$10.$
13$ Nachdem$ mir$ die$ Mängel$ der$ Publikationen$ deutlich$ geworden$ waren,$ habe$ ich$ in$ meiner$ am$
Institut$ für$ Altertumskunde$ der$ Universität$ zu$ Köln$ im$ Wintersemester$ 2004/5$ abgehaltenen$
Epigraphischen$ Übung$ Frau$ AnneQKathrin$ Engbrocks$ die$ kritische$ Beschäftigung$ mit$ dem$ Text$
anhand$ einer$ Vergleichung$ des$ unzulänglichen$ Photos$ als$ Aufgabe$ gestellt.$ Dass$ am$ Ende$ ihrer$
intensiven$ Arbeit$ unsere$ jeweiligen$ Verbesserungen$ des$ Textes$ weitgehend$ übereinstimmten,$ war$
für$mich$eine$willkommene$Bestätigung$meiner$Vermutungen.$
14$ In$ den$ Dank$ schliesse$ ich$ gerne$ K.$ Hallof$ (Inscriptiones$ Graecae,$ Berlin)$ mit$ ein,$ der$ den$ Kontakt$
mit$ A.P.$ Matthaiu$ vermittelte.$ Dank$ geht$ auch$ an$ Chr.$ Habicht,$ mit$ dem$ ich$ besonders$ die$
Ergänzung$von$Z.$6$erörtern$konnte.$
15$Z.B.$unterstreicht$Smyrna$eingangs$nach$seiner$jüngst$erfolgten$Aufnahme$in$den$Ionischen$Bund,$
dass$dieser$aus$dreizehn$Städten$besteht:$Ἔδοξεν$᾿Ιíνων$τῶι̣$ κ̣οινῶι$τῶν$τρε[ισκα®]/δεκα$πùλεων$
(I.K.$ 24,$ 1,$ Nr.$ 577,$ 1Q2),$ während$ die$ letzten$ drei$ Worte$ in$ M$ (und$ Ch)$ fehlen;$ für$ weitere$
Differenzen$s.$den$Kommentar$I.K.$a.O.$
16$ Man$ vergleiche$ z.B.$ die$ Differenzen$ zwischen$ den$ parallelen$ Aufzeichnungen$ des$ KultstiftungsQ
Textes$ von$ Antiochos$ I.$ von$ Kommagene$ auf$ der$ OstQ$ bzw.$ Westterrasse$ des$ Nemrud$ Dagı,$ W.$
Dittenberger,$OGI$383.$
17$ Die$ Steinoberfläche$ ist$ an$ den$ Zeilenenden$ durchweg$ beschädigt.$ Hier$ ist$ Z.$ 2$ nach$ Μιλ¢σιος$ (s.$
den$ Kommentar$ zu$ Z.$ 2)$ und$ Z.$ 4$ nach$ πùλεων$ τῶν$ keine$ Klammer$ gesetzt,$ weil$ genügend$
unbeschrifteter$Raum$erhalten$ist,$um$festzustellen,$dass$in$der$jeweiligen$Zeile$keine$Schrift$mehr$
folgte.$Die$Zeilen$sind$z.$T.$recht$unterschiedlich$lang,$wie$sich$dies$auch$bei$S$(s.$etwa$zu$I.K.$24,$1,$
Nr.$577,$Z.$11$und$Z.$18Q19)$und$M$beobachten$lässt.$Auch$sind$die$Zeilen$von$Ch$unterschiedlich$
dicht$beschriftet,$vgl.$o.$Anm.$9.$
12
169$
$
$
[Ἔδοξεν$᾿Ιíνων$τῶ]ι$κοινῶιò$ἐπει̣δ[̣ ὴ]$$$
[Ἱππùστρατος$Ἱπποδ]Æ£ου$Μιλ¢σιος$$
[φ®λος$ὢν$τοῦ$βασιλ]¨ως$Λυσι£Æχ[oυ]$$
4 [καὶ$στρατηγὸς$ἐπ®$τ]ῶν$πùλεων$τῶν$$
$$$$$$$[Ἰíνων$κατασταθε®ς],$ο̣ἰκεῖος$ὢν$καὶ$φι̣λ̣[αν]Q$
[θρíπως$(?)$καὶ$ἰδ®αι$ἑκ]Æστηι$τῶ£!π"λεω̣[ν]$
[καὶ$κοινῆι$Ἴωσι]$χρ#$ενος)δι̣[α]τελε̣[ῖ,$ἀγα]Q$
$
$$$$8$
[θῆι$τªχηιò$δεδùχθαι]$τῶ[ι]$κοινῶι$τῶν![Ἰ#]ν̣[ων],$
[ἐπαιν¨σαι$Ἱππ#στατο]ν̣!Ἱπποδ%&ου̣$[Μι]Q$
[λ¢σιον$ἀρετῆς$ἕνεκε$καὶ$ε]ὐνο®ας,"ἣν̣$[ἔχων]$
[διατελεῖ$πρὸς$τὸ$κοινὸν$τὸ$Ἰí]ν̣ων,$καὶ$ε̣[ἶναι]$$
$$$$$$$$$$$$$$$12$$ [αὐτὸν$ἀτελῆ$Q$Q$Q$$$$$$$κτλ.$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$]$
$
1.$[Ἔδοξεν$Ἰíνων$τῶ]ι$κοινῶι:$Mit$M$übereinstimmende$Redaktion;$für$die$Abweichung$in$
S$s.$Anm.$15.$
$
2.$[Ἱπποδ]Æ£ου$(vgl.$Z.$9):$Es$ist$eine$Eigenheit$von$Ch,$den$Namen$des$Vaters$des$Geehrten$
in$ dorischer$ Form$ zu$ geben.$ Dass$ ein$ Bürger$ des$ ionischen$ Milet$ Hippodamos$ statt$
Hippodemos$ heissen$ konnte,$ ist$ schon$ durch$ den$ berühmten$ milesischen$ Städteplaner$ und$
Architekten$ dieses$ Namens$ evident.$ Es$ kam$ vor,$ dass$ Namen$ ein$ und$ derselben$ Person$ in$
unterschiedlichen$ Formen$ benutzt$ wurden.18$ Ob$ der$ Vater$ des$ Hippostratos$ Ἱππùδη£ος$
oder$ Ἱππùδα£ος$ genannt$ wurde$ und$ warum$ im$ ionischen$ Chios$ allein$ letztere$ Form$
gegeben$ wurde,$ vermag$ ich$ nicht$ zu$ sagen.19$ Q$ Nach$ Μιλ¢σιος$ sichtbare$ Reste$ eines$
senkrechten$ Striches$ führten$ mich$ zu$ der$ Vermutung,$ dass$φ[®/(3)λος$ folgte.$ A.P.$ Matthaiu$
wird$ indes$ diese$ am$ Stein$ gewonnene$ Beobachtung$ verdankt:$ wthere$ is$ merely$ a$ scratch$ on$
the$stone$looking$as$a$vertical$stroke,$but$it$is$not$a$part$of$any$letter.$There$is$no$Φ.w$
$
4.$ [τ]ῶν$ πùλεων:$ anders$ als$ in$ Z.$ 6$ wird$ die$ Assimilation$ von$ n$ zu$ m$ vor$ Labiallaut$ nicht$
durchgeführt;$S$gibt$im$erhaltenen$Teil$durchweg$diese$Assimilation,$M$mit$Ausnahme$von$
Z.$9Q10$(ἐν$πùλεσι),$23$(πùλεων$παρÆ)$und$24$(λιθ®νην$πùλεις).$
$
5.$[Ἰíνων]:$nach$M;$möglicherweise$[ἸÆδων]$(so$S).$
$
5Q7.$ Die$ Redaktion$ der$ Zeilen$ 5Q6$ weicht$ vom$ bisher$ Bekannten$ ab.$ Während$ M$ und$ S$
adverbial$ausdrücken,$dass$Hippostratos$wstets$auf%zuvorkommende%und%freundschaftliche%Weise$
sowohl$ einzeln$ mit$ einer$ jeden$ unter$ den$ Städten$ als$ auch$ allgemein$ mit$ den$ Ioniern$
$Zum$Beispiel$wird$der$pergamenische$Mitzögling$des$nachmaligen$Königs$Attalos$II.,$Ἀσκληπ®δης$
Θεωφ®λου$ (so$ im$ Ehrenbeschluss$ aus$ Lydien,$ H.$ Malay,$ Researches$ in$ Lydia,$ Mysia$ and$ Aiolis$
[Denkschr.$Ak.$Wien,$philQhist.$Kl.$279,$1999$=$Ergänzungsbände$zu$den$Tituli$Asiae$Minoris$Nr.$23]$
157f.,$Nr.$182,$1Q2)$in$einem$Ehrenbeschluss$aus$Larisa$(SEG$31,$575,$11f.)$dem$dortigen$thessalischen$
Dialekt$ entsprechend$ –darin$ besteht$ ein$ Unterschied$ zum$ vorliegenden$ Fall–$ ἈσκαλαπιÆδας$
Θεωφ®λοι$ genannt;$ vgl.$ G.$ P.,$ Epigr.$ Anatol.$ 33$ (2001),$ 55$ und$ P.J.$ Thonemann,$ Epigr.$ Anatol.$ 36$
(2003),$97Q106.$
19$ Möglicherweise$ bewahrt$ Ch$ die$ authentische$ Form,$ während$ sie$ –etwa$ dem$ Öpanionischen$
ArchetyposÖ$folgend?–$in$M!und$S$dem$ionischen$Dialekt$angepasst$wurde.$
18
170$
Umgang$pflegtw,$bietet$Ch$adjektivisches$οἰκεῖος$mit$folgendem$Partizip$$ὢν.$Die$Lücke$im$
Übergang$zu$Zeile$6$ist$wohl$nicht$sicher$zu$ergänzen:$(1)$Die$im$Text$gegebene$Ergänzung$
geht$ davon$ aus,$ dass$ ο̣ἰκεῖος$ ὢν$ und$ χρí£ενος$ mit$ δι̣[α]τελε̣[ῖ]$ zu$ verbinden$ sind:$ w(Da$
Hippostratos$ ...)$ fortwährend$ zuvorkommend$ ist$ und$ stets$ auf$ freundschaftliche$ Weise$ ...$
Umgang$pflegt$mit$...w$(2)$Geht$man$entsprechend$den$in$M$und$S$durch$κα®$verbundenen$
Adverbien$davon$aus,$dass$auf$οἰκεῖος$ὢν$κα®$ein$koordiniertes$Adjektiv$folgte,$ergibt$dies:$
(ἐπειδὴ$ Ἱππùστατος$ ...)$ ο̣ἰκεῖος$ ὢν$ καὶ$ φι̣λ[̣ Æνθρωπως]$ ...$ χρí£ενος$ δι̣[α]τελε̣[ῖ],$ w(Da$
Hippostratos$ ...)$ stets$ als$ jemand,$ der$ zuvorkommend$ und$ freundschaftlich$ ist,$ ...$ Umgang$
pflegt$ mit$ ...w$ (3)$ Die$ Worte$ ο̣ἰκεῖος$ ὢν$ καὶ$ φι̣λ[̣ Æνθρωπως]$ können$ auch$ mit$ δι̣[α]τελε[ῖ̣]$
verbunden$und$[καὶ$ἰδ®αι]$Q$$χρí£ενος$als$untergeordneter$Satzteil$verstanden$werden:$w(Da$
Hippostratos$ ...)$ fortwährend$ zuvorkommend$ und$ freundschaftlich$ ist,$ während$ er$ ...$
Umgang$pflegt$mit$...w$$Es$handelt$sich$inhaltlich$allemal$nur$um$leichte$Variationen$des$in$M$
und$S$Gesagten.20$
$
8$ τῶ[ι]$ κοινῶι$ τῶν! [Ἰ#]ν̣[ων]:$ τῶι$ κοινῶι$ τῶι$ Ἰí/νων$ M;$ in$ S$ fehlen$ die$ letzten$ beiden$
Worte.$
$
9Q10$ [Ἱππ#στατο]ν̣$ ἹπποδÆ£ου$ (s.$ o.$ zu$ Z.$ 2)$ [Μι/λ¢σιον]:$ aus$ Raumgründen$ ist$
anzunehmen,$dass$Ch$(wie$S)$das$Ethnikon$gab;$es$fehlt$in$M.$
$
11$[πρὸς$τὸ$κοινὸν$τὸ$Ἰí]ν̣ων:$entsprechend$M$ergänzt.$Möglicherweise$hatte$Ch$[πρὸς$τὸ$
κοινὸν$τῶν$Ἰí]ν̣ων,$vgl.$o.$zu$Z.$8.$
$
12$ In$ dieser$ Zeile$ vermag$ ich$ keinerlei$ Buchstabenrest$ zu$ erkennen.$ Das$ von$ Forrest$
vermutete$[τ]α̣[ῖς]$findet$sich$weder$in$M$noch$in$S.21$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$ Bei$ (2)$ und$ (3)$ sind$ die$ Worte$ καὶ$ ἰδ®αι$ ἑκÆστηι$ τῶ£$ πùλεων$ καὶ$ κοινῆι$ Ἴωσι$ nicht$ nur$ auf$
χρí£ενος,$ sondern$ apo% koinu$ auch$ auf$ οἰκεῖος$ ὢν$ καὶ$ φιλÆνθρωπος$ zu$ beziehen.$ Q$ Die$ im$ Text$
gegebene$Alternative$(1)$geht$auf$A.P.$Matthaiu$zurück.$
21$S.$zu$I.K.$24,$1,$Nr.$577,$Z.$11.$
20
171$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
Abb.%1.%Stelefragment%von%Chios%(Gußabdruck%der%stele)%
$
&
&
&
&
%
%
172$
%
Dre i G ra b re lie fs in Ha m a
&
Guntram$Koch$
PhilipsCUniversität%Marburg%
Marburg
%
$
Im$Museum$in$Hama,$Syrien,$werden$drei$Reliefs$aufbewahrt,$und$zwar$drei$Grabreliefs$der$
römischen$Kaiserzeit,$die$auf$den$ersten$Blick$Fremdkörper$in$der$Provinz$Syria$sind.1$Schon$
durch$ das$ verwendete$ Material,$ nämlich$ Marmor,$ setzen$ sie$ sich$ von$ den$ einheimischen$
syrischen$ Reliefs$ ab,$ die$ –$ je$ nach$ Landschaft$ –$ aus$ Kalkstein$ oder$ vulkanischem$ Gestein$
gearbeitet$ sind.$ Nur$ aus$ Antiocheia$ (Antakya)$ sind$ auch$ Reliefs$ aus$ Marmor$ bekannt.$ Der$
Stil$ der$ drei$ Exemplare$ in$ Hama$ hat$ ebenfalls$ weder$ mit$ nordQsyrischen2$ oder$
palmyrenischen3$noch$mit$südQsyrischen4$Reliefs$Verbindungen,$und$auch$in$Antiocheia$gibt$
es$keine$Parallelen.5$
Beim$ Relief$ A$ (Abb.$ 1*)$ sind$ der$ Mittelakroter$ und$ ein$ Teil$ des$ Giebels$ sowie$ das$
Gesicht$ der$ kleineren$ Gestalt$ abgeschlagen;$ das$ Gesicht$ der$ größeren$ ist$ bestoßen;$ sonst$
finden$ sich$ noch$ geringfügige$ Verletzungen.$ Unten$ ist$ der$ Zapfen$ erhalten,$ mit$ dem$ das$
Relief$ in$ eine$ Basis$ eingelassen$ war.$ Über$ ihm$ folgt$ sofort$ die$ Zone$ mit$ der$ Inschrift$ und$
darüber$ ein$ relativ$ breites,$ deutlich$ eingetieftes$ Relieffeld.$ Der$ rechte$ Rand$ ist$ ein$ klein$
wenig$breiter$als$der$linke.$Im$Giebel$finden$sich$als$Schmuck$in$den$Zwickeln$Blattmotive$
und$ in$ der$ Mitte$ eine$ Scheibe.$ Auf$ den$ Eckakroteren$ sind$ Palmetten$ wiedergegeben.$ Ein$
MittelQAkroter$ ist$ zu$ ergänzen.$ Im$ Relieffeld$ sind$ links$ eine$ kleine$ und$ rechts$ eine$ große$
weibliche$ Gestalt$ abgebildet,$ die$ bis$ in$ die$ Einzelheiten$ gleichförmig$ gebildet$ sind.$ Beide$
stehen$frontal,$haben$das$rechte$Bein$als$Standbein$und$das$linke$leicht$zur$Seite$gesetzt.$Sie$
sind$ mit$ einem$ lang$ herabfallenden$ Chiton$ und$ einem$ Mantel$ bekleidet;$ den$ linken$ Arm$
*$PhilipsQUniversität$Marburg,$Christlich$Archäologisches$Seminar$$Biegenstr.$11$$DQ35032$Marburg.$
Für$Abdullah$zur$Erinnerung$an$unsere$gemeinsamen$StudienQJahre$im$Archäologischen$Institut$in$
Göttingen$ von$ 1965$ bis$ 1972$ sowie$ die$ Kolloquien,$ in$ denen$ uns$ unser$ Lehrer$ Rudolf$ Horn$ mit$
provinziellen$ Grabreliefs$ des$ Hellenismus$ und$ der$ Römischen$ Kaiserzeit,$ in$ Samos$ und$ auch$ in$
anderen$Gegenden,$vertraut$gemacht$hat.$
1$ Die$ drei$ Reliefs$ wurden$ vom$ Verf.$ kurz$ auf$ einer$ Exkursion$ im$ Herbst$ 1985$ gesehen,$ bei$ der$ es$
Georges$ Obeid$ ermöglichte,$ daß$ wir$ einen$ Blick$ in$ das$ geschlossene$ alte$ Museum$ in$ Hama,$ den$
Azem$Palast,$werfen$konnten;$bei$einem$späteren$Besuch$waren$sie$nicht$zugänglich,$da$sie$in$das$
neue$ Museum$ überführt$ werden$ sollten.$ Über$ die$ Herkunft$ war$ damals$ nichts$ zu$ erfahren.$ Es$
konnte$auch$nicht$geklärt$werden,$ob$es$überhaupt$noch$Unterlagen$gibt;$denn$der$Azem$Palast,$das$
alte$ Museum,$ war$ –$ neben$ der$ Großen$ Moschee$ –$ ganz$ erheblich$ von$ den$ Ereignissen$ des$ Jahres$
1982$betroffen.$Maße$fehlen$leider.$–$Relief$A$besteht$aus$einem$hellen,$kleinkristallinen$Marmor.$
2$ z.B.$ K.$ Parlasca,$ Syrische$ Grabreliefs$ hellenistischer$ und$ römischer$ Zeit$ (1982)$ 9Q16;$ E.$ Künzl,$
Römerzeitliche$ Skulpturen$ aus$ Kleinasien$ und$ Syrien$ im$ RömischQGermanischen$ Zentralmuseum,$
Jahrbuch$des$RömischQGermanischen$Zentralmuseums$Mainz$48,$2001,$513Q519$Nr.$B$3Q4.$
3$z.B.$A.$Sadurska$Q$A.$Bounni,$Les$sculptures$funéraires$de$Palmyre$(1994);$Künzl$a.O.$519f.$Nr.$B$5.$
4$Parlasca$a.O.$(s.o.$Anm.$2)$18f.$
5$Parlasca$a.O.$17f.$mit$Anm.$169Q182$Taf.$18,$5Q6;$19.$20,$2.$
173$
haben$ sie$ gesenkt$ und$ den$ rechten$ vor$ die$ Brust$ gewinkelt.$ Die$ Hände$ kommen$ aus$ dem$
Mantel$heraus,$Daumen,$ZeigeQ$und$Mittelfinger$scheinen$ausgestreckt,$die$beiden$anderen$
Finger$eingewinkelt$zu$sein.$Die$größere$Gestalt$faßt$wohl$mit$der$Linken$einen$Zipfel$des$
Gewandes.$Wie$der$Inschrift$zu$entnehmen$ist,$handelt$es$sich$um$Tochter$und$Mutter,$die$
abgebildet$sind.$
$
Die$Inschrift$lautet:$
Ἔτους$σνδ$£η(νὸς)$Δαισ®ου$ò$ις$ò$ΠαQ$
πιας$Β$ἐτ宣ησεν$Ἀ£ιαν$τὴν$
γυναῖκα$τὴν$ἀ£ε¢πτως$συνQ$
βιíσασαν$καὶ$Παπιανὴν$θυγαQ$
τ¨ρα$αἰων®ου$ò$τει£ῆς$
$
Im%Jahre%254,%am%14.%Tag%des%Monats%Daisios,%ehrte%Papias,%Sohn%des%Papias,6%Amia,%seine%Frau,%die%
mit%ihm%ohne%Tadel%zusammengelebt%hatte,%und%Papiane,%die%Tochter,%zum%ewigen%Angedenken.7%
$
Es$hat$also$ein$Mann$namens$Papias,$Sohn$eines$Papias,$dieses$Grabrelief$für$seine$Frau$
Am(m)ia$ und$ seine$ Tochter$ Papiane,$ die$ aus$ uns$ unbekannten$ Gründen$ –$ zusammen?$ –$
gestorben$ sind,$ am$ 14.$ Tag$ des$ Monats$ Daisios$ (24.$ April$ –$ 23.$ Mai)$ des$ Jahres$ 254$
(sullanische$ Ära$ =$ 169/70$ n.$ Chr.)$ errichten$ lassen.8$ Die$ Darstellung$ der$ größeren$ und$ der$
kleineren$weiblichen$Gestalt,$also$von$Mutter$und$Tochter,$bezieht$sich$auf$die$Inschrift,$das$
Relief$muß$also$im$Auftrag$des$Papias$ausgearbeitet$worden$sein.$Mit$der$Inschrift$hatte$der$
Schreiber$erhebliche$Schwierigkeiten;$es$sind$mehrere$Schreibfehler$vorhanden.9.$$
Wenn$man$die$Kunstprovinzen$des$Römischen$Reiches$betrachtet,$dann$kommt$nur$eine$
einzige$in$Frage,$in$der$das$Relief$A$hergestellt$worden$sein$kann.$Es$gehört$eindeutig$zu$der$
großen$Gruppe$von$GrabQ$und$Weihreliefs,$die$aus$Lydien,$und$zwar$genauer$aus$NordostQ
Lydien,$aus$der$Umgebung$der$Stadt$Saittai,$stammen.10$Viele$von$ihnen$schließen$sich$nach$
der$ Form,$ der$ Dekoration$ des$ Giebels$ und$ der$ Akrotere,$ dem$ Stil,$ der$ Anbringung$ der$
Inschrift$ und$ der$ Art,$ wie$ die$ meist$ ausführlichen$ Inschriften$ aufgebaut$ sind,$ eng$
zusammen.11$Bei$den$Grabreliefs$hat$eine$große$Gruppe$außer$der$Inschrift$nur$dekorativen$
$Horizontal$durchgestrichenes$B$=$β´$=$δ®ς,$also$„Sohn$des$Papias“$(Hinweis$P.$Herrmann).$
$Die$Formel$αἰων®ου$ò$τει£ῆς$ist$nach$Auskunft$von$P.$Herrmann$sonst$nicht$belegt.$
8$ Zu$ den$ Namen:$ L.$ Zgusta,$ Kleinasiatische$ Personennamen$ (1964)$ 409f.$ §$ 1199Q5$ (Papias);$ 56$ §$ 57Q3$
(Amia);$59Q62$§$57Q16$(Ammia);$413f.$§$1199Q19$(Papiane).$
9$ In$ der$ 3.$ Zeile$ ist$ ΤΥΝΑΙΚΑ$ statt$ ΓΥΝΑΙΚΑ$ und$ ΑΜΕΗΠΤΩΣ$ statt$ ΑΜΕΜΠΤΩΣ,$ in$ der$ 4.$ Zeile$
ΘΥΓΑΤΕΒΑ$ statt$ ΘΥΓΑΤΕΡΑ$ gemeißelt.$ Der$ Mann,$ der$ die$ Inschrift$ eintrug,$ verstand$ also$
offensichtlich$ nicht,$ was$ er$ schrieb,$ und$ er$ scheint$ auch$ überhaupt$ nicht$ geübt$ gewesen$ zu$ sein,$
Buchstaben$auf$Marmor$einzutragen.$
10$siehe$die$Karten$TAM$V$1$(1981)$293$und$Anhang.$
11$ Zahlreiche$ Beispiele$ in$ Bänden$ der$ Zeitschrift$ für$ Papyrologie$ und$ Epigraphik$ (ZPE),$ vor$ allem$
zwischen$ 30,$ 1978,$ und$ 49,$ 1982,$ sowie$ Epigraphica$ Anatolica$ (EpigrAnat),$ vor$ allem$ zwischen$ 2,$
1983,$und$37,$2004.$–$Weitere$Literatur$z.B.:$M.B.$Comstock$–$C.C.$Vermeule,$Sculpture$in$Stone.$The$
Greek,$ Roman$ and$ Etruscan$ Collections$ of$ the$ Museum$ of$ Fine$ Arts$ Boston$ (1976)$ 179$ Nr.$ 287;$
PfuhlQMöbius$Nr.$186.$187.$354.$355.$454–456.$525.$595.$778.$782.$797.$1282.$2093;$vielleicht$auch$Nr.$
788;$G.M.A.$Hanfmann$–$N.$H.$Ramage,$Sculpture$from$Sardis$(1978)$172f.$Nr.$264$Abb.$454;$TAM$V$
6
7
174$
Schmuck,12$eine$erhebliche$Anzahl$ist$aber$mit$figürlichen$Darstellungen$versehen.$Viele$der$
Weihreliefs$ tragen$ ebenfalls$ figürliche$ Szenen.13$ Deutlich$ setzen$ sich$ die$ Exemplare$ in$
Lydien$ von$ Stücken$ aus$ anderen$ Kunstlandschaften$ in$ Kleinasien$ ab,$ beispielsweise$
Bithynien,14$dem$nördlichen$Phrygien,15$dem$südlichen$Phrygien$und$angrenzenden$Karien16$
oder$Pisidien,17$ebenfalls$auch$von$Byzantium.18$$
Da$der$Fundort$des$Reliefs$A$nicht$bekannt$ist,$ist$es$ein$Problem,$welche$der$Ären$bei$
der$Beurteilung$der$Inschrift$zugrunde$zu$legen$ist.19$Wenn$man$die$sullanische$Ära$nimmt$
1$ (1981)$ (zahlreiche$ Beispiele);$ F.$ L.$ Bastet$ –$ H.$ Brunstig,$ Corpus$ Signorum$ Classicorum$ Musei$
Antiquarii$LugdunoQBatavi$(1982)$91$Nr.$170$Taf.$46;$109Q114$Nr.$202Q208$Taf.$55–57;$M.QL.$Cremer$–$
J.$ Nollé,$ Lydische$ Steindenkmäler,$ Chiron$ 18,$ 1988,$ 199Q214;$ Koch$ (1988)$ 100Q103$ Nr.$ 36Q37;$ Malay$
(1994)$und$Malay$(1999)$(zahlreiche$Beispiele).$
12$z.B.$TAM$V$1$(1981)$zahlreiche$Beispiele$auf$Taf.$10.$12Q13;$Malay$(1999)$90$Nr.$88$Taf.$64;$94$Nr.$97$
Taf.$ 68;$ 96f.$ Nr.$ 99Q102$ Taf.$ 70Q72;$ 98f.$ Nr.$ 104Q107$ Taf.$ 74Q77;$ 103Q105$ Nr.$ 113Q117$ Taf.$ 81Q83;$ M.H.$
Sayar,$Sadbek$Hanim$Müzesinde$bulunan$yazitli$mezar$stelleri,$Palmet$3,$2000,$39$Nr.$16$mit$Abb.$
16.$
13$z.B.$Cremer$–$Nollé$a.O.$(s.o.$Anm.$11)$199Q203$Nr.$1$Taf.$1;$G.$Petzl$(Hrsg.),$Die$Beichtinschriften$
Westkleinasien,$EpigrAnat$22,$1994$(zahlreiche$Beispiele);$Malay$(1994)$66$Nr.$160$Taf.$22;$68$Nr.$167$
Taf.$23;$72$Nr.$179$Taf.$25;$75$Nr.$187$Taf.$26;$Malay$(1999)$102f.$Nr.$112$Taf.$80;$130$Nr.$139$Taf.$103.$
14$ Zu$ Bithynien$ z.B.:$ PfuhlQMöbius$ Nr.$ 347.$ 686.$ 1118.$ 1142.$ 1297.$ 1298.$ 1426.$ 1621.$ 1930.$ 1972;$ T.$
Corsten,$ Neue$ Denkmäler$ aus$ Bithynien,$ EpigrAnat$ 17,$ 1991,$ 79Q99;$ M.$ Cremer,$ HellenistischQ
römische$Grabstelen$im$nordwestlichen$Kleinasien,$1.$Mysien$(1991);$2.$Bithynien$(1992);$H.$Kalkan,$
New$Inscriptions$from$Bithynia$and$Mysia$in$the$Istanbul$Museum,$EpigrAnat$22,$1992,$101Q103;$M.$
Şahin,$Miletopolis$kökenli$figürlü$mezar$stelleri$ve$adak$levhalari$(2000).$
15Zu$Phygien$z.B.:$G.$Koch,$Ein$Grabrelief$aus$Phrygien$im$Getty$Museum,$EpigrAnat$6,$1985,$91Q96;$
Koch$ (1988)$ 97Q99$ Nr.$ 35;$ 104f.$ Nr.$ 38;$ G.$ Koch,$ Zwei$ Grabreliefs$ aus$ Phrygien$ im$ J.$ Paul$ Getty$
Museum,$ in:$ Occasional$ Papers$ on$ Antiquity$ 6,$ The$ J.$ Paul$ Getty$ Museum$ (1990)$ 115Q132;$ T.$
Lochmann,$ Eine$ Gruppe$ spätrömischer$ Grabsteine$ aus$ Phrygien,$ in:$ E.$ Berger$ (Hrsg.),$ Antike$
Kunstwerke$ aus$ der$ Sammlung$ Ludwig$ III$ (1990)$ 453Q508;$ derselbe,$ „Provinzkunst$ und$
Kunstzentrum“.$ Einige$ Beobachtungen$ an$ Grabsteinen$ aus$ dem$ Gebiet$ um$ Kadoi$ in$ der$ Mysia$
Abbaitis,$ in:$ Akten$ des$ 1.$ Internationalen$ Kolloquiums$ über$ Probleme$ des$ provinzialrömischen$
Kunstschaffens,$Graz$1989,$Mitteilungen$der$Archäologischen$Gesellschaft$Steiermark$5,$1991,$57Q82;$
derselbe,$Deux$reliefs$antoliens$au$Musée$des$BeauxQArt$de$Budapest,$Bulletin$du$Musée$Hongrois$
de$Budapest$74,$1991,$11Q24;$R.A.$Tybout,$Barbarians$in$Phrygia:$A$New$Grave$Relief,$EpigrAnat$20,$
1992,$35Q41;$M.$Türktüzün$–$M.$Wörrle,$Eine$neue$Türgrabstele$aus$dem$phrygischen$Alioi,$Chiron$
24,$ 1994,$ 95Q101;$ Malay$ (1994)$ 163$ Nr.$ 544$ Taf.$ 94;$ Künzl$ a.O.$ (s.o.$ Anm.$ 2)$ 504Q508$ Nr.$ A$ 4Q5;$ S.$
Vlizos,$Zu$einer$phrygischen$Grabstele$in$Athen,$Mouseio$Mpenake$2,$2002,$25Q35.$
16$Zum$südlichen$Phrygien$und$angrenzenden$Karien$z.B.:$W.$H.$Buckler$–$W.$M.$Calder,$Monumenta$
Asiae$Minoris$Antiqua$VI$(1939)$11$Nr.$20$Taf.$5;$12$Nr.$24$Taf.$6;$18$Nr.$48$Taf.$10;$50$Nr.$137$Taf.$24;$
PfuhlQMöbius$ Nr.$ 234.$ 235.$ 379.$ 736.$ 780$ (angeblich$ aus$ Istanbul,$ nach$ dem$ Typus$ aber$ phrygischQ
karisch).$ 1165.$ 1195.$ 1607.$ 1634.$ 1635.$ 1787.$ 1920.$ 1973.$ 1976;$ H.$ Malay,$ New$ Inscriptions$ from$
Phrygia,$Arkeoloji$Dergisi$2,$1994,$173Q183$Nr.$2.$9.$12.18.$19.$27;$Sayar$a.O.$(s.o.$Anm.$12)$1Q42$Nr.$18;$
C.$Tanriver,$EpigrAnat$34,$2002,$106$Nr.$6.$
17$Zu$Pisidien$z.B.:$J.$Borchhardt$u.a.,$Vier$pisidische$Grabstelen$aus$Sofular,$Kadmos$14,$1975,$68Q72;$
PfuhlQMöbius$ 260$ Nr.$ 1041$ Taf.$ 156;$ C.$ Brixhe$ –$ E.$ Gibson,$ Monuments$ from$ Pisidia$ in$ the$ Rahmi$
Koç$ Collection,$ Kadmos$ 21,$ 1982,$ 130Q169;$ C.$ Brixhe$ –$ T.$ DrewQBear$ –$ D.$ Kaya,$ Nouvelles$
monuments$ de$ Pisidie,$ Kadmos$ 26,$ 1987,$ 122Q170;$ C.$ Brixhe$ –$ M.$ Özsait,$ Nouvelles$ inscriptions$
pisidiennes$et$grecques$de$Timbriada,$Kadmos$40,$2001,$169Q174.$
18$siehe$unten$Relief$C$und$Anm.$28.$
19$Zum$Problem$der$verwendeten$Ären:$P.$Herrmann,$Überlegungen$zur$Datierung$der$„Constitutio$
Antoniniana“,$ Chiron$ 2,$ 1972,$ 519Q530;$ W.$ Leschhorn,$ Antike$ Ären.$ Zeitrechnung,$ Politik$ und$
175$
(sie$ beginnt$ 85/84$ v.$ Chr.),$ die$ beispielsweise$ in$ Saittai$ galt,$ würde$ man$ 169/70$ n.$ Chr.$ als$
Entstehungszeit$erhalten.$Wenn$man$andere$in$diese$Zeit$datierte$Reliefs$heranzieht,$ist$eine$
Beurteilung$ schwierig.20$ Die$ Form$ der$ Stele$ ist$ zwar$ gut$ vergleichbar,$ auch$ der$ Stil$ der$
Gewandfiguren$ scheint$ ähnlich$ zu$ sein,$ die$ Ausführung$ der$ Inschrift$ setzt$ sich$ aber$ völlig$
von$den$anderen$Stücken$ab.$Sofern$man$die$aktische$Ära$nimmt$(sie$beginnt$31$v.$Chr.),$die$
beispielsweise$ in$ Philadelphia$ galt,$ erhielte$ man$ 224/25$ n.$ Chr.$ als$ Datum.$ Bei$ anderen$
Stücken,$ die$ ungefähr$ aus$ dieser$ Zeit$ stammen,$ sind$ teilweise$ die$ Gewänder$ viel$ stärker$
verhärtet$und$schematisiert,21$bisweilen$lassen$sie$sich$aber$auch$vergleichen.22$Die$Schrift$ist$
aber$selbst$bei$späten$Stücken$viel$besser$als$bei$Relief$A.$Die$Buchstaben$sind$bei$den$Reliefs$
aus$ Lydien$ in$ der$ Regel$ sehr$ sorgfältig$ eingetragen$ und$ die$ Zeilen$ sauber,$ wie$ mit$ dem$
Lineal$ gezogen;$ hier$ sind$ die$ Buchstaben$ dagegen$ unregelmäßig$ groß$ und$ in$ verschiedene$
Höhe$ und$ Richtungen$ gesetzt.$ Die$ Inschrift$ kann$ somit$ weder$ die$ späte$ noch$ die$ frühe$
Datierung$stützen.$So$liegt$also$vorläufig$kein$Anlaß$vor,$das$Datum$von$169/70$n.$Chr.$nach$
der$ sullanischen$ Ära$ in$ Frage$ zu$ stellen.$ Die$ Inschrift$ ist$ offensichtlich$ von$ jemandem$
eingemeißelt,$der$ungeübt$war,$das$Relief$hingegen$von$einem$durchschnittlichen$Künstler.$
Bei$dem$Relief$B$(Abb.$2*)$sind$der$untere$Teil$sowie$der$Mittelakroter$abgebrochen.23$Es$
zeigt$ eine$ andere$ Form$ der$ architektonischen$ Gliederung$ als$ Relief$ A.$ Der$ Giebel$ ist$ viel$
steiler;$der$Architrav$wird$in$der$Mitte$durchbrochen,$und$es$ist$ein$Bogen$eingesetzt.$Es$gibt$
nicht$ ein$ vertieftes$ Feld$ für$ die$ figürliche$ Darstellung$ wie$ bei$ Relief$ A.$ Vielmehr$ ist$ eine$
vorspringende$Standleiste$vorhanden,$auf$der$eine$Gestalt$abgebildet$ist;$diese$reicht$durch$
den$Architrav$hindurch$bis$oben$unter$den$Bogen.$Es$handelt$sich$um$einen$Mann,$der$mit$
einem$ Untergewand$ und$ einem$ Mantel$ bekleidet$ ist.$ Der$ linke$ Arm$ fällt$ herab,$ die$ Hand$
könnte$in$das$Gewand$fassen.$Der$rechte$Arm$ist$vor$die$Brust$gewinkelt;$die$rechte$Hand$
kommt$ aus$ dem$ Mantel$ heraus,$ Daumen,$ ZeigeQ$ und$ Mittelfinger$ liegen$ ausgestreckt$ auf,$
die$ anderen$ Finger$ sind$ eingewinkelt.$ Durch$ einen$ kleinen$ Absatz$ an$ den$ Beinen$ sollen$
vielleicht$ Schuhe$ angedeutet$ werden.$ Der$ Kopf$ ist$ ganz$ summarisch$ behandelt,$ es$ setzen$
sich$ Nase,$ Augenhöhlen,$ Mund$ und$ Haare$ ab.$ Der$ Mann$ ist$ sehr$ ungeschickt,$ ohne$ jedes$
Verständnis$für$die$Proportionen$und$Körperlichkeit,$wiedergegeben.$
Auch$dieses$Relief$ist$nach$Form,$Stil$und$Darstellung$eindeutig$in$Lydien$entstanden.$
Die$Giebelform$begegnet$wohl$schon$bei$sehr$frühen$Beispielen,24$ist$aber$erst$im$3.$Jh.$n.Chr.$
häufiger.25$ In$ diese$ Spätzeit$ verweisen$ auch$ der$ völlige$ Mangel$ an$ Körperlichkeit$ und$ die$
Geschichte$im$Schwarzmeerraum$und$in$Kleinasien$nördlich$des$Tauros,$Historia$Einzelschriften$81$
(1993)$216Q343.$
20$z.B.$TAM$V$1$(1981)$39$Nr.$110$Taf.$11$(datiert$169/70$n.Chr.);$Bastet$–$Brunsting$a.O.$(s.o.$Anm.$11)$
111$f.$Nr.$204$Taf.$56$(datiert$169/70$n.Chr.);$Malay$(1994)$72$Nr.$179$Taf.$25$(datiert$173/74$n.Chr.);$
108$Nr.$354$Taf.$46$(datiert$180/81$n.Chr.).$
21$z.B.$TAM$V$1$(1981)$42$Nr.$128$Taf.$11$(dat.$242/43$n.Chr.);$67$Nr.$207$Taf.$16$(dat.$248/49$n.Chr.);$98$
Nr.$ 296$ (dat.$ 254/55$ n.Chr.)$ und$ 297$ (dat.$ 255/56$ n.Chr.)$ Taf.$ 17;$ 123$ Nr.$ 385$ Taf.$ 17(dat.$ 259/60$
n.Chr.);$152$Nr.$479$Taf.$19$(dat.$250/51$n.Chr.);$192$Nr.$597$Taf.$21$(dat.$254/55$n.Chr.).$
22$z.B.$TAM$V$1$(1981)$150$Nr.$474$Taf.$19$(dat.$223/24$n.Chr.);$153$Nr.$480$Taf.$19$(dat.$253/54$n.Chr.).$
23$Heller,$kleinkristalliner$Marmor;$siehe$die$Bemerkungen$in$Anm.$1.$
24$G.$Petzl,$ZPE$30,$1978,$258$Nr.$3$Taf.$10$(dat.$18/19$n.$Chr.$[??]).$
25z.B.$E.$Gibson,$ZPE$31,$1978,$239f.$Nr.$2$Taf.$12,$2$(dat.$259/60$n.Chr.);$PfuhlQMöbius$206f.$Nr.$778$Taf.$
114$(dat.$279$n.Chr.);$TAM$V$1$(1981)$42$Nr.$128$Taf.$11$(dat.$242/43$n.Chr.);$67$Nr.$207$Taf.$16$(dat.$
248/49$n.Chr.);$98$Nr.$296$(dat.$254/55$n.Chr.)$und$297$(dat.$255/56$n.Chr.)$Taf.$17;$150$Nr.$474$Taf.$19$
(dat.$223/24$n.Chr.);$153$Nr.$480$Taf.$19$(dat.$253/54$n.Chr.);$158$Nr.$495$Taf.$20$(dat.$250/51$n.Chr.);$P.$
Herrmann$ –$ E.$ Varinlioğlu,$ EpigrAnat$ 3,$ 1984,$ 9f.$ Nr.$ 5$ Taf.$ 2$ (dat.$ 247/48$ n.Chr.);$ C.$ Naour,$
176$
äußerst$schematischen$Falten.26$Das$Stück$dürfte$also$im$zweiten$Viertel$oder$um$die$Mitte$
des$3.$Jhs.$n.Chr.$entstanden$sein.$
Das$ Relief$ C$ (Abb.$ 3*)$ scheint$ oben$ und$ unten$ neuzeitlich$ abgearbeitet$ zu$ sein.27$ Der$
Oberkörper$des$Kindes,$das$die$Frau$auf$dem$Schoß$hält,$und$der$Kopf$der$kleinen$Gestalt$
rechts$ sind$ abgeschlagen;$ die$ gesamte$ Oberfläche$ ist$ verwaschen,$ das$ Gesicht$ der$ Frau$
bestoßen.$In$einem$vertieften$Feld$ist$eine$Frau$abgebildet,$die$auf$einem$blockartigen$Sessel$
mit$ geschwungener$ Rückenlehne$ sitzt.$ Sie$ ist$ mit$ einem$ lang$ herabfallenden$ Untergewand$
bekleidet$und$hat$einen$Mantel$umgeschlungen,$der$hinten$über$den$Kopf$gezogen$ist.$Die$
Füße$ sind$ auf$ ein$ kleines$ Podest$ gesetzt.$ Mit$ beiden$ Händen$ hält$ sie$ ein$ kleines$ Kind,$ das$
auf$ ihren$ Knien$ zu$ stehen$ scheint.$ Rechts$ ist$ eine$ kleine$ Gestalt$ abgebildet,$ die$ ein$ kurzes$
Gewand$trägt.$Der$linke$Unterarm$ist$vor$den$Leib$gelegt,$die$rechte$Hand$an$den$das$Kinn$
gelegt.$ Die$ Gestalt$ steht$ auf$ dem$ linken$ Bein$ und$ hat$ den$ rechten$ Unterschenkel$ über$ den$
linken$gekreuzt.$Um$die$drei$Gestalten$herum$bleibt$verhältnismäßig$viel$freier$Raum$übrig.$
Relief$C$setzt$sich$von$A$und$B$deutlich$ab$und$kann$nicht$in$Lydien$entstanden$sein;$es$
gehört$ vielmehr$ zu$ der$ großen$ Gruppe$ von$ Byzantion.28$ Eine$ genaue$ Parallele$ für$ die$
Darstellung$scheint$allerdings$nicht$vorhanden$zu$sein;$auf$einigen$wenigen$Reliefs$ist$eine$
sitzende$ Frau$ mit$ dem$ Kleinkind$ belegt,$ jedoch$ nicht$ der$ sehr$ massige$ Thron;$ kleine$
stehende$ „Diener“$ sind$ sehr$ häufig$ dargestellt.29$ Für$ die$ Grabreliefs$ aus$ Byzantion$ lassen$
sich$nur$ungefähre$Vorschläge$für$eine$zeitliche$Einordung$machen;$bei$dem$Relief$C$kommt$
hinzu,$daß$es$handwerklich$sehr$einfach$ist;$so$läßt$es$sich$nur$allgemein$in$das$1.$oder$2.$Jh.$
n.Chr.$datieren.30$
EpigrAnat$5,$1985,$56Q60$Nr.$14$Taf.$7$(dat.$242/43$n.Chr.);$H.$Malay,$EpigrAnat$6,$1985,$116$Nr.$7$Taf.$
9$(dat.$249/50$n.Chr.).$
26$vgl.$die$in$Anm.$25$genannten$Beispiele.$
27$Marmor,$der$sich$von$dem$der$Reliefs$A$und$B$absetzt;$siehe$die$Bemerkung$in$Anm.$1.$
28$ Zu$ den$ Grabreliefs$ aus$ Byzantium$ z.B.:$ N.$ Firatli,$ Les$ stèles$ funéraires$ de$ Byzance$ grécoQromaine$
(1964);$L.$Robert,$Pierres$errantes,$muséographie$et$onomastique,$Berytus$16,$1966,$5Q39,$besonders$5Q
21;$C.$Clairmont,$The$GraveQReliefs$from$Byzantium,$BCH$91,$1967,$451Q468;$N.$Firatli,$Istanbul´un$
yunan$ ve$ roma$ çaği$ mezar$ stellerine$ yeni$ ilaveler$ –$ Annexe$ au$ livre$ sur$ „Les$ stèles$ funéraires$ de$
Byzance$grécoQromaine“,$Istanbul$Arkeoloji$Müzeleri$Yilliği$13/14,$1967,$188Q209$Taf.14Q26;$C.$Vatin,$
La$ stèle$ funéraire$ de$ Byzance$ No$ 41,$ BCH$ 92,$ 1968,$ 220Q225;$ E.N.$ Lane,$ A$ Group$ of$ Steles$ from$
Byzantium,$Muse,$Annual$of$the$Museum$of$Art$and$Archaeology,$University$of$MissouriQColumbia$
3,$ 1969,$ 35Q41;$ H.E.$ Frenkel,$ Fragment$ of$ a$ Greek$ graveQstele$ from$ Turkey,$ Bulletin$ Antike$
Beschaving$47,$1972,$147Q149;$Comstock$–$Vermeule$a.O.$(siehe$oben$Anm.$11)$173$Nr.$277;$N.$Asgari$
–$ N.$ Firatli,$ Die$ Nekropole$ von$ Kalchedon.$ Die$ Grabstelen,$ in:$ Studien$ zur$ Religion$ und$ Kultur$
Kleinasiens.$ Festschrift$ F.$ K.$ Dörner$ (1978)$ 6Q20;$ PfuhlQMöbius,$ siehe$ Index$ 606f.;$ E.$ Gibson,$ The$
Rahmi$ Koç$ Collection$ V.$ Three$ grave$ reliefs$ from$ Byzantium,$ ZPE$ 35,$ 1979,$ 273Q278$ Taf.$ 16cQd;$ 17;$
M.H.$ Sayar,$ Beschriftete$ Grabstelen$ aus$ der$ Gegend$ von$ Byzantion$ im$ Archäologischen$ Museum$
von$ Istanbul,$ ZPE$ 48,$ 1982,$ 291Q295$ Taf.$ 9Q10.$ 11,$ 9;$ Koch$ (1988)$ 92Q96$ Nr.$ 33Q34;$ S.$ Karagöz,$
Istanbul´un$ hellenistik$ ve$ roma$ devirlerine$ ait$ mezar$ stellerine$ ilişkin$ yeni$ buluntular.$ Antik$
Byzantion$ nekropol$ buluntularında$ yeni$ belgeler,$ in:$ XI.$ Türk$ Tarih$ Kongresi,$ Ankara$ 1990$ (1994)$
2699Q2706$ Taf.$ 491Q501;$ Sayar$ a.O$ (s.o.$ Anm$ 12)$ 1Q42$ Nr.$ 1Q5.$ 7.$ 9.$ 10;$ S.$ Karagöz,$ Kalkhedon´un$
hellenistik$ve$roma$devirleri$mezar$stellerine$ait$yeni$buluntula,$Istanbul$Arkeoloji$Müzeleri$Yıllığı$
17,$2001,$398Q414.$$
29$Sitzende$Frauen$mit$Kind$z.B.:$Fıratlı$a.O.$80$Nr.$93$Taf.$25;$111$Nr.$183$Taf.$44.$
30$Vergleiche$z.B.:$Firatli$a.O.$Nr.$43.$85.$98.$$
177$
Über$ die$ Herkunft$ der$ drei$ Reliefs$ in$ Hama$ ließ$ sich$ bisher$ nichts$ in$ Erfahrung$
bringen.31$ Es$ ist$ also$ die$ Frage,$ ob$ sie$ in$ der$ Antike$ oder$ in$ der$ Neuzeit$ nach$ Syrien$
gekommen$sind.$Bei$aufwendigen$Grabdenkmälern$ist$in$der$Römischen$Kaiserzeit$damit$zu$
rechnen,$daß$sie$weithin$exportiert$werden$konnten.32$So$finden$sich$beispielsweise$in$Syria,$
um$zunächst$diese$römische$Provinz,$in$der$sich$die$hier$vorgestellten$Reliefs$jetzt$befinden,$
zu$ betrachten,$ Sarkophage$ aus$ den$ drei$ Zentren$ der$ Herstellung,$ und$ zwar$ in$ sehr$ großer$
Anzahl$ aus$ Athen,33$ in$ kleiner$ Zahl$ auch$ aus$ Rom34$ sowie$ von$ der$ kleinasiatischen$
Hauptgruppe$ („Dokimeion“).35$ Darüberhinaus$ wurden$ sehr$ zahlreiche$ HalbQFabrikate$ aus$
Prokonnesos36$ und$ sogar$ einige$ bescheidene$ Stücke37$ importiert,$ darunter$ Sarkophage$ aus$
Assos.38$Bei$den$Sarkophagen$bietet$sich$eine$Erklärung$für$die$Importe$an:$Syria$hatte$keine$
eigene$ Tradition;$ vor$ allem$ Exemplare,$ die$ mit$ reichen$ figürlichen$ Darstellungen$
geschmückt$ waren,$ mußten$ importiert$ werden.$ Außerdem$ waren$ in$ römischer$ Zeit$ keine$
Marmorvorkommen$in$Syria$bekannt.$Wenn$man$etwas$kostbarere$Stücke$haben$wollte,$war$
man$ gezwungen,$ das$ Material,$ also$ den$ Marmor,$ zu$ importieren.$ Es$ konnte$ sich$ um$
„Rohlinge“$ oder$ um$ „HalbQFabrikate“$ handeln;39$ besonders$ begehrt$ waren$ aber$ fertig$
ausgearbeitete$ PrunkQExemplare,$ vor$ allem$ diejenigen,$ die$ den$ attischen$ Stil$ und$ die$
attischen$ Darstellungen$ zeigen.$ Dabei$ nahm$ man$ große$ Kosten$ in$ Kauf$ und$ transportierte$
attische$Exemplare$beispielsweise$nach$Arethousa,$Bostra$oder$sogar$weit$durch$die$Wüste$
nach$Palmyra.40$$
In$ einzelnen$ Fällen$ läßt$ sich$ aber$ auch$ nachweisen,$ daß$ einfache,$ ganz$ bescheidene$
lokale$ Sarkophage$ und$ Ostotheken$ exportiert$ worden$ sind.$ Bei$ den$ Exemplaren$ der$
Gruppe$ von$ Assos$ scheint$ das$ verwendete$ Material,$ der$ lapis% sarcophagus,$ dem$ man$
besondere$ Fähigkeiten$ zuschrieb,$ der$ Grund$ für$ die$ Beliebtheit$ gewesen$ zu$ sein.41$ Das$
$s.o.$Anm.$1.$
$Exporte$von$Grabdenkmälern$ist$auch$schon$in$früherer$Zeit$nachzuweisen,$wie$z.B.$die$Sarkophage$
aus$ Sidon$ zeigen:$ K.$ Lembke,$ Phönizische$ anthropoide$ Sarkophage$ (2001);$ S.$ Frede,$ Die$
phönizischen$anthropoiden$Sarkophage$I$(2000);$II$(2002).$
33$KQS$467.$562;$Koch$(1989)$183Q209;$Koch$(1993)$111f.$193Q195;$Koch$(2001)$159Q161.$271Q275.$
34$KQS$269.$562;$Koch$(1989)$163Q169;$Koch$(1993)$94f.$193Q195;$Koch$(2001)$137.$271Q275.$
35$KQS$509.$562;$Koch$(1989)$170Q175;$Koch$(1993)$121.$193Q195;$Koch$(2001)$171f.$271Q275.$
36$ KQS$ 490.$ 562Q568;$ Koch$ (1989)$ 175Q182,$ besonders$ 181f.;$ Koch$ (1993)$ 163Q165.$ 193Q195;$ Koch$ (2001)$
230Q233.$271Q275.$
37$KQS$562;$Koch$(1989)$175Q182.$
38$KQS$518.$562;$Koch$(1989)$175Q178;$Koch$(1993)$16.$172f.;$Koch$(2001)$23.$241Q243.$
39$ KQS$ 484Q497$ mit$ Abb.$ 9Q16;$ F.$ Isik,$ Zum$ Produktionsbeginn$ von$ Halbfabrikaten$ kleinasiatischer$
Girlandensarkophage,$AA$1992,$121Q145;$Koch$(1993)$13Q15.$162Q168;$Koch$(2001)$230Q237.$
40$ G.$ Koch,$ Ein$ attischer$ Meleagersarkophag$ aus$ Arethousa$ in$ Syrien,$ Damaszener$ Mitteilungen$ 1,$
1983,$ 137Q148;$ Koch$ (1989)$ 188f;$ G.$ Koch,$ Ein$ attischer$ SchiffskampfQSarkophag$ aus$ Arethousa$ in$
Damaskus,$ Damaszener$ Mitteilungen$ 9,$ 1996,$ 197Q207;$ D.$ Wielgosz,$ Sarcofagi$ attici$ a$ Palmira,$
Rivista$di$Archeologia$25,$2001,$167Q176$(dazu$ein$weiteres$Fragment$einer$Rückseite).$
41$KQS$515Q519$Taf.$502;$P.$Papangele,$Omada$sarkophagon$ste$Nikopole,$Epeirotika$Chronika$26,$1984,$
43Q70$(Nikopolis);$P.$Bruneau,$BCH$111,$1987,$482Q485$Abb.$10Q12$(Skopelos);$G.$Koch,$RM$95,$1988,$
250f.$Nr.$30$Taf.$101,$1$(Dyrrachium);$Koch$(1993)$138$mit$Anm.$557$(Komotini);$172f.;$Koch$(2001)$
195$ mit$ Anm.$ 557;$ 241Q243.$ 361$ (Register);$ T.$ StefanidouQTiveriou,$ in:$ C.$ Reusser$ (Hrsg.),$
Griechenland$ in$ der$ Kaiserzeit.$ Neue$ Funde$ und$ Forschungen$ zu$ Skulptur,$ Architektur$ und$
Topographie,$ Kolloquium$ zum$ 60.$ Geburtstag$ von$ Prof.$ Dr.$ Willers$ 1998$ (2001)$ 118$ mit$ Anm.$ 35;$
S.E.$Katakis,$Archaiologika$Analekta$ton$Athenon$32Q34,$1999Q2001$(2003)$188Q190$Abb.$7Q8$(Euboia).$
31
32
178$
ungewöhnliche$ Material$ könnte$ auch$ bei$ denjenigen$ Sarkophagen$ eine$ Rolle$ gespielt$
haben,$die$aus$Granit$bestehen,$aber$keinerlei$Verzierung$tragen.42$$
In$anderen$Fällen$wundern$wir$uns$aber$heute,$warum$man$den$Aufwand$getrieben$hat,$
handwerklich$relativ$einfache$Stücke$über$große$Entfernungen$zu$transportieren.$So$wurden$
in$ Rom$ und$ in$ anderen$ Orten$ Italiens$ mehrere$ Sarkophage$ und$ Ostotheken$ aus$ Ephesos$
importiert,$ einige$ davon$ sogar$ nur$ als$ geglättete$ Halbfabrikate,$ obwohl$ man$ vor$ Ort$ sicher$
erheblich$billigere$und$–$zumindest$aus$unserer$Sicht$–$schönere$Exemplare$hätte$erwerben$
können.43$ Eine$ Ostothek$ der$ Gruppe$ von$ Ephesos$ wurde$ auf$ Aigina$ gefunden;44$ dort$ hätte$
man$sich$ohne$großen$Aufwand$ein$Exemplar$aus$Athen$besorgen$können.45$Eine$Ostothek$
der$ ganz$ ungewöhnlichen$ bithynischen$ Gruppe$ steht$ in$ Dyrrachium$ (Durres$ im$ heutigen$
Albanien);$sie$ist$mit$großem$Aufwand$von$einem$Hafen$in$Bithynien,$vielleicht$Nikomedeia$
(Izmit),$ an$ die$ östliche$ Küste$ der$ Adria$ transportiert$ worden.46$ Eine$ Ostothek$ der$
pamphylischQkilikischen$ Gruppe,$ also$ ein$ Werk$ ganz$ grober$ handwerklicher$ Ausführung,$
aus$ billigem$ Kalkstein$ gefertigt,$ ist$ sogar$ nach$ Arelate$ (Arles)$ gebracht$ worden.47$ Zwei$
stadtrömische$ Ostotheken$ fanden$ sich$ in$ Patras,$ also$ im$ heutigen$ Griechenland.48$
Stadtrömische$ Sarkophage$ sind$ in$ Ausnahmen$ sogar$ in$ Kleinasien$ importiert$ worden,$ wie$
zwei$bescheidene$RiefelQSarkophage$in$Ephesos$zeigen.49$Bei$diesen$beiden$Beispielen$bietet$
sich$als$Erklärung$an,$daß$sie$aus$einer$Zeit$stammen,$dem$späten$3.$Jh.$n.Chr.,$in$der$in$den$
lokalen$ Werkstätten$ in$ Ephesos$ Sarkophag$ nicht$ mehr$ hergestellt$ wurden.$ Die$ Reihe$ ließe$
sich$fortsetzen.$
$ KQS$ 562.$ 579;$ Koch$ (1989)$ 182f.;$ A.$ Ambrogi,$ Sarcofagi$ in$ granito$ di$ produzione$ egiziana,$ Xenia$
Antiqua$2,$1993,$103Q110;$Koch$(1993)$203f.;$Koch$(2001)$283f.$
43$G.$Koch,$Östliche$Sarkophage$in$Rom,$Bonner$Jahrbücher$182,$1982,$195Q201.$
44$G.$Koch,$Bonner$Jahrbücher$182,$1982,$197$Abb.$33;$KQS$360.$493.$519$Taf.$504;$Koch$(1993)$158f.$Abb.$
87;$Koch$(2001)$223Q225$Abb.$87.$
45$ Ostotheken$ sind$ zwar$ in$ Athen$ nicht$ üblich$ (allerdings$ stehen$ beispielsweise$ zwei$ Exemplare$ mit$
Girlanden$ in$ der$ HadriansQBibliothek$ in$ Athen;$ unpubliziert),$ es$ gibt$ aber$ eine$ Reihe$ von$ kleinen$
Sarkophagen,$ die$ die$ Größe$ einer$ Ostothek$ haben$ und$ möglicherweise$ als$ solche$ benutzt$ worden$
sind:$ z.B.$ KQS$ 430$ Nr.$ 14;$ Koch$ (1993)$ 34$ Abb.$ 20;$ Koch$ (2001)$ 48$ Abb.$ 20$ (Eroten);$ 438$ Nr.$ 1Q7$
(Girlanden).$
46$Durres,$Archäol.$Museum:$G.$Koch,$Ein$ungewöhnliches$Grabdenkmal$der$römischen$Kaiserzeit$in$
Durres,$Iliria$18,$1988,$1,$157Q167;$Koch$(1993)$155Q157$Abb.$84;$Koch$(2001)$221Q223$Abb.$84.$–$Vgl.$
ein$Stück$in$Herakleia$Pontike:$T.$Akkaya,$Herakleia$Pontike$(Karadeniz$Ereğlisi)´nin$tarihi$gelişimi$
ve$eski$eserleri$(1994)$108f.$Nr.$4$Abb.$4.$
47$Arles,$Musée$de$l´Arles$Antique,$Inv.$IRPA$89.626.648:$C.$Sintès$Q$M.$Moutashar,$Musée$de$l´Arles$
antique$ (1996)$ 152$ Nr.$ 148;$ V.$ GaggadisQRobin,$ in:$ G.$ Koch$ (Hrsg.):$ Akten$ des$ Symposiums$ „125$
Jahre$SarkophagQCorpus“,$Marburg$1995$(1998)$276$mit$Anm.$113Q114;$Koch$(2001)$340$Anm.$645.$–$
Bei$anderen$Ostotheken$der$pamphylischQkilikischen$Gruppe,$die$sich$heute$in$Rhodos,$Zypern$oder$
Cambridge$ (angeblich$ aus$ Tyros,$ Libanon)$ befinden,$ ist$ nicht$ sicher,$ ob$ sie$ bereits$ in$ der$ Antike$
exportiert$ worden$ sind;$ das$ Exemplar$ in$ Arles$ kann$ jetzt$ zeigen,$ daß$ durchaus$ auch$ mit$ Export$
derartig$einfacher$Werke$zu$rechnen$ist.$–$Zu$den$Ostotheken$dieser$Gruppe:$KQS$542f.;$Koch$(1993)$
159f.$Abb.$89;$Koch$(2001)$226f.;$T.$Korkut,$Die$pamphylischQkilikischen$GirlandenQOstotheken$(im$
Druck).$
48$KQS$44$mit$Anm.$35;$272.$360;$F.$Sinn,$Stadtrömische$Marmorurnen$(1987)$108$Nr.$78$Taf.$21dQe;$163$
Nr.$285$Taf.$51b.$
49$ M.$ Heinz,$ ÖJh$ 70,$ 2001,$ 52$ Anm.$ 8:$ Fragment$ eines$ RiefelQSarkophages$ mit$ GrabesQTür:$ unpubl.$ –$
Fragmentierter$ Kasten$ mit$ Riefeln,$ Feldern$ mit$ stehenden$ Gestalten$ an$ den$ Ecken$ und$ gerundeten$
Seiten$sowie$KlinenQDeckel:$A.$Evren$–$Ü.$Yügrük,$IV.$Müze$Kurtarma$Kazilari$Semineri$1993$(1994)$
405$Abb.$4;$Koch$(1993)$95$mit$Anm.$420;$Koch$(2001)$137$Anm.$420.$
42
179$
Die$ Gründe$ dafür,$ sich$ mit$ großen$ Kosten$ ein$ handwerklich$ einfaches$ Grabmonument$
über$weite$Entfernungen$kommen$zu$lassen,$auch$wenn$man$ein$billigeres$und$„schöneres“$
vor$Ort$hätte$erwerben$können,$kennen$wir$nicht.$Inschriften$auf$erhaltenen$Stücken$geben$
keine$ Auskunft.$ Wir$ können$ nur$ vermuten,$ daß$ es$ sich$ um$ Personen$ gehandelt$ hat,$ die$
beispielsweise$ von$ Ephesos$ nach$ Aigina$ oder$ nach$ Rom$ oder$ von$ einem$ Ort$ im$ östlichen$
Pamphylien$ oder$ westlichen$ Kilikien$ nach$ Arelate$ oder$ aus$ Bithynien$ nach$ Dyrrachium$
gezogen$ sind$ und$ dort$ ein$ ihnen$ vertrautes,$ an$ die$ Heimat$ erinnerndes$ Grabmonument$
haben$wollten.$
Der$Export$von$Grabreliefs$wäre$theoretisch$möglich,$wie$einige$attische$Grabreliefs$der$
Klassik$ und$ der$ Römischen$ Kaiserzeit$ zeigen$ können.50$ Aus$ der$ Römischen$ Kaiserzeit$ sind$
aber$ keine$ Belege$ dafür$ bekannt,$ daß$ Grabreliefs$ einfachster$ handwerklicher$ Ausführung$
exportiert$ worden$ sind.$ Bei$ Relief$ A$ könnte$ man$ zunächst$ meinen,$ es$ wäre$ vielleicht$ eine$
Möglichkeit,$die$ungewöhnlich$grobe$Inschrift$zu$erklären,$daß$man$annimmt,$das$Relief$sei$
in$ Syria$ aus$ Lydien$ importiert,$ und$ man$ hätte$ dann$ die$ Inschrift$ vor$ Ort$ eingetragen,$ also$
beipielsweise$in$Epiphaneia,$dem$heutigen$Hama.$Dagegen$spricht$aber,$daß$das$Relief$mit$
Mutter$und$Tochter$genau$auf$die$Inschrift$Bezug$nimmt,$Inschrift$und$Relief$also$an$einem$
Ort$ zur$ selben$ Zeit$ ausgeführt$ worden$ sein$ müssen$ und$ außerdem$ die$ Inschrift$ in$ der$
Formulierung$ typisch$ für$ die$ Landschaft$ Lydia$ ist.$ Man$ kann$ auch$ nicht$ annehmen,$ ein$
„HalbQFabrikat“$ sei$ aus$ Lydien$ nach$ Syria$ gekommen,$ und$ man$ hätte$ dort$ Relief$ und$
Inschrift$ ausgearbeitet,$ da$ die$ Ausführung$ der$ Gestalten$ anderen$ Reliefs$ in$ Lydien$ bestens$
entspricht.$
Es$weist$also$alles$darauf$hin,$daß$das$Relief$A$und$dann$auch$die$Reliefs$B$und$C$durch$
den$neuzeitlichen$„Kunsthandel“$nach$Hama$gekommen$sind.$So$finden$sich$beispielsweise$
lydische$Reliefs$auch$in$den$Museen$in$Bergama,$Izmir,$Çeşme,$Milet$oder$Istanbul.51$
Die$GrabQ$und$Weihreliefs$aus$Lydien$sind$bisher$hauptsächlich$wegen$ihrer$Inschriften$
behandelt$ worden.$ Eine$ kunstgeschichtliche$ Würdigung$ und$ beispielsweise$ eine$ Klärung$
des$ Fertigungsvorganges$ stehen$ noch$ aus.$ Man$ wird$ mit$ mehreren$ Möglichkeiten$ rechnen$
dürfen.$ Vielleicht$ lassen$ sich$ beim$ Relief$ A$ einige$ Dinge$ ablesen,$ die$ für$ eine$ Anzahl$ der$
Reliefs$ gültig$ sind.$ Die$ Stelen$ mit$ Zapfen$ und$ Giebel,$ einschließlich$ der$ in$ Umrissen$
angelegten$ Ornamente$ im$ dreieckigen$ Feld$ und$ der$ Akrotere,$ scheinen$ serienmäßig$
vorgefertigt$ worden$ zu$ sein.$ Das$ würde$ die$ Gleichartigkeit$ der$ Form$ und$ Dekoration$
erklären$ und$ wäre$ vielleicht$ auch$ der$ Grund$ dafür,$ daß$ die$ Form$ über$ viele$ Jahrzehnte,$ ja$
weit$über$ein$Jahrhundert$hinweg$im$wesentlichen$gleich$geblieben$ist.52$Es$konnten$dann,$in$
$Exportierte$attische$Grabreliefs$der$Klassik$z.B.:$Firatli,$Les$stèles$a.O.$(s.o.$Anm.$28)$90$Nr.$117$Taf.$
33;$105$Nr.$164$Taf.$41;$R.$Ousterhout$–$W.$Held,$14.$Araştirma$Sonuçlari$Toplantisi$1996,$2,$57.$68$
Abb.$2.$–$Exportierte$attische$Grabreliefs$der$römischen$Kaiserzeit:$M.$Fuchs,$Römische$Reliefwerke.$
Glyptothek$ München,$ Katalog$ der$ Skulpturen$ VII$ (2002)$ 46Q48$ Nr.$ 11;$ D.W.$ von$ Moock,$ Die$
figürlichen$ Grabstelen$ Attikas$ in$ der$ Kaiserzeit.$ Studien$ zur$ Verbreitung,$ Chronologie,$ Typologie$
und$Ikonographie$(1998)$4Q21$(Karte$der$Verbreitung$in$Attika$auf$Beilage$1).$$
51$z.B.$H.$Malay$–$Y.$Gül,$ZPE$44,$1981,$81Q90;$M.H.$Sayar,$ZPE$49,$1982,$191Q192;$H.$Malay$–$G.$Petzl,$
EpigrAnat$ 6,$ 1985,$ 60Q64$ Nr.$ 4Q5$ Taf.$ 3;$ N.$ Tanyeri,$ EpigrAnat$ 6,$ 1985,$ 79Q81Taf.$ 5;$ H.$ Malay,$
EpigrAnat$12,$1988,$147.$149Q151$Nr.$2Q4$Taf.$10Q11;$Malay$(1999)$93Q110$Nr.$94Q123.$
52$z.B.$G.$Petzl,$ZPE$30,$1978,$258$Nr.$3$Taf.$10$(dat.$18/19$n.Chr.);$G.$Çelgin$–$H.$Malay,$EpigrAnat$7,$
1986,$104$Nr.$5$Taf.$17$(Vorform,$dat.$67/68$n.Chr.);$103$Nr.$2$Taf.$16$(dat.$109/10$n.Chr.);$C.$Naour,$
EpigrAnat$5,$1985,$50f.$Nr.$9$Taf.$6$(dat.$94/95$n.Chr.);$60f.$Nr.$15$Taf.$7$(dat.$137/38$n.Chr.);$H.$Malay$
–$G.$Petzl,$EpigrAnat$6,$1985,$57ff.$Nr.$2$Taf.$2$(dat.$148/49$n.Chr.);$PfuhlQMöbius$126$Nr.$355$Taf.$59$
(dat.$250/51$n.Chr.).$
50
180$
einem$ zweiten$ Arbeitsgang,$ nur$ eine$ Inschrift,53$ eine$ Inschrift$ und$ eine$ Dekoration,$ also$
meist$ Kränze$ verschiedener$ Art,54$ oder$ eine$ Inschrift$ und$ figürliche$ Darstellungen$ –$ ohne$
Standleiste$–$eingetieft$werden$(wie$auf$Relief$A).$Kränze$und$derartige$Gestalten$scheinen$
nicht$über$den$Grund$des$Reliefs$nach$vorn$herauszuragen.$Der$Käufer$konnte$sich$also$für$
seine$ speziellen$ Bedürfnisse$ aus$ einem$ vorgefertigten$ Stück$ ein$ WeihQ$ oder$ ein$ Grabrelief$
ausmeißeln$und$dann$von$einem$anderen$Handwerker$die$erforderliche$Inschrift$anfertigen$
lassen.$ Bei$ Exemplaren$ mit$ vorspringender$ Standleiste$ (wie$ auf$ Relief$ B)$ könnte$ eine$ mehr$
oder$ weniger$ große$ Bosse$ stehengeblieben$ sein.$ Vielfach$ sind$ die$ Rahmen$ bei$ solchen$
Stücken$ unsauber$ gemeißelt,$ Standleiste$ und$ Rahmen$ sind$ nicht$ genau$ aufeinander$
abgestimmt,$sondern$etwas$verschoben,$manchmal$ist$das$Feld$erweitert.55$
Wenn$ man$ den$ Arbeitsvorgang$ auf$ zwei$ Phasen$ aufteilt,$ ließe$ sich$ erklären,$ daß$ die$
figürlichen$ Darstellungen$ häufig$ auf$ die$ in$ der$ Inschrift$ genannten$ Umstände$ Rücksicht$
nehmen,$Form$und$allgemeine$Dekoration$aber$doch$bei$den$meisten$Stücken$recht$ähnlich$
sind.$ Bei$ sehr$ zahlreichen$ Beispielen$ ist$ festzustellen,$ daß$ sich$ Darstellungen$ und$ Inschrift$
aufeinander$beziehen,$z.B.$Kinder$genannt$werden$und$manchmal$allein,$bisweilen$auch$mit$
einem$ oder$ beiden$ Elternteilen$ abgebildet$ werden.$ Es$ gibt$ keine$ Anhaltspunkte$ dafür,$ daß$
Stelen$ mit$ Reliefs$ für$ Kinder$ verschiedenen$ Alters,$ allein$ oder$ mit$ Geschwistern$ oder$ mit$
Eltern,$ in$ einer$ BildhauerQWerkstatt$ auf$ Vorrat$ gehalten$ wurden;$ man$ wird$ sich$ vielmehr$
eher$ vorstellen$ dürfen,$ daß$ Reliefs$ und$ Inschriften$ auf$ individuelle$ Bestellung$ angefertigt$
worden$ sind.$ 56$ Leider$ scheinen,$ soweit$ bisher$ bekannt,$ „Halbfabrikate“$ für$ lydische$ GrabQ$
und$Weihreliefs$nicht$gefunden$oder$zumindest$bisher$nicht$publiziert$worden$zu$sein.$
Manchmal$gibt$es$Darstellungen,$die$aus$dem$üblichen$Rahmen$fallen;$auch$sie$werden$auf$
besonderen$ Auftrag$ gefertigt$ worden$ sein.57$ Daneben$ sind$ auch$ einige$ Stücke$ erhalten,$ die$
$z.B.$TAM$V$1$(1981)$Nr.$130.$136$Taf.$12;$Nr.$174$Taf.$13.$
$z.B.$TAM$V$1$(1981)$Nr.$82.$83.$88.$94.$96.$99.$105.$107.$109$Taf.$10;$Nr.$116.$118.$119.$127$Taf.$12;$Nr.$
160–163.$168.$170.$171$Taf.$13;$Nr.$175–177$Taf.$14$(sehr$zahlreiche$weitere$Beispiele).$
55$z.B.$TAM$V$1$(1981)$Nr.$292.$385$Taf.$17;$Malay$(1994)$66$Nr.$160$Taf.$22;$106f.$Nr.$349$Taf.$46;$108$
Nr.$354$Taf.$46;$hier$Relief$A.$$
56$z.B.$TAM$V$1$(1981)$Nr.$36.$37.$103.$110.$128.$131.$135.$164.$190.$207.$294.$297.$385.$474.$478.$480.$493.$
495;$PfuhlQMöbius$Nr.$186.$187.$355.$455.$2093;$H.$Malay$–$G.$Petzl,$EpigrAnat$6,$1985,$59f.$Nr.$3$Taf.$
2,3;$CremerQNollé$a.O.$(s.$oben$Anm.$11)$199Q214$Nr.$1Q4$Taf.$1Q4;$Malay$(1994)$113$Nr.$376$Taf.$49;$G.$
Petzl,$EpigrAnat$30,$1998,$37$Nr.$25$Taf.$10,$28.$
57$Zur$Situation$bei$den$Sarkophagen$vgl.$z.B.:$G.$Koch,$Produktion$auf$Vorrat$oder$Anfertigung$auf$
besonderen$ Auftrag?$ Überlegungen$ zu$ stadtrömischen$ frühchristlichen$ Sarkophagen$ der$
vorkonstantinischen$ und$ konstantinischen$ Zeit,$ in:$ Antike$ Porträts.$ Zum$ Gedächtnis$ von$ H.$ v.$
Heintze,$ hrsg.$ von$ H.$ von$ Steuben$ (1999)$ 303Q316;$ derselbe,$ Einige$ Überlegungen$ zu$ den$
Sarkophagen$ der$ kleinasiatischen$ Hauptgruppe.$ Handelt$ es$ sich$ um$ eine$ Produktion$ auf$ Vorrat$
oder$ auf$ besondere$ Bestellung,$ in:$ Munus.$ Festschrift$ für$ H.$ Wiegartz$ (2000)$ 139Q148;$ derselbe,$
Frühchristliche$Sarkophage$(2000)$83Q90;$derselbe,$Zu$den$KinderQSarkophagen$der$konstantinischen$
Zeit.$Sind$sie$in$Serie$oder$auf$besonderen$Auftrag$hergestellt$worden?,$in:$A.M.$Ritter$u.a.$(Hrsg.),$
„...zur$ Zeit$ oder$ Unzeit“.$ Studien$ zur$ spätantiken$ TheologieQ,$ GeistesQ$ und$ Kunstgeschichte$ und$
ihrer$Nachwirkung$Hans$Georg$Thümmel$zu$Ehren,$Texts$and$Studies$in$the$History$of$Theology$9$
(2004)$161Q183.$–$Reliefs$aus$Lydien$z.B.:$TAM$V$1$(1981)$Nr.$36.$37.$103.$110.$128.$131.$135.$164.$190.$
207.$ 294.$ 297.$ 385.$ 474.$ 478.$ 480.$ 493.$ 495;$ T.$ Tek,$ Grabstele$ des$ Schmieds$ Artemidoros$ aus$ Lydien,$
EpigrAnat$24,$1995,$92f.$Taf.$13;$Malay$(1994)$72$Nr.$179$Taf.$25;$86$Nr.$235$Taf.$32;$93$Nr.$266$Taf.$38;$
106f.$Nr.$349$Taf.$46;$110f.$Nr.$364$Taf.$48;$115$Nr.$387$Taf.$50;$Malay$(1999)$135$Nr.$148$Taf.$110.$–$
Auch$ bei$ zahlreichen$ Weihreliefs$ ließe$ sich$ beobachten,$ daß$ sie$ von$ den$ Auftraggebern$ in$ einer$
bestimmten$Situation$bestellt$worden$sind.$
53
54
181$
auf$ einen$ speziellen$ Wunsch$ hin$ vollständig$ neu$ angefertigt$ worden$ sind.$ Sie$ zeigen$ eine$
ungewöhnliche$ Dekoration$ und$ meist$ auch$ besondere$ Darstellungen,$ sind$ aber,$ wie$ es$
scheint,$ relativ$ selten.58$ Von$ der$ „MassenQFabrikation“$ an$ lydischen$ GrabQ$ und$ Weihreliefs$
setzen$sie$sich$ab,$scheinen$aber$auch$in$Lydien$gearbeitet$worden$zu$sein.$
Diese$wenigen$Hinweise$zeigen$hoffentlich,$daß$es$sich$sehr$lohnen$würde,$die$GrabQ$
und$ Weihreliefs$ aus$ Lydien$ nicht$ nur$ als$ Zeugnisse$ der$ Epigraphik,$ sondern$ auch$ unter$
kunstgeschichtlichen$Gesichtspunkten$zusammenfassend$zu$bearbeiten.$Sie$scheinen$bereits$
im$Hellenismus$einzusetzen$und$lassen$sich$bis$in$das$spätere$3.$Jh.$n.Chr.$verfolgen.$Es$ist$
offensichtlich$ die$ größte$ Gruppe$ an$ derartigen$ Reliefs,$ und$ zwar$ nicht$ nur$ in$ Kleinasien,$
sondern$ im$ gesamten$ Römischen$ Reich.$ Fragen$ der$ Scheidung$ und$ Lokalisierung$ der$
Werkstätten,$ der$ Technik$ der$ Herstellung,$ der$ Chronologie,59$ der$ Vorbilder$ und$ der$
Verbindungen$ zu$ anderen$ regionalen$ Gruppen,$ der$ Bedeutung$ und$ Einflußnahme$ der$
Auftraggeber$und$manches$andere$ließen$sich$dann$besser$klären.$$
!
Abkürzungen!
Koch$(1988)$ $
G.$Koch,$Roman%Funerary%Sculpture.%Catalogue%of%the%Collections.$$
The$J.$Paul$Getty$Museum$(1988)$
Koch$(1989)$
G.$Koch,$“Der$Import$kaiserzeitlicher$Sarkophage$in$den$Provinzen$$
Syria,$Palaestina$und$Arabia,”$Bonner%Jahrbücher$189,$1989,$161Q211$
Koch$(1993)$ $
G.$Koch,$Sarkophage%der%römischen%Kaiserzeit$(1993)$
Koch$(2001)$ $
G.$Koch,$Roma%imperatorluk%Dönemi%Lahitleri$(2001)$
KQS$
G.$Koch$–$H.$Sichtermann,$Römische%Sarkophage$(1982)$
$
$
Malay$(1994)$ $
H.$Malay,$Greek%and%Latin%Inscriptions%in%the%Manisa%Museum.$$
Erg.$TAM$19$(1994)$
Malay$(1999)$ $
H.$Malay,$Researches%in%Lydia,%Mysia%and%Aiolis,$Erg.$TAM$23$$
(1999)$
PfuhlQMöbius$$
E.$Pfuhl$Q$H.$Möbius,$Die%ostgriechischen%Grabreliefs%I$(1977).$II$$
(1979)$
TAM$V$1$(1981)$
P.$Herrmann,$Tituli%Lydiae%I,%Tituli%Asiae%Minoris$V$(1981)$
$
$
$
$ z.B.$ TAM$ V$ 1$ (1981)$ 99$ Nr.$ 304$ Taf.$ 17;$ 153$ Nr.$ 480$ Taf.$ 19;$ V.$ M.$ Strocka,$ Ein$ Familienvotiv$ von$
250/1$ n.Chr.$ aus$ Maionia,$ in:$ Beiträge$ zur$ Altertumskunde$ Kleinasiens.$ Festschrift$ K.$ Bittel$ (1983)$
493Q499$Taf.$99.$
59$ Dazu$ gehört$ beispielsweise$ das$ Problem,$ welche$ Ära$ bei$ den$ Jahresangaben$ der$ Inschriften$
verwendet$ worden$ ist,$ die$ sullanische$ oder$ die$ aktische;$ es$ hat$ den$ Anschein,$ daß$ bei$ mehreren$
Stücken$die$bisher$gemachten$Vorschläge$zu$überprüfen$wären.$
58
182$
$
$
183$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
Abb.%1.%Hama%(Syrien),%Museum:%Grabrelief%aus%Lydien%(datiert%169/70%n.Chr.)%
$
$
$
$
$
184$
$
$
$
Abb.%2.%Hama,%Museum:%Grabrelief%aus%Lydien%
$
$
Abb.%3.%Hama,%Museum:%Grabrelief%aus%Byzantion%
$
&
185$
!
Parion:!Karanlıktan!Gün!Işığına!
!
!
Cevat$Başaran$
Atatürk%Üniversitesi%
Erzurum%
!
Antik$ Parion$ (Parium)$ kenti$ Troas$ bölgesinin$ kuzeyinde,$ bugünkü$ Çanakkale$ Biga$ ilçesi,$
Balıklıçeşme$ Beldesi’ne$ bağlı,$ Kemer$ Köyü’nün$ kuzey$ doğusundaki,$ denize$ doğru$ bir$ dille$
uzanan$Bodrum$Burnu’nun$engebeli$arazisi$üzerine$kurulmuş$antik$bir$liman$kentidir$(Res.$
1).$ Parion’a,$ BigaQLapsekiQÇanakkale$ karayolunun$ 15.$ km.sinden$ kuzeye$ doğru$ ayrılan$ 14$
km.’lik$ bir$ yolla$ ulaşılmaktadır.$ ÇanakkaleQBiga$ yönünden$ ise,$ yaklaşık$ 85$ Km.$ sonra,$ sola$
ayrılan$yol,$antik$kente$varmaktadır.$Antik$çağda$Pity(ei)a$(Aksaz),$LinusQLinon$(Şahmelek),$
Adresteia$ (Azatlı$ Çiftliği),$ Paisos$ (Bayramtaş),$ Priapos$ (Karabiga)$ ve$ Lampsakos$ (Lapseki)$
topraklarıyla$ komşu$ Parion,$ Mysia$ ile$ Troas$ arasında$ bir$ sınır$ kenti$ olarak$ karşımıza$
çıkmaktadır.1$ Antik$ kaynaklara$ göre$ kolonizasyon$ döneminde$ Milet,$ Erythra$ ve$ Paroslu$
göçmenler$tarafından$iskan$edildiği$bilinen$kent,$2$$adını$Troia$Kralı$Priamos’un$ikinci$karısı$
Hekabe’den$ doğma$ en$ küçük$ oğlu$ Paris’ten$ almıştır$ ve$ Parion,$ “Paris’in$ Kenti”$ anlamına$
gelmektedir.3$ Bonacasa,4$ kentin$ adını$ Erythraili$ göçmen$ Iason’un$ oğlu$ Parion’dan$ aldığını$
belirtirken;$Strabon,5$kentin$Miletliler$tarafından$kurulduğunu,$Akşit$ise,$Parion’u$kuranların$
Paroslular$olduğunu$ifade$eder.$6$Herodot’dan$öğrendiğimize$göre,$M.Ö.$6.$yüzyıl$sonlarında$
Perslerin$ egemenliği$ altında$ bulunan$ Parionlular,$ Tyran$ Herophantos$ komutasında,$ M.Ö.$
513Q512’lerde$ Pers$ Kralı$ I.$ Dareios’un$ İskit$ Seferine$ katılmışlardır.7$ M.Ö.$ 5.$ yüzyıldaki$
Peloponnessos$ Savaşları$ sırasında$ Atina’nın$ yanında$ yer$ alan$ Parion,$ Spartalılara$ karşı$
savaşmıştır.$ Bu$ savaşlar$ sırasında,$ M.Ö.$ 411$ yılında,$ Alkibiades$ komutasındaki$ Atina$
Donanması’nın$ Parion$ Limanı’nda$ toplanarak$ sefere$ çıktığını$ Xenophon’dan$ öğreniyoruz.8$
Helenistik$ Dönem$ başlangıcında$ bir$ süreliğine$ bağımsız$ kalan$ Parion,$ M.Ö.$ 302’de$ Büyük$
İskender’in$ generallerinden$ Lysimakhos’un;$ M.Ö.$ 241$ yılından$ sonra$ da$ Bergama$ Kralı$ I.$
Attalos’un$ egemenliği$ altına$ girmiştir.9$ M.Ö.$ 133’te,$ Bergama$ Krallığı’nın$ Roma’nın$ eline$
geçmesi$ sonrasında,$ Parion$ da$ Roma$ hakimiyetine$ girmiş$ olur.$ Roma$ Çağı’nda$ Parion’a$
büyük$ önem$ verilir$ ve$ İmparator$ Augustus,$ kenti,$ Colonia% Pariana% Iulia% Augusta$ olarak$ ilan$
eder.10$ Bizans$ Dönemi’nde$ büyük$ bir$ kilisenin$ yapıldığı$ kent,$ önemli$ bir$ piskoposluk$
$$Strabon,$Geographia,$13.I.14;$Herodotos,$Historia,$V$117;$Xenophon,$Anabasis,$7$II$7;$$RE,$7$Troas,$553Q
554;$Umar$1993:$638.$
2$$Akşit$1979:$59;$Umar$1983:$35Q36,$61.$
3$$Wüst$R.E.$1486$$“Paris”$maddesi;$Umar$1983:$35;$1993:$638.$
4$$The Princeton Encyclopedia of Classical Sites, “Parion” maddesi$
5$$Strabon,$Geographia,$XIII:$588.$
6$$Akşit$1979:$59.$
7$$Herodotos,$Historia,$IV,138;$Umar$1983:$35.$
8$$Xenophon,$Anabasis,$VI,2,7.$
9$$Akşit$1983:$59.$
10$$Magie$1950:$869;$Umar$1983:$37.$
1
186$
merkezi$halini$alır$ve$M.S.$312Q330$yılları$arası$Eustathius$“Parion$Piskoposu”$olarak$görev$
yapar.11$
Atatürk$ Üniversitesinden$ bir$ ekiple$ tarafımızdan$ 1997,$ 1999$ ve$ 2003$ yıllarında$
gerçekleştirilen$ arkeolojik$ yüzey$ araştırmaları,$ Parion’un$ bir$ an$ önce$ kazılması$ ve$ toprak$
altında$ saklı$ antik$ zenginliklerinin,$ yok$ edilmeden$ gün$ yüzüne$ çıkartılarak$ tanıtılması$
gerçeğini$ ortaya$ koymuştur.12$ $ Bugüne$ kadar$ gelebilen$ kalıntılarına$ göre$ antik$ çağda$ ön$
yüzü$gorgo,$arka$yüzü$boğa$resimleriyle$süslenmiş$sikkeleriyle$(Res.$2)$ün$kazanan$Parion,$13$$
çevresi$yaklaşık$7$km.$yi$bulan$sur$duvarlarıyla$kuşatılmış$klasik$bir$kenttir.$Önceleri$sadece$
kataloglarda$ 14$ yer$ alan$ sikkelerine$ göre$ bir$ Mysia$ Bölgesi$ kenti$ olarak$ bilinen$ Parion’un$
yaptığımız$son$çalışmalarla$bir$Troas$kenti$olduğu$ortaya$çıkmıştır.$Daha$çok$kentin$kuzey$
bölümündeki$ deniz$ kıyısında$ izlenebilen$ sur$ duvarlarına$ ait$ üç$ taş$ kule,$ kısmen$ de$ olsa$
korunarak$ günümüze$ ulaşmıştır.15$ Ana$ kaya$ üzerine$ oturtulmuş$ ve$ bazı$ bölümlerinde$
kiklopik$ taşlar$ kullanılmış$ sur$ duvarları,$ genelde$ bosajlıQizodom$ teknikte$ örülmüştür.$
Surların$kuzeyQdoğuya$uzanan$ve$şimdiki$deniz$seviyesiyle$aynı$düzeydeki$bölümünde$yer$
alan$ kalıntılar,$ $ olasılıkla$ kentin$ kuzey$ limanına$ ait$ olmalıydı.$ Strabon’un$ sözünü$ ettiği$ ve$
komşu$ kent$ Priapos’unkinden$ daha$ büyük$ dediği$ bir$ dalgakırana$ sahip$ liman$ ise,$ kentin$
batısında$yer$alan$rüzgarlara$kapalı$koyda$bulunmaktadır.16$
Kentin$ Bodrum$ Burnu’nda$ iki$ yönden$ deniz$ gören$ tepe$ üzerine$ kurulu$ akropol,$ çok$
sayıda$ mimari$ yapıyı$ saklamaktadır.$ Antik$ coğrafyacı$ Strabon’un$ Adresteia$ NemesisQ
Apollon$Tapınağı’ndan$getirilen$taşlarla$mimar$Hermakreon’un$yaptığını$söylediği$gösterişli$
sunak17$ da,$ olasılıkla$ burada$ bulunmaktadır.$ Akropolün$ güneydoğu$ yamacı$ üzerine$
kurulmuş$ve$bugün$çalılıklarla$örtülü$antik$tiyatro$ise,$kuzeye$doğru$oldukça$geniş$bir$deniz$
manzarasına$sahiptir.$$Tiyatronun$güneydoğusundaki$patika$yolun$kıyısında$bulunan$çalılık$
alan$kentin$bir$diğer$önemli$yapısını,$olasılıkla$bir$tapınağı$saklamaktadır.$Bugünkü$Kemer$
Köyü’ne$girişteki$modern$köprünün$sağında$yer$alan$anıtsal$kalıntılar,$Roma$Dönemi’ne$ait$
bir$su$kemerinin,$kemer$ayaklarıdır.18$Parion’da$yapılan$yüzey$araştırmaları$sonucu,$kentin$
güney$ ve$ kuzey$ doğusunun$ nekropol$ olarak$ kullanıldığı$ sonucuna$ varılmıştır.$ Son$
belirlemelere$ göre$ Güney$ Nekropolü,$ bugünkü$ Kemer$ Köyü$ İlköğretim$ Okulu’na$ kadar$
uzanmaktadır.$
Parion$kazılarının$öyküsü$2004$yılında$Kemer$Köyü$içerisinde$yer$alan,$antik$Parion’un$
Güney$ Nekropolü’nün$ bulunduğu$ alana,$ İlköğretim$ Okulu$ yapma$ girişimiyle$ başlar.$
Yüzeyden$ 2.30$ m.$ derinliğe$ inen$ bu$ çalışmalar$ sırasında,$ çok$ sayıda$ mezar$ iş$ makineleri$
tarafından$ tahrip$ edilir.$ Bunun$ üzerine$ Çanakkale$ Müzesi$ tarafından$ burada$ yaklaşık$ üç$
aylık$ süreyi$ kapsayan$ acil$ kurtarma$ kazıları$ (!)$ yapılır.$ 2004$ yılında,$ uzun$ uğraşlar$
sonucunda$ Bakanlar$ Kurulunun$ 29.07.2004$ tarih$ ve$ 2004/7699$ sayılı$ kararıyla$ tarafımıza$
verilen$ Parion$ Antik$ kenti$ kazılarına,$ yeterli$ ödeneksizlik$ ve$ zaman$ yokluğundan$ aynı$ yıl$
başlanamaz.19$ 20$ Temmuz$ ve$ 18$ Ağustos$ 2005$ tarihleri$ arasında$ bir$ aylık$ bir$ sürede$
$$Ramsay$1961:$161.$
$$Başaran$1999:$349;$Başaran$ve$Tavukçu$2001:$225;$Başaran$ve$diğ.$2004:$185.$$
13$$Sevil$1977:$46Q47,$pl.5,$234;$Plant$1979:$53,$çiz.$760.$
14$$Mildenberg$ve$Hurter$1905:$2201Q2202;$Sear$1979:$3921;$SNG,1993,1402.$
15$$Başaran$1999:$349,$çiz.1,$res.1Q3.$
16$$Strabon,$Geographia,$XIII,$588.$
17$$Strabon,$Geographia,$XIII,$589.$
18$$Avram$2004:$991Q992.$
19Durum$ Çanakkale$ Müzesi’ne$ bildirilir$ ve$ bu$ tarihten$ itibaren$ kurtarma$ kazılarının$ bitirilmesi$
gerektiği$ ifade$ edilir.$ Ancak$ Çanakkale$ Müzesi,$ “kurtarma”$ adı$ altında$ kazılara$ devam$ eder.$ Bu$
11
12
187$
gerçekleştirilen$ 2005$ yılı$ Parion$ kazıları,$ ilk$ sezonunda,$ beklenenin$ de$ ötesinde$ başarılı$
olmuştur.20$Çalışmalar,$antik$su$kemeri$kalıntısının$bitki$örtüsünden$temizlenmesi$ve$Güney$
Nekropol$alanı$olmak$üzere$iki$sahada$yürütülmüştür.$
$
Antik Su Ke m e ri
Bugünkü$Kemer$Köyü’nün$girişindeki$modern$köprüyü$geçtikten$sonra,$sağ$yanda$yer$alan$
su$kemerine$ait$ayaklar,$21$antikçağda$Parion’a$su$taşımak$için$kullanılmış$bir$su$kemerine$ait$
olmalıydı$$(Res.$6).$Bugün$de$su$sıkıntısı$çekilen$Parion’a$antik$çağda$su$arazi$üzerinde$yer$
yer$ izlenebilen$ kalıntılara$ göre$ kentin$ 12$ km.$ güney$ batısındaki$ Çınardere$ mevkiinden$
getirilmiş$ ve$ kentin$ en$ yüksek$ noktalarından$ biri$ olan$ Kartal$ Yuvası$ mevkii$ üzerinde$ inşa$
edilen$ 7$ x$ 7$ m.$ boyutlarında$ içi$ harçla$ sıvanmış$ dışı$ moloz$ taş$ kaplama$ 1$ m.$ kalınlıkta$
duvarları$ bulunan$ su$ deposunda$ biriktirildikten$ sonra$ sokak$ çeşmeleriyle$ dağıtılmıştır.$
Yüzey$araştırmalarında$ele$geçen$59$x$48$x$48$cm.$boyutlarında$ve$iç$çapı$19$cm.$olan$mermer$
borular$ ve$ 42$ cm.$ boyutunda$ 18$ cm.$ iç$ çaplı$ pişmiş$ toprak$ su$ künkleri,$ kent$ içindeki$ su$
şebekesine$ ait$ olmalıdır.22$ 2005$ yılında$ gerçekleştirilen$ arkeolojik$ kazı$ çalışmaları$ sırasında$
çalılarla$ tümüyle$ kapanan$ su$ kemerine$ ait$ ayaklar$ temizlenmiş,$ $ iki$ kemer$ ayağı$ ve$ bunlar$
üzerinden$ geçirilen$ moloz$ taştan$ yapılarak$ içerisi$ harçla$ sıvanmış$ su$ kanalına$ ait$ 58$ x$ 45$ x$
200$cm.’lik$bir$bölüm$ortaya$çıkarılmıştır.$$
$
G üne y Ne kro po lü
Güney$ Nekropol$ alanında$ yapılan$ çalışmalara,$ 2004$ yılı$ kurtarma$ kazısında$ açılan,$ ancak$
daha$ sonra$ üzerine$ naylon$ örtü$ çekilerek$ yer$ yer$ 2$ m.’ye$ yakın$ toprakla$ örtülen$ açmaların$
temizlenmesiyle$başlanmış,$devamında$10$x$10$m.’lik$alanda$yaklaşık$2.50$m.$derinliğe$kadar$
inilmiştir.$Bu$çalışmalarda$değişik$gömü$şekilleri$yansıtan$yaklaşık$64$mezar$ve$4$taş$sandık$
mezar$ (lahit)$ açılmıştır.23$ İlk$ bulgulara$ göre,$ nekropol$ alanı$ uzun$ süre$ kullanılmıştır.$ Bu$
yüzden$çok$sayıdaki$mezar$üst$üste$yapılmıştır.$Çalışmalarda,$nekropol$alanında$Bizans’tan$
Roma’ya,$ Roma’dan$ Hellenistik$ Döneme$ ve$ öncesi$ Klasik$ Döneme$ kadar$ uzanan$ bir$
yapılaşmanın$ olduğu$ ortaya$ çıkmıştır$ (Res.$ 7).$ Nekropolde$ karşılaşılan$ gömü$ tiplerinin$
dönemlere$ göre$ farklılıklar$ gösterdiği$ izlenmektedir.$ Aynı$ dönem$ içinde$ bile,$ yön$ birliği$
bulunmayan$ mezarlarda,$ ölü$ hediyeleri$ açısından$ da$ farklılıklar$ dikkati$ çekmektedir.$ Bazı$
mezarlarda$ yoğun$ olarak$ hediye$ ele$ geçerken,$ bazı$ mezarlarda$ (M20)$ hiçbir$ bulguya$
rastlanamamıştır.$ Genelde,$ fazlaca$ tahrip$ olarak$ günümüze$ kadar$ gelen$ iskeletlerin$ ayak$
ucunda$bazen$bir,$bazen$iki$pişmişQtoprak$kandil$(M13,$M16);$karınQgöğüs$çevresinde$çeşitli$
tiplerde$ pişmişQtoprak$ bazen$ de$ cam$ meyvelik$ (M21,$ M31),$ içki$ ve$ koku$ kapları,$
çalışmalarda,$değişik$dönemlere$ait$200’e$yakın$mezar$acilen$boşaltılır.$O$kadar$hızlı$boşaltılır$ki,$çok$
sayıdaki$arkeolojik$malzeme$atık$toprakla$birlikte$atılır.$Nedendir$bilinmez,$üç$ay$süren$çalışmaların$
sonucunda,$başlayan$mevsim$yağmurları$nedeniyle,$kazının$kapatılması$öncesinde$ortaya$çıkan$dev$
toprak$yığını,$ortaya$çıkan$mezarların$üstüne,$tekrar$doldurulmuştur.$$$$$
20$ 2005$ yılı$ çalışmaları,$ teknik$ ekibin$ yanı$ sıra,$ Atatürk$ Üniversitesi$ Arkeoloji$ Bölümü$ öğrencileriyle;$
Kültür$ ve$ Turizm$ Bakanlığı’nın$ verdiği$ ödenek$ yanında,$ Atatürk$ Üniversitesi$ Araştırma$ Fonu$
tarafından$ sağlanan$ Proje$ desteğiyle$ yürütülmüştür.$ Her$ iki$ kuruma$ ve$ çalışmalara$ özveriyle$
katkıda$bulunan$teknik$ekip$ve$öğrencilerime$burada$bir$$kez$daha$$teşekkürlerimi$sunarım.$
21$Bugünkü$Kemer$Köyü,$adını$bu$antik$kemer$kalıntısından$almaktadır.$
22$Başaran$$1999$:$352,$res.11.$$
23$$Çanakkale$Müzesi’nin$2004$yılında$yaptığı$kurtarma$kazısının$sonuçlarının$tarafımızı$doğrudan$$
$$$$$ilgilendirmesi$nedeniyle,$kazı$raporları$Müze’den$istenmiş,$ancak,$bir$sonuç$alınamamıştır.$$
188$
unguentariumlar$ (M18,$ M30,$ M41)$ (Res.$ 8),$ kemik$ kaşıklar$ (M4)$ ile$ pişmiş$ toprak$ tanrıQ
tanrıça$heykelcikleri$(M4,$M11,$M25)$(Res.$9),$hayvan$figürinleri$(M29,$M30),$bronz$yüzük$ve$
fayans$ boncuklar$ (M5);$ $ bir$ mezarda$ (M32)$ bir$ bronz$ büst$ (Res.$ 10);$ $ ağız$ içerisinde$ bronzQ
bakır$ (dilaltı$ parası)$ ve$ baş$ çevresinde$ kemik$ saç$ tokaları$ (M28,$ M30,$ M36,$ TM1)$ ele$
geçmiştir.$ Olasılıkla$ bir$ kadına$ ait$ ilginç$ gömülerden$ birinde$ (M36)$ ise,$ kandil,$ kemik$ saç$
tokaları,$ içki$ ve$ koku$ kaplarının$ yanı$ sıra$ kremasyon$ kemikleri$ ve$ karbonlaşmış$
(kömürleşmiş)$ durumda$ yarısı$ ısırılmış$ elma,$ nar,$ badem,$ fındık,$ mersin,$ kestane,$ incir$ ve$
hurma$bulunmuştur$(Res.$11).$$
Bu$ yılki$ buluntuların$ en$ güzelini$ ise,$ taşQsandık$ lahit$ mezarlarda$ (TSM)$ ele$ geçen$ altın$
grubu$ oluşturmaktadır:$ Çalışmalarda$ büyüklükleri$ birbirinden$ farklı$ dört$ taşQsandık$ lahit$
mezar$ açılmıştır.$ Kum$ taşından$ biçimlendirilmiş$ büyük$ boyutlu$ levhaların$ birbirine$ basitçe$
geçirilmesiyle$ elde$ edilen$ taş$ sandık$ lahitlerin$ üzeri$ parçalı$ kapaklarla$ kapatılmıştır.$ Üç$
lahitte$ tabana$ düz$ taş$ levha$ bırakılırken,$ birinde$ ceset$ doğrudan$ toprağa$ yerleştirilmiştir.$
Mezarların$üçü$doğuQbatı$yönünde,$biri$kuzeyQgüney$yönünde$yerleştirilmiştir$(Res.$5).$
Olasılıkla$ yönetici$ sınıftan$ soylu$ bir$ kadına$ ait$ doğuQbatı$ yönde$ bırakılmış$ TSM1$
mezarından,$ oldukça$ kötü$ durumdaki$ iskeletle$ birlikte,$ altından$ yapılmış,$ iki$ ucu$ arslan$
başlı$ bir$ zincir$ kolye,$ altından$ yapılmış$ bir$ çift$ nikeli$ küpe,$ altından$ zeytin$ yapraklarıyla$
süslenmiş$bir$diademQsaç$bandı,$iki$altın$saç$iğnesi$(Res.$14),$bronz$yüzükler,$gözyaşı$şişeleri,$
bronz$ ayna,$ bronz$ krem$ kutusu,$ pişmiş$ toprak$ koku$ kapları$ ve$ altın$ dil$ altı$ pulu$ ele$
geçmiştir.$ TSM2$ lahdi,$ olasılıkla$ soylu$ bir$ yönetici$ erkeğe$ aittir.$ TSM1’deki$ kadının$ eşi$
olabilir.$ KuzeyQgüney$ doğrultusunda$ bırakılmış$ lahit$ içerisinde$ iskeletle$ beraber$ koku$
kapları,$bir$pyksis$(Res.$12),$bir$demir$strygilis,$kurşun$alabastron$ve$gözyaşı$şişelerinin$yanı$
sıra,$ bir$ altın$ dil$ altı$ pulu,$ iskeletin$ ayakucundaki$ bronz$ bir$ amphora$ (Res.$ 13)$ içerisinden$
kremasyon$kemik$ve$külleriyle$birlikte$zeytin$yapraklı$üç$altın$taçQçelenk$(Res.$15)$çıkmıştır.$
TSM3$ lahdi,$ olasılıkla$ karıQkoca$ yöneticilerin$ kızlarına$ aittir.$ Bu$ mezarda$ da,$ orta$ boyda$
ancak$oldukça$kötü$durumdaki$iskeletle$birlikte,$uçları$yaban$keçisi$ve$arslan$başlı$bir$altın$
zincir$kolye$(Res.$16),$bir$çift$arslan$protomlu$altın$küpe$(Res.$17),$yakut$taşlı$bir$altın$yüzük,$
koku$kapları$ve$gözyaşı$şişeleri$ile$iki$bronz$ayna$bulunmuştur.$Mezarın$çok$kırılgan$yerel$
kum$taşından$yapıldığı$ve$antik$çağda$bile$kırılması$nedeniyle$kurşun$kenetlerle$onarıldığı$
tesbit$ edilmiştir.$ TSM4’de$ ise,$ bazı$ kömürleşmiş$ malzemeyle$ birlikte,$ sadece$ çok$ az$ bir$
iskelet$kalıntısına$rastlanmış,$herhangi$bir$ölü$hediyesi$ele$geçmemiştir.$$
Nekropol$ buluntularını$ topluca$ değerlendirdiğimizde,$ mezarlık$ alanının$ uzun$ bir$ süre$
kullanıldığı$ anlaşılıyor.$ Taş$ sandık$ mezarlar,$ bugünkü$ bulgulara$ göre$ M.Ö.$ 4.$ yüzyılın$ ilk$
yarısına$ tarihlenebilir.$ Oysa$ üstteki$ mezar$ bulguları$ cam$ kase,$ cam$ gözyaşı$ şişeleri,$ pişmiş$
toprak$ unguentariumlar$ HellenistikQRoma$ özelliği$ göstermektedir.$ Nekropol$ alanında$
kremasyon$ve$inhumasyon$gömü$birlikte$uygulanmıştır.$Mezar$yanlarında$sık$sık$ele$geçen$
büyük$yanık$odun$parçaları,$kremasyonun$mezarlıkta$gerçekleştirildiğini,$ayrıca,$burada$bir$
de$toplu$kremasyon$alanının$varlığını$ortaya$kaymaktadır.$$Mezar$tiplerinden$sosyal$sınıflar$
arasındaki$ çizgiler$ de$ ortaya$ çıkmaktadır.$ Zengin$ mezar$ bulguları$ genelde$ kadın$ ve$
çocukların$ gömülerinde$ ele$ geçerken,$ erkek$ mezarlarında$ bazen$ hiçbir$ mezar$ buluntusu$
görülmemektedir.$ Nekropol$ kazılarının$ bu$ yılki$ bölümü$ bile,$ Troas$ Bölgesi’nin$ genelinde$
izlenen$ ölü$ gömme$ geleneklerinin$ Parion’da$ da$ geçerli$ olduğunu$ göstermeye$ yeterlidir.$
Daha$önce$kazılan$Tenedos$Nekropolü,24$Antandros$Nekropolü,25$Dardanos$Nekropolü$ 26$ve$
$Sevinç$1994$:$113$vd.$$
$Yalman$1992$:$449$vd.$
26$Özkan$1990$:$113$vd.,$res.6Q8.$
24
25
189$
Lapseki$ Kurtarma$ Kazısı27$ bulgularıyla$ büyük$ benzerlikler$ gösteren$ Parion$ ölü$ gömme$
gelenekleri,$ mezar$ tipleri$ ve$ ölü$ hediyeleri,$ altın$ malzemede$ görülen$ benzer$ formlar,$
bölgenin$ genelinde$ görülen$ kültür$ birliğini$ yansıtmaktadır.$ Nekropol$ kazıları$ kentlerin,$
ekonomik$ yapılarını,$ ticari$ ilişkilerini,$ sosyal$ açıdan$ doğum$ ve$ ölüm$ oranlarını,$ cinsiyet$ ve$
yaş$bilgilerini$öğrenme$yönünden$de$büyük$önem$taşıyor.$$
İlk$ dönem$ çalışmaları$ sonucunda,$ Parion$ Güney$ Nekropolü’nde$ Bizans$ Döneminden$
şimdilik$RomaQHellenistik$ve$daha$öncesi$döneme$doğru$uzanan$süreçte,$çok$farklı$tiplerde$
gömü$yapıldığı$izlenmektedir$(Res.$3Q4).$Bunlar;$$
$
●$Basamaklı$Anıt$Mezar$
●$Lahit$
●$Taş$Sandık$Mezar$
●$Semerdam$Çatılı$Mezar$(düz$ve$dışbükey$levha$kaplamalı)$
●$Tabanı$düz$levha$döşemeli$Mezar$
●$Başucu$kapaklı$düz$semerdam$çatılı$Mezar$
●$Üzeri$moloz$taş$döşemeli$Mezar$
●$Cesedin$doğrudan$toprağa$yatırıldığı$(inhumasyon)$Mezar,$$
●$Toplu$Mezar$
●$Cesedin$başına$urne$kapatılmış$Mezar$
●$Ahşap$tabut$Mezar$
●$Urne$Mezar$
●$Pitos$Mezar$
●$Etrafı$taş,$zemini$kare$plaka$döşemeli$Mezar’dır.$$
$
Parion$ Güney$ Nekropolü’nde$ gerçekleştirilen$ 2005$ yılı$ kazı$ çalışmalarının$ ilk$
bulgularından,$ Parion’un$ antik$ Troas$ bölgesinin$ en$ önemli$ kentlerinden$ biri$ olduğu,$ altın$
malzemelere$sahip$taş$sandık$mezar$sahiplerinin,$daha$önce$Dardanos$Tümülüsü’nde$ 28$ele$
geçen$ lahit$ sahibiyle$ aynı$ ölçüde$ önemli$ bir$ kişi$ olduğu$ anlaşılıyor.$ Parion$ lahitlerindeki$
altın$ takılar$ kalite$ ve$ işçilik$ açısından,$ daha$ önce$ bölgede$ bulunan$ benzer$ malzemelerin$ de$
en$güzellerini$oluşturuyor.$$$
Gelecek$ kazı$ sezonlarında,$ çok$ daha$ farklı$ ve$ yeni$ bulgular$ beklenen$ Parion$
Kazılarının$Troas$arkeolojisinin$bilinmeyenlerine$ışık$olacağı$umuluyor.$
$
$
$
$
$
&
&
&
&
&
$Körpe$1997,$171$vd.,$res.$10,11,16Q17;$Körpe$ve$Treister$2002:$429,$res$.8,9,$12Q16.$
$Özkan$1990:$113$vd.,$res.$6Q8.$$
27
28
190$
Ka yna kç a
Akşit,$İ.$1979.$Çanakkale%Rehberi.$İstanbul:$Fatih$Yayınevi.$
Avram,$A.$2004.$“The$Propontic$Coast$of$Asia$Minor.”$An$Inventory$of$Archaic$and$$
Classical$Poleis,$M.H.$Hansen$ve$T.H.$Nielsen,$(ed.)$Oxford:$Oxford$University$Press.$
Başaran,$C.$1999.$“Parion$1997$Araştırmaları.”$XVI.%Araştırma%Sonuçları%Toplantısı$I:$$349Q361.$
Başaran,$C.$ve$A.Y.Tavukçu.$2001.$“Kuzey$TroasQParion$Yüzey$Araştırması$1999.”$18.%%
Araştırma%Sonuçları%Toplantısı$II:$225Q236.%
Başaran,$C.,$A.Y.$Tavukçu,$V.$Keleş,$E.$Küçükefe,$Z.$AydınQTavukçu.$2004.$“Kuzey$TroasQ$
Parion$Araştırmaları$2002.”$2.%Araştırma%Sonuçları%Toplantısı$I$:$185Q198.$$
Körpe,$R.$“1996$Lapseki$Kurtarma$Kazısı.”$VIII.%Müze%Kurtarma%Kazıları%Semineri,$171Q194.$
Körpe,$R.$ve$M.$Treister.$2002.$“Rescue$Excavations$in$the$Necropolis$of$Lampsacus,$1996.”$$
Studia%Troica$12:$429Q450.%
Magie,!D.$1950.$Roman%Rule%in%Asia%Minor%to%the%End%of%the%Third%Century%After%Christ.$$
Princeton:$Princeton$University$Press.$$
Mildenberg$L.$ve$S.Hurter.$1905.$The%Arthur%S.%Dewing%Collection%of%Greek%Coins.$New$York:$$
American$Numismatics$Society.$
Özkan,$T.$1990.$“Dardanos$HöyüğüQNekropolü$Kurtarma$Kazısı.”$I.%Müze%Kurtarma%Kazıları%%
Semineri,$113Q118.$
Sevil,$T.$1977.$Greek%Coins%in%Çanakkale%and%Troas.$
Stillwell,$R.$(ed.).$1976.$The%Princeton%Encyclopedia%of%Classical%Sites.$Princeton:$Princeton$$
University$Press.$
Ramsay,$M.$W.$1961.$Anadolu’nun%Tarihi%Coğrafyası.$(Çev.$M.$Pektaş)$İstanbul.$
Plant,$R.$1979.$Greek%Coin%Types%and%their%Identification.$$London.$
Sevinç,$N.$1994.$“Tenedos$Kurtarma$Kazısı.”$V.%Müze%Kurtarma%Kazıları%Semineri,$113Q$121.$
Sear,$D.$1982.$Greek%Imperial%Coins%and%their%Values.%The%Local%Coinages%of%the%Roman%Empire.$$
London:$Seaby.$
Yalman,$B.$1992.$“Antandros$nekropol$kazısı.”$III.%Müze%Kurtarma%Kazıları%Semineri,$449Q487.$
Umar,$B.$1983.$Troas.$İstanbul:$Ak$Yayınları$
_____.$1993.$Türkiye’deki%Tarihsel%Adlar.%Türkiye’nin%Tarihsel%Coğrafyası%ve%Tarihsel%Adları%%
Üzerine%Alfabetik%Düzende%Bir%İnceleme.$İstanbul:$İnkilap$Kitabevi.$
$
$
$
$
$
$
191$
$
$
$
$
$
Res.%1.%Parion%ve%diğer%önemli%güney%Marmara%kentlerini%gösteren%harita%
$
$
$
$
$
Res.%4.%Parion%sikkesi%
$
$
$
192$
$
$$$$$$$$$$$$$$$$
$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$
%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%Basamaklı%Anıt%Mezar%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%Lahit%
$
$$$$$$$$$$$$$$$$
$$$$$$$$$ $
$
$$$$$$$$$$$$$$$
$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$
$
$$$$$$$$$$$$TaşCSandık%mezar%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%Dışbükey%levha%kaplı%mezar%
$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$
$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$
$
$$$$$$Etrafı%moloz%taş%çevrili%dışbükey%levha%kaplı%mezar%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%Düz%levha%kaplı%mezar%
$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$
$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$
$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$
$
%%Etrafı%moloz%taş%çevrili%düz%semerdam%çatılı%mezar%%%%%%%%%%%%Başucu%kapaklı%düz%semerdam%çatılı%mezar%
%
Res.%3.%Parion%nekropolü%mezar%tipleri%
193$
$$$$$$$
$
$
$$$$
$$$$$$
$
$$$$$$$$$$$$$$$$$$Tabanı%düz%levha%döşeli%mezar.%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%Üzeri%Moloztaş%Döşemeli%Mezar%%%%%%%%%
%
%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%
$
$$$$$$$$
$$$$$
$
%%%%Ölünün%doğrudan%toprağa%yatırıldığı%mezar%%%%%%%%%%%%%Ölünün%başına%urne%kapatılan%mezar%
$
$
$
$$$$$$$$$$$$$
$$$$$$$$$$$$
$
$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$Toplu%Mezar%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%Ahşap%tabut%mezar%
$
$$$$$$$$$$$$
$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$
$$$$$$$$$$$$$$$$$$
$
$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$Urne%mezar%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%Pithos%mezar
Res. 4. Parion nekropolü mezar tipleri
194$
$
$
Res.%5.%2005%kazı%sezonunda%ortaya%çıkarılan%lahit%mezarlar%
%
195$
&
&
Res.%6.%Parion%su%kemerine%ait%bir%görüntü%
%
%
Res.%7.%Parion%nekropol%alanından%bir%görüntü%
%
196$
%
%
Res.%8.%Mezar%buluntusu%gözyaşı%şişeleri%
%
Res.%9.%Mezar%buluntusu%pişmiş%toprak%heykecikler%
%
197$
%
%
&
Res.%10.%Bronz%büst%
%
Res.%11.%Parion%mezarlarına%bırakılan%bitkilere%ait%%kalıntılar%
%
%
198$
%
Res.%12.%Pyksis%
%
Res.%13.%Bronz%amphora%
%
%
199!
%
Res.%14.%Altından%zeytin%yaprağı%biçimli%süslenmiş%bir%diadem,%saç%iğneleri%ve%küpeler%
%
%
Res.%15%Zeytin%yaprak%biçimli%altın%çelenk%
%
%
%
200!
%
%
Res.%16.%Uçları%yaban%keçisi%ve%arslan%başlı%bir%altın%zincir%kolye%
%
%
Res.%17.%Aslan%protomlu%altın%küpeler%
&
201$
&
Asso s Ne kro po lünde n Kla sik Dö ne m
Atlı He yke lc ikle ri
$
Veysel$Tolun$
Onsekizmart%Üniversitesi%
Çanakkale
%
Antik$ Assos$ kenti$ Batı$ Nekropolü’nde$ 1988$ ve$ 1994$ yılları$ arasında$ Prof.$ Dr.$ Ümit$
Serdaroğlu$başkanlığında$gerçekleştirilen$nekropol$kazılarında$ölü$hediyesi$olarak$ele$geçen$
beş$ adet$ terracotta$ atlı$ heykelcikler$ ilginç$ bir$ buluntu$ grubunu$ oluşturur.$ Ege$ dünyasında$
Karanlık$ Çağın$ başlaması$ ile$ birlikte$ at$ heykelciklerine$ oldukça$ sık$ karşımıza$ çıkmaktadır.$
Bunlar$bazen$binicisiyle$birlikte$bazen$de$bir$ya$da$birkaç$at$birlikte,$arabaya$koşulu$olarak$
betimlenmiştir.$ Ege$ arkeolojisinde$ atın$ daha$ çok$ ölü$ kültüyle$ ilişkili$ olduğu$ bilinmektedir.$
At$figürlerinin$kutsal$alanlarda$sunu$olarak$yoğun$bir$şekilde$ele$geçmesi$bunların$sembolik$
anlamda$önemli$olduğu$görülmektedir.$Bazı$durumlarda$ise$binicisi$ile$birlikte$betimlenir.1$$
Assos$ Batı$ Kapısı$ önünden$ surlar$ boyunca$ uzanan$ bir$ tören$ caddesinin$ iki$ yanı$
mezarlarla$ çevrelenmiştir.$ Erken$ dönemde$ mezarlar$ tören$ caddesini$ daha$ iyi$ görebilen$
yukarı$ kısma$ yapılmıştır.$ Nekropolün$ yamaç$ tarafını$ sınırlayan$ polygonal$ duvarların$
dibindeki$ mezarlar$ en$ erken$ örnekleri$ oluşturur.2$ 1989$ yılında$ DI$ kesitinde$ Roma$ Dönemi$
moloz$ döküntüsü$ altında$ gözlenen$ yanık$ tabakası$ arasında$ ele$ geçirilen$ yanmış$ odun$ ve$
kemikler$ burada$ yakma$ gömü$ yapıldığının$ belgeleri$ olarak$ kabul$ edilir.3$ Tören$ caddesine$
paralel$ mezarlar$ setler$ halinde$ caddeye$ kadar$ devam$ etmektedir.$ Özellikle$ caddenin$ vadi$
tarafında$ mezarlar$ daha$ sıktır.$ Nekropol$ kazıları$ sonunda$ kentin$ M.Ö.$ 7.$ yüzyıldan$ Roma$
İmparatorluk$Döneminin$sonuna$kadar$kesintisiz$bir$yerleşime$sahne$olduğu$kanıtlanmıştır.$
Assos$ nekropolünde$ mezar$ tipi$ olarak;$ pithos$ gömüler,$ urne$ gömüler,$ parçalı$ taştan$ ya$ da$
monoblok$ lahitler,$ podyum$ üzerinde$ büyük$ lahitler,$ tek$ ya$ da$ çift$ odalı$ oda$ mezarlar$ ve$
anıtsal$mezarlar$karşımıza$çıkmaktadır.$M.Ö.$7.$yüzyıla$tarihlenen$en$alt$tabakada$daha$çok$
yakma$ mezarlar$ görülür.$ Bunlar$ genellikle$ urne$ mezarlar$ olmakla$ birlikte$ urne$
kullanılmadan$yapılan$yakma$mezarlar$da$vardır.$Birbiri$ardı$sıra$gelen$urne$tipi$gömütlerde$
ölü$yakılarak$külleri$kabın$içine$konmakta,$yanına$da$ölü$hediyeleri$bırakıldıktan$sonra$üzeri$
bir$ kap$ ile$ kapatılmaktadır.$ Burada$ urneler$ küre$ biçimli,$ çoğunlukla$ omuzdan$ kulplu$
amphoralardır.$Boyasız$gri$urneler$de$bulunmaktadır.$Kapak$olarak$yerel$gri$kaplar,$yonca$
ağızlı$ bezemeli$ kaseler,$ boyalı$ doğu$ Yunan$ kaseleri$ kullanılmıştır.$ M.Ö.$ 7.$ yüzyılının$ kuşlu$
kaseleri$ Assos’ta$ sadece$ bu$ yakma$ mezarlarda$ bulunmuştur.$ Yine$ toprakla$ örtüldükten$
sonra$ bazen$ yazıtlı$ olan$ bir$ stel$ baş$ uçlarına$ dikilmektedir.4$ Küçük$ boyutlu$ amphoralarda$
çocuk$gömütleri$de$bu$yüzyılda$bulunmuştur.$M.Ö.$6.$yüzyılın$başlarında$yakma$mezarlar$
devam$ ederken,$ gömü$ amacıyla$ pithos,$ amphora$ ve$ lahitler$ de$ kullanılmıştır.$ M.Ö.$ 6.$
$e.g.,$Szabo$1994:$121,$fig.139.$
$Stupperich$1990:$20.$
3$Stupperich$1990:$19.$
4$Serdaroğlu$1992$:$47.$
1
2
202$
yüzyılın$ilk$yarısında$yakma$gömüden$vazgeçilmiştir.$Yan$konulan$pithosların$içine$tek$ölü,$
hocker$tarzda$yerleştirilmekte$ve$ağız$büyük$bir$taşla$kapatılmaktadır.$Ölünün$başı$pithosun$
ağız$ kısmına$ gelir$ ve$ şehir$ kapısına$ yöneltilmiştir.$ Pithos$ mezarlarda$ genellikle$ ölü$
hediyelerine$rastlanmamaktadır.$Daha$küçük$boyda$olan$pithoslarda$çocuk$gömüleri$yer$alır$
ve$ onlarda$ ölü$ hediyeleri$ daha$ sık$ görülür.5$ M.Ö.$ 5.$ ve$ 1.$ yüzyıllar$ arasına$ tarihlenen$
mezarlar$ yerli$ andezit$ taşından$ yapılmış,$ tekne$ düz$ bir$ kapakla$ örtülmüş,$ basit$ görünüşlü$
bezemesiz$ lahitlerdir.$ Üzerlerine$ toprak$ yığılmıştır.$ Mezarın$ başucuna,$ ölenin$ isminin$ yer$
aldığı,$ genellikle$ tek$ satırlık$ bir$ yazıt$ içeren,$ kare$ şeklinde$ bir$ stel$ dikilmiştir.$ Dört$ parça$
taşın$ bir$ araya$ getirilmesiyle$ yapılmış$ lahitler$ M.Ö.$ 5.$ yüzyıla$ tarihlenir.$ Zengin$ mezar$
buluntuları$ veren$ bu$ lahitlerin$ sayısı$ çoktur.$ Mezarlardaki$ ölü$ hediyeleri$ arasında$ pişmiş$
toprak$ heykelcikler,$ seramikler,$ strigilis$ türü$ madeni$ eserler$ çoğunluktadır.$ Konumuzu$
oluşturan$heykelciklerin$çoğu$da$bu$tabakadan$gelir.$Ölü$hediyeleri$genellikle$ayak$ucunda$
yan$ tarafta$ bir$ daire$ oluşturacak$ şekilde$ yer$ alır.$ Mezarın$ üzerinde$ kırık$ kap$ parçalarına$
yaygınlıkla$ rastlanması,$ tören$ sırasında$ bir$ kabın$ hızla$ mezarın$ üzerine$ atılarak,$ ölü$ için$
kurban$ edildiğini$ işaret$ eder.$ Lahitlerde$ genellikle$ bir$ veya$ iki$ iskelet$ vardır.$ Ölüler$
birbirlerine$ paralel$ olarak$ yan$ yana$ ya$ da$ üst$ üste$ durmaktadır.$ Bunların$ yakın$ zaman$
aralıklarıyla$gömüldükleri$anlaşılmaktadır.$$
Burada$incelenen$beş$adet$terracotta$atlı$heykelcikten$üçü$1988$yılında$DX$karesi$Mezar$
7$de$bulunmuştur$(Res.$1).$Binicilerin$başlarında$petasos$taşıdığı$bu$üç$heykelcik$kendi$içinde$
bir$ grup$ oluşturur$ (Res.$ 2Q4).$ Her$ birinin$ baş$ ve$ bacak$ duruşlarındaki$ küçük$ farklılıklar$
olması$ bunların$ bir$ kalıptan$ çok$ elle$ şekillendirildiği$ düşüncesini$ uyandırır.$ Ancak$ 1994’de$
A$ VII$ karesi$ Mezar$ 18$ den$ gelen$ ve$ iki$ parçadan$ oluşan,$ bir$ atlı$ heykelciğe$ ait$ parça$ bu$
fikrimizi$ değiştirir.6$ Söz$ konusu$ parçanın$ iç$ kısmındaki$ parmak$ izleri$ bunların$ bir$ kalıba$
sıvanarak$yapıldığını$gösterir.$Böylece$diğerlerinin$de$kalıp$yapımı$olduğunu$söyleyebiliriz.$
Ancak$ atların$ gövdesi$ kalıpta$ yapılırken$ ayakları$ elde$ şekillendirilmiş$ olmalıdır.$ İleri$ bir$
özellik$olarak$atlar$hareket$halindedir.$Üç$binici$de$aynı$özellikleri$gösterir.$Bacakları$atın$iki$
yanına$ sarkarken,$ elleriyle$ önde$ dizginleri$ tutarlar.$ Detayların$ boya$ ile$ verildiği$ anlaşılır.$
İkisinin$başında$sonradan$eklenmiş$petasos$görülürken$diğerinde$görülmez.$Bu$örneklerden$
Resim$ 2$ de$ betimlenen$ heykelcik$ dikdörtgen$ kaide$ üzerindedir$ ve$ kalıp$ tekniğinde$
üretilmiştir.7$ Yüksekliği$ 12.3$ cm.$ olan$ bu$ örnekte$ hareket$ halindeki$ atın$ dört$ ayağı$ da$ yere$
basar.$Başı$küçük$ve$aşağıya$eğik,$burun$delikleri,$göz$ve$kulaklar$belirgin.$Ağız$hafif$aralık.$
Boyun$ kalın.$ Kısa$ yelelidir.$ Atın$ kuyruğu$ kırık$ ve$ eksiktir.$ Binici$ ise$ hafif$ öne$ eğilmiş$
khitoniskos$ giyimli.$ Kolları$ vücuda$ yapışık$ olarak$ betimlenmiştir.$ Eller$ önde$ atın$ dizginini$
tutar$ şekilde$ betimlenmiştir.$ Ata$ yapışık$ bacakları$ biraz$ ileri$ uzanmaktadır.8$ İkinci$ atlı$
heykelcik$ ise$ kaide$ üzerindedir$ ve$ kalıp$ yapımıdır$ (Res.$ 3).9$ Yüksekliği$ 12$ cm.$ olan$ bu$
örnekte$ hareket$ halindeki$ atın$ dört$ ayağı$ da$ yere$ basar.$ Diğer$ örnekten$ farklı$ olarak$ atın$
alnında$ perçemler$ görülür.$ Atın$ burnu$ ve$ kuyruğu$ kırık$ ve$ eksiktir.$ Öncekiyle$ aynı$ duruş$
biçimindeki$ binicinin$ başında$ ise$ petasos$ vardır.$ Yine$ kalıp$ yapımı$ olan$ üçüncü$ atlı$
heykelcikte$ farklı$ olarak$ atın$ sol$ ön$ bacağı$ yere$ gergin$ basar$ ve$ başını$ biraz$ kaldırmış$ bir$
şekilde$betimlenmiştir$(Res.$4).10$$Yüksekliği$12.7$cm.$olan$bu$örneğin$kuyruğu$eksiktir.$$
$Stupperich$1990:$24.$
$Tolun,$2002:$kat.45.$
7$Env.$No.$5557.$Mrogenda$1990:$lev.52Q15;$Serdaroğlu,$Assos$1992:$49.7;$Tavukçu$1999:$fig.$lev.36.
8$Benzer$örnekler$için,$bkz.$Knoblauch$1937:$27;$Mendel$1908:$fig.1826,$1827;$Winter$1903:$fig.$298Q5
$9$Env.$No.5559.$Mrogenda$1990:$lev.$52.16;$Serdaroğlu$1992:$49.7;$Tavukçu$1999:$lev.36.$
10$Env.No.$5560.$Mrogenda$1990:$lev.$52Q14;$Serdaroğlu$1992:$49.7;$Tavukçu$1990:$fig.,$lev.$35.$
5
6
203$
Örneklerimizle$ aynı$ tipte$ Assos$ kökenli$ bir$ atlı$ heykelcik$ Boston$ Museum$ of$ Fine$
Arts’daki$84.144$env.$no.lu$eserdir.11$Üzerinde$boya$izleriyle$eksiksiz$bir$şekilde$günümüze$
gelmiştir.$Atın$ve$binicinin$benzer$duruşuyla,$Boston$heykelciğinin$de$Assos$heykelcikleri$ile$
aynı$ ustanın$ elinden$ çıktığı$ şüphesizdir.$ Boston$ örneği$ dışında$ herhangi$ bir$ müze$
kataloğunda$yer$almayan$bu$tip$atlı$heykelcikler$Assos’a$özgü$olabilir.$Benzer$heykelciklerin$
yoğun$ olarak$ bulunduğu$ bölgelerden$ biri$ Boeotia’dır.$ Atların$ anatomileri$ Arkaik$ Boeotia$
örneklerine$göre$daha$gelişmiştir.$Mezarlarda$ele$geçen$at$heykelcikleri$bölgede$güçlü$olan$
Poseidon$ kültü$ ile$ ilişkili$ görülmüştür.12$ Ayrıca$ gömü$ geleneğinde$ ölenin$ mülkünü$
simgelediği$ de$ ileri$ sürülmüştür.13$ Heykelcikleri$ inceleyen$ Mrogenda$ onları$ “atlı”$ olarak$
adlandırmış.14$ Assos$ heykelciklerinde$ binicilerin$ petasos$ taşıması$ figürleri$ Hermes$ ile$
bağdaştırmamız$ için$ bir$ neden$ oluşturmaz.$ Petasos’u$ ölümlü$ yolcular$ ve$ avcılar$ da$ giyer.$
Hermes’in$at$üzerinde$betimlenmemiş$olması$ikonografi$açısından$problem$oluşturur.$$
Bu$ konuda$ çalışma$ yapan$ Mrogenda,$ Assos$ atlılarını$ M.Ö.$ 6.$ yüzyıl$ sonu$ ile$ 5.$ yüzyıl$
başlarına$ tarihlemiştir.15$ Tavukçu$ da$ aynı$ tarihi$ benimser.16$ M.Ö.$ 6.$ yüzyılın$ sonlarına$
tarihlenen$British$Museum’daki$petasos’lu$binici$Assos$heykelciklerindekine$benzer,$ancak$at$
farklıdır.17$ Assos$ heykelciklerinde$ hareket$ halindeki$ atlar$ düzgün$ anatomileriyle$ daha$ ileri$
bir$aşamaya$aittir.$Her$iki$mezarın$kontekst$malzemesi$de$dikkate$alındığında$Mrogenda’nın$
verdiği$ tarihi,$ biraz$ daha$ geç$ bir$ tarihe$ çekmemiz$ gerekir.$ Bunlar$ için$ M.Ö$ 470Q460$ tarihi$
uygun$olacaktır.$
1990$ ve$ 1993$ yılında$ bulunmuş$ iki$ atlı$ heykelcik$ daha$ hareketsiz$ atlarıyla$ önceki$
gruptan$ ayrılır$ (Res.$ 5Q6).$ Petasos’lu$ gruptakine$ benzeyen$ atların$ başı$ ve$ binicilerin$ duruşu$
göz$ önüne$ alındığında$ onların$ öncüsü$ oldukları$ anlaşılır.$ 1990$ yılında$ CX$ mezar$ 7’de$ ele$
geçen$ 7.7$ cm.$ yüksekliğindeki$ heykelcik$ dikdörtgen$ bir$ kaide$ üzerindedir$ (Res.$ 5).18$
Hareketsiz$ duran$ atın$ ön$ bacakları$ dik,$ başı$ ileriye$ dönük,$ kuyruğu$ sağ$ arka$ bacağına$
yapışıktır$ ve$ binici$ dik$ oturur$ bir$ şekilde$ betimlenmiştir.$ Khitoniskos’u$ atın$ sırtına$ doğru$
yayılır.$Saç$tutamları$omuzuna$düşer$biçimde$betimlenmiştir.$Bu$heykelcik$1993$yılı$kazıları$
sırasında$lahit$dışında$ele$geçen$11.7$cm.$yüksekliğinde$olan$diğer$bir$örnekle$benzeşir$(Res.$
6).19$Bu$örnekte$farklı$olarak$binici$biraz$geriye$doğru$çekilmiştir.$Yüz$hatları$daha$ayrıntılı$
işlenmiştir.$İçi$boş$ve$el$yapımıdır.$Atın$üç$ayağı$ve$kuyruğu$kırık$ve$eksikdir.$Bu$iki$örnek$
Ninagawa$Müzesi’nden$M.Ö.$520Q500$yıllarına$ait$bir$örnekle$atın$başı$ve$biniciler$açısından$
benzeşir.$ Fakat$ bu$ örnekte$ atın$ gövdesinin$ silindirik$ olması$ farklılık$ gösterir.20$ Ninagawa$
heykelciği$ daha$ da$ erken$ bir$ evreyi$ yansıttığı$ için,$ Assos$ heykelciklerini$ M.Ö.$ 5.$ yüzyılın$
erken$ dönemlerine$ tarihlemek$ yanlış$ olmayacaktır.$ Assos’ta$ ele$ geçen$ bu$ örneklerin$ ortaya$
çıkarıldığı$mezar$7$de$ele$geçen$diğer$6$pişmiş$toprak$heykelcik$en$erken$M.Ö.$480$en$geç$ise$
450$tarihlerine$verilebilmektedir.$Bu$durumda$bir$grup$oluşturan$bu$iki$heykelciği$M.Ö.$480Q
470$yıllarına$tarihleyebiliriz.$$
$
$Knoblauch$1937:$166.$
$Rohde$1968:$21Q22.$
13$Simon$1982:$197.$
14$Mrogenda$1990:$35Q54.$
15$Mrogenda$1990:$42.$
16$Tavukçu$1999:$348,$349.$
17$Higgins$1954:$60.$
18$Env.No.$6331.$Knoblauch$1937:$27;$Mendel$1908:$fig.1826,1827;$Winter$1903:$298.5$
19$Env.No.$7456.$Serdaroğlu$1992:$46.1;$Stupperich$1992:$lev.9.1.6.$
20$Simon$1982:$196.$
11
12
204$
Ka yna kç a $
Higgins,$R.$A.$1954.$Catalogue%of%the%Terracottas%in%the%Department%of%Greek%and%Roman%%
$
Antiquities$at$British$Museum$I.$London:$British$Museum.$
Knoblauch,$P.$1937.$Studien%zur%archaisch%griechishen%Tonbildnerei%in%Kreta,%Rhodos,%%
Athen%und%Böotien.$Bleicherode$am$Mainz:$C.$Nieft.$
Maiuri,$A.$ve$J.$Giulio.$1928Q1941.$Clara$Rhodes$vol.$IQX.$Instito$Storico$Archeologico$Rodi$
Mendel,$G.$1908.$Musées%Impériaux%Ottomans:%Catalogue%des%Figurines%grecques%de%terre%
cuite.$İstanbul.$
Mrogenda,$U.$1990.$“Die$figürliche$Terrakotten.”$Ausgrabungen$in$Assos$Asia$Minor$$
Studien$2:$35Q54.$
Rohde,$E.$1968.$Griechische%Terrakotten.$Tübingen:$Ernst$Wasmuth.$
Serdaroğlu$Ü.$1992.$“Assos$1990$yılı$kazı$ve$onarım$çalışmaları.”$XIII.%Kazı%Sonuçları%%
Toplantısı$I:$43Q51.$
Simon,$E.$1982.$The%Kurashiki%Ninagawa%Museum:%Greek%Etruscan%and%Roman%Antiquities.$$
Mainz:$P.$von$Zabern.$
Sinn,$U.$1977.$Antike%Terrakotten:%Katalog%der%Staatliche%Kunstsammlungen.$Kassel.$
Stupperich,$R.$1990.$“Vorbericht$über$die$Grabung$in$der$WesttorQNekropole$von$Assos$im$$
Sommer$1989.”$Ausgrabungen%in%Assos.%Asia%Minor%Studien$$2:$7Q23.$
_____.$1992.$“Zweiter$Vorbericht$über$die$Grabung$in$der$WesttorQ$Nekropole$von$Assos$im$$
Sommer$1990.”$Ausgrabungen%in%Assos%1990.%Asia%Minor%Studien$5:$1Q32.$
_____.$1993a.$“Drittervorbericht$über$die$Grabung$in$der$WesttorQ$Nekropole$$$von$Assos$im$$
Sommer$1991.w$Ausgrabungen$in%Assos%1991.%Asia%Minor%Studien$10:$1Q32.$
_____.$1993b.$“Vierter$Vorbericht$über$die$Grabung$in$der$WesttorQNekropole$von$Assos$im$
Sommer$1992.w$Ausgrabungen%in%Assos%1992.%Asia%Minor%Studien$21:$1Q31.$
Szabó,$M.$1994.$Archaic%Terracottas%of%Boeotia.$Roma:$Bretschneider.$
Tavukçu,$A.Y.$1999.$Troas%Bölgesi%Terrakotta%Figürinleri%(M.Ö.%1375CM.S.%395).$Atatürk$$
Üniversitesi,$Yayımlanmamış$Doktora$Tezi.$
Tolun,$V.$2002.$Assos%Batı%Nekropolü%1988C1994%Kazılarında%Bulunan%Pişmiş%Toprak%Heykelcikler$$
İstanbul$Üniversitesi,$Yayımlanmamış$Doktora$Tezi$$
Winter,$F.$1903.$Die%Typen%der%figürlichen%Terrakotten.$Stuttgart:$W.$Spemann$
&
&
&
&
&
205$
&
&
&
&
Res.%1.%Assos%nekropolü%Mezar%7%buluntu%durumunu%gösteren%çizim%
&
&
Res.%2%
&
&
206$
&
&&&&&&
%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%Res.%3%
&&&&&&
&
%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%Res.%4%
&
&&&&&&
&&&&&&
%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%Res.%5%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%Res.%6%
&
&
&
207$
&
$
Kyzikos’tan!iki!Hellenistik!!
Heykeltraşlık!Eser!
$
Nurettin$Koçhan$
Atatürk%Üniversitesi%
Erzurum
$
Marmara$Bölgesinde$hem$deniz$hem$de$kara$ile$iç$içe$olan$Kyzikos,$Arkaik$dönemden$Doğu$
Roma$ İmparatorluğu$ dönemine$ kadar,$ bölge$ sanatına$ yön$ veren$ önemli$ bir$ merkez$ olarak$
varlığını$ sürdürmüştür.$ Yalnız$ mimari$ açıdan$ değil,$ heykeltıraşlık$ açısından$ da$ güçlü$ bir$
merkez$olduğunu$az$sayıda$da$olsa$günümüze$gelen$heykeltıraşlık$eserleri$doğrulamaktadır.$
Örneğin,$M.Ö.$6.$yüzyılın$ikinci$çeyreğine$ait$kadın$heykeli,$İstanbul$Arkeoloji$Müzesi’nden$
M.Ö.$540$tarihli$kol$ve$bacakları$kırık$erkek$heykeli,$ve$üç$kadın$figürlü$yuvarlak$sunak$ile$
üzerinde$ savaş$ arabası$ ve$ savaşçının$ yer$ aldığı$ M.Ö.$ 520$ tarihli$ kabartma$ Arkaik$ dönemde$
Kyzikos’un$ heykeltıraşlık$ açısından$ önemini$ açıkça$ ortaya$ koymaktadır.1$ Klasik$ dönemden$
elimize$ bazı$ mezar$ stelleri$ dışında$ fazla$ heykeltraşlık$ eseri$ geçmemiş$ olmasına$ rağmen$
Kyzikos’un$ bu$ dönemde$ de$ sanat$ alanında$ büyük$ ilerleme$ gösterdiği$ anlaşılmaktadır.2$
Hellenistik$ dönem$ sanatına$ yön$ veren$ Bergama$ kentine$ hem$ siyasi,$ hem$ de$ mesafe$
yönünden$ çok$ yakın$ olmasına$ rağmen$ bu$ çalışmaları$ sürdürerek$ kaliteli$ eserler$ ortaya$
koyması,$ Roma$ döneminde$ ise$ Kyzikos’un$ metropol$ olarak$ öne$ çıkmış$ olması$ kentin$
önemini$ daha$ da$ artırmaktadır.3$ Kyzikos’un$ böylesine$ nitelikli$ eserler$ üretmesinde$
çevresinde$ yer$ alan$ çok$ sayıda$ mermer$ ocaklarının$ varlığı$ önemli$ rol$ oynamış$ olmalıdır.$
Özellikle,$Strabon’un$da$sözünü$ettiği$gibi,$kentteki$güzel$sanat$eserlerin$çoğu$Prokonnesos$
mermer$ocaklarından$sağlanan$malzeme$ile$yapılmaktaydı.$$
Bu$ çalışma$ Anadolu’nun$ bu$ önemli$ antik$ kentinde$ Prof.$ Dr.$ Abdullah$ Yaylalı$
başkanlığında$yürütülen$arkeolojik$araştırmalar$sırasında$Tiyatro$binası$kalıntıları$yakınında$
ele$ geçen$ iki$ heykeltıraşlık$ eserini$ inceleyerek$ Kyzikos$ heykeltıraşlığına$ yeni$ katkılar$
yapmayı$ amaçlar.$ Tiyatronun$ kuzeyinde,$ köylülerin$ tarladan$ toplayarak$ üst$ üste$ yığdıkları$
taşlar$ arasında$ bulunan$ beyaz,$ ince$ grenli$ mermerden$ 44$ cm$ yüksekliğindeki$ torso’nun$
bacakları,$ kolları$ ve$ başın$ gövde$ ile$ birleştiği$ kısımdan$ kırık$ olduğu$ görüldü,$ çevrede$
yapılan$araştırmalarda$bu$parçalar$bulunamadı$(Res.$1).$Sol$omuzun$ön$ve$arka$kısmında$da$
kopmalar$görülmektedir.$Ayrıca$sağ$omuzdan$sol$kasık$çizgisi$üstüne$doğru$giden$bir$çatlak$
vardır.$ İki$ yan$ kısımda,$ mermerin$ yapısından$ kaynaklanan$ damar$ göze$ çarpmaktadır.$
Kırıkların$ yanı$ sıra$ gövde$ de$ aşırı$ aşınma$ dikkati$ çekmekle$ birlikte,$ vücut$ hatları$
izlenebilmektedir.$ Ancak$ bu$ durumu$ ile$ eserin$ kimliğini$ belirlemek$ olanaksızdır.$
İncelediğimiz$ torso’da,$ kalan$ izlere$ göre$ sağ$ kol$ yukarı$ kaldırılmış$ iken$ sol$ kol$ aşağı$
$Koçhan$2002:$375,$res.$1Q4;$Laubscher$1963/1964:$73Q87,$lev.$32Q34;$$Akurgal$1961:$234,$res.$200,$207,$$
$$208;$1987:$59,$lev.81.$
2$Hoffmann$1965:$65Q70$lev.$30Q32;$$Charboneaux$ve$diğ.$1969:$158,$res.$197;$Yaylalı$1989.$
3$Roller$2004:$318,$Res.$76.$
1
208$
sarkıtılmış,$ vücut$ ağırlığının$ sol$ bacak$ üzerinde$ olduğu$ kasık$ çizgisinin$ yukarıda$
olmasından$ve$gövdenin$sol$tarafının$kısa,$sağ$tarafının$uzun$verilmesinden$anlaşılmaktadır.$
Bu$harekete$göre$torso$sağ$bacağını$hafif$öne$atmış$olmalıdır.$Göğüs$kısmı$hafif$ileride,$karın$
kısmı$ ise$ içe$ çekilmiş,$ göbek$ çukuru$ belirtilmiş,$ kasık$ çizgisi$ vurgulanmıştır.$ Kaburga$
kemikleri$ve$karın$kasları$deri$altında$eritilmiştir.$Kasık$çizgisi,$gövdenin$alt$kısmında$yarım$
daire$çizdikten$sonra$iki$ayağın$gövde$ile$birleştiği$kısımda$yay$çizerek$devam$ettirilmiş$ve$
arka$kısımda$eritilmiştir.$Arkada$sırt$ve$kalçalar$dışa$taştığı$için$bel$kısmı$içe$çekilmiştir.$$
Torso’nun$ tarihini$ belirlemek$ için$ ilk$ olarak$ M.Ö.$ 340$ yılına$ tarihlenen$ İlissos’tan$ bir$
mezar$ anıtındaki$ genç$ ile$ karşılaştırabiliriz.4$ Ancak$ gencin$ karın$ kasları$ ve$ özellikle$ sert,$
vurgulanarak$ işlenen$ kasık$ çizgileri$ henüz$ eserimizin$ seviyesine$ ulaşmadığı$ ve$ mezar$
stelindeki$gence$oranla$Praxiteles’in$M.Ö.$340Q330$tarihli$Dionysos$taşıyan$Hermes’in$5$vücut$
işlenişine$ daha$ benzer$ olduğu$ söylenebilir.$ Göbek$ çukurunun$ ve$ hemen$ altta$ göbeğin$ hafif$
dışa$taşkın$verilmesi$ile$bacak$hareketleri$iki$eserin$ortak$özellikleridir.$Fakat$torso$ile$benzer$
hareketi$ yapan$ Hermes’te$ nefes$ almadan$ dolayı$ karnın$ iki$ yanında$ oluşan$ boşluk$ ve$ şişkin$
verilen$kasıklar$ile$karın$kasları$incelediğimiz$eserde$daha$doğal$verilmiştir.$Bu$da$torsonun$
biraz$ daha$ geç$ olduğunu$ gösterir.$ Bu$ görüşümüzü$ M.Ö.$ 338Q336$ tarihli$ Delphi$ Daokhos$
anıtındaki$Daokhos’un$oğlu$Sisyphos$II‘nin$heykeli$ 6$ve$aynı$anıttan$Agias’ın$ 7$vücut$işlenişi$
de$ doğrulamaktadır.$ Vücut$ işlenişi$ yönünden$ eserimizin$ benzeri$ Lysippos’un,$ Vatikan$
müzesinde$ yer$ alan$ M.Ö.$ 330Q320$ tarihli$ Apoxyomenos$ heykelinin$ mermer$ kopyasıdır.8$
Lysippos’un$ eserlerinin$ özelliği$ olan$ ince$ uzun$ gövde$ ve$ Apoxyomenos’da$ görülen$ vücut$
hatlarının$ yerli$ yerinde,$ fazla$ abartılmadan$ işlenmesi$ eserimizle$ benzerlik$ göstermektedir.$
Apoxyomenos’un$ ayak$ hareketi$ sonucu$ vücutta$ oluşan$ orantılı$ kısalma$ Q$ uzama,$ karın$
kaslarının$deri$altında$eritilmesi,$göbek$çukuru$altında$karın$kısmının$hafif$şişkin$verilmesi$
ve$alt$kısımda$yarım$daire$şeklinde$olan$ve$kasıklarda,$bir$sporcuya$yakışır$tarzda,$az$şişkin$
işlenen$ kasık$ çizgisini$ torso’da$ da$ görmekteyiz.$ Ayrıca$ karın$ kaslarının$ deri$ altında$ doğal,$
yumuşatılarak$ verilmesini$ de$ buna$ ekleyebiliriz.$ Bu$ benzer$ stil$ özellikleri$ de$ eserimizin$
Apoxyomenos’dan$önce$olamayacağını,$çağdaş$veya$hemen$sonrasına$ait$olduğunu$gösterir.$
Torso,$ Paris$ Louvre$ Museum’da$ sergilenen$ M.Ö.$ 4.$ yüzyıl$ sonu$ 3.$ yüzyıl$ başına$ tarihlenen$
bronz$figüre$ 9$vücut$hareketi$yönünden$benzer$iken,$karın$kasları$ve$kasık$çizgisinin$işlenişi$
ise$ eserimizin$ biraz$ erken$ olduğunu$ gösterir.$ Bu$ nedenle$ de$ eserimizi$ M.Ö.$ 4.$ yüzyılın$ son$
çeyreğine$tarihleyebiliriz$
Bu$ çalışmaya$ konu$ teşkil$ eden$ ikinci$ heykeltıraşlık$ eseri$ ise$ Tiyatro$ hemen$ güneyinde$
ele$ geçen$ beyaz$ mermerden$ kabartma$ parçasıdır$ (Res.$ 2).$ Bir$ kabartmanın$ alt$ kısmına$ ait$
olan$ bu$ parçanın$ yüksekliği$ 60$ cm,$ genişliği$ 30$ cm,$ bloğun$ kalınlığı$ ise$ 13$ cm.’dir.$
Kabartmanın$durumu$ve$üzerindeki$figürden$dolayı$stel$olmadığı,$olasılıkla$bir$yapının$friz$
kısmına$ ait$ olduğunu$ söyleyebileceğimiz$ bu$ eserin$ yeri$ ve$ yapısı$ hakkında$ kesin$ bir$ görüş$
belirtebilecek$durumda$değiliz.$Ele$geçen$bu$küçük$kısımda$figürün$oturuş$şekli,$Hellenistik$
dönem$ve$sonrasında$mezar$stellerinde$yaygın$görülen,$kline$üzerine$oturan$figürlerin$ayak$
hareketleri$ ile$ az$ da$ olsa$ benzerlik$ göstermektedir.$ Ancak$ stellerde$ genelde$ figürler$ sol$
kollarını$ yastığa$ dayamış,$ sağ$ bacağını$ yukarı$ çekerken$ sol$ ayağını$ sağ$ bacağın$ altına$
$Fuchs$1969:$496,$abb.$578.$
$Boysal$1967:$75,$res.$88;$Fuchs$1969:$360,$res.$400.$
6$Smith$1991:$52,$fig.$44.2.$
7$Stewart$1990:$189,$lev.$552.3.$
8$Schauenburg$1965:$lev.$65;$Boysal$1967:$86,$res.$104;$Fuchs$1969:$104,$res.$96;$Smith,$1991:$53,$fig.$47;$
Stewart$1990$187,$lev.$554.$
9$Rolley$1984:$196,$res.$176.$
4
5
209$
sokmuştur.$ İncelediğimiz$ eserde$ bu$ durum$ tam$ olarak$ görülmemektedir.$ Kabartmada$
olasılıkla$erkek$figürünün$hafif$kendine$doğru$çektiği$ve$dizin$yukarıda$verildiği$sol$bacağı,$
hemen$ solunda$ açık$ ağzı$ ve$ oyuk,$ derinde$ verilen$ gözleri$ ile$ yılanın$ baş$ kısmı,$ boyun$
kısmından$ itibaren$ gittikçe$ kalınlaşan$ gövde$ sağa$ doğru$ devam$ ediyor$ ve$ bacağın$ üst$
kısmında$ kalın$ gövdenin$ bir$ kısmı$ görülebilmektedir.$ Yılanın$ bu$ şekilde$ verilmesi$ esere$
derinlik$kazandırmıştır.$Figür$gibi$yılan$da$oldukça$ayrıntılı$işlenmiş.$Örneğin$ağzını$açması$
ile$ağız$içi$ve$burun$kısmının$üzerinde$oluşan$kırışıklıklar$verilmiştir.$Yılanın$gövdesi$balık$
pulu$ motifi$ ile$ bezenmiş.$ Yılan,$ Yunan$ mitolojisinde$ çok$ önemli$ olduğundan$ birçok$ yerde$
karşımıza$çıkmaktadır.$Bunlardan$incelediğimiz$kabartma$ile$ilişkili$olabilecek$birkaç$örnek$
vermek$ gerekirse,$ işlenen$ konu$ yönünden$ benzerlik$ kurmanın$ zor$ olduğu$ söylenebilir.$
Eserin$çok$az$kısmı$korunmasına$karşın$akla$ilk$olarak$TanrılarQGigantlar$savaşının$ayrıntılı$
ve$ canlı$ işlendiği$ örneklerden$ biri$ olan$ Pergamon$ Zeus$ Sunağı’nın$ büyük$ frizlerindeki$
figürler$ gelmektedir.10$ Bunun$ yanı$ sıra$ Demeter$ bazen$ oturur$ vaziyette$ ve$ yılanla$ birlikte$
görülür.11$ Troya$ savaşları$ sırasında$ halkın$ görevlendirdiği$ Thymbra$ Apollon’u$ rahibi$
Laokoon,$ Poseidon’a$ boğa$ sunarken$ denizden$ çıkan$ iki$ dev$ yılan$ iki$ oğluna$ dolanır.$ Bunu$
gören$ Laokoon$ yardıma$ koşar,$ ancak$ üçü$ de$ yılanlar$ tarafından$ boğularak$ öldürülür.12$
Narbo$ bölgesindeki$ yerli$ halkı$ yöneten$ Kral$ Bebryks’in$ kızı$ Pyrene’in,$ Herakles$ kendisine$
tecavüz$ ettikten$ sonra$ yılan$ doğurduğu$ biliniyor.13$ Auge$ ile$ oğlu$ Telephos,$ anaQoğul$
olduklarını$bilmeyerek$evlendiklerinde$de$aralarında$yılan$belirir.14$Kabartmamızda$yılanın$
uzun$ elbiseli$ figürün$ bacağının$ iki$ yanından$ sarması$ ve$ Kyzikos$ kentinin$ Troya’ya$ yakın$
olmasını$ göz$ önüne$ aldığımızda$ burada$ Laokoon$ veya$ Auge$ ile$ Telephos’un$ evliliğinin$
işlendiği$söylenebilir.$Ancak$bunu$tam$olarak$belirlemek$için$kabartmanın$eksik$parçalarının$
da$bulunması$gerektiğini$unutmamak$gerekir.$
Kabartmamızda$ yer$ alan$ yılanın$ gövdesindeki$ pulların$ az$ da$ olsa$ benzeri$ Pergamon$
Zeus$ Sunağı’nın$ büyük$ frizinin$ doğu$ ve$ kuzey$ yönlerindeki$ gigantların$ yılan$ şeklindeki$
bacakları$ üzerinde$ de$ vardır.15$ Ancak$ eserimizde$ gövdedeki$ pullar$ ile$ baş$ kısmının$ daha$
canlı$ ve$ doğal$ verildiği$ görülmektedir.$ Buda$ örneğimizin$ daha$ geç$ olduğunu$ gösterir.$
Figürümüzün$ bacağını,$ ayak$ bileğine$ kadar$ uzanan$ ince$ kumaş$ elbise$ kapatmaktadır$ (Res.$
3).$ Eser$ aşırı$ tahrip$ edilmiş$ olmasına$ karşın$ stil$ özellikleri$ izlenebilmektedir.$ Giysinin$ ayak$
bileği$ üzerine$ dökülen$ kısmında$ kendi$ içinde$ bölünmüş$ bir$ bant$ şeklinde,$ diz$ kapağından$
gövdeye$doğru$devam$eden$kıvrımlar$plastik,$ince,$birbirine$paralel$verilmişlerdir.$Arada$ise$
daha$ ince$ kıvrımlar$ işlenmiştir.$ Kıvrımlar$ dizin$ gövdeye$ doğru$ çekilmesi$ hareketi$ ile$ tam$
uyum$ göstermektedir.$ Kıvrım$ yönünden$ Pergamon$ Zeus$ Sunağı’nın$ büyük$ frizinin$ doğu$
yönündeki$ Athena16$ figürünün$ kıvrımlarıyla$ karşılaştırdığımızda$ Athena$ hareketli$
olduğundan$kıvrımların$da$hareketli$verildiğini$görmekteyiz.$Ayrıca$kıvrım$aralarının$derin$
kanallarla$ birbirinden$ ayrıldığı,$ ince$ kıvrım$ kümelerinde$ bile$ ayrıntının$ işlendiği,$ plastik$
verildiği$ dikkati$ çekmektedir.$ Bütün$ bu$ stil$ özellikleri$ de$ Sunağın$ frizinde$ barok$ yapı$
oluşturmuştur.$ İncelediğimiz$ kabartmada$ ise$ bu$ özellikleri$ göremiyoruz.$ Priene’den$
Archelaos$kabartmasındaki$17$figürlere$göre$de$eserimizdeki$kıvrımların$daha$geç$döneme$ait$
$Rohde$1976,$lev.$18Q19;$Akurgal$1987,$lev.$171,174.$
$Grimal$1997:$147b.$
12$Stewart,$1990:$215,$Pl.$742;$Grimal$1997:$429a.$
13$Grimal$1997:$764b.$
14$Grimal$1997:$772b.$
15$Rohde$1976:$lev.$18Q19;$Akurgal$1987:$lev.$171,174.$
16$Rohde$1976:$106,$lev.$18;$Akurgal$1987:$111,$lev.$171.$
17$$Pinkward$1965:$64,$lev.$28Q35.$
10
11
210$
olduğu$ anlaşılmaktadır.$ Kabartmamızdaki$ figürün$ dizinin$ iki$ yanındaki$ kıvrımlar$
çizgiselleşmiş,$ yüzeyselleşmiş,$ sırt$ kısımları$ yuvarlatılarak$ ve$ kuru$ yapıda$ verilmiştir.$
Kyzikos’tan$ Paris$ Louvre$ Museum’a$ götürülen$ ile$ London$ British$ Museum’da$ sergilenen$ 18$
M.Ö.$2.$yüzyılın$ikinci$yarısı$ile$100$civarına$tarihlenen,$klineli$mezar$stellerindeki$figürlerde$
görülen$ zengin$ ve$ nitelikli$ işçiliğe$ sahip$ kıvrımların$ az$ da$ olsa$ benzerleri$ eserimizde$ de$
vardır.$ İncelediğimiz$ figürdeki$ stil$ özelliklerine$ sahip$ kıvrımları$ Paris$ Louvre$ Museum’da$
sergilenen$ Smyrna’dan,$ M.Ö.$ 2.$ yüzyılın$ sonuna$ tarihlenen$ steldeki$ figürlerde,$ Atina$
Akropolü’nden$ adak$ kabartmasındaki$ Apollon’da,$ Roma’da$ Domitius$ Ahenobarbus$
Sunağı’ndaki$ Poseidon’da$ ve$ Lagina$ Hekate$ Tapınağı’nın$ frizlerindeki$ figürler$ üzerinde$ de$
görmekteyiz.19$ Bu$ benzerlikler$ nedeniyle$ de$ incelediğimiz$ kabartma$ M.Ö.$ 2.$ yüzyılın$ son$
çeyreği$içinde$yapılmış$olmalıdır.$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$Pfuhl$ve$Möbius$1979:$399,$lev.$238$Nr.$1628,$1631.$
$Pfuhl$ve$Möbius$1977:$124,$lev.$57$Nr.$343;$Stewart$1990:$225,$fig.$228,$843,$824;$Akurgal$1987:$115,$
lev.$181;$Stewart$1990:$226$Fig.$830.$
18
19
211$
$
Ka yna kç a
Akurgal,$E.$1961.$Die%Kunst%Anatoliens%von%Homer%bis%Alexander.$Berlin:$de$Gruyter$
____.$1987.$Griechische%und%Römische%Kunst%in%der%Türkei.$München:$Hirmer$Verlag.$
Boysal,$Y.$1967.$Grek%Klasik%Devir%Heykeltıraşlığı.$Ankara:$Güzel$İstanbul$Matbaası.$
Charboneaux$J.,$R.$Martin,$F.$Villard.$1969.$ Das%Archaische%Griechenland.$München:$Beck.$
Fuchs,$W.$1969.$Die%Skulptur%der%Griechen.$München:$Hirmer$Verlag.$
Hoffmann,$E.$1965.$$“Eine$Weibliche$Sitzfigür$aus$Kyzikos.”$Istanbuler%Mitteilungen$15:$65Q70$$
Koçhan,$N.$$2002.$“Kyzikos’tan$bir$heykel.”$Anadolu%Araştırmaları$16:$$$
Laubscher,$H.$P.$1963/1964.$“Zwei$Neue$Kouroi$aus$Kleinasien.”$Istanbuler%Mitteilungen$$
13/14:$73Q87.$
Pfuhl,$E.$ve$H.$Möbius.$1977.$Die%Ostgriechischen%Grabreliefs%I.$Mainz$am$Rhein:$Von$Zabern.$
____.$$1979.$Die%Ostgriechischen%Grabreliefs%II.$Mainz$am$Rhein:$Von$Zabern.$$
Pinkward,$D.$1965.$“Das$Relief$des$Archelaos$von$Priene.”$Antike$Plastik.$$
Rohde,$E.$1976.$“Das$Verlorene$Haupt$des$Zeus$Stellungnahme$zu$einem$$
Anpassungsversuch$am$PergamonQOstfries.”$Istanbuler%Mitteilungen$26:$
Roller,$L.$E.$2004.$Ana%Tanrıça’nın%İzinde%Anadolu%Kybele%Kültü.$İstanbul:$Arkeoloji$Sanat$$
Rolley,$C.$$1984.$Die%Griechischen%Bronzen.$München:$Hirmer$Verlag.$
Schauenburg,$K.$1965.$“Athletenbilder$des$Vierten$Jahrhunderts$V.Chr.”$Antike$Plastik$II$$
Smith,$R.$R.$R.$1991.$ Hellenistic%Sculpture.$A%Handbook.$London:$Thames$and$Hudson.$
Stewart,$A.$1990.$Greek%Sculpture.$An%Exploration.$New$Haven:$Yale$University$Press.$
Yaylalı,$A.$1989.$“Kyzikos$1988$Çalışmaları.”$2.$Kyzikos$Paneli$13.05.1989.$$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
212$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
Res.%1%Torso’nun%iki%farklı%açıdan%görüntüsü%%
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
Res.%2.%Kabartma%parçası%
$
&
&
213$
!
!
Alabanda’da!Bulunan!bir!!
Taş!Mezar!Kapısı!
$
Öğül$Emre$Öncü$
Adnan%Menderes%Üniversitesi%
Aydın%
%
Sultan$ II.$ Abdülhamid’in$ izniyle$ İstanbul$ Arkeoloji$ Müzeleri’ne$ eser$ kazandırma$ amaçlı$
olarak$ 1904Q1905$ yıllarında$ Halil$ Edhem$ Bey$ tarafından$ Karya$ bölgesinde$ yürütülen$
kazıların$ bir$ parçası$ olarak$ Alabanda$ kentinde$ yapılan$ arkeolojik$ çalışmalar$ sonrası$ antik$
kentte$Aydın$Müze$Müdürlüğü$başkanlığında$1999$ve$2004$yılları$arasında$arkeolojik$kazılar$
dört$ dönemdir$ yeniden$ sürdürülmektedir.1$ Apollon$ Isothimos$ tapınağı$ ve$ tiyatroda$
alanlarında$ sürdürülen$ çalışmalar$ sonrası$ Alabanda$ kentinde$ özellikle$ mimari$ ve$
heykeltraşlık$ faaliyetleriyle$ ilgili$ yeni$ bazı$ verilere$ ulaşılmıştır.$ Bu$ verilerin$
değerlendirilmesi$ ile$ kuzey$ Karya$ bölgesinin$ önemli$ antik$ kentlerinden$ biri$ olan$ Alabanda$
ve$içinde$bulunduğu$kültür$bölgesi$ile$ilgili$arkeolojik$bilgilerimiz$artmaktadır.$
Bu$ çalışma$ kapsamında$ değerlendirilen$ gri$ damarlı$ iri$ kristalize$ mermerden$ yapılmış$
kapı$ (Res.$ 1)$ tiyatronun$ sahne$ binası$ üzerinde$ yer$ alan$ ve$ tiyatro$ alanında$ yürütülen$
çalışmalar$ sırasında$ kamulaştırılarak$ yıkılan$ bir$ köy$ evinin$ temel$ seviyesinde$ sekiz$ parça$
olarak$ bulunmuştur.$ Tarafımızdan$ restorasyonu$ yapılan$ eser,$ Alabanda$ çevresinde$ sıklıkla$
karşımıza$ çıkan$ ve$ Karya$ bölgesinde$ bulunan$ yakın$ benzerleriyle$ bölgedeki$ geleneksel$ bir$
tarzı$ işaret$ eden,$ itinalı$ mimari$ işçiliğe$ sahip$ mermer$ oda$ mezarlardan$ birine$ ait$ olmalıdır.$
Kapı$ üzerindeki$ ahşap$ mimari$ çizgilerin$ geleneksellik$ ile$ taş$ mimaride$ dekorasyona$
yansımasını$ gösteren$ süsleme$ detayları,$ mezar$ mimarisindeki$ paralellik$ kadar,$ özellikle$
Kaunos$ çevresinde$ yoğunlaşan$ kaya$ mezarlarındaki$ benzer$ tasarımlı$ örnekler$ üzerinden$
değerlendirildiğinde,$ Karya$ bölgesindeki$ mimari$ geleneklerin$ homojen$ yapısını$ anlamaya$
yönelik$ yapıcı$ fikirler$ sunar.$ Karya$ bölgesinde$ özellikle$ kaya$ mezarlarında$ takip$ edildiği$
üzere,$eksenal$açılımlı$kapıların$yaygın$olduğu$görülür.2$Bu$farklı$tasarımlar,$iki$bölgede$de$
ahşap$ mimari$ tasarımların$ taş$ mimaride$ taklit$ edildiği$ düşünüldüğünde$ bölgelere$ göre$
değişen$ farklı$ geleneksel$ uygulamaları$ ortaya$ koyar.$ Likya$ bölgesinde$ ise$ mezarlarının$
ahşap$ mimari$ çizgileri$ izlediği$ kabul$ edilmektedir.3$ Likya$ mezarlarında$ ahşap$ mimari$
çizgileri$takip$eden$geleneksel$uygulamaya$sahip$yalancı$kapılar$çoğunlukla$sürgülüdür.4$$
Üst$panelinin$alt$kesimleri$hizasından$kırık$olan$mermer$mezar$kapısı$112$cm$korunmuş$
yüksekliğe,$57.0$cm$genişliğe$sahiptir.$Kapının$kalınlığı$sağ$kenarda$7$cm$olarak$ölçülürken,$
söve$ profilinin$ bulunduğu$ sol$ kenara$ doğru$ orta$ bölümden$ başlayıp$ genişleyerek$ 10.5$ cm$
ölçüsüne$ ulaşmaktadır.$ Kapı$ ön$ yüzde,$ dört$ tarafından$ çerçevelenmiş$ alt$ ve$ üstte$ olmak$
$Yener$2001$and$2002$
$Roos$$1971:$26$
3$Mühlbauer$2001$
4$Tritsch$1943:$115;$Roos$1971:$26$
1
2
214$
üzere$ iki$ düz$ panele$ sahiptir;$ alt$ panel$ genişliği$ 41.0$ cm$ yüksekliği$ 55.0$ cm,$ üst$ panel$
genişliği$ 41.0$ cm.’dir.$ Üst$ panelin$ yüksekliği$ kırık$ olduğu$ için$ tespit$ edilememektedir.$
Panelleri$ çerçeveleyen,$ $ ortalama$ çapları$ 3.0$ cm$ olan$ kabara$ başlarının$ da$ işlendiği,$ dikey$
bantlardan$solda$yer$alan$5.8$cm,$sağda$yer$alan$5.5$cm$genişliğinde;$yatay$bantlardan$altta$
yer$alan$20.9$cm.,$ortada$yer$alan$20.5$cm.$yüksekliğindedir.$Kapının$sol$kenarında$10.5$cm.$
ölçüsünde$çapa$sahip$yarım$daire$söve$profili$yer$alır.$Eserin$alt$kenarı$boyunca$uzanan$47.5$
cm.$ uzunluğa,$ 1.6$ cm.$ yüksekliğe$ ve$ 1.7$ cm.$ derinliğe$ sahip$ profilin,$ bu$ kesimde,$ üzerine$
bindiği$ eşikteki$ geçme$ yuvasını$ karşıladığı$ anlaşılmaktadır.$ Bu$ hattın$ sonunda$ yer$ alan$
yarım$ daire$ profilli$ sövenin$ alt$ kısmında,$ eşik$ üzerindeki$ zıvana$ yuvasına$ geçen$ 8$ cm.$
çapında,$1.6$cm$korunmuş$yüksekliğe$sahip$zıvana$izlenebilmektedir.$Kapının$sağ$kenarının$
yan$yüzünde,$dikey$hat$boyunca$uzanan$3.0$cm.$genişliğe,$1.8$cm.$derinliğe$sahip$bir$diğer$
geçme$ profili$ mevcuttur.$ Eserin$ arka$ yüzünde$ herhangi$ bir$ bezeme$ veya$ profil$
bulunmamaktadır.$
Kapı,$ özellikle$ sol$ alt$ bölümünde$ yer$ alan$ zıvanadan$ anlaşılacağı$ üzere$ eksenal$
açılımlıdır$ ve$ ait$ olduğu$ mezarda$ oda$ içine$ açıldığı$ tespit$ edilir.$ Bu$ durumda$ alt$ kenar$
boyunca$ uzanan$ profil$ kapının$ kapanmasıyla$ eşik$ taşındaki$ karşılığına$ otururken,$ sağ$
kenardaki$ benzer$ profil,$ kapının$ tek$ kanatlı$ olduğu$ düşünülürse$ işlevsiz$ kalır.$ Bu$ nedenle$
eserin$ iki$ kanatlı$ bir$ kapı$ tasarımında$ sol$ kanadı$ oluşturduğu;$ ilk$ olarak$ elimizde$ mevcut$
olan$ sol$ kanadın$ kapandığı,$ ikinci$ aşamada$ kapanan$ sağ$ kanadın$ ise$ sol$ kanadın$ yan$
yüzünde$yer$alan$profile$oturduğu$düşünülebilir.$$
Ön$ yüzündeki$ kabara$ başlarının$ işlendiği$ çerçeve$ ve$ arasında$ kalan$ paneller$
değerlendirildiğinde,$ kapının,$ ahşap$ mimariden$ gelen$ geleneksel$ çizgilerin$ taş$ mimariye$
yansımalarını$ sergilediği$ açık$ olarak$ görülebilmektedir.$ Paneller$ çevresinde$ tasvir$ edilmiş$
çerçeve,$ ahşap$ kapıların$ iskeletini$ meydana$ getiren$ yatay$ ve$ dikey$ kirişlerin$ birbirine$
tutturulmasıyla$oluşturulan$pervazı$stilize$etmektedir.$Çerçeve$üzerinde$işlenmiş$olan$daire$
formlu$ kabartmalar$ ise,$ ahşap$ kapılarda$ çerçeveyi$ oluşturan$ kirişleri$ ve$ orta$ panelleri$
oluşturan$ince$ahşap$plakaları$birleştiren$kabara$çivilerinin$başlarını$tasvir$etmektedir.5$Ege$
erken$mimarisinde$ahşap$kullanımının$yaygın$olduğu$ve$ahşap$mimariden$gelen$geleneksel$
çizgilerin$ taş$ mimariye$ yansımaları$ hem$ antik$ kaynaklarla$ hem$ de$ modern$ çalışmalarla$
kabul$ edilmektedir.$ Ahşap$ yapı$ geleneğini$ Vitruvius$ 6$ yanı$ sıra,$ Olympia$ Zeus$ kutsal$
alanındaki$ Oenomeus$ evinin$ ahşap$ sütunlarını$ ve$ Elis’teki$ Oksylus’un$ mezarında$ çatıyı$
destekleyen$ahşap$sütunları$tasvir$eden$Pausanias$da$belirtmektedir.7$Arkeolojik$çalışmalar$
çoğunlukla$ tapınak$ gibi$ anıtsal$ taş$ mimari$ örneklerindeki$ ahşap$ kökenli$ geleneksel$
uygulamalar$ üzerine$ yoğunlaşmaktadır.8$ Ege$ erken$ mimarisine$ ait$ önemli$ fikirler$ veren$
model$yapılar$üzerinde$de$benzer$tasarımlı$kapı$tasvirlerine$rastlanmaktadır;$yaklaşık$M.Ö.$
570’e$ tarihlenen$ Samos$ buluntusu$ ve$ M.Ö.$ 575Q525$ arasına$ tarihlenen$ Larisa$ buluntusu$ iki$
ayrı$model$yapı$üzerinde$iki$panelli$ve$eksenal$açılımlı$kapı$tasvirleri$izlenebilmektedir.9$Bu$
modellerin$çoğunlukla$ahşap$ve$kerpiç$malzeme$kullanılarak$inşa$edilmiş$yapıları$modelize$
eden$örnekler$olduğu$düşünülürse,$Ege$erken$mimarisindeki$ahşap$tasarımlarda$şekillenen$
bu$ kapı$ geleneğinin,$ özellikle$ Batı$ Anadolu’da,$ taş$ yapılara$ aktarılarak$ uzun$ bir$ dönem$
içinde$kullanıldığı$daha$net$anlaşılmaktadır.$
$Roos$1971:$25;$1972:$84$
$Vitruvius,$de%Architectura$IV.$2Q2,$3,$5$
7$Pausanias$Hellados$Periegesis$V.$20Q6,$VI.24Q9$
8$Holland$1920;$Dinsmoor$1950;$56,$62;$Cook$1951;$50;$Gruben$2001:$35;$Barletta$2001:$117,$137$
9$Schattner$1990:$kat.no.5,$20,$fig.5,$19,$lev.$3.$1Q2,$12.$1Q2$
5
6
215$
Alabanda$buluntusu$kapının$yakın$benzerlerine$Karya$özgün$mezar$mimarisi$örnekleri$
olarak$ nitelenen,$ özellikle$ Kaunos$ ve$ çevresinde$ yoğunlaşan$ İon$ veya$ Dor$ düzeni$ cephe$
mimarisine$ sahip$ kaya$ mezarlarında$ rastlanmaktadır.$ Kaunos$ kaya$ mezarlarının$
sınıflandırılması$Roos$tarafından$yapılmıştır.$Bu$çalışmada$Roos$anıtsal$boyuttaki$mezarları$
tapınak$cepheli$olarak$nitelendirmiştir.10$Ancak$özellikle$B2$mezarında$anteler$arasında$dört$
sütunlu$tasarım$ve$B10$mezarlarında$kapının$iki$yanında$yer$alan$pencereler$modellemenin$
sadece$ tapınaklar$ üzerinden$ gelişmediğini$ ve$ andron$ gibi$ tapınak$ mimarisinden$ farklı$
tasarımların$ da$ örnek$ alındığını$ işaret$ eder.$ Bu$ nedenle$ bu$ mezarlar$ tapınak$ cepheli$ yerine$
İon$ ve$ Dor$ düzeni$ cepheli$ şeklinde$ nitelenebilir.$ Kaunos$ kaya$ mezarları$ içerisinde$ genel$
olarak$ M.Ö.$ dördüncü$ yüzyıl$ ortalarına$ tarihlenen$ İon$ düzeni$ cephe$ mimarisine$ sahip$ B1,$
B6,$ B8$ mezarlarında$ ve$ Dor$ düzeni$ cephe$ mimarili$ C50$ mezarında$ iki$ kanatlı,$ eksenal$
açılımlı,$ her$ kanatta$ iki$ panele$ sahip,$ paneller$ çevresindeki$ çerçevelerde$ kabara$ başlarının$
işlendiği$ kapı$ tasvirleri$ izlenebilmektedir.11$ $ Kaunos$ kaya$ mezarlarıyla$ paralel$ bir$ diğer$
önemli$ örnek$ olarak$ işaret$ edilebilecek$ Telmessos$ antik$ kentindeki$ Amyntas$ mezarının$
kapısı$ benzer$ tasarım$ çizgilerine$ sahiptir.12$ Bu$ kapıların$ tümünde$ alt$ paneller$ üst$ panellere$
oranla$daha$yüksektir$ve$kapı$çerçevelerini$oluşturan$yatay$bantlar$dikey$bantlara$göre$daha$
geniştir.$Kapı$çerçevelerinde$kabara$başları$tasvir$edilmiştir;$B6,$B8,$C50$mezarlarında$yatay$
bantlar$üzerinde$kabara$başları$dışında$philaea$tasvirleri$de$dekorasyonda$kullanılmıştır.13$$$$
Xanthos$ Nereidler$ Anıtı’na$ ait$ ele$ geçmiş$ iki$ parçaya$ dayanılarak;$ yapıda$ iki$ kanatlı,$
etrafı$ kabara$ başlarının$ da$ tasvir$ edildiği$ çerçevelerle$ sınırlı$ iki$ panelli$ kapı$ tasarımının$
kullanıldığı$önerilmiştir.14$Uşak$Selçikler$T.2$tümülüsünün$mermer$mezar$odasında$bulunan$
K.1$katalog$numaralı$parçalar,$Kula$buluntusu$bir$kapı$ve$Gemlik$tümülüsü$buluntuları;$iki$
kanatlı,$ eksenal$ açılımlı,$ iki$ panelli$ ve$ panel$ çerçevelerinde$ kabara$ başlarının$ işlendiği$
tasarımlarıyla$ Karya$ dışındaki$ diğer$ benzer$ örnekler$ olarak$ işaret$ edilebilir.15$ Sardis$
mezarlığında$ bulunmuş$ sembolik$ taş$ kapı,$ kabara$ başlarının$ işlenmemiş$ olmasına$ karşın,$
çerçevelerle$sınırlanan$panelli$tasarımıyla$ahşap$taklitli$benzer$bir$örnek$olarak$sunulabilir.16$
Özellikle$ Kaunos$ kaya$ mezarlarındaki$ ölçümler$ ve$ oran$ sistemleri$ göz$ önünde$
bulundurulduğunda,$ Alabanda$ buluntusu$ mezar$ kapısının$ kırık$ olmasından$ dolayı$ tespit$
edilemeyen$ yüksekliği$ ve$ üst$ paneli$ hakkında$ yorum$ yapılabilir.$ Benzer$ tasarımlı$ kapı$
örneklerinde$alt$panelin$üst$panele$göre$daha$yüksek$ve$panel$çerçevelerini$oluşturan$yatay$
bantların$eşit$yükseklikte$olduğu$izlenebilmektedir.$Kaunos$B1,$B6,$B8$ve$C50$mezarlarında$
alt$panel$yüksekliğinin$üst$panel$yüksekliğine$oranı$1.2$:$1$ile$1.5$:$1$$arasında$değişmektedir.$
Alabanda$ buluntusu$ kapıda$ alt$ panel$ yüksekliği$ 55.0$ cm.’dir$ ve$ bu$ oran$ sistemine$ göre$
değerlendirildiğinde$ üst$ panelin$ yaklaşık$ 42$ cm.$ olduğu$ önerilebilir.$ Buna$ göre$ kapının$
toplam$ yüksekliğinin,$ çerçeveleri$ oluşturan$ yatay$ bantların$ eşit$ yükseklikte$ olduğu$ kabul$
edilirse,$yaklaşık$160$cm.$olduğu$düşünülebilir.$Alabanda$buluntusu$kapıda$alt$bant$20.9$cm,$
orta$bant$20.5$cm.$olarak$tespit$edilmektedir.$İki$ölçüm$arasındaki$0.4$cm.’lik$yükseklik$farkı$
ise$işçilikle$bağlantılı$olarak$düşünülerek,$hesaplamada$değerlendirmeye$alınmamıştır$ve$üst$
bandın$20$cm.$olduğu$kabul$edilmiştir$
$Roos$1972:$63$
$Roos$1972:$$18,$pl.$3.$2,$49.$1$(B1).$22,$lev.$7.$2,$49.2$(B6).$24.$lev.$7.$1,$49.$3$(B8)$38,$lev.$49.$4$(C50).$
12$BüsingQKolbe$1978:$115,$fig.$22$
13$Roos$1972:$83$
14$Coupel$and$Demargne$1969:$lev.$72Q73$
15$İzmirligil$1975:$46,$lev.$15$
16$Greenewalt$ve$diğ.$1987:$46,$fig.$32$
10
11
216$
Eser$ batı$ Anadolu$ ve$ özellikle$ Karya$ bölgesindeki$ yakın$ benzerleri$ üzerinden$
yorumlandığında$ mezar$ kapısı$ olarak$ değerlendirilebilir.$ Nitekim$ Alabanda$ çevresinde$
M.Ö.$ 4.$ yüzyıl$ ve$ sonrasına$ ait$ çok$ sayıda$ nitelikli$ mermer$ oda$ mezar$ mevcuttur.$ 1905$
yılında$Halil$Edhem$Bey$tarafından$kazılan,$Apollon$tapınağı$temenosunun$yaklaşık$100$m.$
kuzeyinde$ yer$ alan$ mezar$ 17$ ve$ 1996$ yılında$ Aydın$ Müzesi$ tarafından$ kazılan$ kentin$
doğusunda$ yer$ alan$ Tepecik$ tümülüsü$ 18$ gibi$ yayınlanan$ örneklerin$ dışında,$ Alabanda’nın$
batısında$yer$alan$yaklaşık$450$m$yüksekliğe$sahip$Karadağ’ın$zirvesinde$görülebilen$üç$ve$
mezarlık$alanının$kuzeybatısındaki$tepenin$yamaçlarında$yer$alan$iki$mermer$oda$mezar,$bu$
tür$mezar$mimarisinin$kentte$yaygın$olduğunu$işaret$eder.$Ahşap$mimari$çizgileri$yansıttığı$
net$ şekilde$ anlaşılan$ bu$ tür$ tasarıma$ sahip$ kapıların,$ benzer$ kullanımı$ tasvir$ eden$ örnekler$
göz$ önünde$ bulundurulduğunda,$ Ege$ mimarisinde$ en$ azından$ geometrik$ dönem$ ve$
sonrasında$kullanıldığı$anlaşılmaktadır.$Ahşap$mimari$geleneklerin$taş$yapılara$yansımasını$
gösteren$ bir$ örnek$ olarak$ sunulabilmesi$ yanında,$ batı$ Anadolu$ ve$ özellikle$ Karya$
bölgesindeki$ benzer$ örneklerle,$ bu$ tür$ kapı$ tasarımlarının$ taş$ mimaride$ de$ geleneksel$
kullanıma$sahip$olduğu$ileri$sürülebilir.$$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$Halil$Edhem$Bey$1906:$%16,$fig.13$
$Yener$1997$
17
18
217$
Ka yna kç a
Barletta,$B.$A.$$2001.$$ The%Origins%of%the%Greek%Architectural%Orders.$Cambridge:$Cambridge$
University$Press.$
BüsingQKolbe,$A.$1978$.$“Frühe$griechische$Türen.”$Jahrbuch%des%Deutschen%Archäologischen%%
Instituts%93:$66Q174.$
Cook,$R.$M.$1951.$“A$note$on$the$origin$of$the$triglyph.”$Annual%of%the%British%School%at%Athens$$
46:$50Q52.$
Coupel,$P.$Ve$P.$Demargne.$1969$.$Le%Monument%des%Néréides.$Foulles$de$Xanthos$III,$Paris:$
Klincksieck.$
Dinsmoor,$W.$B.$$1950.$The%Architecture%of%Ancient%Greece.$New$York:$B.T.$Batsforsd.$
Edhem$Bey,$H.$$1905.$Fouilles%d’Alabanda%en%Carie.%Rapport%Sommaire%sur%la%Premiere%Campagne.$$
ComptesQRendus$d’Académie$des$Inscriptions$et$Belles$Lettres,$443Q459$
_____.$1906$.$ Fouilles%d’Alabanda.%Rapport%Sommaire%sur%la%Seconde%Campagne%(1905).$ComptesQ$
Rendus$d’Académie$des$Inscriptions$et$Belles$Lettres,$407Q422.$
Greenewalt,$C.$H.,$N.$D.Cahil,$$M.$L.$Rautman.$1987.$The%Sardeis%Campaign%of%1984.$Bulletin$$
of$the$American$Schools$of$Oriental$Research.$Supplement$25,$13Q54.$
Gruben,$G.$$2001.$Griechische%Tempel%und%Heiligtümer.$München:$Hirmer.$
Holland,$L.$B.$1920.$“Primitive$Aegean$roofs.”$American%Journal%of%Archaeology$24:$232Q341.$
İzmirligil,$Ü.$$1975.$“UşakQSelçikler$Tümülüsleri.”$Türk%Arkeoloji%Dergisi$22.1:$41Q69.$
Mühlbauer,$L.$2001.$Lykische%Grabarchitecture%vom%holz%zum%stein?$Ph.D.$Thesis$Q$Technischen$$
Universität$München,$München.$
Roos,$P.$1972.$$“The$RockQTombs$of$Caunus.”$Studies%in%Mediterranean%Archaeology$$
XXXIV:1.$Lund:$Berlingska$Boktryckeriet.$$
Roos,$P.$$1971.$“The$rockQtombs$doors$of$the$LycoQCarian$borderland.”$Opuscula%Atheniensia$$
10:$25Q29.$
Schattner,$T.$G.$$1990.$Griechische%Hausmodelle.$Mitteilungen$des$Deutschen$$
Archäologischen$Instituts,$Athenische$Abteilung$Beiheft$15.$
Tritsch,$J.$F.$$1943.$“False$doors$on$tombs.”$Journal%of%Hellenic%Studies$63:$113Q115.$
Yener,$E.$$1997.$“Aydın$ili$Çine$ilçesi$Kabataş$Köyü$Tepecik$tümülüsü$kurtarma$kazısı$1996.”$
8.%Müze%Kurtarma%Kazıları%Semineri,$235Q253.$$$
_____.$2001.$“Alabanda$antik$kenti$kazı$temizlik$ve$çevre$düzenleme$çalışmaları$1999.”$$
11.%Müze%Çalışmaları%ve%Kurtarma%Kazıları%Sempozyumu,$5Q16.$$
_____.$2002.$“Alabanda$antik$kenti$kazı$temizlik$ve$çevre$düzenleme$çalışmaları.”$12.$
Müze%Çalışmaları%ve%Kurtarma%Kazıları%Sempozyumu,$179Q190.$
$
$
218$
$
$
$
$
Res.%1.%Alabanda%buluntusu%taş%mezar%kapı%
$
$
$
219$
!
!
Ala b a nda ’da n b ir He le nistik
Ka dın He yke li
1
!
Emin$Yener$ve$Gülay$Uluışık$Öncü$
Arkeoloji%Müzesi%
Aydın%
%
$
Alabanda$ kentinde$ 1999$ yılından,$ bugüne$ kadar$ devam$ eden$ kazılar,$ Aydın$ Müze$
Müdürlüğünce$yürütülmektedir.$1999Q2000$yıllarında$kentin$tiyatrosunun$yanı$sıra,$Apollon$
Isotimos$ Tapınağı’nda$ da$ kazı$ ve$ temizlik$ çalışmaları$ yapılmış$ ve$ tapınaktaki$ çalışmaların$
tamamlanmasıyla,$ 2003Q2004$ kazı$ sezonlarında$ çalışmalar$ yalnızca$ tiyatroda$
sürdürülmüştür.1$ Kente$ hakim$ bir$ yamaç$ üzerinde$ kurulmuş$ olan$ tiyatro$ zaman$ içinde$
büyük$ bir$ tahribata$ uğramıştır.$ Yapının$ mermerden$ yapılan$ mimari$ elemanları,$ geç$
dönemlerde$ kireç$ yapılmak$ üzere,$ sahne$ binasına$ taşınarak,$ burada$ oluşturulan$ büyük$ bir$
kireç$ocağında$eritilmişlerdir.$Burada$ele$alınan$heykel$de$(Res.$1Q4)$2003$yılı$kazı$sezonunda$
tiyatronun$sahne$binasında$ele$geçmiştir$ve$olasılıkla$kireç$ocağında$eritilmek$üzere$buraya$
taşınmış$ olmalıdır.$ Bu$ eser$ kentin$ heykeltraşlık$ üslubu$ hakkında$ fikir$ verebilecek$ ilk$
eserlerden$ biri$ olması$ açısından$ önemlidir.$ Giyimli$ bir$ kadını,$ ayakta$ ve$ cepheden$
betimleyen$ heykel$ iri$ kristalli,$ mat,$ sarı$ renkte$ mermerden$ üretilmiştir.$ Heykel$ 1.30$ cm.$
yüksekliğe$ ve$ 66$ cm.$ genişliğe$ sahiptir;$ başı,$ kolları$ ve$ sol$ ayağı$ korunamamıştır.$ Heykelin$
başı$ korunamamış$ olsa$ da,$ günümüze$ ulaşan$ boyun$ kısmının$ duruş$ şeklinden,$ başın$ sağa$
dönük$olduğunu$söylemek$mümkündür.$Başın$sağa$dönük$pozisyonuna$zıt$olarak,$vücudun$
üst$kısmı$belden$itibaren$sola,$sol$bacakta$dizden$hafifçe$kıvrılarak$sağa$çevrilmiştir.$Baş,$bel$
ve$ diz$ kısmında$ izlenen$ bu$ zıt$ hareketler,$ sağ$ bacağın$ düz$ şekilde$ işlenmesiyle$
dengelenmiştir.$ Sağ$ ayak$ yere$ parmak$ uçları$ ile$ basarken,$ sol$ ayak$ korunamamıştır.$
Korunamayan$ sol$ ayak$ yere$ basmak$ üzere,$ ancak$ yere$ basmadan$ önceki$ konumunu$
göstermek$ amacıyla$ havada$ işlenmiş$ olmalıdır.$ Omuzlardan$ tutturulan,$ üst$ ve$ alt$ kısım$
olmak$üzere$iki$parça$halinde$işlenen$kıyafet$bir$peplostur$ve$bu$kıyafet$vücudun$sağ$yanını$
açıkta$ bırakacak$ şekilde$ işlenmiştir.$ Peplos$ hemen$ göğüsler$ altından$ geçirilen$ ve$ iki$ göğüs$
arasında$ düğümlenerek$ uçları$ aşağıya$ sarkıtılan$ ince$ bir$ kemerle$ tutturulmuştur.$ Peplosun$
yaka$ kısmı$ iki$ omuzdan$ inerek,$ iki$ göğüs$ arasında$ birleştirilmiş$ ve$ burada$ ‘’V’’$ biçimli$ bir$
görüntü$ oluşturmuştur.$ Peplosun$ üst$ kısmının$ sağ$ etek$ ucunda$ kumaşın$ düz$ bir$ biçimde$
durmasını$ sağlayan$ kurşun$ bir$ ağırlık$ tasvir$ edilmiştir.2$ Peplosun$ alt$ kısmı,$ yukarıdan$
aşağıya$ açılarak$ genişlemekte$ ve$ bir$ dizi$ uçuşan$ kıvrımla$ ifadelendirilmektedir.$ Kumaş$
kıyafetin$vücuda$temas$etmediği$yerlerde$$kalın$bir$görüntü$sergilerken,$vücuda$tam$olarak$
temas$ ettiği$ göğüs$ ve$ bacak$ kısımlarında,$ vücut$ hatlarını$ belirgin$ olarak$ gösterecek$ şekilde$
$Yener$1999;$2001;$2001$
$Mantonun$kenarlarına$tutturulmuş$bu$tür$kurşun$ağırlıklar,$giysinin$gergin$bir$şekilde$durmasına$
yardım$etmektedir.$Şahin$1998:$102$
1
2
220$
ince$ olarak$ işlenmiştir$ (Res.$ 1).$ Ayak$ parmakları$ ince,$ uzun$ ve$ düzgün$ işlenirken$ herhangi$
bir$ ayakkabı$ kullanılmamış$ ve$ çıplak$ olarak$ gösterilmiştir.$ Heykel$ tipolojik$ açıdan$ Nike$
heykelleri$ile$büyük$benzerlikler$göstermektedir.$Sağ$ayak,$parmak$uçları$ile$yere$basarken,$
korunamayan$ sol$ ayağın$ olasılıkla$ yere$ basmak$ üzere$ olan$ görüntüsü,$ rüzgarın$ etkisiyle$
elbisenin$sağ$bacak$üzerine$tamamen$yapışması$ve$diğer$bacak$üzerindeki$elbise$kumaşının$
uçuşan$ görüntüsü,$ vücudun$ üst$ kısmının$ sola$ ve$ hafifçe$ öne$ doğru$ eğimli$ olarak$ verilmesi$
tüm$ Nike$ heykellerinde$ rastlanılan$ ve$ değişmez$ olan$ tipolojik$ özelliklerdir.$ Nike$
tasvirlerinin$ yere$ iniş$ anlarını$ betimlemek$ için$ kullanılan$ bu$ karakteristik$ motifler,$ diğer$
Nike$ heykellerinde$ olduğu$ gibi$ Alabanda$ heykelinde$ de$ kullanılmışlardır.$ Ayrıca$ heykelin$
arkasında,$kürek$kemiklerine$denk$gelecek$şekilde$iki$ayrı$kenet$deliğinin$olması$(Res.$3),$bir$
Nike$ heykelinde$ olması$ gereken$ ancak$ bugünkü$ haliyle$ heykelimizde$ görülmeyen$
kanatların$ bu$ kısımlara$ tutturulmuş$ olabileceklerini$ akla$ getirmektedir.$ Tüm$ bu$
özelliklerden$ dolayı,$ Alabanda’da$ bulunan$ bu$ kadın$ heykelinin$ bir$ Nike$ tasviri$ olduğu$
sonucuna$varılabilir.$
Hellen$ mitolojisinde$ zafer$ tanrıçası$ olarak$ bilinen$ Nike,$ antik$ sanatta$ seramikler$
üzerinde,$kabartmalarda$ve$serbest$heykellerde$sıklıkla$işlenen$bir$motiftir.$Çoklu$gruplarda$
elde$ edilen$ bir$ zaferin$ habercisi$ olarak$ betimlenen$ Nike,$ elindeki$ çelenkle$ başarı$ kazanan$
şahsın$ taçlandırıcısıdır.$ Bu$ özelliğinden$ dolayı$ bir$ elinde$ çelenk$ bulunan$ Nikelerin$ diğer$
ellerinde$ genellikle$ bir$ hurma$ dalı$ betimlenmiştir.$ Bu$ atribüsler$ serbest$ heykellerde$ de$
bulunmaktadır.$Günümüze$ulaşan$heykellerin$çoğunun$kollarının$ve$ellerinin$korunamamış$
olmasından$ dolayı$ bu$ işaretlerde$ yok$ olmuştur.$ Ancak$ korunan$ örneklerden$ yola$ çıkarak$
Nike$ heykellerinin$ bu$ tür$ nesnelerle$ birlikte$ betimlendiklerini$ söyleyebiliriz.$ Dolayısıyla$
Alabanda’da$ ele$ geçen,$ $ kolları$ ve$ elleri$ günümüze$ ulaşamayan$ ancak$ bir$ Nike$ heykeli$
olduğu$ şüphesiz$ olan$ bu$ kadın$ heykelinin$ de$ aynı$ atribüslerle$ betimlenmiş$ olabileceği$
sonucuna$ varabiliriz.$ Alabanda$ heykelinin$ kırık$ olan$ sağ$ kolunun$ izinden$ kolun$ hafifçe$
yukarı$ kaldırılmış$ olduğunu$ anlayabiliyoruz.$ Olasılıkla$ bu$ elde$ bir$ çelenk$ betimlenmiştir.$
Korunamayan$ diğer$ elde$ ise$ hurma$ dalı$ taşınıyor$ olmalıdır.$ Böylece$ heykelin$ sol$ yanında,$
üst$ giysinin$ bitiş$ yerindeki$ çıkıntı$ anlamlandırılmış$ olur.$ Bu,$ sol$ elde$ taşınan$ hurma$ dalını$
desteklemek$amacıyla$yapılmış$olmalıdır.$$$$$$$$
Alabanda$ heykelinde$ görülen$ ince$ ve$ uzun$ yapı$ geç$ hellenistik$ dönemin$ karakteristik$
bir$özelliğidir.$Ayrıca$heykel$üzerinde$betimlenen$peplos,$Klasik$dönemin$bir$modası$olsa$da$
geç$hellenistik$dönemde$de$görülür.$Geç$Hellenistik$dönemde$görülen$klasik$etkiler,$heykel$
sanatında$ M.Ö.$ 150$ yıllarından$ sonra$ ön$ plana$ çıkar$ ve$ klasizm$ akımı$ olarak$ tanımlanır.$$$
Samothrake$Nike’si,$yüksek$hellenistik$döneme$tarihlenen$diğer$kadın$heykelleri$gibi$khiton$
ve$ khimation$ ile$ betimlenirken,$ Alabanda$ heykelinin$ peplos$ ile$ gösterilmiş$ olması$ belki$ de$
geç$hellenistik$dönemde$ortaya$çıkan$klasizm$akımıyla$açıklanabilir,$ancak$peplos$giysisinin$
Nikelerde$sıklıkla$işlenen$bir$kıyafet$olduğu$da$unutulmamalıdır.$Vücudun$belden$yukarısı$
sola$ çevrilirken,$ alt$ kısmın,$ sol$ bacağın$ dizden$ bükülmek$ suretiyle$ sağa$ doğru$
yönlendirilmiş$ olması,$ vücutta$ geç$ Hellenistik$ döneme$ has$ bir$ yaylanma$ meydana$
getirmiştir$(Res.$4).$Heykelde$görülen$bu$tür$vücut$betimlenişi,$M.Ö.$2.$yüzyılın$ortalarından$
itibaren$ çok$ sık$ olarak$ karşımıza$ çıkan$ bir$ özelliktir.3$ Bu$ özellik,$ Melos$ Aphroditesi$
Kleopatra,$Kos$ve$Samos$Musesi$olarak$bilinen$heykeller$üzerinde$de$görülebilir.4$Heykelin$
$Krahmer$1923Q24:$142;$Horn$1958:$64$
$Alscher$1957:$115,$165,$169,$214;$Horn$1958:$63;$1972:$16,83,$lev.$15$ve$18;$Kleiner$1942:$163,$178,$219;$
Krahmer$1923Q1924:142,$149,$lev.$1;$Linfert$1976:$79,$114,$170,$174,$273,$lev.$32$ve$52;$Pinkwart$1965:$
108,$117$
3
4
221$
elbise$ kumaşı$ kimi$ yerlerde$ oldukça$ kalın$ işlenmişken,$ göğüsler$ ve$ özelliklede$ bacaklar$
üstündeki$ kısmının$ oldukça$ ince$ ve$ vücuda$ yapışık$ ince$ bir$ zar$ görünümünde$ işlenmiş$
olması$da$yine$geç$hellenistik$dönemde$karşımıza$çıkan$bir$özelliktir.$Vücudun$ince$ve$uzun$
olması,$ hareketlerin$ farklı$ noktalara$ yönlendirilişi,$ elbise$ kumaşının$ kimi$ yerde$ kalın$ kimi$
yerde$ ince$ işlenmesinden$ dolayı$ zıt$ bir$ görüntü$ yaratması,$ hellenistik$ dönemde$ zentrifugal$
olarak$ adlandırılan$ ve$ M.Ö.$ 150Q100$ yılları$ arasında$ yaygın$ olarak$ görülen$ stilin$
yansımalarıdır.5$ Alabanda$ heykelinin$ kumaşında$ işlenen$ uçuşan$ kıvrımlar$ ve$ parmak$
uçlarıyla$ yere$ temas$ eden$ vücut,$ ünlü$ Samothrake$ Nike’sinin$ yere$ iniş$ anını$
hatırlatmaktadır.$ Samothrake$ Nike’si,$ farklı$ araştırmacılar$ tarafından$ M.Ö.$ 306$ ile$ M.Ö.$ 31$
yılları$ arasındaki$ geniş$ zaman$ dilimi$ içinde$ farklı$ tarihlere$ verilmiştir.$ Ancak$ bu$ tarihler$
içinde$ en$ çok$ kabul$ göreni$ M.Ö.$ 190$ yılıdır.$ Bu$ tarihte$ Rhodoslular,$ Romalıların$ desteği$ ile$
Seleukoslara$karşı$yapılan$bir$deniz$zaferinin$galibi$olmuşlardır.$Bu$tarihsel$olay$ışığında$da$
heykelin$ bu$ zafere$ itafen$ yapılmış$ olabileceği$ fikri$ ileri$ sürülür.$ Bu$ fikre$ dayanak$ olarak$
mermer$ tipi,$ bir$ yazıt,$ seramik$ parçaları$ ve$ heykelin$ üslupsal$ özellikleri$ verilir.6$ Ayrıca$
heykelde$ görülen$ stilin,$ Bergama$ Zeus$ Sunağındaki$ stille$ benzeştirilmesi$ yine$ Nike’nin$
sunakta$ olduğu$ gibi,$ yaklaşık$ olarak$ M.Ö.$ 2.$ yüzyılın$ başlarına$ tarihlendirilmesine$ neden$
olmaktadır.7$ Samothrakhe$ Nike’si$ bizim$ heykelimiz$ için$ prototip$ olarak$ kabul$ edilecek$
olursa,$ bu$ heykel$ için$ genel$ olarak$ kabul$ gören$ M.Ö.$ ikinci$ yüzyıl$ başları$ başları$ Alabanda$
Nikesi$ için$ bir$ üst$ sınır$ oluşturur.$ Samothrake$ Nike’sinden$ daha$ erken$ tarihe$ verilen$ Nike$
heykelleri$ de$ mevcuttur,$ ancak$ bunların$ hiç$ birinde$ kumaş$ Samothrake$ Nike’sinde$ olduğu$
gibi$ hareketli$ ve$ canlı$ olarak$ işlenmemiştir.$ Alabanda$ heykelinde$ de$ bu$ canlılık$ etek$
uçlarının$açılmasıyla$ifade$edilmeye$çalışılmıştır.$Ancak$bu$canlılık$vurgulanmak$istenirken,$
diğer$ yandan$ heykelin$ yapılmış$ olduğu$ dönemin$ genel$ sanat$ anlayışı$ da$ göz$ ardı$
edilmemiştir.$ Yüksek$ hellenistik$ dönemden$ olan$ Samothrake$ Nikesiyle$ heykelimiz$
karşılaştırıldığında,$her$iki$dönem$arasındaki$belirgin$stil$farklılıkları$da$açıkça$ortaya$çıkar.$
Samotrake$ Nikesinde$ hakim$ olan$ canlılık,$ Alabanda$ heykelinde$ yerini$ daha$ durağan$ bir$
yapıya$bırakmıştır$ki$bu$da$yüksek$hellenistik$dönemle$geç$hellenistik$dönem$arasındaki$en$
büyük$farklılıktır$ve$heykelimizin$geç$hellenistik$dönemden$olduğunu$gösterir.$$$
Side’den$ bulunmuş$ olan$ bir$ Nike$ heykeli$ parçası$ da$ heykelimizle$ yakın$ benzerlik$
içindedir8$ ve$ heykelimizin$ tarihlendirilmesi$ konusunda$ bize$ ipuçları$ verebilir.$ Side$ örneği,$
peplosun$ göğüsler$ ve$ karın$ üzerinde$ oluşturduğu$ kıvrım$ yapısı$ Alabanda$ heykeli$ ile$ aynı$
özellikleri$ taşımaktadır.$ Ayrıca$ Side$ örneğinin$ peplosunun$ etek$ kısmındaki$ boru$ kesitli$
kıvrımlar$ benzer$ olarak$ Alabanda$ heykelinde$ de$ mevcuttur.$ Her$ iki$ heykel$ vücudun$
hareketiyle$ de$ birbirini$ andırır.$ Side$ örneği$ sol$ bacağın$ öne$ atılmış$ olduğu$ görülür.$ Aynı$
hareket$ Alabanda$ heykelinde$ de$ tam$ olarak$ izlenebilmektedir.$ Side$ heykelinin$ dayandığı$
örneğin,$ hellenistik$ devrin$ geç$ safhasına$ ait$ olduğu$ ortaya$ konmuştur.9$ Hareket$ motifi,$
yukarıdan$ kemerle$ sıkılmış$ giysisi$ ve$ ince$ uzun$ yapısından$ dolayı$ bu$ tarih$ uygun$
görülmüştür.$ Aynı$ özellikler$ Alabanda$ örneğinde$ de$ görüldüğünden$ bizde$ Alabanda$
heykelinin$bu$safhadan$olduğunu$düşünmekteyiz.$$Benzer$bir$şekilde$Sagalassos’ta$Heroon$
olduğu$düşünülen$ 10$bir$yapıya$ait$frizlerde$betimlenen$dans$eden$kadın$figürleri$arasındaki$
$Krahmer$1923Q24:$139;$Linfert$1976:$5$
$Smith$1991.$
7$Mark$1998:$157$
8$İnan$1975:$167,$LXXXVII.1.$No.$128$
9$İnan$1975:$167$
10$Fleischer$1979:$283.$
5
6
222$
bir$ kadın$ tasviride$ 11$ heykelimizle$ karşılaştırılabilir.$ Kabartmadaki$ kadın$ figürünün$ uçuşan$
elbise$ kıvrımları,$ Alabanda$ heykelinde$ de$ izlenebilir.$ Kabartmada$ dikkat$ çeken$ vücuttaki$
dönme$ hareketi$ M.Ö.$ 2.$ yüzyılın$ ikinci$ yarısının$ belirleyici$ bir$ özelliğidir$ ve$ kabartmanın$
tarihinin$geç$hellenistik$dönem$olarak$önerilmesinde$de$bu$karakteristik$stil$özelliğinin$payı$
büyüktür.$ Ayrıca$ figürlerin$ ince$ uzun$ oranları$ yine$ geç$ Hellenistik$ dönemi$ hatırlatır.$ M.Ö.$
150Q130$ yılına$ tarihlenen$ bu$ kabartmadaki$ kadın$ figürüyle$ heykelimiz$ arasındaki$
benzerlikler,$bizim$heykelimizin$de$bu$dönemlerden$olması$gerektiğini$gösterir.$$
Heykel$buluntu$durumu$itibariyle$orijinal$yerinde$ele$geçmediğinden,$tiyatroda$nasıl$bir$
konuma$ sahip$ olduğunu$ cevaplamak$ oldukça$ zordur.$ Ancak$ heykelin,$ tiyatronun$ sahne$
binasının$ ön$ cephesini$ süsleyen$ bir$ eleman$ olduğu$ düşünülebilir.$ Bunun$ yanı$ sıra,$ heykel$
kentte$bulunan$başka$bir$yapıdan$kireç$yapılmak$üzere$buraya$getirilmiş$olabilir.$Heykelin$
buluntu$ alanında$ inQsitu$ olarak$ ele$ geçmemesinden$ dolayı,$ tarihlemesine$ yardımcı$ başka$
arkeolojik$ veriler$ mevcut$ değildir.$ Aynı$ zamanda$ Alabanda$ kazılarının$ tamamlanmamış$
olmasından$ dolayı$ kentteki$ yontu$ sanatı$ hakkında$ net$ bir$ kronolojik$ düzenleme$ mümkün$
olmadığından,$ lokal$ bir$ tarihleme$ de$ olanaksızdır.$ Bu$ nedenlerle$ ana$ hatları$ ile$ incelemeye$
çalıştığımız$ ve$ bir$ Nike’yi$ tasvir$ ettiğini$ düşündüğümüz$ kadın$ heykeli$ hellenistik$ dönem$
heykel$ sanatının$ stil$ özellikleri$ ve$ karşılaştırma$ örnekleri$ göz$ önünde$ bulundurulduğunda$
M.Ö.$ İkinci$ yüzyılın$ ikinci$ yarısına$ tarihlenebilir.$ Alabanda’ya$ ait$ olduğu$ bilinen$
heykeltraşlık$eserleri;$H.$Edhem$$Bey’in$1905$yılında$kentte$yürüttüğü$çalışmalarda$ele$geçen$
ve$ Apollon$ Isotimos$ Tapınağına$ ait$ olduğu$ düşünülen$ iki$ friz$ parçası$ ile$ 2003Q2004$ kazı$
sezonunda$ bu$ makalede$ konu$ edilen$ heykelle$ aynı$ alanda$ ele$ geçen$ iki$ erkek$ heykeline$ ait$
parçalar,$ bir$ kadın$ heykeline$ ait$ baş$ ve$ çok$ sayıda$ tanımlanması$ güç$ heykel$ fragmanları$
olarak$sıralanabilir.12$
Sonuç$olarak,$burada$ele$alınan$heykel,$Karya$bölgesi$sınırları$içinde$kalan$bir$yerleşim$
merkezinden$ ele$ geçmesinden$ dolayı$ önemlidir.$ Karya$ bölgesi$ heykeltıraşlık$ açısından$
özellikle$ hellenistik$ dönemde$ oldukça$ önemli$ bir$ bölgedir.$ Tralleis$ ekolünün$ bölgedeki$
varlığı$ bunun$ en$ açık$ kanıtıdır.$ Bu$ ekol$ birçok$ heykeltıraşlık$ eseri$ ve$ üzerlerindeki$
heykeltıraş$isimleri$ile$temsil$edilir.$M.Ö.$2.$yüzyıldan$itibaren$Flaviuslar$devri$sonuna$kadar$
etkin$olan$bu$ekolün$çok$iyi$nitelikte$eserler$verdiği$bilinmektedir.13$Bu$çalışmada$irdelenen$
heykeltıraşlık$eseri$ve$buna$benzer$örnekler$bölge$heykeltıraşlık$sanatının$anlaşılmasında$ve$
birbirleri$ ile$ karşılaştırılarak$ zaman$ içinde$ daha$ net$ bir$ kronolojinin$ oluşturulabilmesinde$
yardımcı$olacaktır.$$
$
&
&
&
&
&
&
&
$Webb$1995:$129,$fig.103.$
$Halil$Edhem$Bey$1905:$16;$1906:$9Q10,$fig.$7.$
13$Özgan$1982:$160.$
11
12
223$
Ka yna kç a
Alscher,$L.$1957.$$Griechische%Plastik%IV.$$Berlin:$Dt.$Verl.$der$Wissenschaft.$
Edhem$Bey,$H.$$1905.$“Fouilles$d’Alabanda$en$Carie.$Rapport$Sommaire$sur$la$Premiere$$
Campagne.”$ComptesCRendus%d’Académie%des%Inscriptions%et%Belles%Lettres,$443Q459.$
_____.$1906.$$“Fouilles$d’Alabanda.$Rapport$Sommaire$sur$la$Seconde$Campagne$(1905).”$$
ComptesCRendus%d’Académie%des%Inscriptions%et%Belles%Lettres,$407Q422.$
Fleischer,$R.$1979$.$“Forschungen$in$Sagalassos$1972$und$1974.”$Istanbuler%Mitteilungen$29:$$
273Q307.$
Horn,$R.$1958.$$Stehende%Weibliche%Gewandstatuen%in%der%Hellenistischen%Plastik.$Mitteilungen$des$$
Deutschen$Archaologischen$Instituts,$Römische$Abteilung$2.$
Horn,$R.$$1972$.$Hellenistische%Bildwerke%auf%Samos.$Samos$XII.%%%Bonn:$Rudolf$Habelt.$
İnan,$J.$1975.$Side’nin%Roma%Devri%Heykeltraşlığı.$Ankara:$Türk$Tarih$Kurumu.$
Kleiner,$G.$1942.$Tanagrafiguren.$Jahrbuch$des$Deutschen$Archaologischen$Instituts,$Band$I,$
Berlin.$
Krahmer,$G.$1923Q1924.$“Stilphasen$der$Hellenistischer$Plastik.’’$Mitteilungen%des%Deutschen%%
Archaologischen%Instituts,%Römische%Abteilung%38Q39:$138Q189.$
Linfert,$A.$1976.$Kunstzentren%Hellenistischer%Zeit.%Studien%an%Weiblichen%Gewandfiguren.$$
Wiesbaden:$Franz$Steiner.$
Lippold,$G.$1950.$Die%Griechische%Plastik.$Handbuch$der$Archaeologie$III.1.$München.$
Mark,$I.S.$1998.$“The$Victory$of$Samothrace.”$Regional$Schools$in$Hellenistic$Sculpture$$
(Proceedings$of$an$International$Conference$held$at$the$American$School$of$Classical$
Studies$at$Athens,$March$15Q17,$1996),$Oxbow,$157Q165.$
Özgan,$R.$1982.$Yunan%ve%Roma%Devri%Tralleis%heykeltıraşlığı.$Yayınlanmamış$Doçentlik$Tezi.$
Pinkwart,$D.$1965.$Das$Relief$des$Archelaos$von$Priene$und$die$Musen$des$Philiskos.$$
Kallmünz:$Michael$Lassleben$Kallmünz$Opf.$
Smith,$R.R.R.$$1991.$Hellenistic%Sculpture:%A%Handbook.%London:%Thames%and%Hudson.%$
Şahin,$M.$1998$.$“Myndos’tan$ölü$yemeği$sahneli$iki$stel.”$Adalya%3:$97Q110.$
Yener,$E.$$1997.$“Aydın$ili$Çine$ilçesi$Kabataş$Köyü$Tepecik$tümülüsü$kurtarma$kazısı$1996.”$
8.%Müze%Kurtarma%Kazıları%Semineri,$235Q253.$$$
______.$2001$$ “Alabanda$antik$kenti$kazı$temizlik$ve$çevre$düzenleme$çalışmaları$1999.”$$
11.%Müze%Çalışmaları%ve%Kurtarma%Kazıları%Sempozyumu,$5Q16.$$
______.$2002$ “Alabanda$antik$kenti$kazı$temizlik$ve$çevre$düzenleme$çalışmaları.”$$
12.%Müze%Çalışmaları%ve%Kurtarma%Kazıları%Sempozyumu,$179Q190.$
Webb,$P.A.$1995.$Hellenistic%Architectural%Sculpture.$Wisconsin:$University$of$Wisconsin$Press.$
$
$
224$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$$
%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%Res.%1%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%Res.%2%
%
%
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%Res.%3%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%Res.%4%
%%
225$
!
!
!
Res.$18.$Milas,$Türbe$Ovası.$Dolmen$
!
!
!
Res.$$19.$Milas,$Türbe$Ovası.$Dolmen$
&
133
&
&
Ala ba nda Sikke le rinde Apo llo n Iso thimo s
#
Fatma#Bağdatlı#
Selçuk'Üniversitesi'
Konya
'
#
Önemli# Karya# kentlerinden# biri# olan# Alabanda’da# sikke# basımıyla# ilgili# ilk# bilgiler,# M.Ö.# 3.#
yüzyıl# başlarına# aittir.# II.# Philippos# tipiyle# bastığı# altın# strater# serisi# bilinmektedir.# Ancak#
bununla#ilgili#kanıt#ele#geçmemiştir.1#Arkeolojik#anlamda#ilk#sikke#basımı#ise#III.#Antiokhos#
döneminde# (M.Ö.# 197O190/188)# Antiokheia# ismiyle# başladığı# bilinmektedir.2# # M.Ö.# 170/167#
yılından# sonra# yoğunluk# kazanmasına# rağmen# M.Ö.# 133’ten# Augustus# dönemine# kadar#
süreklilik#göstermediği#görülmektedir.3##Augustus#döneminden#Severuslar#dönemine#kadar#
ise# kesintiye# uğramadan# devam# eder.4# Waggoner’in# yaptığı# ayrıntılı# çalışma# kentin#
Hellenistik#dönemde#beş#ayrı#seri#olarak#sikke#bastığını#göstermiştir.5#İlk#iki#ve#son#iki#seri#ön#
yüzünde#Apollon#Isotimos#başı6#ve#arka#yüzde#Pegasus#bulunan#yerel#tipte#basımlar#içerir.7#
Sikkelerin#ön#yüzünde#yer#alan#Apollon#başı#her#iki#seride#de#sola#dönük#şekilde#ve#başında#
defne#çelengi#ile#betimlenmiştir.#Arka#yüzde#yer#alan#Pegasus#ise#ilk#seride#sola#doğru#şaha#
kalkmış#ve#ikinci#seride#sağa#doğru#dönük#bir#şekilde#betimlenmiştir.#Birinci#seriyi#oluşturan#
bu# sikkeler# üzerinde# Apollon# Isotimos# ve# Pegasus# dışında# 12# magistrate# ismi# de#
belirlenmiştir.8# Ayrıca# kentin# adı# da# yukarıda# belirtildiği# gibi# Antiokheia# olarak# görülür.#
İkinci# seride# ise# Alabanda# (ALABANDEWN)# ismi# okunur# ve# bu# sikkeler,# M.Ö.# 190/188O185#
tarihleri# arasında# basılır.# İlk# seride# yer# alan# 7# magistrate# ismi,# ikinci# seri# sikkeler# üzerinde#
monogram#şeklinde#ya#da#açıkça#yazılmıştır.#Bunlardan,#birinci#seriden#ikinci#seriye#geçtiği#
net# olarak# izlenebilen# magistrate# ismi# Isokrates’tir.9# Üçüncü# seri# arka# yüzünde# Pegasos#
betimlemesinin#bulunduğu#İskender#tetradrahmilerinden#oluşur#(M.Ö.#185O170).10#Bu#tipteki#
sikkelerin#ön#yüzünde#sağa#dönük#şekilde#başında#Herakles’in#aslan#postu#ile#İskender#Başı#
arka#yüzünde#ise#tahta#oturmuş#elinde#kartalı#ile#Zeus#betimlenmiştir.#Baskı#yılları#alpha’dan#
sigma’ya# kadar# olan# altı# harfle# temsil# edildiği# anlaşılmıştır.11# Bu# harfler# arka# yüzde# tahtın#
#Morkholm#2000:#157.#Halil#Edhem#Bey#tarafından#Dor#tapınağında#bulunmuş#bir#define,#yine#Edhem#
Bey#tarafından#M.#Ö.#3.#yüzyıla#tarihlenmişlerdir.#Bkz.,#Halil#Edhem#Bey#1906:#455.#
2#II.#Antiokhos#döneminde#(M.Ö.#267O60)#ismi#Antiokheia#olarak#değiştirildikten#sonra;#ayrıca#
Morkholm#2000:#157.#
3#Head#1897:#xxvi;#Waggoner#1989:#283.#
4#Head#1897:#xxx.#
5#Waggoner#1989:#283O299.#
6# Alabanda’da# bulunan# tapınağından# da# yola# çıkarak,# şehrin# baş# tanrısı# olan# Apollon# Isotimos’un#
betimlendiği#düşünülür.#
7#SNG#Karien,#2379O2387,#lev.#74;#Waggoner#1989:#283,#lev.#LXV.###
8#Head#1897:#xxx;#Waggoner#1989:#283#
9#Waggoner#1989:#283O84,#lev.#LXV,#2O3.#
10#Waggoner#1989:#283,#lev.#LXV,#5O9.##
11#Waggoner#1989:#285.#
1
225#
altında# gösterilmiştir.# Kenti# simgeleyen# ve# üç# harften# oluşan# monogramlar# da# burada# yer#
almaktadır.#Ayrıca#kent#Zeus’un#ayak#ucunda#küçük#bir#pegasos#ile#de#temsil#edilmekteydi.#
M.Ö.# 185O167# tarihleri# arasında# Rhodos# hakimiyetinde# iken# basılan# sikkelerde# arka# yüzde#
Zeus’un#öne#uzattığı#sağ#eli#altında#ЭІ#kontrol#harfleri#görülür.12#Dördüncü#seriyi#oluşturan#
sikkeler#üzerinde#yer#alan#betimlemelerde#(M.Ö.#170O140)#yerel#tiplere#dönülür.#Bu#sikkelerin#
ön# yüzünde# sağa# dönük# Apollon# başı# ve# arka# yüzünde# sağa# doğru# şaha# kalmış# pegasos#
resmedilmiştir.#Seriyi#oluşturan#sikkelerin#basımı#kendi#içinde#“alpha”#ve#“beta”#harfleriyle#
kontrol#edilmekteydi,#M.Ö.#167#yılında#“A”#monogramı#ve#M.Ö.#166#yılında#“B”#monogramı#
kullanılmıştır.#Bunlar#1.#ve#2.#yıl#olarak#kabul#edilir.#Bu#yeni#dönemde#Alabanda#Rhodos’tan#
özgürlüğünü#almış,#yukarıda#da#bahsedilmiş#olduğu#gibi#Roma’dan#asyle#hakkı#elde#etmiştir#
(M.Ö.# 167).13#Beşinci# seri# (M.Ö.#166O133)# ise#çelenkli# tetradrahmilerden# oluşur# ve# anlaşıldığı#
kadarıyla# M.Ö.# 100’e# kadar# sürmüştür.# Seri# içerisinde# ön# yüzdeki# Apollon# başı# sağa#
dönüktür.# Arka# yüzünde# çelenk# içerisine# yerleştirilmiş# ve# sağa# doğru# şaha# kalkmış# olarak#
betimlenen# Pegasus# görülür.# Kentin# ismi# AΛABANΔEION# olarak# çelengin# formuna#
uydurulmuş# ve# Pegasus# betiminin# üzerine# yerleştirilmiştir.# Altta# da# bu# seri# içindeki# basım#
yıllarını#belirtmekte#kullanılan#harfler#yer#almaktadır.14##
Helenistik# Dönemin# belirgin# şekilde# sınıflanabilen# sikkeleri# ile# kıyaslandığında,# Erken#
İmparatorluk#dönemi#sikkelerini#tam#olarak#okunamayan#yazıtları#nedeniyle#sınıflandırmak#
oldukça# zordur.# Ayrıca# tipoloji# olarak# da# zorluklar# vardır.15# Buna# örnek,# bir# yüzünde#
Antonius# diğerinde# Octavia,16# bir# yüzünde# Antonius# ve# diğer# yüzünde# Kleopatra17# olan#
sikkelerdir.#Ancak#bunlar#kesinlik#taşımaz,#çünkü#belirgin#korunmadıklarından#söz#konusu#
portrelerin# kime# ait# olduğu# tartışmalıdır.# JuliusOClaudiuslar# Dönemi# portreleri# ise# bunlara#
göre#daha#çok#kesinlik#taşır.#Claudius,#Britannicus,#Nero#ve#Agrippina#için#basılan#çok#geniş#
bir#sikke#grubu#vardır.#Nero#sikkeleri#“sebastos”#ünvanı#ile#kolaylıkla#ayırt#edilebilmektedir.#
Bu# dönemin# sonlarına# ait# sikkelerden# bazıları# üzerinde# Apollon# ayakta,# giyimli# bir# tanrıça#
gibi# ve# elinde# lyr# ve# defne# tutar# şekilde# tanımlanmıştır.18# JuliusOCladiuslar# Dönemi#
sikkelerinden#bazılarında#da#arka#yüzde#Alabanda’nın#ikincil#tanrısı#Apollon#Kissios#ayakta#
ve# çıplak# olarak# betimlenmiştir.19# Flaviuslar# Dönemi# ise# iki# Vespasian’a# ait# iki# sikke# ile#
bilinmektedir.20# Bu# sikkelerden# birinin# arka# yüzünde# Zeus# diğerinde# kişileştirilmiş# Senato#
tahtta# oturur# şekilde# betimlenmiştir.# Marcus# Aurelius# ve# özellikle# Septimus# Severus#
dönemlerinde# basılan# sikkelerde# Apollon# Kissios’un# yanı# sıra# Athena’nın# da# betimlendiği#
dikkati#çeker.21#Caracalla#döneminde#Apollon#ve#Artemis#birlikte#resmedilmiştir.22#
#
#Waggoner#1989:#288O299,#lev.#.LXV,#5O7.#
# Waggoner# 1989:# 285O286,# lev.# LXV,10O# LXVI,11O12;# Kente# Antiokheia# adını# Delphi# Amphiktiyon#
Meclisi# verir.# Magie# (1950:# 130O31)# Alabanda# elçilerinin# Jupitere# adakta# bulunduktan# sonra# tanrıça#
Roma’ya# bir# tapınak# ve# onuruna# bir# festival# düzenlediklerini# ve# bunun# sonucunda# kentin# Roma#
yönetimine#girdiğinden#bahseder.##
14#Waggoner#1989:#286,#lev.#LXVI,15.#
15#Roman#Provincial#Coinage#I992:#462,#res.1992#
16#Roman#Provincial#Coinage#I992:#2811#
17#Roman#Provincial#Coinage#I992:#2809#
18#SNG#Karien,#2390,#Taf.#74.#
19#Claudius’tan#itibaren#görülmeye#başlanır.#Roman#Provincial#Coinage#I992:#463,#Res.#2818,2820##
20#Roman#Provincial#Coinage#I998:#183,#res.1202O1203.#
21#SNG#Karien,#2394,#Taf.#74.#
22#SNG#Karien,#Taf.#74,#2399O2400.#
12
13
226#
Sikke le r Üze rinde G ö rüle n Apo llo n Iso tim o s
Alabanda’da# 1904/1905# yıllarında# Halil# Edhem# Bey# başkanlığında# yapılan# kazılarda23# gün#
ışığına# çıkartılan# tapınak# kalıntılarının,# Vitruvius# 24# tarafından# pseudoOdipteros# tapınaklar#
için# örnek# gösterilen# Apollon# Isotimos# Tapınağı# olduğu,# temenos# içerisindeki# stoa#
mekanlarından# birine# ait# olduğu# düşünülen,# bir# Ion# sütun# tambur# parçası# üzerindeki#
yazıttan# da# anlaşılmaktadır.25# Yazıtta,# tapınağın# Apollon# Isotimos’a,# tanrılaştırılmış#
Augustuslara#ve#halka#adandığı#belirtilmektedir.26#Burada#bulunan#yapının#antik#yazarların#
da#bahsettiği#Apollon#Isotimos#Tapınağı#olduğunu#ispatlayan#ele#geçmiş#tek#delil#bu#yazıttır.#
İlk#sikke#basımından#itibaren#sikkeler#üzerinde#görülen#ve#adına#bir#tapınak#yapılmasından#
da#anlaşıldığı#gibi,#kentin#baş#tanrısı#Apollon’dur#ve#Isotimos#sıfatıyla#tapınım#görmektedir.#
Isotimos# sözcüğü,# Iso=eşit# ve# timos=zenginlik# kelimelerinin# birleşiminden# oluşan# yunanca#
bir# kelimedir,27# “Zeus# Khrysaoreus# ile# eşit# saygınlıkta# olan”# anlamına# geldiği#
düşünülmektedir.28# Ancak# yapılan# araştırmalar# Isotimos# sıfatının# Apollon’a# ait# olduğu#
konusunda# bir# kesinlik# olmadığını# göstermektedir.29# Bu# noktada# Alabanda’nın,# Seleukos#
hakimiyetine# girene# kadar# yerel# bir# tanrısının# olduğu# ve# Seleukos# hakimiyetiyle# birlikte#
kabul# ettikleri# Apollon# ile# kendi# tanrılarını# özdeşleştirdikleri# ve# bu# nedenle# eşit# saygınlıkta#
ya# da# zenginlikte# anlamına# gelen# “Isotimos”# sıfatını# bu# Apollon# için# kullandıkları#
düşünülebilir.# Karyalıların# dindar# oldukları# bilindiğinden# tanrılarını# Apollon# ile#
özdeşleştirmiş# olmaları# muhtemeldir.30# Roma# Çağı# ile# birlikte# kentte# İmparatorluk# kültü#
kurulmasıyla#İmparator#Augustus’a#da#tanrısallık#kazandırmışlardır.#Böylece#tapınakla#ilgili#
yazıttan# anlaşılacağı# üzere,# Apollon# Isotimos# tapınağı# imparatorluk# kültüne# de# adanmıştır.#
Bu# olay# kentin# Seleukoslar# hakimiyetine# girdikten# sonra# Apollon’u# kabul# etmesiyle# aynı#
gerekçede#yapıldığını#düşündürmektedir.#
Alabanda’da# Apollon# Isotimos’un# yanı# sıra,# Zeus# Khrysaoreus,# Apollon# Kissios# ve#
Artemis,#Athena#ve#Helios’un#da#kabul#gören#tanrılar#oldukları#anlaşılmaktadır.31#M.Ö.#197#
yılında,# Alabanda# adının# Antiokheia# olarak# değiştirilmesini32# izleyen# dönemde# Zeus# ve#
# Halil# Edhem# Bey# 1905:# 419.# Tapınak# kalıntıları# 1999# ve# 2000# yıllarında# Aydın# Müze# Müdürlüğü#
adına,# Müze# Müdürü# Emin# Yener# başkanlığında# iki# sezon# çalışılarak# yeniden# gün# ışığına#
çıkartılmıştır.#Bkz.#Yener#2001:#5O16.#
24Vitruvius,# de' Architectura,# 3,2,6.# Vitruv# burada# Magnesia# Artemis# Tapınağı# ile# Alabanda# Apollon#
Tapınağını# birlikte# vermektedir.# Ancak# Vitruv’un# kitabının,# bazı# çevirilerinde# bu# tapınağın# Mimar#
Menesthes# tarafından,# bazı# çevirilerinde# ise# Hermogenes’in# Alabanda’lı# olduğu# anlaşılmaktadır.#
Genel#kabul#ise#Alabanda#Apollon#Tapınağının#mimar#Menesthes#tarafından#yapıldığı#şeklindedir.#
25#Halil#Edhem#Bey#1905:#419.#Ayrıca#bkz.#RE,#IX,1914,##2233#;#Laubscher#1960:#36.#
26# Yazıtın# orijinali# için# bkz.,# Halil# Edhem# Bey# 1905:# 419.# Tam# Çevirisi:# Tanrı# Augustuslara,# Apollon#
Isotimos’a# ve# halka,# Apelles’in# oğlu,# Quirinalı# Tiberius# Cladius# Napes# Apelles# Napes’in# oğlu#
Dionysos#çelenk#taşıyıcısı#ve#meşale#taşıyıcısı#(?)#iken#kendisi,#oğlu#Apelles#ve#erkek#kardeşi#Apelles#
Napes#için#adadı.#Torunu#Claudius#Napes#tamamladı#ve#diktirdi.#
27#RE,#1914,#IX,#2233#
28#Laumonier#1958:#434O35#
29#RE,#1914,#IX,#2233#
30#Laumonier#1958:#435;#Laubscher#1960:#36O37.#
31# Laumonier# 1958:# 436.# Kent# Helios# kültünün# varlığını# gösteren# kanıt,# Eski# Çine’de# Ahi# İbrahim#
Türbesi#duvarında#bulunan#yazıtın#içeriğidir.#Burada#halk#meclisi#tarafından#onurlandırılan#Tanrıça#
Athena# ve# Augustus# Caesar’ın# baş# rahibinin# aynı# zamanda# Helios’un# da# rahipliğini# yaptığından#
bahsetmektedir#(Bağdatlı#2001:#5O6).#
32#Head#1897:#xxviOxxvii.#
23
227#
Seleukosların# tanrısı# Apollon# şehrin# koruyucu# tanrıları# olarak# görülürler.33# Kentin# isminin#
değişmesinden#önce#Alabanda’da#tapınım#gören#tanrı#Apollon#ile#sonraki#dönemde#görülen#
Apollon’un# aynı# olmadığı,# bir# başka# deyişle# aynı# sıfatı# taşımadığı# ileri# sürülmüştür.34#
Sikkeler# üzerinde# görülen# Apollon# tipinin# Seleukos# yönetimi# altındaki# batı# Anadolu#
kentlerinde# görülen# tip# olması# ile# açıklanabilir.# İsmi# değiştikten# sonra# Seleukosların# tanrısı#
Apollonu#benimsemiş#ve#onu#sikkeleri#üzerinde#de#kullanarak#bağlılıklarını#göstermişlerdir.#
Apollon# Isotimos’un# betimlendiği# Alabanda# sikkeler.# M.Ö.# 2.# yüzyıl# başından# Roma#
İmparatorluk# Dönemi# içlerine# kadar# görülür.35# Apollon# Isotimos# Hellenistik# Dönemdeki#
sikkeler# üzerinde# bazen# başında# bir# çelenk,# uzun# kıvırcık# saçlı,# saçları# ensede# toplanmış# ve#
iki#ya#da#üç#kıvırcık#bukle#aşağı,#omuzlarına#doğru#uzanır#şekilde#profilden#betimlenmiştir#
(Res.# 1).36# Seleukos# hakimiyeti# ile# birlikte# Apollon# tapımını# benimsemiş# olan# Alabanda# bu#
tanrı# ile# yerel# tanrısını# birleştirmiştir.# Bu# nedenle# Helenistik# sikkeler# üzerinde# görülen#
Apollon’un,#kentte#Isotimos#sıfatıyla#tapım#gören#Apollon#olduğu#kabul#edilmelidir.#Çünkü#
M.Ö.# 2.# yüzyılın# ikinci# yarısında# bu# tanrı# adına# kentte# bir# tapınak# inşa# edilmiştir.# JuliusO
Claudiuslar# döneminden# sonra# ayakta,# vücut# cepheden,# baş# profilden,# khiton# ve# himation#
giymiş,#bir#elinde#bir#lyr#ve#diğer#elinde#defne#dalı#tutar#şekilde#betimlenmiştir.##
Septimus# Severus# ve# Caracalla# Dönemindeki# sikkelerde# Apollon# yeniden# boydan#
betimlenir.#Bu#paralar#üzerinde#Apollon#cepheden#tasvir#edilmiş,#khiton#ve#khlamys#giymiştir.#
Kollar# dirsekten# öne# doğru# bükülmüş,# sağ# elinde# başını# sağa# çevirmiş# bir# kuş# (kartal?)37#
taşımaktadır.#Sol#elinde#bir#defne#dalı#vardır.#Solunda#bir#sunak#üzerinde#küçük#bir#kythara#
yer# alır# (Res.# 2).38# Bu# paraların,# kültü# olan# bir# tanrıyı# betimledikleri,# üzerlerinde# bulunan#
sunaktan# anlaşılır.# Laumonier’e# göre,# paralar# üzerinde# betimlenen# bu# Apollon# # olasılıkla#
Menesthes’in# yaptığı# tapınaktaki# kült# heykeli# olmalıdır.# Ona# göre,# Apollon# Isotimos’un#
tapınaktan#önce#var#olması#pek#mümkün#gözükmemektedir,#geçmişi#daha#eskiye#giden#bir#
tanrının#Hellenistik#dönemde#yeni#bir#tapınak#ve#epitet#alması#oldukça#güçtür.39#Buna#göre#
kült# heykeli# tapınak# yapımıyla# birlikte# oluşmuştur.# Bu# da# yerel# tanrının# yerine# Yunan#
tanrısının# geçtiğini# gösterir.40# Ancak# Isotimos# epitetinin# nasıl# ve# ne# zaman# kullanılmaya#
başlandığını# gösteren# hiçbir# kanıt# yoktur.# Yukarıda# bahsedildiği# gibi# kentin# Seleukos#
yönetimine# girdikten# sonra# sikke# basmaya# başlaması# ve# isminin# Antiokhos’a# ithafen#
“Antiokheia”# olarak# sikkeler# üzerinde# yer# almasından# yola# çıkarak,# Helenistik# dönem#
sikkeleri# üzerinde# yer# alan# Apollon’un# Seleukos’ların# tanrısı# Apollon# olması# muhtemeldir.#
Isotimos# sıfatı# da# tanrıyı# kendi# tanrılarıyla# özdeşleştirmelerinden# dolayı,# sikke# basımıyla#
birlikte#ya#da#hemen#sonra#tanrıya#eklenmiş#olması#muhtemeldir.#Ancak#Alabanda#Apollon#
#Laumenier#1958:#434.#
#Laumenier#1958:#437O38.##
35# Laubscher# 1960:# 37.# Sikkeler# Edhem# Bey# tarafından# Dor# tapınağında# bulunan# ve# yine# Ethem# Bey#
tarafından#M.Ö.#3.#yüzyıla#tarihlenmişlerdir#(Edhem#Bey#1906:#455).#Helenistik#devirdeki#baskılarda#
Apollon’un# başı# yer# almaktadır.# Apollon# Isotimos’un# ayakta# betimlenmesi# Roma# dönemi#
sikkelerinde#görülür.##
36#Waggoner#1989:#lev.#LXV.#1.#
37# Laumonier# (1958:# 440)# bu# kuşun# karga# olduğunu# ve# Delphi# Apollon# kutsal# alanında# karganın#
tanrının#habercisi#olarak#kabul#edildiğinden#bahseder.#
38#Laubscher#1960:##36O37;##Laumonier#1958:#438O439;#SNG#Karien,#2394,#lev.#74.#
39Tapınağın# temenosunda# ve# Ahi# İbrahim# Türbesinde# ele# geçen# yazıtlardan# anlaşıldığı# kadarıyla#
Isotimos# tapınağı,# Roma# döneminde# aynı# zamanda# “Tanrılaştırılmış# Augustuslar”# sıfatıyla# Roma#
imparatorluk#kültüne#de#hizmet#etmeye#başlamıştı.##
40#Laumonier#1958:#437O39.#
33
34
228#
Isotimos#tapınağına#ait#kült#heykelinin#betimlemesinin#M.Ö.#1.#yüzyıl#sikkeleri#üzerinde#yer#
alıp# almadığı# bu# döneme# ait# ele# geçen# sikke# olmaması# nedeniyle# bilinememektedir.# Ancak#
Roma# Dönemi# sikkeleri# üzerinde# yer# alan# tanımlamadan# yola# çıkarak# tanrının# kült#
heykelinin#varlığı#kanıtlanabilmektedir.###
Alabanda# ile# ilgili# olarak,# gerek# antik# yazarların# bahsettiği,# gerek# Halil# Edhem# Bey#
tarafından# gün# ışığına# çıkarılan# bulgular# ve# gerekse# de# son# yıllarda# yapılan# arkeolojik# kazı#
ve# araştırmalarda# elde# edilen# verilerden# yola# çıkarak,# kentte# bulunan# tapınağın# Apollon#
İsotimos’a# adandığı# ve# yapımına# M.Ö.# 2.# yüzyıl# sonlarında# başlandığı# anlaşılmaktadır.41#
Tapınağın# temenosundaki# bir# sütun# tamburu# üzerinde# bulunan# bir# yazıtla# da# bu# tespitler#
doğrulanmaktadır.#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#Bağdatlı#2001:#25O46.#
41
229#
Ka yna kç a #
Bağdatlı,#F.#2001.#Alabanda'Isotimos'Tapınağı.#Adnan#Menderes#Üniversitesi,##
Yayınlanmamış#Yüksek#Lisans#Tezi.#
Edhem#Bey,#H.##1905.#Fouilles'd’Alabanda'en'Carie.'Rapport'Sommaire'sur'la'Premiere'Campagne.##
ComptesORendus#d’Académie#des#Inscriptions#et#Belles#Lettres,#443O459#
_____.#1906.#Fouilles'd’Alabanda.'Rapport'Sommaire'sur'la'Seconde'Campagne'(1905).#ComptesO#
Rendus#d’Académie#des#Inscriptions#et#Belles#Lettres,#407O422.#
Head,#B.von.#1897.#Catalogue'of'the'Greek'Coins'of'Caria,'Cos,'Rhodes.#London:#British#Museum.#
Laubscher,#H.P.#1960.#Hellenistische'Tempelkutbilder.#Baden.#
Laumonier,#A.#1958.#Les'Cultes'Indigénes'en'Carie.#Paris:#E.#de#Boccard.#
Magie,!D.#1950.#Roman'Rule'in'Asia'Minor'to'the'end'of'the'Third'Century'after'Christ.##
Princeton:#Princeton#University#Press.##
Morkholm,#O.#2000.#Erken'Helenistik'Çağ'Sikkeleri.#(Çev.#O.Tekin)#İstanbul:#Homer#Yayınevi.#
RE,#1914.#“Isotimos.”#Paulys'Realencyclopädia'der'Classischen'Altertumswissenschaft,#IX.#
Roman'Provincial'Coinage,#Volume'I,'From'the'Death'of'Caesar'to'Death'of'Vitellus.#1992.'
London:#British#Museum#Press.##
Roman'Provincial'Coinage,'Volume'II.'From'Vespasian'to'Domitian.#1999.#London:#British##
Museum#Press.##
SNG#Karien.#Sylloge'Numorum'Graecorum'Deutschland.#Alabanda,#2334O2867,#Berlin,#1962.#
Waggoner,#N.M.#1989.#“A#new#wrinkle#in#the#Hellenistic#Coinage#of#Antioch/Alabanda.”##
KraayOMorkholm#Essays,#G.#Le#Rider#(derl.),#283O190.#
Yener,#E.#2001.#“Alabanda#Antik#Kenti#Kazı#Temizlik#ve#Çevre#Düzenleme#Çalışmaları##
1999.”#11.'Müze'Çalışmaları've'Kurtarma'Kazıları'Sempozyumu'2000,'Denizli,#5O16.#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
230#
#
#
#
#
#
'
'
'
Res.'1.'Helenistik'Dönem'Sikkeleri'Üzerinde'Görülen'
Apollon'Başı'(Birinci'Seriye'Ait)'
'
'
'
'
'
Res.'2.'Roma'Dönemi'Sikkeleri'üzerinde'görülen'Apollon'
Isotimos'Betimi'(Septimus'Severus'Dönemi)'&
&
&
&
231#
#
Athe na Nike pho ro s Be tim li b ir He lle nistik
Sikke Üze rine G ö zle m le r
&
Vedat#Keleş#
Atatürk%Üniversitesi%
Erzurum#
&
Bu#makaleye#konu#olan##sikke#bugün#itibariyle#üç#örneği#bulunan#ve#Kopenhag#Müzesi’nde#
korunan# ön# yüzünde# Gorgo# başı,# arka# yüzünde# ise# Athena# Nikephoros# lejandı# ile# birlikte#
Athena’nın# kült# heykeli# betimlenen# tetradrahmidir# (Res.# 1O2).1# Arkeolojik# anlamda# çok# sık#
karşımıza# çıkmayan# bu# sikkenin# önemi# bir# hanedanlık# sikkesi# olmasına# karşın# ön# yüzünde#
imparator# portresi# bulunmaması,# daha# da# önemlisi# arka# yüzünde# Hellenli# tanrıça#
Athena’nın# Anadolu# tanrıçası# Efes# Artemis’i# ve# Kybele# özellikleri# ile# birleştirilerek# tasvir#
edilmiş#olmasından#kaynaklanmaktadır.#Hellenistik#dönem#hanedanlık#sikkelerinin#genel#bir#
özelliği# olarak# sikkelerin# ön# yüzlerinde# kral# portreleri# yer# aldığı# bilinmektedir.# Ancak#
burada# bu# özellik# ortadan# kaldırılarak# tamamen# mitolojik# bir# konuya# yer# verilmesi# dikkat#
çekicidir.# Bunun# nedeni# Bergama’daki# Athena# kültü# ve# Athena# onuruna# yapılan#
“Nikephoria”#şenliklerinde#ve#Bergama#Krallarının#siyasi#düşüncelerinde#gizli#olmalıdır.##
İçlerinde# II.# Eumenes’inde# bulunduğu# Hellenistik# dönem# Bergama# kralları# kenti# ikinci#
bir# Atina# yapmak,# Hellen# dünyasının# yeni# kültür# merkezi# haline# getirmek# istediği#
bilinmektedir.2# Bunun# numizmatik# anlamındaki# kanıtı# ise,# Bergama’nın# tedavüle# çıkardığı#
ve# Atina# tetradrahmilerinin# Anadolu’daki# üstünlüğüne# İskender# sikkeleri# ile# birlikte# son#
veren# ve# ayrıca# convertible# bir# sikke# olan# kistophorlardır.3# Ayrıca# Bergama’daki# Athena#
tapınağının# sanatsal# düzenlemesi# de# Bergama# krallarının# bu# niyetini# çok# net# bir# şekilde#
kanıtlamaktadır.4# Bergama# kralı# I.# Attalos’un# M.Ö.# 3.# yüzyıl# son# çeyreğinde# Galatlara# karşı#
kazandığı# büyük# zaferden# sonra# Athena# bundan# böyle# artık# tipik# bir# Bergama# lakabı# olan#
Athena#Nikephoros#sıfatına#sahip#olmuştur.5#Kentin#önünde#M.Ö.#220#civarında#kendisi#için#
yeni#bir#tapınak#Nikephorion#yapılmıştır.#II.#Eumenes’in#yukarı#kentteki#Athena#tapınağına#
bir# propylon# yaptırdığı# ve# burada# vakfeden# kişi# olarak# isminin# geçtiği# bilinmektedir.#
Buradaki#yazıtta#Athena’dan#Nikephoroion#diye#söz#edilmektedir.6#II.#Eumenes#döneminde#
de# Agonlarla7# süslenmiş# olan# ve# Athena# onuruna# yapılan# Nikephoria# adlı# dini# festivaller#
#Morkholm#1991:#no.#615.##
#Radt#2002:#158.#
3#Seltman#1955:#239,#lev.#LVII,#7;#Tekin#1994:#108O110,#lev.#XXVII,#no.#288O296;#Howgego#1995:#no.#60.##
4#Radt#2002:#158#
5#Radt#2002:##158.#
6#Hamann#1958:##773,#res.#818;#Radt#2002:#158.#
7#Agon:#Sitelerin#ulusal#bayramlarında#dini#törenlerde#yapılan#edebiyat,#müzik#ve#spor#yarışmaları.#
Bunların#en#iyi#bilinenleri#arasında#Olympia,#Nemea,#Pythia#ve#Isthmia#oyunlarıdır.#Agonlarda#
kazananlara#önceleri#zeytin#dalı#ve#defne#çelengi#verilirken#daha#sonraları#para#da#ödül#olarak#
verilmiştir.#Tulay#2001:#12.#
1
2
232#
vardı# ve# buradaki# yarışmalar# Delphi# ve# Olympia’daki# oyunlarla# eş# tutuluyordu.8# II.#
Eumenes’in# M.Ö.# 182’de# bu# oyunları# tesis# ettiği# bilinmektedir.# Bütün# bu# bilgileri#
birleştirdiğimizde# sikkenin# ön# yüzünde# neden# imparator# portresi# yerine# Gorgo# başının#
kullanıldığı# ortaya# çıkmaktadır.# II.# Eumenes# bu# sikkeyi# M.Ö.# 182’de# tesis# ettiği# Nikephoria#
şenlikleri#dolayısıyla#bir#anı#sikkesi#olarak#bastırdığı#ileri#sürülebilir.##
Sikkenin# ön# yüzüne# oranla# daha# ilginç# olan# arka# yüz# ikonografisine# gelince:# Burada#
Athena,# # Artemis# özellikleri# ile# karışık# olarak# bir# kült# heykeli# şeklinde# tasvir# edilmiştir.#
Bilindiği# üzere# Athena# Hellenli# bir# tanrıça# olarak# bilinmektedir.# Ancak# burada# Hellenli#
vasıflarının# yanında# başındaki# şapkası# ve# Anadolu’nun# bereket# tanrıçası# Artemis# ve#
Kybele’de# olduğu# gibi# çok# göğüslü# sembolize# edilmesinin# nedeni# nedir?# Sikkenin# arka#
yüzündeki# Athena# başında# yüksek# bir# polos,# sol# elinde# Nike,# sağ# elinde# zeytin# dalı,# sol#
tarafında# ayaklarına# yaslanan# kalkanı# ve# göğüs# kısmında# Efes# Artemis’i# gibi# çok# göğüslü#
tasvir# edilmiştir.# Burada# kalkanı,# Nikesi# ve# zeytin# dalı# tanrıçanın# Hellenli# özelliklerini,#
başındaki# basamaklı# yüksek# polos# ve# göğsü# ise,# Anadolu’nun# ana# tanrıçasının# özelliklerine#
sahiptir.# Sikkede# lejand# olarakta# ΑΤΗΝΑΣ# # ΝΙΚΗΦΟΡΟΥ& ifadesi# bulunmaktadır.# Athena# bu#
sikkede#olduğu#gibi#başında#kule#şeklinde#bir#polos#ve#çok#göğüslü#olarak#betimlenmemiştir.#
Bergama’da#bir#Athena#kültünün#varlığı#gerek#tapınağı#ve#altarı,#gerekse#II.#Eumenes’e#
ait# bu# tetradrahmide# de# görüldüğü# gibi# kült# heykelinin# varlığıyla# bilinmektedir.# Bunun#
yanında#Bergama’da#biri#Aspordenon#(Yund#Dağı)#dağı#üzerindeki#Mamurt#Kale#diğeri#ise,#
Kapıkaya’da# olmak# üzere# iki# tane# Kybele# tapınım# merkezinin# varlığı# bilinmektedir.9# Bu# iki#
tapınım#alanından#Mamurt#kaledeki#Kybele#kutsal#alanı#daha#ilk#Bergama#kralı#Philetrairos#
zamanında# onun# tarafından# M.Ö.# 3.# yüzyılda# kurulmuştu.# Buda# kendisine# Bergama# içinde#
bir# ya# da# birkaç# tapınak# adandığı# söylenen# tanrıçaya# verilen# büyük# değeri# ortaya#
koymaktadır.#Sikkede#Athena’nın#başında#bulunan#kule#şeklindeki#taçta#Efes#Artemisi’nin#ve#
Kybele’nin# kent# kurucu# ve# koruyucu# özelliğini# sembolize# etmektedir.# Her# iki# tanrıça’da#
Soteira# (kurtarıcı)# ünvanlarına# sahiptir.# Athena# Nikephoroia# şenliklerinde# müzik# ve# dansta#
önemli#bir#yer#tutmaktaydı.#Bu#açıdan#bakıldığında#hem#Athena,#hem#de#Artemis’in#müziğin#
tanrıçaları#olmaları#da#ortak#yönleri#olarak#dikkati#çekmektedir.10#
Hellenli# bir# tanrıça# olan# Athena’nın# Anadolu’da# ana# tanrıça# geleneğinde# işlenmesi# pek#
rastlanan# bir# olgu# değildir# ve# burada# daha# önce# de# ifade# ettiğimiz# gibi# Hellen# tanrıçası#
olarak#bilinen#Athena’nın#Anadolu#ana#tanrıça#geleneğinde#işlenmesi#oldukça#şaşırtıcıdır.##II.#
Eumenes#sikkesinde#görülen#bu#özellik#Anadolulu#bir#Athena#yaratma#düşüncesinin#önemli#
bir# delili# olarak# değerlendirilebilir.# Ancak# ele# geçen# bazı# buluntular# bu# yaklaşımın# yeniden#
değerlendirilmesi# gerektiğini# ortaya# koymaktadır.# George# Bean# tarafından# Letoon’da#
görülen#bir#taş#yontunun#özünü#ana#tanrıça#kültünden#aldığını#ve#bunun#bir#Hellen#yaratısı#
olmadığı#söylenmektedir.11#Buna#kanıt#olarak#da#Likya’lıların#Hellen#tanrıçası#sayılan#ve#adı#
Atina#kenti#ile#özdeş#Athena’nın#adını#bile#oradan#uyarlamadığını#ve#Athena’ya#Maliya#adını#
verdiği# ifade# edilmektedir.# Maliya# ismi# de# olasılıkla# Hitit# kökenli# eski# bir# “Anadolu#
tanrıçası”#olarak#yorumlanmaktaydı.12#
A.# Villing# sikkeler# üzerinde# ve# yazılı# kaynakların# içeriğinde# belirtilen# bir# Troia# ve#
Erythrai# Athenası# resmini# Hellen# Athena’sından# çok# farklı# çizmiştir.# Ergane# tiplemesiyle#
#Radt#2002:#241.#
#Vermaseren#1977:#118O125;#Radt#2002:#241.#
10#Çelgin1986:#36.#
11#Işık#1999:##32.#
12#Childs#1981:#70;#Bryce#1967:#81;#Işık#1999:#32.#
8
9
233#
bilinen# ve# Homer’in# Iliada# destanından# tanıdığımız# Palladion’a# dek# erken# dönemlere# inme#
olasılığı# bulunan# bu# resim,13# xoanon# gövdesi,# başında# polos’u# omzuna# dayalı# mızrağı# ve#
elinde# iğ# ve# kirmanıyla# özgündür.# # Bu# şekliyle# heykel# Ağaç# gövdesi# ve# yüksek# tanrısal#
başlığıyla# Efes# Artemis’i# ne# benzemektedir.# Başındaki# şapka# olasılıkla# elimizdeki# II.#
Eumenes# sikkesindeki# Athena’nın# başındaki# yüksek# polosla# benzerdir.# Benzer# bir# şekilde,#
Eski# Foça’da# bir# Athena# kenti# olarak# tanınmaktadır.# Arkaik# tapınak,# limana# kadar# uzanan#
kaya#burnunun#üzerine#temellenmiştir.#Hemen#altındaki#kaya#duvarına#oyulmuş#mihraplar#
ve# önündeki# kaya# düzlüğünde# yer# alan# sunu# çukurları# Ana# tanrıça# kültünü# ifade#
etmektedir.14# Bir# başka# önemli# tanrıça# olan# Afroditin# de# Anadolu# ana# tanrıçası# geleneğinde#
işlendiğini#gösteren#örnekler#bulunmaktadır.15#Bütün#bunlar#bize#Anadolulu#bir#Athena’nın#
yaratılmış# olabileceğini# düşündürtmektedir.# Sikke# üzerinde# görülen# Ana# tanrıça#
özelliklerine#sahip#Athena#yukarıda#da#ifade#ettiğimiz#gibi#bu#düşüncenin#somut#ve#belkide#
şimdiye# kadar# bulunmuş# en# iyi# kanıtlarından# biri# olarak# görülebilir.# Athena# kültünün#
özellikle# bir# çok# Batı# Anadolu# yerleşiminde# var# olması# bir# sürpris# değildir.# Örneğin# Troia,#
Assos,#Phocaea#(Eski#Foça),#Smyrna,#Ertyhrai#ve#Milet#gibi#bir#çok#Batı#Anadolu#yerleşiminde#
en# erken# olarak# Arkaik# dönmden# beri# bilinmektedir.# Athena# kültünün# batı# Anadolu’da#
yaygın#bir#biçimde#var#olması#daha#çok#Ion#ve#Aeol#göçleri#ile#açıklansa#bile#yerel#Anadolu#
bağlantıları#konusunda#bir#takım#sorunlar#vardır#(örneğin#tanrıça#Athena’nın#Troia#savaşları#
sırasında#Anadolu’luların#bir#tanrısı#olması#ve#Troia#Kassandra’nın#burada#Athena#tapınağı#
rahibesi#olması#gibi).#####
Sonuç# olarak# Bergama# Kralı# II.# Eumenes’e# ait# bu# tetradrahmi# üzerindeki# Athena# gerek#
bir# Bergama# yaratısı# olan# “Nikephorion”# # sıfatı,# gerekse# “Ana# tanrıça”# özellikleriyle#
yoğrularak# işlenmesi,# Anadolulu# Athena# yaratma# düşüncesinin# somut# bir# delili# olarak#
görülebilir.# Bunun# yanında# II.# Eumenes’e# ait# bu# tetradrahmi# Nikephoria# şenlikleri# ve#
Bergama’nın# Hellen# dünyasında# propagandasını# yapma# amacına# da# yöneliktir.# Bu# da#
Bergama’yı# ikinci# bir# Atina# yapmak# isteyen# Hellenistik# Bergama# krallarının# siyasi#
düşüncelerine#son#derece#uygun#düşmektedir.#
#
#
&
&
&
&
#Akurgal#1983:#100;#Işık#1999:#32.#
#Işık#1999:#3.#
15#Işık#1999:#26.#
13
14
234#
Ka yna kç a
Akurgal,#E.#1993.#Eski'İzmir'I.Yerleşme'Katları've'Athena'Tapınağı.#Ankara:#Türk#Tarih#Kurumu.#
Childs,#W.A.P.#1981.#“Lycian#relations#with#Persians#and#Greeks#in#the#fifth#and#fourth##
centuries#reOexamined.”#Anatolian'Studies#31:#55O80.#
Çelgin,#G.#1986.#Eski'Yunan'Dini've'Arkeolojisinde'Artemis.#İstanbul:#Arkeoloji#ve#Sanat##
Yayınları.#
Hamann,#R.#1958.#Geschichte'der'Kunst.#Munchen:#Droemer.#
Howgego,#C.#J.#1995.#Ancient'History'from'Coins.#New#York:#Routledge.#
Işık,#F.#1999.#Doğa'Ana'Kubaba.'Tanrıçaların'Ege’de'Buluşması.#Antalya:#Akdeniz#Medeniyetleri##
Enstitüsü#Yayını.#
Mørkholm,#O.#1991.#Early'Hellenistic'Coinage:'from'the'accession'of'Alexander'to'the'Peace'of''
Apamea.'Cambridge:'Cambridge'University'Press.##
Radt,#W.#2002.#Pergamon.'Antik'Bir'Kentin'Tarihi've'Yapıları.#İstanbul:#Yapı#ve#Kredi#Yayınları.#
Seltman,#C.#1955.#Greek'Coins.#NorthHampton:#John#Dickens#and#Co.#Ltd.#
Tekin,#O.#1994.#Grek've'Roma'Sikkeleri.#İstanbul:#Arkeoloji#ve#Sanat#Yayınları.#
Tülay,#A.S.#2001.#Genel'Numizmatik'Sözlüğü.#İstanbul:#Arkeoloji#ve#Sanat#Yayınları.#
Vermaseren,#M.J.#1977.#Corpus'Cultus'Cybelae'Attidissque.#Leiden:#E.#J.#Brill.#
Williams,#H.#1977.#“An#Athena#Parthenos#from#Cilicia.”#Anatolian'Studies#28:#105O110.#
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
235#
&
&
&
Res.'1.'Ön'yüzü'
#
#
#
#
#
Res.'2.'Arka'yüzü'
&
236#
&
Amiso s’da n bir G rup He lle nistik Sikke
#
Ali#Yalçın#Tavukçu#
Atatürk%Üniversitesi%
Erzurum%
Bu# çalışma# antik# Amisos# kentine# ait# olan# halen# Samsun# arkeoloji# müzesinde# bulunan# bir#
grup# ilgi# çekici# Helenistik# dönem# sikkesi# üzerine# yoğunlaşır.1# Antik# Amisos# kenti#
Karadeniz’in#(Pontos#Euxeinos)#güney#sahilinde,#Orta#Karadeniz#bölgesinde,#Halys#Nehrinin#
(Kızılırmak)# denize# döküldüğü# yerin# yaklaşık# 60# km.# doğusunda# kurulmuştur.2# Coğrafik#
anlamda#Kapadokya#bölgesinin#Karadenize#bağlayan#bir#kara#yolunun#çıkış#noktasında#yer#
alan# konumu# ile# Amisos# antik# kenti# bölge# içinde# önemli# bir# yere# sahip# olmuştur.3# Bu#
özelliğinden# dolayı# Anadolu# hinterlandının# Karadeniz’e# çıkışı# sağlayan# noktada# hizmet#
veren# limanları# kentin# refah# düzeyini# belirlediği# düşünülebilir.# Amisos’un# kuruluşunda,#
M.Ö.#7.#yüzyıl#sonlarında#Phokaia,#Atina#ve#Milet’lilerin#Karadeniz#kıyılarında#birçok#koloni#
kurmaları# ile# ilişki# kurulur.4# Antik# kaynakların# da# doğruladığı# Hellen# yayılımı# sonrasında,#
kenti# Milet’lilerin# M.Ö.# 670’lerde# kolonize# ettiği# kabul# edilir.5# M.Ö.# 6.# yüzyılda# Perslerin#
denetimine#giren#yöre,#M.Ö.#5.#yüzyılın#ortalarında#Atinalıların#eline#geçmiş#ve#adı#Peiraeus#
olarak#değiştirilmiştir.#Amisos’un#M.Ö.#4.#yüzyılının#başında#ise#Kapadokya#satrapı#Datames#
tarafından#alındığı#ve#yeniden#iskan#edildiği#ileri#sürülür.6#İskender’in#Granikos#(Biga#Çayı)#
yakınında# Persleri# yenmesiyle,# Paphlagonialılar# İskender’e# boyun# eğdiklerini# bildirirler.#
Böylece# Kızılırmak# (Halys)# Nehrinin# batısındaki# tüm# topraklar# Büyük# İskender’in#
kontrolüne# girmesiyle# birlikte# kente# bağımsızlık# verilir# ve# Amisos# ismi# tekrar# kullanılmaya#
başlanır.7# M.Ö.# 3.# yüzyılda# Pontus# Krallığı’na# bağlanan# Amisos,# özellikle# VI.# Mithridates#
Eupator# tarafından# kentte# önemli# inşa# faaliyetleri# gerçekleşir.# M.Ö.# 1.# yüzyıl# ortalarında#
Roma’nın# Pontus# Polemoniacus# bölgesinin# sınırları# içinde# yer# alır.# M.Ö.# 48# ve#47# yıllarında#
Amisos#II.#Pharnakes’in#eline#geçmesine#rağmen#Caesar#kente#özgürlüğünü#geri#verir.#
Bu# kültürel# gelişim# süresince# antik# Amisos# kentinin# özellikle# Hellenistik# Dönem#
süresince#önemli#gelişmelere#sahip#olduğu#görülmektedir.#Helenistik#dönemde#Paphlagonia#
Bölgesi’nin# önemli# kentlerinden# biri# olan# Amisos’ta# basılan# sikkelerde,# ön# yüzlerinde#
genelde#tanrı#ve#tanrıça#betimleri,#arka#yüzlerinde#ise,#farklı#betimler#ve#kentin#adı#ΑΜΙΣΩΥ#
yazısı# yer# alır.# Örneğin# burada# incelenen# sikkelerde# daha# çok# Aegis/Nike# (kat.no# 1O2)),#
Perseus/Gorgo# (kat.no.# 3O4),# Dionysos/Cista# (kat.no.# 5O6),# Ares/Kılıç# (kat.no.# 7O13),#
Athena/Perseus# (kat.no.# 14O15),# Zeus/Kartal# (kat.no.# 16O17),# Dionysos/Thrysos# (kat.no.# 18),#
Artemis/Üç#ayaklı#kazan#(kat.no.#19)#ve#Perseus/Dioskur#şapkası#be#bereket#boynuzu#(kat.no.#
#Bu#çalışmaya#gösterdiği#yardımlarından#dolayı#V.#Keleş,#Z.#Aydın#Tavukçu,#H.#Metin#ve#H.#Altun’a#
teşekkür#ederim.#
2#Hind#197:#42O46;#Keleş#2003:#1,#Tablo#1.#
3#Cumont#ve#Cumont#1906:#111;#Anderson#et#al.#1910:#1O25.#
4#Keleş#2003:#8.#
5#Keleş#2003:#9,#dipnot#93O99.#
6#Atasoy#1997:#73.#
7#Atasoy#1997:#75.#
1
237#
20)# betimleri# karşımıza# çıkmaktadır.# Burada# incelenen# değişik# türde# Hellenistik# sikkelerin#
ağırlıklı# olarak# VI.# Mithridates# Eupator# (M.Ö.# 120O63)# dönemine# ait# olması# bu# dönemde#
Amisos# antik# kentinde# çok# farklı# sikkelerin# basıldığı# savını# doğrulamaktadır.8# VI.#
Mithridates#Eupator’un#güçlü#bir#Pontus#krallığı#yaratmak#için#komşu#Hellenik#krallıklara#ve#
Romalılara#karşı#başarılı#kampanyalar#düzenlendiği#bilinmektedir.#Bu#bölgeye#artan#ilgiden#
fayda# sağlamak# için# Mithridates# Eupator’un# krallığının# ekonomik# sistemine# Kardeniz’in#
kuzey# kıyılarınıda# dahil# etmeye# çalıştığı# bilinmektedir.# Amisos’da# bu# dönemde# basılan#
sikklerin# Karedeniz’in# kuzey# kıyı# kentlerinde# bu# dönemde# ele# geçmesi# bunu# açıkça#
göstermektedir.# Amisos# sikkleri# bu# bakımdan# bu# dönemde# gözlemlenen# ekonomik#
gelişmenin#en#önemli#göstergelerinden#biridir.##
Ka ta lo g
1.!Samsun#Müzesi,#Env.#No:#1O1821#/#92;#AE;#Çapı#21.8#mm.#
Ön#yüzünde#ortasında#Gorgo#başı#olan#Aegis;#arka#yüzünde#sol#omzunda#defne#dalı#olan#
kanatlı#uzun#giysili#Nike,#[A]MIΣOY.#
Karşılaştırma:##BMC,#19,#69O71,#pl.#IV.#2;#SNG#von#Aulock,#taf.#2,#no.#65;#Tekin#1994:#126,#lev.#
35,#no#402.#
!
2.!Samsun#Müzesi,#Env.#No:#7O37#/#84;#AE;#Çapı#21#mm.!!
Ön#yüzünde#ortasında#Gorgo#başı#olan#Aegis;#arka#yüzünde#sol#omzunda#defne#dalı#olan#
kanatlı#uzun#giysili#Nike,#[A]MIΣOY.#
Karşılaştırma:#BMC,#19,#69O71,#pl.#IV.#2;#SNG#von#Aulock,#taf.#2,#no.#65;#Ireland#2000:#21,#no.#
669.##
!
3.!Samsun#Müzesi,#Env.#No:#3O8#/#96;#AE;#Çapı#24#mm.!
Ön#yüzünde#sağa#bakan#genç#Perseus#başı;#arka#yüzünde#otlayan#Pegasus,#AMIOΣOY.#
VI.#Mithridates#Eupator#Dönemi.#
Karşılaştırma:#BMC,#18,#61;#SNG#von#Aulock,#taf.#2,#no.#62;#Iraland#2000:#27,#no.#1200.#
#
4.!Samsun#Müzesi,#Env.#No:3O10#/#96;#AE;#Çapı#23.3#mm.################################!
Ön#yüzünde#sağa#bakan#Perseus#başı;#arka#yüzünde#otlayan#Pegasus,#AMIΣOY.##
VI.#Mithridates#Eupator#Dönemi.#
Karşılaştırma:#BMC,#18,#61;#SNG#von#Aulock,#taf.#2,#no.#62;#Ireland,#2000:#27,#no.#1199.##
#
5.!Samsun#Müzesi,#Env.#No:#2O34#/#88;#AE;#Çapı#21#mm.!
Ön#yüzünde#sağa#bakan#Genç#Dionysos#başı;#arka#yüzünde#Cista!Mystica#içinde#panter#
postu#ve#thyrsos,#AMIOΣOY.#
Karşılaştırma:#BMC,#17,#51O52;#SNG#von#Aulock,#taf.#62,#no.#59;#Tekin#1994:#125,#lev.#34,##
no.#396.#
#
6.#Samsun#Müzesi,#Env.#No:#3O8#/#85;#AE;#Çapı#21#mm.#
Ön#yüzünde#sağa#bakan#Genç#Dionysos#başı;#arka#yüzünde#Cista!Mystica#içinde#panter#
postu#ve#thyrsos,#AMIΣOY.#
Karşılaştırma:#BMC,#18,#53,#pl.#III.#8;#Tekin#1994:#125,#lev.#34,#no.#397.#
#ImhoofOBlumer#1912;#De#Callatay#1997#ve#2005;#Saprykin#2004.#
8
238#
#
7.!Samsun#Müzesi,#Env.#No:#2O#8#/#96;#AE;#Çapı#19.5#mm.!
Ön#yüzünde#sağa#dönük!Miğferli#Ares#başı;#arka#yüzünde#kını#içinde#kılıç,#AMIΣOY.#
VI.#Mithridates#Eupator#Dönemi.#
Karşılaştırma:#BMC,#16,#43;#SNG#von#Aulock,#taf.#2,#no.#64;#Tekin#1994:#123,#lev.#33,#no.#379.##
#
8.!Samsun#Müzesi,#Env.#No:#1O194;#AE;#Çapı#20.2#mm.!
Ön#yüzünde#sağa#dönük!Miğferli#Ares#başı;#arka#yüzünde#kını#içinde#kılıç,#AMIΣO[Y].##
Karşılaştırma:#BMC,#17,#50;#SNG#von#Aulock,#taf.#2,#no.#64;#Plant#1979:#no.#2568.#
#
9.!Samsun#Müzesi,#Env.#No:#2O9#/#96;#AE;#Çapı#19#mm.!
Ön#yüzünde#sağa#dönük!Miğferli#Ares#başı;#arka#yüzünde#kını#içinde#kılıç,#AMIΣO[Y]#.##
VI.#Mithridates#Eupator#Dönemi.#
Karşılaştırma:#BMC,#17,#40O42;#SNG#von#Aulock,#taf.#2,#no.#64;#Tekin#1994,#127,#Lev.#35,#no.#379.##
#
10.!Samsun#Müzesi,#Env.#No:#2O#20#/#88;#AE;#Çapı#22.5#mm.!
Ön#yüzünde#sağa#dönük!Miğferli#Ares#başı;#arka#yüzünde#kını#içinde#kılıç,#AMIΣOY.##
Karşılaştırma:#BMC,#17,#40O42;#SNG#von#Aulock,#taf.#2,#no.#64;#Tekin#1994:#123,#lev.#38,#no.#396.#
#
11.!Samsun#Müzesi,#Env.#No:#1O196#/#96;#AE;#Çapı#19.9#mm.!
Ön#yüzünde#sağa#dönük!Miğferli#Ares#başı;#arka#yüzünde#kını#içinde#kılıç,#AMIΣOY.##
VI.#Mithridates#Eupator#Dönemi''
Karşılaştırma:#BMC,#17,#50;#SNG#von#Aulock,#taf.#2,#no.#64;#Tekin#1994:#127,#lev.#35,#no#411.#
#
12.!Samsun#Müzesi,#Env.#No:#1O195#/#96;##AE;#Çapı#19.5#mm.!
Ön#yüzünde#sağa#dönük!Miğferli#Ares#başı;#arka#yüzünde#kını#içinde#kılıç,#AMIΣOY.##
VI.#Mithridates#Dönemi''
Karşılaştırma:#BMC,#17,#48;#SNG#von#Aulock,#taf.#2,#no.#64;#Ireland#2000:#28,#no.#1250.#
#
13.!Samsun#Müzesi,#Env.#No:#2O1#/#02;#AE;#Çapı#27#mm.!
Ön#yüzünde#sağa#dönük!Miğferli#Ares#başı;#arka#yüzünde#kını#içinde#kılıç,#AMIΣOY.#
Karşılaştırma:#BMC,#20,#50O51,#pl.#IV.#4O5;#SNG#von#Aulock,#taf.#2,#no.#58;#Ireland#2000:#17,#no.#
350.#
#
14.#Samsun#Müzesi,#Env.#No:1O#95#/#92;#AE;#Çapı#31#mm.#
Ön#yüzünde#sağa#dönük#miğferli#Pallas#Athena#başı;#arka#yüzünde#ayakta#cepheden#
betimlenmiş#Perseus,#sağ#elinde#harpe,#sol#elinde#Gorgo#başı,#AMIΣOY.#
VI.#Mithridates#Eupator#Dönemi.#
Karşılaştırma:#BMC,#16,#30O35,#pl.#III.#3;#SNG#von#Aulock,#taf.#2,#no.#63;#Tekin#1994:#127,#lev.#35,##
no.#408.#
#
15.!Samsun#Müzesi,#Env.#No:#1O99#/#92;#AE;#Çapı#31#mm.!
Ön#yüzünde#sağa#dönük#miğferli#Pallas#Athena#başı;#arka#yüzünde#ayakta#cepheden#
betimlenmiş#Perseus,#sağ#elinde#harpe,#sol#elinde#Gorgo#başı,#AMIΣOY.#
VI.#Mithridates#Eupator#Dönemi.#
Karşılaştırma:#BMC,#16,#30O35,#pl.#III.#3;#SNG#von#Aulock,#taf.#2,#no.#63;#Tekin#1994:#127,##Lev.##
35,#no.#408.#
239#
#
16.!Samsun#Müzesi,#Env.#No:#1O113#/#92;#AE;#Çapı#30#mm.!
Ön#yüzünde#sağa#dönük#defne#çelenkli,#sakallı#Zeus#başı;#arka#yüzünde#kartal#kanatları#açık#
yarım#cepheden,#ayağı#altında#yıldırım#demeti,#AMIΣOY.#
VI.#Mithridates#Eupator#Dönemi.#
Karşılaştırma:#BMC,#15,#22O29,#pl.#III.1;#SNG#von#Aulock,#taf.#2,#no.#55O56;#Ireland#2000:#18,#no.##
367.#
#
17.!Samsun#Müzesi,#Env.#No:#1O110#/#92;#AE;#Çapı#26#mm.!
Ön#yüzünde#sağa#dönük#defne#çelenkli,#sakallı#Zeus#başı;#arka#yüzünde#kartal#kanatları#açık#
yarım#cepheden,#ayağı#altında#yıldırım#demeti,#AMIΣOY.#
#
VI.#Mithridates#Dönemi.#
Karşılaştırma:#BMC,#15,#22O29,#pl.#III.1;#SNG#von#Aulock,#taf.#2,#no.#55O56;#Tekin#1994:#125,#Lev.##
XXXIV,#no.#395.#
#
18.#Samsun#Müzesi,#Env.#No:#7O15#/#84;#AE;#Çapı#18#mm.#
Ön#yüzünde#başı#sağa#dönük#genç#Dionysos#başı#sağa;#arka#yüzünde#Thrysos’a#asılı#pelerin#
ve#miğfer,#AMIΣOY.#
Karşılaştırma:#BMC,#18,#58,#pl.#VII.10;#SNG#von#Aulock,#taf.#2,#no.#61;#Ireland#2000:#125,#no.##
1033.#
#
19.!Samsun#Müzesi,#Env.#No:#5O1#/#87;#AE;#Çapı#19#mm.!
Ön#yüzünde#sağa#dönük#Artemis#başı;#arka#yüzünde#üçayaklı#kazan,#AMIΣOY.#
VI.#Mithridates#Eupator#Dönemi.#
Karşılaştırma:#BMC,#16,#32O33,#pl.#III.#2;#SNG#von#Aulock,#taf.#3,#no.#67;#Ireland#2000:#18,#no.##
354.#
#
20.!Samsun#Müzesi,#Env.#No:#7O14#/84;#AE;#Çapı#18#mm.!
Ön#yüzünde#sağa#dönük#Perseus#başı;#arka#yüzünde#iki#Dioskur#şapkası#ortasında#bereket#
boynuzu.#
Karşılaştırma:#BMC,#19,#65,#pl.#III.#13;#Tekin,#1994,#127,#lev.#XXXV,#no.#413.#
#
#
240#
Ka yna kç a
Anderson,#J.#G.#C.#F.#Cumon,#H.#Grégoire.#1910.#Recueil'des'inscriptions'grecques'et'latines'du''
Pont'et'de'l’Arménie.#Studia'Pontica#III,#Bruxelles.&
Atasoy,#S.#1997.#Amisos.'Karadeniz'Kıyısında'Antik'Bir'Kent.#Samsun.#
Cumont,#F.#ve#E.#Cumont.#1906.#Voyage'dgexploration'archeologique'dans'le'Pont'et'la''
'
Petite'Armenie.#Studia#Pontica#II,#Brussel.##
De#Callatay,#F.#1997.#LgHistoire'des'Guerres'Mithridatiques'Vue'Par'les'Monnaiesi.#Numismatica#
Lovaniensia#18,#Publications#D}Histoire#de#L}Art#et#D}Archeologie#de#L}Universite#
Catholique#de#Louvain#XCVIII,#LouvainOLaONeuve.#
_____.#2005.#“Coins#and#Archaeology:#the#(Mis)use#of#Mithradatic#Coins#for#Chronological#
Purposes#in#the#Bosporan#Area.”#Chronologies'of'the'Black'Sea'Area'in'the'Period'c.'400i100'
B.C.###V.#F.#Stolba#ve#L.#Hannestad#(derl.),#Aarhus:##Aarhus#University#Press.#
Hind,#J.#1971.#Greek'Colonization'in'the'Black'Sea'Area'in'the'Archaic'an'Classical'Period.##
Yayımlanmamış#Doktora#Tezi.##
ImhoofOBlumer,#F.#1912.#Die#Kupferpragung#des#mithradatischen#Reiches#und#andere#
Munzen#des#Pontus#und#Paphlagoniens.#NZ#5:#169O192.##
Ireland,#S.#2000.#Greek,'Roman'and'Byzantine'Coins'in'the'Museum'at'Amasya.##
Royal#Numismatic#Society#Special#Publications33.#
Keleş,#V.#2003.##Sinop'Gümüş'Sikkeleri.#Atatürk#Üniversitesi,#Yayımlanmamış#Doktora#Tezi.#
Plant,#R.#1979.#Greek'Coins'Types'and'their'Identification.#London:#Sphink.#
Saprykin,#S.#2004.#“Unification#of#Pontus:#Bronze#Coins#of#Mithridates#Eupator#as#Evidence#
on#Commercial#Relations#in#the#Euxine.”#The'Black'Sea'in'Antiquity:'Regional'and''
Interregional'Economic'Exchanges,'27i29'maj,'Sandbjerg.#
Syllogue'Numorum'Greacorum,'Deutschland,'SNG'von'Aulock.#1957.##
Tekin,#O.#1994.#Grek've'Roma'Sikkeleri.#İstanbul:#Yapı#Kredi#Yayınları.#
Wroth,#W.#1889.#British'Museum'Cataloque,'Catalogue'of'Greek'Coins'Pontus,'Paphlagonia,''
Bithynia'and'the'Kingdom'of'Bosphorus.#Bologna:#A.#Forni.#
#
#
#
#
#
#
241#
#
#
#
1''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''2'
3'''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''4'
'
''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''5''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''6'
7'''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''8'
'''9''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''10'
Res.'1.'Amisos'sikkeleri'(Kat.no.'1i10)'
242#
11''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''12'
13'''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''14'
15'''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''16'
17'''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''18'
19''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''20'
Res.'2.'Amisos'sikkeleri'(Kat.no.'11i20)'
243#
M.Ö.!2.!yüzyıl!Hellenistik!Heykeltraşlığında!
Bergama!ve!Rodos!Bağlantısı!
#
Aslı#Saraçoğlu#
Adnan%Menderes%Üniversitesi%
Aydın%
%
Büyük# İskender’in# Anadolu’ya# yaptığı# Hellen# dünyası# ile# Anadolu# sanatını# birbiri# ile#
kaynaştıran#bu#seferler,#siyasi#yapıdaki#pek#çok#değişiklik#yanında,#sanatsal#yönden#de#yeni#
bir# dönemin# habercisidir.# Özellikle# M.Ö.# 2.# yüzyılda# heykeltraşlık# alanında# dönemine#
damgasını#vuran#nitelikte#eserler#vermesiyle#dikkati#çeken#ve#Hellen#sanatının#en#önde#gelen#
temsilcilerinden# biri# olan# Bergama,# başta# İskenderiye,# Rodos# ve# Efes# olmak# üzere,#
heykeltraşlık# alanında,# önemli# pek# çok# merkezle# sürdürdüğü# sanatsal# birliktelikle# dönem#
boyunca# Batı# Anadolu’da# bir# lider# görevi# üstlenir.# Hellenistik# döneme# damgasını# vuran# bu#
heykeltıraşlık# okulları# varlıklarını# neredeyse# Roma# dönemine# kadar# devam# ettirirler.#
Bununla# birlikte# Hellenistik# çağda,# Klasik# çağa# göre# daha# kozmopolit# bir# sanat# anlayışı#
karşımıza# çıkmakta# ve# kültürler# arası# alış# verişler# daha# yoğun# hale# gelmektedir.# Daha#
öncesinde# Pers# egemenliği# altında# siyasi# açıdan# ezilen# ve# M.Ö.# 3.# yüzyıl# ortalarından# önce#
sanatsal# açıdan# üstünlük# gösteremeyen# Batı# Anadolu,# Bergama# krallığının# Galatlara# karşı#
kazandığı# zafer# sonrasında# içlerinde# Galatlar# Anıtı’nın# da# yer# aldığı# çok# sayıda# eserin#
yapımına# ön# ayak# olmuştur.# Bu# zaferin# anısına# Bergama# ve# Atina# Akropolü’ne# dikilen# ve#
Büyük# ve# Küçük# Galatlar# Anıtı# olarak# bilinen# bu# eserler1# krallığın# gücünün# bir# göstergesi#
olmalarının#yanı#sıra,#Bergama’nın#M.Ö.#3.#yüzyıl#ortalarındaki#heykeltraşlık#geleneklerini#de#
yansıtmaktadır.# Aeolya# ve# İonya’da# egemen# olan# Bergama# Kralları# gerçek# Hellen#
uygarlığının# temsilcileri# ve# koruyucuları# olmuşlar,# yaptırdıkları# eserlerle# de# Atina’daki#
Perikles#dönemini,#kendi#vatanlarında#yaşatmak#istemişlerdir.#Dolayısıyla#da#bu#eserler,#Batı#
Anadolu’da# Bergama# Krallığının# kazandığı# siyasi# otoritenin# ve# heykeltıraşlık# sanatına#
yaptığı#liderliğin#en#güzel#göstergesi#olarak#değerlendirilebilirler.#Bergama’nın#I.#Attalos#ile#
birlikte#gücünü#iyice#hissettirmesiyle#başlayan#bu#süreçte#ise,#heykeltıraşlık#alanında#önemli#
atılımlar# yapılmıştır.# Sadece# kralların# güçlerini# göstermek# ve# zaferlerde# elde# ettikleri#
başarılarını# kutlayıp# ölümsüz# kılmak# amacıyla# yaptırdığı# bu# tip# grup# heykelleri# değil,#
Hellenistik#dönem#başlangıcıyla#birlikte#çeşitli#sosyal#gruplar,#yerel#liderler#ve#önemli#kamu#
görevlileri# için# yapılan# diğer# heykeller# de,# Bergama’da# ve# komşusu# diğer# merkezlerde#
heykeltıraşlık#alanında#ciddi#bir#canlanmaya#neden#olmuştur.##
M.Ö.# 3.# # yüzyılın# ilk# yarısında# Anadolu’nun# diğer# merkezlerinde# olduğu# gibi,#
Bergama’da# da# gerçek# anlamda# bir# heykeltraşlık# okulundan# bahsedilememektedir.# Ancak#
aynı#yüzyılın#ikinci#yarısı#ile#birlikte#Bergama’da#ilk#heykeltıraşlık#okulu#ortaya#çıkar.#Ayrıca#
M.Ö.# 3.# yüzyıl# Bergama’sında# barok# stil# dönemin# tüm# eserlerinde# izlenmemekte,# daha# çok#
#Collignon#1897:#500;#Magie#1950#
1
244#
kendini#kahramanlar#ya#da#krallar#için#adanan#grup#heykellerinde#göstermektedir.#Üzerinde#
hem#tarihi,#hem#de#mitolojik#kahramanları#işlendiği#döneminin#en#nitelikli#eserleri#arasında#
yer# alan# bu# grup# heykellerini# yapan# sanatçıların# isimlerinin# de# bilinmesi# heykeltıraşlık#
açısından# önemlidir.# Antik# kaynaklardan# ve# Bergama’da# ele# geçen# yazıtlı# kaidelerden#
öğrendiğimiz#kadarıyla#kentte#çalışan#sanatçı#ekibi#olarak#en#çok#Epigonos,#Phyromakhos#ve#
Antigonos’un# isimleri# geçmekle# birlikte.# Atinalı# Nikeratos# ve# Stratonikos’da# ilave#
edilmektedir.2# # Özellikle# de# Attalosların# M.Ö.# 3.# yüzyılda# yaptırdığı# önemli# eserlerde# ve#
heykel#kaidelerinde#Atina’dan#gelen#Phyromakhos#ve#Nikeratos’un#imzaları#bulunmaktadır.#
Ayrıca#Atina’dan#gelen#Phyromakhos’un#kentteki#Asklepios#kutsal#alanı#için#bir#kült#heykeli#
yaptırdığı# bilinmektedir.3# Bergama# sikkeleri# üzerinde# görülen# bu# kült# heykeli,# Attika# kült#
heykelleri#ile#yakın#benzerlik#içindedir.#Aynı#şekilde#Roma#döneminde#yapılan#kopyasında#
da# görülebileceği# gibi,# Asklepios’un# başı,# Bergama# okulunun# ve# onunla# özdeşleşen# barok#
stilin# başlangıç# evresini# göstermektedir.4# Atinalı# Nikeratos’un# da# Attaloslar# sülalesi# için#
çalıştığı# ve# aynı# zamanda# Delos’da# bulunan# bir# heykel# kaidesinde# sanatçının# imzasının#
olduğu#bilinmektedir.5#Bu#da#Attalosların,#Ptolemaiosların#tersine,#sanatta#eski#geleneklerine#
bağlı# kalmak# yerine,# anıtsal# binaların# ve# heykellerin# yapımında# özellikle# Attika’dan#
getirdikleri# sanatçıları# kullandıklarını# ve# böylece# Klasik# çağ# Atina’sının# mirasına# sahip#
çıkmak#istediklerini#göstermektedir#işaret#etmektedir.##
Büyük# Galatlar# Anıtı’nın# orta# parçasını# oluşturan# M.Ö.# 3.# yüzyıla# tarihlenen# ünlü#
Ludovisi#grubunda,#beklenmedik#yenilgi#sonrasında#düşmanına#boyun#eğmektense#kendini#
ve# karısını# öldürmeyi# yeğleyen# Galat# liderinin# kendinde# ve# karısında# kahramansal# bir#
anlatım#bulunmakla#birlikte,#gerçek#anlamda#baroktan#söz#edilemez.#Galatların#saçlarında#ve#
yüzlerinde# kendini# gösteren# gerçekçi# ifade# ve# vücutlarının# işlenişindeki# doğal# anatomik#
görünüm,# eserlerin# büyük# bir# usta# ekibi# tarafından# yapıldığını# gösterir.# Özellikle# sağ#
omzuna# bıçağını# batırarak# intihar# eden# Galatlının# yarasından# akan# kan# gerçeği# tüm#
çıplaklığı# ile# yansıtmaktadır.# Saçların# işlenişinde# görülen# ışık# gölge# kontrastının# tersine,#
yüzün# pürüzsüz# yapısı# oldukça# etkili# bir# ifade# yaratmaktadır.# Bununla# birlikte# Galatlar#
anıtında#kendini#gösteren#özellikler,##M.Ö.#2.#yüzyılda#Bergama#sanatıyla#özdeşleştirilen#ve#
Hellenistik#döneme#damgasını#vuran#barok#anlayışı#tam#olarak#yansıtmamakta#ve#daha#çok#
Bergama#Zeus#Sunağı’nda#karşımıza#çıkan#etkileyici#barok#görüntünün#bir#ön#evresi#olarak#
kabul#edilmektedir.##
M.Ö.# 3.# yüzyılda# yapılmış# Bergama# heykellerinin# bazılarında# ortak# özelliklerin#
belirlenebilmesi# bizim# açımızdan# önemlidir.# Gerçekten# de# M.Ö.# 3.# yüzyılda# Bergama’da#
Praksiteles#ve#Skopas#okullarının#devamı#olmak#üzere#iki#tip#heykel#grubuyla#karşılaşılabilir.#
Örneğin,# Büyük# ve# Küçük# Galatlar# grubunda# olduğu# gibi,# saçların# vahşi# biçimde# yukarı#
kalkması,#kaşların#gür#ve#yukarı#kalkık#verilmesi,#genişlemiş#burun#delikleri,#kemikli#şişkin#
yanak# yapısı,# dudakların# kalın# ve# açık# görüntüsü# Bergama’nın,# Skopas# ekolünün# batı#
Anadolu’daki#bir#temsilcisi#olduğunu#gösterir.6#Yüzdeki#bu#görünüm#yanında,#göğüs#kafesi#
çoğunlukla#şişkin#ve#kemikli,#bel#ise#tersine#içe#doğru#çekik#ve#incedir.#M.Ö.#3.#yüzyıl#sonu#
ile#ikinci#yüzyıl#başları#arası#bir#döneme#tarihlenen#uyuyan#Satyr#heykeli#de#(Barberini#Faun),#
Bergama# okulunun# barok# eğilimini# göstermesi# açısından# önemlidir.# Özellikle# saçın# ve#
#Plinius,#Historia'Naturalis#XXXXIII#.#80,#84,#88.#
#Polybios,#Historia#XXXII,#25;#Diodorus#Siculus,#Bibliotheca'Historica,#XXXI,#Fr.#35.#
4#Deubner#1938:#7,#fig.#1;#Bieber#1961,#107#dn.#7,#fig.#423.#
5#Bieber#1961;#fig.#671;#Stewart#1990:#fig.#422.#
6#Stewart#1990:#fig.#689O691.#
2
3
245#
uyurken# bile# dikkati# çeken# vücut# hatlarının# abartılı# yapısı,# damarların# şişkin# görüntüsü#
oldukça# etkileyicidir.# İlk# Bergama# okulunun# geleneklerini# yansıtan# diğer# bir# grup# da,# bir#
İskitli#tarafından#canlı#olarak#derisi#yüzülmeye#hazırlanan#Apollon’a#karşı#gelmiş#Marsyas’ın#
heykelidir.7# Tüm# bu# sahneler# M.Ö.# 3.# yüzyılda# Bergamalı# heykeltıraşların# daha# çok#
kendilerine# konu# olarak# cezalandırma# sahnelerini# işleyen# kompozisyonları# seçtiklerini#
göstermektedir.##
Tüm# bu# barok# heykellerin# yanında,# M.Ö.# 3.# yüzyılın# ilk# yarısında# Bergama’da# Yaşlı#
Kephisodotos# ve# oğlu# Praksiteles# ekolünün# geleneğini# yansıtan,# barok# görünümden# uzak#
heykeller# de# yapılmıştır.# Örneğin# Bergama’dan# ele# geçen# ünlü# Hermaphroditos# heykeli,8#
bedeninin# alımlılığı,# teninin# pürüzsüzlüğü# ve# vücut# konturlarının# işlenişi# ile# daha# çok#
Praksiteles# ekolünün# Batı# Anadolu’daki# güzel# bir# yansıması# olarak# karşımıza# çıkar.# Aynı#
zamanda# yüzde# kendini# gösteren# dingin# ifade,# M.Ö.# 4.# yüzyılda# Praksiteles# ile# özdeşleşen#
etosu#hatırlatır.#Ayrıca#Rodos#ve#Bergama’dan#ele#geçen#Hermaphroditos#heykelleri#arasında#
da# yadsınamaz# bir# benzerlik# vardır.# Bu# benzerliğin# en# güzel# örneği# ise# şimdi# İstanbul#
Arkeoloji# Müzesi’nde# bulunan# Bergama# heykeli# ile,# Rodos’da# ele# geçen#
Hermaphroditos’dur.9###
Ege#denizindeki#adaların#en#doğusunda#yer#alan,#siyasi#ve#kültürel#geçmişi#ile#zengin#bir#
mirasın# temsilcisi# olan# Rodos# Adası,# Karya# kentlerinin# yanı# sıra# Bergama# ile# de# sanatsal#
açıdan#benzerlik#taşır.#Rodos’un#M.Ö.#4.#yüzyılda#büyümesi#yavaş#olmakla#birlikte,#özellikle#
Demetrios# Poliorketes’e# karşı# savunmada# gösterdiği# başarı# ve# aynı# zamanda# deniz#
ticaretinde# büyük# kolaylık# sağlayan# mükemmel# limanı,# kısa# zamanda# büyük# ün#
kazanmasına# neden# olmuştur.# Gerçekten# de# Anadolu’nun# güneybatı# kıyısında# yer# alan#
Knidos# ve# özellikle# de# Rodos,# Atina’ya# gemiler# dolusu# şarap# göndermesiyle# ünlenmiştir.#
Zenginliğin#doğal#bir#sonucu#olarak,#sanatta#da#büyük#bir#ilerleme#kaydedilmiş#ve#Rodoslu#
sanatçılar# hem# kendi# vatanlarında,# hem# de# komşu# merkezlerde# büyük# ün# kazanarak# çok#
önemli#eserlere#imza#atmıştır.##
Özellikle# Hellenistik# çağda# Bergama# ile# özdeşleştirilen# barok# görüntünün,# Samothrake#
Nikesi# 10# gibi# Rodos# heykeltraşlığında# da# karşımıza# çıkması,# sanatsal# akımların# ve# siyasi#
birlikteliklerin# doğal# bir# sonucu# olmalıdır.# Ünlü# Nike’nin# sağ# bacağını# kuvvetlice# öne#
atarken,# tersine# sol# bacağını# belirgin# biçimde# geriye# çeken# görüntüsü,# ayrıca# üst# gövdede#
kendini# gösteren# farklı# yöne# dönüşler,# özellikle# Hellenistik# dönemde# Bergama# sanatında#
görmeye# alışık# olduğumuz# biçimde# gövdedeki# burkulma# hareketini# destekler# niteliktedir.#
Ayrıca# elbise# kıvrımlarında# tüm# canlılığı# ile# izlenen# geriye# doğru# havalanma# hareketi,#
heykelin#öne#doğru#atılma#hareketini#desteklemekte#ve#barok#ifadeyi#canlandırmaktadır.##Bu#
ünlü# heykel# M.Ö.# 306# yılından# Aktium# savaşına# kadar# uzanan# uzun# bir# zaman# dilimi#
içersine#tarihlenmekle#birlikte,#genel#olarak#Rodos#donanmasının#Romanın#desteğiyle,#Suriye#
ve# Makedonyalıları# yenilgiye# uğratması# anısına# Rodoslu# Pythokritos# tarafından# M.Ö.# 2.#
yüzyıl#başlarında#yapıldığı#kabul#edilmektedir.11#Heykelin#tarihlenmesindeki#farklı#görüşler,#
barok#betimleme#modasında,#Rhodos’un#Bergamaya#öncülük#edip#etmediğini#belirlememizi#
engellese#de,#sanatsal#bir#etkileşimin#varlığına#dikkati#çekmektedir.##
#7#Stewart#1990:#fig.#683O684.#
#8#Dickins#1972:#5,#fig.#1;#Smith#1991,#fig.#187.#
#9#Mendel#1914:#368,#No.#624;#Saraçoğlu#2004:#653;#Bieber#1961:#125,#fig.#492.#
10##Richter#1970:#64,#fig.#95;#Stewart#1990,#fig.#729O731.#
11#Benndorf#1880:#52,#lev.#LXIV,#fig.#25O42;#Stewart#1990:#215.#
246#
Yine#Rodos#heykeltraşlığının#en#önde#gelen#örneklerinden#biri#olan#güneş#tanrısı#Helios#
başında# (Res.# 1)# 12# boyunun# sertçe# yana# çevrilmesi,# iri# gözlerin# bir# noktaya# sabitlenmesi,#
dudakların# aralanması# ve# genel# yapıda# dikkati# çeken# heroik# ifade,# Bergama# ile# özdeşleşen#
barok# ifadeye# benzerlik# gösterir.# Rhodos’da# Samothrake# Nikesi# ve# Helios# başı# ile# kendini#
gösteren# barok# görüntü,# Rhodoslu# heykeltraşlar# Athanadoros,# Hagesandros# ve# Polydoros#
tarafından# çalışılan# ve# iki# büyük# yılanın# saldırısına# uğrayan# baba# ile# oğullarını# betimleyen#
Laokoon’la#en#yüksek#seviyesine#ulaşır#ve#Bergama#ile#Rodos#sanatını#birbirine#yaklaştırır.13#
Ancak#bu#grubun#tarihlenmesinde#farklı#görüşler#bulunmaktadır.#Bu#grubun#tarihlenmesi#ile#
ilgili# görüşler# daha# çok# M.Ö.# ikinci# yüzyılın# ilk# yarısı# ile,# M.Ö.# 1.# yüzyıl# ortaları# ve#
sonrasında# yoğunlaşmaktadır.# Bunlardan# ilk# görüşü# savunanlar# grubun# barok# stiline# ve#
Bergama# Zeus# Sunağı# üzerindeki# figürlerle# benzerliğine,# ikinci# görüşü# savunanlar# ise#
Rodos’ta# bu# heykeltraşların# isimlerine# en# çok# bu# tarihler# arasında# rastlanıldığına# işaret#
etmektedir.14# Plinius# Laokoon# grubunu# yapan# heykeltraşlardan# bahsetmekle# birlikte,#
çalıştıkları# dönem# hakkında# bilgi# vermez.15# Ayrıca# Rodos’taki# heykel# altlıklarında#
Hagesandros,# Athanadoros# ile# Polydoros’un# isimleri,# M.Ö.# 3.# yüzyıldan,# M.Ö.# 1.# yüzyıla#
kadar# sıkça# karşımıza# çıkar.# Bununla# birlikte,# Hagesandros# ve# Athanadoros’un# imzaları,#
Rodos’ta# özellikle# M.Ö.# 1.# yüzyılda# sıkça# görülmektedir.16# Özellikle# ele# geçen# bir# yazıtta#
Athanadoros#ve#Hagesandros#adlı#iki#kardeşin#M.Ö.#22#ve#21’de#Athena#Lindia’nın#rahipleri#
olarak# kabul# edildiğinden# bahsedilmesi# bu# ünlü# iki# heykeltraşın# M.Ö.# 1.# yüzyılda#
çalıştıklarının#yaygın#biçimde#kabul#gömesine#neden#olmuştur.17#
Bu#eserin#tarihlenmesinde#bize#en#büyük#yardımı#İtalya’da#Sperlonga’da#ortaya#çıkarılan#
ve# M.Ö.# 1.# yüzyılın# sonlarına# tarihlenen# özellikle# Polyphemos’un# kör# edilişini# betimleyen#
heykel# grubu# yapar.18# Laokoon’a# ve# Bergama’nın# barok# heykellerine# benzerliği# ile# dikkat#
çeken# bu# gruptan# Plinius# da# bahsetmekte# ve# yine# Hagesandros,# Athanadoros# ve#
Polydoros’un# isimlerini# vermektedir.19# Sperlonga# grubu# üzerinde# yer# alan# “Rodoslu#
Hagesandros’un# oğlu# Athanadoros,# Paionios’un# oğlu# Hagesandros# ve# Polydoros’un# oğlu#
Polydoros# yaptı”# şeklindeki# ifade# bu# üç# heykeltraşın# babalarının# farklı# kişler# olduğunu#
göstermektedir.#Dolayısıyla#da#Laokoon#grbunu#yapan#heykeltraşlar#ile#Sperlonga#grubunu#
yapan# heykeltraşların# aynı# kişiler# olup# olmadığını# belirlemeyi# güçleştirmektedir.20Yapılan#
karşılaştırmalar# ve# Hagesandros# ile# Athanadoros’un# imzalarının# Rodos’ta# özellikle# M.Ö.# 1.#
yüzyıl# ortaları# ve# sonrasında# sıkça# görülmesi,# bu# üç# ünlü# heykeltraşın# büyük# olasılıkla,# bu#
tarihlerde# yaşadıklarını# ve# Hellenistik# dönemin# ünlü# heykellerini# kopya# ettiklerini#
göstermektedir.# Gerçekten# de# Rodoslu# bu# ünlü# sanatçıların# elinden# çıkan# duyguların# ve#
acının#abartılı#anlatımı,#vücut#kaslarının#ve#organlarının#detaylı#işlenişi,#son#derece#hareketli#
etkin#görüntü,#Hellenistik#dönemde#Bergama#ile#ünlenen#barok#görüntü#ile#şaşırtıcı#biçimde#
benzemektedir.##
Her#ne#kadar#tarihi#konusunda#tartışmalar#olsa#da,#orijinali#Hellenistik#döneme#giden#ve#
Rodoslu# ünlü# heykeltraşlar# tarafından# kopya# edilen# bu# grup# heykellerinde,# figürlerin#
#Smith#2002:#fig.#303.#
#Amelung#1903O1908:#181,#No.#74;#Pollitt#1990:#114;#Stewart#1990:#fig.#742O743.#
14#Richter#1970:#237#dn.#48.#
15#Plinius,'Historia'Naturalis#XXXVI#37.#
16#Richter#1951:#67.#
17#Richter#1970:#237#dn.#50.#
18#Stewart#1990:#fig.#732O733.#
19#Plinius,'Historia'Naturalis#XXXVI#33O34.#
20#Richter#1970:#237,#dn.#53.#
12
13
247#
vücutlarındaki# burkulma# ve# bükülmeler,# acının# yüze# yansıyan# gerçekçi# ifadeleri,# özellikle#
Bergama# Sunağı’nın# frizleri# üzerindeki# figürlerle# benzeşir.21# Bununla# birlikte# frizde#
betimlenen#tanrıların#yüzlerinde,#devlerinkinin#tersine#daha#sakin#ve#hareketlerinde#daha#az#
şiddetli# bir# görünüm# dikkati# çekmektedir.# Tanrılara# karşı# gelen# devlerin# yüzlerindeki# ifade#
ise# acıyı# ve# şiddeti# tüm# çıplaklığı# ile# yansıtmaktadır.# Çıplak# ve# bazen# kanatlı# biçimde#
betimlenen#devler,#barok#yapının#tüm#özelliklerini#taşımaktadır.#Özellikle#de#bir#Rodos#eseri#
olan# Laokoon’un# yüzünde# görülen# acı# ifadesi,# Bergama# Zeus# Sunağı’nın22# doğu# frizi#
üzerindeki#Athena’ya#karşı#gelen#devin#acı#dolu#yüz#ifadesi#ile#çok#benzer#(Res.#2).23##Büyük#
altardaki# tanrılar# devler# savaşının# betimlemeyen# bu# sahnede# Athena’ya# karşı# gelen# kanatlı#
gigant# Alkyoneus’un# yüzü,# aynı# Laokoon’da# olduğu# gibi# acının# en# abartılı# ve# şiddetli#
görünümünü# yansıtır.# Athena’nın# saçlarından# kavramasıyla# yukarı# doğru# kalkan# baş,#
kuvvetlice#yana#döndürülen#boyun,#acı#ve#korkuyla#bir#noktaya#dikilmiş#gözler#ve#aralanmış#
dudaklar# bu# benzerliğin# en# çarpıcı# yönleridir.# Ayrıca# Laokoon’da# olduğu# gibi# o# da#
Athena’nın# yılanın# saldırısına# uğramış# ve# vücudu# kavranmıştır.# Aynı# şekilde# vücutta# da#
dikkati# çeken# abartılı# ve# güçlü# işlenmiş# kas# ve# organlar,# Laokoon# grubunu# yapan# Rodoslu#
meslektaşıyla#stil#açısından#ne#denli#benzeştiklerini#gösterir.#Bergama’da#Asklepion’a#giden#
yolda# ele# geçen# ve# Marsyas# ya# da# Kentaur# Kheiron’u# betimlediği# düşünülen# baş# da# bizim#
için#önemlidir#(Res.#3).24#Bu#başın#en#yakın#benzeri,#Rodoslu#heykeltraşlar#tarafından#yapılan#
Laokoon# ve# Polyphemos’un# portreleridir.# Her# üç# eserde# de# özellikle# saç,# yüz# ifadesi# ve#
ayrıntılarda# kendini# gösteren# benzerlik# bu# iki# merkezin# sanatsal# alışverişini# tüm# açıklığıyla#
yansıtmaktadır.#
Ancak#bu#iki#merkez#arasındaki#benzerlikler#bizim#için#çok#da#şaşırtıcı#değildir.#Özellikle#
M.Ö.#2.#yüzyılın#birinci#yarısında,#Rodos#ve#Bergama#arasındaki#bağlantı,#kültür#ve#sanatta#
da#birlikteliği#beraberinde#getirmiştir.25#Bu#iki#önemli#merkezin#siyasi#yönden#birleşmesinin#
arkasındaki# en# önemli# neden,# Makedonyalı# V.# Philippos’un,# Ege# adaları,# Karya# bölgesinin#
kıyı#kesimi#ve#içlerinde#Bergama’nın#da#bulunduğu#Batı#Anadolu#üzerinde#bir#protektorluk#
kurma#isteğidir.26#M.Ö.#205#yılında#bu#isteğini#hayata#geçirmek#isteyen#V.#Philippos’a#karşı,#
Rodos# ve# Bergama# donanmaları# zorunlu# olarak# birleşmek# zorunda# kalmıştır.27# M.Ö.# 201#
yılında# Ege’ye# giren# Makedonya# donanması,# Khios# Adası# açığında# Rodos# ve# Bergama# ile#
karşılaşmış,28# ancak# uzun# uğraşlardan# sonra,# Roma’nın# da# desteğiyle# bu# büyük# tehlikeye#
karşı#koyabilmişlerdir.#M.Ö.#197#yılıyla#birlikte#Bergama#Krallığı,#Batı#Anadolu’da#gerçek#bir#
hakimiyetin# temelini# atarken,# Rodos,# Karya# ve# Likya# bölgelerinde# söz# sahibi# olmuştur.# İşte#
bu#tarih#sonrası#sanatsal#açıdan#da#alışverişin#yoğun#olarak#gözlemlendiği#bir#dönem#olarak#
karşımıza#çıkmaktadır.#Özellikle#M.Ö.#2.#yüzyılda#Bergama’da#duygusal#ve#estetik#anlayıştan#
uzaklaşan#barok#görünümlü#heykeller,#farklı#merkezlerden#gelen#sanatçılar#tarafından,#aynı#
elden# çıkmışçasına# hünerli# biçimde# yapılmıştır.29# Örneğin# Rodos’un# önde# gelen#
heykeltraşlarından#biri#olan#Menekrates’in#Bergama#Zeus#Sunağında#çalıştığı#bilinmektedir.#
Bergama# Sunağının# kaidesi# üzerinde# yer# alan# “Rhodoslu# Menekrates’in# oğlu,# Menekrates”#
#Richter#1970:#237.#
#Bieber#1961:#113.#
23#Smith#2002:#112,#fig.#196.1.#
24#Stewart#1990:#fig.#683O684.#
25#Bieber#1961:#133.#
26#Magie#2001:#27.#
27#Casson#2002#:#100.#
28#Polybios,#Historia#XVI.#1.#
29#Fränkel#1897:#No.#70O84,#55;#Özgan#1982:#2#
21
22
248#
şeklindeki# yazıt,# bunu# kanıtlamaktadır.# Ayrıca# Rhodoslu# Menekrates’in# Bergama# Altarı’nın#
hem#mimarı,#hem#de#baş#heykeltraşı#olduğu#düşünülmektedir.30#####
#
#
Tüm# bu# bilgiler,# Rodos’un# çok# ünlü# heykeltraşlar# yetiştirdiğini# göstermekle# birlikte,#
Rodos’ta,# Bergama’daki# gibi# büyük# grup# heykellerine# pek# fazla# rastlanılmamaktadır.##
Hellenistik# dönemde# Bergama’nın# diğer# pek# çok# merkezden# sıyrılarak,# heykeltraşlık#
alanında# bir# lider# görünümü# üstlenmesi# ve# barok# görüntünün# özellikle# Bergama# ile#
özdeşleşmesi,#bu#bölgenin#politik#yapısı#ve#çok#büyük#komisyonları#bir#arada#çalıştırabilme#
üstünlüğünü# sağlayan# ekonomik# ve# siyasi# gücü# ile# bağlantılı# olmalıdır.# # Gerçekten# de# II.#
Eumenes# (M.Ö.# 197O159)# döneminde# yapılan# ve# barok# sanat# anlayışının# en# güzel#
örneklerinden# biri# kabul# edilen# Büyük# friz,# Apameia# barışının# ardından# (M.Ö.# 188),#
Bergama’nın# kazandığı# siyasi# otoritenin# gücünü# yansıtmakta# ve# Bergama# heykeltraşlığı#
hakkında# önemli# bilgiler# vermektedir.# Apameia# barışıyla,# Anadolu’daki# Seleukos#
egemenliğine#son#verilmiş#ve#Roma’nın#da#desteğiyle#Bergama#Krallığı,#Bithynia#sınırından,#
Büyük# Menderes# Irmağı’na# kadar# genişlemiştir.31# Ancak# Roma# tarafından# II.# Eumenes’in#
gücü#sınırlı#tutabilmek#için,#Rodos’a#da#geniş#bir#toprak#parçası#verilmiştir.##
## I.#Attalos#gibi,#II.#Eumenes#de,#Anadolu’daki#Hellenleri#korumakla#kalmayıp,#krallığını#
sanat,# bilim# ve# edebiyatta# yükseltmiş,# kenti# sanatsal# açıdan# da# kalkındırmak# ve# bu# alanda#
liderliğe# yükseltmek# için# ünlü# heykeltraşları# farklı# merkezlerden# getirtmiştir.32# Örneğin#
Rodoslu# sanatçıların# etkisi,# özellikle# kendini# barok# ifadenin# kaybolmaya# başladığı,# kentin#
efsanevi# kurucusu# Herakles# oğlu# Telephos’un# öyküsünün# anlatıldığı# küçük# frizde#
hissettirmektedir.# Burada# çalışan# heykeltıraşların# mesleklerini# uygulamada# gösterdikleri#
hüner,# kendini# özellikle# daha# önceleri# görmeye# pek# alışık# olmadığımız# kabartma# ve# figür#
derinliğinin# ifadesinde# gösterir.# Bir# mitolojik# konunun# betimlendiği# alanın# arkasında# yer#
alan# zemin,# perspektif# görüntünün# tüm# yeniliklerini# yansıtmaktadır.33# Daha# önceleri#
Anadolu’da# özellikle# de# Nereid’ler,# Trysa# ve# Mousoleion# gibi# büyük# mezar# anıtlarında,#
figürsel# anlatımın# arkasında# bu# tip# dekoratif# amaçlı# arka# zemine# yer# verilmekle# birlikte,#
Telephos# frizinde# özellikle# figürlerin# de# iç# içe# geçmesiyle# perspektif# derinlik# daha# çarpıcı#
hale#gelmiştir.##
Telephos# frizi# ile# yaklaşık# aynı# tarihe# verilen# ve# Rodos# okulunun# çalışması# olan# bir#
mezar# kabartmasında,34# benzeri# derinlik# uygulamasını# görmek# mümkündür.# Damatrios#
tarafından# yapılan,# Simylinos’un# oğlu,# Hieronymos’u# betimleyen# bu# kabartmada,# Telephos#
frizinde# gördüğümüz# 35# derinlik# anlayışını# bulmak# mümkündür.# Özellikle# de# ayakta# duran#
ya# da# oturan# figürlerin# zeminle# bağlantısı# ve# perspektif# görüntüsü# M.Ö.# 2.# yüzyılın# ikinci#
yarısındaki#BergamaORodos#eserleri#arasındaki#benzerliğe#işaret#eder.###
Sadece#Bergama#Zeus#Sunağı#gibi#büyük#anıtlarda#değil,#küçük#heykeltraşlık#eserlerinin#
yapımında#da#ustaların#çıraklarıyla#birlikte#gezdikleri#özellikle#de;#Bergama,#Atina,#Rodos#ve#
sonraları# Roma# gibi# iyi# iş# imkanları# olduğuna# ve# ünlerini# yayabileceklerine# inandıkları#
merkezlere# gittikleri,# dolayısıyla# da,# bölgeler# arası# sanatsal# alış# verişi# kesintisiz# devam#
ettirdikleri# bilinmektedir.36# Bununla# birlikte# merkezler# arasında# benzerlikler# yanında,#
#Bieber#1961:#114#
#Polybios,#Historia#XXI#22,#15;#Livius#XXXVII#54,#12;#Magie#2001:#40#
32#Dickins#1971:#13#
33#PontremoliOCollignon#1900:#90#
34#Fraser#1977:#34,#fig.#97#
35#Bieber#1961:#fig.#477O478.#
36#Dickins#1971:#12;#Özgan#1982:#2.#
30
31
249#
doğallıkla#farklılıklar#da#bulunmaktadır.#M.Ö.#3.#yüzyıl#başlarında#Bergama#sanatı#daha#çok#
Praksiteles# ekolünün# geleneğini# yansıtırken,# Rodos# özellikle# erkek# tiplerinin# oluşumunda#
Lysippos# ekolünün# geleneğine# bağlı# kalmıştır.# Örneğin# Rodos# sanatının# en# ünlü#
heykellerinden# biri# olan,# Rodosluların# koruyucu# tanrıları# Helios’un# dev# bronz# heykeli,#
Lysippos’un# ve# Sikyon# okulunun# bir# öğrencisi# olan# Lindos’lu# Khares# tarafından#
yapılmıştır.37# Lysippos# ekolünün# ayırt# edici# özelliği# olan# anatomik# ayrıntıların#
verilmesindeki# hüner,# Rodos# atlet# heykellerinin# pek# çoğunda# karşımıza# çıkar.38# Bergama,#
İonya#ve#Bithynia#gibi#merkezlerde#ise#Lysippos#ekolü#fazla#etkili#olmamıştır.##
Aynı# zamanda# M.Ö.# 2.# yüzyılda# Bergama# sanatı# tekli# heykelde,# Rodos,# çevresindeki#
adalar# ve# İskenderiye# heykellerine# göre# daha# fazla# barokluk# içir.# Bu# tipteki# heykellerde#
özellikle#kasların#güçlü#yapısı,#güçlü#hareket,#ışık#gölgenin#yarattığı#kontrast#ve#hareketlilik,#
elbise#pilelerindeki#toplanmalar,#ağır#ve#tomar#halinde#göğüsten#sarkan#diagonal#kıvrımlar,#
düz# alanlarda# yüzeyi# canlandıran# küçük# kıvrımlar# dikkat# çekicidir.# Örneğin# Bergama’nın#
ünlü#Tragedia#heykelinde#kendini#gösteren#kıvrımlardaki#dönme#ve#şişkinlikler,#ana#kıvrım#
demetlerinin# küçük# kıvrımlarla# kesilmesi# ve# kalçanın# yana# atılmasıyla# gövdede# görülen#
sallanma#hareketi,#barok#yapının#en#güzel#yansımalarıdır.39#Rodos#ve#çevresindeki#Adalar#ile,#
İskenderiye#ise#keskin#hatlardan#uzak,#yumuşak,#etkileyici#abartı#ve#gösterişten#uzak#gerçeğe#
daha# yakın# görünümdeki# heykelleri# işlemeyi# tercih# etmiştir.# Ayrıca# M.Ö.# 2.# yüzyılda#
özellikle# kadın# tiplerinde# şeffaf,# vücut# hatlarını# gösteren# kumaş# yapısı# Rodos# ve# Adalarda#
yoğun#karşımıza#çıkmakla#birlikte,40#Bergama’da#pek#rağbet#görmemiştir.#Yine#de#Telephos#
frizinde,# Büyük# Sunaktan# farklı# olarak# giysilerde# dikkati# çeken# vücut# hatlarını# gösteren#
kumaş# yapısı,# frizle# yaklaşık# aynı# tarihe# verilen# Rhodoslu# Philiskos’un# Museleri# ile#
benzeşmektedir.41# Ayrıca# heykel# yapımında# kullanılan# malzeme# yönünden# de# bazı#
farklılıklar#bulunmaktadır.#Bergamalı#heykeltraşlar#yöreye#özgü#mermeri#büyük#bir#hünerle#
işleyerek# barok# sanatın# en# güzel# örneklerini# vermişlerdir.# Mermer# üretimi# ve# ticareti#
yönünden#önemli#bir#konuma#sahip#olan#Anadolu,#bu#yöndeki#zenginliğini#pek#çok#açıdan#
değerlendirmeyi#bilmiştir.#Özellikle#de#mermer#ocakları#yönünden#zengin#bir#bölge#olan#Batı#
ve# Kuzeybatı# Anadolu,# bu# yöndeki# üstünlüğünü# mimari# ve# özellikle# de# heykeltraşlık#
alanında#kullanarak#diğer#pek#çok#merkezden#daha#üstün#bir#duruma#gelmiştir.#Dolayısıyla#
da# Batı# Anadolu# mermer# malzemeye# ulaşma# yönünden,# Rodos# adasının# tersine# zorluk#
çekmemiştir.#Bununla#birlikte#Rodoslu#heykeltraşlar,#mermer#ocaklarının#azlığı#ve#mermerin#
düşük#kalitesi#nedeniyle#ağırlığı#çoğunlukla#bronz#malzemeye#vermek#zorunda#kalmışlardır.#
Özellikle# Lindos# yakınlarındaki# Lartos# dağından# getirilen# yöreye# özgü# düşük# kalitedeki#
maviOgri#renkli#iri#kristalli#bir#mermer#dışında#Rodoslu#heykeltraşlar,#Kyklad#adasından#ithal#
ettikleri# beyaz# renkli# parlak# mermeri# çok# sınırlı# olarak# kullanabilmişlerdir.# Rodosluların#
büyük# parçaların# yapımından# artan# ya# da# kırıldığı# için# kullanılamayan# küçük# mermer#
blokları,# küçük# boyutlu# dekoratif# heykellerin# yapımında# kullandıkları# bilinmektedir.#
Bergama’da#da#Rodos’taki#gibi#küçük#boyutlu#heykellerin#yapımı#bilinmekle#birlikte,#bunlar#
Rodos#örneklerine#göre#daha#niteliklidir.42##
#Plinius,#Historia'Naturalis#XXXIV#41;#Dickins#1972,#39;#ClaytonOPrice#1998:#122.#
#Dickins#1972:#42.#
39#Horn#1931:#51,#lev.#18,#No.#2;#Bieber#1961:#fig.#473.#
40#Saraçoğlu#2004:#652.#
41#Pinkwart#1965:#91.#
42#Merker#1973:#6,#dn.#12.#
37
38
250#
Sonuç# olarak# heykeltraşların# sanatsal# faaliyetlerini# devam# ettirmelerinde# siyasi# ve#
politik#etkileri#de#göz#ardı#etmek#doğallıkla#olası#değildir.#Örneğin#I.#Attalos#ve#II.#Eumenes#
döneminde# heykeltralık# alanında# en# parlak# çağını# yaşayan# Bergama,# II.# Attalos# (M.Ö.# 159O
138)# döneminde# siyasi# açıdan# daha# çok# Roma’nın# etkisi# altında# kalmıştır.# M.Ö.# 138’de#
krallığın# başına# geçen# III.# Attalos’la# birlikte# ise# siyasi# yönden# yeni# bir# döneme# girilmiştir.#
Büyükbabası# ve# babasının# tersine# siyasi# ve# idari# konulardan# çok# kendini# tarım,# zooloji,#
botanik# ve# tıp# gibi# konulara# veren#III.#Attalos,43# arkasından#gelen# bir# mirasçı# olmadığından#
M.Ö.# 133’de# vasiyeti# ile# Bergama# Krallığı’nı# Roma’ya# bırakarak# kendinden# sonraki# kargaşa#
ve#karmaşa#ortamını#engellemek#istemiştir.44#Gönülsüz#biçimde#Roma#hakimiyeti#altına#giren#
Bergama# halkı,# bu# durumdan# kurtulabilmek# için# II.# Eumenes’in# gayri# meşru# oğlu#
Aristonikos’u# kral# ilan# edip,# üç# yıl# boyunca# bu# zor# durumdan# kurtulmak# istemişlerse# de,#
çabaları# sonuçsuz# kalmıştır.# Bu# başkaldırının# bedelini# ağır# ödeyen# ve# Roma# tarafından# vali#
gönderilmeyip,# özgürlükleri# kısıtlanarak# cezalandırılan# Bergama,# doğallıkla# M.Ö.# 133#
sonrasında# sanatsal# liderliğini# yitirmiş,# daha# çok# bir# eyalet# kente# dönüşmüştür.# Bergamalı#
sanatçıların# büyük# bir# çoğunluğu# başta# Aphrodisias# olmak# üzere,# Karya# kentlerine# kaymış#
ve# özellikle# de# mermer# ocakları# gibi# malzemenin# de# yeterli# olduğu# durumlarda# yeni# bir#
dönem#başlatacak#ve#bir#ekol#haline#gelecek#çok#önemli#heykeltraşlık#merkezlerinin#oluşuma#
katkıda#bulunmuşlardır.#Aynı#şekilde#Rodos’da##M.Ö.#188’de#Apameia#barışı#sonrasında#elde#
ettiği# toprakları,# M.Ö.# 167# yılında# Karya# ve# Likyalıların# birleşerek# ayaklanması# sonrasında#
kaybetmiş# ve# bir# gerileme# dönemine# girmiştir.# Özellikle# de# M.Ö.# 166# yılında# Roma’nın,#
Delos’u#serbest#liman#yapması,#Rodos’un#da,#Bergama#gibi#gözden#düşmesine#ve#ekonomik#
yönden# hızla# gerilmesine# neden# olmuş# ve# bu# tarihten# sonra,# Delos# ve# Kos# adaları# sanatsal#
açıdan# daha# etkin# rol# oynamaya# başlayarak# sanatçılar# bu# merkezlere# doğru# kaymışlardır.45#
Dolayısıyla# da# M.Ö.# 2.# yüzyılda# Batı# Anadolu# sanatına# damgasını# vuran# Bergama#
heykeltraşlığını# tek# başına# değerlendirmek# olası# değildir.# Hellenistik# çağın# bu# önemli#
heykeltraşlık#merkezini,#bu#bölgede#çalışan#ve#adalar#da#dahil#bir#bölümü#dışarıdan#gelmiş#
çok# sayıdaki# sanatçı# başarıya# götürmüştür.# Dolayısıyla# Bergamalı# heykeltraşların,# özellikle#
M.Ö.# 2.# yüzyılda# Zeus# Sunağı’nda;# Rodoslu,# Attikalı,# Efesli# meslektaşlarıyla# birlikte#
çalışarak,46#Bergama’nın#karakteristik#stilini#geliştirdikleri#ve#başarıyı#birlikte#kazandıklarını#
söylemek#sanırız#daha#doğru#olacaktır.###
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#
#Plinius,#Historia'Naturalis#XVIII#22#
#Strabon,#Geographia'XIII,#624;#Plinius,#Historia#Naturalis'XXXIII#148.#
45#Merker#1973:#17.#
46#Fränkel#1897:#no.#70O84,#55;##Dickins#1972:#12.#
43
44
251#
#
#
#
#
Ka yna kç a #
Amelung,#W.##1903O1908.#Die'Skulpturen'des'Vatikanischen'Museums.#Berlin:#Reimer.#
Benndorf,#O.#1880.#Neue'archaeologische'Untersuchungen'auf'Samothrake.#Wien:#Gerold’s#sohn.#
Bieber,#M.##1961.'The'Sculpture'of'the'Hellenistic'Age.'New#York:#Columbia#University#Press.#
Collignon,#M.#1897.#Histoire'de'la'Sculpture'Grecque'II.#Paris:#FirminOdidot#et#cie.#
Deubner,#O.##1938.#Das'Asklepieion'von'Pergamon.#Kurze'vorläufige'Beschreibung.#Berlin:#Verlag##
für#Kunstvissenchaft.#
Dickins,#G.##1971.#Hellenistic'Sculpture.#College#Park,#Md.:#McGrath#Pub.#Co.#
Fränkel,#M.##1897.#Die'Inschriften'von'Pergamon.#Altertümer#von#Pergamon,#band#8.1O2.#
Fraser,#P.M.#1977.#Rhodian'Funerary'Monuments.#Oxford:#Clarendon#Press.#
Fuchs,#W.##1969.#Die'Skulptur'der'Griechen.#München:#Hirmer#Verlag.#
Horn,#R.#1931.##Stehende'weibliche#Gewandstatuen'in'der'hellenistischen'Plastik.'München:##
F.#Bruckmann.#
Magie,#D.##1950.#Roman'Rule'in'Asia'Minor.'Princeton:#Princeton#University#Press.#
Mendel,#G.#1912O14.#Musées'Impériaux'Ottomans.'Catalogue'des'Sculptures'grecques,'romaines''
et'byzantines.#
Merker,#G.#1973.#The'Hellenistic'Sculpture'of'Rhodes.#Göteborg:#Paul#Aström.#
Özgan,#R.#1982.#Yunan've'Roma'Devri'Tralleis'Heykeltraşlığı.#Doçentlik#Tezi.##
Pinkwart,#D.#1965.#Das'Relief'des'Archelaos'von'Priene'und'die'“Musen'des'Philiskos“.#Kallmünz:##
Lassleben.#
Pollitt,#J.J.#1990.#The'Art'of'Ancient'Greece:'Sources'and'Documents.#Cambridge:#Cambridge##
University#Press.#
Pontremoli#E.#ve#M.Collignon.#1900.#Pergame,'restauration'et'description'des'monuments'de'L’''
Acropole.'Paris:#L.H.#May.#
Richter,#G.M.A.##1951.#Three'Critical'Periods'in'Greek'Sculpture.#Oxford:#Clarendon#Press.#
Richter,#G.#M.#A.##1970.#The'Sculpture'and'Sculptors'of'the'Greeks.#New#Haven:#Yale#University##
Press.#
Saraçoğlu,#A.#2004.#“Bir#Musa#heykeli#ışığında#Tralleis#ve#Rodos#Etkileşimi.”#Anadolu’da''
Doğdu.''60.'Yaşında'Fahri'Işık’a'Armağan,#Taner#Korkut#(derl.).#İstanbul:#Ege#Yayınları,##
649O657.#
Smith,#R.R.R.##1991.#Hellenistic'Sculpture:'A'Handbook.'London:#Thames#and#Hudson.##
Stewart,#A.#F.#1990.#Greek'Sculpture.'An'Exploration.#New#Haven:#Yale#University#Press.#
252#
#
#
#
#
Res.'1.'
'
'''''''''''
'''''
''''''''''''''''''''''''''''''''''''''Res.'2.'''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''Res.'3.''''''''''''''''''''
253#
'
&
&
Tro a s Bö lg e si He lle nistik ve Ro m a
Dö ne m Me rm e r Ka p la rı
!
Musa!Tombul!!
Arkeoloji)Müzesi)
Çanakkale)
)
Mermer!kaplar!Hellenistik!ve!Roma!dönemleri!arkeolojilerinde!en!çok!ihmal!edilen!buluntu!
grupları! arasında! yer! alır.! Kuzey@batı! Anadolu’da! antik! Troas! bölgesinde! mermer! kapların!
yoğun! bir! şekilde! karşımıza! çıkması! dikkat! çekicidir.! Bu! bakımdan! bu! çalışma! Troas!
bölgesinde! kazı! ve! yüzey! buluntusu! olarak! ele! geçen! ve! halen! Çanakkale! Arkeoloji!
Müzesinde!bulunan!mermer!kapları!biçimsel!ve!işlevsel!açıdan!incelemeyi!amaçlar.!Troas’da!
ele! geçen! Hellenistik! ve! Roma! dönemlere! ait! mermer! taş! kaplar! tipolojik! açıdan! ortak!
özellikler! sergilemesine! rağmen! homojen! bir! grup! oluşturmazlar! (Res.! 1).! Diğer! bir! deyişle!
ağız!çapları!yaklaşık!olarak!9!ile!17.5!cm!arası!değişen!ve!biçimsel!açıdan!standartlaşmış!bir!
üretim! sonucu! değildirler.! Bu! da! en! azından! bu! eserlerin! kronolojik! ve! üretim! merkezleri!
açılarından!farklılıklar!gösterdiklerine!işaret!eder.!Bu!çalışmada!bu!tür!sığ!mermer!kapların!
gündelik! yaşam! ve! ölü! gömme! törenleriyle! bağlantılı! olarak! boya! maddelerinin!
öğütülmesinde! ve! bunların! su! veya! boya! gibi! maddelerle! karıştırılmasında! kullanılan! özel!
işlevlere! sahip! ve! Troas! bölgesine! ticaret! yoluyla! ulaşmış! olabilecek! ithal! nesneler! olduğu!
ileri!sürülmektedir.!!!!
Özel!kullanım!amaclı!mermer!kapların!özellikle!Hellenistik!ve!Roma!dönemlerinde!Ege!
ve! Anadolu! dünyaları! ve! ötesinde! yaygın! bir! biçimde! kullanıldığı! görülmektedir.1! Bu!
dönemlerde! özellikle! Miletus,! Priene,! Pergamon,! Assos,! Xanthos! ve! Patara! gibi! önemli! batı!
Anadolu! merkezlerinde! mermer! kapların! iyi! bilinmesine! rağmen! bunların! varlığı! Samos,!
Aegina!ve!Delos!gibi!önemli!Ege!adalarında!da!bilinmektedir.2!!Söz!konusu!mermer!kapların!
benzerlerinin! varlığı! arkeolojik! anlamda! Olynthos! ve! Korinth! gibi! önemli! Yunanistan!
anakarası! yerleşimlerinde! de! tespit! edilmiştir.3! Benzer! mermer! kaplar! Suriye/Filistin!
bölgesinde!Doura@Europos,!Kıbrıs’ta!Salamis!ve!Kition!ve!Mısır’da!çok!sayıda!bu!dönemlerin!
önemli! yerleşmelerinde! de! ele! geçmiştir.4! Coğrafik! anlamda! Doğu! Akdeniz’in! Mısır,!
Suriye/Filistin,! Kıbrıs,! Ege! ve! Anadolu! gibi! farklı! bölgelerini! kapsayan! böylesine! geniş! bir!
coğrafya!da!bu!tür!mermer!kapların!yaygın!olarak!karşımıza!çıkmasına!rağmen!bunlar!belli!
1
Bu! tür! çıkıntı! kulplu! sığ! mermer! kapların! varlığı! en! erken! M.Ö.! 3.! binden! beri! Ege! dünyasında!
bilinmektedir.!Troas!örnekleri!ile!biçimsel!açıdan!karşılaştırılabilecek!eserlerin!öncüleri!ilk!kez!Eski!
Tunç!Çağı!döneminde!Kyklad!adaları!ve!batı!Anadolu’da!karşımıza!çıkmaktadır.!Bkz.!Getz@Gentle!
1996;!Takaoğlu!2004.!
2!Demargne!1958:!67;!Stuppereich!1990:!28;!Wiegand!ve!Schrader!1904:!376;!Pinkwart!1984:!109;!Korkut!
2004:!233;!Hiesel!1967:!92;!Tölle@Kastenbein!1974:!120;!Deonna!1938:!167;!Hoffelner!1996:!45.!
3!Robinson!1930:!106;!Davidson!1952:!122.!
4!Cumont!1926:!255;!Chavane!1975:!12;!Salles!ve!Chavane!1993:!335;!Parlasca!1983:!151.!
254
bir! merkezde! üretilen! eser! olmaktan! çok! bölgesel! olarak! üretilen! nesneler! olarak!
algılanmalıdır.! Bunların! çok! tercih! edilen! bir! nesne! grubu! olarak! özellikle! mezarlarda! ele!
geçmesi! Hellenistik! ve! Roma! dönemleri! ticaret! sistemleri! içerisinde! bunlarında! bir! rol!
oynamış!olabileceği!fikrini!akla!gelmektedir.!!
Troas!bölgesinde!ele!geçen!12!adet!sığ!mermer!kaptan!10!adedi!ağız!kenarında!üç!adet!
çıkıntı!tutamak!ve!bir!akıtacağa!sahip!örneklerden!ibarettir.!(kat.no.!1@8,!11@12).!Geriye!kalan!
2! örnek! ise! ağız! kenarında! matematiksel! olarak! simetrik! bir! biçimde! ağız! kenarında!
düzenlenmiş! dört! çıkıntı! tutamağa! sahip! örneklerdir! (kat.no.9! ve! 10).! Akıtacak! olarak!
düzenlenmiş!olan!bu!dördüncü!çıkıntılar!bazen!bir!oluk!şeklinde!(kat.no.!7!ve!11)!bazen!de!
bir!delik!biçimindedir!(kat.no.!2,!4,!8,!12).!Kat.!1!ve!3!no.lu!eserler!ise!işlevsel!olmayan!yalancı!
akıtacağa! sahiptirler.! Bu! mermer! kaplar! biçimsel! açıdan! homeojen! özellikler! sergilemediği!
gibi! çıkıntı! tutamakların! şekillendirilmesi! ve! dekorasyonu! açılarından! da! bir! bütünlük!
oluşturmazlar.!Örneğin!5@8!kat.no.!lu!örneklerin!çıkıntı!tutamakları!üzerinde!yivlendirilmiş!
veya!kabartma!olarak!düzenlenmiş!dekoratif!unsurlar!mevcuttur!(Res.!6@8).!!
Mermer! kapların! ne! tür! bir! işleve! sahip! olduğunu! anlamak! için! şüphesiz! bunların!
buluntu!yerleri!önem!taşımaktadır.!Fakat!Dardanos!tümülüsünde!ele!geçen!örnekler!dışında!
geriye! kalan! örneklerin! buluntu! yerleri! belli! değildir.! Benzer! bir! şekilde,! Calvert!
kolleksiyonunda! bulunan! örneklerin! buluntu! yerleri! belli! değildir.! Fakat! bu! tür! mermek!
kapların! Dardanos! tümülüsünde! ele! geçmesi! arkeolojik! açıdan! büyük! önem! taşımaktadır.!
Biçimsel! açıdan! karşılaştırılabilecek! mermer! kapların! önemli! Likya! kentlerinden! Patara!
kazıları! sırasında! mezarlarda! ele! geçmesi! de! diğer! bir! destekleyici! arkeolojik! veridir.! Bu!
mermer!kapların!özellikle!bir!Patara!mezarında!tıp!ve!kozmetik!ile!ilgili!aletler,!öğütme!taşı!
ve!yağ!ve!koku!kaplarıyla!birlikte!kazı!sonucunda!ortaya!çıkması!Korkut’un!bu!tür!mermer!
kapların! kozmetik! ve! tıpta! kullanılan! malzemelerin! öğütülmesi! ve! karıştırılması! işleminde!
kullanılan! nesneler! olarak! yorumlamasına! neden! olur.5! Troas! bölgesinde! ele! geçen! bazı!
mermer! kap! örneklerin! iç! kısımlarında! boya! izlerinin! mevcut! olması! bunların! renk!
maddelerinin!öğütülmesinde!ve!elde!edilen!toz!boyanın!su!veya!yağ!gibi!sıvı!maddeleriyle!
karıştırılması! işleminde! kullanılmış! olabileceği! savını! desteklemektedir.! Örneğin,! Dardanos!
tümülüsünde! bulunan! 1! nolu! kabın! iç! kısmında! gözlemlenen! pembe! boya! kalıntıları! ilgi!
çekicidir! (Res.! 2).! Dört! çıkıntı! tutamaktan! birinin! akıtacak! olarak! düşünülmesi! ve! Troas’da!
ele!geçen!12!mermer!kaptan!4!örneğin!havanelleri!ile!birlikte!ele!geçmesi!işlev!konusundaki!
savları! ayrıca! desteklemektedir.! Dardanos! tümülüsünte! ele! geçen! dört! adet! mermer! kapla!
birlikte! iki! adet! parmak! biçimli! havaneli! bulunmuştur! (kat.no.! 13@14).! Benzer! bir! şekilde!
Kızılkeçili! ve! Elmalı! köylerinde! bulunan! mermer! kaplarda! birer! havaneli! ile! birlikte!
bulunmuştur! (kat.no.! 15@16).! Dolayısıyla! bu! sığ! üç! tutamak! kulplu! ve! akıtacaklı! mermer!
kaplar! gündelik! yaşamla! bağlantılı! kozmetik! ürünleri! hazırlamakta! kullanılmış! nesneler!
olabileceği!gibi!ölü!gömme!törenleri!ile!ilgili!ritüel!nesneler!olarak!da!algılanabilir.!Olasılıkla!
bu! tür! kozmetik! amaçlı! mermer! kaplar! ölen! kişinin! yaşam! sırasında! sahip! olduğu! nesneler!
oldukları!için!ölümle!birlikte!mezarlara!bırakılmışlardır.!Diğer!bir!olasılık!ise!bu!sığ!mermer!
kapların!ölülerin!veya!cenaze!törenlerinde!yas!tutan!insanların!yüzlerinin!boyanması!ile!ilgili!
olabilir.! Bununla! bağlantılı! olarak! cenaze! töreni! sonrası! bu! mermer! kaplar! mezarlara! ölü!
hediyesi! olarak! bırakıldığı! da! düşünülebilir.! Dardanos! tümülüsü! ve! Patara! kaya! mezarı!
buluntuları!bunların!ölü!gömme!ile!ilgili!bağlantısına!işaret!etmektedir.!
&
!Korkut!2004:!239,!res.!7.!
5
255
!
Ka ta lo g
1.!Dardanos!tümülüsü,!!Çanakkale!Müzesi,!Env.!No:!2219!
Ağız!Çapı:!9!cm,!Kaide!Çapı:!6!cm,!Yükseklik:!1.6!cm,!Tutamak!genişliği:!0.7!cm!
Sarımsı! beyaz! orta! grenli! mermer.! Ağız! kenarında! üç! tutamak! ve! bir! yalancı! akıtacak!
şeklinde!çıkıntılar.!İç!kısmın!yarısına!yakın!bir!kısmında!pembe!boya!kalıntıları.!!
!
2.!Dardanos!tümülüsü,!Çanakkale!Müzesi,!Env.!No.:!2212!
Ağız!Çapı:!17.5!cm,!Kaide!Çapı:!11.6!cm,!Yükseklik:!3.7!cm,!Tutamak!genişliği:!0.7!cm!
Sarımsı! beyaz! ince! grenli! mermer.! Dudak! üstü! derinleştirilmiş! bir! ağıza! sahip.! Ağız!
kenarında! üç! tutamak! ve! bir! akıtacak! şeklinde! çıkıntılar.! Akıtacak! içten! dışa! bir! delik! ile!
bağlantılı.!Dış!yüzeyde!farklı!yönlerde!ilerleyen!üretimle!ilgili!alet!izleri!mevcut.!!
!
3.!Dardanos!tümülüsü,!Çanakkale!Müzesi,!Env.!No:!2213!
Ağız!Çapı:!14.4!cm,!Kaide!Çapı:!11!cm,!Yükseklik:!3.6!cm,!Tutamak!genişliği:!0.8!cm!!
Grimsi!beyaz!orta!grenli!mermer.!Ağız!kenarında!üç!tutamak!ve!bir!yalancı!akıtacak!şeklinde!
çıkıntılar.!!Dış!yüzeyinde!üretimle!ilgili!farklı!yönlerde!ilerleyen!alet!izleri!mevcut.!
!
4.!Dardanos!tümülüsü,!Çanakkale!Müzesi,!Env.!No:!2218!
Ağız!Çapı:!15.7!cm,!Kaide!Çapı:!11.4!cm,!Yükseklik:!3.1!cm,!Tutamak!genişliği:!1.7!cm!
Sarımsı! beyaz! ince! grenli! mermer.! Ağız! kenarında! üç! tutamak! ve! bir! akıtacak! şeklinde!
çıkıntılar.! Akıtacak! içten! dışa! bir! delik! ile! bağlantılı.! Dış! yüzeyde! farklı! yönlerde! ilerleyen!
alet!izleri!belirgin.!
!
5.!Calvert!Kolleksiyonu,!Çanakkale!Müzesi,!Env.!No:!715!
Ağız!Çapı:!12.1cm,!Kaide!Çapı:!8.1!cm,!Yükseklik:!2.3!cm!
Sarımsı!beyaz!ince!grenli!mermer.!Ağız!kenarındaki!üç!çıkıntı!tutamak!mevcut!ama!akıtacak!
olarak!düşünülen!kısım!bitirilmemiş.!Dış!yüzeyinde!farklı!yönlerde!ilerleyen!alet!izleri!var.!
!
6.!Calvert!Kolleksiyonu,!Çanakkale!Müzesi,!Env.!No:!716!
Ağız!Çapı:!11.4!cm,!Kaide!Çapı:!8.3!cm,!Yükseklik:!2.7!cm,!Tutamak!gen:!1.4!cm!
Dudak! üstü! derinleştirilmiş! ağız! yapısı! var.! Kaide! hafif! halka! biçiminde.! Akıtacak! olarak!
düşünülmüş! tutamak! eksik! hem! içte! hem! de! dışta! alet! izleri! var.! Tam! parlatılmamış.!
Tutamak!üst!kısmında!yatay!bir!yiv!oluşturulmuş.!!
!
7.!Calvert!Kolleksiyonu,!Çanakkale!Müzesi,!Env.!No:!717!
Ağız!Çapı:!14.7!cm,!Kaide!Çapı:!9.9!cm,!Yükseklik:!2.9!cm,!Tutamak!gen:!0.7!cm!
Sarımsı! beyaz! ince! grenli! mermer.! Ağız! kenarında! üç! tutamak! ve! bir! yalancı! akıtacak!
şeklinde! çıkıntılar.! Tutamaklardan! biri! kırık! ve! eksiktir.! Tutamaklardan! birisi! yuvarlatılmış!
olup!ağız!kısmına!dikine!uzanan!yivler!ile!dekore!edilmiştir.!!
!
8.!Calvert!Kolleksiyonu,!Çanakkale!Müzesi,!Env.!No:!1388!
Ağız!Çapı:!11.3!cm,!Kaide!Çapı:!7.4!cm,!Yükseklik:!2.7!cm,!Tutamak!gen:!0.2!cm!
Ağız!kenarında!üç!tutamak!ve!bir!akıtacak!şeklinde!çıkıntılar.!Akıtacak!içten!dışa!bir!delik!ile!
bağlantılı.!2!cm!genişliğindeki!tutamakta!çentik!şeklinde!bezemeler!var.!Alçak!halka!şeklinde!
kaideye!sahip.!
256
!
9.!Kızılkeçili!Köyü,!Çanakkale!Müzesi,!Env.!No:!3439.1!
Ağız!Çapı:!11.4!cm,!Kaide!Çapı:!7.4!cm,!Yükseklik:!2!cm,!Tutamak!gen:!0.7!cm!
Grimsi! beyaz! orta! grenli! mermer,! oldukça! aşınmış! yüzey.! Ağız! kenarında! dört! çıkıntı!
şeklinde!tutamak!yer!alır.!Havan!eli!ile!birlikte!bulundu.!
!
10.!Kızılkeçili!Köyü,!Çanakkale!Müzesi,!Env.!No:!3531!
Ağız!Çapı:!15.1!cm,!Kaide!Çapı:!9.2!cm,!Yükseklik:!3.1!cm,!Tutamak!gen:!1.4!cm!
Sarımsı! beyaz! mermer.! Ağız! kenarında! dört! tutamaktan! biri! kırık! ve! eksik.! Dış! yüzeyinde!
farklı!yönlerde!ilerleyen!alet!izleri!var.!Dudak!üstü!derinleştirilmiş!ağız.!
!
11.!!Elmacık!Köyü,!Çanakkale!Müzesi,!Env.!No:!4285.1!
Ağız!Çapı:!11.2!cm,!Kaide!Çapı:!7.6!cm,!Yükseklik:!2.1!cm,!Tutamak!gen:!1.2!cm!
Sarımsı! beyaz! orta! grenli! mermer.! Dudak! üstü! derinleştirilmiş! bir! ağıza! sahip.! Ağız!
kenarında!üç!tutamak!ve!bir!akıtacak!şeklinde!çıkıntılar.!Kaide!tabanı!bitkisel!bezemeler!ile!
doldurulmuş.!Akıtacak!kısmı!üçgen!formunda!uzatılarak!oluk!şekline!dönüştürülmüştür.!!
!
12.!Çan!/!Dumanköy,!Çanakkale!Müzesi!Envanter!No:!2429!
Ağız!Çapı:!15.7!cm,!Kaide!Çapı:!9.6!cm,!Yükseklik:!2.9!cm!
Tutamak! gen:! 0.8! cm! Dört! tutamaktan! biri! akıtacak! olarak! yapılmış.! Tutamaklardan! biri!
biraz! geniş! tutularak! akıtacak! yapılmıştır.! Uç! kısmı! kırıktır.! Orta! grenli! gri! beyaz! mermer.!
Dudak!üstü!düzleştirilmiş!ağız.!
!
13.!Dardanos!tümülüsü,!Çanakkale!Müzesi!Envanter!No:!2216!
Havaneli!Sarımsı!beyaz!mermer.!Konik!biçimli!aşağı!doğru!genişleyen!gövde!ve!gövdeye!dik!
çıkan! kulba! sahiptir.! Kulp! üzerine,! işlenen! tırnak! ve! kıvrımlarla! el! parmağına! (baş! veya!
işaret!parmağı)!benzetilmiştir.!!
!
14.!Dardanos!tümülüsü,!Çanakkale!Müzesi,!Envanter.!No:!2217!
Yükseklik:!4.5!cm!!
Havaneli! Aşağı! doğru! genişleyen! konik! şeklinde! gövde! ve! gövdeye! dik! çıkan! tutamak.!
Tutamak! tırnak! ve! üzerine! kıvrımlar! işlenerek! parmak! şeklinde! betimlenmiştir.! İnce! grenli!
sarımsı! beyaz! mermer.! Kullanımdan! dolayı! tabanının! sol! yanı! aşınmıştır.! Bu! aşınma!
muhtemelen!saat!yönümde!döndürülme!ile!sağlanır.!
!
15.!Kızılkeçili!Köyü,!Çanakkale!Müzesi,!Envanter.!No:!3439.2!
Yükseklik:!5.4!cm!
Havaneli,!Aşağı!doğru!genişleyen!koni!formludur.!Yüzeyi!oldukça!fazla!aşınmıştır.!Ezmeyi!
kolaylaştırmak!amacıyla!taban!kısmı!ovaldir.!Kullanımdan!dolayı!taban!kısmı!düzleşmiştir.!
!
16.!Elmacık!Köyü,!Çanakkale!Müzesi,!Envanter.!No:!4285.2!
Yükseklik:!5.1!cm!!
Havaneli,!Yüzeyi!oldukça!yıpranmış!taban!kısmı!kullanımdan!dolayı!düzleşmiş.!Gövdeden!
çıkan!tutamak!kırık!ve!eksiktir.!
!
!
!
257
Ka yna kç a
Aston,!B.G.!1994.!Ancient)Egyptian)Stone)Vessels.!Studien!zur!Archaologie!und!Geschichte!!
Altagyptens!5.!Heidelberg.!!
Chavane,!M.@J.!1975.!Les)Petits)Objects.!Salamine!de!Chypre!6.!Paris:!D.!De!Boccard!
Cumont,!F.V.M.!1926.!Fouilles)de)DouraAEuropos)(1922A1923).!Paris:!P.!Geuthner.!
Davidson,!G.R.!1952.!Corinth)XII.)The)Minor)Objects.!Princeton:!Princeton!University.!
Demargne,!P.!1958.!Les)piliers)funéraires.)Fouilles)de)Xanthos)I.!Paris:!C.!Klincksieck.!
Deonna,!W.!1938.!Le)mobilier)Délien.)Délos)XVIII.!Paris:!de!Boccard.!
Getz@Gentle,!P.!1996.! Stone)Vessels)of)the)Cyclades)in)the)Early)Bronze)Age.!Princeton:!
Princeton!University!Press.!
Hiesel,!G.!1967.!Samische)Steingeräte.!Hamburg.!
Hoffelner,!K.!1996.!Die)Sphinxsäule.)Votivträger,)Altäre)und)Steingeräte.!Alt@Ägina!II.4.!!
Mainz:!P.!von!Zabern!
Korkut,!T.!2004.!“Steinmorsche!schalen!aus!Patara.”!Archaeologiscer)Anzeiger,!233@245.!
Parlasca,!K.!1983.!“Griechische@romische!Steinschalen!aus!Ägypten.”!Das)RomischA)
Byzantinische)Ägypten.!G.!Grimm!(derl.).!Akten!des!internationalen!Symposions!26@30.!!
September!1978!in!Trier.!Mainz!am!Rhein.!Aegyptiaca!Treverensia!2,!151@160.!
Pinkwart,!D.!1984.!Perisytlhäuser)westlich)der)underen)Agora.!Altertumer!von!Pergamon!!
XIV.!Berlin:!de!Gruyter.!
Robinson,!D.!M.!1930.!Excavations)at)Olynthus)II:)Architecture)and)Sculpture:)Houses)and)Other))
Buildings.!Baltimore:!John!Hopkins!Press.!
Salles,!J.F.!ve!M.J.!Chavane.!1993.!“Les!petits!objects.“!Les)niveaux)hellénistiques.)KitionA)
Bamboula)IV.!J.F.!Salles,!(derl.).!Paris:!Editions!Recherche!sur!les!civilisations.!
Stuppereich,!R.!1990.!“Neu!gefunde!Bruchstücke!vonmarmorplastik!in!Assos.”!Ausgrabungen)
in)Assos)1981A1989.)Asia!Minor!Studien!2,!Ü.!Serdaroğlu,!R.!Stüppereich,!E.!!
Schwertheim,!(derl.),!29@34.!
Takaoğlu,!T.!2005.!“Early!Cycladic!presence!in!central@western!Anatolia:!evidence!for!stone!!
bowls.”!Anadolu/Anatolia!25:!65@72.!
Tölle@Kastenbein,!R.!1974.!Das)Kastro)Tigani.)Die)Bauten)und)funde)griechischer)und))
Byzantinischer)Zeit.)Samos)XIV.!Bonn:!R.!Habelt.!
Wiegand,!Th.!ve!!H.!Schrader.!1904.!Priene:)Ergebnisse)der)Ausgrabungen)und)Untersuchungen))
in)der)Jahren)1895A1898.!Berlin:!G.!Reimer.!!
!
!
!
!
258
!
!
Res.)1.)Çanakkale)Arkeoloji)Müzesinde)bulunan)tutamak)kulplu)mermer))
kaseler)(1A12))ve)havan)elleri)(13A16))
)
!
Res.)2.)Dardanos)tümülüsünde)ele)geçen)ve)içinde)pembe)boya)izi))
bulunan)mermer)kap)(kat.no.)1))
!
!
!
259
!
!
!
Res.)3.)Dardanos)tümülüsünde)ele)geçen)mermer)kase))
ve)parmak)biçimli)havaneli)(kat.no.3))ve)13))
!
!
Res.)4.)Kızılkeçili)köyü)yakınlarında)ele)geçen)mermer)kase))
ve)koni)biçimli)havaneli)(kat.no.)9)ve)15))
!
!
!
!
260
!
!
Res.)5.)Dardanos)tümülüsü)buluntusu)mermer)kase)(kat.no.)4))
)
!
Res.)6.)Calvert)koleksiyonundan)bir)mermer)kase)(kat.no.6))
!
&
&
261
&
&
&
&
Res.)7.)Calvert)koleksiyonundan)bir)mermer)kase)(kat.no.)7))
&
&
&
Res.)8.)Calvert)koleksiyonundan)bir)mermer)kase)(kat.no.)8))
&
&
&
262
&
Ne w Lig ht o n the O rig ins o f Ea ste rn
Sig illa ta B Wa re
!
Turan!Takaoğlu!
Onsekizmart)Üniversitesi)
Çanakkale)
!
Terra! sigillata! ware! is! fine! red@gloss! tableware! with! impressed! decoration! (=”sigillata”)!
which! might! include! the! name! of! the! potter.1! The! pottery! had! a! very! wide! distribution!
pattern!throughout!the!Mediterranean!world!during!the!late!Hellenistic!period!and!the!first!
two! centuries! of! the! Common! Era.! Originally! associated! with! workshops! in! Italy,! this!
distinctive! ware! reached! quite! distant! markets! all! around! the! Mediterranean! and! Black! Sea!
worlds.! Some! of! the! largest! factories! of! the! Italian! peninsula! established! manufacturing!
subsidiaries! in! provincial! areas! to! obtain! economic! benefits.! Western! Asia! Minor! is! one! of!
those!regions!where!the!eastern!variants!of!the!distinctive!Italian!terra!sigillata!ware!appear!
to! have! been! locally! manufactured.! Western! Asia! Minor! is! also! represents! one! of! those!
regions! where! the! shapes! associated! with! eastern! sigillata! B! ware! appear! inhigh! quantities.!
Archaeological! discoveries! in! western! Asia! Minor! have! revealed! a! complex! pattern! of! both!
production! and! distribution! of! terra! sigilata! ware.! Çandarlı,! Phocaea,! and! Pergamon! are!
among! the! cities! where! some! workshops! were! located! that! produced! eastern! variants! of!
Italian! terra! sigillata.2! The! origin! of! eastern! sigillata! B! ware,! however,! has! remained!
conjectural!since!Kathleen!Kenyon!identified!the!ware!in!1957.3!It!has!long!been!inferred!that!
the! ware! was! manufactured! somewhere! in! western! Asia! Minor! from! the! Augustan! period!
until! the! mid! second! century! A.D.! Pliny! the! Elder,! who! wrote! in! the! first! century! A.D.,!
mentions! in! his! Historia) Naturalis! (XXXV.46)! the! presence! of! distinguished! workshops! at!
Tralles!(Fig.!1),!and!his!account!has!led!some!scholars!to!consider!the!city!a!candidate!for!the!
place!of!manufacture!of!eastern!sigillata!B!ware!(for!example!J.!Hayes).4!!
Previously,! a! series! of! archaeometric! studies! has! been! undertaken! to! shed! light! on! the!
origins! of! eastern! sigillata! B! ware.! For! instance,! according! to! wavelength! dispersive! X@ray!
fluorescence! technique,! thin@section! studies,! and! heavy! mineral! analyses,! eastern! sigillata! B!
finds!from!Ephesus!and!other!sites!within!the!region!match!very!closely!clay!samples!taken!
from!a!potter!near!Tralles.5!However,!new!light!on!this!long@lasting!archaeological!issue!has!
been! shed! by! excavations! at! Tralles,! where! Turkish! archaeologists! began! a! new! project! in!
1996.! Archaeological! excavations! at! Tralles! resumed! under! the! cooperation! of! Rafet! Dinç!
from! the! Adnan! Menderes! University! and! Emin! Yener,! the! director! of! the! Aydın!
Archaeology!Museum.!I!thank!them!both!for!allowing!me!to!carry!out!a!preliminary!study!
1
This!modest!essay!represents!a!slightly!enlarged!version!of!the!present!author’s!note!that!appeared!in!
the!14th!issue!of!Context!published!by!the!Archaeology!Center!at!the!Boston!University!in!1999.!!
2!Meyer@Schlichtmann!1988;!Loeschke!1912:!350;!Mayet!and!Picon!1986.!
3!Kenyon!1957:!282.!
4!Hayes!1985:!49;!Kenrick!1993:!237;!Zabechlicky@Scheffenegger!1995:!222.!
5!Sauer!et!al.!1999;!Schneider!1996:!189!
263
on!these!pot@sherds!rpresenting!rim!fragments!of!eastern!sigillata!B!wares!from!Tralles.!The!
shapes! associated! with! eastern! B! ware! turn! out! to! be! quantitatively! dominant! in! the!
archaeological!record!of!Tralles,!comprising!ninety!per!cent!of!the!total!sigillata!assemblage.!
The!remaining!ten!percent!consists!largely!of!import!or!local!copies!of!those!manufactured!at!
workshops!of!western!Asia!Minor!or!Mediterranean.!!
In!general,!two!varieties!of!eastern!sigillata!B!ware!have!been!established!on!the!basis!of!
differences!in!fabric,!gloss,!form,!and!the!potters’!stamps:!eastern!sigillata!B1!and!B2.6!Eastern!
sigillata! B1! is! temporally! placed! within! the! first! three! quarters! of! the! first! century! AD.! The!
pottery!of!this!earlier!group!is!characterized!by!hard,!micaceous,!cinnamon@brown!clay!and!
dark!orange@red!glossy!slip,!thin@walled!vessels,!and!rather!elaborated!shapes!such!as!small!
plates!and!bowls.!Eastern!sigillata!B2,!however,!dates!from!ca.!80!to!mid@second!century!A.D.!
The!wares!of!B2!series!are!technically!less!elaborated!than!their!predecessor!B1.!The!slip!of!
the!B2!series!is!also!not!well!bonded!with!the!fabric!and!thus!tends!to!flake!off!easily.!This!is!
probably!due!to!the!poor!firing!technique!adopted!by!the!potters.!!
Manufacturing! debris! composed! of! the! waste! by@pruducts! belonging! the! potters’!
workshops! has! also! been! coincidentally! idendified! near! Tralles! in! 1998.! Numerous! potters’!
stamps! have! been! discovered! among! these! waste! dumps! of! the! workshops,! and! in!
excavation! trenches! at! the! gymnasium@bath! complex! area.! Among! the! eastern! sigillata! B!
ware! reerprtoire! of! Tralles,! the! most! common! names,! which! occur! in! nominative! and!
genitive! (possessive)! forms! both! in! Greek! and! Latin,! include! (here! in! English)! Doron,!
Hermes,! Phoibos,! Matreos,! Koiranos,! Markos,! Praulos,! Epaphras,! Aineas,! Euhemeros,! and!
Serenus! (Figs.! 2@5).! Pottery! with! these! names! is! well@known! at! sites! around! the!
Mediterranean! and! the! Black! Sea.! The! study! of! these! potters’! names! contributes! to! our!
understanding!of!production!and!distribution!related!eastern!sigillate!B!ware.!Early!sigillata!
B!products!bear!name@stamps!of!Arretine!potters!of!the!Augustan!age,!including!C.!Sentius!
and! Q.P.! Serenus.7! ! The! presence! of! examples! bearing! the! cognomen! SERENI! (genitive),!
however,!suggests!that!a!subsidiary!workshop!of!Q.P.!Serenus!might!have!existed!at!Tralles.!
The!lack!of!evidence!for!the!Arretine!potter!C.!Sentius!at!Tralles!so!far!striking!in!view!of!the!
fact!that!his!products!are!common!at!neighboring!sites!such!as!Ephesus!and!Priene.8!Further!
excavations! may! yet! results! in! evidence! for! a! similar! subsidiary! factory! of! C.! Sentius.! The!
discovery! of! what! appears! to! have! been! a! merchant’s! shop! in! the! western! part! of! the!
Tetragonos!Agora!at!Ephesus!confirms!that!Ephesus!was!one!of!those!locations!from!where!
the!eastern!sigillate!B!wares!exported!from!western!Asia!Minor.9!This!would!not!have!been!a!
surprise!when!one!considers!the!proximity!of!Tralles!to!Ephesus.!The!homogenous!nature!of!
the!large!assemblage,!with!only!minor!stylistic!variations!in!manufacturing!techniques,!and!
uniformity!in!forms!and!fabrics,!suggests!that!multiple!workshops!simultaneously!existed!at!
Tralles.!Local!craftsmen!might!have!worked!alongside!the!Arretine!potters.!It!would!appear!
that!large!number!of!workshops!aggregated!within!a!single!location!within!the!city!in!order!
to! produce! for! a! regional! consumption.! This! kind! of! nucleated! workshop! system! was!
probably! common! feature! in! Roman! pot@making.10! In! areas! where! there! are! good! clay!
supplies,! it! is! common! to! find! nucleated! groups.! Potters! cluster! in! an! urban! environment.!
!Hayes!1985:!49@70!
!Kenrick!1993;!Zabehlicky@Scheffenegger!1994!and!1995.!!
8
Zabehlicky@Scheffenegger!2003.
9!Zabechlicky@Scheffenegger!1995:!223.!
10!Peacock!1981:!190.!
6
7
264
The!high!level!of!prosperity!at!Tralles!and!its!important!status!probably!derived!in!part!from!
the!pottery!industry.!Prior!to!the!emergence!of!this!pottery!tradition,!Tralles!was!already!one!
of!the!wealthiest!cities!of!Asia!Minor!and!famous!for!its!sculptural!school.!By!establishing!a!
pottery! industry,! Tralles! appears! to! have! taken! advantage! of! its! strategic! location! on! the!
River!Meander!and!proximity!to!Ephesus.!!
As!a!member!of!the!archaeological!team!worked!at!Tralles!between!1997!and!1999,! the!
present! author! initiated! an! archaeometric! research! to! shed! some! light! on! the! issue! that!
Tralles! in! western! Asia! Minor! might! have! originally! been! the! center! of! production! of! the!
distinctive! eastern! sigillata! B! ware! that! had! raeched! to! quite! distant! markets! within! the!
Mediterranean! world! and! beyond! during! the! Roman! Era.! After! the! official! permit! was!
obtained! in! 1999,! the! samples! were! taken! to! the! laboratories! of! the! Department! of! Earth!
Sciences! at! Boston! University! in! U.S.A.! to! obtain! new! information! on! this! long! lasting!
problem!involved!in!Roman!eastern!sigillata!B!ware.!The!aim!was!to!test!the!hypothesis!that!
the!origin!of!the!easern!sigillata!B!ware!can!be!determined!through!chemical!analysis!of!pot@
sherds! and! clay@rich! soil! from! which! this! ware! is! proposed! to! have! originated.! Drew!
Coleman!and!Lesley!Patrick!from!the!department!of!Earth!Sciences!at!the!Boston!University!
identified!randomly!selected!eastern!sigillata!B!wares!by!using!Inductively!Coupled!Plasma@
Mass!Spectrometer!(ICP@MS)!and!Inductively!Coupled!Plasma@Emissions!Spectrometer!ICP@
ES! to! determine! the! elemental! and! isotopic! compositions! of! the! pottery.! Two! soil! samples,!
Soil!A!and!Soil!B,!were!collected!from!proposed!raw!source!sites!also!located!near!the!area!
where!manufacturing!debris!for!pottery!production!was!found.11!!
Of! the! twenty@three! pot@sherds! collected,! seven! were! randomly! selected! for! analysis! in!
solution! mode! (these! samples! were! dissolved! and! introduced! to! the! spectrometer! in! a! 2! %!
HNO3! solution)! by! the! ICP@MS! and! ICP@ES.! The! ICP@MS! data! included! analysis! for! a!
complete!suite!of!trace!elements!and!isotopic!analysis!(Table!1).!It!is!likely!that!one!or!both!of!
the!soil!samples!from!Tralles!could!have!been!the!source!of!the!clay!for!the!eastern!sigillata!B!
ware!analyzed.!Nevertheless,!in!terms!of!relative!elemental!concentrations,!the!raw!clay!from!
which!the!pottery!was!made!seems!more!likely!to!have!been!closer!to!the!Soil!A!than!the!Soil!
B.! ! The! ICP@MS! and! ICP@ES! data! show! great! elemental! consistency! in! all! of! the! pottery!
samples! analyzed,! pointing! to! a! very! consistent! clay! source.! Thus,! it! is! reasonable! to! argue!
that!the!pottery!sherds!analyzed!were!all!made!from!the!same!raw!clay!source.!If!the!pottery!
was! tempered,! they! might! have! been! tempered! with! the! same! material! and! to! the! same!
degree.!!
The!results!of!this!analysis!imply!that!Tralles!might!have!been!one!place!(if!not!the!only!
one)!where!eastern!sigillata!B!ware!was!manufactured!during!the!first!and!second!centuries!
A.D.! The! fact! that! this! distinctive! ware! quantitavively! dominates! total! Roman! tableware!
assemblage!at!Tralles!may!support!this!inference.!The!coincidental!discovery!of!waste!dumps!
of!the!potters’!workshops!at!the!city!clearly!points!to!a!similar!conclusion.!It!would!appear!
that! numerous! potters’! workshops! operated! simultaneously! at! Tralles,! making! use! of! local!
clay! source! available! for! them.! Ephesus! probably! took! an! important! part! in! the! spread! of!
eastern!sigillata!B!ware!from!Tralles.!It!is!hoped!future!studies!will!shed!more!light!on!this!
curious!issue!of!Roman!archaeology.!!
11
The! results! of! this! archaeometric! study! involved! eastern! sigillata! B! ware! from! Tralles! is! to! be!
published! in! detail! by! T.! Takaoğlu,! D.! Coleman,! L.! Patrick! under! the! title! of! “Sourcing! Eastern!
Sigillata! B! Ware! using! ICP@MS,! ICP@ES,! and! LAM@ICP@MS! Analysis.”! What! is! presented! here! is! a!
very!brief!summary!of!the!results.!
265
Re fe re nc e s
Hayes,!J.!1985.!!“Sigillata!orientale!B.”!Enciclopedia))dell’Arte)Antica:)Atlante)delle)forme))
ceramiche)IIACeramica)Fine)Romana)nel)Bacino)Mediterraneo,!Rome,!49@70.!!
Hellström,!P.!1965.!Labraunda:)Swedish)Excavations)and)Researches)2,)1.)Pottery)of)!
Classical)and)Later)Date,)Terracotta)Lamps)and)Glass.!Lund:!Gleerup.!
Illife,!J.H.1936.!“Sigillata!wares!in!the!Near!East.!A!list!of!potters’!stamps.”!Quarterly)of)the))
Department)of)Antiquities!6.!
Kenrick,!P.M.!1993.!“Italian!terra!sigillata:!a!sophisticated!Roman!industry.”!Oxford)Journal)of))
Archaeology)12:!235@42!!
Kenyon,!K.!1957.!“Terra!sigillata.”!Samaria)Sebaste,)vol.)III:)The)Objects,!J.W.!Crowfoot!and!!
G.M.!Crowfoot,!eds.,!London,!Palestine!Exploration!Fund.)
Lang@Auinger,!C.!1996.!Hanghaus)I)in)Ephesos.)Der)Baubefund.!Forschungen!in!Ephesus!VIII/3.!!
Wien.!
Loeschke,!S.!1912.!“Sigillata!@Töpferein!in!Tschandarli.”!Athenische)Mitteilungen!37:!344@407.!
Lund,!J.!2003.!“Eastern!Sigillata!B!Ware.!A!ceramic!Fine!ware!industry!in!the!political!and!!
commercial!landscape!of!the!eastern!Mediterranean.”!Les)Ceramiques)en)Anatolie)aux)
epoques)Hellenistiques)et)Romaine,)Actes)de)la)Table)Ronde)d’Istanbul,)22A24)Mai)1996,!!
edited!by!C.!Abadie@Reynal.!Paris:!E.!De!Boccard,!125@136.!
Mayet,!F.!and!M.!Picon.!1986.!“Une!sigillee!phoceenne!tardive!(“Late!Roman!C!ware”)!et!sa!
diffusion!en!occident.”!Figlina!VII!:!129@142.!
Meyer@Schlichtmann,!C.!1988.!Die)Pergamenische)Sigillata)aus)der)Stadgrabung)von)Pergamon,!!
Berlin:!de!Gruyter.!
Peacock,!D.P.S.!1981.!“Archaeology,!ethnology!and!ceramic!production.”!Production)and))
Distribution:)A)Ceramic)Viewpoint,!edited!by!H.!Howard!and!E.!Morris,!British!!
Archaological!Reports!International!Series!120,!pp.!187@194.!
Rice,!P.M.!1987.!Pottery)Analysis:)A)Source)Book.!Chicago:!The!University!of!Chicago!Press.!!
Sauer,!R.,!U.!Outscher,!and!G.!Schneider.!1994.!“Combined!petrographical!and!geochemical!
studies!in!the!determination!of!pottery!production!centers@the!case!of!Ephsus.”!Poster!
Presented!at!Archaeometry!1994.!The)Proceedings)of)the)29th)International)Symposium)
on)Archaeometry,)Ankara)9A14)May)1994.!Ankara!
Schneider,!G.!!1966.!“Chemical!grouping!of!Roman!terra!sigillata!from!Turkey,!Jordan,!and!
Syria!in!sigillata!finds.”!Archaeometry)94.The)Proceedings)of)the)29th)International))
Symposium)on)Archaeometry,)Ankara)9A14)May)1994.Ankara,!p.!189.)
Wrabetz,!J.!1976.!“A!new!Serenus!stamping!from!Sardis!and!the!origins!of!eastern!sigillata!B!!
Ware.”!Harward)Studies)in)Classical)Philology!80:!195@198.!
Zabechlicky@Scheffenegger,!S.!!1994.!“Der!Italiener!in!Ephesos.“!Rei)Cretariae)Romanae))
Fautorum)Acta!34:!253@271.!!
266
______.!1995.!“Subsidiary!factories!of!Italian!sigillata!potters.!The!Ephesian!evidence.”!
Ephesos.)Metropolis)of)Asia.)An)Interdisciplinary)Approach)to)its)Archaeology,)Religion,))
and)culture.!!H.!Hoester.!Pennsylvania,!Trinity!Press!International,!217@28.!
_____.!2003.!“C.!Sentius!and!his!Commercial!connections.”!Les)Ceramiques)en)Anatolie)aux)
epoques)Hellenistiques)et)Romaine,)Actes)de)la)Table)Ronde)d’Istanbul,)22A24)Mai)1996,!!
edited!by!C.!Abadie@Reynal.!Paris:!E.!De!Boccard,!117@119.!
Zahn,!R.!1904! “Scherben!von!sigillatagefassen,”!in!Priene:)Ergebnisse)der)Ausgrabungen)und))
Untersuchungen)in)der)Jahren)1895A1898,!edited!by!T.!Wiegand!and!H.!Schrader.!Berlin:!
G.!Reimer.!
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
267
&
&
&
&
Fig.))1.)Map)locating)Tralles)and)other)major)Roman)sites)in)western)Asia)Minor)
&
&
&
Fig.)2.)Some)of)the)potters’)marks)observed)on)the)eastern)sigillata)B)wares)from)Tralles)
(On)the)basis)of)finds)collected)from)the)waste)dumps)of)the)potter’s)workshops)area)))
&
&
268
&
&
&
Fig.)3.)A)group)Eastern)sigillata)B)bowl)fragments)with)potter’s)stamp)sfrom)
)the)waste)dumps)at)Tralles)
)
)
&&&&&&&&
))))))))))))))))Fig.)4.)The)stamp)of)potter)Q.P.)
Serenus)from)a)footed)bowl)of)the)
)
Augustan)Age)from)the)gymnasium)
area)at)Tralles
&&&&&&&&
&
Fig.)4.)The)stamp)of)potter)Doron))
(in)Greek))from)the)waste)dumps)at)
Tralles
&
&
269
!!
ESW02!
ESW07!
ESW08!
ESW10!
ESW11!
ESW16!
ESW21!
SOILA(A)!
SOILB!
TiO2!
TiO2a!
0.87!
0.89!
0.88!
0.90!
0.88!
0.89!
0.81!
0.84!
0.84!
0.87!
0.88!
0.93!
0.82!
0.84!
0.60!
0.59!
1.01!
Al2O3a!
Fe2O3a!
16.47!
8.04!
16.80!
9.29!
16.52!
8.21!
16.11!
7.78!
16.76!
8.64!
17.05!
9.34!
16.85!
8.95!
15.38!
5.54!
1.01!
13.62!
5.58!
K2Oa!
CaOa!
MgOa!
3.37!
4.88!
5.18!
3.54!
5.32!
6.78!
3.10!
5.23!
5.36!
3.35!
4.75!
5.05!
4.37!
5.12!
6.29!
3.66!
5.08!
6.99!
4.53!
5.81!
6.33!
2.11!
8.21!
3.36!
2.15!
1.06!
1.17!
MnOa!
P2 O 5 a !
0.10!
0.19!
0.10!
0.18!
0.10!
0.19!
0.12!
1.38!
0.10!
0.21!
0.10!
0.18!
0.12!
0.37!
0.08!
0.83!
0.07!
0.25!
Ba!
Baa!
474.21!
344.33!
491.02!
441.03!
495.08!
361.84!
491.93!
505.89!
582.93!
688.42!
493.26!
525.61!
796.05!
844.64!
642.35!
633.11!
754.46!
789.74!
137
Ce!
179.37!
171.63!
187.49!
174.72!
157.58!
187.25!
178.43!
108.41!
75.69!
Co!
34.35!
37.70!
36.42!
34.18!
35.50!
37.93!
37.96!
17.91!
16.51!
Cr!
225.70!
105.66!
224.56!
190.36!
98.71!
220.42!
210.87!
38.19!
31.09!
Cu!
68.24!
70.92!
53.33!
80.23!
77.35!
67.21!
64.19!
192.57!
44.71!
Dyb!
10.96!
10.73!
10.90!
10.40!
10.24!
10.82!
10.32!
6.32!
4.24!
2.12!
140
59
52
65
162
Er !
4.85!
4.71!
4.72!
4.58!
4.52!
4.72!
4.51!
2.85!
151
Eub!
2.53!
2.56!
2.66!
2.37!
2.47!
2.62!
2.57!
1.73!
1.16!
69
Ga!
12.97!
13.38!
13.71!
12.75!
14.03!
13.69!
17.50!
12.99!
15.10!
Hfb!
Hob!
4.43!
3.79!
4.17!
3.44!
3.83!
3.68!
3.81!
4.79!
6.80!
2.02!
1.94!
1.98!
1.90!
1.87!
1.99!
1.88!
1.15!
0.83!
La!
92.53!
87.27!
101.15!
97.73!
82.51!
93.30!
100.62!
66.58!
34.70!
Lib!
44.62!
49.84!
45.50!
34.54!
44.05!
49.28!
38.65!
30.32!
9.61!
Lub!
0.69!
0.66!
0.66!
0.63!
0.64!
0.66!
0.63!
0.45!
0.34!
Nb!
20.41!
19.82!
20.25!
20.06!
18.82!
19.85!
18.84!
12.62!
14.72!
Nd!
78.25!
77.12!
83.05!
77.95!
71.01!
79.03!
79.90!
49.99!
29.79!
166
b
178
165
139
7
175
93
145
Nd !
76.24!
74.28!
82.36!
77.67!
70.16!
78.82!
78.75!
49.44!
29.28!
146
Ndb!
80.74!
78.36!
86.05!
79.18!
73.91!
81.04!
81.71!
50.42!
29.86!
Ni!
290.41!
511.72!
301.24!
278.59!
466.62!
338.77!
275.06!
136.97!
45.28!
Pb!
11.16!
12.72!
14.26!
9.56!
14.54!
12.37!
26.55!
46.44!
15.27!
141
Pr!
Sc!
Sm!
21.32!
20.93!
22.84!
21.40!
19.52!
21.53!
21.96!
13.77!
7.96!
45
29.35!
14.28!
30.74!
14.75!
34.35!
14.41!
29.31!
13.14!
31.44!
13.67!
33.44!
14.53!
36.42!
13.89!
20.50!
8.97!
13.19!
5.09!
b
60
Smb!
14.62!
14.29!
15.33!
14.11!
13.57!
14.91!
14.44!
8.75!
5.29!
Sr!
Sra!
341.72!
340.32!
335.15!
358.89!
399.05!
408.26!
429.83!
425.16!
307.93!
356.00!
331.44!
353.96!
414.07!
416.08!
560.06!
562.39!
258.39!
262.34!
1.51!
1.40!
1.45!
1.45!
1.35!
1.42!
1.35!
0.85!
1.05!
l47
86
181
Tab!
Tb !
1.85!
1.84!
1.89!
1.77!
1.76!
1.86!
1.79!
1.09!
0.70!
Th!
238Ub!
48.43!
45.17!
50.98!
50.71!
40.57!
48.85!
47.22!
23.82!
15.47!
4.69!
4.47!
4.67!
6.28!
4.50!
4.54!
4.15!
2.79!
2.17!
V!
115.35!
134.36!
136.40!
132.23!
145.94!
141.34!
126.64!
90.27!
108.32!
Va !
Y!
124.27!
138.58!
153.34!
139.90!
163.49!
157.66!
140.22!
94.63!
111.32!
54.38!
53.26!
53.76!
52.26!
49.72!
53.43!
51.50!
32.14!
22.17!
a
Y!
Ybb!
28.68!
28.57!
28.66!
28.62!
28.85!
28.35!
28.97!
29.58!
30.63!
4.66!
4.43!
4.48!
4.32!
4.29!
4.47!
4.25!
2.90!
2.28!
Zn!
98.85!
107.55!
104.35!
134.02!
100.41!
107.13!
119.59!
104.82!
86.39!
159
b
232
51
89
174
66
Zna!
90.36!
98.62!
89.15!
132.55!
113.30!
117.39!
100.78!
94.72!
78.89!
Zr!
163.70!
142.56!
154.43!
126.92!
140.29!
137.18!
141.14!
194.51!
265.10!
Zra!
173.03!
152.93!
165.00!
130.85!
150.36!
143.90!
150.28!
196.00!
280.52!
91
Table)1.ICPAMS)and)ICPAES)Data)(All)oxhide)concentrations)are)lsited)in)weight)percent,))
elemental)concentrations)are)listed)in)parts)per)billion.)a)indicates)ICPAES)analysis,)
)b)indicates)ICPAMS)pulseAcount)analysis))
270
&
Ein b ishe r ve rg e sse ne r To rso a us Atta le ia
im Disko pho ro s- Typus de s Po lykle ts
!
Taner!Korkut!
Akdeniz)Üniversitesi)
Antalya
!
Der!in!diesem!Aufsatz!behandelte!Torso!(Abb.!1@8)!befindet!sich!im!Hinterhof!des!Alp!Paşa!
Hotels! in! der! Altstadt@Kaleiçi! von! Antalya.! Er! wurde! im! Jahr! 1994! während! der!
Fundamentarbeiten!des!Hotels!gefunden.1!Die!Höhe!des!Torsos!beträgt!77!cm,!größte!Breite!
41! cm! und! größte! Tiefe! 29! cm.! Die! Statue! wurde! aus! feinkörnigem,! weißen! Marmor!
angefertigt;! die! Oberfläche! ist! bräunlich! patiniert.! An! dem! Torso! ist! die! rechte! Seite! stark!
beschädigt.! Zusätzlich! gibt! es! Bestoßungen! auf! der! Vorderen@! und! Rückseite.! Es! fehlen! der!
Kopf!über!dem!Halsansatz,!die!Arme,!die!Beine!ab!den!Oberschenkeln!und!die!Pubes.!Das!
Lockenhaar! über! der! Pubes! ist! z.! T.! erhalten.! Auf! den! beiden! Schultern! liegen! die!
herabfallenden! Enden! einer! Kranz@! bzw.! Wulstbinde.! Ferner! steht! noch! der! Ansatz! einer!
Stütze!an!der!linken!Hüfte.!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
!! Im! Aufbau! der! Figur! fallen! folgende! Besonderheiten! auf:! Sie! ist! nackt! und! frontal!
dargestellt.! Der! Rumpf! wurde! durch! eine! tiefe! Medianrinne,! die! vom! konkav! geformten!
Bauchnabel!S@förmig!ausgeht!und!oben!am!plastisch!modellierten!Schlüsselbein!endet,!zwei!
geteilt.!Die!Betonung!der!Muskeln!über!dem!Rippenkorb!und!im!Bauchbereich!ist!sehr!stark,!
wobei! die! Bauchrippen! im! Brustkorb! kaum! sichtbar! sind.! Kräftig! erscheinen! auch! der!
Rippenbogen,! die! Leisten,! die! Genitalien! und! die! Becken.! Die! beiden! Schultern! sind! etwas!
hochgezogen,! so! daß! die! Schulterblätter! auf! der! Rückseite! sehr! stark! hervortreten.! Doch!
scheint! die! linke! Schulter! aufgrund! der! Körperbewegung! etwas! angehoben! zu! sein.! Daher!
verläuft!die!tiefe!Furche!des!Rückgrates!vom!Nacken!aus!nicht!gerade,!sondern!sie!wurde!bis!
zur!Lendengrube!kreisförmig!wiedergegeben.!!!
Die!beschriebenen!Merkmale!des!Torsos!deuten!darauf!hin,!daß!das!Körpergewicht!der!
Statue! vom! rechten! Standbein! getragen! wird,! während! das! linke! vorgesetzt! ist.! Das! linke!
Becken! neigt! sich! zur! Seite! des! Spielbeines.! Dagegen! dehnt! sich! der! Rumpf! über! dem!
stehenden!Bein.!Außerdem!verlaufen!die!Schultern!und!as!Becken!gegenstrebig.!Die!Haltung!
der! Arme! spielt! in! diesen! Fällen! ebenfalls! eine! wichtige! Rolle,! wobei! hier! die! fehlenden!
Armen! nicht! zu! viel! ergeben.! Die! Bewegung! des! Körpers! ist! nicht! nur! anhand! dieser!
Gegensätze! zum! Ausdruck! gebracht.! Durch! die! anzunehmenden! Drehung! des! Kopfes!
! Nach! sorgfältigen! Restaurationsarbeiten! wurde! dieser! 300! Jahre! alte! osmanische! Konak! in! einem!
Hotel!umgewandelt.!Während!der!Grabungen!des!Fundamentes!sind!insgesamt!53!archäologische!
Funde! ans! Tageslicht! gekommen.! Sie! alle! werden! heute! im! vorderen! und! hinteren! Hof! des! Hotels!
ausgestellt,!so!dass!das!“Alp@Paşa@Hotel”!zugleich!als!ein!Museum!wirkt.!Die!Funde!vom!Alp@Paşa@
Hotel! sind! von! dem! Verf.! in! einem! Katalog! publiziert.! Für! sein! Bewußtsein! zum! kulturellen! Erbe!
und!zu!dessen!Schutz,!was!sich!nicht!nur!auf!dieses!Hotel!und!seine!Funde!bezieht,!möchte!ich!mich!
an!dieser!Stelle!bei!dem!Hotelbesitzer!„Mehmet!Alp“!sehr!bedanken.!!
1
271
bekommt! sie! eine! zusätzliche! Betonung.! Denn,! obwohl! der! Kopf! fehlt! und! die! Wiedergabe!
des!Halsansatzes!und!der!Halsmuskeln!nur!in!Ansätzen!erhalten!sind,!gibt!die!Anordnung!
der! herabfallenden! Enden! einer! Kranz@! bzw.! Wulstbinden! auf! den! beiden! Schultern! einen!
Hinweis!darauf,!daß!er!leicht!nach!rechts!gedreht!und!vor!allem!nach!vorne!geneigt!war.!So!
liegt!das!Ende!des!Stoffes!auf!der!linken!Schulter!etwas!vorne,!während!das!andere!auf!der!
rechten!Schulter!ziemlich!hinten!steht.!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
Der! bekannteste! Ausdruck! für! die! dargelegte! Ponderation! ist! der! Kontrapost,! der! seit!
klassischer! Zeit! durch! den! polykletischen! Kanon! bekannt! ist.2! Hinsichtlich! des!
Körperaufbaus! orientiert! sich! der! Torso! aus! Attaleia! an! den! sogenannten! Diskophoros@
Typus! des! Polyklets.! Dieser! Stauentypus,! der! uns! nur! in! Kopien! und! Umbildungen!
überliefert! ist,! wird! allgemein! als! ältester! Versuch! des! Bildhauers! angenommen! und! in! die!
Zeit! zwischen! 460! und! 450! v.! Chr.! Datiert.3! Gemeinsam! sind! ihnen! die! Ponderation! im!
Kontrapost,! die! gesenkten! Arme! mit! der! Wurfscheibe! in! der! linken! Hand! und! der! nach!
rechts! gedrehte! und! nach! vorne! geneigte! Kopf.! Die! oben! festgelegte! Kopfhaltung! bei! dem!
Torso!aus!Attaleia!entspricht!also!diesem!Typus.!Der!Ansatz!einer!Stütze!an!der!linken!Hüfte!
gibt! ebenfalls! den! Hinweis,! daß! der! linke! Arm! ursprünglich! gesenkt! war.! Die! genauere!
Haltung! des! rechten! Armes! bzw.! Unterarmes! läßt! leider! der! attalische! Torso! offen,! wie! bei!
den! anderen! Repliken! im! Diskophoros@Typus! des! Polyklets! auch! der! Fall! ist.4! Ungewiß! ist!
noch! beim! Typus,! was! das! verlorene! Original! als! Attribute! getragen! hat,! da! sie! sich! in!
mehreren!Fällen!variieren!und!an!den!römischen!Werken!nicht!immer!eindeutig!bestimmen!
lassen.!!
Nach!C.!Blümel,!der!erstmal!den!Diskusträger!des!Polyklets!ausführlich!behandelt!hat,5!
versuchte! E.! Berger! anhand! eines! Torsos! in! Basel! neue! interessante! Beobachtungen! zu!
diesem! Thema! einzufügen.6! Er! gab! als! Konkordanz! neben! den! von! Blümel! behandelten!
Exemplaren! auch! die! von! P.! Zanker! bearbeiteten! Stücke.7! Die! fast! gleichzeitig! vorbereitete!
und!publizierte!Arbeit!von!D.!Kreikenbom!über!Polykletswerke8!faßte!ebenso!die!bekannten!
Statuen! im! Diskophoros@Typus! zusammen,! wie! im! Ausstellungskatalog! über! Polyklet! in!
Liebieghaus!von!Frankfurt!A.!M.!der!Fall!ist.9!Alle!diese!Behandlungen!gingen!hauptsächlich!
von!einer!Bronzestatuette!im!Louvre@Museum10!oder!der!Porträtstatue!in!Chieti!11!aus,!wobei!
die! Bronzestatuette! im! Louvre@Museum! in! manchen! Fällen! wegen! seines! kleinen! Formats!
außer!Acht!gelassen!wurde.12!!Die!Exemplare,!so!z.!B.!die!Statue!mit!dem!Rest!eines!Diskus!
! Allgemein! zum! polykletischen! Kanon! s.! D.! Arnold,! Die! Polykletnachfolge.! Untersuchungen! zur!
Kunst!von!Argos!und!Sikyon!zwischen!Polyklet!und!Lysipp,!25.!Ergh.!JdI!(1969)!6!ff.;!H.!Philipp,!Zu!
Polyklets! Schrift! »Kanon«,! in:! Liebieghaus! 1990,! 135! ff.;! E.! Berger,! Zum! Kanon! des! Polyklet,! in:!
Liebieghaus!1990,!156!ff.!!
3!Arnold,!a.!O.!40;!P.!C.!Bol,!Diskophoros,!in:!Liebieghaus!1990,!112;!Kreikenbom!1990,!38.!
4! Für! eine! Liste! und! Zeichnungen! der! Unterarmdarstellungen! der! Statuen! im! Diskophoros@Typus! s.!
Berger!1990,!120!ff.!
5!C.!Blümel,!Der!Diskosträger!Polyklets,!90.!BWPr!(1930).!!
6!Berger!1990,!117!ff.!Nr.!228.!
7!Zanker!1974:!4.!
8!Kreikenbom!1990:!21@44.!
9!Bol,!a.!O.!111!ff.!Kat.!19@33.!
10!Kreikenbom!1990:!Taf.!8.!9.!
11!Kreikenbom!1990:!Taf.!23@25.!
12!Kreikenbom!1990:!25.!!
2
272
in! der! linken! Hand! in! Museo! Torlonia! 13! oder! die! aus! Galeria! delle! Statue! in! Vatikan,14!
wurden! zur! Festlegung! dieses! Typus! weiterhin! verwendet.! Außerdem! gibt! es! zahlreiche!
Torsen,!die!sich!mehr!oder!wenig!an!diesen!Stücken!nähern.15!
Daß! der! Polyklet! durch! diesen! Typus! ursprünglich! einen! ruhigstehenden! Athlet!
dargestellt! hat,! ist! nicht! nur! in! den! früheren! Arbeiten,16! sondern! auch! in! neuzeitlichen!
Untersuchungen! vorwiegend! angenommen.17! Nach! einer! anderen! Gruppe! von!
Polykletforscher!gibt!aber!dieser!Typus!den!Gott!Hermes! 18!oder!Heroen,!wie!z.!B.!Herakles!
bzw.! Theseus! 19!wieder.! Hierbei! werden! in! erster! Linie! die! Ähnlichkeiten! des! Originals! mit!
den!anderen!klassischen!Statuen!von!jugendlichen!Götter!oder!Heroen!ins!Betracht!gezogen.!!
Nach!der!allgemeinen!Annahme!wurden!die!Diskusträger!ursprünglich!als!ein!Denkmal!
für! den! Sieg! eines! Pankratiasten! in! den! Städten,! wo! gymnische! Agonen! organisiert! waren,!
gestiftet.20! Dabei! scheint! der! seit! archaischer! Zeit! bekannte! Typus! von! Athletenstatuen!
weitertradiert! zu! sein.! Mit! dem! Beginn! der! klassischen! Zeit! wurde! jedoch! der! archaische!
Kuros@Typus! von! den! Athleten! geändert,! und! so! standen! die! starke! Drehung! des! Körpers!
und! die! Räumlichkeit! der! Statuen! meist! im! Vordergrund.! Die! Wiedergabe! der! Athleten! in!
einer! göttlichen! Form,! bzw.! die! Statuen! der! Götter! oder! Helden! im! jugendlichen!
Athletentypus!ist!ebenfalls!ein!Charakteristikum!der!klassischen!Zeit.!Daher!ist!es!in!vielen!
Fällen!schwer!zu!entscheiden,!ob!die!wiedergegebene!Figur!einen!Gott!oder!Athlet!darstellt.!
Die! neu! entstandene! attische! Demokratie! sowie! der! freie! Gedanke! der! Bildhauer! haben! in!
der! Kunst! der! hohen! Klassik! auch! m.! E.! diese! inhaltlich@förmliche! Änderungen! und!
Neuerungen!verursacht.21!
Bei!allen!diesen!genannten!Werken!gemeinsam!ist,!daß!sie!allgemein!im!polykletischen!
Kontrapost! stehen! und! der! gesenkte! Kopf! nach! Rechts! gedreht! wurde.! Beide! Arme! fallen!
seitlich!herab,!während!abgesehen!von!der!Statue!in!Museo!Torlonia!die!Attribute!sonst!ganz!
fehlen.! Ferner! stimmt! in! der! Regel! das! lebensgroße! Format! der! bisher! bekannten! Statuen!
meist! überein.! Es! gibt! jedoch! beim! Torso! aus! Attaleia! eine! Besonderheit,! die! an! den!
kaiserzeitlichen! Exemplaren! des! Diskophoros@Typus! bisher! nicht! zu! sehen! ist.! Es! handelt!
sich! dabei! um! die! ursprüngliche! Binde! auf! dem! Kopf,! von! der! nur! die! seitlichen! Enden!
erhalten! sind.! Dieses! Merkmal! ist! nicht! als! provinziale! Besonderheit! zu! fassen,22! da! die!
Kopfbinde! bei! den! Statuen! kleinasiatischen! oder! anderen! provinzialen! Ursprungs! nicht! zu!
!Kreikenbom!1990:!Taf.!21!c.!
!Kreikenbom!1990:!Taf.!1@5.!
15!Kreikenbom!1990:!Taf.!6.!12.!13!passim.!
16!Blümel,!a.!O.!7!f.;!Arnold,!a.!O.!115!ff.!
17!Kreikenbom!1990:!39;!Bol,!a.!O.!114!ff.;!J.!İnan,!Der!Bronzetorso!im!Typ!des!Diskophoros!von!!!!
!!!!Polyklet!im!Burdur@Museum,!in:!Polykletforschungen!(1993)!42.!!!!!
18!Zanker!1974,!4.!
19!Berger!1990,!127!ff.!
20!Bol,!a.!O.!112.!
21!Vgl.!dazu!auch!P.!C.!Bol,!in:!Liebieghaus!1990,!18.!!!
22Die! Verwendung! der! Binde! auf! dem! Kopf! ist! eine! alte! Tradition.! Schon! in! der! archaischen! Zeit!
wurden!die!Athleten!mit!einer!Binde!auf!dem!Kopf!dargestellt.!Diese!Tradition!wurde!ebenfalls!in!
der! klassischen! Zeit! von! den! Bildhauern! weitertradiert,! vgl.! dazu! A.! Krug,! Binden! in! der!
griechischen! Kunst.! Untersuchungen! zur! Typologie,! 6@1! Jhrh.! v.! Chr.! (1968).! In! der! hellenistischen!
Zeit!sind!außerdem!auch!die!Könige!mit!einer!Binde,!deren!Enden!im!Nacken!herabfallen,!auf!dem!
Kopf! wiedergegeben.! Daher! wird! für! derartige! Binde! in! der! Literatur! als! Terminus! häufig!
„Königsbinde“!verwendet.!Für!die!hellenistischen!Exemplaren!s.!z.!B.!G.!M.!A.!Richter,!The!Portraits!
of!the!Greeks!(1984)!224!ff.!Abb.!184!ff.!!!!
13
14
273
treffen!ist.23!Anderseits!ist!es!aufgrund!der!Körperbildung!auch!ausgeschlossen,!daß!es!sich!
in! diesem! Fall! um! eine! Statue! im! Typus! „Diadumenos“! des! Polyklets! handelt.! Derartige!
Binden!waren!bisher!nur!bei!den!nach!dem!Kopf!des!Diskophoros!bearbeiteten!Büsten!oder!
Hermen!geläufig.24!Unter!diesem!Aspekt!scheint!die!Statue!aus!Attaleia!keine!getreue!Kopie!
von!dem!Original!wiederzugeben.!Es!ist!jedoch!auch!nicht!einfach,!hierbei!gleich!von!einer!
Um@! oder! Nachbildung! des! polykletischen! Diskusträgers! zu! sprechen,! zumal! ja! von! der!
Statue!nur!der!den!Typus!bestimmende!Rumpf!erhalten!ist.!Der!Grund!dafür,!warum!sie!im!
Gegensatz! zu! den! anderen! Exemplaren! im! Diskophoros@Typus! mit! einer! Binde!
wiedergegeben! ist,! muß! zuerst! in! seinem! Aufstellungsort! und! seiner! Deutung! gesucht!
werden.!!
Die!Säulenstraße,!die!heute!als!“Hesapçı!Sokak”!genannt!wird,!verbindet!in!der!Antike!
den!Hadrianstor!im!Osten!und!das!große!Grabmonument!im!Westen!der!antiken!Stadtmitte!
von! Attaleia25! zusammen.! Mehrere! Trommeln! von! Säulen,! Säulenbasen,! Kapitelle! und!
architektonische! Fragmente,! die! der! ursprünglichen! Straße! gehörten,! sind! heute! in! den!
Gärten!der!dortigen!Hotels!oder!privaten!Häuser!zu!treffen.!Im!Garten!des!Alp@Paşa@!Hotels!
befinden!sich!ebenfalls!viele!Bauteilen!der!antiken!Straße.!Ferner!befinden!sich!dort!auch!die!
mit!Inschriften!und!dekorativen!Motiven!versehenen!Basen!der!Statuen!zu!sehen,!die!wohl!
zwischen! den! Säulen! aufgestellt! waren.! Die! Fundorte! des! Torsos! und! der! Basen! mit!
Inschriften! im! Garten! des! Hotels! Alp@Paşa! in! dieser! Straße! liegt! die! Vermutung! nahe,! daß!
der!hier!behandelte!Torso!ebenfalls!als!Denkmal!zwischen!den!Säulen!der!antiken!Straße!von!
Attaleia!aufgestellt!war.!!!!
In! der! römischen! Kaiserzeit! sind! die! Kaiser! mit! Vorliebe! in! klassischen! Idealformen!
wiedergegeben.26! Neben! den! zahlreichen! Panzerstatuen! der! römischen! Kaiser! gibt! es!
ebenfalls!viele!Exemplare,!bei!denen!die!nackten!Kaiser!im!polykletischen!Kanon!dargestellt!
sind.! Manche! von! diesen! stellen! auch! den! Typus! des! polykletischen! Diskusträgers! dar.27!
Durch!die!erhaltenen!Inschriften!ist!es!heute!bewießen,!daß!zum!Zweck!der!Verehrung!der!
römischen! Kaiser! die! Statuen! im! derartigen! Typus! aufgestellt! wurden.28! Im! Museum! von!
Antalya!befinden!sich!ähnliche!kaiserzeitliche!Statuen,!die!aus!Perge!stammen,29!unter!denen!
einige! am! Kopf! auch! eine! Kranz@! bzw.! Wulstbinde! tragen.30! Daher! könnte! der! Torso! aus!
Attaleia! hinsichtlich! seiner! Typologie! ebenfalls! zur! Verehrung! eines! römischen! Kaisers!
aufgestellt!worden!sein.!
Zusammenfassend! läßt! sich! zwar! nicht! sicher! sagen,! ob! der! Torso! aus! Attaleia! einen!
römischen! Kaiser! oder! einen! Athleten! widerspiegelt,! da! die! entscheidenden! Teile! und! die!
vielleicht! mit! einer! Inschrift! versehene! Basis! fehlen.! Anhand! der! bisher! erhaltenen! Statuen!
der!römischen!Kaiser!in!diesem!Typus!Kleinasiens!liegt!aber!m.!E.!die!Vermutung!nahe,!daß!
!Für!die!kleinasiatischen!Diskusträger!s.!Kreikenbom!1990!Taf.!26@27;!İnan,!a.!O.!41!ff.!Abb.!1@5.!!
!P.!C.!Bol,!Diskophoros,!in:!Liebieghaus!1990,!114!ff.!Abb.!21!a@c.!
25! Vgl.! H.! Hellenkemper,! Attalos! und! Attaleia,! in:! T.! Korkut! (Hrsg.),! Anadolu’da! Doğdu,! Festschrift!
für!Fahri!Işık!zum!60.!Geburtstag!(2004)!333.!!
26!Zanker!1974!XVIII;!J.!İnan,!Neue!Forschungen!zum!Sebasteion!von!Boubon!und!seinen!Statuen,!in:!J.!
Borchhardt! @! G.! Dobesch! (Hrsg.),! Akten! des! II.! Internationalen! Lykien@Symposions,! Wien! 6@12! Mai!
1990,!TAM!17.!Ergb.!(1993)!213!ff.!
27! z.! B.! Kreikenbom! 1990,! 21! ff.! Kat.! Nr.! I! 8.! I! 10.! I! 11.! I! 16;! J.! İnan,! Der! Bronzetorso! im! Typ! des!
Diskophoros!von!Polyklet!im!Burdur@Museum,!in:!Polykletforschungen!(1993)!Abb.!1@5.!!!!
28!Vgl.!İnan,!a.!O.!42!f.;!J.!İnan,!in:!II.!Lykien@Symposion,!218!ff.!
29!Özgür!1996:!Nr.!41.!
30!Özgür!1996:!Nr.!34.!
23
24
274
es! sich! hier! um! einen! römischen! Kaiser! des! umgebildeten! Typus! des! Diskophoros! von!
Polyklet!handeln!könnte.!Ehrenstatuen!der!römischen!Kaiser!hatten!eine!politische!Funktion!
und!wurden!meist!in!den!öffentlichen!Gebäuden!aufgestellt.!Neben!dem!militärischen!Typus!
ist! der! athletische! bzw.! heroische! Charakter! in! klassischen! Idealformen,! den! ebenfalls! die!
meisten! römischen! Kaiserstatuen! assoziieren,! gehört! in! dieser! Zeit! auch! zum! bürgerlichen!
Verständnis.!
Für! die! chronologische! Einordnung! des! Torsos! werden! in! erster! Linie! die! stilistischen!
Merkmale! herangezogen,! da! der! klassische! Charakter! der! Ponderation! für! die! Datierung!
keinen!genaueren!Hinweis!auf!seine!Entstehungszeit!gibt.!Auch!hinsichtlich!der!Chronologie!
der!Kopien!und!oder!Umbildungen!konnte!bisher!innerhalb!der!bekannten!Exemplare!vom!
Diskophoros@Typus!keine!statuarische!Entwicklung!festgestellt!werden.!Die!Unterschiede!im!
Detail!hängen!eher!mit!dem!zeitgenössischen!Stil!oder!Porträtcharakter!zusammen.!Der!hier!
behandelte! Torso! ist! sicher! in! der! römischen! Kaiserzeit! angefertigt! worden! war.! Er! stammt!
aber! nicht! aus! der! frühen! Kaiserzeit,! in! der! die! polykletische! Werke! mit! Vorliebe! kopiert!
waren.31! Bei! den! frühkaiserzeitlichen! Kopien! herrscht! nämlich! häufig! der! klassische!
Idealismus,! der! an! der! Statue! aus! Attaleia! nicht! zu! beobachten! ist.! Dagegen! hat! der!
Bildhauer! hier! die! anatomischen! Realismen! übertrieben! und! stark! betont! wiedergegeben.!
Der!aderartige!Wulst!oberhalb!der!Leistenlinie!ist!bei!den!Exemplaren!aus!dem!1.!bzw.!2.!Jh.!
n.!Chr.!in!dieser!schematischen!Form!nicht!vorhanden.!Eine!ähnliche!Schematisierung!kann!
auch! bei! der! Wiedergabe! der! auf! den! Schultern! liegenden! Enden! der! Binde! festgestellt!
werden.!Die!Enden!der!Binde!sind!sehr!starr!und!scheinen!unnatürlich.!Bei!den!Statuen!oder!
Reliefs! aus! der! frühen! und! mittleren! Kaiserzeit! weisen! sie! jedoch! im! Gegensatz! zu! den!
späteren! Exemplaren! einen! dünnen! Stoff! auf,! deren! Enden! meist! flatternd! ausgearbeitet!
sind.32! Die! Darstellung! der! Schulterblätter! auf! der! Rückseite! des! Torsos! ist! ebenfalls!
übertrieben! worden;! ihre! muskulöse! Wiedergabe! ähnelt! sich! die! der! Brüste! auf! der!
Vorderseite.!Die!frühkaiserzeitlichen!oder!die!hadrianischen!Statuen!zeigen!meist!klassisch@
idealistische! Tendenzen.33! Das! fleischige! Inkarnat! des! Körpers! weist! dagegen! auf! die!
flavische! oder! antoninische! Zeit! hin.34! Unter! diesen! Aspekten! deuten! die! hier! angegebenen!
Merkmale! darauf! hin,! daß! der! Torso! nach! dem! Stilwandel! der! spätantoninischen! Zeit!
entstanden! ist.! Die! starke! Frontalität! in! der! gesamten! Erscheinung! der! Statue! erklärt! sich!
durch! die! erst! in! der! frühseverischen! Zeit! in! der! Kunst! aufgetauchte! Degeneration! und!
Schematisierung.35!
Viele!klassische! Statuentypen! der! Götter,! Heroen! oder! Athleten,! deren! Originale! schon!
in! der! Antike! verlorengegangen! waren,! sind! uns! heute! durch! zahlreiche! Kopien! aus! der!
römischen!Kaiserzeit!bekannt.!Daneben!gibt!es!auch!Umbildungen,!die!den!Betrachter!über!
das! Aussehen! des! originalen! Werkes! weiterhin! informieren.! Obwohl! viele! Abweichungen!
zwischen! den! verschiedenen! freien! Wiederholungen! festzustellen! sind,! stimmt! die!
!Vgl!Arnold,!a.!O.;!Zanker!1974,!41!ff.;!Berger!1990,!119;!Kreikenbom!1990!passim.!
! Für! die! Exemplare! aus! der! frühen! Kaiserzeit! s.! D.! E.! Kleiner,! Roman! Sculpture! (1992)! 131! ff.! Abb.!
106.!108.!121.!Für!die!Statuen!aus!der!trajanischen!und!hadrianischen!Zeit!s.!Özgür,!a.!O.!Nr.!31.!32.!
34.!
33!Vgl.!auch.!Zanker!1974,!41!ff.!
34!Ebenda.!
35!Allgemein!für!die!spätantoninische!und!severische!Kunst!und!den!Zeitstil!s.!A.!Bonanno,!Portraits!
and!other!Heads!on!Roman!Historical!Relief!up!to!the!Age!of!Septimius!Severus,!BAR!S6!(1976)!114!
ff.;!B.!Andreae,!Römische!Kunst!(1982)!243!ff.;!N.!Hannestad,!Roman!Art!and!Imperial!Policy!(1986)!
218!ff.;!Kleiner,!a.!O.!267!ff.!bes.!317!ff.!!!
31
32
275
grundsätzliche!Ponderation!fast!allen!bekannten!Exemplaren!Größenteils!überein.!In!diesem!
Sinne! hilft! auch! der! Torso! aus! Attaleia! zum! weiteren! Verständnis! eines! klassischen! Typus!
und!seiner!römischen!Auffasung.!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
276
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&
&
&
&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&Abb.)1))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))Abb.)2)
)
)
&
&
&
&
&
&
&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&
&
&&&&&&&&&&&&&&&&&&)))))))))))))Abb.)3))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))Abb.)4)
)
)
277
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&
&
))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))Abb.)5))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))Abb.)6)
&
&
&
&
&
&
&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&
&
&
&
)))))))))))))))))))))))))))))))))))))))Abb.)7))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))Abb.)8)
&
&
278
!
ki Ade t
mpa ra to r Po rtre si
!
Ramazan!Özgan!
Selçuk)Üniversitesi)
Konya
!
Anto ninus Pius Po rtre si
Bursa!Müzesi!Envanter!kayıtlarından!anlaşıldığı!kadarıyla!bu!güzel!yapıt!(Res.!1@6)!Mustafa!
Kemal!Paşa!ilçesinde!Tabakhaneler!semtinde!bir!çöplükte!bulunmuş!ve!25.12.1980!tarihinde!
Bursa! Arkeoloji! Müzesi~ne! kazandırılmıştır.! Yapıtın! tamamının! yüksekliği! 34! cm.,! sakal!alt!
ucu! ile! alın! üst! kısmı! arasındaki! mesafe! 29! ! cm.,! genişliği! 25.5! cm.,! derinliği! ise! 25! cm.!
ölçülerindedir.! Bu! ölçülere! göre! yapıtın! tamamının! sahip! olduğu! gövde! büyüklüğü! normal!
ölçülerde! veya! biraz! üzerinde! olmalıdır.! Müze! depo! numarası! 8498! olan! bu! eser,! antik!
Miletupolis 1! kentinden! olmalıdır.! Baş! büyük! kristalli,! grimsi! beyaz! mermerden! olup,!
boynunun! gövde! ile! birleştiği! yerden! neredeyse! yatay! bir! düzlükte! kırılıp! kopmuştur.! Bu!
kötü!kırılmaya!karşın,!baş!çok!iyi!koruna!gelmiştir.!Sadece!burun!ucu!ve!burun!kanatlan!ile!
alın! üzerindeki! buklelerin! bazılarında,! bıyık! ortası! kıllarında,! sol! kaş! üzerinde! ve! sağ!
kulak! arkasında! küçük! kopmalar! ve! zedelenmeler! mevcuttur.! Yüz! yüzeyinin! neredeyse!
tamamında! ve! boynunda! ince! perdah! izleri! halen! iyi! görülebilmektedir.! Önden!
bakılınca! başın! görünmeyen! arka! kısmı! tamamıyla! kaba! bırakılmıştır! (Res.! 5@6).! Buna!
karşın!ön!ve!yan!kısımları!oldukça!özenle!ve!çok!itinalı!bir!şekilde!betimlenmiştir.!Başın!ön!
kısmındaki! ve! şakaklar! üzerindeki! saç! bukleleri! çok! canlı,! kabarık! havalı! ve! plastik!
olarak! matkap! yöntemiyle! oluşturulmuştur.! Uçları! geriye! döndürülen! iri! ve! uzun! saç!
bukleleri,!derin!matkap!kanalları!ile!birbirinden!ayrılarak!gölge@ışık!oyunu!ile!hareketlilik,!
Her! iki! Portrenin! de! ölçümlerini! yaparak! fotoğraflarını! çekme! işlerinde! yardımcı! olan! Christine!
Özgan!ve!Mustafa!Şahin~e!teşekkür!ederim.!Ayrıca!Bursa!Arkeoloji!Müzesi~nde!ki!çalışmalarda!
her! türlü! kolaylığı!gösteren!Müze!Müdürü!Sayın!Öcal!Özeren!ve!Funda!Ünal~a.!Bolu!Arkeoloji!
Müzesinden!Adnan!Sanoğlu.!Mustafa!Güneş!ve!Günal!Kozdere~ye!de!teşekkürü!bir!borç!bilirim.!!
Alman!Archäologischer!Anzeiger!Dergisindeki!kısaltmalar!dışında:!
●Fittschen@Zanker!I:!K.!Fittschen@P.!Zanker.!Katalog!der!Römischen!Porträts!in!den!Capitolinischen!!
Museen!und!den!anderen!kommunalen!Sammlungen!der!Stadt!Rom!I.!1985.!
●Wegner,!Herrscher!Bildnisse:!M.!Wegner,!Die!Herscherrbildnisse!in!antoninischer!Zeit!1939.!
●Wegner.!Nachträge!I@II.!M.!Wegner.!Nachträge!zum!römischen!Herrscherbild!im!2.!Jhr.!n.!Chr.!1@
2.!Teil.!1.!
●Boreas!2.!1979.!87vd..!Lev.!11@12:!Teil!II.!Boreas.!3.!1980!13vd.!
●Zanker.!Provinz:!P.!Zanker.!Provinzielle!Kaiserporträts.!Zur!Rezeption!der!Selbstdarstellung!des!
Princeps.!
●Bayerische!Akademie!der!Wissenschaften.!Philosophische!@historische!Klasse!Abh.!Neue!Folge.!Heft!
90,!1983.!
1!RE!15.!2.!1932.!1583!vd..!s.v.!Miletupolis!(Ruge):!L.!Robert.!Villes!d~Asie!Mineure2.!1962.!192.198;!E.!
Schwertheim,!IK!26.2.!1983,!123vd.,!(Inschriften!griechischer!Städte!aus!Kleinasien!Bd.!26.2.!1983.!Die!
Inschriften!von!Kyzikos!und!Umgebung.!Teil!II:!Miletupolis;!M.!Şahin,!Miletopolis)Kökenli)Figürlü)
Mezar)Stellen)ve)Adak)Levhaları.!Ankara!2000.!18!vd.!
!
!
279
akıcılık,!yumuşaklık!ve!hacim!kazandırılmış,!bu!etkilerle!daha!da!canlı!ve!bakımlı!oldukları!
vurgulanmıştır.! Aynı! yöntem! ile! oluşturulan! sakal! bukleleri,! daha! kısa,! daha! düzgün! ve!
neredeyse! her! sakal! sırası! yukarıdan! aşağıya! kadar! gözle! rahatlıkla! takip! edilebilecek!
biçimde! ve! sıralı! olarak! betimlenmiştir.! İri! saç! buklelerine! oranla! kısa! ve! küçük! sakal!
buklelerinin!oluşumunda!matkap!yöntemi!daha!yoğun!kullanılmıştır.!
Başın! arkasında! kanalımsı! dairenin@oyuğun! üzerinde! görülen! metal! dübel! kalıntısı,!
yapıtın! bir! arka! duvara! veya! nişe! arkadan! tutturulmuş! olduğuna! işaret! ederse! de,! benzer!
metal!dübel!kalıntısının!alın!ortasında!kopmuş!saç!tutamlarının!hemen!arkasında!da!varlığı!
başın! kıymetli! bir! metal! çelenkle@taçla! zenginleştirilip! değerlendirildiği! ve! dübellerin! bu!
çelengin! tutturulmalarında! kullanıldığı! daha! akla! yakın! gelmektedir.! Bu! hususu! ön! ve!
yandaki! saç! buklelerinin! hemen! arkasında,! başı! boydan! boya! bir! çember! gibi! dolaşan! ve!
çelenge!yataklık!yapması!gereken!hafif!bir!oyuk!ta!desteklemektedir.!Yüz!ayrıntıları!oldukça!
net! ve! hareketli,! hafif! gevşek! deri! altındaki! iri! kuvvetli! ve! sağlıklı! kemik! yapısı;! kabarık,!
uzun! ve! kuvvetli! kılları! ile! vurgulanan! ve! aşağıya! sarkıtılan! kaşlar,! bunların! altında! hafif!
soluna! döndürülen! başla! aynı! yöne! çevrilen! gözler,! çizgi! ile! kazınarak! dairemsi! belirtilen!
iris!ve!matkap!nokta!vuruşu!ile!belirtilen!gözbebekleri!olağanüstü!özenle!ve!çok!etkili!ele!
alınmıştır.! Geniş! ve! gergin! alt! göz! kapaklarına! karşın,! aynı! özellikteki! üst! göz! kapakları!
neredeyse! orbital@! kaş! eti! altında! gölgede! görülmeyecek! biçimde! ele! alınmış,! göz! pınarları!
göz! akından! tecrit! edilerek! daha! derin! ve! geniş! olarak! vurgulanmıştır.! Hafif! kemerli!
burun,! gözler! arasında! alınla! birleştiği! yerdeki! hafif! çöküklük,! kaşların! burunla! birleştiği!
yerdeki!dikey!hafif!çizgiler,!hafif!gevşetilerek!sarkık!verilen!naso)labial!deri!hattı,!hafif!çökük!
yanaklar! ve! vurgulanan! kuvvetli! elmacık! kemikleri,! bakışları! etkili! olarak! bütün! yüze!
ciddi!ve!hatta!kederli!bir!ifade!kazandırmıştır.!
Yüzde! seviye! olarak,! sol! göz,! sağ! göze! oranla! hafif! aşağıda! yerleştirilmiş,! buna! uyum!
sağlayacak!biçimde!başın!hafif!soluna!döndürülmesiyle!de!yüzün!sağ!kısmı!daha!geniş,!daha!
uzun!ve!daha!da!dışa!taşkın!verilmiştir.!Bu!farklılıklardan!da!başın!hafif!sağdan!izlenmesi!ve!
esas!yönün!bu!taraf!olduğu!belirtilmiştir.!Bu!husus,!her!iki!şakak!üzerindeki!saç!buklelerinin!
farklı! işlenmesinde! de! açıkça! görülür.! Üst! dudak! ve! ağız! kenarları! kuvvetli! ve! taşkın,!
kabarık,!bıyık!altında!görülmezken,!alt!dudak!orta!kısmı!iyi!belirtilmiş!ve!ağız!açıklığı!düz!ve!
derin! bir! kanalla! betimlenmiştir.! Yüz! hatları! ve! ağız! açıklığı! belki! de! başa! konuşur! ifadesi!
kazandırmak!istenmesinden!de!olabilir.!Başta!görülen!dairemsi!kafa!tası!biçimi,!yüksekçe!ele!
alınan!ve!dışa!bombeli!alın!yapısı,!çökük!burun!kökü,!hafif!kemerli!burun!üst!konturu,!yatay!
iki! dalgalı! hatla! belirtilen! hareketli! alın! yapısı,! kuvvetli! ve! öne! fırlatılan! kaş! kemikleri,!
dolgun,!kıllı,!aşağıya!sarkıtılan!yumuşak!orbital!çok!iyi!ve!canlı!betimlenmiş!olup,!gözleri!
koruyan! birer! çatı! görevinde! gösterilmişler! ve! böylece! gölge@ışık! oyunu! ile! yüze! ciddi! ve!
hafif! patos! ifadesi! kazandırılmıştır.! Yanaklar! hafif! içe! çekilmiş,! buna! karşın! elmacık!
kemikleri;! dışa! doğru! çıkıntılı! işlenmişlerdir.! Aynı! biçimde,! naso) labial! deri! hattı! da! hafif!
gevşek! olarak! yanaklarla! uyumu! belirtilmiş! ve! böylece! betimlenen! kişinin! ilerlemiş!
olgun! yaşlarda! olduğu! vurgulanmıştır.! Kuvvetli! sakal! altında! çene! yüzün! kemiksiz! yüz!
yapısına! uyum! sağlayacak! biçimde! kuvvetli! gösterilmiştir.! Bıyık! altında! olsalar! da,! ağız!
kenarları! hafif! aşağıya! düşürülmüştür.! Yüz! hatları! ve! koruna! gelmiş! olan! boyunda! yağlı!
olmayıp,! aksine! zayıf! denebilecek! bir! kişilik! verilmiştir.! Yukarıda! belirtmeye! çalıştığımız!
tüm! bu! fızyonomik! özellikler,!kesinlikle!bu!başın!ideal!ve!mitolojik!varlıklara!ait!olmayıp,!
yaşamış! ve! ilerlemiş! olgun! yaşlardaki! bir! kişiye! ait! olma! zorunluluğunda! olup,!
dolayısıyla,!bir!kişiye!ait!Portre!olmak!mecburiyetindedir.!
Sıraladığımız! bu! fızyonomik! özelliklere! ilaveten! portrede! dikkat! çeken! diğer! önemli!
hususlar,! hiç! şüphesiz! kuvvetli! alın! ve! şakak! saç! bukleleri! olup,! bunlardan! iki! üç! tanesinin!
280
diğerlerinden! açıkça! ayırt! edilerek! kırılmış! da! olsalar,! alın! üzerine! ve! aşağıya! doğru!
yapıştırılmış!gibi!yerleştirilişleri,!bu!portrenin!en!önemli!portre!ayrıntısı!olup,!bunun!Roma!
İmparatoru! Arrius! Antoninus! Pius~a! ait! olduğu! çok! net! belirtilmiştir. 2! İmparator~a! ait!
portreler,! özellikle! M.! Wegner3! ve! K.! Fittschen 4! tarafından! çok! ayrıntılı! ele! alınmış! ve!
İmparator~un! şimdiye! kadar! ele! geçen! yüzden! fazla! portresinin! iki! özgün! porte! tipinde!
yaratıldıkları! inanılır! biçimde! saptanmıştır.! Yapıtımızda! ki! bu! ayrıntılar! ve! özellikle! de!
yanlarda! ki! saç! buklelerinin! kalın@kabarık! ve! bakımlı! işlenerek! uçlarının! kıvrılarak! geri!
döndürülüşleri,! imparatora! ait! portrelerinin! ÄAna! TipÄ 5! e! ait! olduğunu! da! çok! net!
görebilmekteyiz.! Araştırmalara! göre! imparatorun! bu! özgün! ana! portre! tipi! (formia)!
imparatora! ait! sikkelerdeki! 6! portrelerin! yardımıyla! imparatorun! evlatlığa! tayini! (adoption)!
ve! Caesar! ünvanını! aldığı! 25! Şubat! 138! tarihinden! veya! 10! Temmuz! 138! tarihinde! tahta!
çıkışından! itibaren! görüldüğü! ve! bu! tipin! hem! sikkelerde! ve! hem! de! yontuculukta!
imparatorun! ölümüne! kadar! kullanıldığı! ileri! sürülmüş! ve! ele! geçen! portrelerinin!
çoğununda! bu! ÄAna! Portre! TipiÄnden! olduğu! vurgulanmıştır.! Tipolojik! olarak! portremize!
çok!yakın!benzerlikler!gösteren!portreler!hiç!şüphesiz!Roma!Kapitol! 7!ve!Milli!Müzelerinde,8!
Napoli!Arkeoloji!Müzesi,9!Kopenhagen,10!München!Glyptothek!11!ve!İngiltere!Castle!Howard!12!
~da!bulunmaktadırlar.!
Portremizin! yapılış! tarihini! saptamada! İmparatorun! fizyonomik! özellikleri! pek!
yardımcı! olmamaktadır;! zira! İmparator! zaten! 51! yaşında! imparatorluk! tahtına! oturmuş!
olduğundan,! bu! yaştan! sonra! fizyonomik! özelliklerinin! değişmesi! doğal! olarak! pek!
!Bernoulli.!Römische!Ikonographie!II,2,!!1891,!!140!vd..!Lev.!!1@9;!Wegner,!Herscherrbildnisse!
15vd.;!Fittschen@Zanker!I!63vd.!Nr.!59.!Lev.!67@69;!Zanker.!Provinz,!7vd.!21vd.!Lev.!12@16.!
3!Wegner,!a.o.!15vd.!
4!Fittschen.!a.o.!Nr.!59.!
5!Formia!Tipi!olarak:!bkz.!Wegner,!a.o.!Taf.!1@3;!K.!Fittschen.!Katalog!der!antiken!Skulpturen!in!Schloss!
Erbach!AF.!3,!1977.!Nr.!26@27.!76vd.!Anm.!10@11.;!Fittschen;!Fittschen@Zanker!I!Nr.!59.!63!vd.!Lev.!
67@69;!P.!Zanker.Provinz.!21.!
6!H.!Mattingly.!Coins!of!the!Roman!Empire!in!the!British!Museum!I@IV(1923@1940)!Bd.!IV.!!Lev.!
lvd.;!P.!L.!Strack.!Untersuchungen!zur!römischen!Reichsprägung!des!2.!Jahrhunderts!III.!1937,!Lev.!
lvd.;!Kent@Overbeck@Stylow@Hirmer,!Römische!Münze.!Res.!303!vd.;!Wegner.!Herscherrbildnisse!145!
vd.!Lev.!7.!
7!Roma!Kapitol.!Müz.!446.!J.!Bernoulli.!Römische!Ikonographie!II!2.!1891.!141.!Nr.!9;!Wegner.!
Herrscherbildnisse!8.!140;!P.!Zanker.!Provinz.!21.!Anm.!51.!26.38,!Taf.!12!2@4;!Fittschen@Zanker!I.!
63vd.,!Nr.!59.!Lev.!67@69.!
8!Roma!Milli!Müzesi!627.!B.!M.!Felletti!Maj.!Museo!Nazionale!Romano.!I!ritratti!Rom.!1953.!106!Nr.!
203;!Wegner.!Herrscherbildnisse.!21.!Lev.!3;!ders.!Nachträge!I.!114;!Fittschen@Zanker.!64.!Nr.!59.!
Anm.!15a.!Beilage!42.!
9!Neapel!6031.!J.!Bernoulli!II2.!143!Nr.!36!Taf.!44;!Wegner.!Herrscherbildnisse.!17!vd..!Lev.!1;!ders.!
Nachträge!I.!108.!Lev.!11,1;!B.!Andreae.!Römische!Kunst.!Res.!87;!Fittschen@Zanker!I.!64!Anm.!15c.!
Beilage.!40!
10!Kopenhagen!NCG!690,!V.!Poulsen,!II,!1974,!95!Nr.!76,!Lev.!121@122;!Wegner.!Nachträge!I.!
104;!K.Fittschen.!Festschrift!U.!Hausmann!1982,!121,!Lev.!18!3@4;!Fittschen@Zanker!I!64!vd.,!Nr.!59!
Anm.!10.!19!d.Beilage.!43.!
11!München.!Glypthotek!337.!Wegner.!Herrscherbildnisse!Lev.!2;!ders.!Nachträge!I!108;!Fittschen@
Zanker!I.!64vd..!Nr.!59.!Anm.!15d.!Beilage!39.!
12!Wegner.!Nachträge!I.!126;!P.!Zanker!Provinz,!21!Anm.!51.!Lev.!12.!14.1;!Fittschen@Zanker!I!65.!
Anm.!10.!18f.!Beilage!41.!
2
281
beklenemez.13! Sayıları! az! da! olsa,! Anadolu! kökenli! Antoninus! Pius! portrelerinden14!
yararlanmak!da!pek!kolay!olmamaktadır;!zira!portremiz!Anadolu!kökenli!portrelere!oranla!
sadece! en! iyi! korunmuş! durumda! olanı! olmakla! kalmayıp,! şüphesiz! en! kaliteli! ve! değişik!
teknik! özelliklere! sahip! olanıdır.! Bu! farklılıklardan! dolayı,! bizim! portremizin! fizyonomik!
özellikleri!ve!buna!göre!de!değişik!bir!yüz!biçimi!ve!değişik!bir!yüz!ifadesine!sahip!olduğu,!
şüphesiz!açık!ve!net!olarak!görülmektedir.!
Tipolojisinin! yanı! sıra! ikonografık! özellikler! ve! yüz! ifadesinin! benzerliği! gibi! bir! çok!
nedenlerden! dolayı! yukarıda! da! belirttiğimiz! gibi! portremizin! gerçekten! de! Roma! kökenli!
portrelerin! yanına! konması! gerekir.! P.! Zanker~in! açıkça! ortaya! koyduğu! gibi,15! bu!
saptamanın!yadırganacak!bir!tarafı!yoktur.!Bölgenin!en!zengin,!en!büyük!ve!dolayısıyla!en!
yakın! metropolü! şüphesiz! Kyzikos~tur. 16! Fakat! bugüne! değin! buraya! ait! olabilecek!
herhangi! bir! atölye! henüz! gösterilememiştir.! Yapıtımızın! yukarıda! belirttiğimiz! Roma!
kökenli!portrelere!benzerliği!ve!üstelik!imparatorun!özgün!Äana!tipiÄnin!(Formia)17!çok!güzel!
ve! kaliteli! bir! ÄtekrarıÄ! oluşu,! portremizin! ithal! yapıt! olabilme! ihtimalini!
kuvvetlendirmektedir.!
İzmit!ve!Adana18!Müzelerinde!sergilenen!Antoninus!Pius!portreleri!gerek!yüz!ifadesi!ve!
gerekse! saç! buklelerinin! işlenişinde! büyük! değişiklikler! içerirler.! Bu! portreler! çok! iyi!
gösterildiği!gibi!İmparatorun!ÄVatikan!Groce!GrecaÄ19!özgün!portre!tipinin!birer!tekrarıdırlar.!
Pathos!ifadesini!içeren!başın!kuvvetlice!yana!ve!yukarıya!çevrilişi,!ağzın!açıklığı!ve!hedefsiz!
uzaklara! yönlendirilen! bakışlar! esas! orijinal! tipten! ayrılan! ve! Anadolu! Hellenistik! Devir!
Hükümdar! Portrelerinin! geleneksel! betimleniş! özelliklerinin! devam! eden! kalıntılarıdır.! Bu!
portrelerde! beklenen! ve! vurgulanan! en! önemli! husus! yüzün! pathos;! heyecanh@huzursuz!
ifadesi!ve!izleyiciye!yapacağı!etkisidir.!
K.! Fittschen~e! göre! özgün! Äana! tipiÄnin! yaratılış! tarihi! Hadrian! döneminin! sitilini!
devam! ettirmesinden! ve! bu! tipin! erken! sikkelerdeki! portrelerde! de! görünmesinden! dolayı!
İ S . ! 140!yılları!civarı!teklif!edilmektedir.20!Bu!özgün!tipi!çok!iyi!tekrar!eden!Roma!Kapitol,!
Napoli,! Kopenhagen! ve! München! Müzelerindeki! portrelerden! 21! bizim! portremiz! biraz!
farklı! stil! özelliği! göstermektedir.! Sözünü! ettiğimiz! portrelerde! sivri! uçlu! keski! ile! çok!
akıcı!ve!düzenli!işlenen!saç!ve!sakal!betimlemelerinde!gerçekten!de!Hadrian!dönemi!modası!
devam!ettirilmiş!ve!dolayısı!ile!matkap!çalışma!yöntemi!hemen!hemen!hiç!veya!yok!denecek!
Çocukluk,! gençlik! ve! olgunluk! çağlarında! betimlenmiş! olan! İmparatorların! portrelerini!
kronolojik!sıraya!koymak!çok!daha!kolay!olabilmektedir.!Örneğin!Nero,!Lucius!Verus!ve!Marcus!
Aurelius!portelerinde!olduğu!gibi.!
14!İzmit!Müzesi;!J.!İnan@E.!Alföldi!Rosenbaum.!Römische!und!frühbyzantinische!Porträtsplastik!in!der!
Türkei!(1979)!105!Nr.!53,!Lev.!47,!48,!3@4;!Wegner.!Nachträge!II!115;!P.!Zanker.!Provinz.!21.!Lev.!13.!1@
2;!Adana!Müzesi:!J.!İnan@E.!Rosenbaum.!Roman!and!Early!Byzantine!Portrait!Sculpture!in!Aisa!
Minor!1966.!203vd., Nr. 280, Lev. 155, 3-4; K. Fittschen, GGA 225, 1973. 66; P. Zanker. Provinz 21. Lev.
13, 3-4.!
15!P.!Zanker.!Provinz.!9;!ders.!Konferenz!Römisch.!Porträt.!Akten!der!Wissenschaft!Humboldt!
Universität!Berlin!1982.!307vd.!
16!R.E.!XXII!(1924),!(XII.l).!228@233!s.v.!Kyzikos!(Rüge);!Son!ve!toplu!olarak!bkz.:!A.!Schulz!und!E.!
Winter.!Historisch@archäologische!Untersuchungen!zum!Hadrianstempel!in!Kyzikos.!AMS!1.!1990!
s.33!v.d.!(Asia!Minor!Studien).!
17!Bkz.!Dipnot!5.!
18!Bkz.!Dipnot!14.!
19!Bkz.!Dipnot!5;!!Wegner.!Nachträge!II.!115;!K.!Fittschen.!Festschrift!U.!Hausmann.!1982.!119vd;!P.!
Zanker.a.o.21.!
20!Wegner.!Herscherrbildnisse.!21vd..!ders.!Nachträge!I!89!vd.;!K.!Fittschen.!Katalog!Erbach.!76;!
Fittschen@Zanker!I.!64.!Anm.!24@25.!
21!Bkz.!Dipnot!7.!9.10.!11.!
13
282
kadar! az! uygulanmıştır.! Bu! tür! betimleme! ve! stil! özelliklerine! karşın! bizim! portremizde!
oldukça!fazla!uygulanan!matkap!çalışma!yöntemi!Geç!Antoninler!Dönemi~ndeki!kadar!fazla!
yoğun!ve!abartılı!olmasa!da,!şüphesiz!aynı!tipin!temsilcileri!olan!Kopenhagen!NCG!690!
ve!Roma!Thermen!Museum!627!22!örneklerinden!biraz!daha!yoğun!uygulanmıştır.!Gölge!ışık!
etkisinin! derin! matkap! kanallarıyla! ve! yeterince! kabarık,! hareketli! saç! ve! sakal!
buklelerinin! yaratılmasında! görülen! stil! bu! tipin! çok! kaliteli! bir! temsilcisi! olan!
İmparatorun! Castle! Howard~daki! mükemmel! portresidir.23! Aynı! yerde! muhafaza! edilen!
diğer! bir! Antoninus! Pius! portresi! 24! de! sitil! açısından! geç! özellikler! gösterdiğinden,!
İmparatorun!son!yıllarına,!hatta!ölümünden!sonra!da!yapılmış!olabileceğine!işaret!edilmiştir.!
Bu! teknik! ve! stil! özelliklerinden! de! açıkça! anlaşıldığı! gibi,! portremiz! sözünü! ettiğimiz!
ve!şimdiye!kadar!bilinen!portrelerin!en!sonuncusu!ve!en!mükemmelidir.!Dolayısıyla!yaratılış!
yılları!büyük!bir!olasılıkla!İ.S.!150@160!yılları!olarak!düşünülmelidir.!
Böyle! mükemmel! bir! ustalık,! dolayısı! ile! çok! güzel! bir! sanat! değerine! sahip! olan!
portemizin,!Miletupolis!antik!kentine!getirilerek!halka!açık!ve!halkın!her!gün!görebileceği!bir!
alana!dikilerek!sergilenmesinin!hangi!nedenle!gerçekleştirildiği!ne!yazık!ki!bilgimiz!dışında!
kalmaktadır.! Bu! hususla! ilgili! şüphesiz! bir! neden! aranıp! bulunmalıdır.! Şehirlerarası!
anayollar!üzerinde!bulunan!Miletupolis~in!tarihi!ve!kültür!tarihi!hakkında!bilgimiz!maalesef!
çok! yetersiz! kalmaktadır.25! Özellikle! Roma! İmparatorluk! Dönemi,! M.S.! 2.! yüzyıl! ve!
sonrası! hakkında! bilgilerimiz! ne! yazık! ki! daha! da! yetersizdir.! Devamlı! seyahat! arzusu!
taşıyan! İmparator! Hadrian~ın26! aksine,! yerine! geçen! İmparator! Antoninus! Pius~un!
İmparatorluk! Dönemi~nde! İtalya~dan! hiç! ayrılmadığı! vurgulanmaktadır. 27! Dolayısıyla!
İmparator~un! Miletupolis~e! herhangi! bir! ziyareti! nedeniyle! portre! yontusunun! adanmış!
olması!da!düşünülemez.!
Şimdiki! zamanda! olduğu! gibi,! antik! dönemde! de! Anadolu~nun! tamamı! özellikle! de!
Bithynia! ve! Mysia! bölgeleri! sık! sık! yaşanan! depremler! sonucu! büyük! zararlar! görmüş,!
kentler!ve!yapıları!tahrip!olmuştur.28!Bu!büyük!depremler,!İmparator!Hadrian!ve!Antoninus!
Pius! Dönemleri~nde! de! olmuş! ve! büyük! zarar! gören! kentler,! İmparatorların! büyük! ilgi!
ve! yardımlarıyla! tekrar! onarılmaya! çalışılmıştır.29! Bu! tür! bir! yardım! ve! ziyaretten! dolayı,!
Kyzikos~ta! ki! kolosal! ve! muhteşem! Hadrian! Tapınağı~nın! yapımı! gerçekleştirilmiş! ve!
!Bkz.!Dipnot!10.!18.!
!Bkz.!Dipnot!12.!
24!H.!Oehler.!Foto@Skulptur!Köln.!1980,!49,!Nr.!5,!Lev.!34;!Wegner,!Nachträge!I.!103;!Fittschen@Zanker!
65!Anm.13c.!20a.!Beilage!49a.b.d.e.!
25! RE! 15.2.! ! 1932,! ! 1583! v.d.! s.v.! Miletupolis! (Rüge);! L.! Robert,! Villes! d~Asie! Mineure2! 1962.! ! 192;! E.!
Schwertheim!IK!26,2.!1983,!123!v.d.!(Inschriften!griechischer!Städte!aus!Kleinasien!Bd.!26.!2.!1983!
Teil!II:!Miletupolis).M.!Cremer.!Hellenistisch@römische!grabstelen!im!nordwestlichen!Kleinasien!1!
Mysien.!AMS.!4.!1991,!102!v.d.!(Asia!Minor!Studien);!M.!Şahin!Miletupolis!Kökenli!Figürlü!Mezar!
Stelleri!ve!Adak!Levhaları.!Ankara!2000.!passim.)!
26!Der! kleine! Pauly! 2,! 1979,! 909! v.d.! (R.H.);! M.! Wegner,! Hadrian! 1956,! passim.;! H.! Halfmann,! Itinera!
principum.! Geschichte! und! Typologie! der! Kaiserreisen! im! römischen! Reich! (1986)! 191! v.d.;! E.!
Schwertheim.! Die! Inschriffien! von! Kyzikos! und! Umgebung! II,! Miletupolis.! Inschrifften! und!
Denkmäler.! IK.! 26,! 1983.! 129! Anm.! 160;! A.! Schulz@E.! Winter.! Zum! Hadrianstempel! von! Kyzikos.!
Asia!Minor!Studien.!AMS.!1.!1990.!35v.d.!
27!RE!!1.4,!!1896,!2499!s.v.!!Aurelius!Nr.!!!138.!!(P.!v.!Rohden);!M.!Wegner.!Die!Herrscherbildnisse!in!
Antoninischer!Zeit.!Das!römische!Herrscherbild!II.!Abteilung!Bd.!4.!1939.!15!v.d.!
28!D.!Magie.!Roman!Rule!in!Asia!Minor.!1950.!536.!543.!564,!594,!614,!631.!632.!666!v.d..!1332.!1473.!1492!
v.d.;!Ş.!Karagöz.!Eski)Anadolu)ve)Ege)Uygarlıklarında)Deprem)İzleri.)Mimarlık!2002.!303.!44!v.d.!
29!Cass.!Dio!70.!4.1.!RE!1.4,!1896,!2505.!s.v.!Aurelius!Nr.!138!(P.!v.!Rohden);!D.!Magie,!a.g.e.!631.2.!1492!
v.d.!;!L.!Robert.!BCH!102.!1978.!395!v.d.;!E.!Schwertheim,!a.g.e.!127;!A.!Schulz@E.!Winter.!a.g.e.!35!v.d.!
22
23
283
tapınak! daha! sonra! resmi! olarak! İmparator! Antoninus! Pius! zamanında! tanrılara! ve!
tanrılaştırılmış! Hadrian~a! ithaf! edilmiştir.30! Bunu! kanıtlayan! önemli! nokta,! Antik! yazar!
Malalas~ın!(11.279@7!v.d.)!tapmak!üzerinde!okumuş!olduğu!Äen!O!epigrafi!theiou!HadrianouÄ!
(Tanrı! Hadrian)! yazıtıdır.31! Zaten! Anadolu~da! Asya! eyalet! valiliği! (Prokonsüllük)! 32! yapmış!
olan!ve!bu!nedenle!de!Anadolu!ve!kentlerini!çok!iyi!tanımış!olan!Antoninus!Pius~un!İ S . !150!
li! yıllardan! sonra,! Bithynia! ve! Mysia! Bölgeleri~nde! yaşanan! şiddetli! depremin! 33! ardından!
zarar! gören! kentlere! önemli! onarım! ve! imar! yardımlarından! dolayı! Miletupolis! halkı!
tarafından! şükran! ve! minnet! duygularıyla! imparatoru! onurlandırıp! şereflendirdikleri! akla!
gelebilecek!ilk!olasılıktır.!Benzer!husus! ve! olaylar,! aşağıda! tanıtmaya! çalışacağımız! Prusias!
at!Hypium!(Konuralp)!kökenli!İmparator~un!portre!büstü!içinde!geçerli!olmalıdır.!
!
A nto ninus Pius Po rtre si
Son! büyük! depremden! (12.11.1999)! ve! Düzce~nin! 2000! yılında! il! olmasından! önce! Bolu!
Kültür!ve!Turizm!Müdürlüğü~ne!bağlı!olarak!Konuralp!Müzesi~nde!teşhir!edilen!yapıt!(Res.!
7@11),! o! zamanlar! satın! alma! işleri! henüz! tamamlanamadığından,! envanter! numarasız!
olarak! korunmaktaydı.34! Yapıt! şu! anda! geçici! olarak! 4062! envanter! numarası! ile! Bolu!
Müzesi~nde! bulunmaktadır.! Beyaz,! büyük! kristalli! mermerden! yapılmış! olan! portre@büst,!
Konuralp!@antik!Prusias!at!Hypium!35@!öreninde!bir!çiftçi!tarafından!tarla!sürerken!tesadüfen!
bulunmuş!ve!bu!nedenle!başın!alın!üstü!ile!sol!şakak!üstü!saç!bukleleri,!sol!kaş@göz!çevresi!
ile! sol! kulak! memesi! ve! özellikle! de! sol! omuzdan! aşağıya! sarkıtılan! paludamentum!
kıvrımlarında!küçük!taze!kırılma!ve!zedelenmeler!oluşmuştur.!Portre@büst!üzerinde,!sadece!
sol!göğüs!altında!eski!bir!kopukluk!mevcuttur.!Portre@büstün!tamamının!yüksekliği!77!cm.;!
başın!yüksekliği!30!cm.;!genişliği!25cm.;!derinliği!25cm.;!çene!ucu!ile!alın!saç!çıkış!noktası!
arasındaki!mesafe!25!cm.!dir.!Eserin!omuzdan!omuza!genişliği!61!cm.olup,!derinliği!29cm.;!
yuvarlak!kaidesinin!çapı!da!24!cm.!dir.!Özünde!oldukça!kaliteli!yapılmış!olan!portre@büst,!
ne! yazık! ki! uzun! yıllar! rutubetli! veya! tuzlu! toprak! altında! kaldığından! yada! tarımda!
kullanılan! kimyasal! gübrelerin! olumsuz! etkilerinden! dolayı! çok! zarar! görmüş! ve! orijinal!
yüzey!tamamen!bozulmuştur.!
! Cass.! Dio! 70.! 4.1.;! F.! W.! Hasluck.! Cyzicus! 1910.! 182! v.d.;! O.! Weinreich.! Studien! zu! Martial.!
Literaturhistorische! und! Religionsgeschichtliche! Untersuchungen! 1928.! 15! v.d.;! B.! Ashmole.! Cyriac!
of!Ancona!and!the!Temple!of!Hadrian!at!Cyzicus.!JWCI!19.!1956,!179!v.d.!E.!Schwertheim,!a.g.e.!127.!
Tüm!eski!literatür!ile!birlikte!bkz.!A.!Schulz@E.!Winter,!a.g.e.!33!v.d.!bilhassa!41.!42.!51.!
31!A.!Schulz@E.!Winter,!a.g.e.!36!v.d..!43.!
32!RE!!1.4.!!!1896.!2495!Nr.!!!138.!!s.v.!!Aurelius!(P.!v.!!Rohden);!M.!!Wegner.!Die!Herrscherbildnisse!in!
Antoninischer!Zeit!1939.!17.!
33!Bkz.!Dipnot!29.!
34! 12.11.1999! tarihinde! yaşanan! şiddetli! deprem,! hem! Bolu! hem! de! Konuralp! Müzeleri! Ände! bulunan!
bazı! eserlere! az! da! olsa! zarar! vermiştir.! Düzce~nin! 2000! yılında! il! olmasından! sonra.! Bolu! Müzesi!
yetkilileri!Konuralp!Müzesi~ni,!Düzce!Kültür!ve!Turizm!Müdürlüğü~ne!devretmeye!çalışmaktadırlar.!
35! RE! 23.1.! 1957.! 1128! v.d.! Nr.! 5,! s.v.! Prusias! (F.K.! Dörner);! F.! K.! Dörner.! Bericht! über! eine! reise! in!
Bthynien.!Österr.!Akad.!der!Wiss.!Phil@hist.!Klasse!Denkschriften!75.!Bd.!1.!Abhandlung.!1952.!7!v.d.:!
D.! Magie.! Roman! Rule! in! Asia! Minor! 1950.! s.! 307.! 340.! 590.! 614.! 640.! 690,! 1190.! 1539.! 1553.;! Ch.!
Marek.! Orbis! Provincarum.! Pontus! et! Bithynia.! Die! römische! Provinzen! im! Norden! Kleinaisens.!
2003.!s.!11.!13.!35.!45.!56.!63.!65.!75.!78.!85@88.!91@94,!124,!144@146,!156,!163.!168,!180.;!Ch.!Marek.!Satdt.!
Area! und! Territorium! in! Pontus@Birhynia! und! Nord! Galatia.! IstForsch.! 39,! 1993! passim.! ;! T.! H.!
Zeyrek@G.!Baran@Çelik.!Prusias!ad!Hypium!(Kieros).!Anadolu~nun!Kuzeybatısında!Antik!Bir!Kent!
2005,!s.!11!v.d..!27!v.d.!
30
284
!
Göğüs!altı!hizasında!kesilen!büst!yuvarlak!bir!kaide!üzerinde!durmaktadır.!Kaide!ile!göğüs!
alt! çizgisi! arasına! yerleştirilmiş! olan! Tabula! ansata,! yukarıda! ve! aşağıda! üçer! çizgi! ile!
profillendirilmiş,!üzerinde!herhangi!bir!yazıt@harf!veya!boya!izi!kalmamıştır.!
Deri! zırhın! göğüs! ortasına! bir! Medusa! başı! kabartma! olarak! işlenmiştir.! Ancak! yüzeyin!
oldukça! bozulmuş! olmasından! dolayı! Medusa! başındaki! kanatlar! zor! seçilebilmektedir.!
Ayrıca! zırhın! altında! da! varolan! khitonun! üst! kıvrımları! göğüs! üzerinde! geometrik!
görünümlü! ve! basitleştirilerek! betimlenmiştir.! Deri! zırhın! uçları! bükülmüş! uzun!
püskülleri! sağ! üst! kol! üzerinde! birbirlerine! paralel! çizgilerle! gösterilmiştir.! Sol! omuz!
üzerine!yerleştirilmiş!zengin!ve!bol!kıvrımlı!paludamentum!büyük!metal!bir!iğne!veya!toka!
ile!tutturulmuştur.36!
Cepheden!betimlenen!portre@büstte!baş!hafif!sağına!döndürülmüş!ve!bundan!dolayı!da!
boyun! sol! adalesi! şişkin,! gergin! ve! geniş! olarak! betimlenmiştir.! Yine! aynı! nedenden! dolayı!
yüzün!sağ!yanı!oldukça!düz!gösterilirken!sol!taraf!daha!geniş!ve!dışa!taşkın!ele!alınmıştır.!
Başın!sağ!tarafında!görülen!havalı!bukleler!daha!itinasız,!daha!yüzeysel!ve!ayrıntısız!olarak!
betimlenmişlerdir.!Benzer!özensizlik!ve!yüzeysellik!başın!üst!ve!arka!kısımlarında!da!dikkati!
çekmektedir.! Başta! görülen! bu! farklı! betimleme! özellikleri! yapıtın! izleyici! tarafından! hafif!
sağından! görüldüğünü! ve! portre@büstün! asıl! cephesinin! bu! yön! olduğunu! açıkça!
göstermektedir.!Karşıdan!bakıldığında!saç!kütlesi,!her!iki!şakakta!da!deriden!geniş,!derin!ve!
kaba!bir!matkap!yarığıyla!ayırt!edilmiş!ve!adeta!bir!peruk!görünümü!ile!saç!ve!derinin!doğal!
ilişkisi,! canlılığı! pek! kazandırılamamıştır.! Bu! tip! kaba! kullanılan! matkap! görünümü! yanı!
sıra,! yüzeydeki! kuvvetli! korozyondan! dolayı! da! esere! çok! kötü! bir! cansızlık! ve! kuruluk!
hakimdir.! Başın! sağında! ki! saç! bukleleri! matkap! yöntemi! ile! derin! kanallarla! birbirinden!
ayrılmış,! dışa! doğru! döndürülerek,! kabarık,! kalın! ve! canlı! saç! tutamları! yaratılmıştır.! Sol!
tarafa! göre,! sağ! taraftaki! sakal! bukleleri! de! daha! özenli,! daha! ayrıntılı! ve! daha! canlı!
betimlenmişlerdir.!Bıyık!özellikle! uzun! ve! ağız! kenarlarından! daha! da! aşağıya! indirilerek!
neredeyse!simetrik!olarak!sakal!üzerine!belirgin!bir!biçimde!yerleştirilmiştir.!
İlk! portrede! (Res.! 1@6)! olduğu! gibi,! bu! portre@büstte! de! geniş,! yüksekçe! ve! dışa! taşkın!
alın,! kuvvetli,! öne! doğru! çekilen! ve! kenarlardan! aşağıya! sarkıtılan! çok! kıllı! ve! yumuşak! kaş!
ile!kaş!kemikleri,!burun!kökü!ile!alnın!birleştiği!yerde!oluşan!geniş!açı,!güzel!profilli!burun,!
hafif! çökük! yanaklar! ve! yüzde! görülen! olgunluk,! deri! altında! gösterilen! yaşlılık,! kuvvetli!
elmacık! ve! çene! kemikleri! yanı! sıra,! özellikle! tüm! betimlemelerde! gözlemlenen! kabarık,!
bakımlı,! zengin! ve! döndürülerek! kıvırcıklaştırılan! canlı! saç! ve! sakal! bukleleri,! ki!
bilhassa!saç!buklelerinin!arka!ve!ön!taraflarda!farklı!işlenişleri!gibi!betimleme!özellikleri!
portrenin! İmparator! Antoninus! Pius~a! ait! olduğunu! tartışmasız! göstermektedir.37! Çok!
tahribata!uğramış!olmasına!rağmen,!İmparatorun!karakteristik!olarak!alın!üzerine!indirilen!
simetrik! ve! geniş! kıskaç! motifini! oluşturacak! bukle! izleri! bu! adlandırmayı! iyice!
kuvvetlendirmektedir.!
Gerek! M.! Wegner! ve! gerekse! K.! Fittschen! tarafından! yapılan! tipolojik! araştırmalar 38!
sonucu!İmparator!Antoninus!Pius~a!ait!iki!ana!portre!tipi!(Typus!Formia!veya!Haupttypus@
!Zırhlı!yontulara!bazı!örnekler:!M.!Wegner.!Herrscherbildnisse.!Levh.!1.!5.!17.!19,!21.!24!v.d.:!J.!Inan@
E.!Rosenbaum.!Roman!and!early!Byzantine!Portrait!Sculpture!in!Asia!Minor!1966.!Lev.!19.!2;!29,!1;!
K.! Fittschen.! Katalog! in! Schloss! Erbach! 1977.! Lev.! 23,! 27.! 30;! K.! Stemmer.! Untersuchungen! zur!
Typologie.! Chronologie! und! Ikonographie! der! Panzerstatuen! 1978,! Lev.! 1! v.d.;! J.! İnan@! E.!
Alföldi@Rosenbaum.!Römische!und!frühbyzantinische!Porträtplastik!aus!der!Türkei.!Neue!Funde.!
1979.!Lev.!38,!67.!2.;!Fittschen@Zanker!I!Lev.!39.!49.!67,!78,!79,!87!v.d.!
37!Bkz.!Dipnot!2!
38!Bkz.!Dipnot!2@5!
36
285
ana! tip! ve! Vatikan! Croce! Greca! 595)! saptanmışsa! da,! bu! her! iki! tipinde! birbirinden!
bağımsız! yaratılmış! olamayacağı,! dolayısı! ile! ana! tip! olarak! kabul! edilen! esas! tipten!
esinlenilerek! vücuda! getirildikleri! kabul! edilmiştir.! Bizim! Konuralp! kökenli! bu! portre@
büstümüzde,! özellikle! alın! üzerine! indirilen! saç! buklelerinin! biçimi! ve! yerleştirilişleri! ile!
(Res.! 9@10)! yüz! ifadesi! Miletupolis! kökenli! portrenin! (Res.! 1@2)! tam! bir! tekrarı! olmasa!
da,! temelde! benzerliklerin! olduğu! gözden! kaçmamaktadır.! Her! iki! portreyi! yaratan!
portrecilerin!yapıtlarını!özgürce!ve!bağımsız!olarak!yarattıkları!da!düşünülemez.!Genel!saç!
bukleleri! yanı! sıra! bilhassa! alın! üzeri! buklelerinin! işleniş! ve! yerleştirilişleri! hem! Formia! @
esas@! hem! de! Vatikan! Croce! Greca! 595! tipinin! örneklerinde! de! görülmektedir.39! Bu!
benzerliklerden! dolayı! her! iki! yapıtımız! da! birbirinden! bağımsız,! ama! ana! tipten!
faydalanılarak!yaratılmış!olmalıdırlar.!
Portre@büstümüzün! şiddetli! aşınmadan! dolayı! yüzeyinin! oldukça! bozulmuş! olmasına!
karşın,! yüzde! bir! sakinlik,! yarı! kapalı! gözlerde! dalgınlık! ve! hatta! yorgun! bakış! ifadesi!
sezinlenebilmektedir.!Ayrıca!portrede!çökük!yanaklarla,!sakinliğin!yanı!sıra!yorgunluk!ve!
hatta! yaşlılık! ifadeleri! de! vurgulanmış! olabilir.! Bunlar! İmparatorun! hem! ÄPiusÄ! sıfatına!
uygunluk! göstermekte,! hem! de! portrenin! İmparatorun! son! dönemlerinde! yapılmış!
olabileceğine!işaret!etmektedir.!
Burada! ele! alınan! her! iki! portre! arasında! gördüğümüz! farklar,! belirtildiği! gibi! sadece!
kalite,! güzellik! ve! sanat! estetiği! açısından! değil,! yüzlerde! ki! ifadelerde! gece@gündüz! farkı!
gibi!değişik!ele!alınmıştır.!
Tüm! bu! farklılıklara! karşın,! her! iki! yapıtta! görülen! ortak! özellik! ise,! yoğun! olarak!
kullanılan! matkap! tekniği! ve! sonuçta! uygulanan! stil! yöntemidir.! Bu! yöntem,! portre@
büstte!daha!kaba!ve!daha!özentisiz!uygulandığından,!genelde!kuruluk,!katılık!ve!cansızlık!
ağır!basmaktadır.!
Sonuç!olarak,!tüm!bu!ayrıntılar!ışığında!portre@büstümüzün!de!Miletupolis!yapıtından!daha!
önce! yapılmış! olamayacağını! ve! hatta! imparatorun! son! dönemlerinde! Miletupolis~te!
olduğu! gibi,! aynı! nedenlerden! dolayı! Prusias! at! Hypium! halkı! tarafından! imparatora!
duyulan!şükran!duygularından!ötürü!onurlandırılmış!olduğu!kabul!edilmelidir.40!
!
!M.!Wegner,!Herrscherbildnisse,!Lev.!4,!6,!7@8;!K.!Fittschen,!Katalog!der!antiken!Skulpturen!in!
Schloss!Erbach.!1977.!Lev.!30@31.!Nr.!26@27.!
40!Dipnot!33.!
!
39
286
Zusa m m e nfa ssung
Ko pf de s Anto ninus Pius (Ab b . 1- 6 )
Das! erste! Porträt! des! Antoninus! Pius! wurde! 1980! im! Abfall! des! Stadtviertels,!
Tabakhaneler~! in! Mustafa! Kemal! Paşa,! dem! antiken! Miletoupolis,! gefunden! und! am! 25.12.!
1980!in!das!Archäologische!Museum!von!Bursa!überführt.!!
Dort! wird! es! unter! der! Inv.Nr.! 8498! aufbewahrt.! Der! hervorragend! erhaltene! Kopf! ist!
insgesamt!34!cm,!vom!Scheitel!bis!zur!Bartspitze!29!cm!hoch,!die!Breite!beträgt!25,!5!cm!und!
die!Tiefe!25!cm.!Das!Material!ist!weiss@grauer,!grosskristalliner!Marmor.!
Der! Kopf! ist! am! Hals! gebrochen.! Nasenspitze! und! Stirnhaare! sind! abgebrochen! oder!
abgestossen;! kleinere! Bestossungen! gibt! es! an! der! linken! Augenbraue! und! an! den!
Haarspitzen! rechts.! Feine! Raspelspuren! sind! an! Gesicht! und! Hals! erhalten.! Die! Rückseite!
und!die!Kalotte!sind!deutlich!vernachlässigt!und!mit!dem!Spitzeisen!zugehauen.!Dafür!ist!
die! Vorderseite! umso! sorgfältiger! ausgearbeitet.! An! den! Seiten! und! vorne! ist! das! Haar!
plastisch!gestaltet.!Der!Bart!besteht!aus!kleinen!Löckchen,!die!durch!kurze!Kanäle!unterteilt!
sind.! Auf! der! Rückseite! unten! ist! der! Rest! eines! Metalldübels! erhalten;! möglicherweise!
diente!er!zur!Befestigung!an!einem!Hintergrund.!Ein!weiterer!Dübel!befindet!sich!oben!über!
der!Stirn,!hinter!den!vorderen!Locken,!zur!Befestigung!eines!Kranzes?!
Das! Gesichtsrelief! ist! sehr! bewegt,! die! Augen! mit! dem! breiten! Oberlid! und! der!
markanten) Tränendrüse! liegen! tief! unter! buschigen! Brauen.! Pupille! und! Iris! sind! durch!
Ritzung!bzw.!Bohrung!angegeben.!Das!linke!Auge!liegt!etwas!tiefer!und!springt!ein!wenig!
vor,! daher! war! die! rechte! Seite! sicherlich! die! Hauptansichtsseite.! Das! Haar! ist! hier! stärker!
gebohrt,!mit!langen!Kanälen,!die!links!deutlich!flacher!sind.!Hinten,!direkt!über!dem!Bruch,!
ist! eine! flache! konkave! Eintiefung! zu! sehen,! vielleicht! Zeichen! für! die! Einsatzstelle! in! eine!
Statue.!
Auf! Grund! seiner! physiognomischen! Charakteristika! und! der! Anordnung! des! Stirn@
und! Schläfenhaares! sowie! der! typischen! Form! des! Bartes! handelt! es! sich! eindeutig! um! ein!
Porträt! des! Kaisers! Antoninus! Pius.! Das! Bildnis! gibt! den! von! M.! Wegner! und! K.! Fittschen!
ausführlich! beschriebenen! und! begründeten! Haupttypus! des! Kaisers! wieder.! Im! Vergleich!
zu!den!meisten!erhaltenen!Porträts!des!Imparators!ist!bei!diesem!Kopf!hier!die!häufige!
Verwendung! des! Bohrers! auffällig.! Daher! muss! dieses! Bildnis! zeitlich! gegen! Ende! der!
Regierungszeit! des! Antoninus! Pius! entstanden! sein.! Durch! seine! plastische! und!
ausdrucksvolle! Ausführung! unterscheidet! sich! das! Bildnis! sehr! deutlich! von! den! übrigen!
kleinasiatischen! Parallelen! z.B.! in! Izmit! und! Adana.! Daher! ist! anzunehmen,! dass! das! hier!
vorgestellte! Bildnis! in! einer! stadtrömischen! Werkstatt! gefertigt! wurde.! Der! Anlass! für! die!
Bildnisweihung!könnte!die!Unterstützung!des!Kaisers!für!den!Wiederaufbau!der!Stadt!nach!
einem!der!Erdbeben!gewesen!sein,!die!die!Region!in!den!50er!Jahren!des!2.!Jhs.!erschütterten.!
&
Pa nze rb üste de s Anto ninus Pius (Ab b . 7- 11)
Die! Büste! wurde! während! der! Feldarbeit! in! Konuralp,! dem! antiken! Prusias! ad! Hypium,!
gefunden!und!befindet!sich!z.Zt.!unter!der!Inv.Nr.!4062!im!Archäologischen!Museum!von!
Bolu.! Die!Gesamthöhe!beträgt!77!cm,!davon!von!den!Haarspitzen!bis!zum!Kinn! 23!cm;!der!
Kopf!selbst!ist! 30!cm!hoch,!25!cm!breit!und! 25!cm!tief.!Die!Büste!ist!in!Schulterhöhe! 61!cm!
breit,! 29! cm! tief,! der! Durchmesser! des! Sockels! beträgt! 24! cm.! Das! Material! ist! weisser,!
grosskristalliner!Marmor.!
Es! handelt! sich! um! ein! qualitätvolles! Stück,! doch! leider! ist! die! Oberfläche! durch!
Wasser@!oder!Düngereinwirkung!stark!korrodiert.!Ansonsten!gibt!es!frische!Bestossungen!
287
vorn! an! den! Haaren,! am! Paludamentum! über! der! linken! Schulter! und! unten! am!
Brustausschnitt!links,!weiterhin!am!linken!Ohr.!
Die!Büste!endet!unterhalb!der!Brust!und!besitzt!einen!runden!Büstenfuss,!über!dem!
eine! tabula! ansata! angebracht! ist.! Der! Kopf! ist! leicht! zur! Rechten! gewendet.! Das! Haar! ist!
luftig! und! locker,! kaum! gebohrt.! Die! Locken! an! der! Seite! vorn! rollen! sich! nach! aussen.!
Bohrkanäle! befinden! sich! besonders! auf! der! rechten! Seite,! die! somit! wohl! die!
Hauptansichtsseite!war.!Oben!auf!der!Kalotte!und!hinten!ist!das!Haar!leicht!vernachlässigt.!
Der! Bart! ist! flach,! und! der! Schnurrbart! langgezogen.! Das! Paludamentum! wird! mit! einer!
grossen! runden! Fibel! gehalten;! hier! wurden! tiefe! Bohrkanäle! gezogen.! Auf! dem! Panzer! ist!
ein!Gorgoneion!angebracht.!
Wegen! der! fortgeschrittenen! Korrosion! ist! es! zwar! schwierig,! stilistische! Aussagen! zu!
machen.! Doch! die! rechte! Seitenansicht! zeigt,! dass! der! Bohrer! häufig! verwendet! wurde.!
Daher!gehört!diese!Büste!in!die!gleiche!Zeit!wie!der!vorher!besprochene!Kopf.!Vielleicht!sind!
sie! sogar! aus! demselben! Anlass! aufgestellt! worden.! Trotz! der! starken! Korrosion! der! Büste!
sind! die! Unterschiede! in! der! Ausführung! gegenüber! dem! Kopf! aus! Miletoupolis!
überdeutlich.!Hinter!dessen!überlegener!Qualität!steht!sie!zweifellos!zurück.!
!
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
288
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
)))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))Res.)1))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))
)
&
&
&
&
&
&
&
&
)
)))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))Res.)2))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))
&
&
289
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
%
%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%Res.%3%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%Res.%4%
&
&
&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&
&
&
&
&
&
&
&
&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&Res.%5%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%Res.%6%
&
290
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
Res.)7.)
&
&
291
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
Res.)8)
&
&
292
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
Res.)9)
&
&
&
&
&
&
&
&
&
&
))))))))))))))))))))))))))))))))))))))Res.)10))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))Res.)11)
&
293
&
&
Bithynia Bö lg e sinde n Ro m a
Dö ne m i b ir Asla n He yke li
!
Korkmaz!Meral!
Atatürk%Üniversitesi%
Erzurum
!
İnsanın! yaşamında! tarih! boyunca! kendine! vazgeçilmez! bir! yer! bulan! aslan,! bunu!
toplumların!inanç!anlayışlarına!borçludur.!M.Ö.!4.!binden!itibaren!doğu!kültürlerinde!varlığı!
bilinen!aslan,!Mısır’da!kralın!temsilcileri!ve!koruyucu!güçleri!olarak!bilinmelerinin!yanı!sıra,!
tanrının!evinin!kuruyucuları!olarak!da!kullanılmışlardır.1!Yukarı!Mısır’ın!Kaptos!kentindeki!
tapınaktan!çıkarılan!ve!bugün!Petrie!Müzesinde!sergilenen!heykel!bunun!bir!örneğidir.!M.Ö.!
2.! bine! tarihlenen! Mezopotamya! yerleşimlerinden! Bağdat! yakınlarındaki! Tell! Harmal!
tapınağında! bulunan! terrakota! aslanlarda! koruyucu! kapı! bekcisi! olarak!
değerlendirilmektedir.2!Mezopotamya!kaynaklarından!etkilenen!Hitit!dini!ve!mitolojisindeki!
aslanda;3!Boğazköy!aslanlı!kapıda!olduğu!gibi!koruyucu!yönüyle!ön!plana!çıkmaktadır.!Geç!
Hitit! yerleşimlerinde! de! devam! eden! bu! gelenek! kolonizasyon! hareketleri! sonucunda!
batıdaki! uygarlıklarda! da! kullanılmaya! başlamıştır.! Doğuda! olduğu! gibi,! Greklerde! de!
koruyucu! amaçlı! olarak! kapılarda! ve! mezarlarda! sıkça! görülür.4! M.Ö.! 6.! yüzyılın! sonlarına!
tarihlenen! Simonides! mezar! anıtında! aslanın! bulunması! ve! mezardaki! yazıtta:! “Ben!
hayvanların! en! güçlüsüyüm! oda! insanların! en! güçlüsü! ona! koruma! sağlarım”! denmesi5! bü!
düşünceyi!destekleyen!en!güzel!kanıt!olsa!gerek.!Stahler,6!Patraklos!tümülüsünün!önündeki!
aslanla! ilgili! yorumunda! korumanın! yanı! sıra! orada! yatan! kahramana! verilen! değerin!
göstergesi!olarakda!değerlendirir.!M.Ö.!4.!yüzyılda!yaygınlaşan!bu!düşünce!anlayışı!bundan!
sonrada! devam! etmiştir.! Spartalılara! karşı! kazanılan! savaşın! anısına! yapılan! Knidos,7!
savaşlarda! ölen! Thebaialılar! için! yapılmış! olan! Amphipolis8! ve! Chaironeia9! anıtlarındaki!
aslanlar! buna! örnek! verilebilir.! Roma! döneminde! de! mezarları! koruma! ve! mezarda! yatana!
duyulan! saygı! geleneği! devam! etmiştir.10! Ancak! inanç! anlayışının! yanı! sıra! yönetici! sınıfın!
!Schulz!ve!Seidel!1998:!29.&
!Parrot!1961:!288,!taf.!354@356;!Lloyd!1974:!138,!taf.!99.!
3!Darga!1992:!113;!Işık!1999:!12.!
4!Richter!1930:!4;!Lloyd!1956:!127;!Blümel!1964:!60;!Gabelmann!1965:!87;!!Bittel!1976:!103;!Strocka!1977:!
512;!Hanfmann!ve!Ramage!1978:!21;!Darga!1992:!113;!Akurgal!1993:!108;!Forbeck!ve!Heres!1997:!15;!
Schulz!ve!Seidel!1998:!20;!Meral!2003:!37@38!
5!Frankel!1962:!84;!Mertens@Horn!1986:!23.!
6!Stahler!1967:!20,!taf.!I,!4.!2.!
7!Broneer!1941:!50.!
8!Broneer!1941:!35,!fig.!26@30;&Willemsen!1959:!52,!taf.!52;!Mertens@Horn!1986:!51,!taf.!18.1.!
9!Broneer!1941:!34@35;&Willemsen!1959:!49,!taf.!58,!59;!Mertens@Horn!1986:!51,!taf.!18.2.!
10!Toynbee!1973:!65.!
1
2
294
eğlence!hayatına!da!giren!aslan,!yukarıda!ifade!etmeye!çalıştığımız!dinsel!yönleri!dışında!da!
kullanılmaya!başlamıştır.!Romalı!İmparatorlar!sosyal!amaçlı!gösteriler!için!Afrika,!Suriye!ve!
Arabistan! gibi! bölgelerden! aslanlar! getirterek! eğlence! yaşamlarının! bir! parçası! olarak!
kullanmışlardır.! Bunun! sonucunda! da! kabartma,! mozaik! ve! duvar! resimlerine! aslanların!
avlanması,!gemilerle!getirilmesi!ve!dövüşleriyle!ilgili!konular!işlenmeye!başlamıştır.!Ancak!
eğlenceye!yönelik!aslan!tasvirleri!her!ne!kadar!yaygınlaşsa!da!M.Ö.!IV.!binden!itibaren!süre!
gelen! din! anlayışından! kaynaklanan! kullanım! devam! etmiştir.! Örneğin! Müzelerdeki! bronz!
gruplarda! ve! sikkeler! üzerinde! sıkça! rastladığımız! Kybele’nin! arabasını! çeken! aslanlar!
mitolojik! tasvirlerde! önemli! bir! yere! sahiptir.11! Ayrıca! mezarda! yatana! duyulan! saygı! ve!
onun! gücünün! bir! sembolü! olarak! kullanılma! geleneği! Roma! döneminde! de! devam!
etmiştir.12!!
Aslanlar! kapı! ve! mezar! koruyuculuğunun! dışında,! kent! sembolü! olarak! da!
kullanılmıştır.! Bunda! kentin! koruyucu! tanrı! ve! tanrıçasının! etkisi! ön! plana! çıkmaktadır.!
Lidya’da! Kybele,! Hellen! şehirlerinde! ise! Apollondan! kaynaklanan! kullanımın! olduğunu!
söylemek! mümkündür.13! Kybele’nin! kutsal! hayvanı! aslan! Lidya’da! hem! ulusal! hem! de!
yönetici! sınıfın! evlerinin! sembolü! olarak! kullanılmıştır.14! Ayrıca! Meles! hikayesinde! aslanın!
evlerin! koruyucusu! olduğu! ifade! edilmiştir.15! Asur! ve! Babylon! krallığının! sembolü! olan!
aslan16,! Pers! şehir! armasında! da! yer! almaktadır.17! Milet’in! eski! tanrısının! Apollon! olması!
nedeniyle! sikkelerde! uzun! süre! aslana! yer! verilirken,18! M.Ö.! 4.! yüzyıla! tarihlenen! Milet!
Liman! aslanları! şehrin! sembolü! kabul! edilmektedir.19! Aslanın! farklı! kullanımlarının!
yaşandığı!bu!süreç!içindeki!örneklerden!biride!koruyucu!amaçlı!yapıldığını!düşündüğümüz!
Bursa!Arkeoloji!Müzesi’ndeki!aslan!yontusudur.!
Bilecik! ili,! Pazaryeri! ilçesine! bağlı! Karaköy’de,! Mustafa! Uyar’ın! tarlasında! bulunan! ve!
8652! envanter! numarasıyla! Bursa! Arkeoloji! Müzesi! bahçesinde! sergilenen! aslan! heykeli! bu!
anlamda! önemli! sayılabilir.! Söz! konusu! aslan! heykeli! 160! cm.! uzunluğunda,! 83! cm.!
yüksekliğinde! ve! 42! cm.! genişliğindedir! ve! sarımsı@beyaz! mermerden! yapılmıştır.! Yürür!
durumda! ve! başı! hafif! sağa! dönük! aslanın! bacakları! ve! kuyruğu! tamamen! kırıktır.! Başını!
çevirdiği! yöne! bakan! aslanın! gözleri! derinde! olup! gözbebekleri! de! işlenmiştir.! Gözlerin!
üzerindeki!etli!yapı!aşağı!sarkmış,!alnın!ortasında!buruna!doğru!derin!kanal!oluşmuş,!burun!
sivri!uçlu!ve!uzun!verilmiştir.!Avurtlar!içe!çökmüş,!yanaklardan!belirgin!bir!çizgiyle!ayrılan!
ağız! yarı! açıktır.! Açık! ağızdaki! dişler! özenli! bir! şekilde! dizilmiştir.! Uca! doğru! sivrilen!
kulaklar!arkaya!yatırılmıştır.!Kulakların!verildiği!yerden!itibaren!yüzü!çepeçevre!saran!yele,!
kürek! kemiklerini! açıkta! bırakacak! biçimde! arkaya! ve! başın! iki! yanından! aşağıya! doğru!
sarkıtılmıştır.!Tomarlar!halindeki!yele!lülelerinin!ayrıntıları!yer!yer!derin!ve!kesik!çizgilerle!
verilmiştir.! Vücut! gerginliği! ise! dışa! yansıtılan! kas! ve! damarlarla! verilmeye! çalışılmıştır.!
Envanter!kayıtlarında!müzeye!geldiği!yer!ve!geliş!şekli!konusunda!ayrıntılı!bilgi!verilmesine!
rağmen! ait! olduğu! kenti! ve! yapıyı! tespit! etmek! mümkün! olamamıştır.! Ancak! aslan!
yontularının! yapılış! amaçlarından! yola! çıkarak,! koruyucu! mezar! bekçisi! olarak! yapıldığını!
!Toynbee!1973:!63.!
!Toynbee!1973:!65.!
13!Meral!2003:!45.!
14!Ratte!1989:!379.!
15!Herodot!1991:!I.!84.!
16!Hanfmann!ve!Ramage!1978:!22.!
17!Cahn!1950:!196!
18!Cahn!1950:!197;!Graeve!1996:!317;!Greaves!2003:!128.!
19!Forbeck!ve!Heres!1997:!20.!
11
12
295
düşündüğümüz! aslan! yürür! durumda! olması,20! başını! yana! çevirmesi! ve! ağzının! yarı! açık!
oluşuyla!M.Ö.!4.!yüzyıldan!itibaren!var!olan!geleneği!devam!ettirmektedir.21!Ancak!ayrıntıya!
inildiğinde! daha! canlı! ve! görsel! yapılan! Hellenistik! dönem! örneklerinden! daha! geç! bir!
tarihte!yapıldığı!anlaşılabilmektedir.!Her!ne!kadar!gözler!üzerindeki!aşağı!sarkan!alın!derisi!
ve! doğrudan! izleyiciye! bakan! yüz! ifadesiyle! Hellenistik! geleneği! devam! ettirse! de,22!
gözbebeklerinin! işlenmesi! ve! yapmacık! yele! ayrıntıları! incelediğimiz! Bursa! Müzesi! aslanını!
tarihsel! olarak! onlardan! ayırmaktadır.! Yelenin! tomarlar! halinde! işlenişi,! kulakların! yapısı,!
gözlerin! derinde! verilmesi! ve! alın! çizgisiyle! M.Ö.! 1.! yüzyıla! tarihlenen! İstanbul! Arkeoloji!
Müzesi’ndeki! 1282! envanter! numaralı! Milet! örneğiyle! benzer.23! Ancak! Milet! aslanında! yele!
lülelerinin! ayrıntılarının! oluşumundaki! çizgiler! daha! belirgin! ve! doğaldır.! Burada! ise! yele!
ayrıntıları!için!kullanılan!çizgiler!oldukça!yapmacık!olup,!başlangıç!ve!bitiş!noktalarını!tespit!
etmek!zordur.!Bu!nedenle!Milet!aslanı!daha!erkendir!denilebilir.!Yele!lüleleri,!gözler!üzerine!
düşen! etli! yapı,! avurtların! içe! çökmesi! ve! yanak! yelelerinin! yelpaze! şeklinde! yanlara!
açılmasıyla!M.S.!1.!yüzyıla!tarihlenen!Pompeii!aslanı!ve!Roma@Thermenmuseum’daki!33782!
envanter! numaralı! aslanla da! karşılaştırılabilir.24! Burun! yapısı,! dilin! dışarı! sarkıtılması! ve!
küçük! gözleriyle! Pompeii! aslanı! eserimizden! erken! özellikler! gösterirken,! 33782! envanter!
numaralı!örnek!sivri!burnu!ve!bıyıkların!işlenişiyle!tarih!olarak!daha!yakındır.!Kabarık!yele!
yapısıyla! M.S.! 1.! yüzyıl! sonu! ve! 2.! yüzyıl! başına! tarihlenen! Efes! Tiyatrosu’ndaki! aslanla!
karşılaştırabiliriz.25! Her! iki! eserde! de! kürek! kemiklerini! açıkta! bırakacak! şekilde! verilen! ve!
oldukça! kabarık! işlenen! yele! lülelerinin! ayrıntılarının! oluşumundaki! çizgiler! birbirine!
oldukça! benzerdir.! Bu! nedenle! iki! eser! yaklaşık! aynı! dönemde! yapılmış! olmalıdır.! Kabarık!
yele,! açık! ağız,! içe! çökmüş! avurtlar! ve! dişlerin! yapısıyla! M.S.! 2.! yüzyıla! tarihlenen! J.! Paul!
Getty! Müzesi’ndeki! aslanlarla26! ve! İstanbul! Arkeoloji! Müzesi’nde! bulunan! 2277! envanter!
numaralı! ante! başlığındaki! aslanla! benzerlik! gösterir.! Ancak! yüz! ve! yeledeki! abartılı! yapı,!
aşırı! bozulma,! matkabın! yoğun! kullanımıyla! doğal! yapıdan! uzaklaşma! nedeniyle! J.! Paul!
Getty!Müzesi!ve!İstanbul!Arkeoloji!Müzesi!örnekleri!daha!geç!özellikler!yansıtır.!
Başlangıçta! da! söylediğimiz! gibi! yürür! durumda! verilmesi,! başın! yana! döndürülmesi,!
ağzın! yarı! açık! yapısı! ve! yanak! yelelerinin! yanlara! açılmasıyla! Hellenistik! geleneği! devam!
ettiren! Bursa! Arkeoloji! Müzesi’ndeki! Roma! dönemi! aslan,! göz! bebeklerinin! verilmesi,! yele!
lülelerinin! ayrıntılarının! daha! basit! ve! yapmacık! oluşuyla! Hellenistik! gelenekten!
uzaklaşmıştır.! M.S.! 1.! yüzyıl! örneklerinde! de! Hellenistik! geleneğin! devam! ettiğini! ve!
matkabın!fazla!kullanılmadığını,!oysa!M.S.!2.!yüzyıl!eserlerinde!matkabın!aşırı!ve!gelişigüzel!
kullanıldığını! görmekteyiz.27! Bursa! Arkeoloji! Müzesi’ndeki! aslanda,! her! ne! kadar! erken!
İmparatorluk! dönemi! örneklerine! göre! bozulma! olsa! da! M.S.! 2.! yüzyıldaki! kadar! aşırı!
değildir.! Bu! nedenle! eserimiz! olasılıkla! M.S.! 1.! yüzyılın! ikinci! yarısında! yapılmış! bir! örnek!
olmalıdır.!
!
!
!
!Meral!2003:!36.!
!Willemsen!1959:!59,!lev.!48@49,!55;!Erdemgil!ve!Evren!1992:!71@82,!res.!1@8.!
22!Mertens@Horn!1986:!56,!lev.!17!@19.!
23!Willemsen!1959:!71,!lev.!78.2.!
24!Willemsen!1959:!85,!101,!lev.!96!ve!98.1.!
25!Willemsen!1959:!104,!lev.!101.2;!Meral!2003:!lev.!87b.!
26!Vermeule!1973:!16,!nr.!30@31.!
27!Willemsen!1959:!106,!lev.!110@111.!
20
21
296
Ka yna kç a
Akurgal,!E.!1993.!Anadolu)Uygarlıkları.!Istanbul:!Net!Yayınları.!
Bittel,!K.!1976.!!Die)Hethiter.)Die)Kunst)Anatoliens)vom)Ende)des)3.)bis)zum)Anfang)des)1.))
Jahrtausends)v.)Chr.,!München:!Beck.!
Blümel,!C.!1964.)Archaisch)Griechischen)der)Staatlichen)Museen)zu)Berlin.!Berlin.!
Broneer,!O.!1941.!The)Lion)Monument)at)Amphipolis.!Cambridge:!Harvard!University!Press.!
Cahn,!H.!A.!1950.!“Die!Löwen!des!Apollon.”!Museum)Helveticum)7:!185@199.!
Darga,!M.!1992.!Hitit)Sanatı.!Istanbul:!Akbank!Yayınları.!
Erdemgil,!S.!ve!Evren,!A.!1992.!“Efes!Tavşantepe!Aslanı.”!Türk)Arkeoloji)Dergisi!30:!71@82.!
Frankel,!H.!!1962.!Dichtung)und)Philosophie)des)frühen)Griechentums.!Münich:!Beck.!
Forbeck,!E.!ve!Heres,!H.!1997.!Das)Löwengrab)von)Milet.!Berlin:!W.!De!Gruyter.!
Gabelmann,!H.!!1965.!Studien)Zum)Frühgriechischen)Löwenbild.!Berlin:!Mann.!
von!Graeve,!V.!1996.“Zu!den!Hafenlöwen!von!Milet”,!in:)Fremde)Zeiten.)Festschrift)für)Jurgen)
Borchhardt)zum)sechzigsten)Geburtstag)1:!317@327.!
Hanfmann,!G.!M.!A.!ve!Ramage,!N.!H.!1978.!Sculpture)from)Sardis:)The)Finds)Through)1975.!!
Cambridge:!Cambridge!University!Press.!
Işık,!F.!1999.)Doğa)Ana)Kubaba:)Tanrıçaların)Ege’de)Buluşması.!Antalya:!Akdeniz!Medeniyetleri!!
Enstitüsü!Yayınları.!
Lloyd,!S.!1956.))Early)Anatolia.)London:!Thames!and!Hudson.!
_____.1974.)The)Art)of)the)Ancient)Near)East.)London:!Thames!and!Hudson.!
Meral,!K.!2003).)İonia)Bölgesi)Aslanları.)Atatürk)Üniversitesi,)Yayınlanmamış)Doktora)Tezi.!
Mertens@Horn,!M.!1986.!“Studien!zu!Griechischen!Löwenbildern.”)Mitteilungen)des)Deutschen))
Arcäologischen)Instituts.)Römische)Abteilung))93:)1@60!
Parrot,!A.!1961.)Sumer.)The)Dawn)of)Art.)New!York:!Golden!Press.!!
Ratte,!C.!1989.!“Five!Lydian!Felines.”!American)Journal)of)Archaeology!93:!379@393.!
Richter,!G.!M.!A.!1930.!Animals)in)Greek)Sculpture.)A)Survey.))New!York:!Oxford!University.!
Schulz,!R.!ve!Seidel,!M.!1998.))Egypt.)The)World)of)the)Pharaohs.)Köln.!Könemann.!
Stähler,!K.!P.!1967.!Grab)und)Psyche)des)Patraklos.)Bonn:!Habelt!in!Kommission.!
Strocka,!V.!1977.!“Neue!Archaische!löwen!in!Anatolien.”)Archaeologischer)Anzeiger,)484@512.!
Toynbee,!J.!M.!C.!1973.)Animals)in)Roman)Life)and)Art.)Ithaca,!N.Y.:!Cornell!University!Press.!
Vermeule,!E.!ve!Neuerburg,!N.!1973.!Catalogue)of)the)Ancient)Art)in)the)J.)Paul)Getty)Museum.)
Malibu,!California.!
Willemsen,!F.!1959.)Die)LöwenkopfAWasserspeier)vom)Dach)des)Zeus)Tempels.)Berlin:!De!Gruyter.!
!
297
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
Res.)1.)Bithyna)bölgesinde)ele)geçen)Roma)dönemi)aslan)heykeli)
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
Res.)2.)Aslan)heykelinin)bir)detayı)
&
298
&
La o dike ia a d Lyc um ’da Me no ra hlı
b ir Ha ç Be tim i
!
Celal!Şimşek!
Pamukkale)Üniversitesi)
Denizli
!
Laodikeia! antik! kentinde! 2003! yılında! gerçekleştirilen! kazılarda! ortaya! çıkarılan! ve!
İmparator! Septimius! Severus’a! (M.S.! 193@211)! adanan! anıtsal! çeşme! yapısı! içinde! ele! geçen!
sütun! parçası! üzerinde! betimlenen! menorahlı! Latin! haçı! Roma! dönemi! Anadolu! arkeolojisi!
için! önemli! bir! buluntuyu! temsil! etmektedir! (Res.! 3@4).! Frigya! Bölgesi’nin! batı! ucunda! yer!
alan! antik! Laodikeia! kenti! Denizli! İli’nin! 6! km! kuzeydoğusunda! Eskihisar,! Goncalı,!
Bozburun! köyleri! sınırları! içinde! kalmaktadır! (Res.! 1).! Hellenistik! Dönem’de! birden! çok!
Laodikeia! isimli! kent! kurulduğundan,! kent! yanında! bulunan! ırmakla! ayırt! edilerek,!
Laodikeia!ad!Lycum!(Lykos!Üzerindeki!Laodikeia)!olarak!adlandırılmıştır.1!Lykos!Vadisi’nin!
önemli!bir!kenti!olan!Laodikeia,!Seleukos!Kralı!II.!Antiokhos!tarafından!eşi!kraliçe!Laodike!
adına! M.Ö.! üçüncü! yüzyılın! ortalarında! (M.Ö.! 261@253)! ! kurulmuştur.2! Antik! kaynaklara!
göre!Diospolis!ve!Rhoas!olarak!adlandırılmış!olan!Hellenistik!kent!eski!kutsal!bir!yerleşimin!
üzerinde! yer! alır.3! Kent! ayrıca! batı,! iç! ve! güney! Anadolu’yu! birbirine! bağlayan! ana! yol!
kavşağındadır.! Üç! yanı! ırmaklarla! çevrili! olan! kentin! kuzeydoğusunda! Lykos! (Çürüksu),!
güneydoğusunda! Kapros! (Başlıçay)! ve! kuzeybatısında! Asopos! (Gümüşçay@Goncalı! Deresi)!
ırmakları! yer! alır.4! Antik! kent! bu! ırmakların! arasında! üzerinde! herhangi! bir! su! kaynağı!
olmayan!yüksek!bir!doğal!platform!üzerinde!kurulmuştur.!Hippodamik!sistemde!kurulan!ve!
her! dönemde! yıkıcı! depremlerle! harap! olan! Laodikeia! antik! kenti,5! M.S.! 7.! yüzyılının! ilk!
yarısında!meydana!gelen!ve!Aphrodisias!ile!Hierapolis’i!de!tahrip!eden!son!deprem!sonrası,6!
! Ruge! 1924:! 722;! Strabon,! Geographia,! XII.! 8.16;! Plinius,! Historia) Naturalis! V.! 105;! Gagniers,! 1969:! 1;!
Traversari!2000:!11;!Weber!1898:!178;!Şimşek!2005:!305.!
2! Ramsay! 1895:! 32;! von! Head! 1906:! lxxiii;! 1911:! 678;! Ruge! 1924:! 722;! Gagniers! 1969:! 1@2;! Texier! 2002:!
383;! Bejor! 2000:! 15@16;! Bean! 1971:! 247;! Magie! 1950:! 127,! 986@987,! no.23;! Anderson! 1897:! 409@410;!
Buckler!ve!Calder!1939:!x;!Belke!ve!Mersich!1990:!323.!
3!Plinius,!N.H.,!V.!105;!Texier!2002,!383@384;!von!Head!1906,!lxxiii;!Ruge!1924,!722;!Ramsay!1895,!35;!
Gagniers!1969,!1;!Belke!ve!Mersich!1990,!323;!Bean!1971:!247.!Diospolis,!Zeus!kenti!anlamında!olup,!
kentin! baş! ve! kurucu! tanrısının! adı! Zeus! Laodikeus’tur.! Rhoas! ise! eski! bir! Anadolu! adıdır.! Son!
zamanlarda! yaptığımız! yüzey! araştırmalarında! Helenistik! Dönem! öncesine! giden! seramikler!
bulmamız,! Laodikeia’da! eski! dönemlere! giden! kutsal! alanların! ve! yerleşimlerin! varlığına! işaret!
etmektedir.!
4! Asopos! ve! Kapros! ırmakları! Korucuk! Kasabası! altında! kuzeyde! Lykos! Irmağı! ile! birleşmektedir.!
Daha!sonra!Lykos!Irmağı!batıda,!Büyük!Menderes!Irmağı’na!katılmaktadır.!
5!Guidoboni!1994:!306;!Gagniers!1969:!11;!Ramsay!1895:!38;!Magie!1950:!987,!no.23;!Belke!ve!Mersich!
1990:!324;!Şimşek!2005:!305.!
6!Guidoboni!1994:!349@351;!Ferrero!1997:!87;!D’Andria!2002:!100@101;!2003:!38,!110,!116,!126,!146,!181;!
Erim!1997:!32,!42@43,!54,!56,!65;!Şimşek!2005:!312@313.!
1
299
Denizli! Kaleiçi’ne! taşınmıştır.! Günümüzde! yüzeyde! görülen! kalıntılar! daha! çok! Roma! ve!
Erken!Bizans!dönemlerine!aittir.!
Bu!çalışmada!incelenen!menorah!üzerinde!Latin!haçın!yer!aldığı!sütun!parçası,!2003!yılı!
A! Nymphaeum! kazılarında! havuzun! içinde! bulunmuştur! (Res.! 2).! Sütun,! orta! gözenekli!
beyaz! mermerden! yapılmıştır.7! Sütunun! kırılmış! olmasından! dolayı,! menorahın! kaide!
bölümüyle,!palmiye!dalının!alt!kısımları!eksiktir.!Yüzeysel!kazıma!çizgilerle!şematik!yapılan!
menorah,!palmiye!dalı!ve!borazanın!önce,!derin!kazıma!olarak!yapılan!küreli!Latin!haçın!ise!
daha!sonra!yapıldığı!anlaşılmaktadır.!Palmiye!dalının!dış!yapraklarının!en!altta!yer!alan!ikisi!
sadece!çizgi,!üstte!yer!alan!yedisi!ise!kazınarak!verilmiştir.!Sağda!yer!alan!yaprakların!ikisi!
kazınmış,! diğer! yedisi! çizgi! halinde! verilmiştir.! Menorah’ın! boyun! kısmının! altı! eksiktir.!
Ortada! yer! alan! kolun! üzerinde! küreli! Latin! haçı! yer! alır.! Menorah’ın! kollarının! uç!
kısımlarındaki! mumluk! kazıma! çizgilerle! birleştirilmiş! olup,! uçlarında! daire! ve! buna! bağlı!
ışık! huzmelerini! sembolize! eden! üçer! çizgi! yer! alır.! Menorah’ın! ortasında! yer! alan! küreli!
Latin! haçı! iki! kolun! ucunu! kaplamış! olduğundan,! solda! üç,! sağda! ise! sadece! iki! ucu!
görülmektedir.!Menorah’ın!kollarının!biraz!sağ!ortasından!yükselen!küreli!Latin!haçı,!derin!
“V”! şeklinde! kazıma! kanallarla! yapılmıştır.! Haçın! kollarının! uçları! ise! iç! bükeyli! yay!
şeklinde!geniş!olarak!sona!erer.!Menorah’ın!sağ!tarafında!yine!kazıma!çizgili!bir!borazan!yer!
alır.! Borazan! kıvrık! olup,! alt! kısmı! geniş,! üst! kısmındaki! ağızlık! bölümü! ise! biraz! şişkince!
yapılmıştır.! Üzerinde! kazıma! olarak! menorah,! palmiye! dalı,! borazan! ve! küreli! Latin! haçı!
bulunan! sütun! parçası,! Suriye! Caddesi’nin! kuzey! yanına! yapılan! çift! katlı,! A!
Nymphaeum’unun!kompozit!düzendeki!birinci!katına!aittir.!Yazıtına!göre!A!Nymphaeum’u,!
Roma! İmparatoru! Septimius! Severus’a! (M.S.! 193@211)! adanmıştır.8! Sütun! üzerinde! yer! alan!
menorah,! palmiye! dalı! ve! borazan! şematik,! göze! batmayan! bir! işçilik! göstermektedir.! Aynı!
şekilde! menorahlar,! Hierapolis! Nekropolü’nde! yer! alan! bazı! Roma! Dönemi! mezarları!
üzerinde,! M.S.! 1.! yüzyıldan! itibaren,! şematik! kazıma! çizgilerle! yapılmıştır.9! Hierapolis’te!
Musevi! topluluğunun! kendilerine! ait! özel! bir! mezarlığı! olmayıp,! bunlar! nekropol! içine!
değişik! şekilde! dağılmıştır.! Bu,! topluluk! içinde! fazla! göze! batmama! düşüncesinden!
kaynaklanmaktadır.!Ancak!iki!büyük!bayramda!Hamur!ve!Şavuot!(Azymous!ve!Pentecost)!
mezarına!çelenk!konulmasını!zorunlu!kılan!Musevi!Aelius!Glykon’un!mezar!yazıtı!ilginç!bir!
örnektir.10!!
Hierapolis! örneklerinde! olduğu! gibi! A! Nymphaeum’u! birinci! kat! sütunu! üzerine!
kazınan! palmiye! dalı,! borazan! ve! menorah’ın! bu! düşünceden! dolayı! basit! yapıldığını!
göstermektedir.! Olasılıkla! sütun! ya! da! Nymphaeum’un! bir! bölümünün! finansı,! Musevi!
cemaati! tarafından! karşılanmıştır.! Çünkü! Antik! Dönem’de! Lykos! Vadisi! içinde! yer! alan!
Laodikeia,! Kolossai! ve! Hierapolis’li! Museviler,! ticaretten! kaynaklanan! bazı! imtiyazlara!
sahiptiler.! Bu! aynı! zamanda! Vadide! Hıristiyanlığın! yayılmasında! da! bir! alt! yapı!
oluşturmuştur.! Hıristiyanlığın! yayılışı! bakımından,! St.! Paulos’un! yazdığı! mektuplarda! bu!
7
Kazı!Envanter!No.!AN.03.176.!Kalan!sütun!parçası!çapı!45!cm.,!uzunluğu!65!cm.dir.!Sütun!
üzerine! kazıma! olarak;! altta! menorah! ve! bunun! orta! kolunda! küreli! Latin! haçı,! solda!
palmiye!dalı!ve!sağda!borazandan!oluşan! kompozisyon!yapılmıştır!(Res.!2).! Menorah!!haç!
uzunluğu!29!cm.!ve!genişliği!19!cm.’dir!Menorah!uzunluğu!18!cm.!ve!genişliği!11!cm.’dir.!
Latin!haçı!uzunluğu!14!cm.,!kol!genişliği!9!cm.,!haçın!kazıma!genişliği!1.7!cm.,!haçın!altında!
yer!alan!küre!çapı!3.5!cm.,!palmiye!dalı!uzunluğu!13!cm.!ve!borazan!uzunluğu!7!cm.’dir.
!Şimşek!2005:!308@313,!fig.9@13.!
!D’Andria!2003:!60;!Ritti!1987a:!117;!2005:!147,!Res.!1.!
10!Ritti!1987a:!116@117.!
8
9
300
önemli! kentlerin! adı! geçmektedir.11! Zaten! Laodikeia’nın! Antik! Dönem’deki! zenginliği! ana!
yol!kavşağı!üzerinde!bulunması!ve!tekstil!ticaretidir.12!Menorah!Musevilerin!en!eski!sembolü!
olup,! bu! yedi! kollu! şamdan,! antik! çağda! ve! günümüzde,! toplum! aydınlığını! sembolize!
etmektedir.!Menorahlar,!sıklıkla!palmiye!dalıyla!birlikte!gösterilmiştir.!Bunun!yanında!diğer!
bitki! ve! meyveler,! koç! boynuzu,! hilal@ay! şeklinde! semboller! de! menorahlarla! birlikte!
kullanılmıştır.! Menorah,! palmiye! dalı! ve! borazan! gibi! semboller! Musevilerin! dinsel! takvim!
ve! festivalleriyle! ilişkilidir.! Antik! Dönem’de! menorah’ın! en! tanınmış! örneği,! Roma’da! M.S.!
81! yılında! yapılan! İmparator! Titus! (M.S.! 79@81)! takında,! Jerusalem’daki! tapınaktan!
hazinelerin!taşınması!sahnesindeki!betimlemedir.13!
Anadolu’da!Geç!Antik!Çağ’da!Musevilikle!ilgili!semboller!ve!yazılar,!değişik!kentlerde!
görülmektedir.14!Lidya’nın!başkenti!ve!bir!synagog’a!sahip!olan!Sardis’te!bulunan!yazıtlı!ve!
üç! basamaklı! podyum! üzerindeki! Socrates! menorah’ı,! M.S.! 4.! yüzyıla! tarihlenmektedir.15!
Ayrıca! Sardis! synagog’unda! bulunan! menorahlı! plaka! da! Musevilerin! dini! inançlarını!
günümüze! yansıtır.16! Priene’de! bulunan! menorahlar,! palmiye! dalı! ve! tavuskuşuyla! birlikte!
yapılmıştır.17! Bergama’da! menorahlı! parça! da! yine! palmiye! dalıyla! betimlenmiştir.18!
Akmonia’da!ele!geçen!yazıtlar!ve!başlıkta!görülen!menorah,!kentte!bir!synagog’un!varlığını!
göstermektedir.19! ! Nicaea! (İznik)’de! bulunan! yazıtlı! menorah,! M.S.! 4.! ve! 6.! yüzyıllar! arsına!
tarihlenir.! Anadolu! dışında! da! benzer! örnekler! mevcuttur.20! Örneğin! Kafarnaum’da! bir!
synagog’a! ait,! M.S.! 2.! yüzyıla! tarihlenen! Korint! başlığı! üzerindeki! menorah;! Suriye’nin!
Doğusu’nda!Fırat!Nehri!üzerindeki!Dura!Europas’ta!bir!mihrapta!yer!alan!menorah!(M.S.!1.!
ve!7.!yüzyıllar!arası);!Bet!Alfa’da!bir!mozaik!üzerinde!yer!alan!menorah;!Hamat@Tiberias’ta!
mozaik! üzerinde! yer! alan! menorah;! Filistin’de! Beth! Shearim’de! katakompta! yer! alan!
menorah;! Ashkelon’da! M.S.! 6.! ve! 7.! yüzyıllara! tarihlenen! kabartma! menorah;! Roma’da! bir!
altın! tas! üzerinde! betimlenen! menorah! (M.S.! 4.! yüzyıl).! Bu! örneklerde! menorah,! genellikle!
palmiye! dalıyla! ve! borazanla! birlikte! verilmiştir.21! New! York’ta! Rosen! Koleksiyonu’nda!
bulunan! plaka! üzerinde! iki! sütunlu! ve! tonozlu! kutsal! mekân! içinde! menorah,! palmiye! dalı!
(Lulav)! ve! borazan! betimlenmiştir.22! Bu! üçlü! kompozisyon,! Laodikeia! örneği! ile! benzerlik!
içindedir.!Ancak!Laodikeia!örneği!daha!erken!tarihlidir.!!
Laodikeia’da! Hıristiyanlık! ilk! önce! Musevi! toplulukları! arasında! kök! salmıştır.23! Bu! da!
menorah! üzerindeki! Latin! haçının! verdiği! ifadeye! açıklık! getirir.! Hıristiyanlık! M.S.! 4.!
yüzyılda! İmparator! Büyük! Constantine! I! (M.S.! 307@337)! zamanında! resmi! din! olunca,!
Nymphaeum! sütunundaki! menorahın! kolları! ortasına,! daha! derin! olarak! küre! üzerinde!
!Ritti!1987a:!116@117;!1987b:!118@120;!Bean!1987:!295;!Gagniers!1969:!4@11;!Blake!ve!Edmonds!1998:!
140@141.!
12!Strabon,!Geographia,!XII.8.16!(578);!Vitruvius,!de)Architectura,!VIII.3.14;!Magie!1950:!48,!126@128,!813,!
note!83,!986@987,!note!23);!Ramsay!1895:!40@42.!
13!Ramage!ve!Ramage!1995:!143,!fig.5.10;!Kleiner!1992:!185@187,!fig.155;!Scarre!1995:!75.!
14!Ovadiah!1978:!857@866,!pl.273@280;!Fine!ve!Rutgers!1996:!3@23,!fig.1@5.!
15!Ramage!1978:!151@152,!no.226,!figs.391@393.!
16!Ovadiah!1978:!861,!pl.276,!fig.10;!Fine!ve!Rutgers!1996:!12@17,!fig.!5.!!
17!Ovadiah!1978:!859@860,!pl.273,!fig.3@4;!Fine!ve!Rutgers!1996:!12@17,!fig.4.!
18!Ovadiah!1978:!857@858,!pl.273,!fig.1.!
19!Fine!ve!Rutgers!1996:!12@17,!fig.!3.!
20!Anadolu!dışındaki!örnekler!konusunda!bilgi!veren!Prof.!Siegfried!Kreuzer’e!teşekkür!ederim.!!!
21!Buckler!ve!Calder!1939:!97,!no.264,!pl.47/264,!119,!no.347,!pl.60/347.!!
22!Fine!ve!Rutgers!1996:!18@21,!fig.!6.!
23!Gagniers!1969:!10.!
11
301
Latin! haçı! kazınmıştır.! A! Nymphaeum’un! birinci! kat! sütunu! üzerine! kazınan! menorah! ve!
Latin!haçı,!M.S.!494!yılı!depreminde!yapı!yıkılıncaya!kadar!kalmıştır.24!Menorahlı!Latin!haçı,!
kentte!bir!kısım!Musevi!topluluğunun!Hıristiyanlığı!kabul!ettiğini!gösterir.!!
Laodikeia! sütununda! görülen! küre! üzerindeki! Latin! haçı,! Hierapolis! Katedrali’ne! ait!
Erken! Bizans! Dönemi! başlığında! da! betimlenmiştir.25! Benzer! şekilde! bir! gelenek! olarak,!
Erken! Bizans! Dönemi! sikkelerinde,! İmparator! elinde! küre! üzerinde! Latin! haçı! tutar,! ya! da!
Viktoria! büyük! Latin! haçını! tutar! şekilde! betimlenmiştir.26! Sütun! üzerindeki! menorah! ve!
onun! ortasına! yerleştirilen! Latin! haçı,! kaynaşarak! adeta! kucaklaşmıştır.! Bu! antik! dönemde!
kentte! Musevi@Hıristiyanların! varlığının! kanıtıdır.! Zaten! Laodikeia’da! yer! alan! Musevi!
kolonisinin! tapınma! özgürlüğü! vardı.! Her! yıl! koloni! üyeleri! arasında! toplanan! ve! Kudüs’e!
gönderilen!paralar,!M.Ö.!62!yılında!Roma’nın!vetosu!üzerine!kamu!hazinesine!aktarılmış!ve!
arkasından!Laodikeia!hızlı!bir!şekilde!gelişmiştir.27!!
Başlangıçta! Hıristiyanlığı! zor! kabul! eden! Laodikeia,! M.S.! 325’te! yapılan! Nicaea!
konsülüne! katılmıştır! ve! Erken! Bizans! Dönemi’nde! önemli! bir! dini! merkez! olmuştur.28!
Laodikeia! kutsal! kitapta! adı! geçen! önemli! bir! kenttir! ve! Anadolu’nun! en! eski! yedi!
kilisesinden! birine! sahiptir.29! Hıristiyanlığın! yedi! mektubundan! biri! de! Laodikeia! kilisesine!
gönderilmiştir! ve! olasılıkla! M.S.! 380! yılında! rahipler! arasındaki! önemli! bir! toplantı! da!
Laodikeia’da!yapılmıştır.30!
Sonuç! olarak,! Laodikeia! antik! kentinde! 2003! yılında! gerçekleştirilen! kazılarda! ortaya!
çıkarılan!ve!İmparator!Septimius!Severus’a!(M.S.!193@211)!adanan!anıtsal!çeşme!yapısı!içinde!
ele! geçen! sütun! parçası! üzerinde! bulunan! menorahlı! Latin! haçı! Anadolu’da! bugüne! kadar!
bilinen! tek! örnektir.! Laodikeia! örneği! hem! kentte! Hıristiyan! Musevilerin! varlığını,! hem! de!
her! iki! toplum! insanlarının! kaynaşarak! barış! içinde! yaşadıklarını! gösterir.! Ayrıca! menorah,!
palmiye! dalı! ve! borazan! kente! henüz! yeri! tespit! edilemeyen! bir! synagog’un! varlığına! da!
işaret!ettiği!kabul!edilebilir.!
!Şimşek!2005:!308@310,312@313.!
!Ciotta!ve!Palmucci!Quaglino!2002:!185@194,!fig.13c,!Taf.3b.!
26!Tekin!1994:!221@224,!lev.!XVII/979@992;!1999:!117,!pl.1/1@4,!123@124,!pl.III/25@28,!132@133,!pl.V/59,!139@
140,!pl.VIII/87@89;!2004:!179@180,!282@286;!1999:!117,!pl.1/1@4,!123@124,!pl.!III/25@28,!132@133,!pl.V/59,!
139@140,!pl.VIII/87@89.!
27!Bean!1987,!295.!
28!Ramsay!1895:!80@83;!Gagniers!1969:!11.!Ayrıca!Laodikeia!Piskoposları!için!bkz.!Gagniers!1969:!11;!
Ramsay!1985:!78@79.!Yüzeyde!görülen!kalıntılarda!yedi!adet!kilise!tespit!edilmiştir.!
29!Bkz.!İncil,!Kolossaililere!Mektuplar!ve!Tanrı’dan!Yuhanna’ya!gelen!esinleme,!3.!bölüm;!Üçal!2001:!
105@119;!Gagniers!1969:!10;!Blake!ve!Edmons!1998:!117@119,!139@141.!
30!Gagniers!1969:!10@11.!
24
25
302
Ka yna kç a !
Anderson,!J.!G.!C.!1897.!“A!Summer!in!Phrygia.”!Journal)of)Hellenic)Studies!17:!396@424!!
Bejor,!G.!2000.!“Per!Una!Ricerce!Di!Laodikea!Ellenistica.”!Laodikea)Di)Frigia!I.!Roma:!G.!!
Bretscneider.!
Bean,!G.E.!1980.!Turkey)Beyond)The)Maeander.)An)Archaeological)Guide)(first)edition)1971).!!
London:!J.!Murray.!
Bekle!K.!ve!N.!Mersich.!1990.!Phrygien)und)Pisiden,!TIB!7.!
Blake!E.C.!ve!A.G.!Edmonds.!1998.!Biblical)Sites)in)Turkey.!Istanbul:!Tend!Editions.!!
Buckler!W.!H.!ve!W.!M.!Calder.!1939.!Monuments)and)Documents)from)Phrygia)and)Caria.!
MAMA!VI.!
Ciotta,!G.!ve!L.!Palmucci!Quaglino.!2002.!“La!Cattedrale!Di!Hierapolis.”!Saggi)In)Onore)Di))
Paolo)Verzone.!Hierapolis!Scavi!E!Ricerche!IV.!Roma:!!G.!Bretschneider,!185@194! !
D’Andria,!F.!2002.!“Hierapolis!Antik!Kenti!2000!Yılı!Kazı!ve!Onarım!Çalışmaları.”!23.)Kazı))
Sonuçları)Toplantısı)I:!99@106.!
_____!.!2003.!Hierapolis)(Pamukkale).!!Roma.!
_____!.!2005.!“Hierapolis!2003.”!!26.)Kazı)Sonuçları)Toplantısı!II:!147@156.!
Erim,!K.!1989.!Aphrodisias.)City)of)Venus)Aphrodite.!London:!Muller.!!
Ferrero,!D.B.!1997.!“Excavations!and!Restorations!in!Hierapolis!during!1995.”!XVIII.)Kazı))
Sonuçları)Toplantısı)II:!85@99.!!
Fine,!S.!ve!L.V.!Rutgers.!1996.!“New!light!on!Judaism!in!Asia!Minor!during!Late!Antiquity:!!
two!recently!identified!inscribed!Menorahs.”!Jewish)Studies)Quarterly!3:!3@23.!
Gagniers,!J.!des.!1969.!“Introduction!Historique.”!Laodicée!Du!Lycos!Le!Nymphée.!!
Campagnes!1961@1963.!Québec:!Presses!de!L’Université!Laval.!
Guidoboni,!E.!1994.!Catalogue)of)Ancient)Earthquakes)in)the)Mediterranean)Area)up)to)the))
10th)Century.!Roma:!Instituto!nazionale!di!geofisica.!
Head,&B.!V.!1906.!Catalogue)of)the)Greek)Coins)of)Phrygia.!London.!
!_____.!!1911.!Historia)Numorum.)A)Manual)of)Greek)Numismatics.!Oxford:!Clarendon!Press.!
Kleiner,!D.E.E.!1992.!Roman)Sculpture:!New!Haven:!Yale!University!Press.!!
Magie,!D.!1950.!Roman)Rule)in)Asia)Minor)to)the)End)of)the)Third)Century)After)Christ.!!
Princeton:!Princeton!University!Press.!!
Ovadiah,!A.!1974.!“Ancient!Synagogues!in!Asia!Minor.”!The)Proceedings)of)the)Xth))
International)Congress)of)Classical)Archaeology,!Ankara:!Türk!Tarih!Kurumu,!857@866.!!
Ramage,!N.H.!1978.!The)Sculpture)of)the)Hellenistic,)Roman,)and)Early)Byzantine)Periods,))
Sculpture)From)Sardis:)The)Finds)Through)1975,!Archaeological!Exploration!of!Sardis!2.!
Ramage!A.!ve!N.H.!Ramage.!1995.!Roman)Art)from)Romulus)to)Constantine.!Cambridge:!!
Cambridge!University!Press.!
303
Ramsay,!W.!M.!1895.! The)Cities)and)Bishoprics)of)Phrygia.!Oxford:!Clarendon!Press.!
Ritti,!T.!1987a.!“Jewish!Community!in!Hierapolis.”!Hierapolis)Di)Frigia)1957A1987.!Milano:!!
Fabbri,!116@117.!!
_____.!1987b.!“Christian!Hierapolis.”!Hierapolis)Di)Frigia)1957A1987.!Milano:!Fabbri,!118@120.!
Ruge,!W.!!1924.“Laodikeia.”!RE!XII.1:!722.!!
Scarre,!C.!1995.!Chronicle)of)The)Roman)Emperors.)The)reignAbyAreign)record)of))the)rulers))
of)Imperial)Rome.!London:!Thames!and!Hudson.!
Şimşek,!C.!2005.!“2003!Yılı!Laodikeia!Antik!Kenti!Kazısı.”!26.)Kazı)Sonuçları)Toplantısı!I:!!
305@320.!!
Tekin,!O.!1994.!Grek)and)Roman)Coins.!Istanbul:!The!Yapı!Kredi!Collection.!
_____.!1999.!Byzantine)Coins.!Istanbul:!The!Yapı!Kredi!Collection.!
_____.!2004.!States,)Sovereigns)and)Their)Coins,)Power)of)Gold,)Golds)of)Power.!Istanbul:!Yapı!!
Kredi!Gold!Coins!Collection.!
Texier,!Ch.!2002.!Küçük)Asya,)Coğrafyası,)Tarihi)ve)Arkeolojisi.!(Çev.!Ali!Suat).!Ankara:!Özkan!!
Matbaacılık!Ltd.!
Traversari,!G.!2000.!“La!Situazione!Viaria!Di!Laodicea!Alla!Luce!Degli!Itinerari!Romani.”!!
Laodikea)Di)Frigia)I.!
Üçal,!T.!2001.!Anadolu’ya)Sesleniş.!İstanbul:!Hıristiyan!Net.!
Weber,!G.!1898.!“Die!Flüsse!von!Laodicea.”!Athenische)Mitteilungen!23:!178@179.!!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
304
!
!
Res.)1.)Laodike’nun)konumunu)gösteren)bir)uzay)fotoğrafı)
)
!
Res.)2.)Nymphaeum)ve)çevresinin)bir)hava)fotoğrafı)
!
305
!
!
!
Res.)3.)Menorahlı)hac)betimli)sütün)parçası)
!
!
Res.)4.)Menorahlı)hac)betimli)sütün)parçasın)detayı)
)
306
!
Eine Insc hrift a us Pa ta ra
!
Helmut!Engelman!
HöhrAGrenzhausen)
!
Taner!Korkut!
Akdeniz)Üniversitesi)
Antalya
!
Die!Inschrift,!die!wir!hier!vorlegen,1!wurde!in!der!Campagne!des!Jahres!2003!als!Spolie!in!der!
Festung!vorgefunden,!zu!welcher!das!Rathaus!von!Patara2!in!byzantinischer!Zeit!umgebaut!
worden!war.!Der!Quader!aus!festem!Kalkstein3!ist!kaum!beschädigt,!die!Lettern!der!Inschrift!
sind! bestens! erhalten,! ein! seltener! Glücksfall! unter! den! Inschriften! der! Stadt,! die! durch!
Morast!und!Dünensand!meist!stark!gelitten!haben.!!
!
Die!Inschrift!
Die! Inschrift! beginnt! mit! einer! Ehrung! von! vier! Zeilen,! größere! Lettern! heben! diesen!
Abschnitt!hervor.!Es!folgt!eine!Namensliste!in!kleineren!Lettern4,!die!vierundzwanzig!Zeilen!
einnimmt.!Jede!Zeile!enthält!zwei!Namen;!nur!ein!Name!war!so!lang,!daß!er!die!ganze!Breite!
der! Quader! für! sich! allein! beansprucht! hat! (Z.! 24).! Das! Ziel,! zwei! Namen! pro! Zeile! zu!
bringen,!ließ!sich!gelegentlich!nur!mithilfe!von!Abkürzungen!erreichen.!Zwei!Gruppen!sind!
optisch!hervorgehoben,!die!Namen!der!Zeilen!9/10!!und!der!Zeilen!17/8.!!
Das!Namensmaterial!und!die!Form!der!Buchstaben!sprechen!dafür,!den!Text!in!das!erste!
Jahrhundert!n.!Chr.!zu!datieren.!!
!
!
!
!
4!
!
!!
[.!.!.]!ΟΙΙΟ!.!.![Δι]ονåσιον!π̣!!.![.!.!.!.!.!.!.!.]!
[ο]ἵ!ὑπ’!αὐτοῦ!κατ’!ἐγλογὴν!ἀ[ποταγõν@]!
τες!σεβαστοφ†ροι!καὶ!£αστει[γοφ†]@!
ροι!Παταρεῖς!τει£ῆς!ἕνεκεν®!!
Φιλ™σκος!Λυσι£≠χου®!Δη£∞τριος!Εὐõλθοντο[ς]®!
Λυσ™£αχος!β~!ὁ!καὶ!Στρατ†νεικος®!Φλ≠ουσιος!Δι†δοτος!νε∂(τερος)®!
! Der! deutsche! Coautor! dankt! den! zuständigen! Stellen! der! türkischen! Regierung! für! die! erteilte!
Arbeitserlaubnis! und! Fahri! Işık! dafür,! daß! er! ihn! bereitwillig! in! den! Kreis! seiner!
Grabungsmannschaft!aufgenommen!hat.!!
2!Zu!diesem!Bau!vgl.!T.!Korkut!–!G.!Grosche,!Das!Bouleuterion!von!Patara.!Ein!vorläufiger!Bericht!
über!die!bisherigen!Grabungen,!in!T.!Korkut!(Hrg.),!Anadolu´da!Doğdu,!FS!für!Fahri!Işık,!Istanbul!
2004,!439!–!460.!!
3!Er!ist!90!cm!hoch,!64!cm!breit!und!tief.!Die!Oberfläche!und!die!Seiten!sind!gleichmäßig!gepickt.!Auf!
der!Oberseite!ist!ein!Spiegel!von!ca.!10!cm,!danach!gepickt;!die!Rückseite!ist!gepickt!und!teilweise!
stark!vertieft.!
4!!Die!Buchstaben!der!Ehrung!sind!2!cm,!die!der!Liste!1,5!cm!hoch,!gelegentlich!2!cm.!!
1
307
!
!8!
!
!
!
12!
!
!
!
16!
!
!
!
20!
!
!
!
24!
!
!
!
28!
!
Ἀντ™γονος!ὁ!καὶ!Ἀντ™πατρος!Δη£η(!@!@)®!Ἀρτε£™δωρος!δ~®!
Λεοντ™σκος!Ἀττ≠λου®!Δη£∞τριος!Ἱεροκλõου[ς]®!
Σωσιγõνης!δ~!!®!!!!!!!!!!!!!!!!Πιστοκρ≠της!Ἱππολ†χου®!
Δ™ων!!!!!!!!!δ~!®!!!!!!!!!!!!!!!!!!!Φιλεῖνος!δὶς!τοῦ!Θρα(!@!@!)®!
Κρ≠τερος!Ἀλεξ≠νδρου®!Δη£∞τριος!Εὐδ†ξου®!
Λ.!Φα™λιος!Φῆστος®!!!Δη£∞τριος!Ἑρ£ολåκου®!
Ἕρ£ων!Σαρπ∞δονος®!Ἄτταλος!γ~!τοῦ!Αντι†χου®!
Θε†δορος!ὁ!καὶ!Λοåκιος!Λο(!@!@!)®!Ἀλõχανδρος!γ~!τοῦ!Διοδ†του®!
Διονåσιος!Ὀλåνπου®!Ἡρακλ™δης!β~!τοῦ!Λυσι£≠χου®!
Μενõλαος!ὁ!καὶ!Γλåκων!Ἀπολ(!@!@!)®!Ἀθηναγ†ρας!Ἀλεξ≠νδρο[υ]®!
Κο.!!!!Οὐ™λιος!Θρõπτος®!
!
!!!!!!!!Σεραπ™ων!ε~®!
Κο.!!!!Οὐ™λιος!Σåνφορος®! !
!!!!!!!!Δι†τι£ος!β~®!
[Κ]õρδων!Ἀ££ων™ου®!Ἀλõξανδρος!Πολυκρ™του®!
[Γ]αλõστης!Ἐπαφροδε™του®!Μᾶρκος!Τρåφωνος®!
[Κ]ο.!Οὐ™λιος!Κ≠ρπος®!Εὐφρ†συνος!γ~!τοῦ!Ἑρ£οκρ≠του®!
[Τι.]!Κλαåδιος!Κλ∞£ης®!Κο.!Οὐ™λιος!Μυρ†πνους®!!
Π.!Πακ∂νιος!Ἑρ£™ας!Ρ0®!Μα.!Κοκκ∞ιος!Δ≠φνος®!!
Ζ∂σι£ος!Ἀπολλοων™ου!β~!τοῦ!Ἀφροδισ™ου®!!
Κλαåδιος!Ἀλεξᾶς!νε∂τερος®!
!
!Ναρκ™σσος![!.!]®!
Λου.!Ἀνθõστιος!Κρ™σπος®!Παπ™ας!Ἀσυνκρ™το[υ]®!
Κλαυδιανὸς!Μεν≠νδρου®!Δωσ™θεος!ὁ!καὶ!Δωσᾶς!δ~®!
[!.!.!.!.!]ι£ος!Γενουκ™ου!Ζωσι(!@!@)®!Λεον™δης!Λητοδ∂ρ[ου]®!!
!
!
!
vac.!
„[Den))A)A)A)Di]onysios)[)A)A)A])haben)Bürger)von)Patara)geehrt,)die)von)ihm)nach)sorgfältiger)Auswahl)
als)Träger)der)Kaiser(statuetten))und)als)„Peitschenträger“)(Ordnungskräfte))bestellt)worden)waren.“!
@!Es!folgt!eine!Liste!mit!den!Namen!von!siebenundvierzig!!Personen.!!
!
Ze ile nko m m e nta r
1!Ende!möglicherweise!π[ανηγυρι≠ρχην]!?!!
5! Δη£∞τριος! Εὐõλθοντο[ς]:! Der! Name! Demetrios! ist! viermal! in! der! Liste! belegt;! die! Väter!
Euelthos,! Hierokles! (Z.! 8),! Eudoxos! (Z.! 11)! und! Hermolykos! (Z.! 12)! hatten! ihren! Söhnen!
diesen!anscheinend!beliebten!Namen!gegeben.!!
8! Δη£∞τριος! Ἱεροκλõου[ς]:! Ein! Nachfahre! ist! wohl! M.! Aurelius! Hierocles! II.,! Sohn! des!
Demetrios!(TAM!II!2,!441).!!
10! Φιλεῖνος! δὶς! τοῦ! Θρα(! @! @! ):! Der! Raum! hätte! gereicht,! den! Namen! des! Großvaters!
auszuschreiben;!der!Steimetz!hat!hier!aus!gestalterischen!Gründen!abgekürzt.!!
15! Διονåσιος! Ὀλåνπου:! Dem! Namen! Olympos! begegnen! wir! in! Patara! nur! noch! einmal,!
eine!Euphranassa!Tochter!eines!Olympos!ist!in!der!Grabchrift!TAM!II!2,!484!belegt.!
23! Π.! Πακ∂νιος! Ἑρ£™ας! Ρ0:! Die! Abkürzung! Ρ0! darf! man! mit! Ῥ†διος! auflösen,! denn! nach!
Ausweis!seiner!Grabschrift!war!Paconius!Hermias!Bürger!von!Patara!und!Rhodos:!Π†πλιος!
Πακ∂νιος!Ἑρ£ε™ας!ὁ!καὶ!Ἠ[θι]κ†ς,!Ῥ†διος!καὶ!Παταρ[ε]åς!(!TAM!II!2,!438).!!
28![!.!.!.!.!]ι£ος:!Eine!Fülle!von!Namen!würde!sich!anbieten,!die!Lücke!zu!schließen.!!
Γενουκ™ου:!Ein!römisches!gentile!hatte!als!griechischer!Eigenname!Anklang!gefunden.!!
Ζωσι(!@!@):!Die!Abkürzung!darf!man!wohl!mit!Ζωσ™(£ου)!auflösen.!
&
308
Die Ehrung
Eine!Gruppe!von!Bürgern!aus!Patara!errichtete!zum!Dank!an![!@!@!]!Dionysios!eine!Basis,!die!
wohl! auch! seine! Statue! trug.! Dionysios! hatte! ihnen! wichtige! und! hochgeachtete! Rollen! bei!
einem!Fest!zugewiesen:!sie!waren!dazu!ausersehen,!die!Statuetten!der!kaiserlichen!Familie!in!
der!Öffentlichkeit!zu!präsentieren!(Sebastophoroi)!oder!als!Ordner!(Mastigophoroi5)!für!den!
geordneten! Ablauf! des! Festes! zu! sorgen.! Die! Funktionäre! waren! nicht! vom! Volk! gewählt!
worden,!vielmehr!hatte!sie!Dionysios!unter!den!Bürgern!der!Stadt,!die!für!ein!solches!Amt!in!
Frage!kamen,!mit!Bedacht!und!Sorgfalt!(κατ’!ἐγλογὴν)!ausgesucht.6!!
!
Die Na m e nsliste
Die! Inschrift! bietet! gute! griechische! Namen,! einheimische! lykische! Namen! fehlen.!
Lokalkolorit!findet!sich!im!Namen!Sarpedon!(Z.13)!!und!im!seltenen!Letodoros!(Z.!28)!;!das!
große! Heiligtum! der! Leto! lag! in! Sichtweite,! auf! der! westlichen! Seite! der! Meeresbucht.!
Hinzuweisen!ist!auf!den!raren!Personennamen!Γαλõστης!(Herr!Marder)7!in!Z.!20!,!ferner!auf!
zwei! interessante! Kombinationen,! Lysimachos! mit! Stratonikos! (Z.! 6)! ! und! Kerdon! mit!
Ammonios!(Z.!19).!!
!!
Be ina m e n
Männern! wie! Frauen! Beinamen! zu! geben! war! in! Lykien! allgemein! üblich.8! Die! Beinamen!
unserer!Liste!werden!mit!dem!Zusatz!ı!ka‹!kenntlichgemacht:!
!
6!!!
Λυσ™£αχος!β~!ὁ!καὶ!Στρατ†νεικος®!
7!
Ἀντ™γονος!ὁ!καὶ!Ἀντ™πατρος!Δη£η(!@!@)®!
14!
Θε†δορος!ὁ!καὶ!Λοåκιος!Λο(!@!@!)®!
16!
Μενõλαος!ὁ!καὶ!Γλåκων!Ἀπολ(!@!@!)®!
27!
Δωσ™θεος!ὁ!καὶ!Δωσᾶς!δ~®!
28!
[!.!.!.!.!]ι£ος!Γενουκ™ου!Ζωσι(!@!@)®!
!
In! drei! Fällen! hat! der! Steinmetz! mit! Abkürzungen! gearbeitet;! dabei! zog! er! es! vor,! den!
Vatersnamen!abzukürzen!statt!den!Beinamen!des!Sohnes!zu!unterschlagen.!Wie!wichtig!die!
Beinamen!im!lykischen!Alltag!waren,!läßt!sich!an!einem!solchen!Detail!gut!erkennen.!!
!!In!der!Stiftung!des!C.Iulius!Demosthenes!heißt!es!von!den!Mastigophoroi:!„ebenso!sollen!von!ihm!
auch!gewählt!werden!zwanzig!Mastigophoroi,!die!in!weißen!Gewändern!ohne!Unterkleid!und!mit!
Schilden! und! Peitschen! vorangehen! und! für! die! Ordnung! bei! den! Veranstaltungen! im! Theater!
sorgen! sollen,! wie! sie! vom! Agonotheten! angewiesen! werden“,! M.! Wörrle,! Stadt! und! Fest! im!
kaiserzeitlichen!Kleinasien,!München!1988,!S.!11.!Vgl.!auch!SEG!44,!1187,!Z.!27ff.!!
6!Ähnlich!waren!die!Buleuten!des!Koinons!„handverlesen“,!welche!Kaiser!Claudius!in!der!Stadt!Gagai!
ehrten!(κοινοβουλευταὶ!....!ἐπιλελεγ£õνοι,!SEG!50,!1350).!!
7!Ein!Namensvetter!ist!in!Xanthos!belegt!(Γαλõστην!Ἰ≠σονος,!TAM!II!1,!383);!vgl.!ferner!Syll.3!585,!Z.!
5
136f.!(ein!Galestes!aus!Alexandrien!als!delphischer!Proxenos);!OGI!319,!ein!Stratege!aus!Magnesia!
a.M.;!I.Perg.!566!=!AM!27,!1902,!121!Nr.!135!=!IGR!IV!487!und!L.!Robert,!Villes!d’Asie!Mineure2,!Paris!
1962,!249!A.!6.!!
!In!Patara!trug!beispielsweise!Marcus!Aurelius!Alexion!den!Beinamen!Drakon,!sein!Vater!Alexion!II.!
dagegen!wurde!Boethos!gerufen!(TAM!II!2,!428);!oder!Sarpedonis!mit!dem!Beinamen!Lycia!war!die!
Tochter!eines!Ptolemaios!II.,!der!sich!auch!Thorax!nannte!(TAM!II!2,!449).!
8
309
Anhand! des! Vergleichsmaterials,! das! der! Namensindex! der! Inschriften! von! Patara! bietet,!
lassen! sich! die! abgekürzten! Namen! der! drei! Väter! am! ehesten! mit! Δη£η(τρ™ου),! Λ†(νγου)!
und!Ἀπολ(λων™ου)!auflösen.!!
!
Da! in! Zeile! 28! der! Zusatz! ὁ! καὶ! vor! Ζωσ™(£ου)! fehlt,! entsteht! der! Doppelname!
Γενουκ™ου! Ζωσ™(£ου);! nur! mithilfe! eines! anderen! Textes! läßt! sich! in! solchen! Fällen! der!
Beiname! erkennen.! So! nennt! sich! ein! Sportler! in! einer! noch! zu! edierenden! Inschrift! aus!
Patara!„Dionysios!mit!Beinamen!Poplios,!Sohn!des!Dionysios!Pythion“.!Hieß!der!Vater!des!
Sportlers! nun! Dionysios! und! war! Pythion! sein! Beiname,! oder! war! es! umgekehrt?! Die!
Antwort!gibt!eine!andere!Inschrift!(TAM!II!2,!464);!dort!wird!unser!Sportler!als!„Dionysios!
mit! Beinamen! Poplios,! Sohn! des! Pythion“! ausgewiesen.! Der! offizielle! Name! seines! Vaters!
war!demnach!Pythion,!wogegen!Dionysios!Beiname!des!Vaters!war.!
!
Rö m isc he Bürg e r
Neun! der! siebenundvierzig! ! Bürger! von! Patara,! die! auf! der! Liste! verzeichnet! sind,! besaßen!
auch!das!römische!Bürgerrecht.!Sie!verteilen!sich!auf!sechs!verschiedene!Familien:!die!gens!
Antistia! (L.! Anthestius! Crispus,! Z.! 26),! die! gens! Claudia! (Ti.! Claudius! Clemens,! Z.! 22),! die!
gens! Cocceia! (Ma.! Cocceius! Daphnus,! Z.! 23),! die! gens! Faedia! (L.! Faedius! Festus,! Z.! 12),! die!
gens! Paconia! (P.! Paconius! Hermias,! Z.! 23)! und! die! gens! Vilia;! zu! letzterer! zählten! vier!
Personen!(Qu.!Vilius!Threptus,!Z.!17;!Qu.!Vilius!Synforus,!Z.!18;!Qu.!Vilius!Carpus,!Z.!20!und!
Qu.!Vilius!Myropnus,!Z.!22).!!
Vermutlich! haben! römische! Kaufleute! diesen! Personen! zum! römischen! Bürgerrecht!
verholfen.! Zwar! fehlen! bisher! Hinweise! auf! römische! Kontore! in! der! Stadt,! doch! legt! die!
günstige! Lage! des! Hafens! eine! solche! Vermutung! nahe.9! Auch! die! Tatsache,! daß! Paconius!
Hermias!das!Bürgerrecht!von!Rhodos!besaß,!könnte!sich!aus!Geschäftsbeziehungen!mit!der!
Handelsmetropole!Rhodos!erklären!lassen.10!Vor!allem!aber!spricht!die!Geschichte!der!gens!
Paconia! für! unsere! Annahme.! Diese! Familie! hatte! sich! seit! spätrepublikanischer! Zeit! in!
großem! Maße! im! Handel! mit! dem! Osten! engagiert.! Niederlassungen! der! Familie! sind! auf!
den! Inseln! Delos! und! Kos,! in! der! Provinz! Asia,! in! den! Hafenstädten! Byzantion! und! im!
pampylischen!Attaleia!zu!belegen!oder!zu!erschließen.11!!
Somit! läßt! sich! unserem! Text! ein! für! die! Wirtschaftsgeschichte! von! Patara! wichtiges!
Faktum!entnehmen:!römische!Handelsfamilien!besaßen!bereits!im!ersten!Jahrhundert!eigene!
Niederlassungen!in!der!Stadt.!
!
Die G ra b sc hrift de s Pa c o nius He rm ia s (TA M II 2, 438)
Aus! der! Inschrift,! die! Paconius! Hermias! an! seinem! Heroon12! angebracht! hat,! ersieht! man,!
daß! die! römischen! Neubürger! bestrebt! waren,! enge! Beziehungen! unter! ihren! Familien! zu!
knüpfen! und! so! ihr! Gewicht! innerhalb! der! Stadt! noch! zu! verstärken.! So! hatte! Paconius!
Hermias! (unsere! Liste,! Z.! 25)! eine! Tochter! des! Qu.! Vilius! Symforus! (unsere! Liste,! Z.! 18)!
namens! Vilia! Nice! geheiratet.! Der! Sohn! aus! dieser! Verbindung! trug! den! Namen! Tib.!
!!Zum!Hafen!von!Patara!vgl.!M.!Zimmermann,!ZPE!92,!1992,!201@217;!H.!Blum,!ZPE!140,!2002,!93@96.!!
!!Hinter!der!„auffallend!starken!Kolonie!von!Bürgerinnen!und!Bürgern!Pataras“!auf!Rhodos!
vermutet!H.!Blum,!l.c.!95,!„großenteils!kommerzielle!Verbindungen“.!!
11!!F.!Münzer,!RE!XVIII!2!(1942),!s.!v.!Paconius;!A.!Laitar,!Die!Inschriften!von!Byzantion!I!(IK!58,!Bonn!
2000)!Nr.!175!und!192.!Attaleia:!CIG!4340!d!und!e;!LeBas@Waddington!1367/8.!
12!Zu!diesem!Heroon!s.!F.!Işık,!Patara.!The!History!and!Ruins!of!the!Capital!City!of!Lycian!League,!
Antalya!2000,!152!mit!Abb.!115.!!
9
10
310
Claudius! Paconianus! Moschus,! er! war! also! mit! der! gens! Claudia! (unsere! Liste,! Z.! 22)!
verflochten.!Vilius!Symforus!und!seine!Söhne!wiederum!waren!berechtigt,!das!Grabhaus!des!
Paconius!Hermias!zu!belegen.!!
Es! gelang! der! stark! verwaschenen! Inschrift! neue! Lesungen! mit! den! Mitteln!
abzugewinnen,!welche!die!digitalisierte!Photographie!an!die!Hand!gibt.!!
!
4@5!!Τιβõ[ρι]ον!Κλαåδιον!Πακωνιανὸν!Μ†σχον!£†@!
!
νους!(κτλ.)!!
Kalinka!hatte!in!den!TAM!ergänzt!Μ†σχον![καὶ!ἐκγ†]/νους.!
7@!8!....!Οὐειλ™αν!Πακων™αν!ἐπ™κ[λ]ησ™ν!τ[ε]!
!
καὶ!Μ†σχην!(κτλ.)!
Kalinka!hatte!gelesen:!....!!Π]λωτ™[α]ν!Πακων™αν!ἐπ™κ[λ]η[θ]ε[ῖσαν]!/!καὶ!Μ†σκην.!!
%
Die!Vilii!
Vor! mehreren! Jahren! war! es! Sh.! Jameson13! gelungen,! Licht! in! das! bislang! unübersichtliche!
Beziehungsgeflecht!der!Vilii!des!zweiten!Jahrhunderts!zu!bringen.!Die!Annahme!Jamesons,!
Qu.!Vilius!Synforus!und!Paconius!Hermias!gehörten!ins!zweite!Jahrhundert,!ja!sie!könnten!
zeitlich!auch!noch!später!einzureihen!sein,14,!darf!man!heute!zu!den!Akten!legen.!Die!Vilii!in!
der!neuen!Namensliste!und!der!Grabschrift!des!Paconius!Hermias!sind!vielmehr!die!derzeit!
frühesten!Vertreter!der!gens!Vilia!in!Patara.!!
Aus! unserer! kleinen! unauffälligen! Dankesinschrift! lassen! sich! Verhaltensmuster!
erkennen,! die! für! manch! andere! Stadt! auch! gegolten! haben! werden:! die! Funktionäre! eines!
Festes!wurden!nicht!vom!Volk!gewählt,!sondern!vom!Organisator!persönlich!ausgesucht.!Es!
wurden!Männer!bestellt,!von!denen!man!erwarten!durfte,!daß!sie!es!verstanden,!das!Fest!in!
ruhigen! und! geordneten! Bahnen! ablaufen! zu! lassen.! Der! Menge! war! die! Möglichkeit!
genommen,!Einfluß!auf!die!Auswahl!zu!nehmen.!!
Jedes! Fest! war! gleichzeitig! ein! politischer! Vorgang:! die! Bilder! der! Kaiser! wurden! in!
langem! Umzug! durch! die! Stadt! getragen15! und! die! Untertanen! huldigten! dabei! der!
kaiserlichen! Familie.! Der! Ablauf! solcher! Feste! war! fest! reglementiert;! zum! Zeremoniell!
gehörte!es,!daß!die!Funktionäre!ihren!Dank!an!den!Organisator!in!der!hochoffiziellen!Form!
eines!Ehrendekrets!abstatteten!und!ihm!eine!Ehrenbasis!errichteten.16!
!
!
!
!
!
!
!Anatolian!Studies!16,1966,!125@136.!!
!“None!of!the!above!is!likely!to!be!earlier!than!the!second!century!and!may!even!belong!to!a!later!
date,”!l.!c.!136!
15!!S.!die!schöne!Schilderung!in!der!Stiftungsinschrift!aus!Oinoanda,!M.!Wörrle,!l.c.!(Anm.!5)!Z.!61ff.!!
16!In!Perge!war!es!üblich,!daß!sich!der!Organisator!eines!Festes!und!seine!Ordnungskräfte!gegenseitig!
mit!Ehreninschriften!bedachten;!vgl.!I.!Perge!I!(IK!54,!Bonn!1999)!Nr.!47,!48,!193.!
!
13
14
311
!
Abb.)1.))
&
&
&
&
&
&
&
&
312
!
Erke n Ro m a Dö ne m i Kıvrıkd a l (Ra nke )
Be ze m e le rind e He lle nistik Etkile r
!
Birol!Can!
Atatürk%Üniversitesi%
Erzurum%
!
!
Sanat! ve! estetiğin! antik! dönem! yaşantısında! çok! önemli! bir! yere! sahip! olduğu,! günümüze!
ulaşabilen! kalıntı! ve! buluntulardan! anlaşılmaktadır.! Ustaların! ve! sanatçıların! yapıtlarını!
süslemek! için! uyguladığı! çeşitli! bezeme! elemanları,! dinsel! ve! kamusal! mimarinin! ayrılmaz!
bir! parçası! olarak! uzun! süre! kullanılmışlardır.! Bu! mimari! bezeme! elemanlarından! biri! de!
“kıvrıkdal”!(ranke)!örgesidir.!
Örgelerin! yönü,! konumu! ve! ayrıntıları! bakımından! zaman! zaman! farklı! tipler! yansıtsa!
da,!kıvrıkdal!kuşağının!temel!yapısını!bir!merkezi!motif,!iki!yanda!dalgalanarak!uzayan!ana!
dal,! ana! daldan! çıkarak! ters! yönde! dairesel! kıvrım! oluşturan! yan! dallar,! yan! dalların!
uçlarındaki!rozetler!ve!friz!kuşağının!iki!ucunda!dallara!son!veren!örgeler!oluşturur!(Res.!1).!
Benzerlerine! erken! dönemlerin! seramik! ve! terrakotaları! üzerindeki! bezemelerde1! ve!
Hellenistik! döneme! tarihli! akroter,! alınlık,! duvar! resimleri,! mozaikler,! sima! kuşakları! ve!
terrakota! kaplama! levhaları! gibi! yine! birer! mimari! unsur! olan! yapıtlarda2! rastlansa! da,!
kıvrıkdal,! M.Ö.! 1.! yüzyıldan! itibaren! friz! kuşakları! üzerinde! klasik! formda! işlenmiş! ve! bir!
Roma!karakteristiği!olarak!benimsenmiştir.!Roma!çağı!boyunca!kamusal!yapılar!üzerindeki!
asıl! yeri! olan! friz! kuşakları! dışında! kıvrıkdallara! kapı! pervazlarında,! tapınak! sella!
duvarlarında,! ante! başlıklarında,! plasterlerde,! alınlıklarda,! cephe! yüzeylerinde! ve! sütun!
altlıklarında!da!rastlanır.!
Bezeme!kuşakları!arasında!en!fazla!bitkisel!unsur!taşıyan!Hellenistik!dönem!simaları!ve!
Roma!çağı!kıvrıkdalları,!motifleri!açısından!yakın!ilişkilidir.!Hellenistik!dönem!simalarında,!
çörtenler! arasında! işlenen! bitkisel! örgeler,! genel! kompozisyon! açısından! farklı! olsalar! da,!
!!Roux!1961:!84@130,!pl.!34.2;!Tuchelt!1971:!86@87,!taf.!24;!Kurtz!1975.!pl.!3.1,!9.4,!12.4,!66.1,!70.2,!71.4;!
Simon!1976:!lev.!XXXII,!res.!93@94,!108@109,!111,!126@127;!Karaosmanoğlu!1997:!47@48,!çiz.!72;!Gruben!
2001:!34@35,!63,!114,!268,!304,!res.!21,!44,!91,!200,!234;!Boardman!2002:!33,!35,!57,!92,!94,!111,!167,!res.!
24,!26,!32,!43,!55,!129,!143,!163,!274;!Boardman!2003:!111@112,!res.!202,!206,!210@211;!Tomlinson!2003:!
19@20.!
2!!Schede!1909:!78@79,!84@86,!taf.!VII.42,!VIII.50,!52;!Toynbee!ve!Ward@Perkins!1950:!6,!pl.!I.2,!II.2;!Kraus!
1953:!31,!taf.!3@5;!Jacobsthal!1956:!69,!fig.!285;!Metzger!1964:!103@104,!fig.!3;!Erder!1967:!49,!51@52,!57@
59,!lev.!XI.c,!XVIII,!XIX.c@d;!Tuchelt!1975:!91@140;!Voigtlaender!1975:!48!vd.,!52,!taf.!5.3@4,!7.1;!Yaylalı!
1976:!120@122,!127,!taf.!36@38;!Bingöl!1980:!40@43;!Koenigs!1983:!154,!taf.!34.1@3;!De!Luca!1990:!162,!lev.!
28.8;!Rumscheid!1994:!taf.!19.1@2,!30.5@7,!84.3@6,!86.4@5,!96.1,!100.6@7,!103.5,!104.1,!106.1,!124.2@4,!146.5,!
200.2;! Koçhan! 1995:! 25,! 43,! 46@48,! 50,! 52@54,! 57@58,! lev! 3.b@c,! 4.a,! 6.d,! 8.a@c,! 9.b,! 10.a@b,! 11.a,! 12.b@c;!
Rumscheid! 1995:! 44@47,! abb.! 8,! taf.! 17@19;! Vandeput! 1997:! 33,! 74,! pl.! 95.2;! Ling! 1998:! 16,! res.! 12;!
Rumscheid!2000:!118,!res.!107@109;!Şahin!2002:!19,!23@24,!63@65,!71@72,!res.!10@21,!88@90;!Meral!2003:!
110@111,!lev.!71@73.!
!
1
313
ayrıntıda! Roma! çağı! kıvrıkdallarıyla! benzeşirler.! M.Ö.! 2.! yüzyılın! üçüncü! çeyreğine! ait!
Magnesia! Artemis! Tapınağı3! ve! Khrysa! Apollon! Smintheus! Tapınağı4! bezemelerinde!
karşılaşılan! Hellenistik! dönem! dal! ve! yaprak! tipleri,! erken! Roma! çağı! örneklerinde! sıkça!
uygulanmıştır.! Magnesia! Artemis! Tapınağının! ante! başlığı! üzerinde! izlenen! kıvrıkdal!
kuşağında,!Hermogenes!stili!olarak!tanımlanan5!sert!ve!bezeksel!örge!yapısı!görülür!(Res.!2).!
Sert! dal! ve! yaprak! işlenişi! yanında,! çeşitli! doldurma! motiflerine! yer! verilmiştir.! Burada,!
Roma!döneminde!bol!miktarda!görülecek!olan!dolgu!motiflerinin!benzerleriyle!karşılaşmak!
mümkündür.! Doldurma! motifi! olarak! çeşitli! yönlerden! tasvir! edilmiş! çiçek@rozetlerin!
yanında! çan! çiçeklerine! de! yer! verilmiştir.! M.Ö.! 2.! yüzyıl! eserlerinde! görülen! çan! çiçeği,!
Hellenistik! dönemin! karakteristik! bezeklerinden! biridir.6! Khrysa! Apollon! Smintheus!
Tapınağının! sima! kıvrıkdalları! (Res.! 3),! genel! stil! bakımından! Magnesia! Artemis! Tapınağı!
bezemelerinden! farklı! değildir.! Boynuzsu! ve! burgu! biçiminde! yivli! ana! dallar,! boşluklara!
serpiştirilmiş!doldurma!motifleri!dönem!özelliklerini!yansıtır.!Doldurma!motiflerinin!ince!ve!
uzun!saplarının!dallara!dolanmaya!başladığı!da!dikkatten!kaçmaz.!Dönemin!sert!yapısı!kılıf@
yaprak! uçlarının! keskin! ve! sivri! yapısında! da! belirir.! M.Ö.! 2.! yüzyıl! sonları! ve! 1.! yüzyıl! ilk!
yarısının! Anadolu’daki! az! sayıda! temsilcilerinden! olan! Alabanda! Apollon! Tapınağı! ve!
Lagina!Hekate!Tapınağının!anthemion!örgelerinde!sert,!cansız!ve!bezeksel!yapı!egemendir.7!
Kıvrıkdal! kuşağının! zamansal! ve! mekansal! kökenini! belirlemek! açısından,! geç!
Hellenistik! ve! erken! Roma! dönemi! örnekleri! önemli! bir! yere! sahiptir.! M.Ö.! 1.! yüzyıl!
Anadolusunda,! stilistik! gelişim! sürecini! takip! edecek! kadar! belirgin! örnekler! görülmezken;!
gittikçe! güçlenen! İtalya! yarımadasında,! bezemeler! açısından! zengin! bir! döneme! girildiğine!
tanık!olunur.!Hellenistik!dönem!boyunca!mimari!yapıtlarda!örneği!olmayan!kıvrıkdal!frizi,!
dönemin! sonlarında,! MÖ.! 1.! yüzyılın! ilk! yarısından! itibaren,! merkez! Roma! ve! yakın!
çevresindeki! kentlerde! klasik! formuyla! ortaya! çıkar.! Anadolu’daki! yapılanma! etkinlikleri!
açısından! verimsiz! evre! olarak! yorumlanan8! M.Ö.! 1.! yüzyıldaki! durgunluğa9! karşın,!
kıvrıkdalların! merkez! Roma’da! yoğunlaşması,! Roma’nın! başkentliğiyle! açıklanabilir.! Bu!
dönemde!başkentte!filizlenen!imparatorluk!dönemi!sanatının!oluşmasında!ve!gelişmesinde,!
Hellenistik! dönem! sanatına! damgasını! vuran! Anadolu! mimar,! usta! ve! sanatçıların! katkısı!
yadsınamaz.! M.Ö.! 1.! yüzyılın! İtalya! yarımadası! örneklerinde,! Hellenistik! dönem!
unsurlarının!yoğun!biçimde!görülmesi!de!bunu!doğrular.!Bu!örneklerden!biri,!Pompei’deki!
Girlandlı! Mezardır.10! Dönemin! diğer! İtalya! örneklerinde! olduğu! gibi! 11! buradaki! kıvrıkdal!
!Toynbee!ve!Ward@Perkins!1950:!6,!pl.!II.2;!Yaylalı!1976:!120!vd.,!taf.!36@38;!Koçhan!1990:!219,!229;!De!
Luca!1990:!162,!lev.!28.8;!Rumscheid!1994:!taf.!84.3@6;!Koçhan!1995:!57@58,!lev.!12.b@c;!Şahin!2002:!19!
vd.,!63@65,!res.!10@21.!
4!Weber!1966:!103@105,!taf.!13.1;!Yaylalı!1976:!127;!Bingöl!1990:!107!vd.;!Rumscheid!1994:!taf.!19.1@2;!
Koçhan!1995:!48,!lev.!8.c;!Rumscheid!1995:!44@47,!abb.!8,!taf.!17@19;!Özgünel!2001:!89!vd.;!Şahin!2002:!
71@72,!res.!88@90.!
5!Koçhan!1995:!57;!Şahin!2002:!63.!
6!Alzinger!1961@63:!121!vd.,!res.!87;!Alzinger!1974:!110;!Rumscheid!1994:!taf.!100.6@7;!Koçhan!1995:!50,!
lev.!9b.!
7! Erder! 1967:! 55@56,! lev.! XVI.b;! Rumscheid! 1994:! taf.! 3.2@4,! 73.4@5,! 74.1@10;! Başaran! 1995:! 60;! Koçhan!
1995:!58,!65,!lev.!13.a@c,!15.b;!Şahin!2002:!72@74,!res.!94,!96.!
8!Başaran!1995:!60.!
9! Bu! durgunluk! dönemi! ve! tecrübeli! usta@sanatçı! gruplarının! Anadolu’dan! merkez! Roma’ya! göçü,!
Roma! ordularının! Anadolu’daki! direnişçi! kralları! bastırmaya! çalıştığı! siyasi! karışıklık! ve! ardından!
gelen!ağır!vergilerin!yarattığı!ekonomik!çöküntüyle!de!bağlantılıdır:!Karaosmanoğlu!1996:!9@10.!
10!Schörner!1995:!12@14,!kat.!153,!taf.!3.1@5.!
3
314
frizi!de!(Res.!4),!özellikle!boynuzsu!ve!yivli!ana!dal!yapısıyla!Hellenistik!örnekleri!anımsatır.!
Kuşak!üzerindeki!dolgu!öğelerinin!çeşitliliği,!aynı!geleneğin!bir!göstergesidir.!Dolgu!öğeleri!
arasında!küçük!üzüm!salkımlarına!yer!verilmiştir.!Bunun!dışında,!dalların!ince,!hacimsiz!ve!
ayrıntısız!işlenmesi,!M.Ö.!1.!yüzyıl!ilk!yarısının!karakteristik!özelliğidir.!Birbiri!içinden!çıkan!
ana!dallara!ince!bir!boğumla!bağlanan!ikiz!yapraklar,!Roma!çağı!içerisinde!hacim!kazanarak!
dalları!tamamen!saracaktır.!
Parma!MAN!(Museo!Archeologico!Nazionale)’da!bulunan!bir!kireçtaşı!blok!üzerindeki!
bezemelerde,! Pompei! örneğinde! incelenen! ince! dal! yapısı! görülür! (Res.! 5).12! Burada! farklı!
olarak,! doldurma! motifleri! hacim! kazanarak! ön! plana! çıkmıştır.! Ayrıca,! kabartma! derinliği!
artmış,! gerek! ana! dallar,! gerek! iç! içe! kıvrılarak! sarmal! oluşturan! yan! dallar,! gerekse! kılıf@
yaprak!demetleri!ve!sarmaşık!biçimli!dolgu!öğeleri,!kuşak!üzerinde!zengin!ve!kalabalık!bir!
görüntü!yaratmıştır.!Parma!kıvrıkdal!kuşağında!çeşitli!mitolojik!anlatımlarla!ilişkilendirilen!
av! sahneleri,! figürlü! rozetler! ve! özellikle! kuşlar,! dallar! arasında! belli! bir! düzene!
uyulmaksızın! yerleştirilmişlerdir.! M.Ö.! 1.! yüzyılın! ilk! yarısında,! başta! Roma! olmak! üzere!
İtalya! yarımadası! kentlerindeki! birçok! yapıya! ait! kıvrıkdal! kuşağında,! Parma! örneğinde!
olduğu! gibi! çeşitli! hayvan! (özellikle! kuş)! figürlerine! yer! verilmiştir.13! Dönemin! doğallıktan!
uzak! ve! salt! bezeksel! olarak! yorumlanan! şematik! imajını! bir! nebze! de! olsa! yumuşatan! bu!
figürlere,!MÖ.!1.!yüzyılın!3.!çeyreğinde!ve!erken!Augustus!döneminde!de!rastlanır.14!
M.Ö.! 1.! yüzyılın! 3.! çeyreğinden! itibaren! İtalya! yarımadasında! mimari! dekorasyondaki!
çeşitliliğin! arttığı! gözlemlenir.! Anadolu’dan! merkez! Roma’ya! doğru! oluşan! sanat! göçüne!
bağlanan! bu! çeşitliliğin! uygulandığı! eserlerde,! doğu! geleneği! olarak! yorumlanan! öğeler! 15!
yerel! özelliklere! karşın! egemendir:! Boynuz! biçimli! ana! dal! gövdesi,! bu! dalların! birbiri!
içinden!çıkarak!oluşturduğu!sürekli!kompozisyon,!plastik!işlenen!çiçek!veya!yaprak!biçimli!
rozetler,!hacimli!tomurcuklar.!
Hellenistik!dönemin!karakteristik!bezek!yapısını!yansıtan!örneklerde!izlenen!tipolojik!ve!
stilistik!özelliklerin,!Roma!imparatorluk!çağının!başlamasıyla!tamamen!değiştiğini!söylemek!
mümkün! değildir.! Aksine,! gelişmiş! sanat! okullarının! oluşturduğu! alt! yapı,! Roma! çağı!
stilinin! oluşmasına! katkıda! bulunmuştur.16! Bu! anlamda,! Anadolu’nun! özellikle! Pergamon!
merkezli!zengin!Hellenistik!kültürünün,!erken!Roma!döneminde,!özellikle!Augustus!dönemi!
yapıtlarında,!hem!Anadolu!hem!de!Anadolu!dışında!etkin!olduğu!bilinmektedir.17!
Augustus’un! yarım! yüzyıla! yakın! bir! zaman! dilimini! kapsayan! imparatorluk! yıllarının!
(M.Ö.! 27@M.S.! 14),! sanat! tarihi! açısından! kendine! özgü! stil! özellikleri! taşıdığı! görülür.!
Roma’nın! kısa! bir! süre! içinde! dünya! imparatorluğu! haline! gelmesi! için! siyasi! ve! askeri!
reformlar! yapan! imparator,! aynı! zamanda! çeşitli! dallardaki! bayındırlık! faaliyetleriyle! de!
ilgilenmiştir.! Her! ne! kadar,! yukarıda! değinildiği! gibi,! Hellenistik! Anadolu! gelenekleri! bu!
dönem! sanatının! oluşumunda! belirleyici! olmuşsa! da,! siyasi! ve! ekonomik! zenginliğin!
yarattığı!refah!ortamında!çalışma!fırsatı!bulan!atölye!ve!okullar,!özgün!imparatorluk!stilinin!
yaratılması! için! her! türlü! yeniliği! ve! gelişimi! kullanmayı! bilmişlerdir.! Bu! da,! temelleri!
!Schörner!1995:!taf.!1@4.!
!Schörner!1995:!160,!kat.!141,!taf.!28.3.!
13!Schörner!1995:!kat.!2,!226,!251,!269,!taf.!1.1@2,!2.2,!4.2@6.!
14!Schörner!1995:!kat.!137,!214,!250,!taf.!5.1,!6.1@4.!
15!Schörner!1995:!21.!
16!Erder!1967:!79.!
17! Geç! Hellenistik! döneme! tarihli,! Cerveteri’den! terrakota! kıvrıkdal! frizi,! bu! dönemdeki! Anadolu!
(İonia)@İtalya!(Etrüsk)!ilişkilerini!göstermesi!açısından!önemlidir:!Toynbee!ve!Ward@Perkins!1950:!6,!
pl.!I.2;!Kraus!1953:!31,!taf.!3;!Can!2005b:!40@41.!
11
12
315
Augustus’un!saltanat!yılları!içinde!atılan!büyük!bir!akımın!oluşum!sürecini!hızlandırmıştır.!
Augustus’la! birlikte! kurulan! imparatorluğun! ihtişamını! sergileme! çalışmaları,! doğal! olarak!
başkentte! yoğunlaşır.! Dolayısıyla,! merkez! dışında! kalan! bölgeler,! özellikle! Anadolu,! bu!
dönemde! az! sayıda! ve! ağırlıklı! olarak! Hellenistik! geleneğe! yakın! eserler! meydana!
getirmiştir.!Dönemin!erken!örneklerinde,!Hellenistik!bezemeleri!anımsatan!kırılgan!ve!zarif!
örgeler! egemendir.! Bir! arayış! ve! yapılanma! dönemi! olarak! yeni! stillerin! ortaya! çıkışı! ve!
yaygınlaşması,!dönemin!geç!tarihlerinde!görülmeye!başlar.!
Hellenistik! geleneği! diğer! bölgelere! kıyasla! daha! fazla! yaşatan! Anadolu’nun! mimari!
bezemeleri,! Roma’nın! geniş! imparatorluk! coğrafyasının! diğer! bölgeleriyle! benzerliklerine!
karşın! kendine! has! bir! stil! gelişimi! yansıtır.! Bunu! diğer! bezek! türlerinde! olduğu! gibi!
kıvrıkdal! kuşaklarında! da! görmek! mümkündür.! Augustus! döneminin! ilk! yıllarının!
Anadolu’daki! temsilcilerinden! biri! Sagalassos’daki! Kuzeybatı! Heroon! (kenotaph)! frizidir!
(Res.! 6).18! Gerek! üç! basamaklı! kaidenin! hemen! üzerinde,! beden! duvarlarının! alt! kenarı!
boyunca! yapıyı! çevreleyen! dans! eden! kızlar! frizi,! gerekse! korinth! tarzındaki! sütun!
başlıklarının!stil!özellikleri!ışığında!yapı,!bazı!araştırmacılar!tarafından!daha!erken!bir!tarihe,!
M.Ö.!2.!yüzyılın!üçüncü!çeyreğine!tarihlenir.19!Ancak,!kıvrıkdal!frizi!Hellenistik!etkili!erken!
Augustus!dönemi!yapısına!sahiptir.!Kuşağın!ortasında,!merkezi!motif!olarak!üçlü!akanthus!
demetine! yer! verilmiştir.! Burada! görülen! akanthuslar,! zamanla! açılarak! birbirlerinden!
uzaklaşırlar.20! Dalların! üzüm! salkımları! ve! çiçek@rozetler! etrafında! büyük! daireler!
oluşturarak! kıvrılması21! ve! kılıf@yaprak! demetlerinin! dişli! ve! gözenekli! işlenişi! bu! döneme!
işaret!eder.22!Plastik!işlenen!boynuzsu!ve!yivli!ana!dallar,!Hellenistik!sertlikte!değildir.!Birbiri!
içinden! çıkan! ana! dalların! uçlarındaki! kılıf@yapraklarda! izlenen! derin! damarlar! ve! girinti@
çıkıntı!yapan!yaprak!kenarları!erken!Augustus!döneminde!İtalya’da!da!görülür.23!Bu!açıdan!
incelendiğinde,!Heroon!için!önerilen!M.Ö.!2.!yüzyılın!üçüncü!çeyreği!yapılarında!(Res.!2@3)!
izlenen!testere!dişi!biçimli!keskin!ve!sivri!yaprak!kenarlarının!yarattığı!sert!ve!dinamik!etki,!
burada!görülmez.!Yan!dalların!ucunda,!yaprak!ve!çiçek@rozetlerin!yanı!sıra!iri!boyutlu!üzüm!
salkımına!yer!verilmiştir.!Yan!dalın!ucundaki!üzüm!salkımına!İtalya!yarımadasında!M.Ö.!1.!
yüzyıl! boyunca,! özellikle! yüzyılın! üçüncü! çeyreğinde,24! birçok! kıvrıkdal! frizinde!
rastlanırken,!Sagalassos!Heroon!frizi!Anadolu!için!tek!örnektir.!Dallar!arasındaki!boşluklar,!
kılıf@yapraklardan! çıkan,! uçları! çiçekli! ve! tomurcuklu! saplarla! sürgünler! tarafından!
kapatılmaya! çalışılmıştır.! Bu! bitkisel! dolgu! öğelerinin! çeşitliliği,! Hellenistik! dönem! bezeme!
kuşaklarında! karşılaşılan25! geleneksel! bir! unsurdur.! Çelişkili! tarih! önerilerinin,! korinth!
başlıklarının! başka! bir! yapıya! ait! olmasından! kaynaklanabileceği! üstünde! durulan! 26!
!Niemann!ve!Petersen!ve!Lanckoronski!1892:!144,!abb.!115;!Rumscheid!1994:!kat.!328,!taf.!173.7;!
Waelkens!ve!Vermeersch!1996:!125@127;!Waelkens!1997:!249@255,!fig.!2;!Vandeput!1997a:!20,!pl.!6.2;!
Waelkens!2000:!174,!fig.!14;!Waelkens!2001:!21,!fig.!16;!Waelkens!2003:!222@223,!fig.!15.!
19!Fleischer!1979:!281,!taf.!78.1;!Mitchell!ve!Waelkens!1987:!38;!Vandeput!1997a:!21.!
20!Can!2005b:!21.!
21!Tırpan!1998:!62.!
22!Rumscheid!1994:!292.!
23!Schörner!1995:!37,!kat.!295,!taf.!29.3.!
24!Schörner!1995:!taf.!10.1@2,!11.5,!13.1@2,!17.5,!18.1@3,!19.6.!
25!Toynbee!ve!Ward@Perkins!1950:!6,!pl.!I.2,!II.2;!Kraus!1953:!31,!taf.!3;!Erder!1967:!49,!lev.!IX.d;!Yaylalı!
1976:! taf.! 36@38;! De! Luca! 1990:! lev.! 28.8;! Rumscheid! 1994:! taf.! 19.1@2,! 84.3@6,! 86.4@5,! 100.6@7,! 103.5,!
104.1;! Koçhan! 1995:! 50,! lev.! 6.d,! 8.c,! 9.b,! 10.a@b,! 11.a,! 12.b@c;! Rumscheid! 1995:! taf.! 17@19;! Vandeput!
1997a:!pl.!95.2;!Şahin!2002:!71@72,!res.!10@21,!88@90.!
26!Vandeput!1997a:!21.!
18
316
Heroon’un! incelenen! kıvrıkdal! frizinde,! bundan! sonraki! örneklerde! daha! yoğun! biçimde!
görülecek! olan! Augustus! dönemi! özelliklerinin,! Hellenistik! dönemden! bilinen! biçimlerle!
birlikte!kullanıldığı!söylenebilir.!
Stratonikeia! Augustus! Tapınağı! frizleri! de! sergilediği! stil! özellikleriyle! erken! Augustus!
döneminde! yerini! alır! (Res.! 7).27! Kuşak! alt! ve! üst! sınırları! arasını! dolduran! bir! akanthus!
demeti! merkezi! motif! olarak! işlenmiştir.! Sagalassos! Heroon’da! olduğu! gibi,! akanthuslar!
birbirlerine!oldukça!yakın!işlenmişlerdir.!Hellenistik!Pergamon!ekolünün!etkileri!bu!yapıda!
da! belirgindir.! Motiflerin! yalın! işçiliği,! yuvarlak! hatlar! oluşturan! dalların! ortada! geniş!
alanlar! oluşturması! Sagalassos! Heroon’da! da! (Res.! 6)! görülen! Hellenistik! geleneklerdir.!
Boynuz!biçimli!ve!boydan!boya!yivli!ana!dallar,!birer!kılıf@yaprak!demetiyle!sonlanır.!Gerek!
merkezi! akanthus! yapraklarındaki,! gerekse! kılıf@yaprak! demetlerindeki! dil! biçimli! kenar!
yapısı! ve! derin! damarlar! tipolojik! olarak! erken! örnekleri! çağrıştırsa! da! keskin,! sivri! ve!
dinamik!görünümde!değildirler.!Uçları!küçük!rozetlerle!sonlanan,!kısmen!yaprak!kılıflarıyla!
sarılmış! yan! dalların! boydan! boya! kanallı! yapısı,! Hellenistik! dönemin! birçok! örneğinde!
görülür.! Dallar! arasında! düzensiz! serpiştirilmiş! kuş! (güvercin! veya! kumru)! figürlerine! yer!
verilmiştir.!Daha!önce!değinildiği!gibi,!M.Ö.!1.!yüzyılın!ilk!üç!çeyreği!içinde!özellikle!İtalya!
yarımadasında! 28! karşılaşılan! kuşlar,! Anadolu’da! Augustus! dönemi! içerisindeki! az! sayıda!
örnekle!temsil!edilir.!
Roma’daki! Ara! Pacis’in! geniş! yüzeyli! cephelerini! kaplayan! bitkisel! motifler,! dönemin!
kıvrıkdal! yapısını! yansıtmaları! açısından! önemli! yere! sahiptir! (Res.! 8).29! Friz! kuşağı!
formunda! olmasa! da,! merkezi! bir! akanthus! demetinden! çıkarak! tüm! yüzeye! yayılan! dallar!
dönemin!zarif!yapısını!sergilerler.30!İnce!damarlı!ve!boynuzsu!ana!dallardan!çıkan!yan!dallar!
kısmen! yaprak! demetleriyle! sarılmışlarsa! da,! hala! ince! ve! yalın! yapıdadırlar.! Yan! dalların!
yapraklarla! sarılması,! Hellenistik! gelenek! olarak! uzun! zamandan! beri! kullanımda! olsa! da,!
Augustus!döneminin!ardından!gittikçe!yoğunlaşır!ve!zaman!zaman!dallar!tamamen!yaprak!
kılıflarıyla! sarılır.! Yoğun! Hellenistik! dönem! özellikleri! taşıyan! Ara! Pacis! kıvrıkdalları,!
Anadolu’nun!merkezi!konumundaki!Pergamon!eserleriyle!karşılaştırılır.31!İtalya!örneklerinin!
çoğaldığı!bu!dönemde,!Anadolu’nun!sadece!belli!başlı!merkezler!ve!önemli!yapılarla!temsil!
edildiği! bir! gerçektir.! Ancak,! bu! dönem! Anadolu! kıvrıkdallarının,! genel! yapısı! ve! bazı!
örgeleriyle! İtalyan! tarzını! ve! etkisini! yansıttığı! görüşü,32! Hellenistik! Anadolu! örnekleri!
dikkate! alınmadan! ortaya! atılmış! görünmektedir.! Özellikle! boynuzsu! ana! dal! yapısı! ve!
doldurma! örgelerinin! çeşitliliği! açısından,! bezeklerin! en! güzel! ve! belirgin! örnekleri!
Anadolu’da!M.Ö.!2.!yüzyıldan!beri!görülmektedir.!Adak!yazıtı!M.Ö.!9!yılına!işaret!eden!Ara!
Pacis!örgeleri!de!bu!ilişki!yönünün!izlenebilmesi!açısından!önemli!bir!örnektir.!
M.Ö.! 1.! yüzyılın! sonlarına! tarihli! Termessos’dan! bir! Tholos! (Pseudomonopteros)! yapı!
üzerindeki! kıvrıkdal! frizi,! gerek! merkezi! akanthus! demetindeki! dil! oluşumları,! gerekse!
akanthustan!çıkarak!iki!yana!uzanan!yivli!ana!dal!ve!kılıf@yaprak!demetleriyle!dönem!stilini!
!Tırpan!1998:!7!vd.!
!Schörner!1995:!taf.!1.1@2,!2.2,!4.2@6,!5.1,!6.1@4.!
29!Toynbee!ve!Ward@Perkins!1950:!2,!8;!Kraus!1953:!9!vd.,!taf.!2;!Andreae!1973:!133@134,!res.!41;!Börker!
1973:!312!vd.,!abb.!18;!Büsing!1977:!247!vd.;!Mathea@Förtsch!1999:!40!vd.,!kat.!127,!taf.!57.1.!
30!Mathea@Förtsch!1999:!145.!
31!Börker!1973:!283!vd.!Şu!anda!İstanbul!Arkeoloji!Müzesinde!bulunan!bir!Pergamon!eseri,!Ara!Pacis!
bezemelerine! hem! tipolojik! hem! de! stilistik! olarak! çok! benzemektedir.! Her! iki! eser,! söz! konusu!
merkezler!arasındaki!ilişkilerin!önemli!kanıtlarından!biri!olarak!değerlendirilmektedir:!Winter!1908:!
317,!no.!406;!Mendel!1912@14:!no.!251;!Himmelmann!2004:!279!vd.!
32!Rumscheid!1994:!291.!
27
28
317
yansıtır! (Res.! 9)33.! İnce! ve! uzun! saplarla! tomurcuk! şeklindeki! çeşitli! doldurma! motifleri!
düzensiz!biçimde!yüzeye!yayılmıştır.!Merkezi!akanthus!demeti!ve!kılıf@yaprak!demetlerinde,!
yaprak! kenarlarının! dil! biçimli! çıkıntıları! ve! aralarındaki! gözler! dönemin! özellikleridir.!
Termessos! friz! kuşağında,! Stratonikeia! örneğinde! olduğu! gibi! (Res.! 7),! kıvrıkdallar! arasına!
serpiştirilmiş!serbest!kuş!motiflerine!de!yer!verilmiştir.34!
Bu! dönemin,! Anadolu’daki! az! sayıda! kıvrıkdal! örneklerinden! biri! de! yazıtıyla! kesin!
tarihli! (M.Ö.! 4@3)! Ephesos! Mazaeus@Mithridates! Kapısı! bezemeleridir! (Res.! 10@11).35! Klasik!
kıvrıkdal! işlevinde! yapılmasına! rağmen! örgelerin! daha! önceki! Sagalassos! Heroon! (Res.! 6),!
Stratonikeia! Augustus! Tapınağı! (Res.! 7)! ve! Termessos! Tholos! (Res.! 9)! yapılarında! izlenen!
kıvrıkdal! formundan! farklı! olduğu! görülmektedir.! Kapı! orta! kemerinin! tam! üstünde!
konumlu! kıvrıkdal! merkezinde! bir! kadın! büstü! işlenmiştir! (Res.! 10).! Bitkisel! bir!
kompozisyonun!merkezinde!bu!şekilde!bir!kadın!figürüne!yer!verilmesi,!Hellenistik!dönem!
içinde! Priene! Athena! Kutsal! Alanındaki! bir! payeli! ante! başlığında36! ve! Magnesia! Artemis!
Tapınağı! pteron! frizinde! görülmekteydi.37! Anadolu! dışında! ise,! geç! Hellenistik! dönemden!
İtalya! Cerveteri’deki! terrakota! friz! üzerinde! yer! alan! portre! ve! etrafındaki! Eros! figürleri38!
Ephesos’dakiyle!aynı!yapıda!işlenmiştir.!Roma!döneminde,!Mazaeus@Mithridates!Kapısında!
ilk!Anadolu!örneğiyle!karşılaşılan!bu!şemanın,!yaklaşık!aynı!dönemde!İtalya!yarımadasında!
da!uygulandığı!bilinmektedir.39!Roma!döneminin!ilerleyen!evrelerinde,!birçok!yapıda!alınlık!
ve! akroter! figürü! olarak! kullanılmıştır.40! Çevresindeki! Eros’larla! birlikte! bitkisel! bir!
kompozisyon! içinde! tasvir! edilen! kadın! figürünün! omuzlarından! çıkan! ana! dallar! iki! yana!
doğru!uzanmaktadır.!
Mazaeus@Mithridates! Kapısı! frizlerinde,! aedicula! köşelerinde! akanthuslara! yer!
verilmiştir!(Res.!11).!Akanthusu!oluşturan!üç!ya!da!dört!dilli!yaprak!kümelerinin!aralarında!
damla! biçimli! yuvalar! oluşmuştur.! Orta! frizde! merkezi! kadın! portresinin! omzunda! olduğu!
gibi!burada!da!akanthusun!arkasından!çıkan!ana!dallar,!dönemin!diğer!örneklerinde!olduğu!
gibi! boydan! boya! yivli! ve! boynuz! biçimli! bir! görüntü! yansıtırlar.41! Birbiri! içinden! çıkar!
vaziyette! ard! arda! dizilen! ana! dalların! kılıf@yapraklarla! birleştiği! kısımlar,! kalın! ve! yivli! bir!
boğumla!vurgulanmıştır.!Kılıf@yapraklardan!çıkan!yan!dallar!farklı!bir!yapı!sergilerler.!Bazen!
tamamen! çıplak! bazen! kısmen! ana! dallarda! olduğu! gibi! boynuzsu! ve! yivli! işlenen! yan! dal!
yapısı! egemendir.! Hatta! bazen! ana! dalın! oluşturduğu! her! bir! boşluğa! birden! fazla! yan! dal!
yerleştirilmiştir.! Yan! dalların! uçları! topuz! biçiminde! yuvarlatılmış,! ya! da! çeşitli! yönlerden!
!Niemann!ve!Petersen!ve!Lanckoronski!1892:!105@107,!abb.!68@69,!taf.!17;!Tancke!1989:!44!vd.,!kat.!8,!
taf.!XXXI.3;!Rumscheid!1994:!87@88,!kat.!359.3@4,!taf.!189.3@4.!
34!Tırpan!1998:!62@63.!
35!Weigand!1914:!51;!Wilberg!1923:!56;!Alzinger!1974:!9!vd.,!109!vd.,!abb.!4@5,!161@163;!Strocka!1981:!35;!
Ganzert!1984:!162;!Pülz!1989:!29!vd.;!De!Luca!1990:!165,!anm.!40;!Rumscheid!1994:!kat.!42,!taf.!37.1@2,!
38.8;! Karaosmanoğlu! 1996:! 27! vd.,! lev.! 5.b,! 6.a;! Vandeput! 1997a:! 52,! 155,! lev.! 82.2;! Mathea@Förtsch!
1999:!30,!beil.!6.9.!
36!Rumscheid!2000:!137@139,!res.!122.!
37!Yaylalı!1976:!taf.!37.2;!Rumscheid!1994:!taf.!84.3;!Şahin!2002:!130,!res.!10.!
38!Toynbee!ve!Ward@Perkins!1950:!6,!pl.!I.2;!Kraus!1953:!31,!taf.!3.!
39!Schörner!1995:!taf.!13.4.!
40!Can!2005a:!99.!
41! Boynuz! biçimli! ve! yivli! ana! dallardan! yola! çıkılarak,! bu! tip! kıvrıkdallara! “helix! tipi”,! “kaulis! tipi”!
gibi! tanımlamalar! yapılır.! Bu! tipin! Hellenistik! dönemde! Anadolu’da! örneğinin! olmadığı! ve!
karakteristik! İtalya! yarımadası! tarzını! yansıttığı! söylenir:! Rumscheid! 1994:! 291,! 293.! Ancak,!
Hellenistik!dönem!Anadolu!örneklerinde!(Res.!2@3)!bu!tip!net!olarak!görülmektedir.!
33
318
işlenen! çiçek@rozetlerle! zenginleştirilmeye! çalışılmıştır.! Burada! sürgünlerin! ve! küçük! dolgu!
motiflerinin!yoğun!kullanımından!kaçınılmıştır.!Dolgu!motifi!olarak!gül!ve!lale!benzeri!çiçek!
ve! yaprak@rozetler,! tomurcuklar,! fantastik! bitkisel! örgeler,! az! sayıda! işlenmiştir.! Burada!
görülen!çıplak!yan!dal!ve!sürgün!işlenişi,!Didyma!Apollon!Tapınağı!sütun!başlıklarında!da!
izlenen! Hellenistik! orijinli! bir! yapıdır.42! Tıpkı! söz! konusu! sürgünler! ve! yan! dallar! gibi,!
kuralsızca!serpiştirilmiş!küçük!kuşlar!da!bu!dönemin!karakteristik!özelliğidir!ve!Stratonikeia!
ve!Termessos’un!kuş!figürlü!bezemeleriyle!(Res.!7!ve!9)!birlikte!Anadolu’da!bilinen!az!sayıda!
örnekten! biridir.! Doğallığın! ön! planda! tutulduğu! Hellenistik! dönemin! bitkisel! unsurları,!
Mazaeus@Mithridates! Kapısı! kıvrıkdallarında! doğallıktan! uzak,! dolgun! ve! sert! bir! yapıyla!
sunulmuştur.43!
Ankyra! Augustus! Tapınağı,! inşası! bakımından! farklı! tarihlerle! anılsa! da,44! Augustus!
dönemi!özelliklerinin!en!iyi!biçimde!görülebildiği!örneklerden!biridir.45!Hellenistik!dönemin!
Men! Tapınağı! üstüne! kurulan! Augustus! Roma! Tapınağında! iki! farklı! kıvrıkdal! kuşağıyla!
karşılaşılmaktadır.! Bunlardan! biri! sella! iç! ve! dış! duvarları! üstünde! uzanan! ve! bir! benzeri!
Antiokheia! Augustus! Tapınağında! 46! görülen! duvar! frizidir.! Diğeri! ise! pronaosdan! sellaya!
giriş! kapısının! çerçevesindeki! kıvrıkdal! kuşağıdır.! İlk! bakışta,! birbirine! benzemeyen! dizim!
uygulanmasından! kaynaklanan! tipolojik! farklılığa! rağmen,! ayrıntıda! benzer! stil! özellikleri!
taşıdıkları!fark!edilebilmektedir.47!Sella!duvarının!üst!kenarı!boyunca!uzanan!geniş!bezeme!
kuşağındaki!kıvrıkdallar!(Res.!12),!Augustus!dönemi!genel!bezemeciliğinin!Hellenistik!etkili!
bir! oluşum! safhası! olarak! tanımlanmasının! en! açık! kanıtlarından! biridir.! Bununla! birlikte,!
kıvrıkdal! formu,! hem! mimari! anlamda! yerleşmeye! başlamış! hem! de! anthemion! ve! ion!
kymationunda! olduğu! gibi! başlı! başına! bir! form! haline! gelmiştir.! Aslında! bir! Hellenistik!
dönem! oluşumu! olduğu! halde! Augustus! döneminin! neredeyse! tüm! örneklerinde! görülen,!
ana! dalların! boydan! boya! yivli! işlenişi,! burada! hiç! de! küçümsenmeyecek! kadar! belirgindir.!
Ancak! ana! dallar! boynuzsu! yapılarını! yitirmişlerdir.! Kılıf@yapraklardan! çıkarak! dairesel!
alanlarda! yay! biçiminde! uzayan! yan! dallar! dönemin! diğer! örneklerinde,! özellikle! Ara!
Pacis’de! (Res.! 8)! olduğu! gibi! çıplak! görüntüden! uzaklaşmaya! başlamışlardır.! Küçük!
yapraklarca!çevrelenmeye!başlayan!yan!dalların!uçlarında,!iri!çiçek@rozetlere!yer!verilmiştir.!
Kılıf@yaprak! demetlerinden! çıkarak! ana! dalların! etrafındaki! boşluklara! yayılan! ince! ve! kısa!
sapların! uçlarındaki! doldurma! motifleri! daha! özenli! ve! plastik! işçilikleriyle! ikincil! öğe!
görünümlerinden! kurtulmaya! başlamışlardır.! Zeminden! yaklaşık! 12! m.! yüksekte!
konumlandığı! için! görselliğinin! az! olması,! örgelerin! iri,! hacimli! ve! zeminden! taşkın!
işlenişiyle!kapatılmaya!çalışılmıştır.!
Ankyra!Augustus!Tapınağından!diğer!bir!kıvrıkdal!frizi,!sella!kapı!sövesindeki!kuşakta!
yer! alır! (Res.! 13).! Burada,! duvar! frizinde! işlenen! kıvrıkdallardan! farklı! bir! dizim!
uygulanmıştır.! Duvar! frizinde,! örnekleri! daha! önce! bilinen,! tek! yönde! ilerleyen! bir! ana! dal!
üzerine! kurulu! kompozisyon! uygulanmışken,! kapı! sövesinde! aynı! yönde! ancak! bu! kez! iki!
!Alzinger!1974:!109@110.!
!Alzinger!1974:!111;!Vandeput!1997a:!52,!155.!
44!Tapınak!hakkındaki!farklı!tarih!önerileri!için!bkz.:!Başaran!1995:!61@62;!Karaosmanoğlu!1996:!27@28,!
dn.!57.!
45! Schede! 1935:! 297! vd.;! Krencker! ve! Schede! 1936:! taf.! 29.c,! 30.b;! Schede! ve! Schultz! 1937:! 11;! Koşay!
1957:! 137! vd.;! Alzinger! 1974:! 110;! Haenlein! 1981:! 511@513;! Fittschen! 1985:! 309@315;! Tuchelt! ve!
Preisshofen!1985:!317@322;!Pülz!1989:!34;!Rumscheid!1994:!6,!kat.!11,!taf.!4.1@3,!6;!Başaran!1995:!61@62;!
Koçhan!1995:!66,!92;!Karaosmanoğlu!1996:!27;!Vandeput!1997a:!48.!
46!Can!2005b:!59,!lev.!10.a@b,!11.a.!
47!Pülz!1989:!34@35.!
42
43
319
ana! dal! işlenmiştir.48! Dizimdeki! farklılık! dışında,! kuşak! üzerinde! dikkati! çeken! diğer! bir!
unsur! ana! dalların! boynuzsu! yapısıdır! ki,! duvar! frizinde! bu! söz! konusu! değildi.! Farklı! iki!
tipin! aynı! yapı! üzerinde! görülmesi,! birçok! dönemde! görülen! bir! durum! olup,! Augustus!
dönemi!için!de!şaşırtıcı!değildir.!Çünkü!erken!dönem!gelenekleri!henüz!terk!edilmediği!gibi,!
kıvrıkdal! formu! diğer! bezeme! türleri! gibi! yaygın! kullanım! alanına! tam! olarak! kavuşmuş!
değildir.!Bu!açıdan!bakıldığında,!Augustus!döneminin!hep!tekrarlanan!“yapılanma!aşaması”!
sıfatının!yanı!sıra,!“deneme!safhası”!niteliği!de!ön!plana!çıkmaktadır.!
Erken! Augustus! dönemi! örneklerinde! gördüğümüz! yalın! motifler! ve! kabartma! kuşağı!
üzerindeki! boş! alanlar,! Ankyra! Augustus! Tapınağının! her! iki! kuşağında! da! kaybolmuştur.!
Sık! dizimli! dallar! tam! daireye! yakın! kıvrımlar! oluşturmuştur.! Dallar! arasındaki! boşlukları!
dolduran! iri,! hacimli! ve! zeminden! kabarık! çiçek@rozetler,! bezeme! kuşağının! hakim! öğesi!
olarak! ön! plandadırlar.49! Ayrıca,! kalabalık! dal! gruplarının! gözü! yoran! bir! karmaşa! içinde!
verildiği! kapı! sövesi! kuşağında,! küçük! doldurma! motiflerine! yer! verilmeyerek,! Hellenistik!
geleneklerden! uzaklaşılmıştır.! M.S.! 1.! yüzyıl! başlarına,! Augustus! döneminin! son! yıllarına!
tarihli!Ankyra!Augustus!Tapınağından!itibaren,!bezemelerde!“Roma!stili”!olarak!tanımlanan!
yapının!gittikçe!belirginleşmesiyle!Hellenistik!özellikler!eski!önemini!yitirir.!
&
So nuç
Geç! Hellenistik! ve! Augustus! dönemlerinde,! özellikle! M.Ö.! 1.! yüzyıl! boyunca! kıvrıkdal!
bezemeleri! net! ve! hızlı! bir! gelişim! göstermezler.! Dolayısıyla,! Hellenistik! gelenek! izlerini!
Augustus! dönemi! eserlerinde! görmek! şaşırtıcı! değildir.! Ele! alınan! eserlerde! de! görüldüğü!
gibi,! Hellenistik! dönem! özellikleri! yoğun! olarak! önemini! korumuştur.! Bu! dönemde!
Hellenistik! eserlerin! taklit! edildiği,! en! azından! geçmişe! öykünülerek! yeni! eserler! meydana!
getirildiği!söylenebilir.50!Hatta,!söz!konusu!Hellenistik!etkilerin!yanı!sıra,!bu!dönemde!Klasik!
döneme!dönüş!eğilimlerinin!de!varolduğu!öne!sürülür.51!Boynuzsu!ve!boydan!boya!yivli!ana!
dallar,! bezeme! kuşağı! üzerinde! egemen! öğedir.! Spiraller! oluşturan! yan! dallar! henüz! ikinci!
plandadır! ve! boş! alanlara! yayılırlar.! Bitkisel! unsurlar! ve! dolgu! motifleri! Magnesia! ve!
Khrysa’da!görülen!Hellenistik!yoğunluğa!kıyasla!daha!cılızdır.!Yukarıda!sayılan!geleneksel!
özellikler! dışında,! Augustus! dönemine! özgü! yeni! oluşumlardan! söz! etmek! mümkündür.!
Öncelikle,! kıvrıkdal! formu! sima! dışında,! arşitrav! kuşaklarında! ve! kapı! sövelerinde!
uygulama! alanı! bulmuştur.! Ana! dallardaki! kılıf@yapraklar,! keskin! hatlardan! çok! girinti! ve!
çıkıntılar! yapan! diller! şeklinde! kenarlandırılmıştır.! Yan! dallar,! sadece! helezonik! bir! boşluk!
doldurma!unsuru!olmaktan!öte,!anatomi!kazanmaya!başlamıştır.!Yer!yer!yapraklarla!sarılan!
yan! dalların! uçlarındaki! çiçek! veya! yaprak@rozetler! de! hacim! kazanmıştır.! Örgeler! zemin!
üzerine!belli!bir!düzene!uyulmaksızın!yerleştirilmiş,!az!sayıdaki!doldurma!motifine!rağmen!
kabartma!zemini!görünürlüğünü!yitirmemiştir.!
M.Ö.!1.!yüzyıl!boyunca!yoğun!biçimde!yaşatılan!Hellenistik!dönem!gelenekleri,!yüzyılın!
sonlarına! doğru! belirgin! biçimde! değişmeye,! yerini! özgün! Roma! imparatorluk! stilinde!
oluşturulmuş!kıvrıkdal!frizlerine!bırakmaya!başlamıştır.!Julius!Claudiuslar!dönemi!boyunca,!
!Rumscheid,!buradaki!iki!farklı!ana!dalın!ters!yönde!ilerlediğini!söyler:!Rumscheid!1994:!293.!Ancak,!
ayrıntılı! incelendiğinde,! bunların! aynı! yönde! ve! birbirlerine! burgu! biçiminde! dolanarak! ilerlediği!
fark!edilmektedir.!
49!Tırpan!1998:!63.!
50!Rumscheid!1994:!292.!
51!Erder!1967:!78;!Alzinger!1974:!110@111.!
48
320
yukarıda! belirtilen! özellikler! dışında,! belirgin! bir! stilistik! değişim! yaşanmaz.52! Kıvrıkdal!
formunun! belli! bir! standart! yapıya! kavuşmaya! başladığı! bu! dönemde,! Anadolu,! Augustus!
döneminde! olduğu! gibi,! sayıca! ve! stilistik! olarak! başkent! Roma’nın! gerisindedir.! M.S.! 1.!
yüzyılın!bezeme!sanatındaki!devrimi!olan!Flaviuslar!dönemi,!Roma!imparatorluğu!boyunca!
birçok! yapıda! yer! verilen! karakteristik! kıvrıkdal! tipinin! oluşum! aşamasını! tamamladığı,!
ayrıca!Anadolu!örneklerinin!sayıca!arttığı!bir!evredir.53!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!Can!2005b:!56.!
!Can!2005b:!63.!
52
53
321
Ka yna kç a
Alzinger,!W.!1961@63.!Ionische)Kapitelle)aus)Ephesos)I.!Jahreshefte!des!Österreischischen!!
!
Archaeologischen!Institutes!in!Wien!XLVI.!
_____.!1974.!Augusteische)Architektur)in)Ephesos.!Jahreshefte!des!Österreischischen!!
!
Archaeologischen!Institutes!in!Wien,!Sonderschriften!Band!XVI!
Andreae,!B.!1982.!Römische)Kunst.)Freiburg:!Herder.!
Başaran,!C.!1995.!Anadolu)Mimari)Bezemeleri,)Roma)Çağı)LotusAPalmet)Örgesi.)Erzurum:!!
!
Atatürk!Üniversitesi!Yayınları.!
Bingöl,!O.!1980.!Das)Ionische)Normalkapitell)in)hellenistischer)und)römischer)Zeit)in))
)
Kleinasien.!Istanbuler!Mitteilungen!Beiheft!20.!
_____.!1990.!“Überlegungen!zum!Ionischen!Gebalk.”!Istanbuler)Mitteilungen)40:!101@108.!
Boardman,!J.!2002.!Athenian)Red)Figure)Vases.)The)Classical)Period.)A)Handbook.!London:!!
!
Thames!and!Hudson.!
_____.!1991.!Athenian)Black)Figure)Vases.)A)Handbook.!London:!Thames!and!Hudson.!
Börker,!C.!1973.!“Neuattisches!und!Pergamenisches!an!den!Ara!Pacis@Ranken”!Jahrbuch)des))
)
Deutschen)Archaeologischen)Instituts)88:!283@317.!
Büsing,!H.!1977.!“Ranke!und!Figür!an!der!Ara!Pacis!Augustae.”)Archaeologischer)Anzeiger)92:!!
!
247@257.!
Can,!B.!2005a.!“Antoninler!Dönemi!Baroğu!Işığında!Aspendos!Tiyatrosu!Bezemeleri.”!Adalya))
)
8:!89@119!
_____.!2005b! Roma)Çağı)Anadolu)Mimarisinde)Kıvrıkdal)(Ranke))Bezemeleri.!Atatürk!!
!
Üniversitesi,!Yayımlanmamış!Doktora!Tezi.!
De!Luca,!G.!1990.!“Hellenistische!Kunst!in!Pergamon!im!Spiegel!der!Megarischen!Becher.”!!
!
Istanbuler)Mitteilungen)40:!157@166.!
Erder,!C.!1967.!Hellenistik)Devir)Anadolu)Mimarisinde)Kyma)RektaAKyma)Reversa!
Fittschen,!K.!1985.!“Zur!Datierung!des!Augustus@Roma!Tempels!in!Ankara.”!Archaeologischer))
)
Anzeiger)1985:!309@315.!
Fleischer,!R.!1979.!“Forschungen!in!Sagalassos!1972!und!1974..”!Istanbuler)Mitteilungen)29:!!
!
273@307.!
Ganzert,!J.!1984.!Das)Kenotaph)für)Gaius)Caesar)in)Limyra.!Istanbuler!Forschungen!35!
Gruben,!G.!2001.!Griechische)Tempel)und)Heiligtümer.)München:!Hirmer.!
Haenlein,!H.!1981.!“Zur!Datierung!des!Augustustempels!in!Ankara.”!Archaeologischer))
)
Anzeiger)1981:!511@513.!
Himmelmann,!N.!2004.!“Zwei!Pergamenische!Ornamentplatten!in!İstanbul.”!Istanbuler))
)
Mitteilungen)54:!279@291.!
Jacobsthal,!P.!1956.!Grek)Pins)and)their)Connections)with)Europe)and)Asia.)Oxford:!Clarendon.!
322
Karaosmanoğlu,!M.!1996.!Anadolu)Mimari)Bezemeleri,)Roma)Çağı)Yumurta)Dizisi.)Erzurum:!!
!
Atatürk!Üniversitesi!Yayınları.!
_____.!1997.!Başlangıcından)Klasik)Dönem)Sonuna)Kadar)LotusAPalmetçiçek)ve)YumurtaABoncuk)
)
)Dizisinin)Gelişimi.!Erzurum:!Atatürk!Üniversitesi!Yayınları.!
Koçhan,!N.!1990.!“Bezemeler!Işığında!Magnesia!Artemis!Tapınağının!Yapım!Tarihi!!
!
Üzerine.”!Türk)Tarih)Kongresi)X.1:!219@229!
Koçhan,!N.!1995.!Hellenistik)Çağ)Anadolu)Mimarisinde)LotusAPalmet)ve)Yumurta)Bezekleri.))
)
Erzurum:!Atatürk!Üniversitesi!Yayınları.!
Koenigs,!W.!1983.!“Der!Athenatempel!von!Priene”!Istanbuler)Mitteilungen)33:!134@176.!
Koşay,!H.Z.!1957.!“Augustustempel!in!Ankara.”!Anatolia)2:!133@138.!
Kraus,!T.!1953!.!Die)Ranken)der)Ara)Pacis.)Berlin:!Mann.!
Krencker,!D.!ve!M.!Schede.!1936.!Der)Tempel)in)Ankara.)Berlin:!De!Gruyter.!
Kurtz,!D.C.!1975.!Athenian)White)Lekythoi.Patterns)and)Painters.)Oxford:!Clarendon!Press.!
Ling,!R.!1998.! Ancient)Mosaics.London:!British!Museum!Press.!
Mathea@Förtsch,!M.!1999.!Römische)Rankenpfeiler)und)–Pilaster.)Mainz:!von!Zabern.!
Mendel,!G.!1912@14.!Musées)impériaux)ottomans.)Catalogue)des)sculptures)grecques,)romaines)et))
)
byzantines)IAIII.))
Meral,!K.!2003.!İonia)Bölgesi)Aslanları.)Atatürk!Üniversitesi,!Yayınlanmamış!Doktora!Tezi.!
Metzger,!H.!1964.!“Fouille!du!Letoon!en!1963.”!Türk)Arkeoloji)Dergisi)XIII.1:!103@106.!
Mitchell,!S.!ve!M.!Waelkens.1987.!“Sagalassus!and!Cremna!1986”!Anatolian)Studies)37:!37@48.!
Niemann,!G.!ve!Petersen,!E.!ve!K.G.!Lanckoronski.!1892..!Städte)Pamphyliens)und)Pisidiens)II.))
)
Wien:)F.)Tempsky.!
Özgünel,!C.!2001.!Smintheion.)Troas’da)Kutsal)Bir)Alan.)Ankara:!Kültür!Bakanlığı.!
Pülz,!S.!1989.!Untersuchungen)zur)Kaiserzeitlichen)Bauornamentik)von)Didyma.!Istanbuler!!
!
Mitteilungen!Beiheft!35!
Roux,!G.!1961.!L’Architecture)de)L’Argolide)aux)IVe)et)IIIe)siècles)avant)J.AC.!Paris:!E.!De!Boccard.!
Rumscheid,!F.!1994.!Untersuchungen)zur)Kleinasiatischen)Bauornamentik)des)Hellenismus.)Mainz:!!
!
P.!von!Zabern.!
______.!1995.!“Die!Ornamentik!des!Apollon@Smintheus@Tempels!in!der!Troas.”!Istanbuler))
)
Mitteilungen)45:!25@55.!
______.!2000.!Priene:)A)Guide)to)the)“Pompeii)of)Asia)Minor”.!İstanbul:!Ege!Yayınları.!
Schede,!M.!1909.!Antikes)TraufleistenAOrnament.)Strassburg:!Heitz.!
______.!1935.!Der)Tempel)des)Augustus)und)Roma)in)Ankyra.)!Forschungen!und!Fortscritte!2!
Schede,!M.!ve!H.S.!Schultz.!1937.!Ankara)und)Augustus.)Berlin:!W.!de!Gruyter.!
323
Schörner,!G.!1995.!Römische)Rankenfriese.)Mainz:!P.!Von!Zabern.!!
Simon,!E.!1976.!Die)Griechische)Vasen.)München:!Hirmer.!
Strocka,!V.M.!1981.!Das)Markttor)von)Milet.)Berlin.!De!Gruyter.!
Şahin,!M.!2002.!Anadolulu)Bir)Mimar)Hermogenes.)İstanbul:)Ege)Yayınları.!
Tancke,!K.!1989.!Figuralkassetten)grieschicher)und)römischer)Steindecken.)New!York:!P.!Lang.!!
Tırpan,!A.A.!1998.!Stratonikeia.)AugustusAİmparatorlar)Tapınağı.)Konya:!Arı!Matbaacılık.!
Tomlinson,!R.A.!1996.!Greek)Architecture.)New!Haven:!Yale!University!Press.!
Toynbee,!M.C.!ve!J.B.!Ward@Perkins.!1950.!“Peopled!Scrolls:!A!Hellenistic!motif!in!imperial!!
!
Art”!Papers)of)the)British)School)at)Rome)XVIII:!1@43.!
Tuchelt,!K.!1971.!“Didyma.”!Istanbuler)Mitteilungen)21:!45@108.!
______.!1975.!“Bouleuterion!und!Ara!Augusti@Bemerkungen!zur!Rathausanlage!von!Milet.”!!
!
Istanbuler)Mitteilungen)25:!91@140.!
Tuchelt,!K.!ve!F.!Preisshofen.!1985.!“Zur!Identitätsfrage!des!Augustus@Tempels!in!Ankara.”))
)
Archaeologischer)Anzeiger,!317@322.!
Vandeput,!L.1997.!The)Architectural)Decoration)in)Roman)Asia)Minor:)Sagalassos:)A)Case)Study.))
)
Leuven:!Brepols!Publishers.!
Voigtlaender,!W.!1975.!Der)Jüngste)Apollontempel)von)Didyma.!Istanbuler!Mitteilungen!14.!
Waelkens,!M.!1997.!“The!1996!excavations!at!Sagalassos.”!Kazı)Sonuçları)Toplantısı)19:!249@300!
_____.!2000.!“The!1998@99!Excavation!and!Restoration!Season!at!Sagalassos.”!Kazı)Sonuçları))
)
Toplantısı)22:!159@180.!
_____.!2001.!“The!2000!Excavation!and!Restoration!Season!at!Sagalassos.”!Kazı)Sonuçları))
)
Toplantısı)23:!11@28.!
_____.!2003.!“Report!on!the!2002!Excavation!and!Restoration!Campaign!at!Sagalassos.”!Kazı))
)
Sonuçları)Toplantısı)25:!215@230.!
Waelkens,!M.!ve!P.M.!Vermeersch.!1996.!“Sagalassos!1995.”!Kazı)Sonuçları)Toplantısı)18:!119@!
!
151.!
Weber,!H.!1966.!“Zum!Apollon!Smintheus@Tempel!in!der!Troas.”!Istanbuler)Mitteilungen)16:!!
!
100@114.!
Weigand,!E.!1914.!“Baalbek!und!Rom.!Die!Römische!Reichkunst!in!ihrer!Entwicklung!und!!
!
Differenzierung.”!Jahrbuch)des)Deutschen)Archaeologischen)Instituts)29:!37@91!
Wilberg,!W.!1923.!Die!Agora.!Forschungen)in)Ephesos)III.)!
Winter,!F.!1908.!Die)Skulpturen)mit)Ausnahme)der)Altarreliefs.!Altertumer!von!Pergamon!VII.2!
Yaylalı,!A.!1976.!Der)Fries)des)Artemisions)von)Magnesia)am)Maeander.)Istanbuler!!
!
Mitteilungen!Beiheft!15.!
!
!
324
&
Res.)1.)Kıvrıkdal)Bezemesi))
)
)
Res.)2.)Magnesia,)Artemis)Tapınağı,)Ante)Başlığı)(Rumscheid)1994:)lev.)84.6))
)
)
Res.)3.)Khrysa,)Apollon)Smintheus)Tapınağı,)Sima)(Rumscheid)1994:)lev.)19.1))
)
)
)
)
325
)
)
)
Res.)4.)Pompei,)Girlandlı)Mezar,)Friz)(Schörner)1995:)lev.)3.1))
)
)
)
Res.)5.)Parma,)MAN,)Friz)(Schörner)1995:)lev.)28.3))
)
)
)
Res.)6.)Sagalassos,)Heroon,)Friz)
)
)
)
Res.)7.)Stratonikeia,)Augustus)Tapınağı,)Friz)(Tırpan)1988:)res.)31))
)
)
)
)
)
326
)
)
)
Res.)8.)Roma,)Ara)Pacis,)Cephe)(Kraus)1953:)lev.)2))
)
)
Res.)9.)Termessos,)Tholos,)Friz)(Rumscheid)1994:)lev)189.4))
)
)
327
Res.)10.)Ephesos,)MazaeusAMithridates)Kapısı,)Friz)
)
)
)
)
Res.)11.)Ephesos,)MazaeusAMithridates)Kapısı,)Friz)
)
)
)
Res.)12.)Ankyra,)Augustus)Tapınağı,)Friz)(Krencker)ve)Schede)1936:)lev.)29c))
)
)
)
Res.)13.)Ankyra,)Augustus)Tapınağı,)Kapı)Sövesi)(Krencker)ve)Schede)1936:)lev.)4.6))
!
328
!
!
Tokat!Paşa!Hanı’nda!Kabartmalı!!
bir!Hayvan!Sembolizmi!
$
Hamza$Gündoğdu$
Atatürk%Üniversitesi%
Erzurum%
$
Türklerin$ Orta$ Asya$ ile$ bağlantılı$ ilk$ inançlarından$ olan$ şamanizm$ etkileri,$ Türk$ sanatı$
çevrelerinde$görsel$boyutta$uzun$süre$ayakta$kalmıştır.$Girdikleri$çeşitli$dinler$çerçevesinde$
de$ bu$ etkiler,$ anlam$ ve$ biçim$ değiştirerek$ varlığını$ sürdürmüştür.1$ Türklerin$ en$ eski$
inançlarından$ olan$ Şamanizm’de$ belli$ kaide$ ve$ kurallar$ olmamakla$ birlikte,$ daha$ sonraki$
girdikleri$ dinler$ çerçevesinde$ de$ çok$ öncelere$ ait$ form$ ve$ biçimleri$ uzun$ süre$ devam$
ettirdikleri$ bilinmektedir.$ Anadolu’ya$ girişin$ hızlandığı$ 11.$ yüzyılın$ ikinci$ yarısından$ sonra$
da$ gruplar$ halinde,$ yerleşilen$ bölgelerde$ kaynağı$ derinlere$ inen$ bu$ ilk$ inançlardan$ kalan$
semboller,$ islami$ inanç$ sistemi$ içerisinde$ varlığını$ korumuştur.$ Aslında$ M.Ö.$ I.$ binden$
itibaren$ Anadolu’da$ yaygın,$ ancak$ siyasi$ birliktelik$ göstermeyen$ ya$ da$ başka$ toplumlarla$
birlikte$N$durumlarının$farkında$olmadan$N$yaşamlarını$sürdüren$Türk$toplulukları$arasında$
bu$ düşüncelerin$ yaygın$ olduğu$ bilinir.$ Yakın$ yıllarda$ ortaya$ çıkan$ ve$ M.Ö.$ III.$ binlere$
dayanan$ kitabelerde$ Türklere$ yapılan$ atıflar,$ Anadolu’da$ Türk$ varlığının$ temellerinin$ çok$
daha$eski$dönemlere$indiğinin$de$bir$delilidir.2$Bir$başka$deyişle$birer$teori$olan,$ancak$tam$
olarak$ ispatlanamayan$ Truvalıların$ Türk$ oldukları$ konusu$ bu$ konunun$ daha$ derinlere$
indiğinin$de$bir$göstergesidir.3$$
Geçmişte$ yaşanmış$ olayların$ ya$ da$ söylenmiş$ sözlerin$ “gök$ kubbede$ hoş$ bir$ sada”$
bırakması,$ düşünce$ tarihimizin$ derinliklerinde$ temel$ ilke$ olurken,$ bunların$ kayda,$ yazıya$
geçirilmesi$ fazla$ önemsenmemiştir.$ Mekan$ mimarisi$ yaratma$ açısından$ dünyada$ doruk$
noktasına$vardığımız$klasik$Osmanlı$sanatında$da$bu$düşüncenin$etkileri$görülürken$büyük$
büyük$ eserlere$ bile$ mimarlarımız,$ sanat$ adamlarımız$ imza$ atmaktan,$ kendilerini$ ön$ plana$
çıkarmaktan$ kaçınmışlardır.$ Resmi$ tarihle$ Anadolu’ya$ gelişimizin$ tescillendiği$ 1071$
Malazgirt$ Savaşı’ndan$ sonra$ siyasi$ ve$ kültürel$ anlamda$ yurt$ tutulan$ bölgelerimizden$ birisi$
de$Tokat$ve$çevresi$olmuştur.$Niksar’da$kurulan$Danişmentliler$(1092N1175)$döneminde$yeni$
bir$ soluğun$ bir$ çok$ kültür$ varlığı$ üzerinde$ yankısını$ görmekteyiz.4$ Özellikle$ sembolik$
anlamlı$ figürlü$ kabartmaların$ Niksar’daki$ birkaç$ yapı$ üzerinde$ karşımıza$ çıkıyor$ olması,$
ortadan$kalkan$pek$çok$eserle$birlikte$yörede$bunların$geçmişte$ne$kadar$yaygın$olduğunu$
gösterir.$Niksar,$Tokat$ve$çevrelerinde$Türk$döneminde$figürlü$kabartmalara$sahip$pek$çok$
eser$ ortaya$ konmakla$ birlikte$ bunların$ çoğunun$ zamanla$ ortadan$ kalktığı$ görülmüştür.$
$Çoruhlu$1998;$Bozkurt$1955.$
$Memiş$1988:$35.$
3$Tercan$2003.$
4$Sevim$ve$Yücel$1967;$Turan$1971;$Akar$ve$Güneş$2002;$Baykara$1986.$
1
2
329$
Ancak$ bu$ çevrede$ günümüze$ ulaşmış$ birkaç$ figürlü$ kabartma$ bulunmaktadır.5$ Burada$
üzerinde$ durmak$ istediğimiz$ husus$ Tokat’taki$ bir$ yapı$ üzerinde$ bulunan$ figürlü$ bir$
kabartmadır$ (Res.$ 1N5).$ Söz$ konusu$ yapı,$ Tokat$ Kalesi’nin$ güneyinde$ doğuNbatı$
doğrultusunda$uzanan$Sulu$Sokak’taki$Paşa$Hanı’dır.6$Han,$doğudan$batıya$doğru$giderek$
hafifçe$ yükselen$ bu$ sokağın$ en$ batı$ ucunda$ bulunmaktadır.$ Hanın$ yol$ aşırı$ güneyinde$ yer$
alan,$ aynı$ isimle$ anılan$ Paşa$ Hamamı$ ile$ bu$ Han’ın$ adı$ dışında,$ hiçbir$ ortak$ yanı$ yoktur.7$
Günümüzde$ özel$ bir$ şahsın$ mülkiyetinde$ bulunan$ Han,$ doğuya$ doğru$ bakan$ giriş$ eyvanı$
içindeki$taç$kapıdan$başka,$güneyde$daha$basit$ikinci$bir$girişe$sahiptir.$Giriş$kapısının$yer$
aldığı$eyvan$ve$dış$duvarlardan$başka,$hanın$diğer$yanları$haraptır.$Ancak$sağlam$bir$sondaj$
kazısı$ ile$ içteki$ avlu$ ve$ çevresindeki$ birimlerin$ niteliği$ ortaya$ çıkarılabilir.$ Han’ın$ doğuya$
bakan$ giriş$ eyvanı,$ günümüzde$ yüncü$ dükkanı$ olarak$ kullanılmaktadır.$ Ancak$ iç$ kısmı$
tamamen$ yıkılmış$ ve$ avlu$ haline$ dönüştürülmüş$ Han’ın$ çevre$ duvarı$ ayakta,$ ortada$
betonarmeNkarkas$ev$bulunmaktadır.$
Doğuya$ bakan$ giriş$ eyvanı$ Hanın,$ mülkiyetini$ elinde$ bulunduran$ şahsın$ çocukları$
tarafından$ dükkan$ haline$ getirilmiş,$ içeriden$ de$ güney$ tarafa$ bir$ kapı$ açılarak$ bir$ hücresi$
depo$ olarak$ kullanılmaktadır.$ Taçkapı$ üzerinde,$ 37$ x$ 50$ cm.$ boyutlarındaki$ mermere$
yazılmış,$ iki$ yanda$ üçerden$ altı,$ biri$ de$ aşağıda$ tek$ olmak$ üzere$ yedi$ satırdan$ oluşan$ tarih$
kitabesinden$ Hanın,$ H.$ 1166$ (M.$ 1752N53)$ yılında$ yaptırıldığı$ anlaşılmaktadır.8$ Bani$ olarak$
adı$ geçen$ zaralızade$ vezir$ Abaza$ Mehmet$ Paşa,$ Mirmiran$ rütbesiyle$ 1747$ yılından$ itibaren$
Maraş$Valiliğinde,$daha$sonra$Gönye,$Teke$mutasarrıflıklarında,$son$olarak$Silistre$ve$Sinop$
Valiliğinde$ bulunmuştur$ (Mehmed$ Paşa’nın$ görev$ yerleri$ ile$ M.$ İlgürel’in$ verdiği$ bilgiler$
pek$uyuşmamaktadır).9$Son$görevi$olan$Sinop$Valiliği$sırasında$başarısız$icraatları$nedeniyle$
görevinden$alınarak$idam$edilmiştir.$Bozok$ve$Sinop$valiliği$sırasında$yöredeki$birçok$esere$
bakım$ve$onarımlar$yaptığı$çeşitli$tarihi$kayıtlarda$belirtilmektedir.$10$1930’lu$yıllarda$yörede$
yaptığı$araştırmalarla$dikkat$çeken$ve$bulgularını,$tespitlerini$üç$ciltlik$büyük$boy$kitaplarda$
yayınlayan$ Albert$ Louis$ Gabriel,$ söz$ konusu$ yapıya$ ikinci$ cildinde$ yer$ vermiş,$ handaki$
figürlü$kabartmaya$dikkat$çekmiş$ve$onun$bir$de$çizimini$yaparak$eserine$koymuştur.11$$
Günümüzde$ dükkan$ olarak$ faaliyet$ gösteren$ ve$ doğuya$ açılan$ eyvanın$ sivri$ kemerinin$
iki$ yanında$ simetrik,$ ancak$ birbirinden$ farklı$ figürlü$ iki$ kompozisyon$ tekrarlanmıştır.$
Birinin$ aslan$ diğerinin$ köpek$ olduğunu$ teşhis$ ettiğimiz$ bu$ figürler,$ boyunlarından$ zincirli$
olarak$ kemere$ yakın$ yerdeki$ hayat$ ağacına$ doğru$ ilerlerler$ vaziyette$ tasvir$ edilmişlerdir.$
Ortada$ bulunan$ objeye$ (Güneş,$ insan,$ hayat$ ağacı$ v.b.)$ doğru$ ilerleyen$ benzer$ birçok$
kabartma$ Anadoluda$ başta$ Diyarbakır$ ve$ Silvan$ Surları$ olmak$ üzere$ çeşitli$ örneklerle$
karşımıza$ çıkmaktadır.12$ Sağdaki$ aslan$ figürünün$ vücudu$ yandan,$ başı$ ¾$ cepheden$ ve$
hafifçe$ öne$ eğik$ şekilde$ ilerler$ tarzda$ verilmiştir.$ Bu$ özellikleriyle$ aslanlar,$ tek$ veya$ çift$
olarak$ çeşitli$ eserler$ üzerinde$ tasvir$ edilmiş,$ Anadolu$ Selçuklu$ aslan$ figürleriyle$ büyük$
benzerlik$ gösterirler.13$ Aslanın$ kuyruğu,$ sırta$ paralel$ olarak$ uzanmakta$ ve$ bel$ ortasında$
$Gündoğdu$1984;$2005;$Gabriel$1934:$123;$Mülayim$1984:$325;$Çal$1989:$60;$Akar$ve$Güneş$2002:$266.$
$6$Gabriel$1934:$83;$Uzunçarşılı$1927:$71;$Mercan$ve$Ulu$2003:$88;$Secgin$1993:$126.$
$7$Mercan$ve$Ulu$2003:$50;$Eravşar,$2004$71;$Asarkaya$1941:$26.$
$8$Mercan$ve$Ulu$2003:$88N89.$
$9$İlgürel$1988:$11;$Mercan$ve$Ulu$2003:$88N89.$
10$İlgürel$1988:$12;$Mercan$ve$Ulu$2003:$89$
11$Gabriel$1934:$83,$108.$
12$Öney$1966;$Gündoğdu$1979;$Gündoğdu$1984;$2005;$Gabriel$1934:$123;$Mülayim$1984:$325;$Çal$1989:$
60;$Akar$ve$Güneş$2002:$266.$
13$Öney$1969;$Gündoğdu$1979$
5
330$
yukarıya$doğru$kıvrılarak$sonuçlanmaktadır.$M.Ö.$I.$binde$ve$miladi$asırlarda$Asya$kültür$
çevrelerinde$ rastlanan$ aslan$ figürleri$ arasında$ oluşan$ üslup,$ Anadolu$ Selçuklu$ dönemi$
aslanlarında$ da$ hemen$ hemen$ aynı$ olup$ bu$ aslanların$ kuyrukları$ benzer$ şekilde$ ya$ yaprak$
şeklinde$ya$da$ejder$başları$ile$sonuçlanmaktadır.14$Aslanın$yeleleri$ve$başı$irice$gösterilmiş$
olup$ boynuna$ takılı$ zincirle,$ kaidesi$ üçgen$ biçiminde$ şematize$ edilmiş$ bir$ hayat$ ağacı$
(selvi)’na$doğru$ilerlemektedirler.$
Burada$ tasvir$ edilen$ boynuna$ zincir$ takılı$ aslan$ figürleri,$ kuşkusuz$ Anadolu’daki$
örneklerinde$olduğu$gibi$bir$üstünlüğü,$bir$zaferi$simgelemektedir.15$Aslana$boyun$eğdirme,$
onu$ zincirleyerek$ zaptetme$ anlamındaki$ bu$ sembolik$ anlatım,$ özellikle$ Anadolu$ Selçuklu$
çevrelerinde$ olmak$ üzere$ Türk$ sanatının$ yayılma$ alanında$ sıklıkla$ karşımıza$ çıkar.$
Düşmanlarına$ boynu$ eğdirerek$ onları$ kontrolleri$ altına$ alma$ sembolizmi,$ hayli$ azalmış$
örneklerden$ olmakla$ birlikte,$ zincirli$ veya$ zincirsiz$ bir$ çok$ aslan$ kabartmasının$ ana$ teması$
olarak$ 16N18.$ yüzyıl$ Osmanlı$ yapılarında$ da$ görülen$ unsurlardır.16$ Soldaki$ kabartma,$
aslandan$çok$bir$köpeği$andırmaktadır.$Aslan$kabartmasında$olduğu$gibi$bunun$da$vücudu$
ve$baş$kısmı$yandan$gösterilmiştir.$Baş$ve$ağız$kısmı$sivrice$olup,$yelesizdir.$Aslandan$farklı$
olarak$kuyruğu$arkada$“S”$şekli$çizerekN$bazı$Anadolu$Selçuklu$aslanlarından$olduğu$gibi$N$
sonuçlanmaktadır.$
Köpek$ figürleri$ Türk$ Sanatı$ çevrelerinde$ takvim$ hayvanı$ olmanın$ yanında$ genellikle$
olumsuzluk$ ifade$ eden$ talihsizlik$ sembolü$ idi.17$ Türk$ kozmolojisinde$ ölümün$ de$ simgesi$
olan$ köpek$ figürleri$ Moğol,$ Tibet$ ve$ Çin$ çevrelerinde$ ata$ ve$ üremenin$ de$ sembolü$ olarak$
kabul$ediliyordu.18$Burada$boyunlarından$zapt$edilmiş$şekilde$tasvir$edilen$aslan$ve$köpek$
kabartmalarının$önemli$bir$tarihi$olayı$sembolize$ettiği$açıktır.$Bunun$da$Han’ın$banisi$vali,$
mirmiran$ve$vezirlik$yapmış$olan$Abaza$Mehmet$Paşa’nın$hayatıyla$ilgili$bir$sembol$olduğu$
kanısındayız.$ Zira$ Mehmet$ Paşa’nın$ pek$ çok$ olumlu$ icraatı$ yanında$ son$ görevi$ olan$ Sinop$
Valiliği$sırasında$H.1185$(M.$1771)$yılında$Kırım$yarımadasındaki$Yenikale’nin$savunmasına$
katılmayarak$ bu$ şehrin$ Rusların$ eline$ geçmesine$ sebep$ olduğu$ gerekçesiyle$ idam$ edildiği$
bilinmektedir.19$$
Abaza$ Mehmet$ Paşa’nın$ önemli$ hizmetleri$ arasında;$ Genç$ Ali$ olarak$ tanınan$ celali$
eşkiyasını$ ortadan$ kaldırması$ (1746)$ ve$ Bozok$ mutasarrıflığı$ esnasında$ da$ Çapanoğlu$
Ahmed$ Paşa’yı$ bertaraf$ etmesi$ (1765)$ gelmektedir.20$ Maraş$ Beylerbeyliği,$ Gönye,$ Tekke$
mutasarrıflıklarından$ sonra$ Silistre$ ve$ Sinop$ valiliği$ de$ yapan$ Mehmet$ Paşa$ bu$ görevini$
sürdürürken$ yukarıda$ belirttiğimiz$ sebepten$ dolayı$ idam$ edildiği,$ yine$ Osmanlı$
kaynaklarında$ verilen$ bilgiler$ arasındadır.$ Sonuç$ olarak$ Paşa$ Hanı’ndaki$ aslan$ ve$ köpeği$
boyunlarından$ zincir$ takarak$ zaptetme$ sembolizmini$ içeren$ figürlü$ kabartmanın,$ Abaza$
Mehmet$Paşa’nın$birisi$celali$eşkiyası$Genç$Ali’nin$tepelenmesi,$diğeri$de$Osmanlı’ya$isyan$
eden$Çapanoğlu$Ahmed$Paşa’nın$bertaraf$edilmesiyle$ilgili$olduğu$kanısındayız.$
&
&
$Aslanların$tipolojisi$için$bkz.$Öney$1969;$Gündoğdu$1979:$370$
$Öney$1969:$13N14;$Gündoğdu$1979:126.$
16$Öney$1969:$14;$Gündoğdu$1979:$448.$
17$OttoNDorn$1963;$Turan$1941:$25;$Çoruhlu$1999:$179.$
18$Çoruhlu$1999:$179.$
19$İlgürel$1988.$
20$İlgürel$1988.$
14
15
331$
&
Ka yna kç a
Akar,$H.$ve$M.N.$Güneş.$2002.$Niksar3da'Vakıflar've'Tarihi'Eserler.$Niksar.$$
Asarkaya,$H.$1941.$Osmanlılar'Zamanında'Tokat.$Tokat.$
Baykara,$T.$1986.$“Niksar$Kalesi$ve$Tarihi.”$Türk'Kültürü'Araştırmaları,'Phil'Dr.'Hamid'Zübeyr''
Koşay'Hatırasına'Armağan.$Ankara:$Akademi$Kitabevi,$77N95$
Bozkurt,$R.$1955.$Türklerin'Dini.$İstanbul:$Cem$Yayınevi.$
Çal,$H.$1989.$Niksar3da'Türk'Eserleri.$Ankara:$Kültür$Bakanlığı.$
Çoruhlu,$Y.$1998.$Türk'Mitolojisinin'ABC3si.$İstanbul:$Kabalcı$Yayınevi.$
Eravşar,$O.$$2004.$Tokat'Tarihi'Su'Yapıları'(Hamamlar).$İstanbul.$
Gabriel,$A.$1934.$Monuments'Turcs'd3Anatolie.'Paris:$E.$de$Boccard.$
Gündoğdu,$H.$1979.$Türk'Mimarisinde'Figürlü'Taş'Plastik.$İstanbul$Üniversitesi,$Doktora$Tezi.$
_____.$1984.$pNiksarqda$pek$tanınmış$bir$çeşme$ve$üzerindeki$figürlü$kabartmalar.p$$
Kaynaklar$(Şekerbank$Yayınları):$2:$41N48.$
_____.$2005.$pTokatqtan$birkaç$figürlü$kabartma$hakkında.p$Atatürk'Üniversitesi'Güzel''
Sanatlar'Enstitüsü'Dergisi'Sayı$14.$
İlgürel,$M.$1988.$pAbaza$Mehmed$Paşa.p$Türk'Diyanet'Vakfı'İslam'Ansiklopedisi,$C.1,$İstanbul.$
İnan,$A.$1972.$Tarihte've'Bugün'Şamanizm:$Materyaller've'Araştırmalar.$Ankara.$
Memiş,$E.$1988.$pM.Ö.$3.$bin$yılda$Anadoluqda$Türkler.p$Türk'Dünyası'Araştırmaları$53:$35N52.$
Mercan,$M.$$ve$M.E.$Ulu.$2003.$Tokat'Kitabeleri.$Ankara.$
Mülayim,$S.$1984.$pAnadoluqda$hayvan$üslubunun$bir$örneği.p$Folklor've'Etnografya''
Araştırmaları.$İstanbul.$
OttoNDorn,$$K.$$1963.$ pDarstellungen$des$Turco$Chinesischen$Tierayklus$in$der$İslamischen$$
Kunts.p$Im$Memoriam'Ernst'Diez.$İstanbul.$
Öney,$G.$1966.$$Anadolu'Selçuklularında'Heykel,'Figürlü'Kabartma've'XIVZXV.'Asırlarda''
Devamı.$Ankara$Üniversitesi,$Basılmamış$Doçentlik$Tezi.$
_____.$1969.$pAnadolu$Selçuklu$mimarisinde$aslan$figürü.p$$Anadolu$13:$1N64.$
Seçgin,$N.$1993.$Tokat3taki'Türk'Mimari'Eserleri.$Mimar$Sinan$Üniversitesi,$Yük.$Lis.$Tezi$
Sevim,$A.$ve$Y.Yücel.$1967.$Türkiye'Tarihi'Fetih,'Selçuklu've'Beylikler'Dönemi.$Ankara.$
Tercan,$H.$2003.$Tarihin'Başladığı'ÖnZTürk'Uygarlığı'Resmi'Tarihin'Çöküşü.$Paris.$
Turan,$O.$1941$Oniki'Hayvanlı'Türk'Takvimi.$İstanbul:$Cumhuriyet$Matbaası.$
_____.$1971.$Selçuklular'Zamanında'Türkiye.'Siyasi'Tarih.'Alp'Arslan’dan'Osman'Gazi’ye,''
1071Z1318.$İstanbul:$Turan$Neşriyat.$
Uzunçarşılı,$İ.H.$1927.$Tokat,'Niksar,'Zile,'Turhal,'Pazar,'Amasya'Vilayet'Kaza've'Nahiye''
332$
Merkezlerindeki'Kitabeler.$İstanbul.$
$
$
$
$
$
Res.'1.'Tokat'Paşa'Hanı'eyvan'kemerindeki'figürlü'kabartmalar'
'
'
'
'
Res.'2.'Hayat'ağacına'zincirlenmiş'hayvan'
'
'
'
'
'
Res.'3.'Hayat'ağacına'zincirlenmiş'hayvan'
'
'
$
$
333$
$
$
$
$
'
Res.'4.'Hayat'ağacına'zincirlenmiş'hayvan'kabartması'
'
'
'
'
Res.'5.'Hayat'ağacına'zincirlenmiş'hayvan'kabartması'
&
&
334$
!
!
Ağrı’dan!Osmanlı!Dönemine!!
ait!bir!El!Kantarı!
!
Ahmet$Ali$Bayhan$
Atatürk%Üniversitesi%
Erzurum%
!
Hıristiyan$ dünyasında$ olduğu$ gibi$ İslam$ sanatında$ madenden$ yapılmış$ büyük$ boy$
heykeller,$ zafer$ ve$ mezar$ anıtları$ yoktur.$ Madenden,$ daha$ çok$ tepsi,$ tabak,$ ibrik,$ şamdan,$
buhurdan$ gibi$ günlük$ kullanıma$ dönük$ eşyalar$ üretilirken,$ yine$ farklı$ alanlarda$ birtakım$
ihtiyaçları$ karşılamak$ üzere$ küçük$ el$ sanatı$ örneklerin$ imal$ edildiği$ görülebilmektedir.$
Ticaret$alanında$karşımıza$çıkan$küçük$el$kantarları$da$bunlardan$birisidir.$
İranNTrabzon$ transit$ yolu$ üzerinde$ bulunan,$ Urartulardan$ başlayarak$ pek$ çok$ kavmin$
idaresine$ giren$ ve$ 1927$ yılından$ itibaren$ Karaköse$ adıyla$ vilayet$ merkezi$ haline$ getirilen
Ağrı’nın$ Diyadin$ ilçesinde,$ Abdullah$ Yardımcı’da$ bulunan$ el$ kantarı$ (terazisi),$ bakır$ ve$
pirinçten$imal$edilmiştir$ve$oldukça$sağlam$vaziyettedir$(Res.$1).$1$$İçi$dolu$döküm$ve$dövme$
tekniğinde2$ üretilmiş$ olan$ kantarın$ kefesinde,$ oksitlenmeler$ sebebiyle$ yeşilimsi$ tortular$
görülebilmektedir.$ Öncelikle$ eser$ ayrıntılıca$ tanıtılacak,$ ardından$ da$ bir$ değerlendirmesi$
sunulmaya$ çalışılacaktır.$ Üstten$ alt$ kısma$ doğru$ tanımlayacak$ olursak;$ en$ üstte$ 4.5$ cm.$
yüksekliğinde$ve$ağız$açıklığı$2.5$cm.$olan$ve$adına$da$‘elNfarâyân’$ya$da$‘elNilâka’$denilen$bir$
çengel$bulunmaktadır.$Bu$çengel,$aletin$bir$yere$asılarak$sabitlenmesine$imkân$sağlar.$Bunun$
altında$ 17$ cm.$ uzunluğunda$ kantarın$ kolu$ ya$ da$ dili$ de$ denilen$ denge$ çubuğu$ veya$ tartı$
kolu$ mevcuttur.$ Çengel$ kantar$kolunu$ ikiye$ bölmektedir$ (Res.$ 2).$ Bunlardan$ bir$ tarafı$ kısa,$
diğer$ tarafı$ ise$ daha$ uzun$ yapılmıştır.$ Kısa$ kolun$ arka$ kısmı,$ 4$ cm.$ çapında$ bir$ yarım$ hilal$
şeklinde$olup,$kolla$birleştiği$yönde$1.3$cm.$çapında$iki$yarım$daire$oluşturulmuştur.$Hilalin$
her$iki$yüzünde$de$aynı$süsleme,$isim$ve$tarih$tekrar$edilmiştir.$Burada$hilalin$şekline$uygun$
bir$ bitkisel$ bezek$ yerleştirilmiştir.$ Ortadaki$ çekirdeğin$ içerisinde$ “Hanifi$ 1282$ H./1865–66$
M.”$ ibaresi$ zemine$ çalma$ veya$ kazıma$ tekniğinde$ oyularak$ yazılmıştır.$ Bu$ ibare,$ kantarın$
kol$ kısmının$ Hanifi$ isimli$ bir$ usta$ tarafından$ 1282$ H./1865–66$ M.$ tarihinde$ değiştirildiğini$
belgelemektedir.$Yazıtın$iki$yanında$da$yaprak$ve$dal$motifleri$simetrik$olarak$yerleştirilmiş$
vaziyettedir.$Bunların$da$zeminden$kabarık$olarak$işlendikleri$görülmektedir$(Res.$3).$Kolun$
bu$tarafında$bir$de$‘merkez’$denilen$bir$nokta$yer$almaktadır$ki,$buraya$tartılacak$nesnenin$
konulacağı$ kefeyi$ taşıyan$ zincirlerin$ asıldığı$ ve$ ‘elNakrab’$ adı$ verilen$ bir$ kol$ uzanmaktadır.$
Kuyumcu$ tartılarında,$ aslında$ burada$ birisi$ altın,$ diğeri$ de$ gümüş$ için$ düzenlenmiş$ iki$
merkez$ yer$ alırdı.$ Buradaki$ zincirler$ 20$ cm.$ uzunluğundadır.$ Mevcut$ yapıları$ itibariyle$ bu$
zincirler,$ orijinal$ değiller.$ Zincirlerle$ kola$ asılmış$ vaziyette,$ 2.5$ cm.$ çapında$ bir$ kefe$
$Halaçoğlu$1988:$479–480.$
$Maden$işleme$teknikleri$için$bkz.$Eruz$1993:$27–30;$Başak$2004:$33–48.$
1
2
335$
bulunmaktadır.$ Kefe$ içeriden$ zincirlerin$ tutturulduğu$ üçlü$ kola$ ikişer$ çivi$ ile$
tutturulmuştur.$Çiviler$içeriye$kabara$gibi$yansıtılmıştır.$Kefenin$içerisinde$iç$içe$dört$daire$
yerleştirilmiştir.$ Bunlardan$ ikisi$ kefenin$ ortasında,$ diğer$ ikisi$ ise$ çevresinde$ ikişerli$ olarak$
düzenlenmiştir.$ Kabaralarla$ dairelerin$ arasındaki$ bölümlerde$ “Şeyh$ Muhammet$ 1113$
H./1701–02$M.”$(Res.$4),$“Sahibi$Hacı$Ahmet”$(Res.$5)$ibareleri$ile$Sultan$IV.$Mehmet’in$oğlu$
Sultan$ II.$ Mustafa’nın$ tuğrası$ (hükümdarlık$ yılları:$ 1106/1695–1115/1703)$ ve$ tahrip$ olduğu$
için$ okunamayan$ bir$ ibare$ (Res.$ 6)$ daha$ mevcuttur.$ Bunlardan$ iki$ ucu$ palmet$ tepelikli$ bir$
kartuş$ içerisine$ yerleştirilmiş$ olan$ “Şeyh$ Muhammet$ 1113$ H./1701–02$ M.”$ ibaresi$ zemine$
çalma$ veya$ kazıma$ tekniğinde$ oyularak$ işlenmiştir.$ Muhtemelen$ bu$ veri,$ kantarı$ yapan$
ustaya$ işaret$ ediyor$ olmalıdır.$ Bir$ madalyon$ içerisine$ yerleştirilmiş$ olan$ “Sahibi$ Hacı$
Ahmet”$ibaresi,$aletin$sahibine$delalet$ediyor$ve$kabartma$usulüyle$üstten$alta$doğru$üç$satır$
halinde$ istiflenmiştir.$ Kantarın$ yapıldığı$ döneme$ ve$ hükümdara$ işaret$ eden$ Sultan$ IV.$
Mehmet’in$oğlu$Sultan$II.$Mustafa’nın$tuğrası$(hükümdarlık$yılları:$1106/1695–1115/1703)$ile$
okunamayan$ ibare$ de$ oyma$ tarzında$ işlenmiştir.$ Kolun$ diğer$ tarafında$ ise$ ölçü$ çizgileri$
işaretlenmiştir.$ Yaklaşık$ 10$ cm.$ uzunluğundaki$ bir$ bölüme$ başlangıç$ çizgisi$ ile$ birlikte$
toplam$ elli$ altı$ ölçü$ çizgisi$ yerleştirilmiştir.$ Ölçü$ çizgilerinin$ bazıları$ uzun$ tutulmuş$ ve$
üzerinde$ de$ tam$ olarak$ anlaşılamamakla$ birlikte$ bazı$ rakam$ izleri$ görülebilmektedir.$ Buna$
hesap$cetveli$yani$‘elNamūd’$denilmektedir.$Kolla$çengel$arasında$kantar$dili$bulunmaktadır.$
Bu$ da$ tartının$ doğru$ olup$ olmadığını$ göstermeye$ yaramaktadır.$ Kolun$ ölçü$ çizgilerinin$
bulunduğu$ tarafta$ yine$ bir$ çengel$ ile$ kola$ asılmış$ vaziyette$ ‘rummâna’$ ismi$ verilen$ bir$ top$
yer$ almaktadır.$ Daha$ hassas$ tartı$ işlemlerinin$ gerçekleştirildiği$ kuyumcu$ kantarlarında$ üç$
top$ (rummâna)$ yer$ almaktadır.$ Bunlar$ vezinlerin$ altında,$ yüzler,$ onlar,$ birler$ ve$ kesirler$
olmak$ üzere$ büyük$ (elNrummâna$ elNkübrâ),$ orta$ (elNrummâna$ elNvustâ)$ ve$ küçük$ (elN
rummâna$ elNsuğra)$ toplardır.$ Hatta$ bazen$ bu$ topların$ altında$ hangi$ tartıya$ ait$ olduğunu$
ifade$ eden$ yazılar$ bile$ bulunur.$ Yukarıda$ zikredilen$ özelliklerinden$ hareketle$ bu$ tarihi$ el$
kantarının$ kuyumcuların$ kullandığı$ bir$ tartı$ aleti$ olduğu$ düşünülmektedir.$ Üzerinde$
kaydedilen$ bilgilerden$ nerede$ imal$ edilmiş$ olduğu$ tam$ olarak$ anlaşılamamakla$ birlikte$
kantarın$ ilk$ olarak$ Şeyh$ Muhammet$ adlı$ bir$ usta$ tarafından$ 1113$ H./1701–02$ tarihinde,$
muhtemelen$başkent$İstanbul’da3$imal$edildiği,$daha$sonra$tahrip$olan$ya$da$kırılan$kolunun$
1282$H./1865N66$M.$tarihinde$Hanifi$Usta$tarafından$değiştirildiği$varsayılmaktadır.$$
Kantarın$ imal$ edildiği$ bakır$ doğada$ hem$ doğal$ maden,$ hem$ de$ cevher$ olarak$ mevcut$
olan$ bir$ maden$ cinsidir.$ Doğal$ bakır$ tarihte$ ilk$ keşfedilen$ ve$ işlenen$ madenlerden$ biridir.$
Son$ yıllarda$ yapılan$ Arkeolojik$ kazıların$ sonuçları,$ bu$ madenin$ ilk$ önce$ Anadolu’da$
kullanıldığı$ ve$ metalürjinin$ ilk$ olarak$ bu$ bölgede$ başladığı$ kanısını$ güçlendirmektedir.4$ 5.$
yüzyılın$sonlarında$Pharbeli$Lazarus$Ararat$(Ağrı)$bölgesinde$diğer$maden$yataklarının$yanı$
sıra,$ bakır$ madeninin$ bulunduğunu$ yazması,$ Anadolu’da$ bakırcılığın$ ne$ denli$ eski$
olduğunu$ belgelemektedir.5$ Doğal$ bakır$ parçalarına$ dere$ yataklarında$ veya$ bakır$
$$Osmanlı$döneminde$Anadolu’da$İstanbul,$Bursa,$Edirne,$Konya,$Kayseri,$Erzincan,$Sivas,$Trabzon,$
Gümüşhane,$ Tokat,$ Amasya,$ Kastamonu,$ Afyonkarahisar,$ Muğla,$ Küre,$ Elazığ,$ Siirt,$ Gaziantep,$
Maraş,$ Mardin,$ Erzurum$ ve$ Diyarbakır,$ Anadolu$ dışında$ ise$ Halep$ ve$ Şam$ devrin$ önemli$ maden$
merkezleri$olarak$faaliyet$göstermişlerdir.$Erginsoy$1978:$33;$Karpuz$2002:$426;$Başak$2004:$158N159.$
4$ Anadolu’da$ Çayönü,$ Çatalhöyük$ ve$ Suberde$ kazılarında,$ M.Ö.$ yedinci$ bine$ ait,$ doğal$ bakırdan$
dövülerek$ yapılmış$ iğne,$ biz,$ kanca$ gibi$ ufak$ aletler$ ve$ yüzük,$ boncuk$ gibi$ süs$ eşyaları$
bulunmuştur.$ Akeramik$ seviyeden$ çıkan$ bu$ eserler,$ şimdilik$ bilinen$ en$ erken$ madeni$ eşya$
örnekleridir.$$Erginsoy$1978:$10N11;$Başak$2004:$28;$Eruz$1993:$15.$
5$$Birçok$Ermeni$tarihçi,$Doğu$Anadolu$bölgesinde$bakır$yataklarının$varlığından$söz$etmektedir.$Bkz.$
Belli$ve$Kayaoğlu$1993:$11;$Karpuz$2002:$426.$
3
336$
cevherlerinin$ aşınmış$ üst$ tabakalarında$ rastlanır.$ Bakır$ okside$ olan$ bir$ madendir.$ Doğal$
bakır$parçalarının$yüzeyi$okside$olduğundan,$rengi$morumsu$bir$yeşildir;$bu$sebeple$kolay$
göze$ çarpmaz.$ Ancak$ bu$ parçaların$ ırmak$ sularıyla$ yıkanıp$ aşınan$ kısımlarından$ içteki$
bakırın$kırmızı$rengi$görünür.$Üstü$okside$olmuş$bakır$parçaları$el$ile$ovulduğu$zaman$da$
alttan$kırmızı$maden$çıkar.$Bakır$soğuk$halde$dövülürse$tamamen$işlenemez$hale$gelir.$Buna$
karşılık$ bakır$ çok$ sıcakken$ (akkor$ haldeyken)$ de$ çekiçlenemez.$ Bu$ sebeple$ ısıtılan$ bakır,$
hemen$ soğuk$ suya$ daldırılarak$ ılık$ hale$ getirilir.$ Ani$ soğuma$ ile$ bakır$ %$ 25$ oranında$ daha$
yumuşar.$Bu$işleme$‘tavlam’$denilmektedir.$Tavlama$işlemi$19.$yüzyıla$kadar$hep$odun$veya$
odunNkömürü$ ateşinde$ yapılmıştır.$ Bu$ ilk$ ve$ önemli$ keşif,$ madeni$ eserlerin$ yapımında$
uygulanan$iki$ana$metoddan$biri$olan$‘dövme’$tekniğinin$gelişmesine$yol$açmıştır.6$
Cevher$ bakır,$ doğal$ bakıra$ nazara$ hem$ bol,$ hem$ de$ daha$ yaygındır.$ Cevherlerinden$
ayrılan$ilk$maden$bakır$olmuştur.$Gerçek$anlamda$metalürji,$bakır$cevherlerinin$tasfiyesi$ile$
başlamış;$ tasfiye$ usulü$ sayesinde$ bakır$ bollaştıktan$ sonra,$ eritme,$ döküm$ ve$ alaşımlar$
yapma$gibi$çok$önemli$keşifler$birbirini$izlemiştir.$Anadolu’da$Neolitik$Çağ’a$(M.Ö.$7.$bin$ve$
6.$ binin$ ilk$ yarısı)$ ait$ yerleşimlerde$ yapılan$ kazılardan$ çıkan$ bakır$ örneklerinin$ analiz$
sonuçları,$ bu$ dönemde$ doğal$ bakırın$ yanı$ sıra$ tasfiye$ edilmiş$ bakırın$ da$ kullanılmış$
olduğunu$ göstermiştir.7$ Bakır$ madeninin$ cevherinden$ ayrılabilmesi$ için$ en$ az$ 800$ ºC$ ısı$
verebilecek$ kapalı$ bir$ fırın$ gereklidir.$ Yakıt$ olarak$ da$ odun$ kömürü$ (karbon)$ kullanılması$
zorunludur.$Tasfiye$edilen$bakır,$saf$olarak$elde$edilmediği$için$ikinci$bir$işlemle$saflaştırılır.$
En$ kolay$ saflaştırma$ usulü,$ erimiş$ madenin$ üzerine$ hava$ üfleyerek$ oksidasyon$ sağlamak$
yoludur.$ Çeşitli$ metalürjik$ keşiflere$ ve$ bu$ keşiflere$ bağlı$ olarak$ da$ farlı$ maden$ sanatı$
tekniklerinin$ gelişmesine$ yol$ açmış$ olan$ bakır$ madeninden$ Yakın$ Doğu’da$ M.Ö.$ yedinci$
binden$ itibaren$ yararlanılmış;$ bakır$ ve$ bakır$ alaşımları$ olan$ tunç$ ve$ pirinç,$ İslami$ dönem$
maden$sanatının$da$başlıca$malzemesi$olarak$kullanılmıştır.8$Kantar$ya$da$kintar,9$kapan$ya$
da$ alNkarastun,10$ mîzân$ (alN$ mîzân)11$ ve$ terazi12$ gibi$ farklı$ isimlerle$ anılan$ ağırlık$ ölçme$
aletleri,$ tarttıkları$ nesneye$ ve$ hacimlerine$ (büyüklükNküçüklük)$ göre$ değişiklikler$ arz$ eder,$
fakat$ bu$ aletlerin$ kullanımları$ da$ insanlık$ tarihi$ kadar$ eskidir.$ Porto$ d’Anzido’da$ bulunan$
eski$bir$Roma$kantarı$bu$açıdan$oldukça$dikkat$çekicidir.$Bu$kantarla$tartılacak$şey,$kantarın$
$$Erginsoy$1978:$11;$Başak$2004:$28;$Eruz$1993:$17.$
$$Erginsoy$1978:$11;$Başak$2004:$29;$Eruz$1993:$17N19.$
8$$Erginsoy$1978:$11N12.$
9$ Kantar$ ya$ da$ kintâr,$ Latince$ yüzlük$ anlamına$ gelen$ ‘centenarius’dan$ türemiştir.$ Grekçeye$
kentenarion$olarak$geçen$kelime,$buradan$Süryaniceye$kantîrâ,$Arapçaya$da$kıntâr$(çoğulu$kanâtîr)$
olarak$geçtiği$kabul$edilmektedir.$Bu$kelime,$tartma$ve$tartı$işinde$iki$anlama$gelmektedir.$Birincisi,$
eski$bir$ağırlık$ölçü$biriminin$ismi$olmasıdır.$İkincisi$ise,$tartma$işini$yapan$alete$verilen$addır.$Bkz.$
Arseven$1965:$938;$Zambaur$1993:$165.$Eski$bir$ağırlık$birim$ölçüsü$olarak$kantarın$birim$değerleri,$
bölgelere$ve$dönemlere$göre$değişiklik$gösterebilmektedir.$Bkz.$Kallek$2001:$317–320.$$
10$ Önceleri$ büyük$ terazi$ veya$ kantar$ anlamına$ gelen$ kapan$ kelimesinin$ Latince$ ‘campana’dan$
Farsçaya,$ oradan$ kabân$ şeklinde$ Arapçaya$ ve$ kapan$ biçiminde$ de$ Türkçeye$ geçtiği$ bilinmektedir.$
Osmanlılar$ zamanında$ kapan$ tabiri,$ daha$ ziyade$ un$ kapanı,$ bal$ kapanı$ ve$ yağ$ kapanı$ gibi$
tamlamalar$ şeklinde$ kullanılagelmiş$ ve$ böylece$ büyük$ tartı$ aletinin$ ismi$ olmaktan$ çıkmış$ ve$
günümüzün$ toptancı$ hallerine$ veya$ zahire$ borsalarına$ benzeyen$ yerlerin$ ismi$ olmuştur.$ Bkz.$
Arseven$1965:$940;$Wiedemann$1993:$196N200;$Aynural$2001:$338N339.$
11$ Arapça$ ‘vazana’dan$ tartı$ işini$ yapan$ aletin$ ismidir.$ Ayrıca$ aynı$ kelime$ tesviye$ işini$ yapan$ alet$
manasına$da$kullanılmaktadır.$Ayrıntılı$bilgi$için$bkz.$Wiedemann$1993:$375N386.$
12$Ağırlıkları$ölçme$aleti$anlamına$gelmesi$yanı$sıra$inşaatta$bir$yüzeyin$su$seviyesi$ile$bir$gelmesine$
yani$ufki$olmasına$da$verilen$bir$addır.$Arseven$1983:$1969–1970;$Meydan$Larousse$(Büyük$Lūgat$
ve$Ansiklopedi),$“Terazi”$Maddesi,$C.$19:$198–200.$
6
7
337$
üç$ zincirle$ asılı$ olan$ kefesine$ konur.$ Kefesine$ konulmayan$ şeyler,$ o$ kefenin$ üstüne$
tutturulmuş$ çengele$ asılır.$ Kantarı$ asmak$ için$ üç$ muhtelif$ noktada$ birer$ çengel$ vardır$ ki,$
bunların$her$birine$göre$topun$kol$üzerinde$gösterdiği$kıymet$değişir.13$$Bizans$döneminde,$
İmparatorluğun$ döküm$ merkezlerinde$ ve$ başta$ başkent$ İstanbul’daki$ atölyelerde$ günlük$
yaşamda$ kullanılan$ kandil,$ kandil$ ayağı,$ polykandilion$ gibi$ aydınlatma$ araçları,$ damgalar,$
anahtarlar,$mutfak$eşyaları$yanı$sıra$tartı$aletlerinin$de$kalıplarda$dökülerek$üretildikleri$ele$
geçen$ örneklerden$ açıkça$ anlaşılmaktadır.$ Bu$ tür$ eşyaya$ döküm$ kalıplarında$ genel$
biçimlerinin$ yanı$ sıra$ süslemeleri$ de$ verilirdi.14$ Bizans$ devrinde$ tartı$ aleti$ olarak$ eşit$ kollu$
terazi$ ve$ el$ kantarları$ tunçtan$ döküm$ olarak$ imal$ edilmiştir.$ Eşit$ kollu$ terazi,$ adaletin$
simgesi$olarak$kabul$edildiğinden,$nasıl$kullanılması$gerektiği$yasalarla$açıklanmıştır.$Bizans$
terazilerinin$ döküm$ olarak$ yapılmış$ olan$ ağırlıklarının$ hassaslıkları$ dikkate$ alındığında$
kıymetli$metal$veya$sikke$tartmakta$kullanılmış$oldukları$anlaşılmaktadır.$Terazi$ağırlıkları$
yassı$ kesitli$ olup$ dikdörtgen,$ kare,$ sekizgen$ veya$ yuvarlak$ biçimlidir.$ Ölçü$ değerleri,$
üzerlerindeki$ Grekçe$ monogramlarla$ belirtilmiştir.$ Ağır$ maddeleri$ tartmakta$ kullanılan$ el$
kantarları$ise$5.$veya$7.$yüzyıllar$arasında$çok$kullanılmıştır.$Kantarlarda$Roma$döneminde$
olduğu$ gibi$ topuz$ veya$ büst$ şeklinde$ biçimlendirilmiş$ ağırlıkların$ kullanımına$ devam$
edilmiştir.$$
Erken$ Bizans$ çağında$ kantar$ ağırlıkları$ daha$ çok$ İmparator$ ve$ Tanrıça$ Athena,$ 5.$
yüzyıldan$ itibaren$ de$ İmparatoriçe$ büstü$ şeklindedir.$ Bu$ ağırlıklar$ eriyen$ bal$ mumu$
yöntemi$ ile$ tunçtan$ dökülmüştür.$ Boş$ bırakılan$ içleri,$ istenilen$ ağırlığı$ elde$ etmek$ için$
sonradan$ kurşunla$ doldurulmuştur.$ Bu$ ağırlıkların$ İmparator$ ve$ İmparatoriçe$ büstleri$
şeklinde$ yapılmalarının$ nedeni$ satıcılar$ için$ doğruluk$ ve$ dürüstlüğü,$ alıcılar$ için$ ise$
güvenirliliği$ simgelemesidir.$ Büst$ ve$ heykel$ biçimindeki$ kantar$ ağırlıklarının$ başlıcaları$
yapım$ ve$ kullanım$ bölgelerinin$ Doğu$ Akdeniz$ olduğu$ kadar$ İstanbul$ ve$ çevresinin$ de$
gözden$uzak$tutulmaması$gerektiği$Türkiye$dışındaki$birçok$müzelerde$yer$alan$ağırlıkların$
menşeinin$ başkent$ İstanbul$ olması$ ile$ açıklanabilir.15$ İstanbul/Sadberk$ Hanım$ Müzesi’nde$
tunçtan$5.N6.$yüzyıla$tarihlenen$bir$kantar$ile$tunçNkurşun$dolgulu$ve$5.$yüzyıldan$bir$kantar$
ve$ Athena$ büstü$ biçiminde$ kantar$ ağırlığı$ dikkate$ şayandır.16$ İlk$ ve$ Ortaçağ$ tartı$ aletleri,$
tamamen$manivelalı$cinstendir$ve$bunlar,$yatay$bir$mihver$etrafında$dönen$(amūd)$bir$terazi$
kolundan$ ibarettir.$ Bu$ kol,$ ağırlık$ merkezi$ mihverin$ altında$ olan$ bir$ maniveladır.$ Kolun$
uçlarından$ birine$ tartılacak$ şey$ (yük)$ asılır,$ diğerine$ ise$ eşyayı$ tartacak$ olan$ dirhemler$
konulur.$ Gerek$ tartılacak$ eşya,$ gerek$ dirhemler$ ayrı$ birer$ kefe$ içindedir.$ Kolları$ aynı$
uzunlukta$ olan$ tartı$ aletleri$ bulunduğu$ gibi,$ kolları$ birbirinden$ farklı$ olanları$ da$ vardır.$
Kolları$aynı$uzunlukta$olan$tartı$aletleri$içerisinde,$daha$doğru$bir$tartı$sağlamak$için$büyük$
ağırlıklar$ile$birlikte,$hareketli$bir$topu$(rummâna)$da$olan$tartı$aletleri$vardır$ki,$bunlar$her$
iki$ çeşidin$ bir$ birleşimi$ mahiyetindedir.$ Hareketli$ ağırlığın$ gidip$ geldiği$ yerde$ rakamlar$
bulunur.17$Bizim$elimizdeki$örnek$de$muhtemelen$bu$son$cinsten$bir$kantardır.$Abū$Mansūr$
Abu’lNFath$ Abd$ alNRahmân$ alNHâzinî$ (M.$ 1100$ senelerinde)’nin$ Mizân$ alNHikma$ adlı$
kitabında$ tartı$ aletleri$ nazariyesi$ ile$ ilgili$ Archimedes,$ Aristoteles,$ Euklides,$ Menelaus$ ve$
Pappus$ gibi$ eski$ bilginlerin$ görüşlerinden$ faydalanarak$ bir$ tartı$ aletleri$ nazariyesi$
$Arseven$1965:$938.$
$Bilgi$2004:$161.$
15$Bilgi$2004:$165.$
16$Bilgi$2004:$169.$
17$Tartı$aletlerinin$ilk$örnekleri$için$bkz.$Wiedemann$1993:$196N197.$Ayrıca$altın,$gümüş$vb.$madenlerin$
ölçümü$için$Wiedemann$1993:$375N386.$
13
14
338$
geliştirilmiş$ve$bu$bir$çizimle$de$belgelenmiştir.18$Bu$çizimde$kantarın$bölümleri$detaylı$bir$
şekilde$verilmektedir.$
Anadolu’da$ Selçuklu$ ve$ Osmanlı$ dönemlerinde$ maden$ sanatında$ önemli$ örnekler$
meydana$ getirilmiştir.19$ Selçuklu$ devrine$ ait$ maden$ eserler$ arasında,$ dökümle$ elde$ edilen$
kabartmalarla$süslü$tunç$dirhemler$oldukça$dikkat$çekicidir.$Ön$yüzleri$kabartma$desenlerle$
–genellikle$bitki$motifleriyleN$süslenmiş$ve$kenarlarında$da$devletin$kontrol$damgasının$yer$
aldığı$ Selçuklu$ dirhemlerinin$ bazılarında$ tuğraların$ da$ görülmesi,$ bunların$ Osmanlı$
devrinde$ de$ kullanıldığını$ ispatlamaktadır.20$ Klasik$ Osmanlı$ döneminde$ kullanılan$ ve$
pirinçten$ dökülen$ ağırlık$ ölçüleri,$ dirhemler;$ devamcısı$ oldukları$ Anadolu$ Selçuklu$ ağırlık$
ölçülerinin$ benzerleridir.$ Ancak$ yüzeylerinde$ bitkisel$ ve$ figürlü$ motif$ uygulamaları$ yer$
almaz.$ Düz$ olan$ yüzeyleri,$ sathi$ dairelerle$ hareketlendirilmiştir.$ 18.$ ve$ 20.$ yüzyıllar$ arası$
ağırlık$ölçüleri$ise$el$terazileri,$masa$terazileri,$el$kantarları$ve$onların$gram$ve$kilolarından$
oluşmaktadır.21$ İstanbul/SunaNİnan$ Kıraç$ Koleksiyonu’nda$ Osmanlı$ döneminden$ 18.N19.$
yüzyıla$tarihlenen$pirinçNdemirden$imal$edilmiş$bir$el$kantarı$mevcuttur.22$Asmaya$yarayan$
bir$çengel,$bir$tarafında$tartılacak$eşyanın$konulduğu$üç$zincirle$asılmış$vaziyette$kefesi$ve$
çengelleri$ile$diğer$tarafında$ağırlık$topunun$asıldığı$koldan$ibarettir.$$
Bütün$ bu$ bilgilerden$ hareketle$ Ağrı’nın$ Diyadin$ ilçesinde$ ele$ geçirilen$ el$ kantarı,$
Romalılardan$başlayarak,$Bizans,$Anadolu$Selçuklu$ve$Osmanlı$dönemlerinde$ticari$hayatta$
yaygın$ biçimde$ kullanılan$ geleneksel$ tartı$ aletlerinin$ özelliklerini$ yansıtmaktadır.$ Porto$
d’Anzido’daki$ Roma$ kantarı$ ve$ İstanbul/SunaNİnan$ Kıraç$ Koleksiyonu’ndaki$ Osmanlı$
kantarı$ ile$ şekil$ ve$ form$ açısından$ çok$ yakın$ benzerlik$ sergileyen$ Ağrı/Diyadin$ örneği$
kantarda,$ onlardan$ farklı$ olarak$ kefe$ tarafında$ tartılacak$ nesnelerin$ asılması$ için$ kullanılan$
ilave$çengeller$bulunmamaktadır.$Sistem$itibariyle$aynı$anlayışın$ürünü$olmalarıyla$birlikte$
İstanbul/Sadberk$ Hanım$ Müzesi’ndeki$ Bizans$ dönemine$ ait$ kantarlardan$ da$ farklı$ olan$
Ağrı/Diyadin$ örneği,$ İstanbul/SunaNİnan$ Kıraç$ Koleksiyonu’ndaki$ Osmanlı$ kantarı$ ile$ aynı$
dönemden$olmaları$sebebiyle$daha$yakın$benzerlik$göstermektedir.$$
Değerlendirmeye$ çalıştığımız$ el$ kantarı,$ üzerindeki$ süslemeleri$ açısından$ da$ devrinin$
özelliklerini$ yansıtmaktadır.$ Kantar$ kolunda$ iki$ yönlü$ olarak$ işlenmiş$ bitkisel$ süsleme$ ile$
onun$ortasındaki$çekirdeğe$iki$satır$halinde$istiflenmiş$“Hanifi$1282$H./1865–66$M.”$ibaresi$
19.$ yüzyıl$ özellikleri$ sergilerken,$ kefenin$ içerisindeki$ madalyonlar,$ “Şeyh$ Muhammet$ 1113$
H./1701–02$ M.”,$ “Sahibi$ Hacı$ Ahmet”$ ibareleri$ ile$ Sultan$ IV.$ Mehmet’in$ oğlu$ Sultan$ II.$
Mustafa’nın$ tuğrası$ (hükümdarlık$ yılları:$ 1106/1695–1115/1703)$ ve$ tahrip$ olduğu$ için$
$Wiedemann$1993:$197.$
$Anadolu$Selçuklu$ve$Osmanlı$maden$eserleri$hakkında$bkz.$Erginsoy$1978:$311N496;$1992:$193N226;$
2002:$381N400;$Tapan$ve$Çağman$1983;$Eruz$1993:$23N25;$Barışta$1998:$13N14,$33N35,$89N103.$$
20$ Selçuklu$ dirhemlerinden$ örnekler,$ İstanbul$ Türk$ ve$ İslam$ Eserleri$ Müzesi’nde$ yedi,$ İstanbul$ H.$
Kocabaş$ Koleksiyonu’nda$ sekiz$ ve$ Konya$ Koyunoğlu$ Koleksiyonu’nda$ da$ bir$ adet$ olmak$ üzere$
toplam$16$dirhem$mevcuttur.$Bkz.$Erginsoy$1978:$43N434.$İstanbul/Sadberk$Hanım$Müzesi’nde$dört$
adet$ dirhem$ sergilenmektedir.$ Bkz.$ Alâeddin’in$ Lambası,$ Anadolu’da$ Selçuklu$ Çağı$ Sanatı$ ve$
Alâeddin$ Keykubâd,$ 2001:$ 76;$ Erginsoy$ 2002:$ 387.$ İstanbul/SunaNİnan$ Kıraç$ Koleksiyonu’nda$ da$
buluntu$ yeri$ bilinmeyen$ iki$ dirhem$ mevcuttur.$ Bunlardan$ birincisi$ SelçukluNOsmanlı$ şeklinde$
tarihlendirilmektedir$ ve$ tunçtan$ yapılmıştır.$ İkincisi$ ise$ tunçtan$ imal$ edilmiş$ ve$ 18.N19.$ yüzyıldan$
bir$Osmanlı$eseridir.$Eruz$2004:$188.$
21$Eruz$2004:$212.$
22$Eruz$2004:$214.$
18
19
339$
okunamayan$ ibarenin$ oluşturduğu$ bezemeler$ ise$ 18.$ yüzyıla$ ait$ örneklerdir.$ Bu$ süslemeler$
çalma$ya$da$kazıma$ve$kalıpla$kabartma$tekniğinde$işlenmiş$olmalılar.23$
Sonuç$ olarak,$ daha$ iki$ yüzyıl$ öncesi$ gibi$ çok$ fazla$ eski$ olmayan$ bir$ zaman$ diliminde$
ticari$ hayatın$ vazgeçilmez$ araç$ gereçlerinden$ birisi$ olan$ ve$ Tanzimat$ döneminde$ başlatılan$
ölçü$ reformları$ neticesinde$ çıkarılan$ kanunlarla24$ birlikte$ değişen$ ve$ kaybolan$ el$
kantarlarından$ bir$ örnek$ daha$ böylece$ belgelenmiş$ ve$ literatüre$ kazandırılmış$ olmaktadır.$
Fakat$ işin$ içler$ acısı$ olan$ tarafı,$ geleneksel$ el$ sanatı$ örneklerimizden$ müzelerde$ ya$ da$ özel$
koleksiyonlarda$ ata$ yadigârı$ olarak$ saklananlar25$ hariç$ hemen$ hepsinin$ gün$ geçtikçe$ daha$
fazla$tahrip$olup$gitmeleridir.$$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$Eruz$1993:$31N35.$
$Kallek$2001:$317–320.$
25$Müzelerde$veya$özel$koleksiyonlarda$da$olsa$çok$az$el$kantarına$rastladık.$Bu$da$durumun$ne$kadar$
içler$acısı$olduğunu$göstermektedir.$$
23
24
340$
Ka yna kç a
Alâeddin’in'Lambası,'Anadolu’da'Selçuklu'Çağı'Sanatı've'Alâeddin'Keykubâd'(Gen.'Koor.:'M.'
Eminoğlu,'Pro.'Koor.:'Ş.'Şentürk,'Ser.'Kür.:'M.'B.'Tanman),$2001.$$İstanbul:$Yapı$Kredi.$
Arseven,$C.$E.$1965.$“Kantar.”$Sanat'Ansiklopedisi,$C.$II.$İstanbul:$Milli$Eğitim$Basımevi,$938.$
_____.$1983.$“Kantar.”$Sanat'Ansiklopedisi,$C.$IV,$İstanbul:$Milli$Eğitim$Basımevi,$1969–1970.$
Aynural,$S.$2001.$“Kapan.”$Türkiye'Diyanet'Vakfı'İslam'Ansiklopedisi,'$C.$24,$İstanbul,$338N339.$
Barışta,$H.$Ö.$1998.$Türk'El'Sanatları.$Ankara:$Türk$Tarih$Kurumu.$
Başak,$O.$2004.$Diyarbakır'Arkeoloji'Müzesi'İle'Cahit'Sıtkı'Tarancı'Müzesi’nde'Bulunan'Türk'İslam'
Dönemine'Ait'Bir'Grup'Madeni'Eser.$Yüzüncü$Yıl$Üniversitesi,$Basılmamış$Doktora$Tezi.$
Belli,$O.$ve$G.$Kayaoğlu.$1993.$Anadolu’da'Türk'Bakırcılık'Sanatının'Gelişimi,'Bakır'Yatakları,'
Üretimi've'Atölyeleri.$İstanbul:$Sandoz$Kültür$Yayınları.$$
Bilgi,$H.$2004.$“Byzantine$Period/Bizasz$Dönemi.”$Anatolia,'Cradle'of'Castings/Anadolu,'
Dökümün'Beşiği.$Ö.$Bilgi$(Derl.).$İstanbul:$Döktaş,$147–173.$
Erginsoy,$Ü.$1978.$İslam'Maden'Sanatının'Gelişmesi.$İstanbul:$Kültür$Bakanlığı.$
____.$1992.$“Maden$Sanatı.”$Anadolu'Selçuklu'Mimari'Süslemesi've'El'Sanatları.$Ankara:$
Türkiye$İş$Bankası$Kültür$Yayınları,$193N226.$
____.$2002.$“Maden$Sanatı.”$Selçuklu'Çağında'Anadolu'Sanatı,$D.$Kuban$(Derl.),$İstanbul:$Yapı$
Kredi$Yayınları,$381N400.$
Eruz,$F.$1993.$Konuşan'Maden,'Tombak've'Gümüş'Madeni'Eserler'Koleksiyonu.$İstanbul:$Yapı$
Kredi$Yayınları.$
_____.$2004.$“Seljuk$Period/Selçuklu$Dönemi.”$Anatolia,'Cradle'of'Castings/Anadolu,'Dökümün'
Beşiği.$Ö.$Bilgi$(Derl.),$İstanbul:$Döktaş,$175N197.$
_
_____.$2004b.$“Ottoman$Period/Osmanlı$Dönemi.”$Anatolia,'Cradle'of'Castings/Anadolu,'
Dökümün'Beşiği.$Ö.$Bilgi$(Derl.),$İstanbul:$Döktaş,$198–218.$
Halaçoğlu,$Y.$1988.$“Ağrı.”$Türkiye'Diyanet'Vakfı'İslam'Ansiklopedisi,$C.$1,$İstanbul,$479–480.$
Kallek,$C.$2001.$“Kantar.”$Türkiye'Diyanet'Vakfı'İslam'Ansiklopedisi,$C.$24,$İstanbul,$317N20.$$
Karpuz,$E.$2002.$“Anadolu$Mutfaklarında$Kullanılan$Bakır$Kaplar$ve$Osmanlı$Dönemi$
Örnekleri.”$Türkler,$Cilt:$XXII.$Ankara:$Yeni$Türkiye$Yayınları.$$
Meydan'Larousse.'Büyük'Lūgat've'Ansiklopedi,$“Terazi.”$Maddesi,$C.$19,$198N200$$
Tapan$N.$ve$F.$Çağman.$1983.$Anadolu'Medeniyetleri'III.'Selçuklu'Osmanlı.$Ankara.$
Wiedemann,$E.$1993a.$“Kapan.$AlNKarastun.”$$İslam'Ansiklopedisi,$C.$6,$İstanbul:$Milli$Eğitim$
Basımevi,$196–200$$
_____.$$1993b$“Mîzân.$AlNMîzân.”$İslam'Ansiklopedisi,$C.$8,$İstanbul:$Milli$Eğitim$Basımevi,$
375–386.$
Zambaur,$E.$V.$1993.$“Kantar.”$İslam'Ansiklopedisi,$C.$6,$İstanbul:$Milli$Eğitim$Basımevi,$165.$
$
$
341$
!
!
Res.'1.'Ağrı'Diyadin'Kantarının'genel'görünüşü'
'
$
Res.'2.'Ağrı'Diyadin'Kantarının'çengel've'kolu'
$
342$
$
$
$
$
Res.'3.'Ağrı'Diyadin'Kantarı,'Kolun'Arka'Kısmı'
$
$
$
$
Res.'Ağrı'Diyadin'Kantarı,'Kefedeki'Tarih've'Usta'Kitabesi'
$
343$
$
$
$
$
Res.'5.'Ağrı'Diyadin'Kantarı,'Kefedeki'3Sahibi'Hacı'Ahmed3'İbaresi'
'
'
'
'
Res.'6.'Ağrı'Diyadin'Kantarı,'Kefedeki'Tuğra'
'
344$
'
$
Ma zg irt Elti Ha tun C a m isi, Türb e si
ve Ç o b a n Ba b a (De de ) Türb e si
Üze rine G ö zle m le r
&
Mustafa$Kemal$Şahin$
Adnan'Menderes'Üniversitesi'
Aydın'
$
Doğu$ Anadolu$ bölgesinin$ coğrafi$ ve$ tarihsel$ yönlerden$ önem$ taşıyan$ merkezlerinden$ biri$
olan$ Mazgirt,$ önemini$ Anadolu$ Selçuklu$ döneminde$ barındırdığı$ yapıtlar$ ile$ de$ sürdürür.$
Elti$ Hatun$ Camisi,$ aynı$ isimle$ anılan$ türbe$ ve$ Çoban$ Baba$ (Dede)$ Türbesi$ ile$ ilgili$ daha$
önceden$ yapılmış$ çalışmalar$ olmasına$ karşın,$ biz$ yapıtları$ farklı$ yönleriyle$ irdelemeye$
çalışacağız.$Söz$konusu$yapılar$tarafımızdan$28N29.7.2001$tarihlerinde$incelenmiştir.$$Tunceli$
ilinin$ güneydoğusunda$ bulunan$ ve$ il$ merkezine$ uzaklığı$ 33$ km$ olan$ Mazgirt’e,$ Munzur$
Nehri$ üzerinde$ bulunan$ Mazgirt$ Köprüsü’nün$ bulunduğu$ yerden$ doğu$ yönüne$ ayrılan$ 12$
km.$ uzunluğundaki$ yolla$ ulaşılmaktadır.$ İlçe;$ batısında$ yer$ alan$ Mazgirt$ Dağları$ ve$
kuzeyinde$ Simdamtaş$ $ (Kırklar)$ Tepesi$ eteklerine$ kurulmuştur.$ Yeşilbaba$ ve$ Görek$ Tepesi$
yörenin$diğer$dağlarındandır.1$$
“Meckert”$ ve$ “Mecengird”2$ sözcükleri$ değişikliğe$ uğrayarak$ zamanla$ “Mazgirt”$
şeklinde$ anılmaya$ başlanmıştır.$ Bizans$ döneminde$ Çemişkezek$ (Çemeşkaca’g)$ başta$ olmak$
üzere$ önemli$ konuma$ sahip$ olan$ şehir$ M.S.$ 9N10.$ yüzyıllarda$ “Meckert”$ şeklinde$ anıldığı$
bilinmektedir.3$ İlerleyen$ yıllarda$ Emeviler$ ve$ Abbasiler’in$ eline$ geçen$ şehir,4$ Selçuklular’ın$
Anadolu’da$girmesinden$sonra$1086$yılı$dolaylarında$Çubukoğulları,$HarputN$PaluN$MazgirtN$
ÇemişkezekN$ EğinN$ ArapkirN$ Genç$ bölgesine$ egemen$ olur.5$ Aynı$ yıllarda$ Mazgirt$ ve$
çevresinde$ Mengücekli$ egemenliğini$ görüyoruz.$ Malazgirt$ zaferinden$ sonra$ Erzincan,$
Kemah,$ Divriği$ ve$ Şarkikarahisar$ kentlerine$ egemen$ olan$ Mengücekliler$ 1071N1252$ yılları$
arasında$ etkinliklerini$ sürdürmüşlerdir.$ Beyliğin$ adının$ yazılışı$ konusunda$ değişik$ ifadeler$
vardır.6$ Beyliğin$ kuruluşu$ hakkında$ fazla$ bilgi$ bulunmamakta,$ fakat$ kuruluş$ yılları$ olarak$
$Mazgirt$98,$32N34;$Saraçoğlu$1989:$218.$
$Honigman$$1970:$55;$Yolga$1994:$$93.$
3$Honigman$1970:$55,$67,$75.$
4$Üçok$1983:$$72,$73.$$
5$Bezer$1997:$$68.$$$
6$Ali$Kemali$(1992:$48)$“Menküçek”$olarak$açıklıyor$ve$“Tanrıcık”,$“Küçük$Tanrı”$anlamına$geldiğini$
belirtiyor.$ Sümer$ (1990:$ 1)$ ise$ “Mengücük,”$ “Mengüciyye”$ ve$ “Menjuldak”$ okunuşlarını$
vermektedir.$ Sakaoğlu$ (1971:$ 27;$ 2005:$ 43N48)$ ise$ yazıtlarda$ “Mengücek”$ kelimesinin$ okunduğunu$
ifade$ etmektedir.$ Gökboru$ (1979:$ 6,7)$ doğru$ okunuşun$ “Mengü”$ şeklinde$ olabileceğini$ ve$
“ölümsüz”$ anlamına$ geldiğini$ söylerken,$ Sümer$ (1990:$ 1)$ Türkçe’de$ Mengü$ (MenggüNbenggü)$
sözcüğü$ile$–cük$(veya$–cek)$ekinden$oluştuğunu$Mengü’nün$$“ebedi”,$“sonsuz”$anlamına$geldiğini$
açıklamaktadır.$Turan$(1993:$255,$dn.$1)$da$.aynı$görüşe$katılır.$$
1
2
345$
1071/72$ verilmektedir.$ Alparslan,$ Malazgirt$ savaşından$ sonra,$ belirtilen$ şehirleri$ Mengücek$
Gazi’ye$ bağış$ olarak$ vermiş$ ve$ buraların$ fethiyle$ görevlendirmiştir.7$ Mengücek$ Gazi’nin$
ölüm$ tarihi$ kesin$ olarak$ bilinmemekle$ birlikte$ yerine$ 1118$ yılında$ oğlu$ İshak$ geçmiş,$ 1142$
yılında$ Danişmendliler’in$ yenilgisi$ üzerine$ onlara$ bağlanmışlar,$ bunun$ sonucunda$ beylik$
Kemah$ ve$ Divriği$ kolu$ olmak$ üzere$ ikiye$ ayrılmıştır.8$ Başkent$ bazen$ Divriği$ bazen$ de$
Kemah$olmuştur.$Mengücekliler$geniş$zamanlarında$Erzincan,$Gümüşhane,$Giresun,$Divriği$
ve$ Tunceli’nin$ kuzeyine$ egemen$ olmuşlardır.9$ Fahreddin$ Behramşah$ 1162N1228N?N$
zamanında$ özellikle$ Erzincan,$ kültürel$ ve$ ticari$ yönlerden$ gelişmiş$ bir$ durumda$ idi.$
Mengücekli$parasının$ilk$kez$bu$sırada$basıldığı$ifade$edilmektedir.10$$
1228$ yılında$ Alaeddin$ Keykubad,$ Kemah$ ve$ Erzincan’ı$ almak$ suretiyle$ bu$ beyliğe$ son$
vermiştir.$ Divriği$ kolunun$ ne$ zaman$ ortadan$ kaldırıldığı$ belli$ olmamakla$ birlikte$ 1277$ yılı$
verilmektedir.11$Y.$Öztuna$ise$en$son$tarihi$1252$olarak$önermekte,12$fakat$bu$öneri$diğerleri$
ile$ uyuşmuyor.$ Anadolu$ Selçuklularının$ egemenliğinden$ sonra$ 1340$ yıllarında$ Eretna,$
Karakoyunlu$ve$XV.$yüzyılın$ikinci$yarısında$da$Akkoyunlu$egemenliğine$geçer.$Günümüze$
kadar$ gelebilen$ koç$ ve$ at$ şeklindeki$ mezartaşları$ bu$ yönden$ ayrıcalık$ oluşturmaktadır.13$
Bölgenin$Osmanlı$döneminde$Erzurum$Beylerbeyliği$içerisinde$1518,$1523$ve$1541$yıllarında$
Çemişkezek$Sancağına$bağlı$nahiye$olduğu$görülüyor.14$1831$yılında$Çemişkezek,$Pertek$ve$
Mazgirt$ kazaları$ EyaletNi$ Diyarbekir’e$ bağlanmış,$ 1847’de$ Hozat$ Kasabası$ Dersim$
Sancağı’nın$merkezi$olmuş,$Çarşancak$(Akpazar$ya$da$Peri),$Kuzican$(Pülümür),$Ovacık$ve$
Mazgirt$ kazaları$ Erzurum$ Vilayeti’nin$ Erzincan$ Sancağı’na,$ Ovacık$ (Pulur),$ Çemişkezek,$
Çarşancak,$ Mazgirt,$ Kızılkilise$ (Nazimiye)$ ve$ Pah$ kazalarından$ oluşan$ Dersim’in$ 1892’de$
Mamuret$ ülN$ Aziz$ Vilayeti’ne$ bağlandığı$ görülür.15$ Mazgirt,$ 25$ Aralık$ 1935$ tarihinden$
itibaren$Tunceli$iline$bağlı$ilçe$durumundadır.16$$$$$$$$$$
&
Elti Ha tun C a m isi
Elti$ Hatun$ Mahallesinde$ (Res.$ 1$ ve$ 4)$ yer$ alan$ camii$ dıştan$ 14.61$ x$ 19.75$ x$ 27.15$ m.$
boyutlarındadır.$Mihrap$duvarına$dik$üç$sahınlıdır.$Harimin$kuzey$cephesinin$önüne$abdest$
alma$ (son$ cemaat$ yeriN?$ 7.00$ x$ 9.98$ m.)$ bölümü$ ve$ güney$ cephesinin$ batı$ ucuna$ minare$
bitişmektedir.$ Abdest$ alma$ kısmı$ ayrı$ bir$ bölüm$ halinde$ düzenlenmiştir.$ Yapının$ duvar$
$Bazı$çalışmalarda$“Mengücek$Gazi”,$“Melek$Mengücek”$olarak$geçiyor.$Daha$doğrusu$ilk$melik$
olarak$belirtiliyor$ve$türbesi$de$“Melik$Gazi,”$“Mengücek$Gazi”$“Sultan$Melek”$adıyla$tanılıyor.$
Aydındoğan$1985:$20N23;$Türk$1991:$115N127.$
8$$Sakaoğlu$$1971:$32.;$Yıldız$1982:$625,$636,$692$;$Öztuna$1983:$$473N474;$Şahin$1985:$203N204;$SevimN$
Yücel$1989:$211N212.;$Miroğlu$1990:$3N4;$Sümer$1990:$1N14;$“Mengücekliler”,$mad.,$Meydan$Larousse,$
C.8,$İstanbul$1990:$613N614;$Ali$Kemali$1992:$37,$48N62;$Turan$1993:$55N60;$Sümer$1993:$713N718.$$$$$$$$$
9$Sakaoğlu$1971:$27,$43,$68;$Sevim$ve$Yücel:$1989:$212;$Miroğlu$1990:$4;$Turan$1993:$60N64;$Merçil$1993:$
275.$
10$Artuk$1970:$387N389;$Sakaoğlu$1971:$56;$Yıldız:$1982:$626;$Şahin$1985:$262,$263;$Sevim$ve$Yücel$1989:$
212;$Ali$Kemali$1992:$178N187;$Özme$2004:$$95N105.$$$
11$Sakaoğlu$1971:$68,$97;$Yıldız$1982:$692;$Sümer$1990:$11;$Sevim$ve$Yücel$ise$1227$yılını$veriyorlar.$
Sevim$ve$Yücel$1989:$213.$
12$Öztuna$1983:$474.$
13$Danık$1993.$
14$Aydın$1998:$239,$240;$Ünal$1999:$39N42.$$
15$$Yurt$Ansiklopedisi$“Tunceli”$maddesi,$C.10,$İstanbul,$1982:$7296.$
16$Tunceli$İl$Yıllığı$1973:$23.$
7
346$
kalınlıkları$ ortalama$ 1.20$ m.$ dir.17$ Orijinalinde$ minare$ bulunmamakla$ birlikte,$ güney$
cephesinde$ yer$ alan$ minare$ 1957$ onarımında$ yapılmıştır.18$ Caminin$ üzeri$ tonozlarla$
örtülüdür.$ Caminin$ yapımında$ yakınındaki$ türbede$ olduğu$ gibi$ çevreye$ özgü$ koyu$ kahve$
renkli$düzgün$kesme$taş$kullanılmıştır.$Yapının$üzeri$ilk$yapımda$düz$toprak$damla$örtülü$
iken$ 1957,$ 1971$ yılı$ onarımında$ çatı$ ile$ kaplanmıştır.19$ Meyilli$ arazi$ nedeniyle$ batı$ cephesi$
sağır$ tutulan$ caminin$ kuzeybatı$ köşesi$ pahlanmıştır.$ Güney$ cephesinde$ 2.11$ x$ 2.10$ m.$
boyutlarında$ sonradan$ yapılan$ minare$ kaidesi$ bulunmaktadır.$ Kaide$ kısmında$ camide$
kullanılan$taşa$uygun$koyu$renkli$taş$görülürken,$diğer$kısımlarında$açık$renkli$kesme$taşa$
rastlanılmaktadır.$ Gövde$ de$ koyu$ renkli$ taşlarla$ iki$ renklilik$ oluşturulmuştur.$ Dışarıya$
doğru$ 1.15$ m.$ taşıntı$ yapan$ mihrap$ kısmı,$ alt$ kısımda$ silindirik$ biçimle$ başlamakta,$ yarı$
yükseklikten$sonra$beşgen$şekle$dönüşmektedir.$Arazi$yapısından$dolayı$altta$1.18$x$0.95$m.$
boyutlarında$bir$pencere$yer$alır.$İleriye$doğru$taşıntılı$mihrap$nişi$üzerinde$de$daha$küçük$
olmak$üzere$ikinci$bir$pencereye$yer$verilmiştir.$
Abdest$ alma$ kısmının$ kuzey$ cephesinde$ 4.10$ m.$ yüksekliğinde$ ve$ mukarnaslı$ kavsara$
düzenlemesine$sahip$olan$çeşme$yer$alır&(Res.$6).$Stalaktitli$niş$kavsara$altında$1.06$x$0.33$m.$
boyutlarında$iki$satırlık$Arapça$yazıtın$üzeri$sonradan$boyanmıştır.$Yazıtta$$“Kerimüddin”$
tarafından$ çeşmenin$ yaptırıldığına$ ait$ ifadeler$ geçmektedir$ (Res.$ 7).20$ 0.42$ x$ 1.40$ m.$
ölçülerindeki$ çeşme$ nişi$ üç$ yandan$ 0.49$ m.$ eninde$ kademeli$ bir$ profille$ çerçevelenmiştir.$
Nişin$kenarlarında$0.10$m.$çapında$sütunceler$yer$alır.$Silindirik$sütunceler,$niş$kavsarasının$
başladığı$yerde$içeriye$doğru$devam$etmekte$ve$yazıtın$iki$tarafında$kesilmektedir.$Bunların$
üzerinde$stalaktitli$örtüye$geçişi$sağlayan$iç$bükey$profilli$konsol$taşları$bulunur.$Çeşmenin$
cephesi$ mukarnas$ dizisinin$ üzerinden$ 0.30$ m.$ yüksekliğinde$ iç$ bükey$ profilli$ bir$ silme$ ile$
sonuçlanmaktadır.21$ Çeşmenin$ cephesinde$ de$ bezemeye$ yer$ verilmemiştir.$ Kuzey$
cephesindeki$hünkar$mahfili$girişi$taçkapı$biçiminde$ele$alınmış,$mukarnaslı$kavsara$düzeni,$$
kademelenen$silmeler$ve$1.40$x$1.20$m.$lik$giriş$açıklığı$ile$camiye$girişi$sağlayan$taçkapı$ile$
çeşmenin$ mukarnas$ düzeniyle$ benzerlik$ göstermektedir.$ Taçkapının$ da$ bulunduğu$ abdest$
alma$ kısmının$ duvarları$ caminin$ beden$ duvarlarından$ daha$ yüksek$ tutulmuştur.$ Bu$
cephede$dikdörtgen$biçimli$olmak$üzere$altta$iki,$üstte$üç$pencere$bulunmaktadır.22$
Taçkapı,$7$m.$genişliğindedir$ve$içeriye$doğru$0.75$m.$girinti$yapar$(Res.$9).$Sivri$kemer$
şeklinde$ biçimlendirilmiş$ silmelerle$ kademeli$ olarak$ derinlik$ etkisi$ sağlanmak$ istenmiştir.$
Mukarnas$kavsaralı$taçkapıda$yedi$sıralı$mukarnas$dizilerinin$içleri$yaprak$biçimli$motiflerle$
bezenmiştir.$ Bu$ yönleriyle$ taçkapı$ farklı$ özellikler,$ kural$ dışı$ diyebileceğimiz$ özellikler$
göstermektedir.$ Burasının$ altında$ bir$ satır$ halinde$ Selçuklu$ sülüsü$ ile$ yapım$ yazıtı$
bulunuyor$(Res.$5).$Yazıtın$ortası$daha$sonraki$onarımlarda$elektrik$kablosu$geçrildiğinden$
kırılmış$ve$üzeri$sıvanmıştır.$Kırılan$bu$yerde$yazıtın$gelişimine$göre$Elti$Hatun’un$baba$adı$
geçmektedir.$$
Taçkapıdan$yaklaşık$kareye$yakın$dikdörtgen$planlı$abdest$alma$23$bölüme$geçilmektedir$
(Res.$1).$Burası$6.52$x$5.58$m.$boyutlarında$ve$7.50$m.$yüksekliğindedir.$Üzeri$aydınlık$fenerli$
$Tunçer$(1992b:$291)$1.13N1.23$m.$arasında$değiştiğini$belirtir.$
$VGM$Abide$ve$Yapı$İşleri$Daire$Başkanlığı$62.04.01/l$numaralı$tescil$dosyası.$
19$VGM$Abide$ve$Yapı$İşleri$Daire$Başkanlığı$62.04.01/l$numaralı$tescil$dosyası;$Tunçer$$1971a:17,$dn$2.$
20$Tunçer$1971a:$16.$
21$Önge$1997:$47,$48.$
22$Zemin$kat$pencerelerinin$sonradan$yapıldığı,$hacimlerin$sadece$üst$(tepe)$mazgal$pencereleri$ve$
aydınlık$fenerleri$sayesinde$aydınlatıldığı$görüşü$belirtilir.$$Tunçer$1971a:$16.$$
23$Tunçer$(1971a:$14,$17)$burasının$son$cemaat$yeri$özelliği$taşıdığı,$buradaki$mihrabın$sonradan$
yapıldığını$ait$bir$izin$bulunmadığını$belirtir.$$
17
18
347$
çapraz$tonoz$ile$örtülüdür.$Kuzey$duvarında$ki$künk$kısmı$dışarıdaki$çeşmeyle$bağlantılıdır.$
1971$yılında$yapılan$onarımlarda24$abdest$alma$musluklarına$su$getiren$künkler$bulunmuş,$
günümüzde$bunların$izlerini$görebilmek$mümkündür.$Kuzey$duvarı$üzerinde$yer$alan$1.84x$
1.20$x$2.63$m.$boyutlarındaki$ikinci$giriş$ile$asıl$ibadet$alanına$geçilmektedir.$Cami$girişinin$
batısına$ 0.79$ x$ 0.42$ x$ 1.90$ m.$ lik$ mihrap$ nişi$ yerleştirilmiştir.$ İçten$ içe$ 17.90x$ 12.25$ m.$
böyutlarında$olan$caminin$içerisinde$kalın$tutulan$dört$paye$kuzeyNgüney$yönünde$uzanan$
sivri$kemerlerle$birbirine$bağlanarak$mihrap$duvarına$dik$üç$sahına$ayrılmıştır.$Bu$kemerler$
doğuN$batı$yönünde$duvarlara$ve$ayaklara$oturan$aynı$tür$kemerlerle$desteklenmiştir.$Orta$
sahın$(5.12$m.),$daha$geniş$tutulurken$yan$sahınlar$(2.57$m.)$daha$dardır.$Orta$alanın$üzeri$
aydınlık$ fenerli$ çapraz$ tonoz$ ve$ diğer$ alanların$ üzerini$ örten$ sivri$ kemerli$ tonozların$
yüksekliği$5.80N6.10$m.$arasında25$değişmektedir.$Çapraz$tonozla$örtülü$orta$hacimdeki$fener$
1.20$ x$ 1.20$ m.$ boyutlarında,$ kare$ boşluk$ yaparak$ mukarnaslı$ 45$ derecelik$ dört$ köşe$ taşı$ ile$
sekizgene$ dönmektedir.$ Bunu$ 0.05$ m.$ çıkıntılı$ sade$ bir$ silme$ ile$ 0.30$ m.$ yüksekliğindeki$
sekizgen$bir$taş$sırası$izlemektedir.26$$Çoğunlukla$sivri$kemerli$yarım$beşik$ve$aynalı$çapraz$
tonozlara$yer$verilmiş$olması$üst$örtüde$zenginliği$de$yansıtmaktadır.$Orta$kısımda$aydınlık$
fenerli$ kısım,$ abdest$ alma$ bölümünün$ üst$ örtüsüyle$ benzerlik$ içerisindedir.$ Batı$ duvarı$
ortasında$0.70$x$0.92$m.$ölçülerine$sahip$nişin$dışında$bu$cephe$oldukça$sağır$tutulmuştur.$
Kuzey$cephesi$üzerinde$olasılıkla$hünkar$mahfili$girişi$olmakla$birlikte,$bugün$caminin$
içerisinde$ mahfil$ olabileceğini$ gösteren$ herhangi$ bir$ iz$ bulunmamaktadır.$ Olasılıkla$
ahşaptan$ yapılmış$ olmalıydı.$ Mihrap$ oldukça$ sadedir$ (Res.$ 11).$ Beşgen$ mihrap$ nişinin$
kavsara$ kısmında$ sonradan$ yapılmış$ olduğu$ izlenimi$ veren$ bitkisel$ süslemeler$
görülmektedir.$ Minber,$ 2.44$ x$ 1.22$ m.$ ölçülerindedir.$ Giriş$ ve$ korkuluk$ kısımları$ ahşaptan,$
diğer$ kısımları$ ise$ taştan$ yapılmıştır.$ O.C.$ Tunçer,$ minberin$ sonradan$ yapıldığını$ belirtir.27$
Orijinal$ olması$ şüphelidir.$ Döneminin$ özelliklerini$ taşıyıcı$ yönleri$ bulunmuyor.$ Kemerleri$
taşıyan$payeler$üzerindeki$dua$yazıları$da$sonraki$onarımlardan$olmalıdır.$
!
Ya zıtla r ve Ta rihle m e
1 . Ya zıt:!Caminin$giriş$kapısı$üzerinde,$tek$satırlık$Selçuklu$sülüsü$ile$yazılmıştır$(Res.$5).$
Metni:!!
(?)
!28$
“Din$ ve$ dünyanın$ kerimesi$ Elti$ Hatun$ ....bin$ Süleyman$ Şah$ 650/1252N53$ senesinin$
aylarında$(bu)$imaretin$yapılmasını$emretti.”29$
!
2 . Ya zıt:$ Çeşmenin$ üzerinde$ iki$ satır$ halinde$ Arapça$ yazılmış$ olup,$ 1.06x$ 0.33$ m.$
boyutlarındadır.$Son$zamanlarda$üzeri$boyandığından$zor$okunabilmektedir$(Res.$7).$
$
$
$Tunçer$1971a:$15.$$$
$A.T.$Yavuz,$bütün$alanların$üzerinin$haç$tonozlarla$örtülü$olduğu$görüşündedir.$Yavuz$1983:$506.$$
26$Tunçer$1971b:$250.$
27$$Tunçer$1971a:$14.$
28$Yazıtta$
nin$altındaki$iki$nokta$tam$belli$olmuyor.$Bu$nedenle$
$okumak$mümkün$görünüyor.$
29$Tunçer$1971a:$16.;$Önkal$1996:$114.$
24
25
348$
Metni:$
$
$$$$$$
“Bu$ çeşmeyi,$ gürül$ gürül$ akması$ için,$ Kerimetüddin$ N
rahmet$ ve$ yardım$ dileğiyleN$ sağlamca$ yaptırmıştır.$
Bütün$ insanlar$ ona$ teşekkür$ etsin$ ve$ semânın$ Rabbe$
sevap$yazsın$diye.”$
&
Taçkapısı$ üzerinde$ bulunan$ yazıtına$ göre$ Elti$ Hatun$ tarafından$ yaptırılmıştır.$ Camiyi$
yaptıran$ Elti$ Hatun$ hakkında$ bilinenler$ yeterli$ düzeyde$ değildir.$ Yazıtta$ ....oğlu$ Süleyman$
Şah$...Elti$Hatun$olarak$geçmektedir.30$O.$Aslanapa’da$O.C.$$Tunçer’in$görüşüne$katılarak$II.$
Kılıçarslan’ın$ oğlu$ II.$ Süleymanşah$ olması$ gerektiğini$ ileri$ sürüyor.31$ H.$ Önkal,$ Elti$ Hatun$
hakkında$fazla$bilgimiz$olmadığını$belirtiyor32.$Yayınlarda$Süleyman$Şah’ın$kızı$Elti$Hatun$
hakkında$ bilgiye$ rastlamıyoruz.$ Bazı$ yayınlarda$ Akkoyunlu$ hükümdarı$ Uzun$ Hasan’ın$
yanında$ bulunan$ kız$ kardeşi$ olarak$ verilse$ de$ 33$ camide$ geçen$ yapım$ yılı$ 650/1252N53$ ile$
Uzun$ Hasan’ın$ egemenlik$ yıllarından$ dolayı$ 1453N147834,$ bu$ öneriyi$ kabul$ edebilmek$
mümkün$değildir.$Kayseri$Kölük$$(Külük)$Camisi’nin$607/1210N11$yılında$onarımını$yaptıran$
Atsız$ Elti$ Hatun$ ile$ aynı$ kişi$ olduğu$ düşüncesi$ uyanmasına$ karşın$ etraflıca$ incelendiğinde$
farklı$ kişiler$ olduğu$ kanısı$ uyanıyor.$ Yağıbasan$ oğlu$ Mahmud’un$ kızı$ olarak$ belirtilmesi$
ayrı$ kişiler$ olabilecekleri$ yönünde$ işaret$ olabilir.$ Diğer$ yandan$ “Etsuz$ $ (Atsuz)$ Elti”$$
okunuşuyla$ birlikte$ Etsuz$ Elti’nin$ birleşik$ olarak$ kabul$ edilmesi$ koşuluyla$ “hanım”$
anlamına$ geleceği,$ bir$ ünvan$ olarak$ değerlendirilmesi$ şeklinde$ değerlendirilebileceği$ ileri$
sürülüyor.35$ Mehmet$ Zülfü$ Yolga$ da,$ “...$ Mazgird$ (Mecengird)$ kasabasında$ Ableti$ Hatun$
türbesi’nin...”$bulunduğunu$belirtiyor$fakat$Ableti$Hatun’un$okunuşu$ve$kimliği$konusunda$
yorumlarda$ bulunmuyor.36$ Bu$ konuda$ tek$ verimizin$ caminin$ üzerinde$ geçen$ yazıt$ olduğu$
görülüyor.$ 1252$ yılında$ Elti$ Hatun’un$ bölgede$ etkili$ bir$ yönetici$ olduğu$ da$ anlaşılıyor.$ Söz$
konusu$ yazıtta$ 650/1252N1253$ yılı$ okunmaktadır.37$ Sanatçısı$ belli$ olmayan$ yapının$ 1957$ ve$
1971$yıllarında$Vakıflar$Genel$Müdürlüğü$tarafından$onarımı$yaptırılmıştır.38$
&
Elti Ha tun Türb e si
İlçe$merkezinde$Elti$Hatun$Mahallesi’nde,$caminin$yaklaşık$olarak$100N150$m.$doğusundadır$
(Res.$ 2$ ve$ 10).39$ Türbe,$ tek$ katlı$ ve$ sekizgen$ gövdelidir.$ Üzeri$ sekizgen$ külahla$ örtülüdür.$
$Tunçer$1971a:$16.$$
$Aslanapa$1990:$176.$
32$Önkal$1996:$114.$
33$Uluğ$1939:$39;$Güven$1991:$40.$$
34$Yıldız$1982:$694;$$Uzunçarşılı$1988:$190N194.$$
35$Yurdakul$1996:$22,$dn.$35.$
36$Yolga$1994:$93.$
37$Aslanapa$1990:$176.$Caminin$kuzey$duvarı$önünde$yer$alan$çeşmenin$üzerinde$ki$yazıtta$650/1252$
yılının$geçtiği$O.C.$Tunçer’e$dayanılarak$ifade$ediliyor$(Önge$1997:$47).$Tunçer$(1986:$252)$diğer$bir$
açıklamasında$ cami$ için$ 1229$ yılı$ ile$ birlikte$ çeşmenin$ 1252$ yılında$ eklendiği$ fikrini$ de$ ileri$
sürmektedir.$Fakat$çeşmenin$yazıtında$650/1252/1253$yılı$okunmamaktadır.$$$$
38$ Toprak$ dam$ ve$ minaresi$ yıkılmış$ (?),$ 1957$ onarımında$ yenilenmiştir.$ Vakıflar$ Genel$ Müdürlüğü$
Abide$ve$Yapı$İşleri$Daire$Başkanlığı’nda$bulunan$62.04.01/1$numaralı$tescil$dosyası.$
39“Türbe”$ya$da$“kümbet”$şeklinde$bir$ayırıma$gidilmeksizin$çoğunlukla$anılan$şekliyle$adlandırılır.$$
30
31
349$
Kenarların$ uzunluğu$ dışta;$ 3.29N3.33$ m.,$ içte;$ 2.24N2.40$ m.$ arasında$ değişmektedir.$ Kuzey$
yönünde$ eyvanlı$ giriş,$ diğer$ üç$ yönde$ ise$ birer$ pencere$ yer$ almaktadır.$ 0.83N1$ m.$ arasında$
boyutları$değişen$pencerelerin$üzerini$birer$kemer$çevirir.$İçeriye$doğru$0.94N$1$m.$arasında$
değişen$ölçülerde$genişlemektedir.$Türbenin$duvar$kalınlığı$ise$1.20$m.$dolayındadır.$Kuzey$
yönde$ bulunan$ girişin$ eyvanlı$ kısmı$ 1.15$ m.$ eninde$ ve$ 4.09$ m.$ uzunluğundadır$ (Res.$ 10).$
Yapımda$ bölgeye$ özgü$ koyu$ renkli$ kesme$ taş$ ile$ iç$ kısmımda$ pencere$ kemerlerinde$ tuğla$
kullanılmıştır.$ Koyu$ renkli$ kesme$ taşlar$ büyük$ olasılıkla$ orijinal$ yapıya$ ait$ olmalıdır.$ Açık$
renkli$olanlar$ise$onarıma$işaret$etmektedir.$1.89$x$1.23$m.$boyutlarında$düz$atkı$taşlı$girişi,$
birbirini$ izleyen$ dört$ silme$ çevirmektedir.$ Atkı$ taşının$ üzerini$ ise$ beyaz$ renkli$ basık$ kemer$
yer$alır.$Bu$kısım$ile$giriş$ve$kümbetin$yan$duvarlarıyla$birleştiği$kısımda$da$üç$sıra$halinde$
silmeler$ üç$ yanı$ çevirmektedir.$ Bu$ yüzeylerin$ üzerinde$ geometrik$ şekilli$ bezemeler$
kümbetin$tek$süsleme$unsurunu$oluşturmaktadır$(Res.$11).$Doğrudan$gövde$kısmına$geçilen$
türbenin$ içerisi$ sekizgen$ plan$ özelliğindedir.$ Mihrap$ nişi$ olmayan$ türbenin$ sandukaları$
olasılıkla$ daha$ sonraki$ onarımlarda$ elden$ geçirilmiş$ olmalıdır.$ Pencerelerin$ söve$ ve$
kemerleri$tuğladandır.$Sekizgen$alanın$üzeri$sekizgen$kubbemsi$(?)$düzenleme$ile$örtülüdür$
(Res.$ 2).$ Yapım$ yılına$ ve$ yaptırıcısına$ ait$ her$ hangi$ bir$ yazıt$ bulunmamaktadır.$
Araştırmacılar$tarafından$cami$ile$aynı$yıllarda$650/1252N53$Elti$Hatun$tarafından$yaptırılmış$
olabileceği$kabul$edilmektedir.40$$&&&&&&&&&&&&&&$
$
$
Ç o b a n De d e (Ba b a ) Türb e si
Şehrin$ doğu$ kesiminde$ mezarlık$ içerisindedir$ (Res.$ 3$ ve$ 12).41$ $ Çok$ yıkıntıya$ uğradığından$
türbenin$ kalan$ izlerinden$ tek$ katlı$ ve$ sekizgen$ bir$ yapı$ olduğu$ anlaşılmaktadır.$ Kaplama$
taşlarının$çoğu$dökülmüş$ve$üst$örtüsü$yıkılmıştır.$Bu$nedenle$sekizgen$alanın$üzerinin$örtü$
türü$ konusunda$ da$ fikir$ edinebilmek$ güçleşmektedir.$ Kenarların$ uzunluğu$ dıştan$ 2.40$ m.,$
içten$ 1.80$ m.$ dolayındadır.$ Duvar$ kalınlığı$ ortalama$ 0.70$ m.$ dir.$ Yapının$ kimin$ tarafından$
yaptırıldığına$ ait$ belge$ olmamakla$ birlikte,$ “Çoban$ Dede$ Türbesi”42$ olarak$ anılıyor.$ Yapım$
yılı$ konusunda$ da$ bilgimiz$ bulunmuyor.$ Araştırmacılar$ tarafından$ 15.$ yüzyıla$
tarihlenmesine$karşın,43$13.$yüzyıla$kadar$indirebilmek$mümkün$görünüyor.44$$$
$Tunçer$1971a:$100;$Önkal$1996:$114.$$
$ Konuyla$ ilgili$ yayınlarda$ “Çoban$ BabaNÇoban$ Dede”$ adlarıyla$ anılmaktadır$ (Akçay$ 1966:$ 13,$ 14).$
Arıkan$(1984:$120,$dn.$66)$bölgede$ki$zaviyeler$içerisinde$Mazgirt’te$Şeyh$Çoban$Zaviyesi’nden$söz$
etmektedir.$Fakat$sekizgen$planlı$türbenin$hemen$güneybatısında$1960’lı$yıllarda$halk$tarafından$bir$
türbe$ yaptırılmıştır$ (Mazgirt$ 98:$ 71).$ Dikdörtgen$ planlı,$ üzeri$ iki$ kubbeyle$ örtülü$ olan$ yapı$ camiN
türbe$ özelliği$ taşıması$ nedeniyle$ çevrede$ yaşayan$ kişiler$ tarafından$ halen$ ziyaret$ edilmektedir.$ Bu$
nedenle$aynı$zamanda$ziyaret$olasılıkla$zaviye$özelliği$taşıyabilir.$$$
42$ “Çoban$ Dede”$ adıyla$ Anadolu’nun$ değişik$ yerlerinde,$ özellikle$ Sivas$ ve$ çevresinde$ örneklerine$
rastlanılmaktadır.$Sivas$Merkez$Şehy$Çoban$(Şeyh$Hüseyin$Rai)$(XII.$yüzyıl$ortaları$ya$da$723/1333$
–14.$ yüzyılın$ ilk$ çeyreği),$ Suşehri$ Gölova$ bucağı$ Çobanlı$ köyünde$ Çoban$ Dede$ Türbesi’ni$
belirtebiliriz.$ Bkz.$ Özen$ 1996:$ 53,$ 56,$ 58;$ Denizli$ (Basım$ yılı$ bulunmuyor):$ 354,$ 355.$ İlhan$ Akçay,$
“Ahilerin$ Fütüvvetnamesi”ni$ yazan$ Çobanoğlu’nun$ bölgede$ yaşadığı$ bilinirse$ de$ mezarı$ yoktur.$
Böyle$ünlü$biri$için,$hem$bölgenin$de$Ahi$bölgesi$dikkate$alınırsa,$türbesi$yapılacaktır.$Çoban$Dede$
dediğimiz$Mazgirt$Türbesi’de$15.$yüzyıl$eseri$olup$Çobanoğlu’na$izafe$edilebilir$(Akçay$1966:$14).$$$$$$$$$$$
43$ Akçay$ 1966:$ 14;$ Tunçer$ 1992a:$ 206;$ Kara$ 2000:$ 29.$ Ayrıca$ Erzurum’da$ Hasankale’nin$ 15$ km.$
doğusunda$ Bingöl$ Çayı$ ile$ Hasankale$ Çayı’nın$ birleştiği$ yerde$ yer$ alan$ ve$ 697/1298$ yılında$
yaptırılan$ “Çoban$ Dede$ Köprüsü”ile$ isim$ benzerliği$ ya$ da$ yakınlığını$ çağrıştırsa$ da,$ köprüyü$
yaptıran$Emir$Çoban$Salduz,$Ebu$Said$Bahadır$Han$zamanında,$Gazi$Mahmud’un$vezirlerindendir.$
40
41
350$
Karşılaştırma!ve!Değerlendirme!
Elti$Hatun’un$650/1252N53$yılında$camiyi$yaptırdığını,$Süleyman$Şah’ın$kızı$olduğunu$kabul$
edersek,$ bölgenin$ Mengüceklilerin$ ardından$ Anadolu$ Selçuklu$ idaresinde$ bulunduğu$
anlaşılıyor.45$ Caminin$ doğusunda$ günümüze$ kadar$ kalıntısı$ gelememekle$ birlikte$
medresenin$ varlığından$ söz$ ediliyor.46$ Arazinin$ meyilli$ olması$ ve$ batı$ cephesinde$ pencere$
açıklığının$ olmaması$ medresenin$ caminin$ doğu$ cephesinde$ bulunabileceği$ düşüncesini$
güçlendirmektedir.$ Kuzey$ cephesinde$ çeşme,$ yaklaşık$ olarak$ 100N150$ m.$ doğusunda$ aynı$
isimle$anılan$türbesi$yer$alıyor.$Cami$ile$türbede$aynı$taşların$kullanılması,$işçilik$ve$mimari$
özellikleri$ bakımından$ aynı$ devrin,$ ya$ da$ aynı$ ustaların$ yapıtları$ olarak$ değerlendirilmeye$
olanak$ veriyor.$ Bu$ verilere$ göre$ cami,$ günümüze$ gelemeyen$ medrese,$ türbe$ ve$ çeşmeden$
oluşan$ külliyeden$ söz$ edebiliriz.$ Cami$ mihrap$ duvarına$ dik$ üç$ sahınlı$ oluşu$ nedeniyle,$
Anadolu’da$ Selçuklu$ dönemi$ içerisinde;$ Ani$ Menuçehr$ Camisi$ (1072N1092),$ Divriği$ Kale$
Camisi$ (576/1180N81),$ Bayburt$ Ulu$ Camisi$ (XIII.$ yüzyılın$ başları/1200N1225),$ Kayseri$ Kölük$
Camisi$ (607/1210N11),$ Niğde$ Alaeddin$ Camisi$ (620/1223),$ Amasya$ Burmalı$ Minare$ Camisi$
(640/1242N43),$ Bünyan$ Ulu$ Camisi$ (654/1256N?),$ Amasya$ Gökmedrese$ Camisi$ (665/1266N67),$
GülşehirNKızılkaya$ Köyü$ Camisi$ (13.$ yüzyılın$ sonları$ 1293N?)$ ve$ Ayaş$ Ulu$ Camisi$ (13.$
yüzyılın$sonlarıN14.$yüzyılın$başları)$ile$benzerlikler$göstermektedir.47$$
Kuzey$duvarı$önünde$üzerinde$çeşme$ile$birlikte$hünkar$mahfili$girişine$yer$verilmesi$bu$
zamana$ kadar$ rastlamadığımız$ farklı$ bir$ uygulamadır.$ Divriği$ Kale$ Camisi$ (576/1180N81),$
Niğde$ Alaeddin$ Camisi$ (620/1223),$ Divriği$ Ulu$ Camisi$ (626/1228N29),$ Amasya$ Burmalı$
Minare$ Camisi$ (640/1242)$ ve$ Beyşehir$ Eşrefoğlu$ Camisi’nde$ (696N1296N97,$ 699/1299N1300)48$
hünkar$ mahfili$ uygulaması$ vardır.$ Çemişkezek’te$ Yelmaniye$ Camisi$ (Medresesi)$ (14.$
yüzyılın$sonuN$XV.$Yüzyılın$başı)$ve$Pertek$Sağman$köyünde$Salih$Bey$Camisi,$Medresesi$ve$
Türbesi$ (1565N1570)$ 49$ çok$ fonksiyonlu$ özelliktedir.Bu$ nedenle$ Elti$ Hatun$ Camisi$ nin$
kuzeyinde$ bulunan$ çeşme$ nedeniyle$ çok$ fonksiyonlu$ özellik$ taşıdığı$ için$ bölgesel$ bir$
karakterden$ söz$ edebiliriz.$ Camide$ minarenin$ bulunmaması$ yönüyle$ de$ Divriği$ Kale$
(576/1180N81),$ Divriği$ Ulu$ (626/1228N29),$ Amasya$ Burmalı$ Minare$ (640/1242/43)$ ve$ Amasya$
Gökmedrese$ (665/1266N67)$ camileri$ ile$ benzerlikler$ kurabiliriz.$ İlk$ yapımda$ minaresi$
bulunmayan$ camilerin$ varlığı$ Anadolu’da$ Selçuklu$ dönemi$ camilerinin$ özelliklerinden$ bir$
diğeridir.50$$$$$
Bu$ nedenle$ farklı$ bir$ kişi$ olduğu$ anlaşılmaktadır.$ Bu$ konuda$ bkz.$ İlter$ 1978:$ 191N199;$ Çulpan$
Ankara:$2002,$66$vd;$Gündoğdu$1996:$43N67.$$$$$
44$Konuyla$ilgili$yayınlar$ve$aynı$isimdeki$yapılar$araştırıldığında,$en$eski$Türkçe$Fütüvvetname’nin$
Çoban$ oğlu$ Yahya$ FetNel$ Burgazi’ye$ ait$ olduğu$ ve$ 622$ (1225)$ yılında$ yazıldığı$ ifade$ edilmektedir.$
Ersoy$1942:$3,$4.$Bu$nedenle$XIII.$Yüzyıla$kadar$örneklerin$inebileceğini$düşünebiliriz.$
45$ Selçuklulardan$ önce$ bölgede$ özellikle$ Mengüceklilerin$ etkili$ olduğu$ tarihi$ verilerden$
anlaşılmaktadır.$ Sakaoğlu$ 1971:$ 64;$ Sümer$ 1990:$ 9.$ Kaya$ (1999:$ 121)$ ise$ Danişmendname’ye$
dayanarak$ Mazgirt$ çevresi$ ve$ Dersim’im$ güney$ bölümlerine$ kadar$ olan$ yerlerde$ Mergücek$
(Mengücek)$ oğlu$ İsak$ (İshak)$ Bey’in$ (1118N1142)$ etkinliğinin$ olduğunu$ belirtmesi$ de$ yukarıdaki$
görüşlerle$ uygunluk$ göstermektedir.$ Günümüzde$ şehrin$ güney$ kesiminin$ “Mengücük”$ adını$
taşıması$ tarihsel$ verileri$ doğrulamaktadır.$ İleride$ değineceğimiz$ Divriği$ etkilerinin$ belirlenmesi$
bakımından$bu$tarihi$bilgiler$önem$taşımaktadır.$
46Tunçer$1976:$98;$Aslanapa$1990:$176.$
47$Bu$konuda$bkz.$Şahin$2004.$$
48$Şahin$2004:$404.$
49$Tükel$1969:$229N266;$Sözen$1971:$29N46;$İlter$1975:$91N107;$Çemişkezek,$Haz.$A.$Özbek,$1997:$82N84.$$
50$Bu$konuda$bkz.$Şahin$2004:$$389N397.$
351$
Taçkapıda,$ sivri$ kemerli$ silmelerle$ sağlanmak$ istenen$ derinlik$ etkisi$ ve$ devamında$
mukarnaslı$kavsara$düzeni,$taçkapının$iki$yanında$mihrabiyelere$yer$verilmeyişi,$geometrik$
ya$da$bitkisel$bezemenin$görülmemesi$taçkapıyı$farklı$bir$konuma$getirmektedir.$Taçkapının$
doğu$ cephesi$ üzerinde$ bulunmasıyla$ Niğde$ Alaeddin$ Camisi$ (620/1223)$ ile$ benzerlik$
gösteriyor.$ Diğer$ yandan$ sivri$ kemerlerin$ kademelenmesi$ ve$ sağlanan$ derinlik$ etkisi$ ile$
hemen$ yakınında$ yer$ alan$ Divriği$ Ulu$ Camisi$ nin$ (626/1228N29),$ darüşşifa$ taçkapısını$
anımsatıyor.$ Bunu$ Divriği$ etkileri$ şeklinde$ yorumlayabilmek$ mümkündür.$ Bu$ etkiye$ üst$
örtüde$ daha$ çok$ tonozun$ kullanımını$ da$ ekleyebiliriz.$ Mazgirt,$ Çemişkezek$ ve$ Divriği$
üçgeni$ biçiminde$ bir$ sanatsal$ alanın$ varlığı$ da$ belirmiş$ olmaktadır.$ Buna$ Harput$ ta$
eklenebilir.$$
Taçkapıdan$girilince$yaklaşık$kare$biçimli$ve$üzeri$çapraz$tonoz$aydınlık$feneri$ile$örtülü$
alan$$abdest$alma$kısmı$son$cemaat$yeri$olarak$değerlendirilmektedir.51$Bu$yönüyle$dönem$
içerisinde$Konya$Hacı$Ferruh$Mescidi$(1215),$Konya$Beşarebey$Mescidi$(1216),$Akşehir$Taş$
Medrese$ Mescidi$ (1250),$ Konya$ Hoca$ Hasan$ Mescidi$ (XIII.$ yüzyıl),$ tümüyle$ yıkılmış$ olan$
Konya$İnce$Minareli$Medrese$Mescidi$(1260N1265),$Konya$Sırçalı$Mescit$(XIII.$yüzyılın$ikinci$
yarısı)$ve$diğer$bir$grubu$oluşturan$Alanya$Akşebe$Sultan$Türbesi$ve$Mescidi$(1230),$Konya$
Beyhekim$Mescidi$(XIII.$yüzyılın$ikinci$yarısı),$Konya$Tahir$ile$Zühre$Mescidi$(XIII.$yüzyıl),$
Harput$Alaca$Türbe$ve$Mescidi$(1279),$SivrihisarN$Mülk$köyü$Mescid$(Eski$CamiN$Kümbet)$N$
Türbeli$ Mescid$ (1248)$ gibi$ yapılarda$ son$ cemaat$ yeri$ ya$ da$ bunun$ öncüsü$ olduğu$ kabul$
edilen$ uygulamalar$ görülmektedir.52$ Dikine$ planlı$ camilerde$ rastlamadığımız$ son$ cemaat$
yeri$ sorunu$ orta$ açıklık$ uygulaması$ ile$ çözülmek$ istenmiştir.$ Bu$ kısmın$ altında$ da$ genelde$
bir$ şadırvana$ yer$ verilmiştir.$ Orta$ açıklık$ uygulamasına;$ Kayseri$ Ulu$ Camisi$ (1134N1143,$
onarım:602/1205N6),$ Kayseri$ Kölük$ Camisi$ (1135N1142,$ onarım:$ 607/1210N11),$ Niksar$ Ulu$
Camisi$ (540/1145N46?),$ Erzurum$ Ulu$ Camisi$ (575N1179/80),$ Bayburt$ Ulu$ Camisi’nde$ (XIII.$
yüzyılın$başı),$Niğde$Alaeddin$Camisi$(620/1223),$Divriği$Ulu$Camisi$(626/1228N29),$Kayseri$
Huand$ Hatun$ Camisi$ (635/1237N38),$ Konya$ Sahip$ Ata$ Camisi$ (656/1258)$ ve$ Beyşehir$
Eşrefoğlu$Camisi$(696/1296N97)$$yoğun$olarak$rastlıyoruz.53$Orta$açıklık$kısmının$altında$da$
genelde$ havuz$ yer$ almaktadır.$ Mazgirt$ Elti$ Hatun$ Camisi’ndeki$ (650/1252N53)$ abdest$ alma$
kısmının$ kuzeyde$ ayrı$ bölüm$ halinde$ düzenlenişi$ ile$ orta$ açıklık$ uygulamasının$ farklı$
biçimde$ ele$ alındığının$ göstergesidir.$ Üst$ örtüde$ tümüyle$ tonoz$ örtü$ sistemi$ tercih$ edilmiş,$
bir$ bakıma$ kalın$ ayaklara$ ve$ sivri$ kemerlere$ oturan$ yarım$ tonoz$ ve$ orta$ alandaki$ fenerli$
çapraz$tonozun$zengin$uygulamasıyla$karşılaşıyoruz.$Cami$ve$türbelerde$yapım$malzemesi$
olarak$ taşın$ kullanılması$ Selçuklu$ yapılarında$ Anadolulu$ özellik$ olarak$ belirmektedir.54$
Türbede$ pencere$ nişlerinin$ kemer$ ve$ köşelerinde$ görülen$ tuğla$ işçiliğinin$ daha$ sonraki$
onarımlara$ait$olduğu$ifade$ediliyor.55$$$
$$ Yapıda$ bezemeye$ yer$ verilmemesi$ diğer$ farklı$ yönlerindendir.$ Hemen$ yakınında$
bezemeleriyle$eşsiz$bir$yere$sahip$olan$Divriği$Ulu$Camisi$varken$burada$bunun$tam$tersine$
çok$sade$bir$yapıyla$karşılaşmamız$düşündürücüdür.$Bunu$başkent$yapılarından$uzak$taşra$
gelenekleri$şeklinde$açıklayabiliriz.$Sonradan$yapılan$minare$Harput$Sare$Hatun$Camisinin$
minaresi$ ile$ benzerlik$ gösteriyor.$ Sare$ Hatun$ Camisi’nin$ minaresi$ 1898$ yılında$ eklenmiş,$
$Tunçer$1971a:$14.$
$Konuyla$ilgili$olarak$bkz.$Katoğlu$1967:$$81N100.;$Dilaver$1971:$17N28.;$İlter$1980:$17N26$;$Lloyd$ve$Rice$
1989:$35N36;$Özakın$1998:$$269N287.$$$
53$Şahin$1995:$197,$198.$
54$Bakırer$1995:$165N181.$$
55$Önkal$1996:$113.$
51
52
352$
yapıyla$ birlikte$ Cumhuriyet$ döneminde$ onarımlar$ geçirmiştir.56$ Her$ iki$ caminin$ minaresi$
benzerlikleri$ nedeniyle$ olasılıkla$ aynı$ sanatçı$ tarafından$ yapılmış$ olmalıdır.$ Minber$
sonradan$yapıldığı$izlenimi$verse$de$ahşap$ve$taşın$birlikte$kullanımı$yönüyle$Ermenek$Ulu$
(702/1302)57$ camisinin$ olasılıkla$ onarılan$ minberini$ çağrıştırıyor.$ Belirttiğimiz$ yönleriyle$
Mazgirt$Elti$Hatun$Camisi$Anadolu$Selçuklu$dönemi$içerisinde$önemli$bir$yer$tutmakta$ve$
yenilikler$getirmektedir.$
Elti$ Hatun$ Türbesi,$ sekizgen$ planı$ ile$ dönem$ içerisinde$ çoğunlukla$ uygulanan$ plan$
geleneğindedir.58$ Mazgirt’in$ yakınında,$ Divriği’de;$ Sitte$ Melik$ (590N592/1194N1196),$
Kamerüddin$ (20$ Şubat$ 592/$ 19$ Temmuz$ 1196),$ Kemankeş$ (638/1240N1241),$ Kemah’ta;$
Mengücek$ Gazi$ (12.$ Yüzyılın$ sonuN$ 13.$ Yüzyılın$ başı),$ Sancaktar$ (12.N?),$ Gözcü$ Baba$ (13.$
yüzyılın$ son.),$ Harput’ta;$ Fatih$ Ahmet$ (713/1313),59$ Çemişkezek$ Uzun$ Hasan$ (Tekya)$
türbeleri$(980/1572)$ 60$ile$benzerlik$görülmektedir.$Diğer$yandan$kümbet$tek$katlı,$cenazelik$
katının$ bulunmayışı$ ile$ de$ dikkati$ çekiyor.$ Bu$ yönden;$ Sivas$ Abdü’l$ Vehhab$ Gazi$ (XII.$
Yüzyılın$ ortaları)61$ Niksar$ Kulak$ (12.$ yüzyılın$ 3.$ çeyreği),62$ Kayseri$ Hasbek$ Hoca$ Hasan$
(580/1184N1185),63$Divriği$Sitte$Melik$(590/1194)64,$Divriği$Emir$Kamerüddin$20$Şubat$592/19$
Temmuz$1196),65$Erzurum$Mehdi$Abbas$(12.$yüzyılın$son.),66$Kemah$Behramşah$(12.$yüzyılın$
sonlarıN13.$yüzyılın$başları),67$Divriği$Melike$Turhan$(626/1228N1229),68$Aksaray$Kılıç$Arslan$
13.$ yüzyılın$ ilk$ çeyreği),69$ Konya$ Tacülvezir$ (637/1239N1240),70$ Aksaray$ Bekar$ Sultan$ (12.$
yüzyılın$ ikinci$ yarısı),71$ Kayseri$ Huand$ Hatun$ (1260N1270),72$ Kayseri$ Şah$ Cihan$ Hatun$
(Döner)$(1285$civ),73$kümbetlerini$çağrıştırıyor.$Beylikler$ve$Osmanlı$dönemlerinde$cenazelik$
$Danık$2001:$54.$
$DiezNAslanapaNKoman$1950:$5N8;$Bardakçı$1976:$91N102.;$UysalNAlodalıNDemirci$1992:$493.$
58$H.$Önkal,$çalışmasında$sekizgen$planlı$(sekiz$kenarlı)$türbelerin$sayısını$43$olarak$vermektedir.$111$
türbe$içerisinde$bu$oran$%38.7$lik$oranı$oluşturmaktadır.$$Önkal$1996:$$(İçindekiler)$$
59$Tarihlemeler$$Önkal’a$göre$verilmiştir.$Bkz.$Önkal$1996:$42,$46,$97,$53,$132,$171,$184.$
60$Güven$1991:$46;$Kara$2000:$26.$Tunçer$(1970:$9,10,15)$“Uzun$HasanNHasan$Padişah”$adlandırmasının$
Uzun$Hasan’ın$1478$yılında$ölmesi$nedeniyle$uygun$olmayacağı$görüşündedir.$$$
61$Önkal$1996:$27.$
62$Önkal$1996:$30.$Tunçer$(1986:$240)$1170$yılını$öneriyor.$$
63$Önkal$1996:$33.$Tunçer$(1986:$150)$13.$yüzyılın$başlarını$öneriyor.$
64$Önkal$1996:$42.$Tunçer$(1986:$228)$1196$yılını$öneriyor.$$$
65$Önkal$1996:$46.$Tunçer$1986:$224.$
66$Tunçer$1986:$120.$
67$Önkal$1996:$347.$$Tunçer$(1986:$112N114)$Behramşah’ın$kümbetinin,$Erzincan’ın$merkez$Aşağı$Ulalar$
Köyünde$bulunduğunu$belirterek,$bu$kümbeti$Selçukşah’a$maletmektedir.$$Benzer$açıklamaları$
günümüze$kadar$gelememekle$birlikte,$açıklamasını$vererek$E.$Şahin$(1985:$272)$de$belirtir.$$$
68$Önkal$1996:$398.$Tunçer$(1986:$236)$1227$yılını$belirtiyor.$$
69$Önkal$1996:$86;$Tunçer$(1986:$223)$1260$yılını$dolaylarında$yapılmış$olabileceği$görüşündedir.$
70$Önkal$1996:$95.$Tunçer$(1986:$189)$13.$yüzyılın$ilk$çeyreğini$öneriyor.$$
71$Önkal$1996:$145;$Tunçer$(1986:$219)$12.$yüzyılın$3.$çeyreği$şeklinde$ifade$ediyor.$$
72$Önkal$1996:$126.$Tunçer$(1986:$170)$13.$yüzyılın$3.$çeyreğini$belirtiyor.$$
73$Önkal$1996:196.$Tunçer$(1986:$163)$1295N1300$yılını$öneriyor.$Göde$(1994:$156;$1998:$149N156)$Haluk$
ve$ Beyhan$ Karamağaralı’ların$ ifadelerine$ dayanarak$ yapıtın$ Eratnalılar$ dönemine$ (1327N1381)$ ait$
olduğu$görüşündedir.$Daş$(2003:$391N396)$ise$Erken$Dönem$Osmanlı$(1300N1500)$türbeleri$içerisinde;$
10’nun$ (%11)$ mumyalığa,$ oturmalığı$ bulunanların$ %60’na$ yakınında$ mumyalık$ bulunmadığını$
ifade$etmektedir.$$$$$$
56
57
353$
katı$olmayan$örnekler$geleneğin$sürdüğünü$göstermektedir.74$Cenazelik$katının$varlığı$Orta$
Asya’dan$ beri$ süregelen$ mumyalama$ geleneği$ ile$ açıklanmaktadır.75$ Hun$ kurganlarından,$
ikinci$ ve$ beşinci$ Pazırık$ kurganlarına$ (M.Ö.$ 4N3.$ yüzyıllarN?)$ ait$ olduğu$ belirtilen$ ve$
Leningrad$ Hermitaj$ Müzesi’nde$ bulunan$ mumyalar$ önemli$ örneklerdendir.76$ Mumyalanan$
cesedin$ cenazelik$ katına$ konulduğu$ belirtilmektedir.$ Mumyalar$ tabutlara$ yerleştirildikten$
sonra$ cenazelik$ zemininde$ düzenlenen$ ve$ tabutların$ çürümesini$ önleyen$ ızgaralar$ üzerine$
konulduğu$şeklinde$açıklama,77$cenazelik$katının$varlığının$nedenini$açıklaması$bakımından$
önemlidir.$ Kayseri$ Pınarbaşı$ Melik$ Gazi$ (12.$ Yüzyılın$ sonuN$ 13.$ yüzyılın$ başları),$ Kemah$
Mengücek$Gazi$(12.$Yüzyılın$sonuN$13.$yüzyılın$başları),$Harput$Arap$Baba$(678/1279N80)$ve$
Kastamonu$ Aşıklı$ Sultan$ (13.$ yüzyılın$ son$ çeyreği)$ türbeleri$ 78$ günümüze$ kadar$ gelebilen$
mumya$ örneklerinin$ görüldüğü$ yapılardır.79$ Amasya$ Burmalı$ Minare$ ve$ Gök$ Medrese$
türbelerinden$ alınıp,$ günümüzde$ Amasya$ Müzesi’nde$ Sultan$ Mesut$ Türbesi’nde$ sergilen$
mumyalar$bu$konuda$iyi$fikir$veren$örneklerdendir.80$Diğer$yandan$cenazelik$katı$olmayan$
kümbetlerde$ cesedin$ doğrudan$ toprağa$ verilmesi$ düşüncesi$ söz$ konusudur.81$ Anadolu’da$
Selçuklu$ öncesinde$ mezar$ yapılarının$ kümbetlerde$ olduğu$ gibi$ iki$ katlılık$ özelliği$ dikkati$
çekmektedir.$ En$ belirgin$ örnekler$ Denizli$ Hierapolis$ Nekropol$ alanında;$ A.18,$ A.28,$ B2$
mezar$ anıtlarında$ görülmektedir.82$ Cenazelik$ katının$ bulunmayışı$ bakımından$ Divriği$
kümbetleri$ile$olan$benzerlik$“bölgesel$bir$anlayışı$da$yansıtmaktadır.$Fakat$Mengüceklilerin$
genelde$ Divriği$ bölgesinde$ kümbetlerinde$ cenazelik$ uygulaması$ görülmezken,$ diğer$ bir$
başkenti$ olan$ Kemah’ta$ genelde$ cenazelik$ katının$ varlığı,$ Anadolu’da$ Selçuklu$ döneminin$
$Tunçer$(1992a:$270)$Beylikler$ve$Osmanlı$döneminde$173$yapı$içerisinde$tek$katlıların$sayısını$123$ve$
oranını$ %71$ olarak$ veriyor.$ Anadolu$ Selçuklu$ günlerinde$ ise$ 64$ yapının$ 17’sinin$ $ (%27)$ tek$ katlı$
olduğunu$vurguluyor.$Anadolu$Kümbetleri’nde$237$tanesinin$140’ı$(%59)$tek$katlıdır.$$$$$$$
75$Önkal$1996:$448N450.$
76$Diyerbekirli$1972:$23;$Çoruhlu$1998:$51N62;$Özkeçeci$2004:$115N138.$$$
77$Önkal$1996:$$452.$
78$ Önkal$ 1996:$ $ 234,$ 53,$ 431,$ 337.$ Tunçer$ (1986:$ 158,$ 159,$ 109)$ Kemah$ Melik$ Gazi$ Türbesi$ için$ aynı$
görüşü$ paylaşırken,$ Kayseri$ Pınarbaşı$ Melik$ Gazi$ Türbesi’ni$ 12.$ yüzyılın$ son$ çeyreğine$
tarihlemektedir.$$
79$Yahyaoğlu$1966:$71N73;$Önkal$1988:$$732N738;$Doğanbaş$2001.$
80$Doğanbaş$2001:$58N75.$
81$ Eski$ Türklerde$ ölü$ gömme$ gelenekleri$ içerisinde$ cesedin$ doğrudan$ toprağa$ verilmesi$ de$
bulunmaktadır.$Bu$konuda$bkz.$Sümbüllü$2004:$61N72.$Bunun$yanında$islami$geleneğe$bağlı$olarak$
ilk$Müslümanların$cenazesini$koyduğu$çukurun$yeriyle$birbirinden$ayrılan$iki$mezar$türü$olduğu;$
bunlardan$ birincisinin,$ çukurun$ kıbleye$ bakan$ tarafın$ altına$ kazıldığı$ “lahd”$ ve$ çukurun$ bir$ tabut$
gibi$mezarın$orta$yerine$açıldığı$“şakkNdarih”$şeklinde$açıklanıyor.$Ragheb$1996:$17.$Diğer$yandan;$
İslam$örf$ve$geleneklerine$göre,$derinliği$ve$ölçüleri$fıkıh$kitaplarında$belirtilen$mezara$konulmak$
suretiyle$ toprağa$ verildiği,$ “lahid”$ veya$ “şakk”$ diye$ tabir$ olunan$ cesedin$ yerleştirildiği$ böşlümün$
taş$ veya$ tuğla$ ile$ örtülmesi$ ve$ mezarın$ tahta,$ kireç$ taşı$ veya$ tuğla$ ile$ yapılmasının$ uygun$
görülmediği$ifade$ediliyor.$Önkal$1988:$732N738;$Karamağaralı$1992:$1,$dn$1;$Önkal$1992:$1.$Cesedin$
doğrudan$ toprağa$ verilmesi$ konusunda$ Maide$ Suresi’nin$ 31$ Ayetine$ dayanılıyor.$ “Derken$ Allah,$
kardeşinin$ cesedini$ nasıl$ gömüleceğini$ ona$ göstermek$ için$ yeri$ eşeleyen$ bir$ karga$ gönderdi.$ (Katil$
kardeş)$ “Yazıklar$ olsun$ bana!$ Şu$ karga$ kadar$ da$ olamadım$ mı$ ki,$ kardeşimin$ cesedini$ gömeyim”$
dedi$ve$ettiğine$yananlardan$oldu.”$Kur’anZı'Kerim've'Açıklamalı'Meali$(Haz.$A.$Özek,$H.$Karaman,$
A.$Turgut,$M.$Çağrıcı,$İ.K.$Dönmez,$S.$Gümüş,$Ankara,$1993,$111);$Osmanlı$döneminde$II.$Murad’ın$
vasiyetnamesi$ nedeniyle$ cesedin$ doğrudan$ toprağa$ verilme$ anlayışının$ yaygınlaşması$ tek$ katlı$
kümbet$örneklerinin$yaygınlaşmasında$etkili$olmuştur$(Sertoğlu$1969:$67N80).$$$$$$
82$Şimşek$1997:$174,$177,$239.$$
74
354$
toplumsal$ ve$ kültürel$ yapısının,$ değişkenliğini$ ya$ da$ faklılığını$ düşündürmektedir.$ Bu$ da$
doğal$ olarak$ sanatsal$ anlayışa$ yansımıştır.$ Selçuklu$ Anadolu’sunda$ görülen$ değişikliğin$
nedenlerini$ toplumsal$ yaşamda,$ kültürel$ yapıda,$ ekonomik$ durumda$ ve$ en$ önemlisi$
devletin$ siyasal$ yapısında$ aramak$ gerekmektedir.$ Bunları$ belirlemeden$ farklılıkları$
açıklayamayız.$Farklılıkların$oluşumunda$büyük$ölçüde$hoşgörülü$bir$toplumsal$yaşayışın,$
varlığının$ ekonomik$ yaşamda$ ki$ rolü$ olmuştur.$ Mazgirt$ Elti$ Hatun$ Türbesi’nde$ girişin$
önünde$ eyvanlı$ düzenleme$ dikkati$ çeken$ diğer$ yönlerdendir.$ Benzer$ örneklerine;$ Anadolu$
dışında$ise$Dehistan’da$11.$ve$12.$yüzyıla$tarihlenen$kümbetlerde,83$Anadolu’da$Kayseri$Ali$
Cafer$Kümbeti$(14.$yüzyılın$2.$çeyreği),84$Selçuk$İsa$Bey$Kümbeti$(Anonim)$(14.$yüzyılın$ilk$
yarısı),85$Bursa$İznik$Kırkızlar$(Kırgızlar)$Türbesi$(1340$dol)86,$Bursa$Şehzade$ve$Cem$Sultan$
Türbeleri$ (884/1479),87$ $ İzmir$ Bornova$ Hüseyin$ İsa$ Türbesi$ (14.$ yüzyılın$ ilk$ yarısı)88$ Yozgat$
Çandır$ Şah$ Sultan$ (1500)$ ve$ Yozgat$ Çayıralan$ Çerkez$ Bey$ (1588)89$ türbelerinde$ .....$
rastlanılmaktadır.90$ Elti$ Hatun$ Türbesi$ bu$ geleneğin$ erken$ örneği$ olma$ durumundadır.$ Elti$
Hatun$ Kümbeti’nde$ görülen$ geometrik$ bezemenin$ benzer$ örneklerine,$ Aksaray$ Sultan$
Hanı’nın$ açık$ bölüm$ taçkapısın$ da$ (626/1229),$ TokatN$ Amasya$ yolunda$ Mahperi$ Hatun$
Hanı’nda$ (636/1238N39)91$ ve$ Kayseri$ Mahperi$ Hatun$ Kümbeti’nde$ (1260N1270)92$ rastlıyoruz.$
Elti$ Hatun$ Kümbeti’nde$ mihrap$ nişinin$ bulunmayışı$ dönem$ sanatının$ başka$ bir$ özelliği$
olarak$ belirmektedir.$ Prof.$ Dr.$ H.$ Önkal’ın$ saptamalarına,$ göre$ Anadolu$ Selçuklu$
Türbeleri’nde$111$örnekten$sadece$30’nde$mihrap$nişi$görülürken,93$geriye$kalan$örneklerde$
bulunmayışı$ve$sayısal$fazlalık$(81)$dikkati$çekmektedir.$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$
Çoban$ Baba$ (Dede)$ Türbesi,& tek$ katlı$ ve$ sekizgen$ planı$ ile$ özellikle$ Divriği’de$ bulunan$
yukarıda$ belirttiğimiz$ kümbetler$ ile$ benzerlik$ taşımaktadır.$ Sivas$ Merkez$ ve$ Suşehri’ndeki$
Çoban$ Dede$ Türbeleri$ kare$ planlı$ iken$ söz$ konusu$ türbe$ sekizgen$ planı$ ile$ farklı$ örneği$
durumundadır.$
$$ Sonuç$ olarak;& Elti$ Hatun$ Camisi;$ mihrap$ duvarına$ dik$ üç$ sahınlı$ planı,$ abdest$ alma$
bölümü,$çeşme$yapısı$ve$tümüyle$tonozla$örtülü$üst$örtü$düzeniyle$farklılıklar$gösteren$bir$
yapıdır.$ Üst$ örtüsü$ ve$ taçkapı$ düzenlenişi$ Divriği$ Ulu$ Camisi$ ve$ Darüşşifası’nı$ akla$
getiriyor.$ Elti$ Hatun$ Türbesi$ ise;$ tek$ katlı,$ sekizgen$ planı$ ve$ eyvanlı$ girişi$ ile$ özelleşen$ bir$
yapıdır.$ Tek$ katlılık$ yönüyle$ yine$ Divriği$ etkileri$ söz$ konusudur.$ Eyvanlı$ giriş$ daha$ sonra$
örneklerini$ göreceğimiz$ Anadolu’daki$ ilk$ uygulamadır.$ Çoban$ Dede$ Türbesi,$ $ tek$ katlı$ ve$
sekizgen$ planı$ ile$ Mazgirt’te$ ikinci$ türbe$ yapısıdır.$ Söz$ konusu$ yapıtlar$ Anadolu$
Selçuklularının$başkent$yapıları$dışında$taşra$yapılarında$da$arama$ve$denemeler$içerisinde$
bulunduklarını$göstermektedir.$$$$&$
&
&
&
&
$Cezar$1977:$331.$
$Tunçer$(1992a:$25N29)$14.$yüzyılın$2.$çeyreğini$önerir.$
85$Tunçer$1991:$$236N240;$Çakmak$1998:$375N378.$
86$Tunçer$1991:$123N127.$
87$Önkal$1992:$85N89.$$
88$Tunçer$1991:$242.$
89$Tunçer$1991:$25N29.$
90$Tunçer$1976:$100$vd;$Tunçer$1992a:$240N244.$
91$Özergin$1965:$162,$157.$$$
92$Önkal$1996:$125.$Tunçer$(1986:$169N170)$13.$yüzyılın$2.$çeyreğini$$(1238N1250)$önerir.$$
93$Önkal$1996:$483.$
83
84
355$
Ka yna kç a
Akçay,$İ.$1966.$Mazgirt.$Yeni$Fırat,$Aylık$Kültür$ve$Sanat$Dergisi.$Elazığ:$Bingöl$Matbaası.$
Aksoy,$B.$1985.$Tarihsel'Değişim'Sürecinde'Tunceli.'1.$Ankara:$Yorum$Yayıncılık.$
Ali$Kemali.$1992.$Erzincan'Tarihi,'CoğrafiZ'ToplumsalZ'Etnografi,Z'İdariZ'İhsaiZ'İnceleme''
Araştırma'Tecrübesi.$2.$Basım.$İstanbul:$Kaynak$Yayınları.$
Arıkan,$Z.$1984.$1518$(924)$Tarihli'Çemişkezek'Livası'Kanunnamesi.$İstanbul$Üniversitesi$
Edebiyat$Fakültesi$Tarih$Dergisi$–Prof.$Dr.$Şehabeddin$Tekindağ$Hatıra$Sayısı$34,$1983N$
84.$İstanbul:$İstanbul$Üniversitesi$Edebiyat$Fakültesi,$101N134.$
Artuk,$İNC.$1970.$İstanbul'Arkeoloji'Müzeleri'Teşhirdeki'İslami'Sikkeler'Kataloğu,$C.1,$$
İstanbul:$Milli$Eğitim$Basımevi.$
Aslanapa,$O.$1990.$Türk'Sanatı'IZII.$Ankara:$Kültür$Bakanlığı.$
Aydın,$D.$1998.$Erzurum'Beylerbeyliği'TeşkilatıZ'Kuruluş've'Genişleme'Devri'(1535Z1566).$$
Ankara:$Türk$Tarih$Kurumu.$
Aydındoğan,$T.$1985.$Kemah’taki'Selçuklu'Dönemi'Türbeleri.$Atatürk$Üniversitesi,$Lisans$Tezi.$$$
Bakırer,$Ö.$1995.$“Anadolu$Selçuklu$Mimarisinde$Yapı$Malzemeleri.”$IV.'Milli'Selçuklu''
Kültür've'Medeniyeti'Bildirileri,$25N26$Mayıs$1994,$Konya:$Selçuk$Üniversitesi$Selçuklu$$
Araştırmaları$Merkezi,$165N181.$
Bardakçı,$H.$1976.$Bütün'Yönleriyle'Ermenek.$Konya.$$$
Bezer,$G.Ö.$1997.$“Harput’ta$Bir$Türkmen$Beyliği$Çubukoğulları.”$Belleten$230:$67N92.$
Cezar,$M.$1977.$Anadolu'Öncesi'Türklerde'Şehir've'Mimarlık.$Ankara:$Türkiye$İş$Bankası.$
Çakmak,$Ş.$1998.$“Selçuk$Türbeleri.”$Uluslar'arası'Geçmişten'Günümüze'Selçuk'Sempozyumu,''
4Z6'Eylül'1997,$İzmir:$Ege$Üniversitesi,$375N378.$
Çoruhlu,$Y.$1998.$Erken'Devir'Türk'Sanatının'ABC’si.$İstanbul:$Kabalcı$Yayınevi.$
Çulpan,$C.$2002.$Türk'Taş'KöprüleriZOrtaçağdan'Osmanlı'Devri'Sonuna'Kadar.$Ankara:$Türk$$
Tarih$Kurumu.$$$
Danık,$E.$1993.$Koç've'At'Şeklindeki'Tunceli'Mezar'Taşları.$Ankara:$Türk$Kültürünü$Araştırma$$
Enstitüsü.$
______.$2001.$Ortaçağ’da'Harput.$Ankara:$Kültür$Bakanlığı.$
Daş,$E.$2003.$Erken'Dönem'Osmanlı'Türbeleri.$Ege$Üniversitesi,$Doktora$Tezi.$
Denizli,$H.$(Basım$yılı$yok).$Sivas'Tarihi've'Anıtları.$Sivas:$Özbelsan$A.Ş.$
Diez,$E.,$O.$Aslanapa,$M.M.$Koman.$1950.$Karaman'Devri'Sanatı.$İstanbul:$İstanbul$$
Üniversitesi$Edebiyat$Fakültesi.$
356$
Dilaver,$S.$1971.$“Anadolu’daki$Tek$Kubbeli$Selçuklu$Mescidlerinin$Mimarlık$Tarihi$$
Yönünden$Önemi.”$İstanbul'Üniversitesi'Edebiyat'Fakültesi'Sanat'Tarihi'Yıllığı$IV:$17N28.$
Diyerbekirli,$N.$1972.$Hun'Sanatı.$İstanbul:$Milli$Eğitim$Basımevi.$
Doğanbaş,$M.$2001.$Mumyalama'Sanatı've'Anadolu'Mumyaları.$Ankara:$Doğuş$Matbaacılık$$
Ersoy,$M.$1942.$Fütüvvetnameler.$Konya$Aylık$Kültür$Dergisi,$Yıl:5,$S.39:$3,4.$
Göde,$K.$1994.$Eratnalılar'(1327Z1381).$Ankara:$Türk$Tarih$Kurumu.$
_____.$1998.$“Eratnalılar$Döneminde$Kayseri$(1327N1381).”$II.'Kayseri've'Yöresi'Tarih''
Sempozyumu'Bildirileri,'16Z17'Nisan'1998,$Kayseri:$Erciyes$Üniversitesi$Kayseri$ve$$
Yöresi$Tarih$Araştırmaları$Merkezi,$149N156.$
Gökboru,$E.$1979.$“’Mengücik$Adı’$ve$‘Mengücik$Gazi’$Hakkındaki$Bazı$Çelişkiler$Üzerine.”$$
Mengüceli$Aylık$KültürN$Araştırma$ve$İnceleme$Dergisi$2:$6N7.$$$
Gündoğdu,$H.$1996.$“Erzurum$ve$Çevresinden$Bazı$KöprülerNII.$Çoban$Dede$Köprüsü.”$
Atatürk'Üniversitesi'Güzel'Sanatlar'Enstitüsü'Dergisi$2:$43N67.$
Güven,$K.$1991.$Tabiat'Güzellikleri've'Kültürel'Değerleri'ile'Tunceli.$Ankara:$Atatürk$Kültür$$
Merkezi.$
Honigman,$E.$1970.$Bizans'Devletinin'Doğu'Sınırı.$Çev.$F.$Işıltan.$İstanbul:$İstanbul$$
Üniversitesi$Edebiyat$Fakültesi.$
İlter,$F.$1975.$“Doğu$Anadolu’da$Timur$Devrinden$bir$yapı:$Yelmaniye$Medresesi.”$$
Anadolu/Anatolia$18:$91N107.$
_____.$1978.$Osmanlılara'Kadar'Anadolu'Türk'Köprüleri.$Ankara:$Karayolları$Genel$$
Müdürlüğü$Matbaası.$
_____.$1980.$“Sivrihisar$Yöresi$Araştırmaları.”$Anadolu/Anatolia$19:$17N26.$
Kara,$B.$2000.$Tunceli’de'Türk'Dönemi'Mimari'Eserleri.$Yüzüncü$Yıl$Üniversitesi,$Yüksek$$
Lisans$Tezi.$
Karamağaralı,$B.$1992.$Ahlat$Mezar$Taşları.$Ankara:$Kültür$Bakanlığı.$
Katoğlu,$M.$1967.$“13.$Yüzyıl$Konya’sında$Bir$Cami$Grubunun$Plan$Tipi$ve$Son$Cemaat$$
Yeri.”$Türk'Etnografya'Dergisi$9:$81N100.$
Kaya,$A.$1999.$Başlangıcından'Günümüze'Dersim'Tarihi.$İstanbul:$Can$Yayınları.$
Lloyd,$S$ve$D.S$Rice.$1989.$Alanya'(Ala’ıyya).$Ankara:$Türk$Tarih$Kurumu.$
Merçil,$E.$1993.$Müslüman$Türk$Devletleri$Tarihi.$Ankara:$Türk$Tarih$Kurumu.$
Miroğlu,$İ.$1990.$Kemah'Sancağı've'Erzincan'Kazası'(1520Z1566).$Ankara:$Türk$Tarih$Kurumu.$
Önge,$Y.$1997.$Türk'Mimarisinde'Selçuklu've'Osmanlı'Dönemlerinde'Su'Yapıları.$Ankara:$Türk$$
Tarih$Kurumu.$
Önkal,$H.$1988.$“Türk$Türbe$Mimarisinde$Cenazelik$Katının$Gelişmesi.”$Türk'Kültürü$307:$$
732N738.$
_____.$1992.$Osmanlı'Hanedan'Türbeleri.$Ankara:$Kültür$Bakanlığı.$$
357$
_____.$1996.$Anadolu'Selçuklu'Türbeleri.$Ankara:$Atatürk$Kültür$Merkezi.$
Özakın,$R.$1998.$“Konya’da$Tek$Kubbeli$Selçuklu$Mescidleri$Tarihsel$Gelişimi,$Mimari$
Özellikleri.”$II.'Ortaçağ've'Türk'Dönemi'KazıZAraştırmaları'Sempozyumu'Bildirileri,$269N87.$
Özen,$K.$1996.$Sivas$ve$Divriği$Yöresinde$Eski$Türk$İnançlarına$Bağlı$Adak$Yerleri.$Sivas:$$
Dilek$Matbaası.$
Özergin,$M.K.$1965.$Anadolu’da'Selçuklu'Kervansarayları.$İstanbul'Üniversitesi'Edebiyat'Fakültesi''
Tarih'Dergisi'20:$141N170.$
Özkeçeci,$İ.$2004.$Zamanı'Aşanlar.'IX.'Yüzyıla'Kadar'Türk'Sanatı.$İstanbul:$HMS$Grup$Sanat.$
Özme,$A.$2004.$“Mengücekli$Sikkeleri.”$Ege'Üniversitesi'Edebiyat'Fakültesi'Sanat'Tarihi'Dergisi$$
13:$95N105.$
Öztuna,$Y.$1983.$Büyük'Türkiye'Tarihi,$C.1.$İstanbul:$Ötüken$Yayınevi.$
Ragheb,$Y.$1996.$“İslam$Hukukuna$Göre$Mezarın$Yapısı.”$İslam'Dünyasında'Mezarlıklar've'
Defin'Gelenekleri'Uluslararası'KolekyumuZI,'İstanbul,'28Z30'Eylül'1991,$$Ankara:$Türk$$
Tarih$Kurumu,$17N23.$
Sakaoğlu,$N.$1971.$Türk'Anadolu’da'Mengücekoğulları.$İstanbul:$Milliyet$Yayınları.$
_____.$2005.$Türk'Anadolu’da'Mengücekoğulları.$İstanbul:$Yapı$Kredi$Yayınları.$
Saraçoğlu,$H.$1989.$Doğu'Anadolu'Bölgesi.$İstanbul:$Milli$Eğitim$Basımevi.$
Sertoğlu,$M.$1969.$“İkinci$Murad’ın$Vasiyetnamesi.”$Vakıflar'Dergisi$8:$67N80.$
Sevim,$A.$ve$Y.Yücel.$1989.$Türkiye'Tarihi,'FetihZ'Selçuklu've'Beylikler'Dönemleri.$Ankara:$Türk$$
Tarih$Kurumu.$
Sözen,$M.$1971.$“Çemişkezek’te$Türk$Eserleri$ve$Yelmaniye$Camisi.”$İstanbul'Üniversitesi''
Edebiyat'Fakültesi'Sanat'Tarihi'Yıllığı'4:$29N46.$
Sümbüllü,$Y.Z.$2004.$“Eski$Türklerde$Defin$Şekilleri$Üzerine$Bir$İnceleme.”$Atatürk''
Üniversitesi'Sosyal'Bilimler'Enstitüsü'Dergisi$4.2:$61N72.$$$
Sümer,$F.$1990.$Selçuklular'Devrinde'Doğu'Anadolu’da'Türk'Beylikleri.$Ankara:$Türk$Tarih$$
Kurumu.$
_____.$1993.$“Mengücekliler.”$İslam'Ansiklopedisi,$C.7,$İstanbul:$Milli$Eğitim$Basımevi,$$
713N718.$
Şahin,$M.K.$1995.$Anadolu’da'Selçuklu'Dönemi'Camilerinin'Çözümlemeli'Plan'İrdelemesi.$$
Atatürk$Üniversitesi,$Yüksek$Lisans$Tezi.$
_____.$2004.$Anadolu’da'Selçuklu'Döneminde'Dikine'Planlı'Camiler.$Ege$Üniversitesi,$$
Doktora$Tezi.$
Şahin,$T.E.$1985.$Anadolu’nun'Tarihi'Akışı'İçerisinde'Siyasi,'Ekonomik,'Sosyal've'Kültürel'Açıdan''
Erzincan'Tarihi.$Erzincan:$Erzincan$Hayra$Hizmet$ve$Dayanışma$Vakfı.$
Şimşek,$C.$1997.$Hierapolis'Güney'Nekropolü.$Selçuk$Üniversitesi,$Doktora$Tezi.$
Tunçer,$O.C.$1970.$“TunceliN$Çemişkezek’te$bir$türbe.”$Önasya,'Aylık'Türkoloji'Fikir've''
Aktüalite'Dergisi$63:$9N5.$
358$
_____.$1971a.$“TunceliN$Mazgirt$Elti$Hatun$Camii.”$Önasya,'Aylık'Türkoloji'Fikir've'Aktüalite''
Dergisi'73:$14N17.$$
_____.$1971b.$“AnadoluN$Türk$Sanatı$ve$yerli$kaynaklarla$ilişkiler$üzerine$bir$deneme.”$$
Vakıflar'Dergisi$9:$239N270.$
_____.$1976.$“13.$Yüzyıla$Ait$Üç$Kümbet.”$İstanbul'Üniversitesi'Edebiyat'Fakültesi'Sanat''
Tarihi'Yıllığı$4:$89N123.$
_____.1986.$Anadolu'KümbetleriZI'(Selçuklu'Çağı).$Ankara:$Güven$Matbaası.$
_____.1991.$Anadolu'KümbetleriZ'Beylikler'Osmanlı'Dönemi/'Kayseri'İline'Kadar.$Ankara:$
Sevinç$Matbaası.$
_____.1992a.$Anadolu'Kümbetleri'–Beylikler've'Osmanlı'DönemiZ3.$Ankara:$Adalet$$
Matbaacılık$ve$Ticaret$Ltd.$Şti.$
_____.1992b.$“Geleneksel$bazı$vakıf$yapılarımızda$duvar$kalınlıkları,$yükseklikleri,$
açıklıkları$arasındaki$matematiksel$bağ$ve$temeller$üzerine$bir$inceleme.”$IX.'Vakıf''
Haftası'Kitabı,$285N296.$
Turan,$O.$1993.$Doğu'Anadolu'Türk'Devletleri'Tarihi.$İstanbul:$Boğaziçi$Yayınları.$
Tükel$(Yavuz),$A.$1969.$“Sağman’daki$Çok$Fonksiyonlu$Salih$Bey$Camisi.”$Vakıflar'Dergisi$$
8:$229N266.$
Türk,$H.$1991.$“Sultan$Melek$Türbesi$ile$ilgili$adet$ve$inanmaların$incelenmesi.”$Türk'Halk''
Kültürü'Araştırmaları,'Yunus'Emre'Özel'Sayısı,$115N127.$
Uluğ,$N.$1939.$Tunceli'Medeniyete'Açılıyor.$İstanbul$:$Cumhuriyet$Matbaası.$
Uysal,$A.,$N.$Alodalı,$M.$Demirci.$1992.$Dünü've'Bugünüyle'Karaman.'Kültür,'Tarih,'Coğrafya,''
İlçe,'Kasaba've'Köyler.$Konya:$Arı$Ofset$Matbaacılık.$$$
Uzunçarşılı,$İ.H.$1988.$Anadolu'Beylikleri've'Akkoyunlu,'Karakoyunlu'Devletleri.$Ankara:$Türk$$
Tarih$Kurumu.$
Üçok,$B.$1983.$İslam'Tarihi'EmevilerZ'Abbasiler.$Ankara:$Milli$Eğitim$Basımevi.$
Ünal,$M.A.$1999.$XVI.'Yüzyılda'Çemişkezek'Sancağı.$Ankara:$Türk$Tarih$Kurumu.$
Yahyaoğlu,$T.$1966.$“Selçuklular’da$Mumya.”$Hayat'Tarih'Mecmuası'Aylık'Kültür'Mecmuası'$
1.2:$71N73.$
Yavuz,$A.T.$1983.$Anadolu'Selçuklu'Mimarisinde'Tonoz've'Kemer.$Ankara:$Kelaynak$Yayınevi.$
Yıldız,$H.D.$1982.$“Anadolu$Türk$Tarihi.”$Anadolu'Uygarlıkları'Ansiklopedisi$C.$3N4:$İstanbul:$$
Görsel$Yayınlar,$620N694.$
Yolga,$M.Z.$1994.$Dersim'(Tunceli)'Tarihi.$Ankara:$Türk$Halk$Kültürünü$Araştırma$ve$$
Tanıtma$Vakfı.$$$
Yurdakul,$E.$1996.$KayseriZ'Külük'Camii've'Medresesi.$Ankara:$Kültür$Bakanlığı.$
$
$
359$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
Res.'1'Elti'Hatun'Camisi'planı''
'
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$Res.'2.'Elti'Hatun'Türbesi'planı''''''''''''''''''''''Res.'3.'Çoban'Dede'(Baba)'Türbesi'planı'
360$
$
$
$
$
$
$
$
$
Res.'4.'Mazgirt'Elti'Hatun'camisi’nin'kuzeyZbatıdan'bir'görüntüsü'
'
'
$
$
$
Res.'5.'Caminin'yapım'yazıtı'
$
361$
$
$
$
$
$
$
$
Res.'6.'Kuzey'cephesi'önünde'bulunan'çeşme'
$
$
$
$
Res.'7.'Çeşmenin'yazıtı'
$
362$
!
'
'
Res.'8.'Kuzey'duvarı'üzerinde'yer'alan'Şah'Mahfili'girişi'
'
&
Res.'9.'Taç'kapının'bir'görünümü'
363!
&
&
&&&&
&
'''''''''Res.'10.'Elti'Hatun'Türbesi'eyvanlı'girişi'''''''''''''Res.'11.'Türbenin'girişindeki'bezemeler'
'
&
Res.'12.'Çoban'Dede'(Baba)'Türbesinin'batı'cephesi'
364$
!
!
Antik!Çağdan!Günümüze!Aydın!!
ve!Yöresinde!Seramik!Üretimi!
$
Aynur$Civelek$
Adnan'Menderes'Üniversitesi'
Aydın'
$
Antik$ Tralleis$ (bugünkü$ Aydın)$ ve$ çevresinde,$ çok$ erken$ dönemlerden$ itibaren$ seramik$
üretimi$yapıldığı,$kazılardan$gelen$yoğun$ve$kaliteli$buluntular$ışığında,$büyük$bir$endüstri$
olarak$ özellikle$ Hellenistik$ ve$ Roma$ dönemlerinde$ en$ parlak$ çağını$ yaşadığı$ anlaşılır.$
Bugünkü$Aydın$yani$Tralleis$antik$kenti,$önemli$bir$Hellenistik$merkezdir$ve$Roma$dönemi$
sonlarına$dek$iskan$görmüştür.1$Kenti$çevreleyen$dağların$çakıl$taşı$ve$ufalanması$kolay$olan$
mikaşistten$oluşmasından$dolayı,$inşaat$taşı$az$bulunur.$Kilin$Tmolus$(Bozdağ)$ile$Messogis$
yamaçlarında$ve$Menderes$ile$Gediz$gibi$vadilerde$bolca$bulunması,$seramik$endüstrisinin,$
bu$ bölgede$ her$ zaman$ canlı$ ve$ önemli$ olmasını$ sağlamıştır.$ Tralleis$ çömlekçiliğinin$ ünlü$
olduğundan$ antik$ yazar$ Plinius$ söz$ eder.2$ Bir$ buçuk$ ayak$ uzunluğunda,$ bir$ ayak$
genişliğindeki$ Lidya$ tuğlası$ çok$ tutulduğu$ ve$ imparatorluk$ döneminde$ İtalyaqdaki$
fabrikaların$ ölçülerini$ ve$ adını$ benimsedikleri$ anlatılır.$ Sardis$ ve$ Tralleisqteki$ yapıların$
çoğunun$ tuğlalardan$ inşa$ edildiği$ söylenir$ ve$ bugün$ de$ Tralleis$ antik$ kenti$ gezildiğinde,$
yapıların$ büyük$ bölümünde$ tuğla$ kullanımının$ yaygın$ olduğu$ görülür.$ Anadoluqda,$ antik$
çağda$ünü$yayılmış$bu$tuğlaların$değerli$oldukları$ve$antik$kent$kazılarında$çalışan$işçilerin$
tuğlaları$toplamak$için$yanlarında$çantalar$getirdiklerinden$söz$edilir.3$$
Antik$ çağda$ tuğla$ yapımı$ ile$ dikkat$ çeken$ Tralleisqin,$ günlük$ kullanılan$ çanak$ çömlek$
yapımında$ da$ gelişmiş$ olduğu,$ kentte$ çok$ sayıda$ ele$ geçen$ buluntulardan$ anlaşılır.$ 1996$
yılından$beri$yapılan$kazılarda$ve$aynı$zamanda$Aydın$Müzesi$tarafından$Aydın$merkezde$
yapılan$ kurtarma$ kazılarında,$ Hellenistik$ ve$ Roma$ dönemlerine$ ait$ zengin$ pişmiş$ toprak$
buluntular$ gün$ ışığına$ çıkarılmıştır.4$ Bunun$ yanı$ sıra$ Aydın$ ve$ çevresinde$ bulunan$ ören$
yerlerinde$ele$geçen,$kaliteli$ve$çok$sayıda$pişmiş$toprak$buluntular$dikkat$çeker.$
Antik$ çağda$ içinde$ yüksek$ oranda$ demir$ oksit$ kullanılması$ sonucunda$ M.Ö.$ 6.$ ve$ 4$
yüzyıllar$ arasına$ ait$ seramiklerde$ sıkça$ gördüğümüz$ parlaklığını$ kaybetmeyen$ bir$ astar$
kullanılmıştır.$ Romalılar,$ kile$ alkali$ ekleyerek,$ uygun$ kili$ oksidasyon$ ortamında$ pişirip,$
kırmızı$ mumsu$ bir$ yüzey$ elde$ etmişlerdir.$ Bu$ ince$ taneli,$ alkali$ karışımlı$ kilden$ yapılmış$
ürünler$ pterra$ sigillatap$ olarak$ bilinen,$ parlak$ ve$ kırmızı$ renkte$ astara$ sahip$ olan$
$Rayet$1997:$23N35$
$Plinius,$Historia$Naturalis$V,$XXIX,$6$
3$Rayet$1997:$15$
4$Civelek$2001:$7N199$
1
2
365$
seramiklerdir.$ Terra$ sigillata,$ antik$ dönemde$ Yunan$ ve$ Romalılarqın$ kullandığı,$ seramiğe$
sertlik$ ve$ parlaklık$ veren$ bir$ astar$ çeşididir.5$ Tralleis,$ Roma$ döneminde$ önemli$ bir$ terra$
sigillata$ üretim$ merkezidir.6$ Tiberius$ döneminden$ itibaren$ M.S.$ 1.$ yüzyılın$ sonuna$ dek$
Ephesos$ ile$ birlikte$ Doğu$ Sigillata$ B$ üretim$ merkezi$ olarak$ gösterilir.$ M.S.$ geç$ 2.$ yüzyılda$
yapımına$ devam$ edilen$ Sigillata$ B$ üretimleri,$ $ genellikle$ turuncuNkahve$ renkte$ kil$ ve$ yine$
aynı$renkte$kaliteli$boyası$ile$dikkat$çeker$ve$alçak$ayaklı,$ekseriya$dudak$altında$ince$yivleri$
bulunan$ sığ$ tabaklar,$ kaseler$ ve$ bardaklar$ üretilen$ formlar$ arasındadır.$ İnce$ astarlı,$ parlak$
seramikler$M.S.$300$yıllarında$Bizansqta$kullanılmaya$devam$edilir.7$
Antik$ çağda$ seramik$ üretiminin$ yoğun$ olduğu$ bu$ merkezde,$ ustaNçırak$ ilişkisi$ ile$
yüzyıllardan$ beri$ aktarılan$ geleneksel$ çömlekçiliğin$ izlerini$ bugün$ Aydınqın$ Karacasu$
ilçesinde$ üretilen$ çanakNçömleklerde$ buluruz.$ Tralleisqin$ 87$ km.$ doğusundaki$ Karacasu$
ilçesi,$ Tralleis$ gibi,$ Karya$ bölgesinin$ diğer$ önemli$ kenti$ olan$ antik$ Aphrodisias$ sınırları$
içindedir.$ Aydın$ ili$ Karacasu$ ilçesinin$ çanak$ çömlek$ yapımı$ kaliteli$ işçiliği$ ve$ formlarının$
çeşitliliği$ile$incelenmeye$değerdir$ve$günümüz$koşullarında$üretimini$hala$sürdürebilmesi,$
özgünlüğünü$koruyabilmesi$açısından$önemlidir.$$
Karacasuqdaki$ çömlekçi$ mahallesi,$ bugünkü$ yerleşimin$ yaklaşık$ 1$ km.$ doğusunda$ ve$
Cuma$ Mahallesi$ olarak$ anılan$ yerdedir$ ve$ atölyelerde$ üretilen,$ Roma$ dönemi$ Tralles$ terra$
sigillata$ üretimine$ benzeyen$ koyu$ kırmızı$ renkte$ kile$ sahip$ ve$ yine$ koyu$ kırmızı$ renkte$
astarlanmış$seramikler,$geçmişten$izler$taşır$görünür.$Karacasu$kilinin$özelliği,$yüksek$demir$
içermesi$(bu$yüzden$rengi$koyu$kırmızı),$düşük$derecede$zinterleşmesi$ve$küçülme$oranının$
%8$ olmasıdır.8$ Küçülme$ oranının$ yüksek$ olmasının,$ özellikle$ büyük$ boyutlu$ kapların$
fırınlanması$ aşamasında,$ çatlamalara$ yol$ açtığı$ belirtilir.$ Daha$ önceleri$ Koşçağı$ denilen$
yerden$ getirilen$ kil,$ $ bugün$ Karacasuqnun$ Yazır$ ilçesinden$ getirilir$ ve$ bu$ nedenle$ pyazır$
toprağıp$ olarak$ anılır.$ Toprak$ getirildikten$ sonra$ sergilerde$ dövülür$ ve$ elekten$ geçirilerek$
taşçık$ ve$ pisliklerden$ arınması$ sağlanır$ ve$ genellikle$ kademeli$ olarak$ hazırlanmış$ iki$
havuzdan$ üsttekine$ konularak$ su$ ile$ karıştırılır.$ Karışım$ süzüldükten$ sonra$ diğer$ havuza$
alınıp,$toprağın$dibe$çökmesi$beklenir;$en$üstte$kalan$tabaka$alınıp,$tülbent$ya$da$benzeri$bir$
bezden$süzüldükten$sonra$ince$taneli$astar$elde$edilir.$Dipte$oluşan$çamur,$iki$sıra$tuğlanın$
üst$ üste$ konulmasıyla$ oluşturulan$ dikdörtgen$ havuzlar$ içine$ alınır.$ İstenilen$ kıvama$ gelen$
çamur$elle$yoğrularak$kil$elde$edilir.$$
Çıkartılan$ kil,$ atölyelerde$ ıslatılıp$ süzüldükten$ sonra,$ bir$ süre$ dinlendirilir.$ Daha$ sonra$
kil,$ istenilen$ büyüklükte$ kaplara$ göre,$ pküntep$ denilen$ parçalara$ ayrılır.$ Çömlekçi$ künteleri$
çark$ üzerinde$ sabitleyerek,$ çekmeye$ başlar.$ Yörede$ kullanılan$ çarklar,$ ayakla$ çevrilir$
türdedir.$Modernleşme$ile$birlikte,$geleneksel$çarklara$elektrikli$motor$eklenmiştir.$$
Karacasu$atölyelerinde$seramiklerin$üretiminde$yardımcı$olarak$kullanılan$ve$geleneksel$
çömlekçilikte$ hemen$ her$ atölyede$ benzerlerine$ rastlanan$ çeşitli$ aletler$ bulunur.$ Petras$
tahtası,$ ahşaptan$ veya$ metalden$ yapılan$ “D”$ harfi$ şeklinde,$ kapların$ biçimlendirilmesinde$
ve$ yüzeyinin$ düzeltilmesinde$ kullanılır.$ İp,$ çekilen$ seramiğin$ çarktan$ alınmasını$ sağlar.$
Titreç,$ ahşaptan$ yapılmış,$ bıçağa$ benzeyen$ ve$ kabın$ taban$ kısmında$ oluşan$ fazlalığı$
yontmaya$ yarar.$ Yarma$ çubuğu,$ ahşaptan$ yapılmıştır$ ve$ bezemede$ kullanılır.$ Tel$ ya$ da$
misina,$ çekilen$ kabın,$ çarktan$ alınmasını$ sağlar.$ Rulet$ veya$ tarak$ gibi$ aletler$ de$ kapların$
bezemesini$yapmak$için$kullanılır.$$$$
$Kenny$1971:$270$
$Plinius,$Historia'Naturalis,$XII,$46;$Hayes$1997:$52N54$
7$Çobanlı$1997:$6N8$
8$Çizer$1997:$314$
5
6
366$
Köklü$ seramik$ geleneğini$ devam$ ettiren$ Aydınqın$ Karacasu$ ilçesindeki$ seramik$
atölyelerinde$ astar$ kullanımının$ yaygın$ olduğu$ görülür.$ Perdahlandıktan$ sonra$ astar$
uygulanan$ seramikler$ parlak$ koyu$ kırmızı$ görünüm$ alır$ (Karacasuqdaki$ çömlekçiler,$
günümüzde$ naylon$ çorap$ ve$ naylon$ torba$ kullandıklarını$ belirtmişlerdir).$ Astar$ boya,$
Anadoluqnun$ birçok$ yöresinde$ çeşitli$ isimler$ alırken,$ Karacasu$ ilçesinde$ pmadanap$ olarak$
anılır.9$ Madana,$ dinlendirme$ havuzunda$ bırakılan$ çamurun$ en$ üstteki$ yağlı$ bölümünden$
elde$ edilir$ ve$ şekillendirilen$ seramikler$ daldırma$ yöntemiyle$ astarlandıktan$ sonra,$ ters$
çevrilerek$ kurumaya$ bırakılır$ ve$ kuruyan$ kap$ perdahlanarak$ parlak$ bir$ yüzeye$ kavuşur.10$
Bezemesi$ tamamlanan$ kaplar,$ ani$ kurumanın$ getireceği$ çatlamaların$ oluşmasını$ önlemek$
için$önce$serin$ve$kapalı$ortamlarda,$daha$sonra$güneşli$ve$açık$yerlerde$kurumaya$bırakılır.$
Kuruyan$kaplar$daha$sonra$fırınlanır.$Karacasu$fırınları$genellikle$silindirik$veya$prizmatik$
gövdeli,$ üzeri$ kubbeli$ yapıdadır.$ Kubbenin$ üstünde$ bir$ gözetleme$ deliği$ ve$ bir$ baca$
bulunur.$ Fırın$ iki$ bölümden$ oluşur.$ Ateşin$ yakıldığı$ bölüm$ (cehennemlik)$ ve$ ürünlerin$
yerleştirildiği$ kısım.$ İki$ bölüm$ arasında$ delikli$ taban$ bulunur.$ Fırınlama$ sırasında$ dikkat$
edilecek$ en$ önemli$ nokta,$ ürünlerin$ dikkatlice$ yerleştirilmesidir.$ Fırın$ üç$ veya$ dört$ saatte$
yavaş$ yavaş$ ısıtılır.$ Ateş$ fırının$ ağzında$ yakılır$ ve$ kor$ haline$ geldikten$ sonra$ fırının$ içine$
itilir$ ve$ reçineli$ odunlar$ eklenerek$ ısının$ en$ üst$ düzeye$ çıkması$ beklenir.$ Karacasu$
seramikleri,$ 650N750$ º$ Cqde$ pişirilir.$ İyi$ fırınlanan$ seramikler$ üzerinde,$ siyah$ lekeler$
görülmez;$temiz$kırmızı$bir$yüzey$oluşur.$$Fırınlanma$işlemi$bittikten$sonra$fırın$soğumaya$
bırakılır$ ve$ bu$ süre$ yaklaşık$ on$ iki$ saati$ bulur.$ Seramiklerin$ yerleştirilmesinden$ sonra,$
örülerek$oluşturulan$kapı$yıkılır$ve$fırının$içi$boşaltılır.$
Karacasu$seramiklerinin$bezemesinde$beyaz$boya$kullanımı$dikkat$çeker$(1,$4,$8,$10N11).$
İkinci$olarak$sarı$yaldız$kullanılır$(8).$Karacasu$seramiklerinde$özellikle$tek$kulplu$veya$çift$
kulplu$sürahilerde$beyaz$renkte$boya$ile$yapılan$yatay$ve$dikey$dalgalı$hatlar$görülür$(4,$8).$
Sırlı$ üretimler$ ise$ oldukça$ azdır;$ bazen$ dudak$ kenarlarında$ veya$ gövde$ üzerindeki$
bezemelerde$ kullanılır.$ Çekilen,$ astarlanan$ ve$ bezenen$ kaplar$ fırınlamaya$ hazırdır.$
Genellikle$pgüveçp$olarak$adlandırılan$ve$küçük$tutamaklı$kapaklara$sahip$kaplar,$bezemesiz$
ve$boyasızdır$(9).$
Karacasu$çömlekçilerinin$ürettiği$formlar$arasında$tek$kulplu$veya$çift$kulplu$sürahiler,$
kulpsuz$ testiler,$ çift$ kulplu$ büyük$ küpler,$ güveçler,$ emzikli$ testiler$ bulunur.$ Karacasu$
seramikleri$ günümüzde$ yöre$ halkı$ tarafından$ yaygın$ şekilde$ kullanılmaktadır.11$ Testiler,$
içlerindeki$suyu$serin$tutmalarından$dolayı,$üstlerine$ters$çevrilerek$kapatılan$ve$böylelikle$
kapak$işlevi$de$gören$bardaklarla$birliktedir.$Günümüzde$de$Ege$yemek$kültüründe$önemli$
yer$ tutan$ ve$ içindeki$ yiyeceklerin$ ağır$ ateşte$ pişirilmesinden$ dolayı$ hoş$ lezzetler$ kazandığı$
güveçler,$ sevilerek$ kullanılır.$ Bunların$ yanı$ sıra$ küp,$ vazolar,$ şekerlik,$ saksı,$ sürahi$ gibi$
günlük$kullanımda$yeri$olan$kaplar$bulunur.$
Karacasuqdaki$ çömlekçi$ mahallesinde$ bugün$ yaklaşık$ otuz$ yedi$ atölye$ üretim$
yapmaktadır.12$ Genellikle$ günümüzde$ ticari$ açıdan$ daha$ fazla$ faydalı$ olacak$ kapların$
üretiminin$ yapıldığı$ görülmüştür$ ki$ bunlar$ arasında$ başlıca$ yeri$ güveçler$ almaktadır.$ Eski$
ustalar$ daha$ büyük$ kapları$ yaparlarken$ bugün$ daha$ çok$ küçük$ boyutlu$ kaplar$
üretilmektedir.$ Çömlekçi$ mahallesinde$ çalışan$ erkek$ ve$ kadınların$ aralarında$ iş$ bölümü$
yaptıkları$ görülmüştür.$ Erkekler$ genellikle$ çark$ başında$ ve$ yükleme$ ile$ uğraşırken,$
$$Akdemir$2003:$458$
$Çizer$1997:$314N315;$Akdemir$2003:$458$
11$Kıvrak$2002:$51N54$
12$Çizer$1999:$72;$Bostan$2003:$93$
9
10
367$
kadınların$ perdahlama,$ astarlama$ ve$ çömleklerin$ fırınlara$ yerleştirilmesi$ ve$ pişirilmesi$ ile$
uğraştıkları$görülmüştür$Günümüzde$Karacasu$çömlekçi$mahallesinde$eski$fırınların$yerini$
içleri$ cam$ elyafı$ ile$ kaplı$ elektrikli$ fırınlar$ almaktadır.$ Çömlekleri$ fırınlama$ aşamasında$
görev$alan$kadınlarımızın$bazılarının$nefes$darlığından$şikayet$ettiği$gözlenmiştir.$$$$
$$
Günümüzde$ de,$ seramik$ atölyelerinin$ birbirine$ olan$ etkileri$ hala$ görülmektedir.$
Binlerce$ yıldan$ beri$ süregelen$ geleneklerin$ kolay$ kolay$ terk$ edilmediği$ ve$ edilmeyeceği$
gerçeği$ bir$ kez$ daha$ karşımıza$ çıkar.$ Buna$ en$ güzel$ örnek,$ Karacasu$ atölyelerinde$
oluşturulan$ form$ ve$ bezemelerin,$ Isparta$ Çanaklı$ seramiklerini$ etkilemesi$ gösterilebilir.13$
Fakat$ teknolojinin$ gelişmesiyle$ birlikte,$ ilkel$ şartlarda$ yapılan$ çömlekçiliğin$ Anadoluqnun$
diğer$ yerlerinde$ olduğu$ gibi$ sayılarının$ azalması$ üzüntü$ vericidir.$ Kaybolmaya$ yüz$ tutan$
Karacasu$ve$bunun$gibi$Türkiyeqnin$diğer$bölgelerindeki$sayıları$gittikçe$azalan$çömlekçilik$
geleneğinin$ yaşatılması$ için$ araştırmaların$ çoğaltılması,$ koruma$ politikaları$ ile$ yeni$
pazarlama$yöntemlerinin$geliştirilmesi$ve$en$önemlisi$uygarlıkların$beşiği$olan$Anadoluqdaki$
geleneklerimizin$bilincinde$olup,$bunları$gelecek$nesillere$aktarmak$gereklidir.$
!
Ka ta lo g
1.!Çift$Kulplu$kap$
Ağız$Çapı$15$cm,$Kaide$Çapı$12.2$cm,$Yükseklik$54$cm.$
Koyu$kırmızı$renkte$kil,$iyi$pişmiş.$Dışta$kırmızı$renk$astar$boya.$Üzerinde$beyaz$renkte$
boya$ile$yapılmış$yatay$bantlar.$
!
2.!!Çift$Kulplu$kap$
Ağız$Çapı$17.4$cm,$Kaide$Çapı$14.8$cm,$Yükseklik$37.4$cm.$
Koyu$kırmızı$renkte$kil,$iyi$pişmiş.$Dışta$kırmızı$renk$astar$boya.$Bezemesiz.$
!
3.!!Kulpsuz$testi$
Ağız$Çapı$13.8$cm,$Kaide$Çapı$10.6$cm,$Yükseklik$43.5$cm.$
Koyu$kırmızı$renkte$kil,$iyi$pişmiş.$Dışta$kırmızı$renkte$astar$boya.$Üzerinde$tarakla$
yapılmış$yatay$yivler.$
!
4.!!Kulpsuz$testi$
Ağız$Çapı$4.2$cm,$Kaide$Çapı$10.8$cm,$Yükseklik$34.5$cm.$
Kırmızı$renkte$kil,$iyi$pişmiş.$Dışta$kırmızı$renkte$astar$boya.$Üzerinde$beyaz$boya$ile$
yapılmış$yatay$ve$dalgalı$bantlar$ve$sarı$yaldız$boya$ile$yapılmış$dikey$kalın$bantlar.$!
!
5.!!Tek$kulplu$testi$
Ağız$Çapı$11.8$cm,$Kaide$Çapı$9.6$cm,$Yükseklik$32$cm.$
Kırmızı$renkte$kil,$iyi$pişmiş.$Dışta$kırmızı$renkte$astar$boya.$Bezemesiz.$
!
6.!!Tek$kulplu$testi$
Ağız$Çapı$6.3$cm,$Kaide$Çapı$8.8$cm,$Yükseklik$27$cm.$
Kırmızı$renkte$kil,$iyi$pişmiş.$Dışta$kırmızı$renkte$astar$boya.$Üzerinde$tarakla$yapılmış$
yatay$yivler$ve$beyaz$boya$ile$yapılmış$dikey$çizgiler.$
!
$Ünal$2000:$319$
13
368$
7.!!Tek$kulplu$testi$
Ağız$Çapı$6.2$cm,$Kaide$Çapı$12.2$cm,$Yükseklik$29$cm.$
Kırmızı$renkte$kil,$iyi$pişmiş.$Dışta$kırmızı$renkte$astar$boya.$Üzerinde$beyaz$boya$ile$
yapılmış$yatay$bantlar$ve$kazıma$dalgalı$yatay$ve$dikey$hatlar.$$
!
8.!!Tek$kulplu$ve$akıtacaklı$testi$
Ağız$Çapı$5.3$cm,$Kaide$Çapı$11$cm,$Yükseklik$32.8$cm.$
Kırmızı$renkte$kil,$iyi$pişmiş.$Dışta$kırmızı$renkte$astar$boya.$Üzerinde$beyaz$boya$ile$
yapılmış$yatay$bantlar.!
!
9.!!Güveç$
Ağız$Çapı$21.8$cm,$Kaide$Çapı$14.8$cm,$Yükseklik$11.3$cm,$Kapak$Çapı$18.2$ve$Yüksekliği$5.8$
Kırmızı$renkte$kil,$iyi$pişmiş.$Dışta$kırmızı$renkte$astar$boya.$!
!
10.!Şekerlik$
Ağız$Çapı$13.4$cm,$Kaide$Çapı$9$cm,$Yükseklik$6.2$cm,$Kapak$Çapı$8.4$ve$Yüksekliği$5.7$cm.$
Kırmızı$ renkte$ kil,$ iyi$ pişmiş.$ Dışta$ kırmızı$ renkte$ astar$ boya.$ Üzerinde$ sivri$ uçlu$ aletle$
yapılmış$ küçük$ çentikler$ beyaz$ boyalı.$ Kapak$ üzerinde$ beyaz$ boya$ ile$ yapılmış$ yatay$
bantlar.$
$
11.$Şamdan$
Ağız$Çapı$5.6$cm,$Kaide$Çapı$7.6$cm,$Yükseklik$14$cm.$
Kırmızı$renkte$kil,$iyi$pişmiş.$Dışta$kırmızı$renkte$astar$boya.$Üzerinde$beyaz$boya$ile$
yapılmış$yatay$bantlar$ve$rulet$bezeme$mevcut.!
!
$
!
!
!
!
!
!
!
!
!
369$
Ka yna kç a
Akdemir$A.$2003.$pKaracasu$çömlekçiliğiqnin$dekor$Teknikleri.p$II.'Uluslararası'Pişmiş'Toprak''
Sempozyumu.$Eskişehir:$Eskişehir$Tepebaşı$Belediyesi,$457N$460.$
Bostan$A.$2003.$pKaracasu$Çömlekçilerinin$Pazarlama$Sorunları$ve$Çözümünde$Karacasu$$
MYOqnun$Rolü.p$III.'Uluslararası'Pişmiş'Toprak'Sempozyumu.$Eskişehir:$Eskişehir$$
Tepebaşı$Belediyesi,$89N97.$
Civelek$A.$2001.$Tralleis'Nekropolisi'Buluntuları'Işığında'Hellenistik've'Roma'Dönemi'Seramiği.$$
Ege$Üniversitesi,$Yayınlanmamış$Doktora$Tezi.$
Çizer$S.$1997.$pGeleneksel$Karacasu$çömlekçiliğinin$günümüz$koşullarında$
değerlendirilmesine$ilişkin$teknik$çözüm$önerileri$ve$uygulamaları.p$Türkiye'El''
Sanatları'Geleneği've'Sanatlar'İçindeki'Yeri'Sempozyumu,$Ankara,$314N317.$
Çizer$S.$1999.$Karacasu'Çömlekçiliğinde'Üretim,'Pazarlama've'Tanıtımla'İlgili'Düşünceler.$$
Karacasu,$Karacasu$Geliştirme$ve$Eğitim$Vakfı,$Aydın,$72N73.$
Çobanlı$Z.$1996.$Seramik'Astarları.$Eskişehir:$Anadolu$Üniversitesi$Yayınları.$$$
Hayes,$J.$1997.$The'Handbook'of'Meditarranean'Roman'Pottery.$London:$British$Museum$Press.$
Kenny$J.B.$1971.$The'Complete'Book'of'Pottery'Making.$Pennsylvania:$Chilton$Books.$
Kıvrak$A.$2002.$pKaracasu$Çömlekçi$Atölyelerinde$Üretimi$Yapılan$Fonksiyonel$Pişmiş$$
Toprak$Kaplar.p$II.'Uluslararası'Pişmiş'Toprak'Sempozyumu.$Eskişehir:$Eskişehir$Tepebaşı$$
Belediyesi,$49N54.$
Rayet$O.$ve$A.$Thomas.$1997.$'Bir'Karia'Kenti'Tralleis.$Aydın.$
Ünal$S.$$2000.$pBinlerce$yıllık$çömlekçilik$geleneğinde$SagalassosNÇanaklı$açılımı.p$Adalya$4:$$
317N324.$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
370$
$
$
$
$
$
$
$
$
Res.'1.'Günümüzde'Aydın've'yöresinde'üretilen'ana'seramik'formları''
$
$
371$
$
$
$
Kültür ve Ta b ia t Va rlıkla rının
Ko runm a sı Bilinc i ve Türkiye
$
Erdal$Korkmaz$
Muğla'Kültür've'Tabiat'Varlıklarını''
Koruma'Bölge'Kurulu''
Muğla'
$
$
“İnsanlar$yeryüzüne$ait,$yeryüzü$insanlara$ait$değildir”'Kızılderili'Atasözü'
$
$
Koruma$ kullanma$ ile$ doğrudan$ ilgili$ geniş$ bir$ kavramdır.$ Dünyada$ yaşıyor$ ve$ onu$
kullanıyoruz.$Daha$uzun$yıllar$yaşayabilmek$için$de$onu$koruyarak$kullanmak$zorundayız.$
Astronotlar,$ uzayda$ yaptıkları$ gözlemlerinden$ en$ çarpıcı$ olanlarından$ birini,$ qquzayda$
görülen$ en$ güzel$ şey$ mavisi$ ve$ yeşili$ ile$ dünyadırqq$ sözleriyle$ bize$ bildirdiler.$ Bu$ güzel$
dünyada$koruma$bilinci,$toplumca$benimsenmiş$ve$kökleşmiş$bir$duygu$olmak$zorundadır.$
Koruma,$ gelişmiş$ ve$ teknolojik$ yönden$ ileride$ olan$ ülkelerin$ zaman$ ve$ para$ ayırdıkları$ bir$
eylemler$ zinciri$ değildir.$ Hele$ hele$ geçmişe$ özenmek,$ nostalji$ veya$ moda$ gibi$ bir$ olgu$ hiç$
değildir.$ İnsan$ ve$ ürünlerini,$ insanlığın$ ortaya$ çıkışından$ günümüze$ kadar$ yaşanan$ ve$
gelecekte$ yaşanacak$ olan$ tüm$ olumsuz$ gelişmelerden$ korumak$ zorundayız.$ İnsan$ ve$
çevresinin$ devamlılığını$ sağlamak$ ve$ toplumla$ ilişkili$ tüm$ çevreyi$ sürekli$ yaşanabilir$
kılmak,$yaşamı$sürdürmek$için$doğal$ve$zorunlu$bir$faaliyettir.$
Korumanın$ bir$ yönü$ geçmişle$ ilgilidir.$ Ama$ eski$ ile$ yeni$ birbirinin$ karşıtı$ değildir.$
Tekerlek$icadı$olmasa$bugün$otomotiv$sektörü$ne$kadar$gelişirdi.$Demek$ki$tam$aksine$eski$
ve$yeni$birbirinin$birleştiricisi,$bütünleştiricisi$ve$geliştiricisidir.$Koruma$gelişmenin$önünde$
bir$ engel$ değil,$ bilakis$ gelişmeyi$ sağlayan$ en$ temel$ faaliyetlerdendir.$ Bu$ konu,$ bugün$
gelişmiş$ olarak$ kabul$ edilen$ ülkeler$ tarafından,$ ilk$ kez$ sanayi$ devriminden$ sonra$ fark$
edilmiştir.$Bununla$birlikte$daha$önceki$dönemlere$ilişkin,$toplumsal$hoşgörü$sonucu$ortaya$
çıkmış$ olan$ bazı$ uygulamaları$ da$ unutmamak$ gerekir.$ Ankara$ da$ Hacı$ Bayram$ Camiini$
bilenler$ fark$ etmiştir$ ki$ bu$ yapı$ çok$ tanrılı$ dinler$ zamanından$ günümüze$ gelebilmiş$ çok$
önemli$bir$eser$olan$Agustus$Tapınağı$ile$neredeyse$iç$içe$girmiş$durumdadır.$Bu,$aynı$bahçe$
içinde$ bulunmalarından$ kaynaklanan$ bir$ iç$ içelik$ değildir.$ Cami$ inşaatı$ yapılırken,$ tapınak$
farklı$ bir$ dini$ inanışa$ ait,$ fonksiyonunu$ tamamlamış$ bir$ yapı$ olarak$ değerlendirilip$
yıkılmamış,$ caminin$ güneydoğu$ köşesinde,$ cami$ ve$ tapınağın$ çatıları$ neredeyse$ sarmaş$
dolaş$inşa$edilmiştir.$Bu$da$eski$bir$medeniyete$ait$yapının$korunmasına$ve$toplumsalNdinsel$
hoşgörünün$ gelişmesine$ çarpıcı$ bir$ örnektir.$ Çevresindeki$ tüm$ değerleri,$ yaşanan$ tüm$
gelişmelere$ ve$ değişmelere$ rağmen$ en$ iyi$ korumuş$ toplumlar,$ en$ gelişmiş$ toplumlardır.$
372$
Koruma,$ toplumdaki$ bireylerin$ görevi$ ve$ hakkıdır.$ Kendi$ yöneticisini$ seçmek,$ askerlik$
yapmak$ vb.$ diğer$ hak$ ve$ görevlerinden$ farksızdır.$ Bu$ nedenle$ koruma,$ dünya$ ülkelerinin$
anayasalarında$ yerini$ almıştır.$ Anayasamızın$ 63.maddesinde$ kültür$ ve$ tabiat$ varlıklarının$
korunması$devletin$görevleri$arasında$sayılmıştır.$
$
Türkiye$Cumhuriyerti$Anayasası$Madde$63N)$Devlet,$tarih,$kültür$ve$tabiat$varlıklarının$
ve$değerlerinin$korunmasını$sağlar,$bu$amaçla$destekleyici$ve$teşvik$edici$tedbirleri$alır.$Bu$
varlıklar$ ve$ değerlerden$ özel$ mülkiyet$ konusu$ olanlara$ getirilecek$ sınırlamalar$ ve$ bu$
nedenle$hak$sahiplerine$yapılacak$yardımlar$ve$tanınacak$muafiyetler$kanunla$düzenlenir.$
Burada$ yapılan$ yasal$ düzenlemenin$ tarihsel$ gelişimine$ göz$ atarsak,$ bugün$
toplumumuzun$ belli$ kesimlerinde$ istenen$ seviyede$ gelişme$ gösterememiş,$ ancak$
yasalarımızda$yeri$olan$koruma$bilincinin$de$izlerini$bulabiliriz.$
Koruma$olgusu$içinde$çok$önemli$yer$tutan$ve$konumuz$olan$kültür$ve$tabiat$varlıkları$
ile$ilgili$olarak$konuyu$irdelediğimizde,$1846$yılında$Tophane$Müşiri$Fethi$Ahmet$Paşaqnın$
Aya$ İrini$ Kilisesini$ bir$ müze$ şeklinde$ değerlendirme$ çabalarını,$ bu$ yöndeki$ ilk$ adımlardan$
biri$ olarak$ değerlendirebiliriz.$ Bu$ çaba,$ bir$ kültür$ varlığına$ duyulan$ ilgi$ ve$ bilinçlenmenin$
ilk$ve$önemli$göstergelerindendir.$Bu$bilinçlenme$yasal$düzenleme$olarak$ilk$ürününü$1869$
yılında$ vermiş$ ve$ AsarNı$ Atik$ Nizamnamesi$ hazırlanmıştır.$ Bu$ nizamnamenin$ asıl$ amacı,$ o$
tarihlerde$Osmanlı$İmparatorluğu$sınırlarında$arkeolojik$kazı$ve$araştırmalar$yapan$özellikle$
yabancı$ekipleri$denetlemek$ve$taşınır$kültür$varIıklarının$kontroIünü$sağlamaktır.$
1874$ yılında$ bir$ nizamname$ daha$ düzenlenmiştir.$ Burada$ da$ dikkatimizi$ çeken$ konu$
kültür$ varlıklarının$ devlet$ malı$ olarak$ kabul$ edilmesidir.$ 1881$ yılında$ bu$ konu$ üzerine$
çalışmalarını$yoğunlaştıran$Osman$Hamdi$Bey,$1884$yılında$AsarNı$Atika$Nizamnamesinde$
bir$ takım$ değişiklikler$ yapılmasını$ sağlanmıştır.$ Bu$ değişiklikler$ ile$ başta$ arkeolojik$ kazılar$
olmak$ üzere,$ taşınır$ ve$ taşınmaz$ kültür$ varlıkları$ konularında$ kalıcı$ ve$ kurumsallaşmaya$
dönük$faaliyetlerin$başlaması$sağlanmıştır.$Osmanlı$İmparatorluğu$idaresindeki$topraklarda$
taşınır$ ve$ taşınmaz$ korunması$ gerekli$ kültür$ varlıkları$ ile$ ilgili$ bu$ nizamnamede$ en$ geniş$
anlatımlı$değişiklikler$1906$yılında$yapılmış$ve$bu$nizamname$1973$yıIına$kadar,$tam$67$yıl$
kullanılmıştır.$
1973$ yılına$ kadar$ yürürlükte$ olan$ bu$ nizamnamede$ daha$ çok$ Türk$ ve$ İslam$ eserleri$
üzerinde$ durulmuş,$ Anadolu$ topraklarında$ gelişen$ diğer$ kültürlerin$ kalıntıları$ fazla$
önemsenmemiştir.$ Bugün$ Muğlaqda$ da$ 31.5.2000$ tarihinden$ bu$ yana$ faaliyette$ bulunan$
Kültür$ ve$ Tabiat$ Varlıklarını$ Koruma$ Kurulu$ Müdürlüğü’nün$ belki$ de$ doğuşuna$ çekirdek$
oluşturan$ ilk$ yasal$ düzenleme$ yine$ bu$ süreç$ içinde$ olmuştur.$ 1914$ yılında$ yayımlanan$
MuhafazaNi$Abidat$Nizamnamesi,$taşınmaz$kültür$varlıklarını$içeren$belki$de$ilk$mevzuattır.$
Bu$ mevzuata$ bağlı$ olarak$ bugünkü$ Kültür$ ve$ Tabiat$ Varlıklarını$ Koruma$ Kurullarının$
çekirdeği$olan$ilk$kurumun,$1917$yılında$daha$çok$İstanbulqdaki$korunması$gerekli$taşınmaz$
kültür$varlıkları$ile$ilgili$olarak$faaliyetlerde$bulunan$MuhafazaNi$AsarNı$Atika$Encümeni’nin$
kuruIduğunu$görmekteyiz.$
Cumhuriyetin$ ilanı$ sonrası,$ halifeliğin$ kaldırılması,$ eğitim$ öğretimin$ birleştirilmesi$ ve$
tekkeNzaviyelerin$ kapatılmasıyla$ bir$ çok$ yapı$ fonksiyonunu$ yitirmiş$ ve$ bu$ yapıların$ bakım$
onarım$ vb$ sorunları$ gündeme$ gelmiştir.$ Bu$ yapıların$ yeni$ fonksiyonlarla$ kullanılması,$
bakım$ ve$ korunmaları$ için$ örgütsel$ bazı$ yeniIikler$ yapılarak$ görevler$ bu$ yeni$ kurumlara$
verilmiştir.$Atatürk’ün$bu$konudaki$hassasiyetinin$belgesi$olan$telgraf$metni$aşağıdadır.$
$
Konya3dan:'21/02.1931'Acele've'Önemlidir.'
Başvekil'İsmet'Paşa'Hazretleri3ne'
373$
'
Son'tetkik'seyahatimde'muhtelif'yerlerdeki'müzeleri've'eski'sanat've'medeniyet'eserlerini'
de'gözden'geçirdim:'
'
1.' İstanbul’dan' başka,' Bursa,' İzmir,' Antalya,' Adana' ve' Konya3' da' mevcut' müzeleri'
gördüm.'Bunlarda'şimdiye'kadar'bulunabilen'bazı'eserler'muhafaza'olunmakta've'kısmen'
de'ecnebi'mütehassısların'yardımı'ile'tasnif'edilmektedir.'Ancak,'memleketimizin'hemen'
her' tarafında' emsalsiz' defineler' halinde' yatmakta' olan' kadim' medeniyet' eserlerinin'
ileride'tarafımızdan'meydana'çıkarılarak,'ilmi'bir'surette'muhafaza've'tasnifleri've'geçen'
devirlerin'sürekli'ihmali'yüzünden'pek'harap'bir'hale'gelmiş'olan'abidelerin'muhafazaları'
icin' müze' müdürlüklerinde' ve' hafriyyat' işlerinde' kullanılmak' üzere' Arkeoloji'
mütehassıslarına' kat3i' Iüzum' vardır.' Bunun' için' Maarifçe' harice' tahsile' gönderilecek'
talebeden'bir'kısmının'bu'şubeye'tahsisi'muvafık'olacağı'fikrindeyim.'
'
2.' Konya3da,' asırlarca' devam' etmiş' ihmaller' sebebiyle,' büyük' bir' harabi' içinde'
bulunmalarına'rağmen,'sekiz'asır'evvelki'Türk'Medeniyeti3nin'hakiki'mimari'şaheserleri'
sayılacak'kıymette'bazı'mebani'vardır.'Bunlardan'bilhassa'Karatay'Medresesi,'Aleaddin'
Camii,' Sahip' Ata' Medrese,' Cami' ve' Türbesi,' Sırçalı' Mescid' ve' İnce' Minareli' Camii,'
derhal' ve' müsa3celen' tamire' muhtaç' haldedirler.' Bu' tamirin' gecikmesi' bu' abidelerin'
kamilen' indirasına' mucip' olacağından,' evvela' asker' işgalinde' bulunanların' tahliyesinin'
ve'kaffesinin'mütehassıs'zevat'nezaretiyle'tamirinin'temin'buyurulmasını'rica'ederim.'
'
''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''GAZİ'MUSTAFA'KEMAL'
$
Bu$ telgraf$ üzerine$ bugün$ Müdürlüğümüzün$ de$ önemli$ görevlerinden$ biri$ olan$ ülkemiz$
kültür$envanterinin$oluşturulması$için$bir$komisyon$kurulmuştur.$Bu$komisyon$1933$ve$1935$
yılları$arasındaki$çalışmalarıyla$3500$kadar$korunması$gerekli$kültür$varlığı$yapının$tespitini$
yapmıştır.$ 1930$ ve$ 1940$ yılları$ arası,$ korunması$ gerekli$ kültür$ ve$ tabiat$ varlıkları$ alanında$
çalışmalarda$ bulunacak$ birim1erin$ örgütlenme$ çalışmalarıyla$ geçmiştir.$ 1944$ yılında$
toplanan$ Eski$ Eserler$ ve$ Müzeler$ Birinci$ Danışma$ Komisyonu$ bu$ konularla$ ilgili$ bir$ takım$
yeni$ tanımlar$ getirmiş,$ kültür$ ve$ tabiat$ varlıklarının$ tespit,$ tescil$ konularının$ önemini$
vurgulamıştır.$Bu$komisyonun$vurguladığı$en$önemli$bir$diğer$konu$ise,$imar$etkinliklerinin$
koruma$ ile$ doğrudan$ ilgili$ olduğudur.$ Bundan$ sonra$ korumanın$ çevre$ boyutu$ gündeme$
gelmiştir.$1951$tarihi,$yukarıda$anlatılan$çaba$ve$yasal$düzenlemelerin$dönüm$noktası$olarak$
karşımıza$ çıkar.$ Bu$ tarihte$ yasa$ ile$ Gayrimenkul$ Eski$ Eserler$ ve$ Anıtlar$ Yüksek$ Kurulu$
kurulmuştur.$Bu$kurul$ilk$kez$belli$ilke$kararlarına$bağlı$olarak$korunması$gerekli$kültür$ve$
tabiat$varlıkları$ile$ilgili$projeler$bazında$kararlar$vermeye$başlamıştır.$Ülkemizde$kentleşme$
ve$ yapılaşma$ ile$ ilgili$ değişim$ ve$ gelişmelere$ bağlı$ yasal$ düzenlemeler,$ bu$ kurulun$
çalışmaları$ile$ortaya$çıkmıştır.$Örnek$vermek$gerekirse,$kentleşen$ve$gelişen$toplumun$çevre$
sorunlarını$ aşmaya$ yönelik$ imar$ hareketiyle$ ilgili$ i1k$ ciddi$ yasal$ düzenleme$ sayılabilecek$
İmar$ Kanunu,$ 1957’de$ yürürlüğe$ girmiştir.$ Yine$ bu$ kurulun$ çalışmalarının$ bir$ sonucu$
sayılabilecek$ 1710$ sayılı$ Eski$ Eserler$ Kanunu,$ 1973$ yılında$ Cumhuriyetimizin$ bu$ konudaki$
ilk$yasası$olarak$karşımıza$çıkar.$
$
Koruma$ile$ilgili$ülkemiz$politikasını$be1irlemek,$bununla$i1gi1i$çalışmalara$düzenleme$
getirmek$ ve$ ortaya$ çıkan$ planlama,$ imar$ ve$ çevre$ sorunlarını$ gidermek$ hep$ bu$ yasa$ ile$
yürütülmüştür.$Sonuçta$bugün$kü1tür$ve$tabiat$varlıkları$ile$sitlerin$korunması$ve$bunlarla$
ilgili$işlemlerin$yürütü1mesi,$halen$yürürlükte$bulunan,$1983$yılında$çıkarılan,$1987$ve$2004$
374$
yıllarında$ bazı$ maddeleri$ değiştirilen$ Kültür$ ve$ Tabiat$ Varlıklarını$ Koruma$ Kanunu$ ile$
sağlanmaktadır.$
$ Bu$yasa,$Kültür$Bakanlığıqnın$ Teşkilat$ ve$ Görevleri$ Hakkındaki$ Kanun$ Hükmündeki$
kararnameler$ uyarınca$ kurulan$ Eski$ Eserler$ ve$ Müzeler$ Genel$ Müdürlüğü$ ve$ bu$ genel$
müdürlüğe$bağlı$subeler$aracılığıyla$uygu1anmıştır.$Daha$sonra,$koruma$konusunun$ayrı$bir$
uzmanlık$ve$çalışma$alanı$olduğu$kabul$edilerek,$kü1tür$ve$tabiat$varlıklarının$korunmasına$
yönelik$olarak$Kültür$ve$Tabiat$Varlıklarını$Koruma$Genel$Müdürlüğü,$müze$ve$onarımlarla$
ilgili$ olarak$ da$ Anıtlar$ ve$ Müzeler$ Genel$ Müdürlüğü$ kurulmuştur.$ Kültür$ ve$ Turizm$
Bakanlıklarının,$ 2003$ yılındaki$ Kültür$ ve$ Turizm$ Bakanlığı$ olarak$ tek$ çatı$ altında$ birleşme$
sürecinde$ 29.04.2003/4848$ sayılı$ Kanun$ ile$ konusunda$ uzman$ bu$ iki$ ayrı$ Genel$ Müdürlük,$
Kültür$Varlıkları$ve$Müzeler$Genel$Müdürlüğü$çatısında$birleşmiştir.$
$ Bugün,$Kültür$Varlıkları$ve$Müzeler$Genel$Müdürlüğüqne$bağlı$merkezin$taşra$teşki1atı$
olarak$ 3386$ ve$ 5226$ sayılı$ Kanunlar$ ile$ değişik$ 2863% sayılı$ Kanun$ doğrultusunda$ kurulan,$
İlimizin$ de$ içinde$ bulunduğu$ 22$ ilde$ yer$ alan$ toplam$ 28$ adet$ Kültür$ ve$ Tabiat$ Varlıklarını$
Koruma$ Bölge$ Kurulu$ Müdürlüğü$ bulunmaktadır.$ Bu$ Müdürlükler,$ bir$ yandan$
kadrolarındaki$ çeşitli$ meslek$ gruplarından$ (mimar,$ arkeolog,$ şehir$ plancısı,$ sanat$ tarihçi,$
peyzaj$ mimarı,$ harita$ mühendisi$ vs.)$ uzmanlar$ ile$ ü1kemiz$ kültür$ envanterinin$
oluşturulması$ için$ tespit$ çalışmalarını$ yürütmekte,$ diğer$ yandan$ da$ tespitten$ sonra$ tescili$
yapılan$kültür$ve$tabiat$varlıklarına$yönelik$uygulamalarla$i1gili$karar$vermeye$yetkili$olan$
Kü1tür$ ve$ Tabiat$ Varlıklarını$ Koruma$ Bölge$ Kuruluna$ raportörlük$ hizmeti$ vermektedir.$
Kurullar$ Bilimsel$ ve$ özerk$ kuruluşlar$ olup,$ üyeleri$ ilgi$ alanlarına$ göre$ üniversitelerin$ ilgili$
bölümlerinin$(Mimarlık,$Şehir$ve$Bölge$Plancısı,$Arkeoloji,$Sanat$Tarihi,$Hukuk$vs.)$öğretim$
üyelerinden$ oluşmaktadır.$ Kü1tür$ ve$ tabiat$ varlıklarının$ korunması$ çalışmalarının$
gelişmesine$ bağlı$ olarak,$ ülkemiz$ mevzuatında$ gerek1i$ yasal$ düzenlemeler$ yapılmış,$ Milli$
Parklar$ Kanunu,$ Çevre$ Kanunu$ vs.$ yasalar$ çıkarılmıştır.$ Koruma$ i1e$ ilgili$ olan$ kurum$ ve$
kuruluşlar$kendi$yasa$ve$yönetme1ik1eri$i1e$üstüne$düşen$görevi$yapmaktadır.$
$ Ayrıca$ son$ yıllarda$ oldukça$ önem$ kazanan$ meslek$ odaları,$ vakıf,$ dernek$ vb$ biçimde$
örgütlenmiş$sivil$toplum$kuruluşları$da$bu$konuda$çok$önemli$faaliyetlerde$bulunmakta$ve$
kamu$kurum$ve$kuruluşları$yanında$insanlık$için$önemi$tartışılmaz$ortak$amaca$çok$yararlı$
katkılarda$bulunmaktadırlar.$Koruma$konusunda$yönetimlere$ve$bireylere$duyarlı$olmaları$
için$ sürekli$ uyarılarda$ bulunun$ sivil$ toplum$ kuruluşları,$ bünyelerinde$ bu1unan$ teknik$
elemanlar$ ve$ uzmanlarının$ ürettikleri$ projeler$ ile$ özellikle$ 1990$ lı$ yılların$ başından$ itibaren$
örgütlenen$ Yerel$ Gündem$ 21$ kararlarından$ sonra$ oldukça$ önem$ kazanmışlardır.$ Bu$
gelişmeye$ paralel$ olarak$ korumaNçevre$ sorunları$ ü1kemizde$ de$ tüm$ boyutlarıyla$ tüm$
kesim1er$ tarafından$ dikkatle$ izlenen,$ tartışılan,$ üzerinde$ düşünülen$ bir$ konu$ durumuna$
gelmiştir.$
$ Ülkemizde$ yukarıda$ anlatılan$ gelişmeler$ yaşanırken$ koruma$ i1e$ ilgili$ dünyanın$ her$
yerinde$ çeşitli$ çalışmalar$ yapılmıştır.$ Ulusal$ düzeyde$ ü1keler$ kendi$ içlerinde$ çabalar$
gösterirken$korunması$gereken$değerlerin$sadece$o$yerde$yaşayanların$olmayıp$evrensel$bir$
düzenle$ değer$ oldukları$ ortaya$ çıkmıştır.$ Ulusların$ insanlığın$ ortak$ malı$ sayılan$ kültür$ ve$
tabiat$ var1ıkları$ için$ bir$ takım$ uluslararası$ birlikler$ kurulmuş$ ve$ bazı$ uluslararası$ metinler$
oluşturularak$ dünya$ ülkelerinin$ taraf$ olmaları$ istenmiştir.$ 1931$ tarihinde$ yapılan$ Atina$
Kongresi,$ kültür$ var1ıklarının$ restorasyonu$ konusunda,$ tüm$ dünyada$ uygulama$ birliği$ ve$
bilgi$ alışverişini$ sağlamak$ için$ yapılmış$ önemli$ bir$ toplantıdır.$ Aynı$ kapsamda,$ UNESCO$
tarafından$yürütülen$bir$çok$çalışmadan$da$söz$edilebilir.$
$ Bunlardan$ ilki,$ üye$ ülkelerin$ 14.5.1954$ tarihinde$ LaHayeqde$ imzaladıkları$ qqSilahlı$ Bir$
Çatışma$Halinde$Kültür$Mallarının$Korunmasına$Dair$Sözleşmedirqq.$Bu$sözleşme,$ülkemizce$
375$
de$ Bakanlar$ Kurulu$ tarafından$ 02.04.1965$ tarihinde$ imzalanarak$ kanunlaşmıştır.$ Silahlı$ bir$
çatışmada$ bu$ sözleşme$ gereği$ işaretlenmiş$ olan$ kültür$ var1ıklarının$ tahribine$ neden$
olunamaz.$ Bu$ işaret$ ağzı$ açık$ bir$ mektup$ zarfıdır.$ Rastgele$ seçilmemiş$ olan$ bu$ işaretin$
anlamı,$ üzerinde$ ağzı$ kapatı1mamış$ bir$ zarf$ bulunan$ bu$ yapı$ geçmişten$ günümüze$ bir$
mektuptur.$Bu$mektupta$insanlığa$bu$kültür$var1ığı$aracı1ığı$ile$bir$mesaj$vardır.$Onun$için$
zarfın$ağzı$açıktır$ve$herkes$tarafından$okunmalı$ve$anlaşılmalıdır.$Bu$ağzı$açık$olan$zarfın$
içine$ bugün$ yaşayanlar$ da$ günümüz$ kültür$ varlıkları$ ile$ ilgili$ mesajlarını$ koyarak$ geleceğe$
aktarmalıdır.$
Bugün$ bu$ sözleşme$ şartları$ gereği$ dünya$ miras$ listesi$ oluşturulmuştur.$ Bu$ listedeki$
doğal$ ve$ kültürel$ varlık$ sayısı$ 400’e$ yaklaşmıştır.$ Bu$ listeye$ İstanbulqun$ tarihi$ yerleri,$
Pamukkale,$ Hattuşaş$ (Hitit$ Kenti),$ Göreme$ ve$ Kapadokia$ Kaya$ yerleşmeleri,$ Divriği$ Ulu$
Camii$ ve$ Darüşşifası,$ Nemrut$ Dağı,$ Xaunthos$ (Antalya),$ Letoon$ (Muğla)$ girebilmiştir.$
Trakya$ Antik$ Kenti$ başta$ olmak$ üzere,$ Ani$ Harabeleri$ gibi$ önem$ ve$ özellik$ arzeden$
bölgelerin$ bu$ Iisteye$ katılması$ yönünde$ çalışmalar$ Kültür$ ve$ Turizm$ Bakanlığı$ Kültür$
Var1ık1arı$ve$Müzeler$Genel$Müdürlüğüqnce$yürütülmektedir.$
Avrupa$ Ülkeleri$ arasında$ önemli$ bir$ prestij$ konusu$ kabul$ edilen,$ 3.9.1985$ tarihinde$
Granadaqda$ imzalanmış$ olan$ qqAvrupa$ Mimari$ Mirasının$ Korunması$ Sözleşmesineqq$
ülkemizce$ de$ 13.4.1989$ tarihinde$ imza$ atılmıştır.$ Bu$ sözleşmeleri$ ülkemiz$ çeşitli$ nedenlerle$
geç$imzalamış$olsa$da,$komisyonların$çalışmaları$ülkemiz$tarafindan$yerinde,$yetkili$kurum$
temsilcileri$ ve$ konunun$ uzmanları$ ile$ izlenmiştir.$ Bu$ süreç$ içinde$ ODTÜ$ bünyesinde,$ 1966$
yılında$ restorasyon$ uzmanı$ yetiştirecek$ olan$ bölümün$ açılması$ bir$ aşama$ olarak$ karşımıza$
çıkmaktadır.$$
Kültür$var1ık1arının$korunması$için$önemli$kararlardan$biri$de,$kısa$adı$Venedik$Tüzüğü$
olan,$anıtlar$ve$sitlerin$muhafaza$ve$restorasyonu$hakkında$1964$yıIında$Venedik’te$toplanan$
kongrenin$ uluslararası$ temel$ kararı,$ Gayrimenkul$ Eski$ Eserler$ ve$ Anıtlar$ Yüksek$ Kurulu$
tarafından$24.98.1963$tarihinde$3674$sayılı$kararla$kabul$edilmiştir.$5805$sayılı$özel$kanun$ile$
Gayrimenkul$ Eski$ Eserler$ ve$ Anıtlar$ Yüksek$ Kurulu$ qna$ verilen$ bir$ yetki$ ile$ bu$ onay$
yapılmıştır.$ Anlaşı1ıyor$ ki$ bazı$ sözleşmeleri$ geç$ imzalamış$ olan$ ülkemizde$ kültür$ ve$ tabiat$
var1ık1arının$ korunması$ konusunda$ diğer$ ülkelerle$ aynı$ normları$ kabul$ etmiş$ ve$
uygulamaktadır.$Bu$konuda$diğer$önemli$bir$örgüt$ise$(ICOMOS)$Milletler$Arası$Anıtlar$ve$
Sitler$Konseyidir.$Ülkemiz$Unescoqnun$bir$kolu$olan$bu$konseye,$22.4.1974$yıIında$üye$olmuş$
ve$ ICOMOS$ Türkiye$ Milli$ Komitesi$ kurulmuştur.$ Türkiye$ halen$ bu$ konseyin$ faal$
üyelerindendir.$
Özellikle$ Avrupa$ Birliği$ uyum$ sürecine$ yoğunlaştığımız$ son$ günlerde,$ kültür$ ve$ tabiat$
varlıklarının$ korunması$ konusunda$ yerel$ yönetimleri$ güçlendirmesi$ açısından$ sevindirici$
olan$ bir$ dizi$ kanun$ ve$ yönetmelik$ çıkarılmıştır.& 5403$ sayılı$ Toprak$ Koruma$ ve$ Arazi$
Kullanımı$ Kanunu,$ 5178$ sayılı$ Mera$ Kanunu$ ile$ Bazı$ Kanunlarda$ Değişiklik$ Yapılması$
Hakkında$ Kanun,$ Çevre$ ve$ Orman$ Bakanlığı$ Teşkilat$ ve$ Görevleri$ Hakkında$ Kanun$ ile$
Toprak$ Koruma$ ve$ Arazi$ Kullanımı$ Kanunu$ Uygulama$ Yönetmeliği,$ Yıpranan$ Tarihi$ ve$
Kültürel$Taşınmaz$Varlıkların$Yenilenerek$Korunması$ve$Yaşatılarak$Kullanılması$Hakkında$
Kanunun$ Uygulama$ Yönetmeliği,$ Su$ Kirliliği$ Kontrolü$ Yönetmeliği,$ Tarım$ Arazilerinin$
Korunması$ ve$ Kullanımına$ Dair$ Yönetmelik,$ Korunması$ Gerekli$ Taşınmaz$ Kültür$
Varlıklarının$Yapı$Esasları$ve$Denetimine$Dair$Yönetmelik$bunlara$örnektir.$
Ancak$baş$döndürücü$bir$hızla$çıkarılan$bu$kanunların$uygulanabileceği$zeminin$çeşitli$
nedenlerle$ oluşmaması,$ kanunlarla$ yapılan$ düzenlemelerin$ bir$ diğer$ kanun$ ile$ birlikte$
yorumlanamaması$ gibi$ basit$ ama$ karmaşık$ durumlarla$ da$ karşılaşılmaktadır.$ Koruma$
olgusunun$sağlıklı$yürüyebilmesi$için$bu$sürecin$hızlı$ve$doğru$yaşanması$gerekmektedir.$
376$
Yukarıda$ özetlenen$ ve$ halen$ yakın$ çevremizde$ çalışmalarını$ gözlemlediğimiz$ koruma$
çabaları,$ tarihsel$ ve$ doğal$ çevrenin$ bütünlük$ içinde$ ele$ alınması$ gereğini$ ortaya$
koymaktadır.$Kültür$ve$tabiat$varlıklarının$korunması$için$kültürel$birikim$her$şeyin$önünde$
değerlendirilmelidir.$Uluslararası$bilgi$akışı$ile$dünya$ortak$mirasının$korunması$faaliyetleri$
toplumların$ yüz$ akı$ ve$ doğru$ işlerinden$ biri$ olarak$ gelecek$ kuşaklarca$ alkışlanacaktır.$
Bugün$ dünya$ uluslarınca$ aynı$ zamanda$ bir$ kimlik$ sorunu$ olarak$ kabul$ edilen$ koruma$
çabalarının$sonuçları$bütün$güzel$yanları$ile$karşımızdadır.$
Safranbolu,$Birgi,$Muğla$kentsel$siti$veya$Gökova,$Pamukkale,$Göreme$doğal$sit$alanları$
örneklerindeki$ gibi$ doğru$ kullanılan$ her$ kaynaktan$ toplumun$ tüm$ kesimleri$ fayda$
görmektedir.$Çağdaşlaşmanın$önemli$göstergelerinden$biri$de$doğru$kullanılan$bir$çevrede$
yaşamaktır.$ İşte$ bu$ noktada,$ toplumun$ en$ önemli$ unsurlarından$ olan$ ve$ ulu$ önder$
Atatürk’ün$qqyeni$nesil$sizlerin$eseridir.qq$sözleriyle$önemlerini$vurguladığı$öğretmenlerimize$
büyük$ görevler$ düşmektedir.$ İstenen$ toplumsal$ bilincin$ oluşabilmesi$ için,$ koruma$
konusunun,$ sevilen,$ eğlenceli,$ geliştiren$ ve$ öğretici$ bir$ ders$ olarak$ ilköğretim$ okullarında$
okutulması$gerekmektedir.$Dünyada$barış$içinde$sağlıklı$bir$çevrede$yaşayabilmek$için$konu$
bizler$ tarafından$ da$ tüm$ ayrıntıları$ ile$ tartışılmalı,$ özümsenmeli$ ve$ geleceğimiz$ olan$
çocuklarımıza$ aktarı1malıdır.$ Çünkü$ doğru$ kullanılan$ çevrede$ yaşayan$ çağdaş$ toplumların$
bireyleri,$gelişmelere$açık,$sorumluluk$sahibi$ve$mutludur.$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
$
377$
$
$
$
$
'
'
Res.'1.'Birleşmiş'Milletler'Eğitim,'Bilim've'Kültür'Kurumu'UNESCO’nun''
XVII.'Genel'Kurulu'tarafından'16.11.1972'tarihinde'kabul'edilen'dünya'kültürel've'
doğal'mirasının'korunmasına'dair'sözleşmeye'ülkemiz'24.1.1982'tarihinde'imza'atmıştır.'
&
&
&
&
Fig.'2.'Dünya'Kültür'Mirası'Amblemi.'Bu'amblem'kültürel've'doğal''
varlıkların'birbirleriyle'olan'bağlılığını'sembolize'etmektedir:'Merkezi'kare'insan'
'tarafından'yaratılmış'bir'formuve'daire'doğayı'temsil'eder,'her'ikisi'birbiriyle'
'çok'yakından'bağlıdır.'Amblem'dünya'gibi'yuvarlaktır've'aynı''
zamandakorumanın'bir'sembolüdür.'
$
378$
RELATED PAPERS
Archaeological and Anthropological Sciences
Child murder in the Early Bronze Age: proteomic sex identification of a cold case from Schleinbach, Austria2020 •
isara solutions
LETEST TECHNOLOGY ADOPTED IN INDIAN MUSICAL INSTRUMENTSReligion Et Alimentation Dans l'Egypte Et l'Orient Anciens
De l'antiquité vénérable des repas sacrés. Enquête sur trois mythes mésopotamiens2019 •
2023 •
Clinical Lymphoma Myeloma and Leukemia
Elotuzumab Plus Pomalidomide or Lenalidomide is Able to Achieve Durable ≥Vgpr Responses Among Immunomodulatory / Proteasome Inhibitor Refractory Myeloma Patients: A Report on Multicenter Experience From Turkey2019 •
Journal of Oral Implantology
Air Abrasion with Bioactive Glass Eradicates Streptococcus mutans Biofilm from a Sandblasted and Acid-Etched Titanium Surface2019 •
INDONESIAN JOURNAL OF CLINICAL PATHOLOGY AND MEDICAL LABORATORY
Peralihan (Konversi) Sputum Bta Antara Pemberian Dosis Baku (Standar) Dan Tinggi Rifampicin Pada Pengobatan (Terapi) Anti Tuberkulosis Kelompok (Kategori) I2018 •
Iranian Journal of Plant Pathology
Purification and the complete genome sequence of Zucchini yellow mosaic virus-fars isolate2012 •
BioMed Research International
A Frailty Index from Next-of-Kin Data: A Cross-Sectional Analysis from the Mexican Health and Aging Study2017 •