GÓRNY ŚLĄSK W POLSCE LUDOWEJ TOM III WYSIEDLENIA – EMIGRACJE – PRZYJAZDY pod redakcją Adama Dziuroka i Bernarda Linka Instytut Pamięci Narodowej Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Oddział w Katowicach Instytut Śląski Katowice–Opole 2021 © Copyright by Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Oddział w Katowicach & Instytut Śląski, Katowice–Opole 2021 Rada programowa: dr hab. Adam Dziurok, prof. dr hab. Ryszard Kaczmarek, dr Bernard Linek, prof. dr hab. Grzegorz Strauchold, prof. dr hab. Krzysztof Tarka Recenzenci: dr hab. Adam Dziuba prof. dr hab. Grzegorz Strauchold Dobór ilustracji: Autorzy i Redaktorzy Tłumaczenie streszczeń: Karolina Pałys (język angielski) Dawid Smolorz (język niemiecki) Indeksy: Ewa Golec Redakcja językowa i korekta: Monika Rosenbaum Projekt graficzny i skład: Niko Studio Bogusław Nikonowicz / www.nikostudio.pl Druk: Wydawnictwo Dukle Żołnierska 25, 41-936 Bytom Tom odwołuje się do referatów wygłoszonych na konferencji: „Górny Śląsk w Polsce Ludowej (III). Wysiedlenia – emigracje – przyjazdy”, zorganizowanej w Katowicach 28 października 2016 r. przez Instytut Pamięci Narodowej – Komisję Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Oddział w Katowicach oraz Stowarzyszenie Instytut Śląski i PIN – Instytut Śląski w Opolu. Konferencja była współfinansowana w ramach umowy nr 898/P-DUN/2016 ze środków Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego przeznaczonych na działalność upowszechniającą naukę Zdjęcie na okładce: Lipiec 1945 r., Ligota k. Katowic. Repatriacja Polaków z ZSRR – dziewięciodniowy postój transportu repatriacyjnego ze Stanisławowa, życie na torach. Fot. Stanisław Bober, kolekcję udostępniły Danuta Mordal i Ewa Szafrańska; zbiory Ośrodka KARTA ISBN 978-83-8229-246-6 (Instytut Pamięci Narodowej) ISBN 978-83-7126-381-1 (Instytut Śląski) Wydawcy: Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Oddział w Katowicach Instytut Śląski Spis treści Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Wprowadzenie: homo migrans a homo sovieticus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Część I. Przymusowe przemieszczenia Bernard Linek Wysiedlenie ludności niemieckiej i początki akcji łączenia rodzin (1945–1950) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 Dariusz Węgrzyn Wywózki na Wschód i ich konsekwencje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 Leokadia Drożdż, Józef Szymeczek Próby usunięcia Polaków z Zaolzia (1945–1946) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 Piotr Pałys Zapomniana mniejszość: Morawcy na Górnym Śląsku po 1945 roku i ich migracje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 Bogusław Tracz Pierwsza i druga „repatriacja” (1945–1959). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 Część II. Za chlebem i ojczyzną Aneta Nisiobęcka Powrót Polaków z Francji na Górny Śląsk – polityka reemigracyjna państwa polskiego oraz adaptacja reemigrantów w Polsce Ludowej . . . . . . . . 115 Bogusław Tracz Migracje za pracą (1945–1989). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131 Adriana Dawid Pierwsza akcja łączenia rodzin w latach pięćdziesiątych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150 Sebastian Rosenbaum Migracje do RFN w latach siedemdziesiątych XX wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171 David Skrabania Integracja górnośląskich przesiedleńców w Zagłębiu Ruhry . . . . . . . . . . . . . . . . 192 6 Spis treści Część III. Migracje polityczne Andrzej Hanich Usuwanie księży i sióstr zakonnych ze Śląska Opolskiego w latach 1952–1954 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207 Adam Dziurok Wysiedlenia i wyjazdy księży diecezji katowickiej w latach 1945–1989 . . . . . . 230 Aleksandra Namysło Migracje ludności żydowskiej w województwie śląskim/ katowickim w latach 1945–1971 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250 Jarosław Neja Przymusowa emigracja z województwa katowickiego po wprowadzeniu stanu wojennego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271 Zbigniew Bereszyński Wyjazdy emigracyjne z województwa opolskiego do RFN i Berlina Zachodniego w latach 1971–1990. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301 Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 320 Zusammenfassung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323 Indeks nazwisk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 326 Indeks nazw miejscowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332 Spis ilustracji i tekstów źródłowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 338 Autorzy tomu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 349 Wprowadzenie: homo migrans a homo sovieticus Wbrew pozorom narzucanym nam przez współczesny świat, a szczególnie mocno przez państwo i ideologię narodową, człowiek jest nie tylko stworzeniem społecznym, tworzącym stałe grupy i różne wspólnoty, ale też bytem wędrującym w poszukiwaniu lepszych warunków życia. Z wyłącznie ekonomicznego punktu widzenia jest to specyficzna forma wyrównywania różnic w dobrobycie. Rewersem takich przemieszczeń są ruchy ludności wymuszone przez zagrożenie życia, mające charakter nie wyjazdu do czegoś, ale ucieczki przed czymś. Każde wychodźstwo ma też wymiar jednostkowy i swój aspekt psychologiczny. Ludzie opuszczają swoje siedziby, gdy nie mogą realizować własnych potrzeb i kształtować swego życia wedle swoich wyobrażeń. Jest to też forma specyficznego buntu wobec sytuacji politycznej bądź jednostronnej dominacji innych instytucji społecznych, którą potocznie określa się mianem „głosowania nogami”. Z mroków czasów prehistorycznych ziem nadodrzańskich wyłaniają się tylko nieliczne grupy, przebywające tu krócej bądź dłużej, które możemy nazwać. To Celtowie, plemiona germańskie i pierwsi Słowianie… Jednak już okres historyczny, dla którego dysponujemy źródłami pisanymi, pokazuje, jak znaczący wpływ na kształtowanie się Śląska miały różnorodne zjawiska migracyjne. W obrazie średniowiecza na czoło wysuwają się różnorodni „goście” z Zachodu, którzy zrewolucjonizowali tutejszą gospodarkę i stosunki społeczne. Już wtedy ogromne znaczenie miały liczne transfery wiedzy towarzyszące migracjom. Były to m.in. wyjazdy śląskich studentów na europejskie uniwersytety i przyjazdy kaznodziejów, zakonników i myślicieli z dobrą nowiną. Ta właśnie droga prowadziła do modyfikacji świata wartości i kolejnych, tym razem śląskich, eksportów kulturowych, aż po daleką Ukrainę. Zmiany kulturowe czasów nowożytnych i okres pierwszej konfesjonalizacji przyniosły podwójne migracje religijne wywołane rekatolizacją: ucieczkę 10 Wprowadzenie: homo migrans a homo sovieticus prześladowanych protestantów do Rzeczypospolitej oraz wymianę elit politycznych. To wtedy np. na Górnym Śląsku pojawiły się w służbie Habsburgów rodziny Ballestremów i Donnersmarcków, które po upływie ponad stulecia odegrały wiodącą rolę w całej Rzeszy Niemieckiej. W dużej mierze umożliwiło im to czarne bogactwo tej ziemi i gwałtowna industrializacja, która w XIX w. przeorała pokojowo cały kontynent. Chociaż uprzemysłowienie nadało nazwę epoce, to równie ważnym zjawiskiem była mobilność społeczna. Doprowadziła ona do dwóch potężnych ruchów migracyjnych, którym ówczesna nauka niemiecka nadała dramatyczne określenia. Pierwszym był tzw. Landflucht, czyli ucieczka ze wsi do miast industrialnych, a drugim Ostflucht, czyli ucieczka ze Wschodu, przenoszenie się całych grup ludności na rozwijający się szybciej zachód Europy i za ocean, do Nowego Świata. Ruchy te nie tylko ukształtowały strukturę demograficzną Górnego Śląska, z dominacją Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, ale miały też ogromny wpływ na wzajemne postrzeganie się różnych narodów, gdyż w tym kotle stykały się zarówno różne grupy z regionu, jak i przyciągani tutaj mieszkańcy Galicji i Królestwa Polskiego. Kolejne stulecie, nazwane wiekiem ekstremów czy totalitaryzmów, równie dobrze może zostać określone wiekiem wypędzeń i wysiedleń, które towarzyszyły realizacji projektów politycznych i ideologicznych. Jeszcze czystki etniczne, które pojawiły się po I wojnie światowej, złożono na karb wojennej brutalizacji społeczeństwa i grzechu pierworodnego powstawania państw narodowych, ale planowe działania obu totalitaryzmów, brunatnego i czerwonego, wprawiły w ruch całe narody i na nowo ukształtowały mapę Europy, szczególnie Środkowo-Wschodniej. Górny Śląsk boleśnie odczuł wszystkie te zjawiska. Już po konflikcie o przynależność regionu w latach 1919–1922 miejsce zamieszkania w podzielonym regionie zmieniło ponad 100 tys. mieszkańców. Polityczny podtekst miały kolejne fale migracyjne. Te wydarzenia zostały zepchnięte na odległy plan przez politykę nazistowską w okresie 1939–1945. Masowe wysiedlenia ludności polskiej, przymusowe przesiedlenia tzw. robotników przymusowych, nieludzkie wykorzystanie więźniów obozów jenieckich i koncentracyjnych zostały przebite przez utworzenie w Auschwitz, które znajdowało się w granicach prowincji górnośląskiej, obozu zagłady i cmentarzyska Żydów zwożonych tutaj z całej Europy. Wypuszczone w 1939 r. przez Niemców żywioły wróciły na Górny Śląsk w 1945 r. i uczyniły z nich ostatnie ofiary wojennych wysiedleń, choć do tego miana mogłyby aspirować również inne grupy, które pojawiły się tutaj i zamieszkały w granicach nowej Polski. Wprowadzenie: homo migrans a homo sovieticus Przypadek Górnego Śląska pokazuje, jak bardzo u podstaw Polski Ludowej leżały i odbiły się na jej charakterze ruchy migracyjne, wzmacniane w kolejnych latach różnorakimi próbami inżynierii społecznej nowej władzy, próbującej zbudować w tym regionie nowe społeczeństwo, co miało im ułatwić wychodźcze pochodzenie licznych grup. * * * Jako że migracje były zjawiskiem konstytutywnym dla Polski Ludowej, musiały stać się przedmiotem uwagi uczestników konferencyjno-wydawniczego projektu pt. „Górny Śląsk w Polsce Ludowej”, realizowanego wspólnie przez katowicki Oddział Instytutu Pamięci Narodowej i Instytut Śląski z Opola. Do tej pory zorganizowano dwukrotnie warsztaty naukowe oraz wydano w ramach popularnonaukowej serii dwa tomy. Pierwszy z nich, pt. Przełomy i zwroty, ukazał się w 2016 r. i stanowił próbę przedstawienia przebiegu kryzysów systemu i państwa komunistycznego w regionie oraz znaczenia „polskich” miesięcy dla górnośląskiego społeczeństwa. Publikacja ta została ostatnio wydana także w wersji niemieckojęzycznej. Drugi, pt. Przywódcy – bohaterowie – wrogowie, opublikowany rok później, miał charakter rozważań biograficznych nad znaczeniem i rolą regionalnych elit w systemie totalitarnym. Uczestnicy trzeciej odsłony projektu katowicko-opolskiego koncentrują się na zjawisku migracji w regionie górnośląskim, wychodząc z podkreślanego już przekonania, że migracje stworzyły powojenne społeczeństwo górnośląskie i w dużej mierze zdeterminowały wzajemne relacje różnych grup. Podobnie jak w przypadku wcześniejszych tomów, założeniem tej odsłony projektu była próba przedstawienia tematu w sposób wieloaspektowy, a zarazem w miarę syntetyczny i przystępny dla czytelnika. Narrację historyczną wzbogacają fragmenty różnych źródeł, które nie tylko„dopowiadają” opisywane wydarzenia, ale też często nadają im bardziej indywidualny i szczegółowy charakter. Ważnym uzupełnieniem są ilustracje, które mają umożliwić poznanie tych zjawisk z perspektywy obrazów i zdjęć. Wątkiem przewodnim tomu jest refleksja historyczna nad różnymi formami i kierunkami powojennych migracji i ich wpływem na przemiany społeczne, polityczne i mentalnościowe na Górnym Śląsku. Powojenne wędrówki ludów ciągnęły się praktycznie do lat dziewięćdziesiątych XX stulecia. Z perspektywy narodowej dotyczyły one nie tylko ludności niemieckiej i polskiej, lecz także Żydów i w pewnej mierze Czechów/Morawców. Obok przymusowych migracji, które na tle pozostałych ziem polskich stanowiły w znacznym stopniu specyfikę regionu, można tutaj wyróżnić bardziej dla Polski typowe ruchy 11 12 Wprowadzenie: homo migrans a homo sovieticus ludnościowe w postaci migracji politycznych czy migracji za pracą. Te trzy podstawowe typy ruchów ludności wpłynęły na konstrukcję publikacji, z zastrzeżeniem, że nie jest to podział „sterylny”, a część przedstawianych w tomie ruchów migracyjnych łączyły różne motywacje (np. tzw. migracje polityczne wynikały też czasem z powodów ekonomicznych czy narodowościowych). Nie zawsze też, jak w przypadku przesiedleń Polaków z Kresów Wschodnich (tzw. druga repatriacja), miały one charakter przymusowy. Pierwsza część tomu, zatytułowana Przymusowe przemieszczenia, obok wysiedlenia ludności niemieckiej na zachód i do ZSRS analizuje także różne etapy „repatriacji” Polaków oraz powojenne próby usuwania z Czech ludności polskiej i migracje tzw. Morawców. W drugiej części publikacji, noszącej tytuł Za chlebem i ojczyzną, autorzy podejmują problematykę przemieszczeń ludności górnośląskiej do Niemiec w ramach poszczególnych etapów akcji łączenia rodzin oraz przyjazdów na Górny Śląsk różnych grup ludności z zagranicy i innych rejonów Polski. Ostatni fragment tomu został poświęcony kwestii „migracji politycznych”, wynikających z budowy systemu komunistycznego bądź prób jego obrony. Analizie poddano naciski na wyjazdy z Polski działaczy politycznych oraz różne formy usuwania czy zmuszania do wyjazdów księży katolickich i sióstr zakonnych z regionu. W tym miejscu przybliżamy również losy ludności żydowskiej na Górnym Śląsku do 1971 r. Podkreślmy raz jeszcze, że w świetle zaprezentowanych tekstów Górny Śląsk jawi się jako jeden z najważniejszych ośrodków ruchu migracyjnego w powojennej Polsce. Oto bowiem w regionie już w pierwszych miesiącach 1945 r. doszło do niespotykanej na taką skalę w innych częściach kraju „kradzieży” grupy ponad 45 tys. mieszkańców, wysłanych przez Sowietów do pracy na terenie ZSRS. Równocześnie przygotowywano się do akcji wysiedlenia ludności niemieckiej, którą realizowano głównie w latach 1945–1947 – usunięto wówczas ponad 200 tys. mieszkańców regionu. Inny charakter miały przesiedlenia ludności z przedwojennych ziem wschodnich Polski – łącznie w całym województwie śląskim (które pełniło także ważną rolę w ruchu tranzytowym tej grupy dalej na zachód) do końca 1947 r. zamieszkało prawie 269 tys. Polaków przybyłych z Kresów. To Górny Śląsk stał się głównym miejscem osiedlenia reemigrantów z Europy Zachodniej (obok Dolnego Śląska) oraz jednym z największych w Polsce skupisk ludności żydowskiej w okresie powojennym. Administracja Apostolska Śląska Opolskiego była w latach pięćdziesiątych XX w. kluczowym obszarem realizacji największej akcji represyjnej wobec Kościoła katolickiego – operacji wysiedlenia zakonnic o kryptonimie „X-2”. Fenomenem były z pewnością migracje na teren województwa katowickiego ludności poszukującej pracy, lepszych zarobków i własnego mieszkania Wprowadzenie: homo migrans a homo sovieticus (w latach sześćdziesiątych XX w. osiągnęły one skalę 80–100 tys. przyjazdów rocznie) oraz masowe wyjazdy Górnoślązaków do RFN. Ze specyfiką regionu pogranicza wiążą się z kolei przemieszczenia Morawian oraz wysiedlenia ludności polskiej z Zaolzia. Ruchy migracyjne początkowo w największym stopniu zmieniły strukturę demograficzną opolskiej części regionu, która do 1945 r. znajdowała się w granicach Niemiec. Ze Śląska Opolskiego pochodziła zdecydowana większość deportowanych w 1945 r. do ZSRS oraz wywiezionej ludności niemieckiej. Również tam osiedliła się największa część ludności kresowej. Z kolei zurbanizowany i uprzemysłowiony zachodni fragment Górnego Śląska stał się w kolejnych dekadach miejscem masowej imigracji za pracą przybyszów z różnych regionów kraju. Refleksja nad różnymi formami ruchów migracyjnych obejmujących Górny Śląsk w okresie Polski Ludowej może okazać się pomocna w zrozumieniu nie tylko współczesnych problemów społecznych, demograficznych i narodowościowych regionu, ale też korzeni tożsamości jego mieszkańców. Adam Dziurok Bernard Linek 13 Upper Silesia in People’s Poland, Volume 3 Displacements-emigration-arrivals (Summary) This is the third volume of the conference and publishing project issued jointly by the Institute of National Remembrance, Katowice division, and by the Silesian Institute in Opole. It presents selected areas of political, social and cultural changes in the post-war Upper Silesia. The third part of the project focuses on migration to and from the region – the phenomenon which is fundamental to its social character and intergroup relations. As in the case of other elements of Upper Silesian history, here as well, on the one hand, we can distinguish movements typical of human species (seeking better living conditions) and typical of People’s Poland (creation of a new Pole / New socialist man). On the other hand, an important role here was played by population movements specific to this part of post-war Poland, which resulted from the effects of World War II and attempts to build a (one) nation state. It is worth to mention that the scale of these migrations was exceptional, especially for the industrialized, eastern part of Upper Silesia. These three basic types of migration: forced post-war relocations, arrivals in search of better living conditions and politically forced departures influenced the structure of the volume and the selection of given topics. It should be noted, however, that a division proposed here cannot be treated as a clear-cut one, as the genesis of some movements could be rooted in national, political and economic motives (e.g. the socalled 2nd repatriation, the so-called family reunification). The first part, „Forced Removal”, consists of five articles. The volume begins with a paper by Bernard Linek (Silesian Institute). The author presents a synthetical genesis of the post-war displacement of the German population from the region, the political context accompanying the actions of the new government, and the principles and effects of removing the German population from the region. Dariusz Węgrzyn (INR Katowice) largely focuses on 1945 and the deportations of approx. 50 thousand Upper Silesians (mainly men) to the East that were conducted under the Yalta arrangements. He also analyzes the distortions and simplifications of this issue rooted in the collective memory. Bogusław Tracz (INR Katowice) introduces the problem of two waves of migration of Poles from the Eastern Borderlands: the one that took place immediately after the War and the one that lasted from the second half of the 1950s. Both of them Upper Silesia in People’s Poland, Volume 3 are defined as “repatriations” – the return to the homeland, although the former should be described rather as forced expatriation. Tracz also describes the problems of adaptation of the new Upper Silesians and their attempts to preserve old identity. This part of the volume contains two papers which are not directly concerned with the post-war history of People’s Poland, but rather with the migration issues in the times when Upper Silesia belonged to Czechoslovakia. Piotr Pałys (Silesian Institute) analyzes Czech attempts to remove pro-German Moravians from Kraik Hulczyński (which belonged to Racibórz district until 1920), and Leokadia Drożdż (Silesian Institute) together with Józef Szymeczek (University of Ostrava) highlights similar Czechoslovakian attempts towards Poles living in Zaolzie in the years 1945–1946. The second part of the volume is entitled „For bread and for homeland”. It consists of four studies. Anna Nisiobędzka (INR Warsaw) presents the post-war re-emigration of Poles from France to Upper Silesia. “The French”, attracted by socio-political advancement and better working and living conditions, encountered numerous problems with adaptation and insufficient help from the Polish authorities, which led to their disappointment and suspension of visits. Two editions of the family reunification campaign, i.e. the trips of Upper Silesians to Germany in the 1950s and 1970s, are the subjects of the paper by Adriana Dawid (University of Opole) and Sebastian Rosenbaum (INR Katowice). The other side of these migrations and various adaptation problems of migrants in Germany, based on the example of the Ruhr Area, is discussed by David Skrabania (Bochum). Situations described used to evoke a range of different attitudes: from the mechanical copying of the cultural patterns learned in the new homeland, through maintaining close ties with the family, to engaging in the activities of Polish diaspora organizations in Germany. The third part is devoted mainly to politically motivated migrations. Two articles deal with the displacement of priests and nuns, used by the communist state as a tool to fight the Catholic Church. Fr. Andrzej Hanich (Institute of Silesia) writes about the removal of a dozen or so priests from the Apostolic Administration of Opole Silesia under the pretext of German revisionist activity and the liquidation of a network of female religious orders on the same charge (1954). Adam Dziurok (INR Katowice) analyzes various forms of duress put on priests of the diocese of Katowice, which were aimed at removing opponents of the new government. He also searches for reasons for voluntary trips of clergy to Germany. As Aleksandra Namysło (IPN Katowice) writes, initially the departures of the Jewish population from post-war Upper Silesia were voluntary, although apparently burdened with the memory of the Holocaust. Legal and illegal departures, organized and supported by Jewish communities from Israel and the USA ended at the turn of the 1950s and 1960s. At the end of this decade, the disgraceful migration of people of Jewish descent, forced by the communist authorities, took place. Two migration phenomena from the 1970s and 1980s are analyzed in the last two papers of the volume. First, Jarosław Neja (IPN Katowice) writes about the pressure of the communist state on the emigration of political opponents (primarily Solidarity movement activists), and finally Zbigniew Bereszyński (Silesian Institute) presents a study which ties together the family reunification actions from the 1970s and departures of the 1980s with the beginnings of organized activity of the German minority in the Opolskie Voivodeship. 321 322 Upper Silesia in People’s Poland, Volume 3 As in the case of the previous volumes, the main assumption of this edition of the project was to present the topic in a multifaceted way, and at the same time keep it synthetic in its character and make it accessible to the reader. The historical narrative is enriched by excerpts from various sources which do not only „supplement” but oftentimes give a more individual and detailed character to the described events as well. Various illustrations are an important addition here – they should facilitate the perception of the phenomena in question from a different cognitive perspective. Oberschlesien in Volkspolen, Band 3 Aussiedlungen – Auswanderungen – Einwanderungen (Zusammenfassung) Die Publikation stellt den dritten Band eines Konferenz- und Veröffentlichungsprojektes dar, das vom Kattowitzer Büro des Instituts für Nationales Gedenken (IPN) und dem Schlesischen Institut Oppeln gemeinsam umgesetzt wird. In dessen Mittelpunkt steht der politische, gesellschaftliche und kulturelle Wandel in Oberschlesien nach dem Zweiten Weltkrieg. Der dritte Teil des Vorhabens konzentriert sich auf ein Phänomen, das für den gesellschaftlichen Charakter und das Verhältnis zwischen den einzelnen Bevölkerungsgruppen von fundamentaler Bedeutung ist, nämlich die Migrationen aus der und in die Region. Wie bei anderen Elementen der oberschlesischen Geschichte lassen sich auch hier einerseits Wanderungen nennen, die entweder allgemein für Menschen typisch sind (Suche nach besseren Lebensbedingungen) oder für die Zeit der Volksrepublik charakteristisch waren (Schaffung eines neuen polnischen Bürgers/eines sozialistischen Menschen). Andererseits spielten hier auch jene Bevölkerungsbewegungen eine relevante Rolle, die für diesen Teil Nachkriegspolens kennzeichnend waren. Diese waren nicht nur auf die Folgen des Zweiten Weltkrieges zurückzuführen, sondern hingen auch mit dem Versuch zusammen, einen nationalen bzw. einen national homogenen Staat zu schaffen. Ungewöhnlich war zudem, vor allem in Bezug auf den industrialisierten Ostteil Oberschlesiens, das Ausmaß dieser Migrationen. * Den Aufbau der einzelnen Bände beeinflussten drei grundlegende Migrationsarten: die Zwangsumsiedlungen im Zusammenhang mit dem Zweiten Weltkrieg, die Einwanderung auf der Suche nach besseren Lebensbedingungen und die aus politischen Gründen erzwungenen Auswanderungen. Anzumerken sei auch eingangs, dass diese Gliederung keinen festen Charakter hat, denn einige Migrationen waren zugleich national, politisch und ökonomisch motiviert (z.B. die sog. zweite Repatriierung oder die sog. Familienzusammenführung). Den ersten Teil, der den Titel „Zwangsumsiedlungen” trägt, eröffnet ein Text von Bernard Linek (Schlesisches Institut), der in einer synthetischen Form die Genese der Aussiedlungen der Deutschen in der Nachkriegszeit, den politischen Hintergrund 324 Oberschlesien in Volkspolen, Band 3 dieser Aktion sowie die Prinzipien und Folgen der Entfernung der deutschen Bevölkerung aus der Region thematisiert. Vor allem das Jahr 1945 und die Verschleppung von ca. 50.000 Oberschlesiern in die Sowjetunion, die auf der Basis der Jalta-Beschlüsse erfolgte, stehen im Mittelpunkt des Beitrags von Dariusz Węgrzyn (IPN Kattowitz/ Katowice). Er analysiert in seinem Text auch die Verdrehungen und Vereinfachungen im Zusammenhang mit diesem Thema. Bogusław Tracz (IPN Kattowitz) setzt sich wiederum mit den zwei Einwanderungswellen der Polen aus den ehemaligen Ostgebieten auseinander. Die erste setzte direkt nach Kriegsende ein, die zweite in der zweiten Hälfte der 1950er Jahre. Diese Migrationen wurden damals als „Repatriierung“, also „Rückkehr ins Vaterland“ bezeichnet, auch wenn sie in Wirklichkeit als Zwangsausweisung aus der Heimat zu betrachten waren. Der Historiker schildert zudem die Adaptationsprobleme der neuen Einwohner Oberschlesiens und die Versuche, ihre ursprüngliche Identität zu bewahren. In diesem Teil des Bandes befinden sich überdies zwei Beiträge, die sich nicht auf die Nachkriegsgeschichte der Volksrepublik Polen beziehen, sondern auf jene oberschlesischen Gebiete, die zum damaligen Zeitpunkt zur Tschechoslowakei gehörten. Piotr Pałys (Schlesisches Institut) analysiert die tschechischen Versuche, die deutsch gesinnten Mähren aus dem Hultschiner Ländchen (bis 1920 Landkreis Ratibor) auszuweisen. Leokadia Drożdż (Schlesisches Institut) und Józef Szymeczek (Universität Ostrau/Ostrava) untersuchen ähnliche Bestrebungen in Bezug auf die Polen im Olsagebiet 1945–1946. Der zweite Teil des Bandes heißt „Für Brot und Vaterland“. Er setzt sich aus vier Abhandlungen zusammen. Anna Nisiobędzka (IPN Warschau/Warszawa) bespricht das Thema der Rückwanderung der Polen aus Frankreich nach dem Zweiten Weltkrieg. Verlockt durch eine Vision des gesellschaftlichen und politischen Aufstiegs sowie besserer Arbeits- und Lebensbedingungen stießen die „Franzosen“ auf diverse Adaptationsprobleme. Diese Schwierigkeiten und unzureichende Unterstützung vonseiten des polnischen Staates führten zu Enttäuschungen und bewirkten letztendlich die Einstellung der Rückwanderung. Adriana Dawid (Universität Oppeln/Opole) und Sebastian Rosenbaum (IPN Kattowitz) setzten sich in ihren Erwägungen mit der Auswanderung der Oberschlesier nach Deutschland in den 1950er und in den 1970er Jahren auseinander. Folgen dieser Migrationen und die Adaptationsprobe der Auswanderer am Beispiel des Ruhrgebiets untersucht in seinem Beitrag David Skrabania (Bochum). Diese Situationen führten zu verschiedenen Verhaltensweisen: einige Auswanderer übernahmen mechanisch die kulturellen Muster der neuen Heimat, andere unterhielten intensive Kontakte nach Oberschlesien oder engagierten sich in den Organisationen der Auslandspolen in Deutschland. Der dritte Teil des Bandes widmet sich in erster Linie den politisch motivierten Migrationen. Zwei Beiträge thematisieren die Aussiedlungen von Priestern und Klosterschwestern durch den kommunistischen Staat im Rahmen seines Kampfes gegen die katholische Kirche. Pfr. Andrzej Hanich (Schlesisches Institut) schreibt über die Auflösung der Frauenorden und die Ausweisung von knapp 20 Kaplänen aus dem Gebiet der Apostolischen Adminsitratur für das Oppelner Schlesien (1954). In beiden Fällen waren angebliche prodeutsche, revisionistische Aktivitäten der Grund für die Schikanen. Adam Dziurok (IPN Kattowitz) analysiert verschiedene Formen des Drucks, der auf die Kapläne der Diözese Kattowitz ausgeübt wurde, um die Feinde des neuen Oberschlesien in Volkspolen, Band 3 Systems zu entfernen, und untersucht die Gründe der freiwilligen Auswanderungen der Geistlichen nach Deutschland. Anfangs hatte die Auswanderung der jüdischen Bevölkerung aus Oberschlesien in der Nachkriegszeit einen freiwilligen Charakter (Autorin Aleksandra Namysło, IPN Kattowitz), obwohl sich hier auch die Last des Holocausts nicht übersehen ließ. Die Welle der legalen und illegalen Auswanderung, die von jüdischen Kreisen in Israel und den USA organisiert und unterstützt wurde, endete an der Schwelle der 1950er und 1960er Jahre. In den späten 1960er Jahren fand dagegen die schändliche Auswanderung jüdischstämmiger Bürger statt, die im Zusammenhang mit den Ereignissen von März 1968 von den kommunistischen Behörden erzwungen wurde. Die Migrationsphänomene der 1970er und 1980er Jahre stehen im Mittelpunkt von zwei letzten Beiträgen des Bandes. Jarosław Neja (IPN Kattowitz) schildert den Ausreisedruck, den der kommunistische Staat auf seine politischen Gegner ausübte (vor allen auf die Aktivisten der „Solidarność“). Zum Abschluss schildert Zbigniew Bereszyński (Schlesisches Institut) in seiner Abhandlung den Zusammenhang zwischen der Familienzusammenführung in den 1970er Jahren, der Auswanderung in den 1980er Jahren und den Anfängen der organisierten Aktivitäten der deutschen Minderheit in der Woiwodschaft Oppeln. * Ähnlich wie bei den früher erschienenen Bänden sollte auch in der jüngsten Veröffentlichung das Thema unter vielen Aspekten, gleichzeitig aber in einigermaßen synthetischer und verständlicher Form geschildert werden. Das historische Narrativ wird durch Auszüge aus diversen Quellen erweitert, die nicht nur als Ergänzung dienen, sondern den beschriebenen Ereignissen einen zusätzlich individuellen und detaillierten Charakter verleihen sollen. Die im Band enthaltenen Illustrationen zeigen wiederum die Phänomene aus einer anderen kognitiven Perspektive. 325 Indeks nazwisk 1 A Adamczyk-Garbowska Monika 270 Adamiec Franciszek 301 Adamiuk Antoni, bp 108 Adamski Stanisław, bp 234–236, 238, 240–243, 341, 347 Adenauer Konrad 169 „Alek”, pseud. 316 Alker, członek organizacji nazistowskiej 86 B Bade Klaus J. 203 Balcerowicz Leszek 148 Balfour Arthur 75 Ballestrem, ród 10 Banach Michał 211, 214, 216–217, 219, 221–225 Banaś Kornelia 249, 347 Bańka Gerard 244 Barciak Antoni 149 Bartkowiak Alfons 128 Bartosz Tadeusz 31, 342 Bassaler Yvonne 128–129 Bauer Yehuda 270 Bednorz Filip 241–242, 244 Bednorz Herbert, bp 178, 240–241, 246–247 Beneš Edvard 56, 76, 339 Bereszyński Zbigniew 301, 318–319 Berman Jakub 343–344 Bertram Adolf, kard. 217 Bevin Ernest 31 Białas Brunon 247 Bida Antoni 215, 244 Bielecki Lewi 261–262 Bielicki Isabella 187 Bieniek Juliusz, bp 232, 235, 238, 240–241, 244 1 Bierut Bolesław 235, 238 Bieżanowski Adam 244–245 Bigaj Stanisław 128 Binar Aleš 90 Blachnicki Franciszek 248, 341 Borkowska Elżbieta 338, 343 Borodziej Włodzimierz 37, 346 Botikier Józef 264, 347 Brandt Willy 173–174, 178–179, 196 Breitkopf Johannes 29–30 Brożek Andrzej 184 Brystygier Julia 260 Brzoza Karol 242 Brzoza Michał 237 Bukała Marcin 149 Burger Karol 248 Bytnar-Suboczowa Maria 149 C Cebula Demetria 221 Chielowska Jadwiga 44 Choromański Zygmunt, bp 214–215, 227 Chudzik Waldemar Lipka zob. Lipka-Chudzik Waldemar Chumiński Jędrzej 130 Churchill Winston 31 Ciepiela Jerzy 289, 291–292, 342 Ciesielski Stanisław 111, 345 Cieślik, obywatel 168 Cimała Bogusław 170 Cisek Adam 247 Ciupka Franciszek 37 Clementis Vladimír 85 Consolata, siostra urszulanka 29 Cyrankiewicz Józef 173–174, 214, 220 Indeks nie obejmuje streszczeń obcojęzycznych. Indeks nazwisk1 Czaja Herbert 182, 340 Czepczor Alicja Pylypenko zob. PylypenkoCzepczor Alicja Czerniakiewicz Jan 111 Czerwionka Henryk 217 „Czarny”, pseud. 164 D Darczewski Roman 220, 222 Darwin Karol 17 Dawid Adriana 150, 170 Dawid Wolfgang Norbert 305 Demel Salwatora 239 Dolla Jan 217 Donnersmarck, ród 10 Drożdż Leokadia 55 Duczek Antoni 212 Duda Edmund 36, 236–238 Dupont de l’Étang Pierre-Antoine 76 Durczok Sylwester 242, 244 Dürschlag Stefan 217 Dyer, kierownik 76 Dylong 43 Dylong Urszula 343 Dyllus Alojzy 230 Dyrko Adam 285–287, 300 Dziakoński Zbigniew 310 Dziuba Adam 149 Dziurok Adam 13, 37, 53, 71, 191, 229–230, 232, 241, 249, 270, 347 E Eser Ingo 37, 346 F Fic Maciej 111, 170 Fierlinger Zdeněk 62 Frąckiewicz Lucyna 149 Freytag Herbert zob. Piontek Herbert Friedl Jiři 60, 71, 90, 343–344 Frienck Jan zob. Frouncek Jan Fierla Irena 149 Fromelius Zofia 160 Frouncek Jan 86 Fryderyk II Wielki, król pruski 72 G Gade Bernard 212, 217 Garbowska Monika Adamczyk zob. Adamczyk-Garbowska Monika Gawor Józef 244 Gierek Edward 141, 171–172, 179, 186, 190, 196, 303, 340 Gleich Joanna 310, 342 Gleich Mirosława 309 Gleich Rafał 309–310, 342 Gleich Ryszard 309–310, 342 Glemp Józef, kard. 109 Godziek Antoni 248 Gomułka Władysław 141, 160–161, 174, 186, 228, 267, 270, 340 Gorywoda Anzelm 149 Górka Stanisław 217 Grochowina August 231–233 Gruber-Herszkopf Paula 254, 347 Grundmann Konrad 195 Grynbergowa, dr 260 Grześkowiak Alicja 229 Gurtman Izrael 253 Gwóźdź Hilary 242 H Haber E. 253, 255 Habsburgowie, dynastia 10, 72–73 Hager Bodo 189–190 Hanich Andrzej 207, 211–212, 214, 222, 229 Heda Karol 231, 238 Heinemann Gustav 188 Henczyca Engelbert 239 Henlein Konrad 75 Henslok Paweł 231 Herszkopf Paula Gruber zob. GruberHerszkopf Paula Hitler Adolf 25, 84, 209, 213 Hofmann Andreas R. 37 Hohenzollernowie, dynastia 72 Hryciuk Joanna Hytrek zob. Hytrek-Hryciuk Joanna Hytrek-Hryciuk Joanna 71 I Iwaneczko Dariusz 149 J Jaesche Walter 218 Jakubowski Stanisław 147, 340 Jałowiecki Stanisław 309, 311, 342 Jan Piotr XVIII Kasparian 109 Janák Dušan 90 „Janek”, pseud. 162 Jankowiak Stanisław 37, 157, 170, 190 Jaroszewicz Piotr 186 327 328 Indeks nazwisk1 Jarska Natalia 318 Jaruzelski Wojciech 276, 282, 284, 286, 299, 307 Jaworski Wojciech 250, 254, 262–263, 265, 269–270 Jedynak Tadeusz 291, 296–297 Jegorow A. 19, 338 Jerominek Franciszek 244 Jesionek Mieczysław 248 Jirásek Zdeněk 90 Jonderko Aniela 343 Jop Franciszek, bp 178, 219, 227–228 Jordan Hubert 217 Jurkiewicz J. 299 K Kaczmarek Ewa 229 Kaczmarek Ryszard 37, 71 Kaganiec Małgorzata 111 Kalczyńska Maria 111 Kalisch Max zob. Kalisz Maksymilian Kalisz Maksymilian 311, 317, 342 Kałuża Wendelin 231–233 Kamiński Marek Kazimierz 71 Kania Stanisław 173, 307 Kapała Zbigniew 90 Kaplan Karel 90 Kaschny Adolf 84–85, 88, 339 Kašný Adolf zob. Kaschny Adolf Kasperczyk Ewald 244 „Kazik”, pseud. 268 Kazior Agnieszka zob. Szynol Agnieszka Kersten Krystyna 91 Kiszczak Czesław 276–277, 279, 284 Klement Augustyn 217 Klementowski Robert 130 Klepacz Michał, bp 214–215, 218–219, 226–227 Klich Maciej 281, 299 Knossalla Joseph zob. Knosała Józef Knosała Józef 231–235, 237, 341 Kobierzycki Emil 207, 214, 216, 222, 226 Kochanowski Jerzy 37, 346 Kohl Helmut 318 Kokot Józef 163, 184 Kołtan Edyta 229 Kominek Bolesław, abp 207–208, 229 Konieczko Magdalena 308 Konieczko Rajmund 308 König Franz, kard. 248 Kopka Bogusław 299 Kopyto Roman 234–235, 237 Korbel Jan 170–171, 190 Kornhauser Jakub 258 Kosiński Włodzimierz 315 Koutný Jakub 82 Kowalski Zbigniew 170 Kowol Ignacy 43, 343 Kraka Janina 308 Krętosz Józef 249 Kroll Henryk 316 Kroll Johann 316–317 Król Jan zob. Kroll Johann Krysa Władysław 255 Kubit Bożena 111, 345 Kucinski Christine 191 Kudełko Ernest 235 Kudla Ewald 293, 299 Kudlek Bernard 217 Kukiz Tadeusz 108 Kulpińska, prokurator 240 Kurpierz Tomasz 299–300 Kuzmynych Aleksander 42, 53 L Latuch Mikołaj 111 Latusek Paweł, bp 207–208, 341 Lemberg Hans 37, 346 Lenartowicz Kinga 149 Lichnowsky Karl Max 75 Lichota Teodor 242 Ligarski Sebastian 130 Ligoń Leon 231–233 Linek Bernard 13, 17, 24–25, 31–32, 37, 178, 184, 191, 203, 229, 270 Lipka-Chudzik Waldemar 301 Liszka Antoni 162, 217 Lizura Wilhelm 231, 233–235 Loch Therese 28, 342 Loesch Karl Christian von 344 Loew Peter Oliver 192 Lokay Jerzy 231 Lukaschek Hans 196, 341 Lysek Norbert 316 Ł Łaptos Józef 130 Łempiński Zdzisław 171, 191 M Madajczyk Piotr 33, 37, 170, 191 Madeja Jan 212 Majer Václav 82 Majchrzak Grzegorz 299 Maliniak Jarosław 299 Indeks nazwisk1 Małkiewicz Andrzej 130 Mańka Gerard 238 Mar Jan, pseud. zob. Niewiarowski Marian Marek Józef 234 Markowski Henryk 111 Marks Karol 17 Maroń Franciszek 242 Marszałek Adam 130 Masaryk Jan 62, 64, 67 Masaryk Tomáš 62, 76 Masłowska Janina Sobol zob. Sobol-Masłowska Janina Masumbuku Richard 199, 203 Matejczyk Jan 234–235 Mathea Karol 242 Mazowiecki Tadeusz 148, 318 Mencel Antoni 212 Metz Jadwiga 95 Meyers Franz 195 Michel Bernard 130 Mika Leopold 231 Mirek Agata 229 Misiuda Leon 247–248 Misztal Henryk 229 Modzelewski Zygmunt 343–344 Mokros Franciszek 239 Mołotow Wiaczesław 92 Monge Guy 120 Morawski Edward Osóbka zob. OsóbkaMorawski Edward Morawski Władysław 340 Morgała Gerard 46 Mrocheń Jan 222, 224 Musialik Franciszek 231–233, 235 Mutor Marek 229 Myrcik Józef 237, 239 Myška Milan 90 Myszor Jerzy 191, 229, 249 N Namysło Aleksandra 250, 261, 270 Nawa Karol 244 Neja Jarosław 270–271, 285, 299–300 Neunzig, ks 233 Niedurny Marcin 53 Niewiarowski Marian 20 Nisiobęcka Aneta 115, 118 Nitsch Kazimierz 73, 76, 90, 344–345 Nosek Václav 60, 64, 82 Noszczak Bartłomiej 229 Nowak Czesław 309, 311, 342 Nowak Edmund 37 Nowak Krzysztof 71 Nowak Marian 231–233, 235 O Ochab Edward 21–22, 25, 338 Odorkiewicz Edmund 26 Olaszek Jan 318 Olszewski Józef 57, 70, 343 Olszowski Stefan 179–180 Oltmer Jochen 303 Onacik Jan 212 Opolski Jerzy 346 Oppmann Tadeusz 119, 126, 345 Orestein Samuel 262 Orzeł Ludwik 212 Osmańczyk Edmund 177 Osóbka-Morawski Edward 92 Otto Marius 190–191, 203 P Paczkowski Andrzej 285, 299 Pałys Piotr 72 Paterek W. 89 Paul Fritz 161 Pejčoch Ivo 71 Perlak Andrzej 299 Perlak Maria 299 Pieruszka Franciszek 217 Piontek Ferdinand 217 Piontek Herbert 310, 313, 342 Piontka Erich 81 Piskorz Jan 239, 241–242, 244–245 Pisula Franciszek 244 Piszczek Jerzy 217 Piwowarczyk M. 268 Plachý Jiří 71 Ploch Gregor 190–191, 202–203 Pluta Jan 49, 338 Podgórski Gustaw 305 Polak Wojciech 299 Polednik Teodor 88 Polian Paweł 42, 53 Ponty Jean 130 Poppe Franciszek 317 Porwoll Wilhelm 218 Potrykowska Alina 319 Pożoga Władysław 287 Przybysz Izydor 217 Pstrowski Wincenty 126, 339 Puchała Eryk 218 Pylypenko-Czepczor Alicja 71 Pytrak Michał 212 329 330 Indeks nazwisk1 R Radkiewicz Stanisław 27 Radkiewicz Wawrzyniec 245 Rak Romuald 347 Raszka Alojzy 239 Rauziński Robert 170, 319 Ravenstein Ernst Georg 136 Reagan Ronald 295 Retecki Piotr 130 Riedel Wojciech 239, 247 Robineau André Simon 128–129, 339 Romanow Zenon 154, 170 Rosenbaum Sebastian 53–54, 171, 184, 191, 203 Rostal E. 255 Rozpłochowski Andrzej 282, 285, 342 Ruda, masarz 44 Rudnicki Janusz 304–306, 342, 348 Rufeisen Daniel 245 Rutowska Grażyna 143, 340 Ryczkowski Marek 71 Rydet Zofia 126, 199, 339, 341 Ryżewski Wacław 90 Rzymowski Wincenty 67 S Schambeck A. 201 Scheel Walter 179, 188 Schmidt Helmut 179, 196 Schroer Arnold 231 Schryver August de 118 Schubert Józef 245 Schuman Robert 120 Senft Stanisław 170 Senftowa Zofia 346 Siemek Józef 244 Simon Zanger 251 Sitek Alojzy 229 Skibiński Jerzy 346 Skorupa Jan 215, 217, 341 Skorupa Stefania 188–189 Skowronek Stanisława 101 Skrabania David 192, 203 Skrzeszewski Stanisław 116, 339 Sobol-Masłowska Janina 259, 347 Sojka Elżbieta 149 Sokólska Maria 308 Soremba Edgar 212 Spilla Franciszek 217–218 Spychalski Marian 260 Stalin Józef 40, 42, 45, 71, 127–129, 150, 159, 161–162, 249, 265, 278 Staniewicz Roman 64, 343 Stańczyk Henryk 44, 53 Stepień Stanislaus zob. Stępień Stanisław Stępień Stanisław 199, 203 Stola Dariusz 155, 157, 170–171, 174, 177, 186, 191, 266, 270, 278, 296–299, 319 Stopa Krzysztof 90, 345 Strauchold Grzegorz 71 Suboczowa Maria Bytnar zob. BytnarSuboczowa Maria Sulecki Władysław 273–274, 342 Svoboda Ludvík 85 Syrnyk Jarosław 71 Szajnowska Alicja Zofia 149 Szarszewski Wacław 279 Szczygielski Kazimierz 319 Szmeja Maria 149 Szmidtke Zenon 130 Szubert Józef zob. Schubert Józef Szulc Władysław 105 Szurman Gustaw 68, 339 Szwajnowa 268 Szymborski J. 319 Szymecki Stanisław 240, 347 Szymeczek Józef 55, 71 Szymkowicz Paweł 90 Szynol Agnieszka 45, 338 Ś Śmietański Adam 152, 340 Światło Józef 241 Święs Jan 105 Świtoń Kazimierz 273 T „Tadeusz”, pseud. 304 Tarka Krzysztof 229 Tesař M. 86–87 Ther Philipp 37, 52, 54 Tidbury, płk. 76 Tito (Broz) Josip 118 Tkaczew Władysław 130 Tkocz Karol 158 Tkocz Stanisław 184, 246, 249 Toman Zdeněk 69 Topolski Fryderyk 121 Tracz Bogusław 91, 111, 131, 149 Trzciński Józef 314 Indeks nazwisk1 Turajczyk Leon 130 Tusar Vlastimil 76 Tych Feliks 270 Tymiński Jan 282 Tyszler 257 U Uhlíř František 60, 67 Urantówka Julian 314 Urban Ryszard 317 V Vašek Adolf Emil 339 W Walaszek Antoni 266 Walichnowski Tadeusz 299 Waliszewski Leszek 281–282, 292–295, 299, 342 Wandel Fritz 189 Waniek Willibald 311 Waselewski Witold [właśc.] zob. Wasilewski Witold Wasilewski Witold 28–29 Weidler Henryk 218 Weidlich Gerard 218 Weigel Reinhold 75 Wendt Józef 303 Werebejczyk 346 Węgrzyn Dariusz 38, 40, 43–44, 53–54 Węgrzyn Ewa 270 Wieczorek Józef 264 Wierbłowska Wanda 119, 126, 345 Wierbłowski Stefan 64, 69–70, 339, 343–344 Więcek Horst 303 Wiszniewicz Joanna 347 Wojciechowski Karol 218 Wojda Antoni 266 Wolski 106 Wołk Grzegorz 289, 298, 300 Woodrow Wilson Thomas 74–75 Woźniak, obywatel 119 Woźniak Zbigniew 269 Woźnica Franciszek 231, 235, 238 Wróbel H. 346 Wrzesiński Wojciech 130 Wycisk Wacław 222 Wyszyński Stefan, kard. 213, 226, 228, 341 Z Zahradnik Stanisław 71 Zaks Zofia 130 Zawadzki Aleksander 21, 23–28, 36, 121, 123, 235 Ziętek Jerzy 23, 239 Zmarzły Rudolf 341 Zwoźniak Zdzisław 274, 300 Ż Żmijewski 257 Żółtowski Andrzej 110 331 Indeks nazw miejscowych 1 A Altena 233, 237, 341 Artiomowsk 38 Auschwitz 10, 18 B Baborów 73 Bachowice 217 Bawaria 309–310 Benice 217 Berlin 20, 35, 72–73, 76, 163, 233, 241, 269, 279, 288, 294, 299, 301–303, 308, 312, 318 Berlin Zachodni zob. Berlin Będzin 251, 253 Biała zob. Bielsko-Biała Biała Podlaska 44, 46 Białystok 95 Bielsko zob. Bielsko-Biała Bielsko-Biała 231, 251, 253, 255, 260, 263, 268 Bielsko-Biała, powiat 98 Bielsko-Biała, województwo 147 Bieńkowice 73, 76 Biłka Szlachecka 109 Blachownia Śląska zob. Kędzierzyn-Koźle Bobrek zob. Bytom Bodzanowice 217 Bogucice zob. Katowice Bogumin 88 Bojanów 73 Bojków zob. Gliwice Bolesław 73, 82 Bonn 172, 179, 182, 196 Bordżomi 41 Borki Wielkie 213 Borucin 73, 77, 339 1 Borzucin zob. Borucin Bregenz 231 Brno 68 Bruksela 118 Bruntal, okręg 82–84 Brynów zob. Katowice Brześć 46 Bydgoszcz 312 Bystrzyca Kłodzka 84 Bytom 26, 36, 46, 93, 96, 98, 103–105, 107, 109, 111, 116, 119, 123–126, 143, 145, 160, 176–177, 181–182, 186, 218, 230, 239, 251, 255, 261, 263, 285, 290, 340, 342, 345 Bytom, powiat 123 C Carlsberg 249, 309 Chełm, diecezja 207 Chełm, ordynariat 215 Chorzów 231, 244, 251, 260 Chorzów-Batory zob. Chorzów Chróścina Opolska 217 Chrząstowice 162 Chrząszczyce 217 Cieszyn 58, 64, 230, 242, 260, 268, 339, 343–344 Cieszyn, okręg 56, 72 Cyprzanów 73, 218 Czechowice zob. Czechowice-Dziedzice Czechowice-Dziedzice 96, 231 Czeladź 136 Czernice 217 Czerwionka-Leszczyny 284 Czeski Cieszyn 59 Czeski Cieszyn, powiat 56, 65 Indeks nie obejmuje streszczeń obcojęzycznych, miejsc wydania pozycji zamieszczonych w bibliografii, nie uwzględnia również nazwy Śląsk. Indeks nazw miejscowych1 Częstochowa 95, 217–218 Częstochowa, województwo 147 D Dachau 233 Dąbrowa Górnicza 136, 144, 146, 251 Detroit 248 Dębowa Łąka 227–228 Dirschkowitz zob. Dzierżkowice Dniepropietrowsk 41, 46 Dobieszowice 317 Dobrzeń Wielki 212 Dolna Saksonia 187 Donbas zob. Donieck, okręg Donieck, okręg 41, 46, 52 Drohobycz 103–104, 109 Držkovice zob. Dzierżkowice Duisburg 201 Düsseldorf 187, 194–195 Dziedzice zob. Czechowice-Dziedzice Dzielów 73, 217 Dzierżkowice 86 F Fenain 128 Fosowskie zob. Kolonowskie Frankfurt nad Odrą 46, 159 Freiburg 247 Friedland 34, 159, 161, 166, 170, 187–189, 338, 340 Frysztat zob. Karwina Frysztat, powiat zob. Karwina, powiat Fürstenwalde 159 G Gaszowice 248 Gdańsk 193, 292 Gdynia 263 Gelsenkirchen 197 Getynga 159 Gierałtowice 247 Gliwice 26, 29, 34, 43, 46, 93, 95, 97–98, 100–101, 103–105, 108–111, 116–117, 123–124, 158–159, 162, 176–177, 181, 199, 217, 230, 239, 251, 255, 258–259, 263–265, 273, 284, 341, 343, 345 Gliwice, powiat 100, 105, 176 Gliwice-Kuźnica zob. Gliwice Głąbczyce zob. Głubczyce Głogówek 85 Głubczyce 33, 85–86, 90, 213, 231–232, 234–235, 345 Głubczyce, okręg 67, 78–87, 231 Głubczyce, powiat 82, 86, 105 Głuchołazy 85 Godula zob. Ruda Śląska Gogolin 304, 316–317 Görlitz 30, 159 Gorzów Wielkopolski, ordynariat 215 Göteborg 269, 341 Góra Anny zob. Góra św. Anny Góra św. Anny 29, 159 Górnośląski Okręg Przemysłowy 10, 131 Górnośląskie Zagłębie Węglowe 130 Grodków 33, 224 Grodno 95 Grodziec 109 Gronków 217 Groszowice zob. Opole Grudzice zob. Opole H Hać 73, 76, 78, 81–83 Haga 21 Hajfa 347 Halver 233 Hamburg 163, 170 Hamm 200 Harburg 170 Helsinki 179–181, 191, 196, 302–303 Herby 97 Hesja 309 Hlučín zob. Hulczyn Hlučín, dekanat zob. Hulczyn, dekanat Hlučín, okręg zob. Hulczyn, okręg Hlučín, powiat zob. Hulczyn, powiat Hulczyn 75, 80, 87–89 Hulczyn, dekanat 73 Hulczyn, okręg 74–77, 80, 82, 87, 89–90 Hulczyn, powiat 87 I Ingelheim am Rhein 309 Istebna 239 J Jałta 22, 40, 110 Janowice zob. Cyprzanów Januszkowice 218 Jarnołtówek 34 Jarocin 218 Jaroniów 73 Jastrzębie-Zdrój 144–145, 274, 281, 293, 340 Jaworzyna Śląska 232–233 Jedłownik zob. Rybnik Jelenia Góra 88 333 334 Indeks nazw miejscowych1 Jelenia Góra, województwo 147 Jemielnica 217, 308, 317 K Kalety 239 Kalisz 119 Kaławsk zob. Węgliniec Kamienica 217 Kamieniec Ząbkowicki 85, 88 Kamiennik 224 Kamień Pomorski 101 Kamionek 304 Karb zob. Bytom Karniów 72, 81, 84 Karniów, okręg 79–80, 82–84 Karniów, powiat 87 Karwina 59, 64 Karwina, powiat 56, 61, 65 Katowice 11, 22, 24–27, 33, 36, 44, 46, 92–93, 95–97, 104, 106, 111, 135–136, 141, 144, 154–155, 158–159, 171, 175, 178, 184–185, 222, 230–232, 234–235, 239–242, 244–246, 249, 251, 253–255, 257, 260–263, 265–269, 274, 281, 285, 287–288, 292, 294, 297, 340–342, 345–346 Katowice, diecezja 222, 230–231, 235–236, 238–240, 244–247, 249 Katowice, okręg 139–140, 144, 147 Katowice, powiat 23 Katowice, rejencja 18 Katowice, województwo 12, 104–106, 111, 131–132, 136, 138–140, 142–149, 155, 157–158, 170–171, 173, 175–178, 181, 184, 198, 217, 229–230, 238–240, 244–245, 247, 249–250, 263–273, 275–276, 278, 282, 284, 286, 291, 294–296, 298–299, 310, 340 Katowice-Bogucice zob. Katowice Katowice-Brynów zob. Katowice Katowice-Ligota zob. Katowice Katowice-Załęże zob. Katowice Kennelbach 231 Kędzierzyn zob. Kędzierzyn-Koźle Kędzierzyn-Koźle 28–29, 48, 77, 79, 85, 88, 188–189, 232, 304–305, 310, 313, 317 Kędzierzyn-Koźle, okręg 80, 83, 85, 87 Kępno 97, 241 Kielce 241, 257, 259–260, 262, 270 Kielce, województwo 132, 138–139, 147 Kiemerowo 38 Kietrz 85 Kietrz, dekanat 73 Kluczbork 34, 93, 97, 210, 309 Kluczbork, powiat 105 Kłodzko, okręg 67, 78–79, 82 Knurów 138, 231 Kobeřice zob. Kobierzyce Köberwitz zob. Kobierzyce Kobierzyce 84–85 Kobłowo 73 Kobylin 239 Kochanowice 237, 239 Kochawina 108–109, 339 Kohlfurt zob. Węgliniec Kokoszyce zob. Wodzisław Śląski Kolanowice 308 Kolonia 286–287 Kolonowskie 159, 217 Kołomyja 303 Komprachcice 218 Königszelt zob. Jaworzyna Śląska Kornice 73 Koszyce 79 Koźle zob. Kędzierzyn-Koźle Koźle, okręg zob. Kędzierzyn-Koźle, okręg Koźle, powiat 105 Kraków 92, 95, 103, 108, 217–218, 241 Kraków, województwo 132, 147 Krapkowice 311 Krasnopuszcza 109 Kravaře zob. Krawarz Krawarz 75 Kresy Wschodnie 12, 22, 25, 58, 91–92, 94, 100–105, 107–111, 127, 132, 209, 218, 226, 238, 339, 345 Krosno, województwo 284 Krotoszyn, powiat 217 Krzanowice 77, 339 Krzenowice 73 Krzeszów 217 Krzyżanowice 73, 82–83 Krzyżkowice 245 Krzyżowa 318 Kudowa-Zdrój 259 Kuźnia Raciborska 310, 313 L Lamsdorf zob. Łambinowice Leszczyny zob. Czerwionka-Leszczyny Leśnica 226 Ligota zob. Katowice Ligota Bialska 224 Limanowa, powiat 217 Lipnica 241, 243 Lipsk 164 Londyn 75 Lublin 217 Indeks nazw miejscowych1 Lubliniec 239 Lubliniec, powiat 239 Lubsza Śląska 237 Lwów 95, 101, 103–104, 108–109, 111 Lwów, archidiecezja 108, 238, 249 Lwów, diecezja 214 Lwów, województwo 92 Ł Łabędy zob. Gliwice Łambinowice 33, 338 Łańcut 109 Łaziska Górne 122 Łódź 117, 140 Łódź, województwo 132, 147 Łubie 49, 338 Łysiec 109 M Maków 73, 217 Małopolska 103, 135, 141, 217 Mariental 233 Markowice 224 Mazowsze 135 Mazury 117, 173, 178 Miejska Górka 217 Mierki 130 Mikulczyce zob. Zabrze Mińsk 41, 43 Miotek zob. Kalety Mirków 218 Moguncja 309 Monachium 57, 62, 66, 192, 309–310 Morawska Ostrawa zob. Ostrawa Moravská Ostrava zob. Morawska Ostrawa Morawy 59, 87 Moskwa 40, 70, 79, 92, 105, 286 Moszczanka 80 Mysłowice 27, 251 N Náchod 259 Nadrenia-Palatynat 309 Nadrenia Północna-Westfalia 130, 194–195, 200, 203, 341 Nakło Śląskie 235 Nawsie 68 Neu-Jork zob. Nowy Jork Nędza 88 Niedobczyce zob. Rybnik Niezdrowice 310 Nord 117 Nowa Ruda 117 Nowa Wieś 80 Nowa Wieś Królewska zob. Opole Nowe Tychy zob. Tychy Nowy Jiczyn, powiat 87 Nowy Jork 261 Nowy Łupków 290, 292 Nowy Targ, powiat 217 Nysa 19, 30, 33–34, 85, 88, 212–213, 218, 338 Nysa, powiat 34, 105 O Oberhausen 163 Obrowiec 316 Ochodze 218 Ocice zob. Racibórz Odrowąż 317 Oldenburg 34 Olesno 97 Olesno, powiat 105, 213, 307 Olsztyn 130 Olsztyn, województwo 175, 181 Ołomuniec, diecezja 73 Opatówka 217 Opawa 72, 84–85, 88–89 Opawa, okręg 75, 79–80, 82–83, 85, 87, 89 Opawa, powiat 84, 87 Opole 11, 44, 96–97, 100, 103–105, 109, 152, 155, 158, 162–163, 177–178, 184, 207, 212, 215–216, 219–224, 227, 301, 303, 305–306, 308–310, 312, 314–318, 340, 345–346, 348 Opole, diecezja 213, 216, 220, 249, 346 Opole, okręg 23, 32, 93, 134, 149, 215, 302, 342 Opole, ordynariat 216–217 Opole, powiat 97, 105, 158, 162, 232 Opole, rejencja 18, 21, 26, 98, 103, 160 Opole, województwo 104–106, 131–132, 136, 147, 155, 157–158, 165, 167, 170–171, 173, 175, 177–178, 181, 184, 198, 211–212, 214, 217, 223, 226–227, 229–230, 232, 238, 299, 301–305, 307–310, 312–318, 342, 347–348 Orawa 78 Orzesze 77 Osoblaha 80 Osterode am Harz 87 Ostrawa 68, 82, 84, 88–89, 345 Ostropa zob. Gliwice Ostrożnica 310 Oświęcim 20, 23, 101 Otmuchów 33, 85, 309 Otorowo 221 Owsiszcz zob. Owsiszcze Owsiszcze 76, 78, 82 Ozimek 109, 312 335 336 Indeks nazw miejscowych1 P Paczków 85 Paderborn, diecezja 247 Paryż 17, 76, 118, 122, 126, 345 Pas-de-Calais 117 Pawłowice Śląskie 234, 244 Peczkowice 83 Pelplin, diecezja 207 Petershofen 75 Piekary Śląskie 232, 248 Pietrowice Wielkie 218 Pilica 236 Pilszcz 86 Píszcz 76, 78, 82 Poczdam 21–22, 28, 30–33, 35, 79, 231 Podlasie 135 Pokrzywna 80 Polanica-Zdrój 217 Pomorze 117 Pomorze Zachodnie 117 Popielów 239 Popielów Stary zob. Popielów Poręba 61, 226 Poznań 46, 241 Praga 57, 64, 68–71, 76, 79, 82, 85, 88, 90, 339, 343–344 Prudnik 77, 85, 88, 160, 213, 218, 228, 341 Prudnik, okręg 83 Prudnik, powiat 105 Prudnik-Las zob. Prudnik Prusy Wschodnie 22, 42 Pszczyna, powiat 98 Przemyśl 95 Pyrzowice 297 Pyskowice 43, 96, 100–101, 136, 144, 231–232 R Racibórz 44, 53, 73, 75, 78, 80–82, 84–85, 88, 90, 168, 217, 339 Racibórz, okręg 67, 74, 78–87, 339 Racibórz, powiat 76, 82, 168, 307 Radlin 238 Radzionków 231–232, 234, 237, 242 Rakowiec 78 Raszowa 317 Ratibor zob. Racibórz Ratomka 43 Rawicz, powiat 217 Repty Stare zob. Tarnowskie Góry Repty Śląskie zob. Tarnowskie Góry Rojca zob. Radzionków Roszków 83 Równe 265 Ruda Śląska 116–117, 123–124, 245 Rudyszwałd 81, 217 Rybnicki Okręg Węglowy 131, 137, 146 Rybnik 88, 238, 244, 313 Rybnik, okręg 83, 139, 147 Rybnik, powiat 98, 138, 244 Rzeszów 290 Rzeszów, województwo 238 Rzym 248 S Samborowice 73 Sandomierz 53 Siegen 233 Siemianowice Śląskie 235, 282 Sieroty 231–232 Šilheřovice 82 Sosnowiec 93, 136, 251, 254– 255, 257, 260, 263 Sośnica zob. Gliwice Spa 56–57 Spaso-Zawodzk 38 Spisz 78 Stalino zob. Donieck Stalinogród zob. Katowice Stalinogród, województwo zob. Katowice, województwo Stanisławów 103–104, 109 Stanisławów, województwo 92, 303 Staniszcze 159 Stolberg 248 Strumień 239, 242 Stryj 110 Strzelce Opolskie 96 Strzelce Opolskie, powiat 105, 159 Strzemieszyce 251 Sudice 78, 339 Sudół 73, 218 Sulków zob. Sułków Sułków 73 Suszec 248 Syberia 38, 161 Syberia Zachodnia 48 Szamarzowice zob. Samborowice Szczecin 32, 128, 159 Szczecin, województwo 109 Szemrowice 239 Szeroka zob. Jastrzębie-Zdrój Szilerzowice 81 Szopienice zob. Katowice Szulerzowice 73 Indeks nazw miejscowych1 Ś Świerklaniec 231–232, 235 Świętochłowice 27 Świętochłowice-Zgoda zob. Świętochłowice T Tarnopol 103 Tarnopol, województwo 92 Tarnowskie Góry 234–235, 246, 289 Tarnowskie Góry, powiat 231, 235–236 Tarnów 95 Teheran 22 Tel Isaak 256, 341 Tłustomosty 73 Tomice 217 Toszek 231 Treblinka 23 Trzyniec 57, 60, 339 Turza Śląska 244 Twardawa 317 Tworków 73, 76, 82 Tychy 106, 136, 141–142, 144, 247, 340 U Uherce Mineralne 282–284, 289–290, 299, 342 Unna-Massen 169, 201, 340–341 Uście nad Łabą 81 V Vitry-le-François 128 W Wadowice, powiat 217 Wałbrzych 88, 117, 123, 128, 130, 259 Wałbrzych, okręg 116–117 Wałbrzych, województwo 147 Warmia 117 Warszawa 24, 45, 57–59, 67, 70–71, 79, 95, 117, 133, 136, 143, 157–158, 172, 179–181, 196, 214, 222–223, 226–227, 240, 257, 261, 268, 278–280, 283–295, 311–312, 340, 343–346 Wentorf bei Hamburg 170 Werdohl 231, 233 Wersal zob. Paryż Węgliniec 32, 36, 233 Węgry 308 Wielkie Petrowice 73 Wielkie Strzelce zob. Strzelce Opolskie Wielkopolska 24, 117, 217 Wieluń 97 Wieruszów, powiat 218 Wierzbnik 224 Wodzisław Śląski 88, 144, 240–241, 313 Wojnowice 73 Wola Mała 109 Wołczyn 210 Wołyń, województwo 92 Wrocław 72, 96–97, 103, 111, 120, 128, 207–208, 221–222, 227, 229, 234, 305 Wrocław, archidiecezja 217 Wrocław, diecezja 222 Wrocław, województwo 147, 211, 229, 296 Września, powiat 217 Z Zabełków 73, 81–82 Zaborze zob. Zabrze Zabrze 26, 96, 98–99, 103, 105, 116–117, 123–124, 126, 128, 159, 175–177, 181, 197, 199–201, 203, 207, 217, 230–232, 239, 251, 256, 260–261, 281–282, 285, 339, 341 Zabrze, powiat 239 Zabrze-Zaborze zob. Zabrze Zagłębie Bytomskie 119 Zagłębie Dąbrowskie 26, 92, 131–132, 134, 136, 250–251, 253, 255 Zagłębie Donieckie 41 Zagłębie Ostrawsko-Karwińskie 89 Zagłębie Ruhry 85–86, 192, 194, 196, 199–201 Zagłębie Wałbrzyskie 79, 119 Zagwiździe 212 Załęże zob. Katowice Załęże zob. Rzeszów Zaolzie 13, 55–61, 63–71, 78, 86, 343–344 Zaporoże 41, 46 Zawiercie 136, 251 Zduny 217 Zdzieszowice 311, 313, 317 Zebrzydowice 263 Zgoda zob. Świętochłowice Zgorzelec 159, 269, 341 Ziemie Odzyskane 21, 31, 115, 118, 213, 239–240 Ziemie Zachodnie 26, 208, 216 Ziemie Zachodnie i Północne 22, 130, 173, 209 Zlaté Hory 80 Ż Żory 144, 148, 231 Żywiec, okręg 18 337 Spis ilustracji i tekstów źródłowych Ilustracje1 Wysiedlenie ludności niemieckiej 1. Nysa w marcu 1945 r. po zdobyciu przez Armię Czerwoną. Fot. A. Jegorow. Muzeum Sztuki Multimedialnej w Moskwie, http://www.mamm-mdf.ru/upload/iblock/299/2992f0df644ab4ed16504406797697bf.jpg. 2. Edward Ochab (1906–1989). Domena publiczna. 3. Ekshumacja zwłok jeńców obozu jenieckiego w Lamsdorf. Zbiory Centralnego Muzeum Jeńców Wojennych w Łambinowicach-Opolu. 4. Obóz we Friedlandzie (lata 40. XX w). Bundesarchiv_ B_145_Bild_F_00 1153-0015_A. Wywózki na Wschód 1. Afisz z rozkazem nr 2 sowieckiego Komendanta Wojennego. Archiwum Państwowe w Katowicach. 2. Szkic obozu narysowany po powrocie z ZSRS. Zbiory Agnieszki Szynol (Kazior). 3. Rodzina deportowanego do ZSRS z Łubia Jana Pluty. Zbiory Elżbiety Borkowskiej. 4. Strona tytułowa „Spisu polskich obywateli – górników…” Archiwum Państwowe w Katowicach. 1 Wydawcy dołożyli wszelkich starań, aby uzyskać zgody na publikację, licencje lub majątkowe prawa autorskie do zdjęć oraz ilustracji bądź w inny sposób uczynić zadość ich twórcom i właścicielom. Osoby, które mimo naszych wysiłków czują, że naruszono ich prawa, prosimy o kontakt. Jednocześnie Wydawcy dziękują wszystkim osobom i instytucjom, które nieodpłatnie użyczyły zdjęć i ilustracji. Spis ilustracji i tekstów źródłowych Próby usunięcia Polaków 1. Powrót Eduarda Beneša do Pragi w maju 1945 r. Domena publiczna. 2. Most graniczny w podzielonym Cieszynie. Archiwum Kongresu Polaków w Czechosłowacji. 3. Huta Trzyniecka (lata 30. XX w.). Archiwum Kongresu Polaków w Czechosłowacji. 4. Gustaw Szurman, pastor Śląskiego Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego. Archiwum Kongresu Polaków w Czechosłowacji. 5. Stefan Wierbłowski (1945–1947). Domena publiczna. Zapomniana mniejszość 1. Mapa obszarów zamieszkałych przez Morawców w Raciborskiem. A.E. Vašek, K našim nárokům na horní Slezsko, Brno 1947. 2. Kobieta z Krzanowic w stroju ludowym. Domena publiczna, https://pl.pinterest.com. 3. Dziewczęta z Borucina. Zbiory własne autora. 4. Wkroczenie wojsk niemieckich do Sudic (1938). Fotoarchiv Muzeum Hlučínska. 5. Adolf Kaschny, burmistrz Raciborza w latach 1924–1933. Zbiory własne autora. Pierwsza i druga „repatriacja” 1. Transport dobytku z Kresów. Archiwum Państwowe w Katowicach. 2. W punkcie przeładunkowym PUR w Mikulczycach (1945 r.). Archiwum Państwowe w Katowicach. 3. Afisz reklamowy „lwowskiego” sklepu. Archiwum Państwowe w Katowicach, Oddział w Gliwicach. 4. Obrazek z wizerunkiem Matki Boskiej Kochawińskiej wydany w maju 1974 r. nakładem parafii pw. św. Bartłomieja w Gliwicach. Powrót Polaków z Francji 1. Stanisław Skrzeszewski (1901–1978). Wikipedia. 2. „Trybuna Robotnicza” 1946, z 22 lutego. 3. Kopalnia Węgla Kamiennego Pstrowski w Zabrzu. Fot. Zofia Rydet, www.zofiarydet.com. 4, „Świat Górnika” 1946, nr 6. 5. Pokazowy proces André Simona Robineau (luty 1950 r.). PAP/CAF. 339 340 Spis ilustracji i tekstów źródłowych Migracje za pracą 1. Plakat propagandowy wydany w 1955 r. nakładem Robotniczej Spółdzielni Wydawniczej „Prasa” w Warszawie. Archiwum Państwowe w Radomiu. 2. Awers i rewers ulotki z 1954 r. Archiwum Państwowe w Radomiu. 3. I sekretarz KC PZPR Władysław Gomułka i I sekretarz KW PZPR w Katowicach Edward Gierek w Tychach (lata 60. XX w.). Archiwum Państwowe w Katowicach. 4. Baner zachęcający do podjęcia pracy w Kopalni Węgla Kamiennego „Bobrek” w Bytomiu. Fot. Grażyna Rutowska. Narodowe Archiwum Cyfrowe. 5. Budowa nowych osiedli mieszkaniowych w Jastrzębiu-Zdroju (lata 70. XX w.). Archiwum Państwowe w Katowicach. 6. W hotelu robotniczym (lata 80. XX w.). Fot. Stanisław Jakubowski. Muzeum w Gliwicach. Pierwsza akcja łączenia rodzin 1. Dzieci bawiące się w powojennym Opolu (lata 50. XX w.). Fot. Adam Śmietański. Muzeum Śląska Opolskiego w Opolu. 2. Formularz wniosku o wyjazd do RFN. APO, PWRN w Opolu, 5256, k. 191c. 3. Tzw. Spätaussiedlerzy z Polski w drodze do obozu we Friedlandzie (1957 r.). Muzeum we Friedlandzie. 4. Dzwon witający osoby przybywające do Friedlandu. Bundesarchiv_B_145_ Bild F005100-013A. 5. Obóz w Unna-Massen (lata 50. XX w.). Stadtarchiv Unna. Migracje do RFN 1. Okładka tygodnika „Der Spiegel” z Edwardem Gierkiem. „Der Spiegel” 1976, nr 24. 2. Podpisanie układu PRL–RFN o podstawach normalizacji stosunków. PAP, pap_19701207_00F. 3. Pierwsi tzw. Spätaussiedlerzy [„późni wysiedleńcy”] z Polski docierają do RFN (1971 r.). DPA, sales@picture-alliance.com. 4. Plakat wyborczy Herberta Czai (1914–1997). Konrad-Adenauer-Stiftung. 5. Kolejka za cukrem przed Domem Handlowym „Zenit” w Katowicach (1980 r.). Fot. Władysław Morawski. Archiwum „Dziennika Zachodniego”. Integracja górnośląskich przesiedleńców 1. Hans Lukaschek (1885–1960). Bundesarchiv B-145, Bild 000699. 2. Oryginał aktu o przejęciu patronatu rządu kraju związkowego Nadrenia Północna-Westfalia nad Ziomkostwem Górnoślązaków (25 lutego 1964 r.). Spis ilustracji i tekstów źródłowych 3. Kolejka do sklepu spożywczego w Gliwicach (1981 r.). Fot. Zofia Rydet, www.zofiarydet.com. 4. Pomieszczenia obozu w Unna-Massen dla tzw. Spätaussiedlerów (listopad 1988 r.). Bundesarchiv B-145, Bild F-080 1870035. Usuwanie księży i sióstr zakonnych 1. Ks. Paweł Latusek (1910–1973). E-ncyklopedia wiedzy o Kościele katolickim na Śląsku, www.silesia.edu.pl. 2. Ks. Jan Skorupa (1906–1980). Archiwum prywatne Rudolfa Zmarzłego. 3. Wyjazd sióstr urszulanek w sierpniu 1954 r. Archiwum Sióstr Urszulanek Serca Jezusa Konającego (USJK). 4. Od 6 października 1954 r. do 27 października 1955 r. w Prudniku-Lesie więziony był ks. prymas Stefan Wyszyński. Zbiory Instytutu Prymasowskiego. Wysiedlenia i wyjazdy księży 1. Ks. Józef Knosała (Knossalla), Altena (ok. 1950 r.). Zbiory prywatne. 2. Bp S. Adamski. AIPN, 639 71. 3. Bp Adamski na wygnaniu. IPN Ka, 056 111. 4. Ks. Franciszek_Blachnicki. IPN Kr_39_5032_0203. Migracje ludności żydowskiej 1. Informacja Wojewódzkiego Komitetu Żydowskiego w Katowicach. ŻIH. 2. Młodzież z kibucu Tel Isaak w Zabrzu. Zbiory prywatne. 3. Sprawozdanie statystyczne z działalności HIAS Oddział w Gliwicach. ŻIH. 4. Formularz, który musiały wypełnić osoby ubiegające się o wyjazd do Izraela. Zbiory prywatne. 5. Dokument podróży, na podstawie którego Żydzi opuszczali Polskę. Zbiory prywatne. 6. Bilet kolejowy ze Zgorzelca do Göteborga. Zbiory prywatne. Przymusowa emigracja z województwa katowickiego 1. Władysław Sulecki (1931–2004). AIPN Warszawa. 2. Ośrodek Odosobnienia dla Internowanych w Uhercach. Zbiory Andrzeja Rozpłochowskiego. 3. Jerzy Ciepiela (1952–2011). IPN Ka_185_26915. 4.Uroczystość z okazji Dnia i Tygodnia Ustawy o Prawach Człowieka. Zbiory Leszka Waliszewskiego. 341 342 Spis ilustracji i tekstów źródłowych Wyjazdy emigracyjne z województwa opolskiego 1. „Prawda”, z artykułem Janusza Rudnickiego Exodus, przedrukowanym z pisma „Sierpień”. 2. Joanna, Rafał (rodzeństwo) i Ryszard Gleichowie. Zbiory prywatne rodziny Gleichów. 3. Stanisław Jałowiecki. Oddziałowe Archiwum IPN we Wrocławiu. 4. Wystąpienie ks. Czesława Nowaka. Zbiory prywatne ks. Czesława Nowaka. 5. Herbert Piontek (Freytag). Oddziałowe Archiwum IPN we Wrocławiu. 6. Maksymilian Kalisz (Max Kalisch). Oddziałowe Archiwum IPN we Wrocławiu. Teksty źródłowe Wysiedlenie ludności niemieckiej 1. „Trybuna Śląska” 1945, nr 11. 2. „Trybuna Śląska” 1945, nr 14. 3. AP Katowice, UWŚl./Og., 162, Protokół z odprawy starostów, wicestarostów, prezydentów i wiceprezydentów miast udających się na Opolszczyznę, 22 III 1945 r. 4. AP Katowice, UWŚl./Og., 330. 5. „Dziennik Zachodni” 1945, nr 28. 6. Archiwum Akt Nowych, KRN, 9. 7. Relacja Therese Loch z 14 V 1990 r. Bundesarchiv Bayreuth, Barch Ostdok, 2/217, b.p. 8. T. Bartosz, „Krzywdzeni” niemcy, „Trybuna Robotnicza” 1945, nr 205. 9. H.B. „Trybuna Robotnicza” 1946, nr 102. 10. AP Katowice, UWŚl./Og., 123, Sprawozdanie sytuacyjne Starostwa Powiatowego w Bytomiu za czas od 15 IV do 15 V 1946 r. Wywózki na Wschód 1. AIPN Ka, Akta śledztwa, S 8/00/zk. 2. Relacja Ignacego Kowola [w:] E. Borkowska, U. Dylong, A. Jonderko, „Mieli wrócić za czternaście dni”. Mieszkańcy Ostropy w obozach pracy przymusowej w Związku Sowieckim (1945–1949), Katowice–Gliwice 2014, s. 101–112. 3. AIPN Ka, Akta śledztwa S 8/00/zk. Spis ilustracji i tekstów źródłowych Próby usunięcia Polaków 1. Szyfrogram nr 842 – Dyrektor Departamentu Politycznego MSZ Józef Olszewski do podsekretarza stanu przy Radzie Ministrów Jakuba Bermana w sprawie rokowań polsko-czechosłowackich, Dokument Nr 43, [w:] J. Friedl, Zaolzie w świetle szyfrogramów polskiej placówki dyplomatycznej w Pradze oraz Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Warszawie (1945–1949), Czeski Cieszyn 2007, s. 75. 2. Akce proti polské protičeské propagandę/ Działanie przeciwko polskiej propagandzie antyczeskiej, Dokument nr 10, 1945, 14 września,, Praga – Część protokołu z 54. Posiedzenia rządu dotyczącego mniejszości polskiej na Śląsku Cieszyńskim, stosunków narodowościowych na tym terenie oraz działań przeciwko polskiej propagandzie antyczeskiej [w:] Státní polityka vůči polské menšině na Těšínsku v letech / Polityka państwa wobec mniejszości polskiej na Śląsku Cieszyńskim w latach 1945–1949, red. J. Friedl, Praha–Český Těšín 2011, s. 63. 3. a. 1945, 1 grudnia, Praga, szyfrogram nr 1071 – Poseł Stefan Wierbłowski do wiceministra spraw zagranicznych Zygmunta Modzelewskiego w sprawie wydaleń Polaków z Zaolzia, Dokument Nr 18 [w:] J. Friedl, Zaolzie w świetle szyfrogramów polskiej placówki dyplomatycznej w Pradze oraz Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Warszawie (1945–1949), Czeski Cieszyn 2007, s. 57. 3. b. 1945, 20 grudnia, Praga, szyfrogram nr 1323 – Radca poselstwa Roman Staniewicz do dyrektora Departamentu Politycznego MSZ Józefa Olszewskiego i posła Stefana Wierbłowskiego w sprawie wydaleń Polaków z Zaolzia, Dokument Nr 22 [w:] J. Friedl, Zaolzie w świetle szyfrogramów polskiej placówki dyplomatycznej w Pradze oraz Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Warszawie (1945–1949), Czeski Cieszyn 2007, s. 60. 3. c. 1945, 22 grudnia, Praga, szyfrogram nr 1348 – Radca poselstwa Roman Staniewicz do dyrektora Departamentu Politycznego MSZ Józefa Olszewskiego i posła Stefana Wierbłowskiego w sprawie wydaleń Polaków z Zaolzia, Dokument Nr 25 [w:] J. Friedl, Zaolzie w świetle szyfrogramów polskiej placówki dyplomatycznej w Pradze oraz Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Warszawie (1945–1949), Czeski Cieszyn 2007, s. 62–63. 4. Akce proti polské protičeské propagandę/ Działanie przeciwko polskiej propagandzie antyczeskiej, 1945, 10 grudnia, Český Těšín, Karviná – Memorandum pracowników kultury z Cieszyna odnośnie do wysiedlenia części mniejszości polskiej do Polski, przyłączenia polskiej części Śląska Cieszyńskiego i zakazu działania niektórych polskich stowarzyszeń, zaadresowane do władz czechosłowackich, Dokument nr 15 [w:] Státní polityka vůči polské menšině na Těšínsku v letech 1945–1949 / Polityka państwa wobec mniejszości polskiej na Śląsku Cieszyńskim w latach 1945–1949, red. J. Friedl, Praga–Czeski Cieszyn 2011, s. 76–77. 343 344 Spis ilustracji i tekstów źródłowych 5. Stanovisko ministerstva zahraničních věcí k memorandu kulturních pracovníků z Těšínská / Opinia Ministerstwa Spraw Zagranicznych w sprawie memorandum pracowników kultury z Cieszyna, 1946, 9 stycznia, Praga – Stanovisko ministerstva zahraničních věcí (č. 76.676/ II-2/45) k memorandu kulturních pracovníků z Těšínská / Opinia Ministerstwa Spraw Zagranicznych w sprawie memorandum pracowników kultury z Cieszyna z grudnia 1945, Dokument nr 28 [w:] Státní polityka vůči polské menšině na Těšínsku v letech 1945–1949, / Polityka państwa wobec mniejszości polskiej na Śląsku Cieszyńskim w latach 1945–1949, red. J. Friedl, Praga–Czeski Cieszyn 2011, s. 106. 6. Otázka polských okupantů/Kwestia polskich okupantów, 1946, maj, Praga – Raport V. Sladkeho dotyczący wysiedlenia tzw. polskich okupantów ze Śląska Cieszyńskiego, Dokument nr 57 [w:] Státní polityka vůči polské menšině na Těšínsku v letech 1945–1949 / Polityka państwa wobec mniejszości polskiej na Śląsku Cieszyńskim w latach 1945–1949, red. J. Friedl, Praga–Czeski Cieszyn 2011, s. 165–166. 7. Szyfrogram nr 964 – Poseł Stefan Wierbłowski do wiceministra spraw zagranicznych Zygmunta Modzelewskiego w sprawie stosunku rządu czechosłowackiego do rozmów na temat rektyfikacji granic na Zaolziu, Dokument Nr 47 [w:] J. Friedl, Zaolzie w świetle szyfrogramów polskiej placówki dyplomatycznej w Pradze oraz Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Warszawie (1945–1949), Czeski Cieszyn 2007, s. 80. 8. AAN Warszawa, PPR295/VII/69, Raport z 20 V 1947 r., k. 144–149. 9. 1947, 2 czerwca, Praga, szyfrogram nr 5128 – Ambasador Stefan Wierbłowski do ministra spraw zagranicznych Zygmunta Modzelewskiego i podsekretarza stanu przy Radzie Ministrów Jakuba Bermana w sprawie pogłosek o odwołaniu go z Pragi w związku z jego polityką w stosunku do Zaolzia, Dokument Nr 151 [w:] J. Friedl, Zaolzie w świetle szyfrogramów polskiej placówki dyplomatycznej w Pradze oraz Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Warszawie (1945–1949), Czeski Cieszyn 2007, s. 161. Zapomniana mniejszość 1. K. Nitsch, Granice państwa a granice języka polskiego II, „Język Polski” 1921, z. 2. 2. Zehn Jahre Versailles: [1919–1929]: 3: Die grenz- und volkspolitischen Folgen des Friedensschlusses, hrsg. Karl Christian von Loesch, Berlin 1930. 3. K. Nitsch, Granice państwa a granice języka polskiego II, „Język Polski” 1921, z. 2. 4. Zemský archiv v Opavě, Moravskoslezský zemský národní výbor – expositura v Moravské Ostravě, karton 71, inventární čislo 201. Spis ilustracji i tekstów źródłowych 5. K. Stopa, Wojna – Pokój – Ludzie. Karty wspólnej przygranicznej historii, Racibórz 2007. 6. K. Stopa, Wojna – Pokój – Ludzie. Karty wspólnej przygranicznej historii, Racibórz 2007. 7. Archiwum Państwowe w Opolu, Starostwo Powiatowe Głubczyce, 45. Pierwsza i druga „repatriacja” 1. „Trybuna Robotnicza” nr 36, 30 III 1945 r. 2. B. Kubit, Z Kresów na Górny Śląsk. Relacje świadków, „CzasyPismo” 2012, nr 1, s. 96. 3. Przesiedlenie ludności polskiej z Kresów Wschodnich do Polski 1944–1947, wybór, oprac. i red. dokumentów S. Ciesielski, Warszawa 1999, s. 152–152. 4. Przesiedlenie ludności polskiej z Kresów Wschodnich do Polski 1944–1947, wybór, oprac. i red. dokumentów S. Ciesielski, Warszawa 1999, s. 243–244. 5. B. Kubit, Z Kresów na Górny Śląsk. Relacje świadków, „CzasyPismo” 2012, nr 1, s. 100. 6. a. „Trybuna Robotnicza” 1957, nr 30. 6. b. „Życie Bytomskie” 1957, nr 13. 7. B. Kubit, Gliwiccy Kresowianie, Gliwice 2011, s. 90. Powrót Polaków z Francji 1. Archiwum MSZ, Zespół 22, w. 3, t. 61, Pismo attaché Ambasady RP w Paryżu Wandy Wierbłowskiej i kierownika repatriacji w ambasadzie Tadeusza Oppmanna w sprawie reemigracji górników z Francji, Paryż, 11 XI 1946 r., k. 3–4. 2. Archiwum MSZ, Zespół 22, w. 3, t. 59, Pro memoria Biura ds. Repatriacji, k. 7. 3. Archiwum MSZ, Zespół 6, w. 72, t. 997, [Notatka] dotycząca [znaczenia] reemigracji dla p[rzemysłu] w[ęglowego] w 1947 r., Katowice, 19 VII 1947 r., k. 98. 4. Archiwum MSZ, Zespół 6, w. 72, t. 997, [Notatka] dotycząca [znaczenia] reemigracji dla p[rzemysłu] w[ęglowego] w 1947 r., Katowice, 19 VII 1947 r., k. 100–101. Migracje za pracą 1. AP Katowice, CZPW Katowice, 4929, Notatka dotycząca domów noclegowych, Katowice, 25 II 1948 r., k. 56. 2. AP Katowice, KW PZPR Katowice, 301/II/50, Referat egzekutywy na plenarne posiedzenie KW PZPR w Katowicach, 4 IV 1959 r., k. 48. 3. „Nowiny” 1957, nr 45, s. 7. 4. Maszynopis powielony w zbiorach Biblioteki Śląskiej. 5. „Non Stop” 1987, nr 10, s. 16. 345 346 Spis ilustracji i tekstów źródłowych Pierwsza akcja łączenia rodzin 1. [H.] Wróbel [Werebejczyk], Rodziny czekają na nasze listy, „Trybuna Opolska”, 17–18 XII 1955 r., nr 300. 2. AIPN, 1265/289, Sprawozdanie KW MO w Opolu za I kwartał 1958 r. z 10 IV 1958 r., k. 15. 3. AAN, KC PZPR w Warszawie, 237/V-75, Sprawozdanie z pracy wśród autochtonów [Katowice, sierpień 1952 r.], k. 5. 4. AIPN, 1265/290, Notatka informacyjna KW MO w Opolu o sytuacji w poszczególnych środowiskach z 7 II 1959 r., k. 2. 5. Z. Senftowa, Wróciłem do domu, „Trybuna Opolska” 1955, nr 266. 6. AIPN, 1265/288, Sprawozdanie Komendy Wojewódzkiej MO w Opolu za IV kwartał 1957 r., k. 162. 7. AAN, TRZZ, 696, Memoriał, k. 3. 8. AIPN, 1265/289, Sprawozdanie KW MO w Opolu za I kwartał 1958 r., k. 16. 9. J. Opolski, Powroty, Katowice 1960, s. 57–58. Migracje do RFN 1. AIPN Ka, 030/182, SOR „Tama”, t. 1, k. 85–87. 2. Stosunki PRL–RFN, red. J. Skibiński, Warszawa 1985, s. 319. 3. „Życie Bytomskie” nr 25 z 23–29 VI 1971 r.; nr 31 z 4–10 VIII 1971 r.; nr 17 z 28 IV – 4 V 1971 r.; przedruk z pisma „Christ in Welt”. 4. „Manche kommen durch, andere gehen kaputt”, „Der Spiegel”, nr 50 z 5 XII 1971 r. Integracja górnośląskich przesiedleńców 1. https://www.gesetze-im-internet.de/bvfg/index.html (dostęp: 18 III 2021). 3. https://www.gesetze-im-internet.de/bvfg/index.html (dostęp: 18 III 2021). Usuwanie księży i sióstr zakonnych 1. Notatka dla KC PZPR o sytuacji ludności autochtonicznej… [w:] Niemcy w Polsce 1945–1950. Wybór dokumentów, red. W. Borodziej, H. Lemberg, t. 2, Polska centralna. Województwo śląskie, wybór i oprac. I. Eser, J. Kochanowski, Warszawa 2000, s. 530–536. 2. ADO, Sprawy niemieckie, Notatka na temat problemu autochtonów na Śląsku Opolskim, b.d. (najprawdopodobniej 1952 r.). 3. AIPN, MBP 355, Analiza polityczna województwa opolskiego od strony wrogiej działalności rewizjonistycznej wśród ludności miejscowego pochodzenia w ciągu roku 1953. Spis ilustracji i tekstów źródłowych 4. ADO, Sprawozdanie wikariusza generalnego, ks. M. Banacha, dotyczące likwidacji 148 domów zakonnych należących do 8 zgromadzeń zakonnych na Śląsku Opolskim (z sierpnia 1954 r.). Wysiedlenia i wyjazdy księży 1. Represje wobec duchowieństwa górnośląskiego w latach 1939–1956 w dokumentach, wybór, wstęp i oprac. K. Banaś, A. Dziurok, Katowice 2003, s. 124–127. 2. Represje wobec duchowieństwa górnośląskiego w latach 1939–1956 w dokumentach, wybór, wstęp i oprac. K. Banaś, A. Dziurok, Katowice 2003, s. 133–150, 3. S. Szymecki, R. Rak, Biskup Stanisław Adamski jakiego nie znamy, Katowice 2003, s. 191–194. 4. AIPN Ka, WUSW Ka, 085/9, t. 6, k. 90–94. Migracje ludności żydowskiej 1. Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego, Centralny Komitet Żydów w Polsce – Wydział Repatriacji, 8, k. 45. 2. Paula Gruber-Herszkopf, Pozostał ból, Warszawa 2007, s. 205. 3. Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego, Centralny Komitet Żydowskiego – Wydział Repatriacji, 13, k. 44. 4. AIPN, IPN BU, 00231/146, t. 2, k. 414. 5. J. Sobol-Masłowska, Fakty i wspomnienia, cz. 1, Hajfa 1972, s. 225–226. 6. AIPN Ka, WUSW Katowice, 063/39, k. 61. 7. Wspomnienia Józefa Botikiera [w:] J. Wiszniewicz, Życie przecięte. Opowieści pokolenia Marca, Wołowiec 2008, s. 293–296. 8. „Nasz Głos” 1959, nr 12. 9. AIPN Ka, WUSW Katowice, 07/1, k. 172. Przymusowa emigracja z województwa katowickiego 1. „Trybuna Robotnicza”, 26 I 1982 r. 2. „Trybuna Robotnicza”, 4 III 1982 r. 3. AIPN, 1596/405, k. 1–3. 4. IPN Ka, 036/1433, t. 2, k. 37 (19). 5. „Regionalny Informator Solidarności Śląsko-Dąbrowskiej” 1983, nr 20/44, s. 2 (zob. też: „Zeszyty Solidarności Śląsko-Dąbrowskiej” 1998, z. 4, s. 250. Wyjazdy emigracyjne z województwa opolskiego 1. Janusz Rudnicki, Exodus, „Prawda” 1981, nr 7/27, s. 10. 2. APO, Akta Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Opolu, 492, Informacja [Komendy Wojewódzkiej MO w Opolu] dotycząca wyjazdów emigracyjnych 347 348 Spis ilustracji i tekstów źródłowych oraz zagrożeń [związanych z] działalnością rewizjonistyczną w województwie opolskim, [czerwiec 1988 r.], s. 21–24. 3. APO, Akta Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Opolu, 492, Stanowisko Egzekutywy KW PZPR w Opolu w sprawie emigracji ludności z Opolszczyzny oraz możliwości i sposobów przeciwdziałania temu zjawisku, [9 VI 1988 r.], s. 62–64. Autorzy tomu Zbigniew Bereszyński – doktor nauk humanistycznych w dziedzinie historii; pracownik Instytutu Śląskiego w Opolu. Zajmuje się głównie historią społeczno-polityczną Śląska Opolskiego. Najnowsze publikacje: Rewolucja „Solidarności” w województwie opolskim 1980–1990. Historia ilustrowana regionu w czasach przełomu, t. 1–3, Opole 2020; Der kommunistische Sicherheitsapparat und die deutsche Bevölkerung in Oberschlesien zwischen 1945 und 1990, Opole 2020. Adriana Dawid – historyk, doktor habilitowany, profesor Uniwersytetu Opolskiego, gdzie pracuje w Instytucie Historii. Badaczka dziejów Śląska w XIX i XX w., szczególnie zainteresowana losami żyjących w tym regionie mniejszości narodowych. W 2020 r. ukazały się monografia jej autorstwa Niepolskie Opolskie. Władze polityczne i administracyjne oraz aparat bezpieczeństwa wobec proniemieckich postaw mieszkańców województwa opolskiego 1950–1956 oraz opracowanie źródłowe Górnoślązacy 1945–1946. Historia jednej rodziny / Oberschlesier 1945–1946. Die Geschichte einer Familie. Leokadia Drożdż – historyk, pracownik Instytutu Śląskiego, gdzie kieruje Zakładem Edukacji i Promocji Dziedzictwa Śląska. Jej zainteresowania naukowe koncentrują się na dziejach mniejszości polskiej na Zaolziu po 1945 r. oraz historii Opola po 1945 r. Adam Dziurok – historyk, doktor habilitowany nauk humanistycznych, naczelnik Oddziałowego Biura Badań Historycznych Instytutu Pamięci Narodowej w Katowicach, profesor Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, redaktor naczelny periodyku popularnonaukowego „CzasyPismo / o historii Górnego Śląska”, członek redakcji czasopisma naukowego „Aparat Represji w Polsce Ludowej 1944–1989”, autor i redaktor ponad 350 Autorzy tomu 30 książek, poświęconych głównie polityce władz wobec Kościoła katolickiego w PRL oraz kwestiom narodowościowym na Górnym Śląsku. Najnowsza praca: W obronie krzyża. Protest w Gliwicach w 1960 roku, Katowice–Gliwice– Warszawa 2020 (wspólnie z Bogusławem Traczem). Ks. Andrzej Hanich – profesor doktor habilitowany, pracownik Instytutu Śląskiego w Opolu. Prowadzi badania w zakresie dziejów Śląska i historii Kościoła na Śląsku w XIX i XX w., duchowieństwa i ludności z Kresów Wschodnich II Rzeczpospolitej, polityki wyznaniowej państwa, mniejszości narodowych i wyznaniowych oraz biografistyki. Przygotowuje do druku Słownik nazw miejscowości diecezji opolskiej funkcjonujących w XX wieku. Bernard Linek – historyk, doktor nauk humanistycznych, pracownik naukowy Instytutu Śląskiego. Badacz historii politycznej, społecznej i kulturowej ze szczególnym uwzględnieniem Górnego Śląska w XIX i XX w. oraz relacji polsko-niemieckich. W latach 2002–2013 sekretarz redakcji „Studiów Śląskich”, w latach 2013–2019 redaktor naczelny czasopisma. Autor i redaktor kilkunastu publikacji książkowych. Najnowsza publikacja: Kwestia niemiecka na powojennym Górnym Śląsku (1945–1960). Wybór artykułów, Opole 2020. Aleksandra Namysło – doktor nauk humanistycznych, pracownik Oddziałowego Biura Badań Historycznych IPN w Katowicach, współpracownik Muzeum Getta Warszawskiego, członek Rady Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, autorka publikacji na temat historii Żydów na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim oraz prac poświęconych relacjom polsko-żydowskim. Ostatnio pod jej redakcją ukazały się Represje za pomoc Żydom na ziemiach polskich w czasie II wojny światowej, t. 1, Warszawa 2019 (z Martyną Grądzką-Rejak). Jarosław Neja – historyk, doktor nauk humanistycznych, pracownik Oddziałowego Biura Badań Historycznych IPN w Katowicach. W swojej pracy badawczej podejmuje m.in. problematykę opozycji i oporu społecznego w PRL, „polskich miesięcy” w ujęciu regionalnym, historii śląsko-dąbrowskich struktur NSZZ „Solidarność”. Opublikował ostatnio (redakcja z Tomaszem Kurpierzem) Internowani i uwięzieni w stanie wojennym, Katowice 2018. Aneta Nisiobęcka – historyk, doktor nauk społecznych w zakresie nauk o polityce. Pracownik Archiwum IPN w Warszawie. Swoje zainteresowania badawcze koncentruje na historii relacji polsko-francuskich oraz emigracji polskiej we Francji w XX w. Autorka książki pt. Z Lens do Wałbrzycha. Powrót Autorzy tomu Polaków z Francji oraz ich adaptacja w Polsce Ludowej w latach 1945–1950, Warszawa 2018. Piotr Pałys – doktor habilitowany, pracownik Instytutu Śląskiego w Opolu. Główne zainteresowania badawcze: stosunki polsko-czeskie, dzieje Łużyc i Serbołużyczan, historia Śląska, źródłoznawstwo i biografistyka. Autor 9 pozycji zwartych oraz ponad 350 artykułów naukowych, opracowań źródłowych tekstów popularnonaukowych. Redaktor i współredaktor 5 monografii wieloautorskich. Sebastian Rosenbaum – historyk, doktor nauk humanistycznych, pracownik naukowy Oddziałowego Biura Badań Historycznych IPN w Katowicach. Główne zainteresowania badawcze: historia Górnego Śląska w XIX i XX w., szczególnie stosunki polityczne, wyznaniowe, kulturalne i narodowościowe; aparat represji na Górnym Śląsku po 1945 r.; mniejszość niemiecka w II Rzeczypospolitej. Członek redakcji periodyku IPN „CzasyPismo / o historii Górnego Śląska”. Opublikował ostatnio m.in. Między katolicyzmem i nacjonalizmem. Związek Niemieckich Katolików w Polsce w województwie śląskim 1923–1939 (2020); Rok 1918 na Górnym Śląsku. Przełom społeczno-polityczny i jego konsekwencje (redakcja, 2020); „Po linii rewizjonizmu zachodnioniemieckiego”. Aparat bezpieczeństwa i akcja antyrewizjonistyczna wobec ludności niemieckiej i rodzimej w Polsce (redakcja, 2020); „Aby utrzymać porządek”. Raporty wojsk francuskich z okresu II powstania śląskiego (lipiec–wrzesień 1920 roku) / „Pour le maintien de l’ordre”. Les rapportes des troupes françaises de la période du deuxième soulèvement silésien (juillet-septembre 1920) (redakcja z Grzegorzem Bębnikiem, 2020). Józef Szymeczek – doktor nauk humanistycznych w zakresie historii oraz doktor teologii ewangelickiej, kierownik Centrum Studiów Tożsamości Europejskiej, pracownik Katedry Wychowania Obywatelskiego Fakultetu Pedagogicznego Uniwersytetu Ostrawskiego. Zainteresowania badawcze koncentrują się wokół zagadnień protestantyzmu śląskiego, ruchu teozoficznego na ziemiach czeskich oraz dziejów mniejszości polskiej w Republice Czeskiej. Autor 5 książek i licznych opracowań z tego zakresu. Uczestniczył w międzynarodowych projektach badawczych, np. Leksykon mitów, symboli i bohaterów Górnego Śląska XIX–XX wieku (2012–2015) czy Kultura polska wobec zachodniej filozofii ezoterycznej w latach 1890–1939 (2016–2019). Wspólnie z Krzysztofem Szelongiem zainicjował wydawanie źródeł historycznych do dziejów Śląska Cieszyńskiego Bibliotheca Tessinensis. 351 352 Autorzy tomu Bogusław Tracz – doktor nauk humanistycznych, historyk, pracownik naukowy Oddziałowego Biura Badań Historycznych IPN w Katowicach. Jego zainteresowania badawcze koncentrują się na historii społecznej ziem polskich w latach 1945–1989, ze szczególnym uwzględnieniem Górnego Śląska oraz roli Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w lokalnym systemie władzy. Jest członkiem redakcji periodyku „CzasyPismo / o historii Górnego Śląska” oraz zasiada w Radzie Muzeum w Gliwicach. Opublikował m.in. Hippiesi, kudłacze, chwasty. Hipisi w Polsce w latach 1967–1975, Kraków 2014; Gliwice. Biografia miasta, Gliwice 2019. Dariusz Węgrzyn – doktor nauk humanistycznych, pracownik Oddziałowego Biura Badań Historycznych IPN w Katowicach. Jego zainteresowania badawcze to losy ludności Europy Środkowo-Wschodniej deportowanej do ZSRS w latach 1944–1945 oraz powojenna historia Górnego Śląska. Najnowsza publikacja: Księga aresztowanych, internowanych i deportowanych z Górnego Śląska do ZSRR w 1945 roku, t. 1–3.