KUR'AN'DA NİMET KAVRAMI

T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI TEFSİR BİLİM DALI KUR’AN’DA NİMET KAVRAMI YÜKSEK LİSANS TEZİ DANIŞMAN Prof. Dr. İsmet ERSÖZ HAZIRLAYAN Osman AKÇA KONYA-2005 İÇİNDEKİLER KISALTMALAR .................................................................................................................... iii ÖNSÖZ .................................................................................................................................... iv GİRİŞ ........................................................................................................................................ 1 BİRİNCİ BÖLÜM ................................................................................................................... 6 NİMET KAVRAMI ................................................................................................................ 6 1. NİMET KAVRAMININ ANLAMI ................................................................................... 6 2. NİMETLE ANLAM YAKINLIĞI OLAN KAVRAMLAR ............................................ 8 2.1. Âlâ (‫ )أآلآلء‬........................................................................................................................ 8 2.2. Rızk (‫ )الرزق‬................................................................................................................... 11 2.3. Fazl (‫ )الفضل‬................................................................................................................... 14 2.4. Hayr (‫ )الخير‬.................................................................................................................... 17 2.5. Rahmet (‫ )الرحمة‬............................................................................................................. 19 2.6. Menn (‫ )المن‬.................................................................................................................... 21 3. NİMETLE ZIT ANLAMLI OLAN KAVRAMLAR ..................................................... 23 3.1. Durr (‫ )الضر‬Darrâ(‫ )الضراء‬............................................................................................ 23 3.2. Azab (‫ )العذاب‬.................................................................................................................. 24 3.3. Fitne (‫ )الفتنة‬.................................................................................................................... 26 3.4. Belâ (‫ )البالء‬.................................................................................................................... 28 3.5. Be’s (‫ )البأس‬.................................................................................................................... 29 3.6. Hizy (‫ )الخزي‬.................................................................................................................. 30 İKİNCİ BÖLÜM ................................................................................................................... 32 KUR'AN'DA NİMET VE NİMETİN KISIMLARI ........................................................... 32 1. DÜNYA NİMETLERİ ...................................................................................................... 37 1.1. Manevî Nimetler .......................................................................................................... 37 1.1.1. İman ve İslam (Din) .............................................................................................. 37 1.1.2. Nübüvvet ve Risâlet .............................................................................................. 38 1.1.3. Akıl ........................................................................................................................ 40 1.1.4. Hikmet ................................................................................................................... 42 1.1.5. Toplumsal Barış ve Sevgi (Düşmanlığın kaldırılması ve Kalplerin te'lifi) ........... 44 1.1.6. Tövbe ..................................................................................................................... 46 1.1.7. Emniyet ................................................................................................................. 47 1.2. Maddî Nimetler ............................................................................................................ 49 1.2.1. Bela ve Musibetlerden Muhafaza .......................................................................... 49 1.2.2. Rızk ....................................................................................................................... 52 1.2.3. Aile (eş ve çocuklar) ............................................................................................. 55 1.2.4. Denizler ................................................................................................................. 57 1.2.5. Hayvanlar .............................................................................................................. 60 1.2.6. Fert ve Cemiyetlere Üstün Konum Verilmesi (İtibar) .......................................... 62 2. AHİRET NİMETLERİ ..................................................................................................... 64 2.2. Manevi Nimetler .......................................................................................................... 66 2.2.1. Huzur ve Selamet .................................................................................................. 66 2.2.2. Ru'yetullah ............................................................................................................. 67 i 2.2.3. Rıdvan ................................................................................................................... 69 2.2. Maddi nimetler ............................................................................................................. 69 2.1.1. Bahçeler ve Bağlar ................................................................................................ 69 2.1.2. Cennetteki Gölgelikler .......................................................................................... 72 2.1.3. Nehirler ve pınarlar ............................................................................................... 72 2.1.4. Yiyecek ve içecekler ............................................................................................. 75 2.1.5. Meskenler (Odalar, Evler, Köşkler, Saraylar) ....................................................... 76 2.1.6. Oturaklar ................................................................................................................ 76 2.1.7. Kadın (eş ve huriler) .............................................................................................. 78 2.1.8. Hizmetçiler, Ğılmanlar, Vildanlar ......................................................................... 80 2.1.9. Elbiseler (libas), Zinetler ....................................................................................... 80 SONUÇ ................................................................................................................................... 82 BİBLİYOĞRAFYA ............................................................................................................... 84 ii KISALTMALAR a.s. : Aleyhisselâm b. : İbn, Bin bkz. : Bakınız DİA : Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi haz. : Hazırlayan Hz. : Hazreti h. : Hicri md. : Maddesi m. : Miladi nşr. : Neşreden (Tahkik eden) r.a. : Radıyallahu anh s. : Sayfa s.a.v. : Sallallahu aleyhi ve sellem trc. : Tercüme, Tercüme eden ts. : Tarihsiz v. : Vefatı vb. : Ve benzeri yay. : Yayınları yy. : Yayın yeri yok iii ÖNSÖZ Kur'an; seçtiği ibarelerin yapısıyla, oluşturduğu cümlelerin kurgusuyla, bu cümlelerde geçen kavramların anlam zenginliğiyle mana incelikleri içeren kutsal bir kitaptır. Bu inceliklere vakıf olunabilmesi için ise çok ciddi gayret ve araştırmalar gerekmektedir. Bu düşünceden hareketle Kur'an ibarelerinin derinlemesine araştırılıp en ince ayrıntısına kadar vakıf olunması kavram araştırmalarında Konulu Tefsir Metodu’nun günümüzde sıkça başvurulmasına sebep teşkil etmiştir. Kısaca Konulu Tefsir Metodu, Kur'an'da herhangi bir konu ile ilgili bütün ayetleri toplayarak, ilmi bir incelemeye tabi tutup Kur'an'ın o konuya veya kavrama yaklaşımını ortaya koymaya çalışmaktır. Dolayısıyla tümevarım yöntemiyle "parçadan bütüne" varma, Kur'an'ın manasının anlaşılmasında kolaylıklar sağlamış ve sonucu müspet manada etkileyen bir yöntem olmuştur. İnsan birçok nimetlere mazhar bir varlıktır. Kur'an bu nimetleri sık sık hatırlatmış ve insanın bu nimetlerle bir yere ulaşmasını istemiştir. Biz acaba bu nimetlerin ne kadar farkındayız? Kur'an bize ne gibi nimetleri zikretmektedir? İşte biz de çalışmamızda Kur'an'ın anlaşılmasına bir nebze katkıda bulunmak için "KUR'AN’DA NİMET KAVRAMI" adı altında nimet kavramını derinlemesine incelemeye çalıştık. Çalışmamızın ilk bölümünde nimet kavramının hangi manalara geldiğini ve nimetle aynı kökten türemiş olan in’am, na’met, naîm, gibi kelimeleri inceleyeceğiz. Ayrıca nimetle aynı manayı ifade eden âlâ, hayr, rahmet gibi kavramları ele alarak aralarındaki farklılıklar üzerinde duracağız. Bunların yanı sıra zıt manaya gelen belâ, azab, hızy, gibi kavramlar ve Kur'an-ı Kerim'de kullanılışları üzerinde duracağız. İkinci bölümde ise Kur'an'da nimet kavramının kullanılış şekilleri ve hangi şeyler için nimet ifadesinin kullanıldığını incelemeye çalışacağız. Kur'an'da zikredilen nimetleri ilk olarak Dünyevî-Uhrevî olmak üzere iki kısımda inceleyeceğiz. Dünyevî nimetleri ise maddî ve manevî olmak üzere iki ana başlık altında değerlendireceğiz. İman, nübüvvet, hikmet, akıl gibi nimetleri manevî nimetler içerisinde rızık, aile, denizler, hayvanlar gibi nimetleri ise maddî nimetler içerisinde mütalaa edeceğiz. Uhrevî nimetlerde ise asıl nimet yurdu olan cennet ve cennetteki nimetler üzerinde duracağız. Bu bölümde de nimetleri maddi ve manevi olarak iki kısımda değerlendirmeye çalışacağız. Maddi nimetler olarak; bahçeler, gölgelikler, nehir ve pınarlar, cennet yiyecek ve içecekleri, oturaklar, meskenler, kadın ve hizmetçileri zikredebiliriz. Manevi nimetler olarak ise; rahatsızlık verecek şeylerin kaldırılması, iv ru'yetullah ve rıdvanı zikredebiliriz. Çalışmamızda bu plan çerçevesinde Kur'an'da nimetin hangi şeyler için kullanıldığını ele almaya çalışacağız. Çalışmamda emeği geçen danışman hocam Prof. Dr. İsmet Ersöz, Prof. Dr. Zekeriya Güler, Yrd. Doç. Fethi Ahmet Polat ve Hakan Uğur Bey'e teşekkürlerimi arz ediyorum. Osman Akça Konya - 2005 v GİRİŞ Hiç şüphesiz, bir müslümanın en iyi bilmesi gereken kitap, dinin ana kitabı olan Kur'an-ı Kerim'dir. Bununla birlikte, günümüz insanı hayatını kazanmak, çoluk çocuğunu geçindirmek için hayli çalışmak zorunda olduğundan çok meşgul durumdadır. Böyle olunca onun, Kur'an-ı Kerim'i bir mealden de olsa başından sonuna okuması pratikte pek mümkün olmamaktadır. Bu mümkün olsa bile, bir konunun, Kur'an'ın muhtelif yerlerine serpiştirilmiş olan parçalarını, kafasında bir araya getirip toplu sonuca varması kolay değildir. Çünkü Kur'an'ın, günümüz insanın alışık olmadığı bir iç yapısı vardır. Kur’an’da belli bir konunun ele alınıp bitirildiği ana bölümlere, bunların altında alt ve yan başlıklara rastlanmaz. Onun için Kur'an'da bahsi geçen bir konu hakkında kesin ve isabetli bir söz söyleyebilmek için o konu ile ilgili bütün ayetleri göz önünde bulundurmak gerekir. İşte, Konulu Tefsir Metodu, Kur'an'la ilgili konuların detaylı ve geniş bir şekilde incelenmesine imkân verdiğinden bu asırda bir ihtiyaç olarak ortaya çıkmıştır. Bazı insanların, Kur'an'ın, bu çağın problemlerini çözmekten âciz kaldığını iddia etmeleri üzerine, onlara en iyi cevap Konulu Tefsir çalışmaları ile verildiğinden bu çalışmalar daha çok bu asırda ortaya çıkmıştır. Çünkü dünyanın, siyasî, iktisadî, hukukî, itikadî, ahlakî, ve sosyal bunalımlar içinde çalkalandığı bir zamanda, bütün insanlık için, Yüce Yaratıcı tarafından gönderilmiş olan Kur'an'ın, her sahada hayatlarına yön verecek en üstün prensipleri, yeniden ve derli toplu bir şekilde tekrar gündeme gelecek ve yapılan bu çalışmalarla, insanların, Kur'an'ın ölmez prensiplerini kolayca anlamaları, benimsemeleri ve hayata tatbik etmeleri sağlanmış olacaktır. Eskiden ilimlerde ihtisaslaşma yoktu. Bu asırda ilimlerde, hatta İslamî ilimlerde de ihtisaslaşmaya gidildiği için, Kur'anî ilimler ve tefsirlerde de ihtisaslaşmaya gidilmiştir. Bunun neticesinde, Konulu Tefsir metodu da bu ihtisaslaşma neticesinde ortaya çıkmıştır. Evet, ihtisaslaşma dönemindeki Kur'an'ı yorumlama ve tefsir etme faaliyetlerinde, Kur'an'a yeni bir bakış açısıyla yaklaşma girişimlerine ihtiyaç duyulmuştur. Kur'an'ın konularını tesbit etme ve bu konular içerisinde herhangi bir konuyu seçerek o konu hakkında Kur'an'ın “ne dediğini” ve “ne demek istediğini?” ortaya çıkarma girişimleri tefsir hareketlerine inkâr edilemeyecek bir etki yapmıştır. Çünkü bu yöntem, geçmişte yapılan tefsir çalışmalarından sistem olarak farklı bir yol takip etmektedir. Dolayısıyla sonuçları itibariyle de farklı neticeler elde edildiği görülecektir. Her hangi bir konu hakkında derli toplu bilgi edinmek isteyen ve Kur'an'ın o konu ile ilgili düşüncesini, anlatım tarzını ve vardığı sonuçları tesbit etmek isteyen bir kimse, zarurî olarak Konulu Tefsir çalışmalarına ihtiyaç duyacaktır. Eskiden, bugünkü gibi Konulu Tefsir çalışmalarına ihtiyaç yoktu. Çünkü genellikle Müslümanlar Kur'an'ı ezbere biliyorlardı. İslamî ilimler sahasında bir birikimleri vardı. Onun için herhangi bir konuda Kur'an'ın görüşü ve hükmü nedir rahatlıkla bilebiliyorlardı. Bugün ise maalesef Müslümanlar bu durumda olmadıklarından, konulu tefsir çalışmalarına ihtiyaç hasıl olmuştur. Hem Müslümanlar, hem de gayr-ı müslim müsteşrik araştırmacılar için konular arası irtibatı sağlamak açısından Konulu Tefsir çalışmaları zaruri hale gelmiştir.1 Türkçeye; “Konulu Tefsir” veya “Kavramsal Tefsir” olarak tercüme edilen “etTefsîru'l-Mevdûi” veya “et-Tefsîru't-Tevhîdî” tabiri yeni bir ıstılahı tabirdir ki, âlimler buna değişik manalar vermişlerdir. Konulu Tefsiri kısaca; ₪ Kur'an'da işlenen konulardan herhangi birine dair ayetleri bütüncül bir bakış açısıyla göz önünde bulundurarak Kur'an'ın o konudaki görüşünü ortaya koyma çabasıdır.”2 “Aynı konuda ve Kur'an'ın değişik surelerinden zikredilen ayetleri toplamak mümkün olduğu kadarıyla- nüzul sırasına göre tertîb edip, nüzul sebeplerine vakıf olmak ve bundan sonra da konularına göre metodlu bir şekilde araştırıp açıklamak ve onlardan hüküm çıkarmaktır. Böylece araştırıcı, konu hakkında Kur'an'ın hedefini herkesin rahatlıkla anlayabileceği şekilde bütün yönleriyle ve doğru bir şekilde ortaya koyar.”3 Bu tanımı ele aldığımızda şu neticelere varırız: 1- Herhangi bir konunun Kur'an bütünlüğü içinde ele alınması 2- Bu konuyu ilgilendiren ayet veya ayetlerin aynı veya değişik surede yer alabileceği ve bunların siyak-sibak çerçevesi içinde ele alınması, 3- Mümkün mertebe ayetlerin nüzul sırasına göre dizilmesi, 4- İlmi araştırma ve incelemenin sadece o konuya hasredilmesi ve konunun sınırlandırılması, 5- Toplumun gelişmesinde Kur'anî metodun göz önünde bulundurulması, 6- Yüce Allah'ın o konu ile ilgili muradının ortaya konulması gibi hususlar dile getirilmektedir. Bu hususlar gerçekten bu tür çalışmalarda konunun ana hatlarını ihtiva etmektedir. Bütün bu söylediklerimizden yola çıkarak Konulu Tefsiri şöyle tanımlayabiliriz: "Herhangi bir konuyu, Kur'an'ın bütünlüğü içerisinde ele alıp ister aynı, isterse değişik surelerde olsun konuyu uzaktan ve yakından ilgilendiren mekkî ve medenî tüm ayetleri Davut Aydüz, Tefsir Çeşitleri ve Konulu Tefsir, Işık, İstanbul, 2000, s.77, 78. M. Said Şimşek, Günümüz Tefsir Problemleri, Kitap Dünyası, Konya, ts., s.137, 138. 3 Davut Aydüz, Tefsir Çeşitleri ve Konulu Tefsir, s.80, 81. 1 2 2 toplayarak, mümkün mertebe nüzul sırasını göz önünde bulundurmak şartıyla ve Kur'an'ın üslubu çerçevesinde çeşitli mukayeseler yapmak suretiyle, istenileni ortaya çıkarmaktır." Bu metodunun ne zaman ortaya çıktığı ve başladığı hususunda alimler arasında ihtilaf vardır. Kimilerine göre bu asırda ve Mısır'da ortaya çıkmış, kimilerine göre ise Hz. Peygamber döneminde bizzat Hz. Peygamber tarafından tatbik edilmiştir.4 Yeni bir tefsir metodu olarak tanımlanan Konulu Tefsir metodunun, bugünkü manası ve adıyla ilk defa içinde bulunduğumuz asırda ortaya çıktığı görülmektedir. Bu metod elEzher Üniversitesi Usûlu'd-Din Fakültesi Tefsir Bölümü, dersleri arasına bu dersi de katmaya karar verdiğinde gün yüzüne çıkmıştır. Bu metod, yeni yeni meyvelerini vermeye başlamış, gün geçtikçe de önemi ve ona olan ihtiyaç daha iyi anlaşılmıştır.5 Ancak tefsirin bu çeşidinin kalıpları ve temel unsurları, Kur'an'ın indirildiği asırdan bu yana mevcuttu. Âlimlerin sonradan, "Kur'an'ın Kur'an'la Tefsiri" adını verdikleri, bir konu hakkındaki ayetleri araştırmak, anlamlarını bir araya getirmek ve onları birbiriyle yorumlamak sadr-ı evvelde bilinen bir husustu. Nitekim Rasulullah (a.s.) da kendisine sorulan bazı ayetlerin yorumunda aynı yönteme başvuruyordu.6 Böyle bir tefsir metodunun doğuşuna, bazı müsteşriklerin, bu asırda, Kur'an'la ilgili olarak ileri sürdükleri bir takım şüpheler vesile olduğu zikredilmektedir.7 İslam âlimleri, Kur'an'daki kıssalar, tekrarlar, bazı itikadî ve hukukî esaslar ve hükümlerle ilgili olarak ortaya atılan iddiaları cevaplandırmak maksadıyla, her konuyla alakalı ayetlerin tamamını toplayıp inceleyerek müstakil eserler vermişlerdir. Daha sonraları ise, toplumun Kur'an'la ilgili müstakil çalışmalara rağbet etmesi ve ihtiyaç duyması sebebiyle, bilhassa akademik çalışmalar bu sahaya yönelmiş ve bir çok eser ortaya çıkmıştır. Konulu Tefsir çalışmalarının ilk kez kimler tarafından başlatıldığı konusunda genel olarak iki görüş ileri sürülmüştür. Bir kısım araştırmacılar, Konulu Tefsir çalışmalarının ilk ortaya çıkışını Muhammed Abdullah Draz ve Mahmûd Şeltut'a nisbet etmişlerdir. Diğer kısmına göre ise Ezher Üniversitesinde Ahmed es-Seyyid el-Kûmî ve M. Ahmed el-Kasım ilk olarak Konulu Tefsir çalışmalarını başlatan isimler olmuşlardır. Daha sonra Tefsir Bölümü öğretim üyeleri, yüksek lisans ve doktora öğrencileri bu alanda çalışmalar yapmışlardır. 4 Mustafa Müslim, Mebahisu fi't-Tefsiri' l-Mevduî, Darü'l-Kalem, Dımaşk, 1997, s.17. Aydüz, Davut, Konulu Tefsir, s.77, 78. 6 Müslim, Mustafa, Mebahisu fi’t-Tefsiri'l-Mevduî, s.17. 7 Aydüz, Davut, Konulu Tefsir, s.77, 78. 5 3 Aslında bu iki görüş sahipleri de birbirinden farklı şeyler söylememektedirler. Çünkü Mahmut Şeltut ve M. Abdullah Draz, Konulu Tefsirin uygulanışına ait çalışmalar yapmışlardır. Buna karşılık Ahmet Seyyit el-Kûmî ve M. Ahmet el-Kasım ise, ortak bir çalışma ile Konulu Tefsirin metodunu ortaya koyan bir eser kaleme almışlardır. Bu asırda yaşayan Müslüman âlimler, hayatın değişik dallarına ait bir problemle karşılaştıklarında veya psikoloji, sosyoloji, antropoloji, astronomi, fizik veya ekonomi biliminde yeni bir teori ile karşı karşıya geldiklerinde, Kur'an'da bu tip teorileri tartışıp, ona ilişkin Allah'ın hükmünü belirten nassları bulamamaktadırlar. Bu durumda araştırmacı bu eğilimlere ilişkin Kur'an'ın ve Sünnet'in yaklaşımlarını ve bakış açılarını belirlemeye çalışır. Böylece Müslüman araştırmacı da Kur'an'ın bu alanlara ilişkin temel gayelerine ait bir meleke oluşur. Sonra da bu problemlere Kur'anî perspektiften bakarak çözmeye çalışır veya teorileri ona göre değerlendirir. Bu problemler genellikle bu asırda meydana çıktığından, bunlara cevap içinde Müslüman araştırmacılar Konulu Tefsir çalışmalarına yönelmişlerdir. Ayrıca Kur'an, devamlı gelişmekte olan yeni bilgi silsilesinin ışığı altında yeniden tefekkür edilmeli ve yeniden yorumlanmalıdır. Ama bu, Kur'an'ı yeni bilgilere uydurma şeklinde değil, yeni bilgileri onun ışığında değerlendirme şeklinde olmalıdır. İnsanların yeni ihtiyaçları ortaya çıkınca, Kur'an da yeni anlayışlar doğurur. Zaten onun ebedî olmasının gerçek anlamı da budur.8 Konulu Tefsir çalışmalarında araştırmacı Kur’an’daki konulardan bir konuyu araştırmak istediğinde şu aşamaları takip etmesi gerekmektedir: 1- Araştırma konusunun çerçevesi ve sınırları belirlenir. 2- Konuyu ele alan ya da değinen ayetler derlenir. 3- Ayetler -elden geldiğince- nüzul sırasına göre dizilir. 4- Varsa ayetlerle ilgili nüzul sebepleri gözden geçirilir ve ayetler arası münasebet tesbit edilir. 5- Derlenen ayetler topluca gözden geçirilir ve buna göre konunun temel öğeleri tesbit edilir. İşlenecek konunun yapısını göz önünde bulundurmak suretiyle nüzul sırasına göre dizilen âyetler arasında takdim-te’hir yapılabilir. 6- Tahlil ve yorumlar yapılırken ayetlerde geçen kelimelerin sözlük anlamlarıyla Kur'an'daki kullanışları değerlendirilir. 8 Aydüz, Davut, Konulu Tefsir, s.80. 4 7- Araştırmacı, önyargılardan uzak durmalı, araştırmayı hedefinden saptıracak ve okuyucunun dikkatini başka tarafa çekecek ayrıntılara dalmamalıdır. Şayet, bu tür ayrıntılar, araştırmanın hedefine destek sağlayacaksa dipnotlarda bu ayrıntılara yer verilmelidir.9 Böylece araştırılmak istenen konu Kur'an'ın değişik sûrelerinde serpiştirilmiş ayetler incelenerek, ayrıntılı bir şekilde, bütün yönleriyle ele alınıp incelenmiş olur. Kur'an'da zikri geçen şeylerden biri de "nimet"tir. Kur'an'da nimetlerin saymakla tükenmeyeceği ifade edilmekte ve yer yer bu nimetler hatırlatılarak insanlar şükre sevk edilmektedir. Fakat “Kur'an'da hangi nimetler zikredilmektedir? Nimetler hangi şeyler zikredilerek hatırlatılmaktadır? Kur'an hangi nimetleri zikretmiştir?” gibi sorulara cevap bulmak için biz de nimeti Konulu Tefsir Metodu’yla incelemeye çalışacağız. Öncelikle çalışmamızın ilk bölümünde nimetin lügat manası ve Kur'an'da kullanımını incelemeye çalışacağız. Kur'an-ı Kerim'de kullanılan ve nimetle anlam yakınlığı ve zıt anlamlı kelimelerin lügat manalarını ve Kur'an'da kullanım şekillerini inceleyerek yüklendikleri manaları ele alacağız. Ayrıca nimet ve nimetle yakın manada kullanılan kelimeler arasındaki farkı ifade ederek, bu ifadelerin Kur'an'da kullanım alanlarını tesbit etmeye çalışacağız. Başka bir ifadeyle nimetin manasının tesbiti için lügat ve Kur'an'ın kullanımlarını değerlendirmeye çalışacağız. Bu arada zıt ve eş anlamlı olan kelimeleri değerlendirmemiz mananın biraz daha netleşmesini sağlayacaktır. Çalışmamızın ikinci bölümünde ise Kur'an'da nimet ve kullanım alanını inceleyeceğiz. Bu bölümde başta Kur'an'ın nimeti tasnifi olmak üzere âlimlerin nimeti tasnif şekillerini incelemeye çalışacağız. Ayrıca biz de çalışmamızla ilgili sistematiği tespit ederek nimetleri dünyevi ve uhrevi olmak üzere iki bölümde, bu bölümleri ise maddi ve manevi olmak üzere iki kısımda değerlendireceğiz. Burada Kur'an'da sarih ya da mücmel olarak zikredilen nimetleri bu sistematik çerçevesinde incelemeye çalışacağız. 9 M. Said Şimşek, Günümüz Tefsir Problemleri, s. 169. 5 BİRİNCİ BÖLÜM NİMET KAVRAMI 1. NİMET KAVRAMININ ANLAMI Kur'an-ı Kerim'de seksen dokuz yerde geçmekte olan nimet kelimesi, lügatte; hoş, refah, rahat ve nizam hali manalarına gelir. Nimet, sıkıntı ve darlığın zıddıdır. Cenab-ı Hakk’ın kuluna ihsan ettiği mal vegüzel yaşamdır. Cemisi “niam” (‫ )نعم‬ve “en'um” (‫)أنعم‬ şeklinde gelir.10 Arap dilinde bir kimsenin ferah ve meserret içerisinde olduğunu ifade etmek için ‫ ( رأيته في نعمة‬O'nu nimet içerisinde gördüm) ifadesi kullanılır.11 Ayrıca nimetin minnet, yardım ve insanın yaptığı şeyler ve mal-mülk için kullanılmıştır.12 Istılahta ise nimet, ihsan olarak başkasına sağlanan menfaat ve fayda manalarına gelir.13 Cürcanî (v.816/1413), Kitabu’t-Tarifât adlı eserinde, nimet kelimesini, "bir karşılık beklemeksizin ve herhangi bir maksat güdülmeksizin kendisi ile fayda ve ihsan kastedilen şeydir." şeklinde tarif etmiştir. 14 Rağıb el-İsfahani (v.502/1108) ise nimeti; "halet-i hasene" (güzel durum) olarak ifade etmiştir.15 Nimet kelimesinin karşılığı olarak kullanılan "hâlet-i hasene" ifadesi, başlangıçta maddî lezzetlerle alakalı olarak kullanılırken daha sonraları manevî lezzetler için de kullanılmıştır.16 Fahreddin er-Razî (v.606/1210) nimetin tarifinde farklı görüşlerin bulunduğunu bu kelimenin tarifinde âlimler arasında bir ittifakın söz konusu olmadığını belirterek nimeti, “başkasına ihsanda bulunarak yapılmış bir faydadan ibarettir” şeklinde tarif eder. Bazı âlimlerin ise yukarda verilen tanıma ilave olarak nimetin "güzel" olması gerektiği şartını getirdiklerini zikreder. Bu görüşü savunanlar tanımlarına “güzel” ifadesini ilave etmelerinin sebebini şu şekilde açıklamışlardır: "Nimet, ancak güzel olursa şükre layık olur. Aksi halde yani nimet çirkin olduğunda ise şükre layık olmaz." Razî’ye göre ise “güzel” olması şartına 10 Ebu’l-Huseyn Ahmed b. Faris b. Zekeriya, Mucemu Makayisi’l-Luğa (nşr. Abdüsselam Muammed Harun), Darü’l-Ciyl, Beyrut, 1991, “n-a-m” md.; Ebu'l-Fadl Cemaluddin Muhammed b. Mükerrem İbn Manzûr, Lisanu'lArab, Daru's-Sadr, Beyrut,1990, XII, 579. 11 İbn Faris, Mucemu Makayisi’l-Luğa, V, 446; Ebü't-Tahir Mecdüddin Muhammed b. Yakub b. Muhammed Feyrûzâbâdî, el-Kamus’ul-Muhît, Daru’l-Fikr, Beyrut, 2003, s.1048. 12 Ebu Nasr İsmail b. Hammad el-Farabî el-Cevherî, es-Sıhah Tacü'l-Luga ve Sıhahü'l-Arabiyye (nşr. Ahmed Abdülgafur Atar), Darü'l-İlm li'l-Melayin, Beyrut, 1990, VI, 2041; Ebu Abdurrahman Halil b. Ahmed b.Amr elFerahidi, Kitabü'l-Ayn, (nşr. Mehdi Mahzumi, İbrahim Samerraî), Müessesetü'l-Alem li'l-Matbu, Beyrut, 1988, II, 161. 13 Zeynüddin Muhammed Abdürrauf b. Tacilarifîn b. Ali el-Münâvî, Et-Tevkif ala Mühimmatı t-Ta'rif (nşr. Muhammed Rıdvan Daye), Darü'l-Fikri'l-Muasır, Beyrut, 1990, I, 210. 14 Ali b. Muhammed b. Ali el-Cürcânî, Kitabu't-Tarifât, Darül-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut, 1983, s.242. 15 Ebü'l-Kasım Hüseyin b. Muhammed b. Mufaddal Rağıb el-İsfehanî, el-Müfredât'u fi Ğaribi'l-Kur'an (nşr. Muhammed Seyyid el-Keylânî), Darü'l-Ma'rife, Beyrut, ts., s.499. 16 Muhammed Tahir b. Muhammed b. Muhammed İbn Âşûr et-Tunisî, Tefsirü't-Tahrîr ve't-Tenvîr, Ed-Darü'tTunusiyye, Tunus, 1984, I, 193. 6 gerek yoktur. Çünkü yaptığı iş mahzurlu da olsa, ihsanda bulunan kimsenin, ihsanı sebebiyle şükrü hak etmesi caizdir. Zira şükre müstahak olma yönü, günaha ve cezaya müstahak olma yönünden farklıdır. Bunların bir arada bulunmaları imkânsız değildir. Razi bu görüşüne fasık bir kimsenin, başkalarına iyilikte bulunmasıyla, şükre; Allah'a isyan etmiş olmasıyla da kınanmaya müstahak olmasını örnek verir. Razi, yukarıda geçen ilk tarifi izah ederek tanımda kullanılan "fayda" şartını, zarar olacak şeylerin nimet olamayacağı şeklinde açıklar. "İhsanda bulunularak yapılmış" kaydına gelince; “ihsan gerçek bir fayda olsa ve onu yapan kimse onunla, kendisine ihsanda bulunulan kimsenin menfaatini değil de kendi menfaatini gözetmiş olsa, bu da bir nimet olmaz. Bu tıpkı sırtından daha çok kazanmak için cariyesine ihsanda bulunan kimsenin haline benzer.” şeklinde açıklar.17 Kısaca nimet kelimesini tarif edecek olursak nimet; insanı mutlu ve mes'ud edecek, kendisine faydalı her türlü güzel durumdur. Nimet kelimesinin tarifinden sonra Kur'an'da nimetle aynı kökten türeyen kelimeler üzerinde durabiliriz. a- İn'âm etmek (‫)أنعم‬: Nimet vermek, bir kimseye ihsanda bulunmak anlamlarına gelir. İn'am etmek, sadece insanlar için kullanılır. Hayvanlar ve diğer canlılar için kullanılmas meselâ, bir insanın atını beslemesi için en'ame (‫ )أنعم‬fiili kullanılmaz.18 b- Naîm(‫)نعيم‬: Nimetle aynı manaya gelen naîm kelimesi, refah, yumuşak huyluluk, yumuşak kalplilik, sukûnet,19 sıhhat, eminlik ve lezzet manalarına gelir. Ancak naîm çok nimet için kullanılır.20 Cenab-ı Hakk'ın mahlukata ihsan ettiği atıyyeden ibarettir.21 c- Nâimetün(‫)ناعمة‬: Yumuşak, güzel yaşam, seçkin ve taze gıdalar için kullanılır.22 d- Na'met(‫ )نعمة‬ve "na'mâ"' (‫ )نعماء‬ise: Nimetlere mahzar olmak, nazik olmak ve hoş dirlikli(geçimli) olmak manalarına gelir. 23 Na'mâ', ileride üzerinde detaylı bir şekilde duracağımız darrâ'nın zıttıdır.24 Ebu Abdillah Fahreddin Muhammed b. Ömer er-Râzî, et-Tefsirü'l-Kebir = Mefatihü'l-Gayb, Daru İhyai'tTürasi'l-Arabi, Beyrut, 1934, I, 221. 18 Rağıb el-İsfehanî, el-Müfredât, s.760. 19 el-Ferahidî, Kitabü'l-Ayn, II, 161. 20 Rağıb el-İsfehanî, el-Müfredât, s.761. 21 Ahterî Mustafa b. Şemseddin el-Karahisarî, Ahteri-i Kebir (nşr. İ. İlhami Ulaş, Abdülkadir Dedeoğlu), Osmanlı Yayınevi, İstanbul, 1978, s.464; Ebu't-Tahir Mecdüddin Muhammed b. Yakub b. Muhammed Feyrûzâbâdî, el-Okyanusü'l-Basit fi Tercümeti Kamusü'l-Muhit, ( trc. Mütercim Asım Efendi), I-III, Cemal Efendi Matbaası, İstanbul, 1886, III, 566. 22 İbn Manzur, Lisanu'l-Arab, XII, 580. 23 İbn Faris, Mu'cemu Mekayisi'l-Luğa, “n-a-m” md.; Ahterî, Mustafa, Ahteri-i Kebir, s.464. 24 Rağıb el-İsfehanî, el-Müfredât, s.760. 17 7 e- Tana'um(‫)تنعم‬: Nimet, refah ve maişetle neşelenmek, nimet olan şeye ulaşmak ve güzel yaşam anlamlarına gelir.25 f- Na'ame (‫)نعم‬: Fiil olarak kullanılan na'ame kelimesi, bir kimseye nimet vermek ve iyi bir yaşam bahşetmek için kullanılır.26 Nimetin tarifi verdikten ve aynı kökten gelen kelimelere değindikten sonra nimetle anlam yakınlığı olan kavramlar üzerinde duracağız. Nimet kelimesinin anlamının netleşmesi adına bu kelime ile yakın anlamlı olan hayr, âlâ, rızık vb. kelimeler üzerinde durmanın faydalı olacağını mülahaza ediyoruz. 2. NİMETLE ANLAM YAKINLIĞI OLAN KAVRAMLAR 2.1. Âlâ (‫)أآلآلء‬ Kur'an'da 34 yerde zikredilen ve nimetler anlamında kullanılan âlâ kelimesinin tekili ‫(ألى‬elen), ‫( إلى‬ilen), ‫( إلي‬ilyün),‫( ألو‬elvün) şeklinde gelir. Âlâ başkasına anlatılan nimetler için kullanılır.27 Meşhur Arap şairi Nabiğa bir şiirinde nimet ve âlâ'yi aynı manada şu şekilde kullanmıştır. 28 ‫ھم الملوك وأبناء الملوك لھم فضل على الناس في اآلآلء و النعم‬ (Onlar krallar ve kralların oğullarıdır. Onların nimetlerde diğer insanlardan üstünlükleri vardır.) Kur'an'da âlâ kelimesinin iki farklı terkipte kullanıldığını görmekteyiz. A'raf suresi 69. ْ ‫( فَ ْاذ ُكر‬Allanın nimetlerini hatırlayın) şeklinde, Necm suresinin 55. ّ ‫ُوا آالء‬ ve 74. ayetlerinde ِ‫ﷲ‬ ayeti ve Rahman Suresinde 31 yerde (‫( فَبِأَيﱢ َآالء َربﱢ ُك َما )ك‬Rabbinizin hangi nimetini inkâr edeceksiniz?) şeklinde geçmektedir. Âlâ kelimesinin bu ayetlerde hangi nimetler için kullanıldığı hakkında müfessirlerin görüşleri üzerinde durmanın faydalı olacağını düşünmekteyiz. 1- A'raf suresi 69. ayet: ْ ‫ق بَ ْسطَةً فَ ْاذ ُكر‬ ْ ‫وح َوزَا َد ُك ْم فِي ْال‬ ْ ‫َواذ ُكر‬ ّ ‫ُوا آالء‬ َ‫ﷲِ لَ َعلﱠ ُك ْم تُ ْفلِحُون‬ ِ ‫خَل‬ ٍ ُ‫ُوا إِ ْذ َج َعلَ ُك ْم ُخلَفَاء ِمن بَ ْع ِد قَوْ ِم ن‬ "Allah'ın sizi Nuh'un milleti yerine getirdiğini ve vücutça da onlardan üstün kıldığını hatırlayın, başarıya erişebilmeniz için Allah'ın nimetlerini anın."29 İbn Manzur, Lisanu'l-Arab, XII, 579, Rağıb el-İsfehanî, el-Müfredât, s. 761. Rağıb el-İsfehanî, el-Müfredât, s.761. 27 Askerî, Ebu Hilal Hasan b. Abdullah b. Sehl, el-Furuku'l-Lugavî (nşr.Hüsameddin Kudüsi), Darü'l-Kütübi'lİlmiyye, Beyrut, ts., s.187. 28 Muhammed Murtaza el-Huseynî ez-Zebidî, Tacu'l-Arûs (nşr. Abdülalim Tahâvî), Vizaretü'l-İ'Iam, Kuveyt, 1968, X, 21; İbn Manzûr, Lisanül-Arab, XIV, 43. 29 A'raf, 07/69, Kur'an-ı Kerim Ve Açıklamalı Meali, Heyet, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara, 1999. Çalışmamızda bu meali esas olarak kabul ettik. 25 26 8 Alûsî (v.1270/1854), bu ayetin tefsirinde “âlâ”nın ayetin sibakında zikri geçen nimetler olduğunu söyler.30 Ayetin başlangıcına bakacak olursak; Hz. Hûd'un Âd kavmine hitaben söylediği nimetler zikredilmektedir. Bu ayet-i kerimede özellikle iki nimete vurgu yapılmaktadır: Birincisi; Ad kavminin Hz. Nuh'un milleti yerine yeryüzüne hâkim kılınması, diğeri ise vücutça onlardan üstün kılınmaları. Şevkânî (v.1250/1834) ve Zemahşerî (v.538/1143) gibi müfessirler de aynı görüşü ifade etmişlerdir.31 Ayrıca ayette bünyelerinin sağlıklı olmasına işaret edilmiştir. Çünkü sağlıklı olmak da insan için en değerli nimetlerdendir.32 2- A'raf suresi 74. ayet: ْ ‫َو ْاذ ُكر‬ ‫ض تَتﱠ ِخ ُذونَ ِمن ُسھُولِھَا قُصُورًا َوتَ ْن ِحتُونَ ْال ِجبَا َل بُيُوتًا‬ ِ ْ‫ُوا إِ ْذ َج َعلَ ُك ْم ُخلَفَاء ِمن بَ ْع ِد عَا ٍد َوبَ ﱠوأَ ُك ْم فِي األَر‬ ْ ‫“ فَ ْاذ ُكر‬Allah'ın sizi Ad milleti yerine getirdiğini, ovalarında ّ ‫ُوا آالء‬ َ‫ض ُم ْف ِس ِدين‬ ِ ْ‫ﷲِ َوالَ تَ ْعثَوْ ا فِي األَر‬ köşkler kurup dağlarında kayadan evler yonttuğunuz yeryüzünde yerleştirdiğini hatırlayın; Allah'ın nimetlerini anın, yeryüzünde bozgunculuk yaparak karışıklık çıkarmayın.” Bu ayetin başlangıcına baktığımızda Hz. Salih; Semûd kavmine, Allah'ın onları Ad milleti yerine getirdiğini, ovalarında köşkler kurup dağlarında kayadan evler yonttukları yeryüzünde yerleştirdiğini dile getiriyor. 33 Bu şekilde büyük köşkler yapmaları, Semûd kavminin refahına, dünya saadetlerine ve nimetlerinin kemaline ulaştığına delalet eder. Çünkü büyük binalar ve köşkler hali vakti yerinde olmayı gerektirir. Fakir olan hiç kimse yazlık ve kışlık evler, köşkler yapamaz, yaptıramaz. Bunların yaptıklarını beyan etmek vüs'at-i hallerini beyan etmektir.34 Alûsî, bu ayette "âlâ"nın ayetin başında zikri geçen nimetleri ifade etmekle beraber Cenab-ı Hakk'ın insanlara bahşetmiş olduğu diğer nimetleri de kapsayacak şekilde geniş bir anlam ifade ettiğini söyler.35 Kur'an'da geçen diğer terkip ise ‫ي َآالء َربﱢ ُك َما‬ ‫ فَبِأ َ ﱢ‬terkibidir. Âlâ kelimesi bu terkiple 31 defa Rahman suresinde, bir kez de Necm suresinin 55. ayetinde geçmektedir. 3- Necm Suresi 55. ayet: ‫ي َآالء َربﱢكَ تَتَ َما َرى‬ ‫'“ فَبِأ َ ﱢ‬Şimdi Rabbinin hangi nimetlerinden şüphe edersin?” Ebu’s-Senâ Şehabeddin Mahmud el-Âlûsî, Ruhu’l-Meânî fî Tefsîri’l-Kurâni’l-Azîm ve’s-Seb’ü’l-Mesânî (nşr. Muhammed Hüseyin el-Arab), Daru’l-Fikr, Beyrut, 1997, V, 233. 31 Ebu’l-Kasım Carullah Mahmud b. Ömer b. Muhammed ez-Zemahşerî, el-Keşşâf an Hakâiki Ğavamizi’t-Tenzil ve Uyuni’l-Ekavil fi Vucuhi’t-Te’vil (nşr. Adil Ahmed Abdülmevcud, Ali Muhammed Muavviz, Fethi Abdurrahman ahmed el-Hicazî), Mektebetü’l Ubeykan, Riyad, 1998, II, 458; Ebu Abdillah Muhammed b. Ali b. Muhammed el-Havlanî eş-Şevkânî, Fethu’l-Kadîr (nşr. Abdurrahman Umeyra), Darü’l-Vefa, II. Baskı, Mansure, 1997, II, 308. 32 Mehmed Vehbi, Hulâsatü'l-Beyân fi Tefsiri'l-Kur'an, Üçdal Neşriyat, VI. Baskı, İstanbul, 1966. IV, 1665. 33 el-A'raf 07/74. 34 Mehmed Vehbi, Hulâsatü'l-Beyân, IV, 1673. 35 Âlûsî, Ruhu'l-Meânî, V, 244. 30 9 Bu ayetten önceki ayetlerde helak olan Nuh, Hûd ve Lût kavimlerinin akıbetlerinden bahsedilmektedir. Zemahşerî bu surede, nimet ve nikmet (nimetin zıddı) olan birçok şeyin zikredilmiş ve hepsinin de "âlâ" olarak isimlendirilmiş olduğunu söyler. Ayrıca nikmet olarak zikredilen şeylerin ibret alanlar için nasihat olduğunu söyler.36 Bu ayet-i kerimede, ayetin öncesinde zikri geçen cezaların nimet olarak ifade edilmesi, cezaların hatırlatılmasının bile bir nimet olduğunu göstermektedir. Çünkü cezaların hatırlatılması, inanan ve akıl sahibi olanlar için ibret alınarak istifade edilen, öğüt ve nasihat olması itibariyle bir nimettir. Bununla beraber soru edatının getirilmesinde ve "fe" ile kendinden önce hatırlatılan helakların tertibinde şüphe ve nankörlük edenlere karşı önemli bir uyarı mânâsı da mevcuttur.37 Râzî ise nimetlerden kasdın, bu surede zikri geçmiş olan, insanın bir nutfeden yaratılması, ona ruh üflenmesi, zenginlik verilmesi, insanın varlıklı kılınması gibi nimetler olduğunu söyler. Ayrıca kâfirlerin akıbetinin zikredilmesinin sebebini, nimetleri inkâr edenlerin sonunun nasıl olduğunu beyan etmek için olduğunu söyler. Nitekim Allah'ın (cc.) bu belalardan insanı muhafaza etmesinin ayrı bir nimet olduğunu beyan eder.38 3- Rahman suresi: Âlâ kelimesinin en çok zikrinin geçtiği sure Rahman suresidir. Bu kelime Rahman suresinde 31 defa geçmektedir. Bu surede insanlara dinî-dünyevî, enfüsî-âfâkî çeşitli nimetler hatırlatılmıştır. Bahsi geçen 31 ayette Allah'ın (c.c.) insanlar üzerindeki nimetleri hatırlatılmaktadır. Bu ayetlerin sonunda âlâ kelimesinin içerisinde yer aldığı bir terkip ile şükür vazifesinin yerine getirilmemesine karşı insanlara hitaben ‫ي َآالء َربﱢ ُك َما تُ َك ﱢذبَا ِن‬ ‫فَبِأ َ ﱢ‬ “Rabbinizin nimetlerinden hangi birini yalanlıyorsunuz,?” şeklinde uyanlar tekrarlanmıştır.39 Bu surede, ilk nimet olarak Cenab-ı Hakk'm insana Kur'an'ı öğretmek suretiyle en yüce nimet olan “din” nimetini bahşetmesi zikredilmiş40, ardından insanın yaratılması41, daha sonra ise insanı diğer canlılardan ayıran beyan nimetinin bahsedilmesi,42 Güneş ve Ay'ın bir hesaba göre hareket etmeleri 43 , gökyüzü 44 , yeryüzü 45 yeryüzünde hububat ve hoş kokulu bitkilerin yaratılması, 46 insan ve cinlerin yaratılmaları 47 … gibi birçok nimet zikredilmiş. 36 Zemahşerî, el-Keşşâf, V, 649. Elmalılı M. Hamdi Yazır, Hak Dini Kur'an Dili, Azim, İstanbul, ts., VII, 325–326. 38 Râzî, et-Tefsiru 'l-Kebîr, XXIX, 25. 39 Âlûsî, Ruhu'l-Meânî, XXVII, 97. 40 er-Rahmân 55/2. 41 er-Rahman 55/3. 42 er-Rahman 55/4. 43 er-Rahman 55/5. 44 er-Rahman 55/7. 45 er-Rahman 55/10. 46 er-Rahman 55/12. 47 er-Rahman 55/14, 15. 37 10 Yukarda ifade ettiğimiz gibi her nimet zikredildikten sonra bu nimetleri ‫ي َآالء َربﱢ ُك َما تُ َك ﱢذبَا ِن‬ ‫فَبِأَ ﱢ‬ “Rabbinizin nimetlerinden hangi birini yalanlıyorsunuz?” ifadesi takib etmiştir. Yüce Yaratıcı bu tekrarlarla kulların nazarını onlara bahşetmiş olduğu nimetlere çevirmektedir. Âlâ kelimesini müfessirlerin çoğu nimetler şeklinde tefsir etmişlerdir. Fakat âlâ kelimesini "kudret" şeklinde tefsir edenler de vardır. Abdulhamid el-Ferahî (v.1930), Kur'an ve arap şiirinin “âlâ”nın nimetler manasına geldiğini reddettiğini, aslında “âlâ”nın, Allah(c.c)'ın “kudreti” anlamına geldiğini söylemektedir. Ayrıca Taberî'nin (v.310/923) de Rahman Suresinin 37. ayetinde geçen âlâ ifadesi dışında bütün âlâ ifadelerini nimetler olarak tefsir ettiğini bu ayette ise ifadesini ‫ان‬ ‫“ فَبِأ َ ﱢ‬Rabbinizin hangi 'kudretini' ِ َ‫ي َآالء َربﱢ ُك َما تُ َك ﱢذب‬ yalanlıyorsunuz” şeklinde tefsir ettiğini zikretmektedir.48 Fahreddin Râzî de, Rahman suresinde bahsi geçen yerlerde Cenab-ı Hakk'ın yarattığı harikulade şeyler zikredildikten sonra ‫ان‬ ‫ فَبِأ َ ﱢ‬ifadesinin gelmesini, nimetleri beyan ِ َ‫ي َآالء َربﱢ ُك َما تُ َك ﱢذب‬ etmek için değil, kudretin beyan edilmesi için geldiğini ifade etmektedir. 49 Maverdî (v.450/1058) de "âlâ" ifadesini "kudret" olarak tefsir eden müfessirlerdendir.50 Daha önce de ifade ettiğimiz gibi âlâ kelimesinin manası üzerinde müfessirler arasında ihtilaf vardır. Müfessirlerin çoğunluğu bu kelimenin Kur'an'da geçtiği bütün yerlerde nimetler anlamında kullanıldığını ifade etmişlerdir. Ancak bazı müfessirler bu kelimenin “kudret” anlamında “büyük nimetler” için kullanıldığı yönünde görüş beyan etmişlerdir.51 Kur'an'da “âlâ” kelimesinin geçtiği yerleri incelediğimizde, âlâ kelimesinin nimetler anlamında kullanıldığını görmekteyiz. Bununla beraber, özellikle Rahman suresinde zikredilen nimetleri de dikkate alarak “âlâ” kelimesinin “kudret” manasında da kullanılmış olmasının mümkün olduğunu görmekteyiz. Son tahlilde şunu diyebiliriz: Alâ ifadesi daha çok, Cenab-ı Hakk’ın bahşetmiş olduğu harikulade nimetler için kullanılmıştır. 2.2. Rızk (‫)الرزق‬ Rızk, kendisinden faydalanılan şey, ihsan ve atâ manalarına gelir. Allah'ın canlılara beslenmeleri için ihsan ettiği nimetlere bu isim verilmiştir. Bedenin kendisiyle ayakta durduğu, gelişmesini sağlayan şeylerdir. Cemisi ‫ أرزاق‬gelir. Canlıların rızkı elde etmelerine bir vesile olan yağmur da rızk olarak isimlendirilir.52 48 Abdülhamid el-Ferahî, Müfredata'I-Kur'an= Nazarâtun Cedide fi Tefsiri Elfazin Kur'aniyye (nşr. Muhammed Ecmel Eyyub el-Islahi), Beyrut, Darü'l-Garbi'l-İslamî, 2002, s.125. 49 Rağıb el-İsfehanî, el-Müfredât, s.125. 50 Ebü'l-Hasan Ali b. Muhammed b. Habib el- Maverdî, en-Nüketü ve'l-Uyûn Tefsiri'l-Maverdî (nşr. EsSeyyid Abdu'l-Maksud b. Abdurrahim), Daru'l-Kütütbü'l-İlmiyye, Beyrut, 1992, V, 426. 51 Askerî, el-Furuku’l-Lugavî, s.187. 52 ez-Zebidî, Tacu'l-Arus, VI, 355. 11 Kur'an-ı Kerim’de َ‫“ َوفِي ال ﱠس َماء ِر ْزقُ ُك ْم َو َما تُو َع ُدون‬Semada da rızkınız ve size vâdedilen başka şeyler vardır.”53şeklinde geçmektedir. Rağıp el-İsfahani rızkın üç farklı manaya geldiğini zikreder. Bunları, şu şekilde özetleyebiliriz: a- Süreklilik arz eden dünyevî ve uhrevî ihsanlar b- Nasip ve pay c- Kendisiyle beslenilen şey54 Elmalılı, Ehli Sünnet'in rızkı, şer'î manâsıyla lügat mânâsını aynı kabul ederek "Cenâb-ı Allah'ın canlıya zevk ve faydalanma nasip ettiği şey" diye tarif ettiklerini söyler. Elmalılı, ayrıca bir şeyin rızk olması için ondan faydalanmayı şart koşar. Nitekim faydalanılmayan şeyin, ister dünyevî ister uhrevî olsun rızk olmayacağını ifade eder. Dolayısıyla istifade etmek şartıyla mülk olsun veya olmasın; yenilen, içilen ve diğer şekillerde kullanılarak faydalanılan mal, evlat, eş, gayret, ilim ve bilgi gibi şeyleri rızk kavramına dâhil eder. Fakat bunların hepsinde, faydalanmayı şart koşar.55 Bu şekliyle, dinî ve dünyevî olmak üzere bilfiil faydalanılamayan mal, mülk, evlat, aile, ilim ve bilgi gibi şeyler rızk değildir. Çünkü bunlarla kişi herhangi bir faydaya nail olamamıştır. Buna göre bir şey, faydalanma şekline göre farklı kimselerin rızkı olabilir. Başka bir ifadeyle, bir kimseye rızk olan bir nimet, diğerine rızk olmayabilir. Hatta kendi malından, gücünden, ilminden faydalanmayanların bile rızıklanmış olamayacağını söyleyebiliriz. Rızkı, zahirî ve batınî olmak üzere iki kısma ayırabiliriz. Zahirî rızkı, bedenin ihtiyaçları olan gıdalar şeklinde tarif edebiliriz. Batınî rızk ise kalbin ve ruhun ihtiyaç duyduğu ilim, marifet, hikmet gibi manevî gıdalardır.56 Kur'an-ı Kerim'de rızk, 53 yerde geçmektedir. İnsana bahşedilen dünyevî ve uhrevî nimetler, nasip, pay, yağmur, yemek, sevap gibi çeşitli manalarda kullanılmıştır.57 Biz burada, rızkın dünyevî ve uhrevî nimetler manasında kullanıldığı ayetlerden bazılarını ele alarak konuyu izah etmeye çalışacağız. Kur'an-ı Kerim'de rızk kavramının dünyevî ve uhrevî nimetler için kullanıldığı çok sayıda ayet vardır.58 53 ez-Zariyat 51/22. Rağıb el-İsfehanî, el-Müfredât, s.194. 55 Elmalılı, Hak Dini, I, 179–180. 56 İbn-i Manzûr, Lisanü'l-Arab, X, 115. 57 Ebû Abdullah el-Hüseyn b. Muhammed ed-Demeğânî, el-Vucuh ve'n-Nazâir li Elfâz-ı Kitâbillahi'l-Azîz, İhyâu't-Turas, Kahire, 1995, 372. 58 el-Bakara 2/57, 154, 172; el-A'râf 7/160; el-Enfal 8/3; Yunus 10/93; er-Ra'd 13/22; er-Rûm 30/28; es-Secde 32/16; Fatır 35/29; eş-Şûrâ 42/38; el-Casiye 45/16. 54 12 Dünyevî nimetlere misal olarak; Bakara suresinin 3. ayeti olan َ‫َو ِم ﱠما َر َز ْقنَاھُ ْم يُنفِقُون‬ "Kendilerine verdiğimiz rızktan yerli yerince sarf ederler." ve Münafıkûn suresinin 10. ayeti ُ ْ‫“ َوأَنفِقُوا ِمن ﱠما َر َز ْقنَا ُكم ﱢمن قَب ِْل أَن يَأْتِ َي أَ َح َد ُك ُم ْال َمو‬Sizden birine Ölüm gelmeden önce, size olan ‫ت‬ verdiğimiz rızklardan sarf edin.” ayetlerini verebiliriz. Müfessirler bu ayetlerde geçen rızk ifadesinin; mal, makam-mevki, ilim, kuvvet ve kudret gibi zahirî ve batinî birçok nimeti kapsadığını ifade etmişlerdir.59 Uhrevî nimetlere ise; Mü'min suresinin 40. ve Al-i İmran Suresinin 169. ayetlerini misal olarak zikredebiliriz. Mümin suresinde rızk kelimesi; َ‫ك يَ ْد ُخلُونَ ْال َجنﱠةَ يُرْ زَ قُون‬ َ ِ‫صالِحًا ﱢمن َذ َك ٍر أَوْ أُنثَى َوھُ َو ُم ْؤ ِم ٌن فَأُوْ لَئ‬ َ ‫َم ْن َع ِم َل َسيﱢئَةً فَ َال يُجْ َزى إِ ﱠال ِم ْثلَھَا َو َم ْن َع ِم َل‬ ‫ب‬ ٍ ‫فِيھَا بِ َغي ِْر ِح َسا‬ “Kadın veya erkek, kim, inanarak yararlı iş işlerse, işte onlar cennete girerler; orada hesapsız şekilde rızıklanırlar.” şeklinde geçmektedir. Bu ayet-i kerimede rızk ifadesi, -sarih bir şekilde- inanan ve salih amel işleyen kullara, ahirette verilecek nimetler manasında kullanılmıştır. Âl-i İmran suresinde ise rızk şu şekilde geçmektedir: ْ ُ‫َوالَ تَحْ َسبَ ﱠن الﱠ ِذينَ قُتِل‬ ّ ‫يل‬ َ‫ﷲِ أَ ْم َواتًا بَلْ أَحْ يَاء ِعن َد َربﱢ ِھ ْم يُرْ َزقُون‬ ِ ِ‫وا فِي َسب‬ “Allah yolunda öldürülenleri ölü saymayın, bilakis Rableri katında dindirler. Allah'ın bol nimetinden onlara verdiği şeylerle sevinç içinde rızıklanırlar.” Bu ayette de ahirette şehitlere verilecek mükâfatlardan bahsedilerek rızk ifadesi kullanılmaktadır. Bu rızkın cennet yurdu olduğunu söyleyenler 60 olduğu gibi sadece ahirette verilecek nimetler olarak yorumlayanlar da vardır. Râzî, bu nimetleri katıksız ve devamlı olan menfaat olarak tanımlar.61 Süleyman Ateş, Allah yolunda öldürülmüş olanların, sonsuzluk yurdunda nimetler içerisinde bulmaları olarak yorumlar.62 Kur'an ayetleri ve lügat manalarını nazarı itibara aldığımızda nimet ifadesinin rızktan daha geniş bir anlam ifade ettiğini söyleyebiliriz. Yediğimiz, içtiğimiz, giydiğimiz, şeylerden tutun da kullandığımız ve kullanmadığımız, bildiğimiz yada bilmediğimiz her şey bizim için birer nimettir.63 Bu nimetler sayılamayacak kadar çoktur. Rızkı ise maddî-manevî, dünyevîuhrevî insanın ihtiyaç duyduğu ve faydalandığı şeylerle sınırlandırabiliriz. Nitekim insanın hiç bilmediği ve karşılaşmadığı nice nimetler var ki, biz bunlara rızk diyememekteyiz. Ebu Cafer İbn Cerir Muhammed b. Cerir b. Yezid et- Taberî, Tefsirü't-Taberî (nşr.Mahmud Muhammed Şakir, Ahmed Muhammed Şakir), Kahire 1979, (Eser; Camiü'l-Beyan an Te'vili'l-Kur'an olarak bilinir.), I, 244; Râzî, et-Tefsiru 'l-Kebîr, II, 30; İbn-i Âşûr, Tefsirü't-Tahrîr ve't-Tenvîr, I, 234; Mehmet Vehbi, Hulasatu'l-Beyân, I, 42. 60 Ömer Nasuhî Bilmen, Kur'an-ı Kerimin Türkçe Meali Âlîsi ve Tefsiri, Bilmen Yayınevi, İstanbul 1966, I, 500. 61 Râzî, et-Tefsiru'l-Kebîr, IX, 94. 62 Süleyman Ateş, Yüce Kur'an'ın Çağdaş Tefsiri, Yeni Ufuklar Neşriyat, İstanbul, 1989, II, 139. 63 Yeniçeri, Celal, Uzay Ayetleri Tefsiri: İslam Açısından Kâinat ve İmkânları, İstanbul, 1995, s.406. 59 13 2.3. Fazl (‫)الفضل‬ Lügatte; ziyade manasına gelen fazl kelimesi, artmak ve bir şeyin artığı manalarına gelir. Cemisi “fudûl” ‫ فضول‬şeklinde gelen fazl, eksilmek manasındaki naks (‫)النقص‬ kelimesinin zıddıdır. Arapçada bir kimsenin üstünlüğünü, yüceliğini ifade sadedinde ‫به فضل‬ denilir. Suyun artığına, elbisenin fazlalık kısmına da fazl denir.64 Fazl, bir şeyin asgarisinden fazla olan kısmına denir. Mahmûd ve mezmum olmak üzere ikiye ayrılır. Mahmûd olana; ilim, marifet, hilm, gibi şeyleri örnek verebiliriz. Mezmum olana ise gereğinden fazla gazap örnek olarak verilebilir. Ayrıca fazl bir şeyin, diğerine üstünlüğü için kullanıldığında üç kısma ayrılır: a- Cins yönüyle üstünlük. Hayvan cinsinin, bitkilere üstünlüğü gibi. b- Nev' yönüyle olan üstünlük. Canlılar içerisinde İnsan nev'inin hayvanlara üstünlüğü gibi. Kur'an'da İnsanların hayvanlardan üstün kılındığı şu şekilde anlatılmaktadır: ً‫ضيال‬ ِ ‫ير ﱢم ﱠم ْن خَ لَ ْقنَا تَ ْف‬ ِ ‫َولَقَ ْد َك ﱠر ْمنَا بَنِي آ َد َم َو َح َم ْلنَاھُ ْم فِي ْالبَ ﱢر َو ْالبَحْ ِر َو َر َز ْقنَاھُم ﱢمنَ الطﱠيﱢبَا‬ ٍ ِ‫ت َوفَض ْﱠلنَاھُ ْم َعلَى َكث‬ “And olsun ki, biz insanoğullarını şerefli kıldık, onların karada ve denizde gezmesini sağladık, temiz şeylerle onları rızıklandırdık, yarattıklarımızın pek çoğundan üstün kıldık.”65 c- Zat yönüyle üstünlük. Buna da bir kimsenin diğerine olan üstünlüğünü örnek verebiliriz. İlk iki maddedeki üstünlük cevherîdir. Daha sonra kazanılması ya da kaybedilmesi sözkonusu değildir. Ve bunlarda ne eksikliğin giderilmesi ne de faziletin verilmesi mümkündür. Mesela; hayvanların insana has olan üstünlüğü elde etmeleri mümkün değildir. Zat yönüyle olan üstünlük ise arızîdir. Daha sonra kazanılabilir. Bu kısım üstünlüğe şu ayetleri örnek olarak verebiliriz: ّ ‫“ َو‬Allah rızıkda kiminizi diğerlerine üstün tutmuştur.”66 ‫ق‬ َ ‫ﷲُ فَض َﱠل بَ ْع‬ ِ ‫ْض فِي ْال ﱢر ْز‬ ٍ ‫ض ُك ْم َعلَى بَع‬ ّ ‫ﷲُ ْال ُم َجا ِھ ِدينَ بِأ َ ْم َوالِ ِھ ْم َوأَنفُ ِس ِھ ْم َعلَى ْالقَا ِع ِدينَ َد َر َجةً َو ُكالًّ َو َع َد‬ ّ ‫فَض َﱠل‬ ّ ‫ﷲُ ْال ُح ْسنَى َوفَض َﱠل‬ ‫ﷲُ ْال ُم َجا ِھ ِدينَ َعلَى‬ ‫َظي ًما‬ ِ ‫ْالقَا ِع ِدينَ أَجْ ًرا ع‬ “Allah, cihad edenleri oturanlara, büyük ecirler, dereceler, mağfiret ve rahmetle üstün kılmıştır. Allah bağışlar ve merhamet eder.”67 Ayrıca fazlın atiyye ve ihsan manaları vardır. Bu manadaki kullanımına Kur'an'da ‫ك فَضْ ُل ﱠ‬ birçok örnek verilebilir. Birçok ayette ِ‫ﷲ‬ َ ِ‫“ َذل‬Bu Allah'ın lütuf ve ihsanıdır.” ifadesi geçmektedir.68 İbn-i Manzûr, Lisanü'l-Arab, XI, 524, 525; Feyrûzâbâdî, el-Kâmûsu’l-Muhît, s.939. el-İsra 17/70. 66 en-Nahl 16/71. 67 en-Nisa 04/95. 64 65 14 Kur'an-ı Kerim'de 104 yerde geçen fadl ve bu kökten türeyen diğer kelimelerin büyük bir kısmı Allah'ın genel olarak varlıklar alemine, bütün insanlara, inananlara ve özel olarak da Hz. Muhammed ümmetine, ayrıca belli kişi veya zümrelere karşı maddî manevi lütuf ve cömertliğini ifade eder. Kur'an'a göre, “Fazl Allah'ın elindedir. Onu dilediğine verir.” 69 “Allah sana bir hayır dilerse O'nun fazlına engel olabilecek bir kimse yoktur.”70 gibi çeşitli ayetlerde dünya ve ahiret mutluluğu, cennet ve cennet nimetleri, Allah'ın bazı günahkarları hemen cezalandırmaması, azaplarını hafifletmesi, günahlarını bağışlaması; insanları, hüsrandan koruması, insana bilmediğini öğretmesi, insanı hidayete erdirmesi, hayırlara fazlasıyla sevap vermesi, iman, İslam, vahiy, peygamberlik, şefaat gibi Allah'ın insanlığa büyük lütuf ve ihsanları fazl kelimesinin kapsamı içerisinde gösterilmiştir. Bir ayette Allah ve Rasulü'ne itaat edenlerin O'nun nimetine mahzar kılınmış bulunan peygamberler, sıddıklar, şehitler ve salihlerle beraber olacağı belirtildikten sonra, "bu Allah'ın bir fazlıdır"71 denilir. Başka bir ayette de Allah tarafından sevilmek ve O'nu sevmek, müminlere karşı alçak gönüllü olmak, Allah yolunda cihad etmek, anlamsız kınama ve yergilerden korkmamak, Allah'ın sadece dilediği kimselere nasip ettiği birer lütuf olarak değerlendirilmiştir.72 Kur'an'da çeşitli varlık ve imkânlar da fazl kapsamında gösterilir. Buna göre Allah'ın insanların geçimi ve barınması için yaratmış olduğu nesneler, ticaret, kazanç, zenginlik, fetih, zafer, ganimet gibi dünyevi imkânlar Allah'ın lütuflarındandır. Fazl bazı ayetlerde, özellikle fiil olarak geçtiği yerlerde "üstün kılınma" manasında kullanılarak Allah'ın bütün insanlığa veya belli kesimlere şamil fazlından da söz edilmektedir. Nitekim İsrâ suresinde (17/70) Âdemoğullarının bazı mazhariyetlerinden örnek verildikten sonra, "Onları yarattıklarımızın birçoğundan gerçekten üstün kıldık" denilmektedir. Taberî'ye göre bu üstünlük insanın elleriyle iş yapabilmesi, yiyip içmesidir. Ayrıca insanlardan bazılarının biyolojik, dinî, ahlakî ve insanî değerlerdeki farklılıklarına göre Allah'ın onlara yönelik lütuf ve fazlının farklı olacağını bildiren ayetler de vardır. Buna göre “Allah insanların bir kısmını diğerinden üstün kılmıştır.” 73 “Allah malları ve canlarıyla cihad edenleri derece bakımından oturup bekleyenlerden üstün kılmıştır.”74 Ahirette bu derece ve üstünlükleri daha fazla olacaktır. 75 Allah bir zamanlar İsrailoğullarını da âlemlere üstün 68 Rağıb el-İsfehanî, el-Müfredât, s.382. Âl-i İmran 3/73. 70 Yunus 10/107. 71 en-Nisa 04/75. 72 el-Maide 5/54. 73 en-Nisâ 4/83. 74 en-Nisâ 4/95. 75 el-İsrâ 17/21. 69 15 kılmıştı; 76 fakat daha sonra işledikleri günahlar ve isyanlar sebebiyle “onlara zillet ve meskenet damgası vuruldu.”77 Bütün peygamberlerin âlemlere üstün kılındığının belirtilmesi yanında bir kısım peygamberlerin diğerlerinden üstün yaratıldığını bildiren ayetler de vardır. 78 Fazl kavramı, Allah'ın özellikle İslam ümmeti hakkındaki lütuflarını belirtmek üzere de kullanılmıştır. Nitekim müfessirler Hadîd suresinin 29. ayetindeki fazlı bu anlamda yorumlamışlardır. 79 Başka bir yerde, yine fazl kelimesinin kapsamında olmak üzere Allah'ın İslam ümmetine bahşettiği lütufların bir kısmı; aralarında bir peygamberin yetişmesi, onun birçok konuda çevresindeki insandan farklı davranarak onları dalalet ve sıkıntılardan kurtarması, Allah'ın Müslümanlara imanı sevdirmesi, gönüllerini onunla süslemesi, onları inkâr, günah ve isyandan tiksindirmesi şeklinde sıralanmıştır.80 ‫ﷲِ َونِ ْع َمةً َو ﱠ‬ ‫“ فَضْ ًال ﱢمنَ ﱠ‬Bu, Allah'tan bir lütuf ve nimettir. Allah her Özellikle ‫ﷲُ َعلِي ٌم َح ِكي ٌم‬ şeyi bilir, hüküm ve hikmet sahibidir.”81 gibi ayetlerde fazl ve nimetin bir arada kullanılmaları bu iki kelime arasındaki mana yakınlığını ifade etmektedir. Ayrıca Âl-i İmran suresi 171. ayette de nimet ve fazl ifadeleri birlikte kullanılmaktadır. Fazl ve nimet kelimeleri arasında fark adına şunları zikredebiliriz: Al-i İmran suresinin ّ َ‫" يَ ْستَب ِْشرُونَ بِنِ ْع َم ٍة ﱢمن‬Onlar, Allah'tan ّ ‫ﷲِ َوفَضْ ٍل َوأَ ﱠن‬ 171. ayetinde nimet ve fazl َ‫ُضي ُع أَجْ َر ْال ُم ْؤ ِمنِين‬ ِ ‫ﷲَ الَ ي‬ olan bir nimeti, bolluğu müjdelemek isterler." şeklinde geçmektedir. İbn-i Atıyye (v.541/1147), bu ayette zikredilen nimetin cennet olduğunu ifade etmekle birlikte fazlın, nimetleri açıklamak için zikredildiğini söyler. Çünkü bahşedilen nimetler, kulların amellerinin karşılığı olarak değil, Cenab-ı Hakk'ın fazlı olarak verilir. Cennetteki nimetler ve derecelerin ise amellere göre olacağını ifade etmiştir. 82 Fahreddin Râzi, bu ayetin tefsirinde nimetin amellerin karşılığında elde edilen mükâfat, fazlın ise ilaveten yapılan ihsan ve lütuflar olduğunu söyler.83 Lügat manası ve Kur'an'daki kullanımını göz önünde bulundurarak son tahlilde fazlın, Yüce Yaratıcı'nın kullarına lütfetmiş olduğu ekstradan nimetler için kullanıldığı sonucuna varmaktayız. 76 el-Bakara 2/47, 122. el-Bakara 2/61. 78 En'am 6/85. 79 Şevkânî, Fethü'l-Kadir, V, 207, 208. 80 Mustafa Çağrıcı, "Fazl", DİA, XII, 271-272. 81 el-Hucurat, 49/08. 82 Ebu Muhammed Abdülhak b. Galib b. Atiyye el-Endelüsî, el-Muharrerü'l- Veciz fi Tefsiri'l-Kitabi'l-Aziz (nşr. Abdüsselam Abdüssafi Muhammed), Darü'l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut, 1993, I, 541. 83 Râzî, et-Tefsirul-Kebîr, IX, 97. 77 16 2.4. Hayr (‫)الخير‬ Hayr, mutlak olarak halkın meyl, rağbet ve muhabbet ettiği nesne olarak tarif edilmiştir. Buna misal olarak akıl, ilim, adalet ve ihsan... gibi şeyler verilebilir. Faydalı manasında kullanılan hayr şerrin zıttıdır. Cemîsi “huyûr” (‫ )خيور‬ve “hıyar” (‫ )خيار‬şeklinde gelen hayr kelimesi kerem, şeref, asalet ve dış görünüş manalarına da gelir.84 Hayr ve şer kelimeleri isim ve sıfat olarak kullanılabilirler. Ayrıca hayr kelimesi ism-i tafdil manasında kullanılır. Bir kimsenin diğerinden daha hayırlı olduğunu ifade etmek için ‫( أخير‬daha hayırlı) manasında ‫( ھذا خير منه‬Bu şey diğerinden daha hayırlıdır.) denilir. İsm-i fail manasında kullanıldığında ise mukayese ifade etmez, ‫(الصالة خير من النوم‬Namaz uykudan hayırlıdır) gibi. Burada mukayese değil de bizatihi hayr olan bir şey kastedilir. Ayrıca mal manasında kullanılır. Çok mal için ‫ خير كثير‬denilir. Araplar at için de hayr ifadesini kullanmışlardır.85 İki çeşit hayr vardır. Biri hayr-ı mutlaktır ki herhalde ve herkes tarafından rağbet gören ve sevilen kısmıdır. Hayrın bu çeşidine cenneti örnek verebiliriz. İkincisi ise hayrı mukayyeddir ki; bir kimseye hayr, diğerine göre şer olan göreceli hayırdır. Bu tür hayra ise zenginliği misal olarak verebiliriz.86 Hayr kelimesi Kur'an'ı Kerim'de 176 yerde geçmektedir. Bunlardan ism-i tafdîl olmayanlar, yer aldıkları ayetlerin konularına göre çok farklı anlamlara gelmektedirler. Dünyevî nimetler, kişinin faydasına olan şeyler, mal, şerrin zıttı olarak insanın başına gelen güzellikler, afiyet, rahatlık ve refah gibi manalar için kullanılmıştır. Hayrın bu kullanımlarını iki ana bölümde ele almak mümkündür. İlk bölüme giren ayetlerde hayır kavramı daha çok mal, servet, bolluk gibi maddî değer ve imkânlar veya daha genel olarak maddî ve manevî nimetler için kullanılmıştır. İkinci bölümde ise “salih amel”, “hasene”, “ma'rûf” gibi kavramlara yakın anlamlarda olmak üzere her türlü iyi tutum ve davranışın ahlakî değerlerini belirtmek için kullanılır. 87 Râzî, ibadetlerin hayr olarak vasfedilmesinin sebebini, kişinin yapmış olduğu taatların büyük faydalara götürdüğü şeklinde açıklamıştır. 88 Bu faydaları ise uhrevî nimetler olarak değerlendirebiliriz. Çünkü bu dünyadaki ibadet ve taatların kendisi hayrı mahz olmakla beraber ahirette de nimetlere mazhar olmaya vesile olurlar. Şeyh Ahmed Rıza, Mu'cem-u Metni'l-Luğa, Daru Mektebeti'l-Hayat, Beyrut, 1958, II, 51,52, İbn-i Manzûr, Lisanü'l-Arab, IV, 264. 85 Feyrûzâbâdî, el-Kâmûsu’l-Muhît, s.351; Rağib el-İsfehanî, el-Müfredât, s.160-161. 86 Rağıb el-İsfehanî, el-Müfredât, s.160. 87 Mustafa Çağrıcı, "Hayr", DİA, XVII, 43. 88 Râzî, et-Tefsiru'l-Kebîr, III, 341. 84 17 İlk bölüme giren ayetlerin bazısında hayır "mal" kelimesinin eş anlamlısı olarak geçer. Bakara suresi 180. ayetinde ‫ إِن تَ َركَ َخ ْيرًا‬şeklinde geçen hayr ifadesi mal olarak yorumlanmıştır. 89 Aynı şekilde ‫" َوإِنﱠهُ لِحُبﱢ ْالخَ ي ِْر لَ َش ِدي ٌد‬Gerçekten o, hayra pek düşkündür." 90 ayetindeki hayrı müfessirler 'mal' olarak yorumlamışlardır. 91 Bazı ayetlerde kişinin malî yardımda bulunması da "hayır infak etme" şeklinde ifade edilmiştir. 92 Hayr yine maddî anlamlarda refah, bolluk, zenginlik gibi daha geniş anlamları belirtecek şekilde de geçmektedir.93 Âl-i İmran suresinin Allah'a yakarış mahiyetindeki bir ayetinde (3/26) mülkün sahibinin Allah olduğu ve O'nun, mülkü dilediğine vereceği, dilediğinden de geri alacağı, dilediğini yüceltip dilediğini alçaltacağı belirtilir. Daha sonra gelen, "Hayır, sadece senin elindedir" cümlesinden hayrın her türlü maddi ve manevî nimetleri kapsadığı 94 anlaşılmaktadır. Kur'an'da manevî nimet kabilinden olan şeyler de hayr kelimesiyle ifade edilmiştir. Nitekim hayr, Allah'ın kullarına özel nimeti olan vahiy veya Kur'an yerine de kullanılmıştır.95 "Takva sahiplerine, 'size rabbiniz ne indirdi?' denildiğinde 'hayır indirdi' derler" mealindeki ayette96 hayrın vahiy manasına geldiği açıkça görülmektedir.97 Bazı müfessirler Âl-i İmran suresinin 104. ayetinde ve Kalem suresi 12. ayetinde geçen hayrı "İslam" diye açıklamışlardır. Diğer bir ayette (el-Bakara, 2/269) hikmet Allah'ın bir lütfu ve nimeti olarak "büyük bir hayır" diye nitelendirilmiştir.98 İkinci bölüme giren ayetlerde hayır kelimesi "salih amel", "hasene", “ma'rûf” gibi kavramlara yakın anlamlarda olmak üzere her türlü iyi tutum ve davranışın ahlakî değerlerini ْ ُ‫َو َما تَ ْف َعل‬ ّ ‫وا ِم ْن َخي ٍْر فَإِ ﱠن‬ belirtmek için kullanıldığını zikretmiştik. Bakara suresi 215. ayetinde ‫ﷲَ بِ ِه‬ ‫" َعلِي ٌم‬Yaptığınız her iyiliği Allah şüphesiz bilir" şeklinde kullanılmış olan hayr ifadesi "mutlak surette yapılan iyilik" manasında kullanılmıştır. Kur'an'da insan için ahirette faydalı olacak her türlü iyilik, hayır diye adlandırılmıştır. “Hayr olarak ne yaparsanız Allah onu bilir. Azık 89 Rağıb el-İsfehanî, el-Müfredât, s.160. Adiyât 100/8. 91 Elmalılı, Hak Dini, IX, 381; Râzî, et-Tefsiru'l-Kebîr, XXXI, 67; Ebü'1-Fida İmadüddin İsmail b. Ömer İbn-i Kesîr, Tefsirü'l-Kur'ani'l-Azim, Daru'l-Endülüs, Beyrut, 1966, III, 669. 92 el-Bakara 2/215, 272, 273. 93 el-En'âm 6/17, Yûnus 10/107; el-Enbiyâ 21/35; el-Meâric 70/21; Taberî, Camiü'l-Beyan, VII, 160-161; XI, 177; XVII, 24-25. 94 Çağrıcı, “Hayr”, DİA, XVII, 45. 95 el-Bakara 2/105. 96 en-Nahl 16/30. 97 Bkz. Taberî, IV, 38; Şevkânî, V, 308. 98 Çağrıcı, "Hayr", DİA, XVII, 45. 90 18 edinin; bilin ki en hayırlı azık takvadır.”99 Bu ayette geçen hayr kelimelerinden ilki fiilin niteliği, ikincisi amacın niteliği olarak kullanılmıştır. Bakara suresi 110. ayetinde ise ْ ‫وا ال ﱠز َكاةَ َو َما تُقَ ﱢد ُم‬ ْ ُ‫صالَةَ َوآت‬ ْ ‫َوأَقِي ُم‬ ّ ‫ﷲِ إِ ﱠن‬ ّ ‫وا ألَنفُ ِس ُكم ﱢم ْن َخي ٍْر ت َِجدُوهُ ِعن َد‬ ‫وا ال ﱠ‬ ‫صي ٌر‬ ِ َ‫ﷲَ بِ َما تَ ْع َملُونَ ب‬ “Namazı kılın, zekâtı verin, önceden kendiniz için yaptığınız her iyiliği Allah'ın katında bulacaksınız. Şüphesiz Allah, yapmakta olduklarınızı noksansız görür.” Ayette namaz kılma, zekât verme gibi ibadetler emredildikten sonra "Önceden kendiniz için ne hayır yaparsanız Allah katında onu bulacaksınız." İfadesinden, zikri geçen ibadetlerin hayr ifadesinin içerisinde yer aldığı anlaşılmaktadır. Özetle Kur'an'da hayr kelimesi salt menfaat, iyilik, güzellik gibi nimetin özünü oluşturan kısmını ifade etmekle beraber, maddî-manevî, dünyevî-uhrevî her türlü nimeti içerisine alan çok geniş manaları havi bir kavramdır. 2.5. Rahmet (‫)الرحمة‬ Rahmet, 'rhm' kökünden mastar olup; incelik, rikkat, bağışlamak ve şefkat beslemek manalarına gelir. Rahmet, merhamet edilen kimseye ihsanı gerektiren şefkatten ibarettir.100 Kur'an'da isim, fiil ve mastar olmak üzere farklı şekillerde 140 yerde geçmektedir. Müfessirlerin çoğunluğu "rahmet"in manasının "in’am etmek" olduğunu ifade etmekle birlikte şu tarifleri zikrederler: M. Vehbi, Razi'nin görüşünü naklederek, rahmeti şu şekilde tanımlar: Rahmet; her türlü bela ve musibetten korunma ve çeşitli hayırları ihtiyaç sahiplerine ulaştırmak suretiyle ihsan ve in'am etmektir. Binaenaleyh; kullarını her türlü bela ve musibetten muhafaza ve her türlü hayra ulaştıran Allah Teâlâ'dır. İnsanın her uzvunun başına gelecek dert ve elemlerden muhafaza buyurduğu gibi, anasının rahminden ölüm anına kadar insanın nail olduğu sayılmaz ve tükenmez nimetleri dahi ihsan eden Allah (c.c.) olduğuna kimsenin şüphesi yoktur.101 Zemahşeri, rahmetin kullara in'amdan mecaz olduğunu ifade eder ve bir kral raiyyetine karşı şefkat beslediği zaman, onlara iyilikte bulunup nimetler verir. Allah da şefkatinin tezahürü olarak kullarına ihsanda bulunduğunu söyler.102 Elmalılı, er-Rahman'ı açıklarken "esirgeyen ve acıyan" tabiri ile Türkçe'ye geçmesini eleştirir ve sonuç olarak rahmetin "sonsuz nimet vermek veya iyiliği kastetmek" manalarına geldiğini ifade eder.103 99 el-Bakara 2/197. Feyrûzâbâdî, el-Kâmûsu’l-Muhît, s.1002. 101 Mehmet Vehbi, Hulasatu'l-Beyân, I, 20. 102 Zemahşerî, el-Keşşaf, I, 110. 103 Elmalılı, Hak Dini, I, 50. 100 19 Maverdî, rahmet ifadesini "nimet" olarak tefsir etmiştir. Ayrıca nimet, rahmetin tezahürü olduğu için rahmet olarak isimlendirildiğini ifade eder.104 Ayrıca nisbet edildiği kimseye göre Rahmet iki manayı içinde barındırır. Eğer rahmet Cenab-ı Hak'tan olursa in'am, ihsan manasına; insanoğlundan olursa rikkat ve şefkat manalarına gelir. 105 Diğer manalar bir tarafa, Cenab-ı Hakkın kullarına in'am ve ihsanı manasındaki rahmet üzerinde duracağız. Nitekim insanların bir birleri için besledikleri şefkat de Allah'ın kullarına in'am ve ihsanının bir tezahürüdür. Rahmetin hangi tür nimetleri kapsadığını ifade etmek için bu kelimeyle aynı kökten olan Cenab-ı Hakk'ın Rahman ve Rahim isimlerini de incelemek suretiyle bu kelimeyi anlamaya çalışacağız. Rahman ve Rahîm, rahmet mastarından mübalağa birer sıfat olmakla beraber aralarında önemli farklar vardır. 106 Bu farklar hususunda müfessirler farklı görüşler beyan etmişlerdir. M. Vehbi, rahmanın; kullardan sudur etmesi tasavvur olunamayan nimetleri in'am edici; rahimin ise, kullardan sudur etmesi tasavvur olunan nimetleri in'am edici manasında olduğunu ifade eder. Ayrıca rahmanın sadece Cenab-ı Hakk'a ait isimlerden olduğunu zikreder.107 Zemahşerî, rahmanın; büyük, yüce nimetleri ve nimetlerin kaynaklarını içine aldığını; rahimin ise, ince ve latif nimetleri kapsadığını ifade eder.108 Taberî ise rahman'ın bütün halkı kapsadığını rahimin ise sadece müminlere şamil olduğunu ifade etmiştir. Rahmanın ahirette, rahimin ise sadece dünyada tecelli edeceğini söyler.109 Ebû Hayyan el-Endelusî (v.745/1344) de rahmanın; dünyada, rahimin ise, ahirette tecelli edeceğini zikreder. Ayrıca rahmanın bütün varlıklar için verilen yağmur, his duyuları gibi umum nimetleri, rahimin ise müminlere hidayet, onlara bahşedilen lütufları ifade ettiğini söyler.110 Elmalılı ise Yüce Allah'ın Rahman oluşunun, ezele; Rahim oluşunun ise lâ yezale (ebediliğe) göre olduğunu ifade eder. Bundan dolayı yaratıkların, Yüce Allah'ın Rahman olmasıyla başlangıçtaki rahmetinden, Rahim olmasıyla da sonuçta meydana gelecek merhametinden doğan nimetler içinde büyüdüklerini ve ondan faydalandıklarını söyler. 104 el-Maverdî, en-Nüketü ve'l-Uyûn, I, 52. ez-Zebidî, Tacu'l-Arûs, 304; Rağıb el-İsfahanî, el-Müfredât, s. 191. 106 Taberî, Camiü'l-Beyan, I, 166; Elmalılı, Hak Dini, I, 51. 107 Mehmet Vehbi, Hulasatu'l-Beyân, I, 20. 108 Zemahşerî, el-Keşşâf, I, 110, 111. 109 Taberî, Camiü'l-Beyan, I, 167. 110 el-Endelüsî, Ebû Hayyan, Tefsirü’l-Bahri’l-Muhît, I, 19. 105 20 Elmalı, bu noktaya işaret etmek için dünyanın Rahmân'ı, ahiretin Rahîm'i sözünü zikrederek aslında Yüce Allah'ın, dünyanın da, ahiretin de hem Rahmân'ı, hem de Rahîm'i olduğu görüşünü savunur. Ve bu tabirin de kadim âlimlerden nakledilmiş olduğunu ifade eder. Fakat her ikisinde öncelik itibariyle Rahman, sonralık itibariyle Rahim olduğuna işaret etmek için dünya Rahmân'ı ve ahiret Rahîmi denildiğini söyler. Ayrıca "hem müminlerin, hem kâfirlerin Rahmân'ı, fakat yalnız müminlerin Rahîm'i" denilmesinin de bundan ileri geldiğini zikreder.111 Özetle, müfessirlerin ifade etmiş oldukları farklılıkları göz önünde bulundurarak rahmeti iki kısımda mütalaa edebiliriz. Birincisi; "umumi rahmet" ki bu kafir olsun mümin olsun, günahkar olsun dindar olsun, bitki olsun hayvan olsun her şeyi kapsar. Bunu farklı bir ifadeyle "dünyevî nimetler" manasına gelen rahmet olarak da değerlendirebiliriz. Diğeri ise sadece müminlere has olan rahmettir ki bu da ahirette tecelli edecektir. Merhameti sonsuz Yüce Yaratıcı, orada sadece mümin kullarına nimetlerini tattıracaktır. Rahmetin bu kısmını ise "uhrevî nimetler" olarak değerlendirebiliriz. Nitekim Kur'an'da Cenab-ı Hakkın müminlere ahiretteki bu ihsanı ayet-i kerimede şu şekilde ifade edilmektedir. ْ ُ‫“ فَأَ ﱠما الﱠ ِذينَ آ َمن‬Allah ْ ‫َص ُم‬ ‫ص َراطًا ﱡم ْستَقِي ًما‬ َ ‫وا بِا ّ ِ َوا ْعت‬ ِ ‫وا بِ ِه فَ َسيُ ْد ِخلُھُ ْم فِي َرحْ َم ٍة ﱢم ْنهُ َوفَضْ ٍل َويَ ْھ ِدي ِھ ْم إِلَ ْي ِه‬ kendisine inananları ve Kitabına sarılanları rahmetine ve bol nimetine kavuşturacak, onları Kendisine götüren doğru yola eriştirecektir.”112Allah Teâlâ bu dünyada kafir olsun mümin olsun, hayvan olsun bitki olsun her varlığa nimetlerini bahşetmekte, ahirette ise sadece müminlere merhamet edecek ve onlara nimetlerini ihsan edecektir. Nimetle rahmet arasındaki fark adına ise kişinin ihtiyaç duyması zikredilmiştir. Rahmette ihtiyaç vardır. Nimet ise ihtiyaç olmadan bahşedilen şeyler için de kullanılabilmektedir.113 2.6. Menn (‫)المن‬ Lügatte; nimet vermek, bir kimseye iyilikte bulunmak manasına gelen menn, kesmek, (bir hayvanı) yormak, gökten inen çiy, atıyye gibi farklı manalara da gelmektedir. Bir kimsenin yaptığı iyilik ve ihsanı sayıp, ortaya dökerek başa kakması manasına gelen minnet kelimesi de bu köktendir. 114 Aynı kökten gelen menûn ise, yaptığı iyilikleri başa kakan 111 Elmalılı, Hak Dini, I, 86, 87. en-Nisa 04/175. 113 Askerî, el-Furuku’l-Lugavî, s.189. 114 İbn-i Manzûr, Lisanü'l-Arab, XIII, 416–417; Asım Efendi, Kamus Tercemesi, III, 71. 112 21 kimseye denir. Araplar malı için evlenilen kadına bu ifadeyi kullanırlar. Çünkü bir ömür boyu malını kocasının başına kakacağını ifade ederler.115 Nimetlerden bir kesit için "minnet" ifadesi kullanılır. 116 Menn kelimesi türevleriyle birlikte Kur'an'da 27 yerde geçmektedir. Bu kelime, Kur'an-ı Kerim'de “esirlerin serbest bırakılması” 117 , “ucb” 118 gibi manalarda kullanılmakla beraber daha çok iki manada kullanılmaktadır. Bu manalardan birincisi, Allah'ın nimet vermesi; diğeri ise, insanların yaptıkları iyilikleri başa kakmasıdır. İlk mana olan “Allah'ın nimet vermesi”, birçok ayette geçmektedir.119 Bu manayı ifade eden birkaç ayeti misal olarak zikredelim: ّ ‫لَقَ ْد َم ﱠن‬ َ ‫ﷲُ َعلَى ْال ُمؤ ِمنِينَ إِ ْذ بَ َع‬ ‫َاب َو ْال ِح ْك َمةَ َوإِن‬ َ ‫ث فِي ِھ ْم َرسُوالً ﱢم ْن أَنفُ ِس ِھ ْم يَ ْتلُو َعلَ ْي ِھ ْم آيَاتِ ِه َويُ َز ﱢكي ِھ ْم َويُ َعلﱢ ُمھُ ُم ْال ِكت‬ ْ ُ‫َكان‬ ‫ين‬ َ ‫وا ِمن قَ ْب ُل لَفِي‬ ٍ ‫ض‬ ٍ ِ‫الل ﱡمب‬ “And olsun ki Allah, inananlara, ayetlerini okuyan, onları arıtan, onlara Kitap ve hikmeti öğreten, kendilerinden bir peygamber göndermekle iyilikte bulunmuştur. Hâlbuki onlar, önceleri apaçık sapıklıkta idiler.” 120 Bu ayet-i kerimede, Allah'ın müminlere peygamber göndermekle büyük bir nimet bahşetmesi menn kelimesi ile ifade edilmektedir. Menn kelimesinin ilk manada kullanıldığı diğer bir ayet ise Nisa suresinin 94. ayetidir: ّ ‫ك ُكنتُم ﱢمن قَ ْب ُل فَ َم ﱠن‬ ‫ﷲُ َعلَ ْي ُك ْم‬ َ ِ‫“ َك َذل‬Daha önce siz de öyleydiniz, Allah kerem buyurdu da sizleri iman ile tanıştırdı.”121 Menn kelimesinin ikinci manası olan 'insanların yaptıkları iyilikleri başa kakması, insanların yapılan iyilikleri sayıp dökmesi ve başa kakması suretiyle olur. Kötü bir davranış olarak kabul edilen böyle bir eylem; ancak bir şükür ifadesi manasına, tahdisi nimet (Allah'ın nimetlerini zikretmek) için olursa bir beis yoktur. Kişi bu şekilde küfran-ı nimete düşmekten kurtulmuş olur.122 ْ ُ‫وا الَ تُب ِْطل‬ ْ ُ‫يَا أَيﱡھَا الﱠ ِذينَ آ َمن‬ ُ ِ‫ص َدقَاتِ ُكم بِ ْال َمنﱢ َواأل َذى َكالﱠ ِذي يُنف‬ ‫اآلخ ِر‬ َ ‫وا‬ ِ ‫اس َوالَ ي ُْؤ ِمنُ بِا ّ ِ َو ْاليَوْ ِم‬ ِ ‫ق َمالَهُ ِرئَاء النﱠ‬ “Ey iman edenler! Allah'a ve ahiret gününe inanmadığı halde malını gösteriş için harcayan kimse gibi, başa kakmak ve incitmek suretiyle, yaptığınız hayırlarınızı boşa çıkarmayın.”123 Ayetini misal olarak zikredebiliriz. Bu ayette geçen "minnet" ise başa kakma manasında kullanılmıştır. İbn-i Manzûr, Lisanü'l-Arab, XIII, 418. Askerî, el-Furuku’l-Lugavî, s.191. 117 Muhammed 47/4. 118 el-Hucurât 49/17. 119 el-En'am 6/53; el-Kasas 28/82; Tâhâ 20/37; es-Sâffât 37/ 114, İbrahim 14/11. 120 Al-i İmran 03/164. 121 en-Nisa 04/94. 122 Rağıb el-İsfehanî, el-Müfredât, s.474. 123 el-Bakara 02/264. 115 116 22 Özetle "menn" ifadesi özellikle Cenâb-ı Hakk'a nisbet edildiğinde, Allah'ın insanlara verdiği lütuf ve ihsanlar manasında kullanılmıştır. Ayrıca "menn"in geçtiği ayetleri incelediğimizde insanın başına gelen belalardan kurtulması, mülk, dünya ve ahiret namına her türlü hayır için kullanıldığı gibi124 hidayet,125 nübüvvet,126 insanları doğru yola ulaştıracak bir peygamberin gönderilmesi127, İslam128 gibi nimetler için de kullanılmaktadır. 3. NİMETLE ZIT ANLAMLI OLAN KAVRAMLAR 3.1. Durr (‫ )الضر‬Darrâ(‫)الضراء‬ "Durr", "nef’in"(fayda) zıttı olarak kullanılır. Zarar manasında isimdir. Darr ise mastar olarak "zarar vermek" manasında kullanılır.129 Durr'u, sıkıntılar sebebiyle hissedilen, bedene zararı dokunan, bu sıkıntılı durumlardan nefsin acı duyduğu şeyler şeklinde tarif edebiliriz. Bu iki kullanım arasındaki fark adına "durr"un yukardan gelen bir sıkıntı ve kahr olduğu; "darr"ın ise "aynı seviyede olan kimseler tarafından gelen sıkıntı olduğu" zikredilmiştir. Aşağıdan yukarıya olan sıkıntıya ise genelde "ezen" ifadesi kullanılır. 130 "Darrâ"yı ise "insanın başına gelen musibetler" şeklinde tarif edebiliriz.131 Rağıb el-İsfahanî "Durr"u, "su-i hâl"( kötü durum) olarak tarif eder. Bu kötü durumun sebebinin, ilim azlığı, bilgi, fazilet ve iffetin olamaması gibi kişinin kendisinden kaynaklanan sebeplerden yada bedenindeki bir eksiklik, bir organın olmaması; malının azlığı, makammevkisinin olmaması gibi dış görünüşteki bir eksiklik sebebiyle de olabileceğini söyler. Darrâ'yı ise, büyük zarar, sıkıntı, huzursuzluk şeklinde tarif eder. "Na'mâ"(bol nimet) ve "serrâ"nın (bereket) karşıtı olarak kullanılır. Görme duyusunu yitirmiş kimseye "racülün darirün" ifadesi kullanılır. Ayrıca suyun zarar verdiği vadi kıyısına "darirü'1-vadi" denilir.132 Durr, Kur'an'-ı Kerim'de müştaklarıyla beraber yetmiş dört yerde geçmektedir. Fiil olarak yirmi dokuz yerde, "darr" olarak on yerde, "durr" olarak ondokuz yerde, "darar" olarak bir yerde, "darrâ" olarak dokuz yerde, ism-i fail olarak (dârr) iki yerde, "dırâr" olarak ise iki yerde ayrıca "mudtarr" ve "mudârr" şeklinde geçmektedir. Bizim üzerinde duracağımız kullanımlar, nimetin zıttı olan "darrâ", "durr" ve "darr" kavramları olacaktır. "Darr" olarak geçtiği yerlerin biri hariç hepsinde zıttı olan "nef "(fayda) Şevkânî, Fethü'l-Kadîr, III, 70. el-Hucurat 49/17. 126 es-Saffat 37/114. 127 Âl-i İmran 3/164. 128 en-Nisa 4/94; en-En'am 6/53; Râzî, et-Tefsîru'l-Kebir, XII, 238. 129 ez-Zebidî, Tacu'l-Arus, III, 348. 130 el-Münavî, et-Tevkif Alâ Mühimmati't-Tearîf, s.472. 131 Muhammed İsmail İbrahim, Mu'cemü'l-Elfaz ve'1-A'lami'l-Kur'aniyye, Darü'l-Fikri'l-Arabi, Kahire, ts., drr. md. 132 Rağıb el-İsfehanî, el-Müfredât, s.293. 124 125 23 ile beraber kullanılmıştır. Fakat Cin suresi 21. ayetinde "raşeden" ifadesiyle birlikte ُ ِ‫“ قُلْ إِنﱢي َال أَ ْمل‬De ki, ben size kendiliğimden ne bir zarar kullanılmıştır, ‫ض ًّرا َو َال َر َشدًا‬ َ ‫ك لَ ُك ْم‬ verebilirim, ne de yol gösterebilirim.” Elmalılı, "zarar" karşılığında "fayda"nın zikredilmesi gerekirken, "sapıklık" karşılığı olan "rüşd" ün zikredilmesinde bir tür "intibak sanatı" olduğunu ifade etmiştir. "Ne bir zarar verebilirim ne de bir yarar. Sapıklığa düşürmem söz konusu olmaz yada olsa olsa yol göstermem söz konusu olur. Fakat ben kendiliğimden onu da yapamam." şeklinde tefsir etmiştir.133 "Darr" zikri geçtiği yerlerde "zarar vermek" manasında "fayda sağlamanın" zıttı olarak kullanılmıştır. "Durr", zıt manaları ifade eden "nimet"134, "rahmet"135 ve "hayır"136 kavramlarıyla bir arada kullanılmıştır. Bu kelime; acı, hüzün, korku, bunların birine veya hepsine sebep olacak hastalık, fakirlik, sıkıntı, baskı şeklinde tefsir edilmiştir.137 "Darrâ" ise "şiddetli fakirlik, geçim darlığı, hastalıklar, afetler ve zaruret halleri olarak" geçmektedir. 138 “Na'mâ” 139 , "rahmet"140 , ve "serrâ"nın141 zıttı olarak kullanılmıştır. Ayrıca üç yerde de "be'sâ"nın142 müradifı olarak kullanılmıştır. 3.2. Azab (‫)العذاب‬ Lügatte "işkence, cezalandırma, nekal" manalarına gelir. Cemisi "a'zibe" dır.143 Rağıb el-İsfahani, azabın tarifini, “şiddetli aç bırakma” şeklinde yapar. Arap dilinde bir kimse, yeme - içmeyi ve uykuyu terk ettiği zaman onun için ‫ عذب الرجل‬ifadesi kullanılır. Ayrıca müellif azabın hangi kökten geldiğine dair ihtilafları zikreder. Bazıları, -bahsettiğimiz gibi- “aç-susuz ve uykusuz kalma” anlamındaki “ezebe-ya'zibu” fiilinden türediğini; bazıları ise, “azbun” (tatlılık) kelimesinden türediğini söyleyerek, azabın; “izaletü'azbi'l-hayat” (hayatın tadını kaçırmak) manasına geldiğini söylemişlerdir. Bazıları da kırbacın uç tarafı manasına gelen “azabetün” kelimesinden müştak olduğunu söylemişlerdir. 133 Elmalılı, Hak Dini, VIII, 384. en-Nahl 16/53; ez-Zümer 39/8, 49. 135 er-Rûm 30/33. 136 el-En'am 6/17. 137 Elmalılı, Hak Dini, III, 396; Râzî, et-Tefsiru'l-Kebîr, XII,172; el-Maverdî, en-Nüketü ve'l-Uyûn, II, 99. 138 Taberî, Camiü'l-Beyan, XI, 355; Elmalılı, Hak Dini, III, 424; Zemahşerî, el-Keşşâf, II, 346. 139 Hûd 11/10. 140 Fussilet 41/50; Yunus 10/21. 141 Âl-i İmran 3/134; el-A'râf 7/94, 95. 142 el-Bakara 2/177, 214; el-En'am 6/42; el-A'râf 7/94. 143 Feyrûzâbâdî, el-Kâmûsû’l-Muhît, s.105. 134 24 Dil bilimciler, "ta’zib”in mutlak manada darp olduğunu zikretmişlerdir. Ayrıca "bulanık su" için ‫ ماء عذب‬ifadesi kullanılmaktadır. Buradan hareketle “‫ ”عذب‬kelimesi "bir kimsenin hayatını bulandırmak" manasında kullanılmıştır.144 Kısaca "elem, işkence ve eziyet" şeklinde tarif edebileceğimiz azabın ortaya çıkmasında birçok etken vardır. Bunları; rahatsızlık verme, insana fayda sağlayacak şeyleri engelleme, baskı ve zorlama, arzu duyulan nimet, rahat ve lezzetlerden alıkoyma, korktuğu bir duruma sokma vb. şeklinde sıralayabiliriz. 145 Elem ve ıstırapların bir kısmı beden, bir kısmı ise ruh üzerinde etkili olduğuna göre azap hem maddî hem de manevî bir elem ve ceza niteliği taşır. Kur'an'da müştaklarıyla birlikte 490 defa geçen azap, genellikle ilahî emirlere karşı gelenlere verilen cezanın adı olarak kullanılır. Kur'an-ı Kerim'de azap manasında geçen başka kelimeler de vardır. Bunlardan en çok tekrarlananlar nâr, cehennem, ricz, be's ve ikâbdır. İlgili ayetlerin incelenmesinden anlaşıldığına göre ilahî azap; dünyada, kabir hayatında ve ahirette olmak üzere üç safhada gerçekleşir. Kâinatın yegâne yaratıcısı, yöneticisi ve dolayısıyla sahibi olan Allah kullarından dilediğine azap etmeye muktedir olmakla birlikte146 O, azabının inkâra ve isyana karşılık olduğunu bildirmiştir.147 İlahi buyrukları tanımayanlara, peygamberini tanımayıp yalanlayanlara, kâfirlere, fasıklara, zulüm ve haksızlık yapanlara, hak dine girdikten sonra dönenlere, işledikleri günahlara bir ceza ve azap olmak üzere çeşitli felaketler göndererek dünyada helak edildikleri muhtelif ayetlerde beyan edilmiştir. Bilhassa Nuh, Hud, Salih, Lût ve Şuayb peygamberlerin inkârcı kavimleri çeşitli şekillerde azaba uğratılmış, kimi yerin dibine geçirilerek kimine gökten taş yağdırarak, 148 kimi suda boğularak,149 kimine yağmur felaketi verilerek150bunlar maddi cezaya çarptırılmış; Kur'an'a inanmayan ehl-i kitap ve münafıklarda olduğu gibi kimine de zillet damgası vurularak kıyamete kadar manevi azaba maruz bırakılmıştır. Yine Kur'an-ı Kerim kâfirlerin sahip oldukları gelip geçici dünyevi nimetlerin aslında kendileri için bir azap olduğunu151 haber vermiş, bu şekilde maddi imkânların bedenine haz vermesine karşılık ruhu için ıstırap kaynağı 144 Rağıb el-İsfehanî, el-Müfredat, s.327. Salih Uzeyme, Mustalahat-u Kur'aniyye, Darü'n-Nasr, Beyrut, 1994, s.269. 146 el-Maide, 5/40; el-Ankebııt 29/21. 147 el-A'raf 7/96; et-Tevbe 9/95; Yûnus 10/8, 70. 148 el-Ankebut 29/40. 149 el-İsra 17/103. 150 el-A'raf 7/103. 151 et-Tevbe 9/85. 145 25 olabileceği, manevi mutluluğu madde ile değil Allah'a bağlanmakla gerçekleşeceği ve Allah yolunda harcanmayan servetin sahibini azaba sürükleyeceği anlatılmak istenmiştir.152 İnkarcı ve isyankârların dünyada ilahi azapla cezalandırılmalarını, pişmanlık duyup girdikleri sapık yoldan dönmelerini ve rablerine yönelmelerini sağlamak gibi gaye ve hikmetlere bağlayan Kur'an-ı Kerim, 153 açık bir ifadeyle olmasa da ölümle başlayıp tekrar dirilişe kadar sürecek olan kabir hayatında da sözü edilen kişiler için azabın devam edeceğine işaret eder, ancak ayrıntılı bilgi vermez.154 İman edip ilahi buyruklara uyanların dışında kalan insanlar ve cinler, inkârlarının derecesine ve günahlarının büyüklüğüne bağlı olarak asıl azabı ahiret âleminde göreceklerdir.155 Bu azab, tekrar dirilişle başlayacak cehenneme girişle son şeklini alıp devam edecektir.156 Özetle, Kur'an'da "azab" kelimesinin, maddî-manevî, dünyevî ve uhrevî nimetlerin, rahat ve lezzetlerin engellenip, insanı rahatsız edecek elem ve ıstırapların tattırılması şeklinde kullanıldığını görmekteyiz. 3.3. Fitne (‫)الفتنة‬ Lügatte; "İbtila, imtihan, sınamak; maddî ve manevî sıkıntı; azgınlık, dalâlet, günah, küfür, rezillik ve rüsvaylık" manalarına gelir. Aslında altının ve gümüşün iyisinin kötüsünden ayrılması için eritilip arınmasına fitne denir. "Fetn" bir şeyi yakmak demektir. "Ortaya çıkan görüş farklıklarına, kavga ve şikâka" da fitne denilmiştir. Aynı zamanda "delilik" manasında kullanılır. "Mihnet, bela ve azaba" da denir. 157 "İmtihan, iyi veya kötü şeylerle deneme; manevî çöküntü; dinî içtimaî ve siyasî kargaşa" şeklinde tarifini yapabiliriz.158 Kur'an-ı Kerim'de otuz dört ayette fitne kelimesi, yirmi altı ayette ise türevleri geçmektedir. Fitnenin Kur'an'daki kullanımına göre başlıca şu manalara geldiği görülür: Sınama (ibtilâ), deneme (ihtibar) ve imtihan 159 şirk, küfür, müşriklerin Müslümanlara uyguladıkları ve şirke döndürmeyi amaçlayan baskılar;160 azap, işkence ateşe atma,161 düşman 152 et-Tevbe 9/35. el-Enâm 6/64; en-Nahl 16/53; es-Secde 32/21. 154 Bkz. el-Mü'minun 23/100; el-Mü'min 40/46; Nuh 71/25. 155 en-Nisa 4/145; en-Nahl 16/88. 156 Yusuf Şevki Yavuz, “Azab”, DİA, IV, 302-303. 157 İbn-i Manzûr, Lisanü’l-Arab, XIII, 317; ez-Zebidî, Tâcu'l-Arus, IX, 298; Asım Efendi, Kamus Tercemesi, III, 681. 158 Mustafa Çağrıcı, "Fitne", DİA, XIII, 156. 159 Bkz. el-Bakara 2/102; Tâhâ 20/40, 85, 90, 131. 160 el-Bakara 2/191,193, 217; en-Nisâ 4/91. 161 el-Ankebût 29/10; ez-Zariyât 51/13, 14; el-Burûc 85/10. 153 26 saldırısı; 162 Allah'ın kullarına imkân vererek birbirlerine karşı niyet ve tutumlarını ortaya çıkarması;163 günah;164 şeytanın hile ve tuzağı165 şeytanın zayıf ruhlu kişilere aşıladığı batıl inanç ve kuruntu; 166 nifak;167 delilik.168 Çeşitli türevleriyle birlikte Kur'an'da çokça tekrarlanan fitne kavramının en bariz özelliği kullanıldığı bağlama göre anlam kazanmasıdır. Buna göre fitne Allah'a nisbet edildiği zaman, Cenâb-ı Hakk'ın kullarını sınaması, farklı yollarla kullarının niyet ve tutumunu ortaya çıkarması anlamını ifade etmektedir. Bu nedenle fitne, Allah'a nisbet edildiğinde olumsuz bir anlam ifade etmez. Fitne ve türevleri Kur'an'da daha çok insanın Allah tarafından sınanmasını ifade eden 'imtihan' anlamında kullanılmıştır. Fitne beşerden kaynaklandığı zaman; baskı, zulüm, sapma, saptırma, ayartma, kargaşa, fesat gibi insan davranışlarına bağlı olarak ortaya çıkan sözlü ve fiilî kötülükleri; şeytandan kaynaklandığında ise, şeytanın insana iğva vermesi, insanı ayartması ve onu baştan çıkarması gibi şeytanın çeşitli hilelerini ifade eder. Kafirlerin müminleri dinlerinden uzaklaştırmaları için giriştikleri faaliyetler, Kur'an'da genel olarak fitne ve türevleriyle ifade edilmektedir. Kur'an'da fitne, dinlerinden dönmesi için müminlere zulüm ve işkence yapmak, inanç özgürlüğünü ortadan kaldırma gayesiyle onları baskı altında tutmak gibi anlamlarda da sıkça kullanılmaktadır. Bunun tabi uzantısı olarak inanç uğruna maruz kalman ağır işkencelerin ve çekilen sıkıntıların da bu kavramla ifade edildiği görülmektedir. Kur'an'da önemli ölçüde yer alan diğer anlamaları ise, kâfirlerin başta Hz. Peygamber olmak üzere müminleri çeşitli yollarla Allah'a kulluktan saptırma girişimleri ve müminlerin birlik ve beraberliğini bozmaya yönelik yıkıcı faaliyetlerini içerir. Kur'an'da fitne kavramına somut örnekler de verilmektedir. Firavun'un, iman etmelerinden dolayı Hz. Musa'nın (a.s.) kavmine işkence etmesi, Yahudilerin, Hz. Peygamber'i Allah'a kulluktan uzaklaştırıp kendi isteklerine boyun eğdirmeye kalkışmaları, müşriklerin Müslümanları dinlerinden vazgeçirmek için giriştikleri yıkıcı faaliyetler, münafıkların özellikle savaşlarda müminlerin aleyhine düzenlenen bir takım faaliyetler Kur'an'da fitneye verilen somut örnekler arasındadır. Fakat Kur'an fitneyi tam anlamıyla tanımlamayıp muhatapların dikkatini bu olgunun arkasından gelebilecek olumsuzluklara çekmekte, fitne kavramının içerisinde yer alan unsurları ve bu unsurların ne şekilde fitneye yol açacağını izah etmeyip söz konusu kelimenin 162 en-Nisâ /101. el-En'âm 6/53; el-Furkân 25/20. 164 et-Tevbe 9/49. 165 el-A'râf 7/27. 166 el-Hac 22/53. 167 el-Hadîd 57/14. 168 eI-Kalem 68/6 Bkz.Mustafa Çağrıcı, "Fitne", DİA, XIII, 156. 163 27 kapsamını genişletmektedir. Ayrıca muhataplarını fitneye karşı sürekli uyarmakta ve onun olumsuz sonuçlarına karşı birtakım tedbirlere başvurmalarını öğütlemektedir.169 Kur'an'da çok geniş manaları ihtiva eden fitne kavramının, nimetin zıttı olarak, Allah'ın kullarını sınamasının dışında, insan için olumsuz ve insanın zararına olacak durumlar için kullanıldığını görmekteyiz. 3.4. Belâ (‫)البالء‬ Lügatte mastar olarak “imtihan”; isim olarak ise “gam” manasına gelir. Bedeni yıprattığı için "gam, keder" manası verildiği gibi tekalif-i şer'iyeye de belâ denilir.170 İsfahanî, mükellefiyetlerin, belâ olarak isimlendirilmesinin sebebini, şer’î yükümlülüklerde bedenlere mihnet ve meşakkat olması ve mükellefiyetlerin Cenab-ı Hakk'ın kullarına bir imtihanı olması şeklinde açıklar. Cenab-ı Hakk'ın kulları imtihanı ise iki şekilde olur; bela ve musibetlerle ya da verdiği nimetlerle. Musibetlere karşı sabredildiğinde; nimetlere karşı ise şükredildiğinde imtihan kazanılmış olur.171 Dolayısıyla belâyı Cenab-ı Hakk'ın, kullarını, maddi ve manevi sıkıntı, dert, külfet, rahatlık, bolluk vermek suretiyle denemesi şeklinde tanımlayabiliriz. Kur'an-ı Kerim'de belâ kavramı "eskimek; denemek, sınamak; gam, musibet, darlık ve sıkıntı" manalarında kullanılmıştır. Kur'an'da otuz yerde fiil olarak, altı yerde isim olarak (belâun) iki yerde de "mübtelî" şeklinde geçmektedir. Firavun'un İsrailoğullarına yaptığı korkunç işkenceler "büyük bela" (belâün azîm)172 ve "açık bela" (belaün mübîn)173 diye vasıflandırılmıştır. Hz. İbrahim'in oğlu İsmail'i kurban etme teşebbüsüne de "açık belâ" denilmiştir.174 Allah'ın, kendisini denediği kulun bu beladan yüz akıyla çıkması "güzel bela"(belaün hasen) olarak tarif edilmiştir. Bu manada Bedir Gazvesi ve sonucunda kazanılan zafer; güzel bir zafer, başarıyla verilmiş bir imtihan olarak nitelendirilmiştir.175 Kur'an'da dini yükümlülükler de bela kelimesiyle ifade edilmiştir. Bakara suresinin 155 ve Muhammed suresinin 31. ayetlerinde belâ (ibtila) bu manada kullanılmıştır. Allah'ın korku ve kıtlık vermesi, mal, can ve mahsulleri eksiltmesi de bir belâdır.176 Aslında dünya Hasan Keskin, Kur'an'da Fitne Kavramı, Rağbet Yayınları, İstanbul, 2003, s.246, 247. Asım Efendi, Kamus Tercemesi, III, 771. 171 Rağıb el-İsfehanî, el-Müfredât, s.61. 172 el-Bakara 2/49, el-A’raf 7/141, İbrahim 14/6. 173 ed-Duhân 44/33. 174 es-Sâffât 37/106. 175 el-Enfal 8/16. 176 el-Bakara 2/155. 169 170 28 Kur'an'a göre kimin daha iyi iş yaptığının anlaşılacağı bir belâ (deneme) yeri olup ölüm ve hayat bunun için yaratılmıştır.177 Özetle belâ kelimesinin Kur'an'da denemek ve sınamak manalarının haricinde nimetin zıttı olarak insanların başına gelen musibetler olarak kullanıldığını görmekteyiz. 3.5. Be’s (‫)البأس‬ Lügatte "be's, bu'sâ, beîsen", şiddetli fakirlik ve ihtiyaç içerisinde, kötü halde bulunmak anlamlarında kullanılır. "Be'sâ ve eb'us" afet ve musibet manasına gelir.178 İbn-i Manzûr, "Be'sâ"nın, harp, meşakkat, zarar ve öldürme manalarına; "Be's"in ise "azap" manasına geldiğini söyler. Be's kelimesi ilk önce "harp" manasına kullanılmıştır. Ayrıca harbin şiddetine de be's denilir. Daha sonraki dönemlerde ise korkulacak, zarar verecek her türlü durum için kullanılmıştır. Hatta bir şeyin zararının olmadığını ifade etmek için "lâ be's" ifadesi kullanılmıştır.179 Isfahani, şiddetli sıkıntı olarak tarif ettiği bu kelimelerden "be's ve be'sâ"nın "düşmanı kırıp geçirme" manasında; "bu's"un ise genelde fakirlik ve harp için kullanıldığını ifade eder. Ardından ayet ve hadislerle görüşünü delillendirir.180 Kur'an-ı Kerim'de be's kelimesi "şiddet, kuvvet, azap, çetin savaş, dayanılması zor fakirlik ve musibetler" anlamlarında yirmi beş ayette geçmektedir. Bu ayetlerde belirtildiğine göre inkarcılar ilahî azabı (be's) görüp hissettikleri zaman Allah'a iman ettiklerini açıklamalarına rağmen bu esnada iman etmeleri kendilerine fayda vermez, hatta onlar âhiretten önce dünyada da ilâhî kanunun bir sonucu olarak hüsrana ve hezimete uğratılırlar. Nitekim azabı tadıncaya kadar inanmamakta ısrarcı olan nice inkarcılar helak edilmiş, Hz. Musa'ya ve kavmine zulmeden firavun bile son nefesinde İsrailoğullarının inandığı Allah'tan başka ilah bulunmadığına iman ettiğini bildirdiği halde denizde boğulmaktan kurtulamamıştır.181 Kur'an-ı Kerim'de ism-i fail (bâis) şeklinde; ihtiyacı dış görünüşünden belli olan, şiddetli ihtiyaç içerisinde olan fakir manasında kullanılmış 182 , sıfat'ı müşebbehe şeklinde (beîs) azabın sıfatı olarak şiddetli ve elemli manalarına gelir.183 "Be's" şeklinde ise nekre ve marife olmak üzere yirmi beş yerde; sıkıntı, baskı, zorlama184 fitne içerisinde savaş ve katl185 177 Süleyman Uludağ, "Be's", DİA, V, 380. Asım Efendi, Kâmûs Tercemesi, II, 214. 179 İbn-i Manzûr, Lisânü'l-Arab, VI, 20. 180 Rağıb el-İsfehanî, el-Müfredât, s.66. 181 Uludağ, "Be's", DİA, V, 380. 182 el-Hâc 22/28. 183 el-A'râf 7/165. 184 en-Nisâ 4/84. 185 el-En’âm 6/65. 178 29 şiddet, şiddetli ve kuvvetli olma186, cesaret ve harpte belalı olma187, silah188, azap189, harp190, kuvvet, kudret, savlet 191 , cezalandırma ve ukubet 192 , düşmanlık, adavet 193 manalarında geçmektedir. Câmid fiil olarak (Bi'se) otuz dokuz yerde; Be'sâ olarak ise, şiddetli açlık, ihtiyaç, hastalık, fakirlik gibi sıkıntılı, elem verici haller manasında194 dört yerde geçmektedir. Kur'an'da "be's" ifadesinin ayetlerin değerlendirilmesi sonucu harp, azap, silah, baskı zorlama gibi insan için olumsuz bir çok manayı ifade eden genel bir ifade olduğu; be'sâ'nın ise daha özel ve nimetin zıttı olarak kullanılmış olduğu sonucuna varmaktayız. 3.6. Hizy (‫)الخزي‬ Lügatte, bir kötülüğe maruz kalma veya bir musibet sonucunda hor, hakir ve zelil duruma düşmek, rezil olmak manalarına gelen hızy "utanılacak iş ve durum" anlamalarına gelir. 195 Ayrıca bir kimsenin bir bela veya rüsvaylığa uğraması, zelil olması manasında kullanılır. "Hizyetün" kelimesi ise "belâ" manasında kullanılmıştır.196 Tacu'l-Arus'ta "hizy"in "küçük düşürmek, hafife almak" manalarına geldiği zikredilir. Ayrıca, utanç veren zillet manası olduğu ifade edilmiştir. Bu yüzden hem utanma manasında hem zillet manasında kullanılır.197 Rağıb el-İsfahânî, insanın başkası tarafından inkisara uğratılması veya kendi kendine inkisara uğraması şeklinde tanımlar. Ayrıca hızyi kendinden kaynaklanan ve başkalarından kaynaklanan olmak üzere ikiye ayırır. Kendinden kaynaklanan aşırı utangaçlık; başkasından olan ise küçümseme, insanlar nezdinde itibarını kaybetme olarak tarif etmiştir. Hızyin her iki türüne de Kur'an ve hadislerden örnekler veren müellif, insanın kendinden kaynaklanan hızyin takdire şayan bir davranış olup "alçak gönüllü ve mütevazi olma, gurura kapılmama" manasına geldiğini; başkasından kaynaklanan hızyin ise "rezalet ve zillet" gibi aşağılayıcı anlamlar ifade ettiğini kaydetmiştir.198 Hızy kavramı Kur'an'da on üç ayette fiil, on bir ayette hizy kalıbında isim veya masdar, bir ayette ism-i tafdil (ahzâ) bir ayette de ism-i fail (muhzî) olarak gelmiştir. 186 el-İsrâ 17/5. en-Neml 33; el-Fetih 48/16. 188 el-Hadîd 57/25; el-Enbiya 21/80. 189 el-Mümin 40/29; el-Kehf 18/2; el-En'am 6/147; el-Enbiya 21/12. 190 el-Bakara 2/177; el-Ahzâb 33/18; en-Nahl 16/81. 191 en-Nisâ 4/84. 192 el-A'râf 7/164; el-Mümin 40/84. 193 el-Haşr 59/14. 194 el-Bakara l64; el-Mümin, 40/84. 195 İlyas Çelebi, "Hızy", DİA, XVII, 420. 196 Asım Efendi, Kamus Tercemesi, III, 803. 197 ez-Zebidî, Tâcu'l-Arûs, X, 112. 198 Rağıb el-İsfehanî, el-Müfredât, s.147. 187 30 Fiil olarak kullanıldığı ve ism-i fail sigası olarak geçtiği ayetlerde hızyin ifade ettiği eylem Allah'a nisbet edilmektedir. Kur'an'da biri dünyada, diğeri ahirette olmak üzere iki türlü hizy (rüsvaylık) olduğu belirtilmektedir. Ve Allah'ın kâfirleri, münafıkları, zalimleri, fesat çıkaranları, insanları saptırmak isteyenleri, Allah'a verdikleri sözü tutmayanları, rüsva edeceği haber verilmektedir. Ayrıca dünyada peygamber göndermeden ahirette rüsvay etmek suretiyle cezalandırmayacağını haber vermektedir. Hz. Nuh, Hz. Şuayb, Hz. Salih, Hz. Hud gibi peygamberlere inanmamakta direnen kavimlerin rüsvay edildikleri zikredilmektedir. Özellikle İsrailoğulları'nın, birbirini öldürme, aralarından bazılarını yurtlarından çıkarma, kötülük ve düşmanlıkta birbirlerini destekleme ve kendilerine indirilen kitabın bir kısmına inanıp bir kısmının reddetme gibi davranışları sebebiyle rüsvay edildikleri zikredilmektedir. Ayrıca Yunus peygamberin kavminin yaptıklarından pişman olmaları sebebiyle hızyin kaldırıldığı bildirilmektedir. Ayrıca Allah hakkında bilgisizce tartışanların, Allah ve Rasulü'ne savaş açanların, yeryüzünde fesat çıkaranların, Allah'ın mescitlerinde O'nun adının anılmasına engel olan ve oraları harap edenlerin rüsva edileceği kaydedilmektedir. Kur'an'da, Allah ve Rasulü'ne karşı savaşan ve bozgunculuk yapanlara dünyada uygulanacak cezanın öldürülme, asılma, el ve ayaklarının çaprazlama kesilmesi ve sürgün edilme şeklinde gerçekleşeceği açıklanmaktadır. Kur'an-ı Kerim, Allah'ın bazı kişileri bu şekilde cezalandırmasının sadece dünya ile sınırlı kalmayacağını, O'nun kâfirleri ahiret hayatında da rüsvay edeceğini, hatta ahiret azabının daha şiddetli olduğunu bildirmekte; cehenneme girenlerin orada rüsvay olacaklarını haber vermekte ve bu acı akıbeti "büyük rüsvaylık" olarak nitelemektedir. Yine Kur'an, Hz. Peygamber ve O'na inananların kıyamet gününde utandırılmayacağını belirtmekte ve Hz. İbrahim'in ve Allah'ı sürekli olarak ananların "Rabbimiz bizi kıyamet gününde rüsvay etme!" şeklinde dua ettikleri haber vermektedir.199 Lügat manası ve Kur'an'daki kullanımları dikkate alınarak, hızyin; bela, musibet, azab ve insanın küçük düşürülmesi manalarında kullanıldığını söyleyebiliriz. Bütün bu olumsuz durumlar nimetin zıt manalarının bir kısmını oluşturmaktadır. Çünkü insana nimet verilmemesini nötr bir durum olarak kabul edersek başına gelen sıkıntı ve musibetleri eksi kutup olarak değerlendirebiliriz. 199 Çelebi, "Hızy", DİA, XVII, 420-421. 31 İKİNCİ BÖLÜM KUR'AN'DA NİMET VE NİMETİN KISIMLARI Cenab-ı Hakk insana sayısız nimetler bahşetmiş ve ihtiyaç duyduğu her şeyi ona vermiştir. Bu nimetleri saymamız mümkün değildir. Ayet-i kerîmenin ifadesiyle: "Kendisinden isteyebileceğiniz her şeyi size vermiştir. Allah'ın nimetini sayacak olsanız bitiremezsiniz. Doğrusu insan pek zalim ve çok nankördür."200 Bu ayetin tefsirinde Şevkânî "Allah'ın size verdiği nimetleri bırakın tafsîlî olarak saymayı icmali olarak saymaya kalkışsanız dahi sayamazsınız. Şurası bilinen bir gerçektir ki, Allah'ın kullarından herhangi bir kimse, duyu organlarından veya azalarından birinin yaratılışında, Allah'ın kendisine ihsan ettiği nimetleri saymayı arzu etse buna bile kesinlikle güç yetiremez ve böyle bir şeye asla imkân bulamazdı. Hal böyleyken bu nimetlerin dışında, insan bedeninde Allah'ın yaratmış olduğu nimetlerin hepsini nasıl sayabilir. Nasıl her vakit kendisine ulaşan nimetleri, çeşitlerine ve farklı cinslerine göre sayar?201 Allah'ın ihsan ettiği nimetler sayılamayacağı gibi sayılamayan bu kadar nimeti kısımlara ayırmak da oldukça zor olsa gerek. Çünkü nimetler çok çeşitli oldukları gibi aynı zamanda birbirlerinin tamamlayıcısıdırlar. Onları birbirlerinden ayırarak taksimata tabi tutmak ve bu ayrımda kesin çizgiyi çizmek kolay değildir. Biz bu bağlamda Kur'an'ın yapmış olduğu ve daha önce yapılmış olan taksimleri vererek konuya başlamanın faydalı olacağını düşünüyoruz. Daha önce belirttiğimiz gibi nimet kavramı Kur'an-ı Kerim'de seksen dokuz yerde geçmektedir. Fiil olarak on sekiz yerde, kırk yedi yerde "nimet" şeklinde, iki yerde "na'met" şeklinde, bir yerde "nâime"(nimet ve mutluluk eseri olan neşe/nimete konmuş, nimet içinde) şeklinde, bir yerde "na'mâ" olarak, bir yerde çoğulu olan "niam" şeklinde, iki yerde başka bir çoğulu olan "en'um" şeklinde gelmiştir, cennetin sıfatı olarak "naîm" şeklinde on altı yerde, nekresi olan "naîm" ise bir yerde geçmektedir. Öncelikle Kur'an'ın nimet kavramını ele alış şeklini inceleyerek başlayalım. Kuran'da nimetler "Zahirî ve Batınî" olmak üzere iki kısımda ele alınmıştır. Bu ayrımı Lokman suresinin 20. ayetinde görmekteyiz. ‫أَلَ ْم تَ َروْ ا أَ ﱠن ﱠ‬ ‫اس َمن‬ ِ َ‫ض َوأَ ْسبَ َغ َعلَ ْي ُك ْم نِ َع َمهُ ظَا ِھ َرةً َوب‬ ِ ‫ﷲَ َس ﱠخ َر لَ ُكم ﱠما فِي ال ﱠس َما َوا‬ ِ ‫اطنَةً َو ِمنَ النﱠ‬ ِ ْ‫ت َو َما فِي ْاألَر‬ ‫" يُ َجا ِد ُل فِي ﱠ‬Allah'ın göklerde olanları da, yerde olanları da ‫ير‬ ٍ ‫ﷲِ بِ َغي ِْر ِع ْل ٍم َو َال ھُدًى َو َال ِكتَا‬ ٍ ِ‫ب ﱡمن‬ 200 201 İbrahim 14/34. Şevkânî, Fethü'l-Kadir, III, 151. 32 buyruğunuz altına verdiğini, nimetlerini açık ve gizli olarak size bolca ihsan ettiğini görmez misiniz?"202 Bu ayet-i kerimede nimetler "zahirî" ve "batinî" olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Müfessirler zahiri nimetleri; İslam, Kur'an, yaratılışın tam olması, rızık, kelime-i tevhidin aşikâr söylenmesi, yağmur... Batınî nimetleri ise hata, ayıp ve günahların setredilmesi, ilim, bela ve musibetlerin hemen verilmemesi, mühlet tanınması, imanın kalpte gizli kalması, bitkiler... şeklinde tasnif etmişlerdir.203 İbn-i Abbas (r.a.) (v.68/687) zahirî nimetleri, İslam ve Kur'an; batinî nimetleri ise Cenab-ı Hakk'ın bela ve musibetleri hemen vermemesi mühlet tanıması, ayıp ve günahların setredilmesi olarak tefsir etmiştir. Dahhâk (v.105/723), zahiri nimetleri; insana güzel suret verilmesi, azaların yerli yerinde yaratılması şeklinde, batinî nimetleri ise marifet olarak yorumlamıştır. Mukatil (v.150/767) ise zahirî nimetleri; yaratılışın tam olarak yapılması, rızık, İslam; batinî nimetleri ise günahların gizlenmesi olarak tefsir etmiştir. Rebi' ise zahirî nimetleri azalarla açıktan işlenen günahların setri, batını nimetleri ise kalple olan günahların setredilmesi şeklinde yorumlamışdır. Ayrıca zahirî nimetler lisanla ikrar, batini nimetleri kalp ile iman, zahirî nimetleri rızkın tamamlanması, batını nimetleri güzel ahlak şeklinde yorumlanmıştır. Atâ (v.114/732) ise zahirî nimetleri; dinin emirlerinin hafifletilmesi, batinî nimetleri ise şefaat olarak tefsir etmiştir.204 Fahreddin Razi ise, bu ayetin tefsirinde zahiri nimetleri; azaların sağlam olması, batinî nimetleri ise bunlardaki kuvvetler olarak yorumlar. Her uzvun varlığının zahir olduğunu, onlardaki kuvvetin ise gizli olduğunu söyler. Meselâ, göz ve dilin, kas ve kıkırdaktan, dil ve burnun ise; et ve kemikten ibaret olduğunu zikreder. Bunların zahirde olan organlarımız olduğunu, bunların hepsinde gizli olan görme, duyma, tatma, koklama duyularının olduğunu ifade eder. Ayrıca bütün uzuvların bu şekilde olduğunu söyler. Hatta organların duyuları kaybolmasına rağmen uzvun varlığını devam ettirdiğini zikreder. Ayrıca zahirî nimetleri; afakî nimetler, batinî nimetleri ise enfüsî nimetler olarak yorumlamıştır.205 Süleyman Ateş, tefsirinde bu husustaki görüşleri değerlendirir ve Şevkanî'nin görüşünden yola çıkarak kendi yorumunu ifade eder. Şevkanî, açık nimetlerin, akıl veya duyularla algılanan nimetler; gizli nimetlerin de insanların algılayamadıkları nimetler 202 Lokman, 31/20. Ebu Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Ebi Bekr el-Kurtubî, el-Cami' li-Ahkami'l-Kur'an, Daru'l-Katibi'lArabî, Kahire, 1996, VI, 239; Ebü'1-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Ebi Bekr es-Suyutî, Ed-dürrü'l-Mensurfi'tTefsiri'l-Me'sur, Daru’l-Fikr, Beyrut, 1983, VI, 526. 204 Ebu Muhammed Muhyissünne Hüseyin b. Mesud el-Begavî, Tefsirü'l-Begavî = Mealimü’t-Tenzil (nşr. Muhammed Abdullah Nemr), Dar-u Taybe, Riyad, 1993, VI, 290. 205 Râzî, et-Tefsîru'l-Kebir, VII, 152. 203 33 olduğunu söyledikten sonra, açık nimetin; sağlıklı olmak, sakat olmamak; gizli nimetin marifet ve akıl olduğunu söyler. Ateş, kendi görüşünü şu şekilde ifade eder; "Kur'an'ın kastı, Şekvanî’nin tanımladığı gibi bizim anlayabildiğimiz, görebildiğimiz nimetler, açık nimetlerdir. Bizim göremediğimiz, anlaşılması için düşünmeyi gerektiren nimetler de kapalı nimetlerdir. Allah'ın insana pek çok nimeti vardır. Bunların bir kısmını görür, anlarız. Bir kısmını bilmeyiz. Hiç farkında dahi olmayız. Bu nimetleri belli şeylerle sınırlamak doğru değildir."206 Zemahşerî, zahirin tarifini; "müşahedeyle anlaşılan her şey, batın ise - aslında bilinemeyen - ancak bir delille anlaşılabilen şey" olarak yapmış ve bizim bilemediğimiz fakat bedenimizde mevcut olan nice nimetlerin olduğunu söylemiştir. Ardından ayetin tefsiriyle ilgili görüşleri ve şu kıssayı zikreder: Hz. Musa duasında: "Allahım! Bana kullarına vermiş olduğun en gizli nimetini göster." der. Cenab-ı Hak: "Kullarım üzerine, benim en gizli nimetim, nefestir." buyurur. Ayrıca cehennemliklere en hafif azaplardan biri olarak, nefeslerin kesilmesi olduğu rivayetini zikretmiştir.207 Zahirî ve batinî nimetler hakkında şunları da zikredebiliriz. Zahirî nimetler, tevhid; batinî nimetler, marifet. Zahirî nimetler, kişinin insanlar tarafından bilinen güzel tavırları, batınî nimetler ise insanların bilmediği kötü yönleri. Zahirî nimetler; yemek içmek ve para gibi maddi şeyler, batınî nimetler ise bitkiler, meyveler, yağmur, su vs. şeyler. Zahirî nimetler, insana verilen şeyler batinî nimetler, ise insanın muhafaza olunması208, insanın azası tam, sureti güzel ve rızkının bol olması nimet-i zahire cümlesinden olduğu gibi hüsn-ü ahlak da nimet-i batına cümlesindendir.209 Özetle Kur'an nimeti, "zahirî ve batinî" olmak üzere iki kısma ayırır. Bunları ayrı ayrı nimetler olarak ya da bir nimetin farklı yönleri olarak değerlendirebiliriz. Çünkü bize verilen her bir nimetin biri zahirî(görünen) yanı, diğeri ise Batınî (gizli kalan) yanı olmak üzere iki yönü vardır. Bu nimetler, ister iman olsun, ister dünyevi nimetler, isterse de ahirete taalluk eden nimetler (günahların gizlenmesi... vs.) olsun, bu nimetlerin hepsi zahirî ve batınî olmak üzere iki yöne sahiptir. 206 Ateş, Süleyman, Yüce Kur'an'ın Çağdaş Tefsiri, VII, 21. Zemahşerî, el-Keşşâf, V, 19. 208 Ebü't-Tahir Mecdüddin Muhammed b. Yakub b. Muhammed Feyruzabadi, Tenvirü'l-Mikbas min Tefsiri İbn Abbas (Mecmua Mine't-Tefasir içerisinde), Daru İhyai't-Türasi'l-Arabi, Beyrut, ts.,V, 64. 209 Mehmed Vehbi, Hulasatü'l-Beyan, XI, 4327, 4328. 207 34 Müfessirlerin de ifade ettikleri gibi zikrettiğimiz yönleri ayrı ayrı nimetler olarak ele aldığımızda nimetlerin, bizim farkında olduğumuz, bildiğimiz kısmını zahirî nimetler, farkında olmadığımız kısmını da batını nimetler şeklinde değerlendirebiliriz. Belki de farkında olmadığımız nimetler farkında olduğumuzdan kat kat fazla olabilir. Çünkü yerde ve gökteki her şey insanın hizmetine sunulmuştur. İnsanın vücudunda ve dış dünyasında insanın yararına iş gören sayısız nimet vardır. Fakat insan, Hâlık'ın kendisi için hazırladığı, onun koruma ve emniyetini, gelişme ve beslenmesini, sağlık ve mutluluğunu sağlayan nice vasıtaların farkına varamayabilir. Bilimin çeşitli dallarında insan üzerinde yapılan araştırmalar, Allah'ın insanlara bahşetmiş olduğu fakat insanların farkında olmadıkları birçok nimeti açığa çıkarmıştır. Ve şimdiye dek açığa çıkarılmış olan nimet ve lütuflar, hâlâ gizli olanların yanında çok önemsizdir.210 Kur'an'ın nimeti ele alışını inceledikten sonra müfessirlerin nimetin kısımları ile ilgili görüşlerine yer vereceğiz. Fahreddin Razi, bütün nimetlerin Allah'tan olduğunu ifade ederek nimeti üç kısma ayırır, bunları şu şekilde tasnif edebiliriz: a) Hiçbir vasıtanın olmadığı yalnız Allah tarafından bahşedilen nimet ki buna Yüce Yaratıcı'nın kâinatı yoktan var etmesi örnek verilebilir. b) Zahirî planda sebepler vasıtasıyla gelen ama aslında Allah Teâlâ’dan olan nimetler. Nitekim bu nimetleri ihsan eden zât yine her şeyin yaratıcısı Allah Teâlâ'dır. Ancak bu nimetlere bazen kullarını vasıta kılarak verdiği için, veren kula şükredilmiştir. Fakat gerçekte şükre layık olan, Allah Teâlâ'dır. Nitekim Lokman suresinin 14. ayetinde; 211 ‫صي ُر‬ ِ ‫ي ْال َم‬ ‫“ أَ ِن ا ْش ُكرْ لِي َو ِل َوا ِل َد ْيكَ إِلَ ﱠ‬Bana ve anne-babana şükret. Dönüş ancak banadır.” Şeklinde ilk önce Allah Teâlâ'ya şükür emredilmiştir. Bu ayet-i kerimede, nimetlerin yaratılmışların eliyle verilmesinin, ancak Allah tarafından tamamlanacağına dikkat çekilerek öncelikle Cenab-ı Hakk'a şükredilmesi emredilmiştir. c) İbadetlerimiz sebebiyle bize ulaşan nimetler. Bunlar da Allah'tandır. Çünkü Cenab-ı Hakk, ibadetlerimizde bize yardım etmemiş, bizi onlara iletmemiş, onlara mani olacak sebepleri ortadan kaldırmamış olsaydı, ibadetlerin karşılığı olan hiçbir nimete ulaşamazdık.212 Ebu'l-A'lâ, el-Mevdûdî, Tefhimü'l-Kur'an (tr.Ahmet Asra), Bengisu, İstanbul, 1997, IV, 425. Lokman 31/14. 212 Râzî, et-Tefsiru'l-Kebir, I, 258. 210 211 35 Elmalılı ise nimeti başlıca dünya ve ahiret nimetleri olmak üzere ikiye ayırmıştır. Ayrıca bunları da kendi içinde şu şekilde gruplandırır. A- Dünyaya ait nimetler. I. Vehbî olanlar. Vehbî ya ruh ile ilgili veya cisim ile ilgilidir, başka bir ifade ile ya manevi veya maddidir. a. Ruhla ilgili olanlar: Ruhun bedene üflenmesi, akıl ve zekânın parlak olması ve bunlara tabi olarak anlayış, düşünce, konuşma, vicdanın (iç duygunun) sağlam olmasıdır. b. Cisim ile ilgili olanlar: Vücut, vücut organları, bunlardaki sinir, kas, hazım ve diğer maddî kuvvetler, yaratılış ve onu tamamlayan durumlar ve şekillerden oluşan şeyler misal olarak zikredilebilir. II. Çalışarak elde edilenler. (Kesbî olanlar) Çalışılarak kazanılanlar da kişinin nefsini utanç verici şeylerden temizlemesi, ilim ve marifet, üstün ahlâk ve cömertlik, yiğitlik, doğruluk ve namus ile süslenmek, vücudu güzel şekiller ve beğenilen ahlâklar ile süslemek, câh yani mevki ve sosyal onur sahibi olmak, mal ve servet kazanmak gibi şeylerdir. B. Ahiret Nimetleri Ahiret nimetleri, dünyada meydana gelen ifrat (aşırı gitme) ve tefritlerini (tersine aşırılık) bağışlayarak rızasına erdirmek ve Allah'a yakın meleklerle beraber cennetin en yüksek tabakasında sonsuza dek huzur ve sükûneti elde etmektir ki, bu da Allah tarafından verilen ve çalışma ile kazanılan ruhanî ve cismanî kısımlara ayrılır. Bunların hepsi başlı başına ve hemen düşünüldükleri zaman şüphesiz birer nimettirler. Fakat her biri geleceğine ve kendisinden sonrakine göre göz önünde bulundurulunca başlangıçta nimet zannedilen birçok şeyin gerçekte şiddetli ceza ve bela çıktığı da bir gerçektir. Bunun aksine de başlangıçta acı ve şiddetli ceza gibi görünen bazı musibetlerin daha sonra büyük bir nimete ve mutluluğa vesile olduğu da bir gerçektir. Ve safâdan (gönül şenliğinden) sonra sıkıntı ne kadar acı ise, sıkıntıdan sonraki gönül şenliği de o kadar tatlıdır. Bu sebeple ciddi ve gerçek olan nimet ve mutluluğun sonu her halde sağlam olanlardır. Bundan dolayı esas istenecek şey yalnız nimetin başlangıcı değil, sonuca selametle ulaştıran nimetler olmalıdır.213 Çalışmamızın bu aşamasında Kur'an'ın nimet taksimi ve müfessirlerin konuyla ilgili değerlendirmelerini de dikkate alarak Kur'an'da geçen nimet kavramını çeşitli kısımlara ayırarak inceleyeceğiz. Bu bölümde öncelikle Kur'an'da geçen bütün nimet ifadelerini dünya 213 Elmalılı, Hak Dini, I, 127. 36 ve ahiret nimetleri olarak daha sonra bunları da kendi içerisinde maddî ve manevî olarak iki kısımda incelemeye tabi tutacağız. Kur'an'da zikredilen nimetleri bu çerçevede değerlendirmeye çalışacağız. 1. DÜNYA NİMETLERİ 1.1. Manevî Nimetler 1.1.1. İman ve İslam (Din) İnsanın yeme, içme barınma gibi maddi ihtiyaçları yanı sıra, sevgi ve dostluk gibi manevî ihtiyaçları da vardır. İman etme de en başta gelen manevî ihtiyaçlardandır. Çünkü insanlığın başlangıcından beri insanlar bir şeylere inanma ve yüce bir varlığa ibadet etme ihtiyacı hissetmişlerdir. Bireyin yüce bir varlığa inanma ihtiyacının karşılanması ve sağlam bir inanca ulaştırılması büyük bir nimettir. İnsanların yaratılış gayesi Allah'ı tanıyıp, O'na iman edip, kulluk yapmaktır. Bunun tek yolu ise Peygamberlerin getirmiş oldukları dine (İslam'a) uymaktır. Ebedî saadet ve sonsuz nimetlerin verileceği ahiretin kazanılması ancak İslam ve imanla olacaktır. Bu sebeple müminlere kılacakları her namazda şu duayı yapmaları farz kılınmıştır: َ‫ب َعلَي ِھ ْم َوالَ الضﱠالﱢين‬ ِ ‫َير ال َمغضُو‬ ِ ِ ‫ص َراطَ الﱠ ِذينَ أَن َعمتَ َعلَي ِھ ْم غ‬ "Nimete erdirdiğin kimselerin yoluna ulaştır; gazaba uğrayanların, yada sapıtanların yoluna değil.” 214 Müfessirler bu ayette nimetlerden muradın din (İslam) olduğunu zikrederler.215 Çünkü bütün dinî nimetleri elde etmek ancak imanın varlığı ile mümkündür. İman olmadan diğer dini nimetler elde edilemezken diğer dinî nimetler olmadan iman nimetinin elde edilmesi mümkündür.216 Birçok müfessir "sıratellezine en'amte aleyhim" sözünde ifade edilen nimeti “iman ve İslam” olarak tefsir etmişlerdir. Ayrıca imanın nimetlerin en büyüğü olduğunu ifade etmişlerdir.217 Nisa suresinin 69. ayetinde ise nimet verilenlerin kimseler açıklanmaktadır: ّ ‫َو َمن ي ُِط ِع‬ ّ ‫ك َم َع الﱠ ِذينَ أَ ْن َع َم‬ ‫ﷲُ َعلَ ْي ِھم ﱢمنَ النﱠبِيﱢينَ َوال ﱢ‬ َ‫صدﱢيقِينَ َوال ﱡشھَدَاء َوالصﱠالِ ِحينَ َو َحسُنَ أُولَ ِئك‬ َ ِ‫ﷲَ َوال ﱠرسُو َل فَأُوْ لَئ‬ ‫َرفِيقًا‬ "Kim Allah'a ve Resulüne itaat ederse işte onlar, Allah'ın kendilerine lütuflarda bulunduğu peygamberlerle, sıddîklarla, şehitler ve salih kişilerle beraberdir. Bunlar ne güzel arkadaştır!" 214 Fatiha 1/6. el-Maverdî, en-Nüketü ve'l-Uyûn, I, 59. 216 Elmalılı, Hak Dini, I, 131; Zemahşerî, el-Keşşâf, I, 121; Taberî, Camiü'l-Beyan, I, 173. 217 Râzî, et-Tefsiru'l-Kebîr, I, 260; İbn-i Âşûr, et-Tahrîr ve't-Tenvîr, I, 194. 215 37 Şevkânî (v.1250/1834) bu âyette, kendilerine lütuf ve ikramda bulunulan peygamberlerin, sıddıkların, şehitlerin ve salihlerin nail olduğu makamlardan maksadın, onların iman, irfan ve ubudiyette ilerlemelerini sağlayan tevhid yolu olduğunu ve onlara verilen asıl nimetin bu olduğunu ifade eder.218 İslam'ın büyük bir nimet olduğu şu âyette daha sarih bir şekilde ifade edilmektedir. ُ ‫ض‬ ُ ‫ت لَ ُك ْم ِدينَ ُك ْم َوأَ ْت َم ْم‬ ُ ‫" ْاليَوْ َم أَ ْك َم ْل‬...Bugün size dininizi ikmal ‫يت لَ ُك ُم ا ِإل ْسالَ َم ِدينًا‬ ِ ‫ت َعلَ ْي ُك ْم نِ ْع َمتِي َو َر‬ ettim, üzerinize nimetimi tamamladım ve sizin için din olarak İslam'ı beğendim..."219 Birçok müfessir "üzerinize nimetimi tamamladım." ifadesini "Din ve şeriat işini ikmal etmem sebebiyle, üzerinize olan nimetimi tamamladım." şeklinde yorumlamıştır. Çünkü İslam nimetinden daha tamam bir nimet yoktur.220 Özetle; İslam ve iman, insanların yaratılış gayesi, ahireti kazanma vesilesidir. Kur'an-ı Kerim, İslam ve imanı en başta gelen nimet olarak ele almaktadır. Çünkü insanlar ancak Cenab-ı Hakkın hidayete erdirmesiyle imana ulaşırlar. Bu ise insanlar için Cenâb-ı Hak tarafından bahşedilen en büyük nimettir. Allah Teâlâ insanları İslam'a ve imana ulaştırmasaydı insanlar sapıklık ve dalâlet içerisinde kalacaktı. Belki putlara tapıyor, cahiliye adetlerini devam ettiriyor olacaklardı. Ayrıca Allah Teâlâ'nın bizleri karanlıkta bırakmayıp bize bir din gönderip bizleri karanlıklardan aydınlığa çıkarması bütün İslam ümmetine karşılığı cennetler olan büyük bir lütuftur. 1.1.2. Nübüvvet ve Risâlet Nebî, haber veren ve haberci manasına gelir. Çoğulu, “enbiya ve nebiyyûn” şeklinde gelir. Haber verme işine “nübüvvet” denir. “Rasûl” ise “elçi ve sefir” manalarına gelir. Rasûlün çoğulu, “rusül” şeklinde gelir. Sefaret ve elçilik görevine “risâlet” denir. Peygamber, Allah'tan vahiy suretiyle aldığı bilgileri insanlara tebliğ etmek için Allah tarafından seçilen bir zattır. Peygamberler, vahyi ve dinî bilgileri doğrudan doğruya veya bir melek aracılığı ile Allah'tan alırlar. Kendisine vahiy gelen ve yeni bir şeriat tebliğ etmekle görevlendirilen peygambere “resul” denir. Kendisine vahiy gelen fakat diğer bir peygamber tarafından tebliğ edilen dinin çerçevesi içinde irşat faaliyetinde bulunan, ana hatlarıyla önceki bir şeriata tabi olan peygambere nebî denir. Nübüvvet ve risâlet makamına atama yapma yetkisi sadece Allah'a aittir. Allah, dileyeni değil, dilediğini nübüvvet ve risâlet makamına atar. Peygamberlik çalışma ve çaba Şevkânî, Fethü'l-Kadir, I, 92. Maide 5/3. 220 Kerim Buladı, Kur'an'da Nankörlük Kavramı, Pınar Yayınları, İstanbul, 2001, s.203; Ayrıca bkz. Râzî, etTefsiru'l-Kebîr, XI, 110-111; el-Maverdî, en-Nüketü ve'l-Uyûn, II, 13. 218 219 38 harcanarak elde edilemez. Allah'ın bir lütfu ve ihsanı olarak bahşedilir. Onun için de vehbîdir.221 İnsan aklının ve duyu organlarının sınırlı şeyleri bilebileceğini ve bu sebeple aklın vahiy ile aydınlanmaya ihtiyacı olduğunu belirten Süleyman Uludağ, bu konuda şu değerlendirmeyi yapmaktadır: "İnsanın aklı ve duyu organları, kendisi gibi sınırlı ve sorumludur. Sınırlı ve muayyen şeyleri bilir. Kendisi için bazen şart, bazen faydalı, bazen de lüzumlu olan her şeyi kavrama ve anlama kabiliyetine sahip değildir, idrak gücü sınırlıdır. Gözün bir görme, kulağın bir işitme sahası ve sınırı olduğu gibi aklın da bir anlama ve bilme sahası ve sınırı vardır. Akıl ve zekâ, bu sınırın ötesinde kalan şeylerden bazılarını yarım, hatalı ve kapalı bir şekilde sezer ve bilir. Diğer bir kısmını ise hiç bilmez, işte bu noktada aklın, vahiy ve peygamber tarafından aydınlatılmasına ve tamamlanmasına ihtiyaç vardır. Bu sayede insan, yarım ve hatalı bilgilerini tam, hiç bilmediği hususları ise kısmen ve kendisine lazım olacak ölçüde bilir." İnsanın bilgisinin sınırlı, nisbî ve izafi olduğunu belirten Uludağ, kâinatın sırlarının insanlara göre sonsuz denecek kadar çok olduğunu ifade eder. Bütün insanlık, kâinatın sırlarını ve gerçeklerini çözmek ve öğrenmek için milyarlarca sene çalışsa yine de bilmedikleri şeyler, bildiklerine nazaran çok daha fazla olacaktır. Allah'ın sıfatları ve isimleri gibi konulan, insanın tam olarak kavraması mümkün değildir, ibadet ve âhiret gibi hususları akıl tek başına kavrayamaz. Akıl, tek başına ibadetlerin miktarını, şeklini, vaktini, kabir azabı, mahşer, sırat, mizan, hesap, şefaat, cennet ve oradaki nimetleri, cehennem ve oradaki türlü türlü azap çeşitlerini bilemez. Bunun için bütün bunları kavramak ve öğrenmek için peygamberlere ihtiyaç vardır.222 Kur'an'da, peygamberlerin gönderilmesinin nimet olduğunu Mâide suresinin 20. ayetindeki ifadelerden anlamaktayız: ْ ‫َوإِ ْذ قَا َل ُمو َسى لِقَوْ ِم ِه يَا قَوْ ِم ْاذ ُكر‬ ّ َ‫ُوا نِ ْع َمة‬ ‫ﷲِ َعلَ ْي ُك ْم إِ ْذ َج َع َل فِي ُك ْم أَنبِيَاء‬ “Musa, milletine: "Ey milletim! Allah'ın size olan nimetini anın: İçinizden peygamberler çıkarmış...” 223 Hz. Musa burada ilk nimet olarak içlerinden peygamberler gönderilmesini zikretmiştir. Nisa suresinin 69. ayetinde ise kendilerine nimet verilen kimselerin başında nebilerin yer aldığını görmekteyiz. Ayrıca Zuhruf suresinin 59. ayetinde Hz. İsa için, ‫يل‬ َ ِ‫إِ ْن ھُ َو إِ ﱠال َع ْب ٌد أَ ْن َع ْمنَا َعلَ ْي ِه َو َج َع ْلنَاهُ َمثَ ًال لﱢبَنِي إِس َْرائ‬ 221 Buladı, Kerim. Kur'an'da Nankörlük Kavramı, s.207. Buladı, Kerim. Kur'an'da Nankörlük Kavramı, s.207, 208 223 el-Maide 5/20. 222 39 "Meryemoğlu, ancak kendisine nimet verdiğimiz ve İsrailoğullarına örnek kıldığımız bir kuldur."224 ifadesi kullanılmaktadır. ‫أُوْ لَئِكَ الﱠ ِذينَ أَ ْن َع َم ﱠ‬ Meryem suresinin 58. ayetinde ise َ‫ﷲُ َعلَ ْي ِھم ﱢمنَ النﱠبِيﱢين‬ "İşte bunlar Allah'ın kendilerine nimetler sunduğu peygamberler..." şeklinde geçmektedir. ّ َ‫ْرفُونَ نِ ْع َمت‬ Ayrıca Nahl suresinin 83. ayetinde َ‫ﷲِ ثُ ﱠم يُن ِكرُونَھَا َوأَ ْكثَ ُرھُ ُم ْال َكافِرُون‬ ِ ‫يَع‬ "Hem Allah'ın nimetini bilirler, sonra da onu inkâr ederler. Onların çoğu kâfir kimselerdir." şeklinde geçmektedir. Ayette zikredilen nimet kelimesini müfessirlerin çoğu, Hz. Peygamber ve onun nübüvveti olarak tefsir etmişlerdir.225 Sonuç olarak insana bahşedilen nimetlerin bir kısmında kulun kesbi ve gayreti vardır. Fakat peygamberlik tamamen Cenab-ı Hakk'ın atâsıdır. Allah (cc.) risaleti dilediğine verir ve dilediği topluma peygamber gönderir. Nitekim bu risalet, fert ve toplumların kendilerine gönderilen dini kabul etmeleri halinde, onların dünya ve ahiret saadetine vesile olur. Risaleti kabul etmemek ve ona inatla karşı çıkmak ahirette azapla neticelenir. Azapla neticelenmesi kulun kendi kesbi ve kendisine zulmetmesidir. Yoksa Cenab-ı Hak kullarına zulmetmez. Çünkü inanmayanlara azap, zulüm değil, yaptıkları zulme karşı adalet olarak değerlendirilmelidir. Çünkü zalimlere cezalarının verilmesi adalet, onlara şefkat ise zulümdür. 1.1.3. Akıl Akıl, ilmi kabul etmeye hazırlayan kuvvete denir. Bu kuvvetle insanın istifade ettiği ilme de akıl denir. Aklın asıl anlamı, tutmak, bağlamaktır. Deveyi iple bağlamak, kadının saçını bağlaması, dili konuşmadan menetmek gibi ifadeler "akale" sözcüğü ile ifade edilir, "insanın düşünme, anlama kudreti" diye de tarif edilir. Akıl, kalp ve ruhun madeninde, beynin ışığında, duyu organlarıyla hissedilmeyen şeyleri anlar. Akıl yürütmek; sebeplerle, sebeplerin meydana getirdiği şeyler ve eserler ile eseri meydana getiren şeyler arasındaki ilgiyi, yani "illiyet kanunu" dediğimiz sebebi neticeye bağlayan kanunu ve ona bağlı olarak gerekli ilgileri idrak ederek eserden müessire veya müessirden esere yahut da bir müessirin iki eserinin birinden diğerine intikal etmektir. Mantık denen bu intikal sayesinde duyu organlarıyla hissedilenden hissedilmeyene intikale sebep olan veya hissedilmeyen bir manayı bizzat ve açıklıkla keşfeden idrak vasıtasına akıl denir.226 Akıl, insana has bir kavramdır. Her ne kadar hayvanlarda buna benzer düşünce kuvveti varsa da insan akıl seviyesinde değildir. Akıldan sadır olan ve insana has durumlar ise 224 ez-Zuhruf 43/59. Taberî, Camiü'l-Beyan, XIV, 325; Zemahşerî, el-Keşşâf, III, 460, Râzî, et-Tefsiru'l-Kebîr, XIX, 95. 226 Buladı, Kerim, Kur'an'da Nankörlük Kavramı, s.200. 225 40 hayvanda yoktur. Akıl, hayvanlardaki hayal ve vehimden farklıdır; çünkü insan akıl vasıtasıyla, "yalan kötüdür, doğruluk iyidir, adalet güzeldir", gibi ahlakî genellemelere gidebilmektedir. Kur'ân, akla itimat eder ve aklını kullanmayanları kınar. Kur'ân, akıl kelimesini müştakları ile birlikte kırk dokuz, akıl manasına gelen "el-lübb" (çoğulu elbâb) kelimesini, on altı ve yine akıl manasına gelen, "en-nühye" (çoğulu en-nühâ) kelimesini ise iki yerde zikretmektedir.227 Kur'ân-ı Kerimde, aklın büyük bir nimet olduğu ifade edilmektedir. Kalem suresi ikinci ayetinde Hz. Peygamber'e hitaben ‫ون‬ َ ‫“ َما أَنتَ بِنِ ْع َم ِة َربﱢ‬Sen -Rabbinin nimeti ٍ ُ‫ك بِ َمجْ ن‬ sayesinde- mecnun değilsin." şeklinde akıl nimetine işaret edilmiştir. Birçok müfessir bu ayette geçen nimeti akıl olarak tefsir etmişlerdir.228 Ayrıca Tur Suresinin 29. ayetinde Hz. Peygamberin mecnun ve kâhin olmadığını ifade ederken bunların nimet olma özelliğine de dikkat çekilmektedir: ‫ون‬ َ ‫ت َربﱢ‬ ِ ‫فَ َذ ﱢكرْ فَ َما أَنتَ بِنِ ْع َم‬ ٍ ُ‫ك بِ َكا ِھ ٍن َو َال َمجْ ن‬ "Öğüt ver; Rabbinin nimetiyle sen, ne kâhinsin ne de delisin." 229 Ayette geçen "mecnun" cinlerle irtibat kuran ya da cin çarpmasıyla aklını yitirmiş kimseye denir. 230 Zemahşeri, bir insanın hem kâhin hem de mecnun olmasının mümkün olmadığını, bu sözün tezat bildirdiğini ifade eder. Çünkü kâhinin ince düşünmeye ve zekâya çok ihtiyacının olduğunu, mecnunun ise akli melekelerinin kapalı olduğunu söyler. Ayrıca ayet-i kerimede Hz. Peygamber'in fetaneti ve peygamberliğinin hak olması gibi iki nimet hatırlatılmaktadır.231 Ömer Nasuhi Bilmen ise bu ayeti; Hz. Peygamber'e Allah Teâlâ'nın vermiş olduğu nübüvvet, yüksek akıl ve fetanet hakkı için veya Hz. Peygamber'in fetanet ve akıl gibi bir nimete mazhariyeti sebebi ile büyük bir mertebeye sahip olması şeklinde tefsir etmiştir.232 Allah (cc.) ayetlerin birçoğunun sonunda "aklınızı kullanmıyor musunuz?" diyerek aklı kullanmayı emretmektedir. Ayrıca Kur'ân-ı Kerim aklını doğru kullanmayanlara, okuyucusunu ve dinleyicisini de tesir altına bırakan uyarmalarda bulunmakta ve bu kimseleri ayıplamaktadır. Kur'an'ın ifadelerinden birkaçına göz atmamız bunu görmeye kâfidir. "Şüphesiz Allah katında hayvanların en şerlisi, düşünmeyen sağırlar ve dilsizlerdir.” 233 227 Buladı, Kerim. Kur'an'da Nankörlük Kavramı, s.201. Râzî, et-Tefsiru'l-Kebîr, XXX, 79; Zemahşerî, el-Keşşâf, VI, 180; Elmalılı, Hak Dini, VIII, 266. 229 et-Tûr 52/29. 230 Ateş, Süleyman, Yüce Kur'an'ın Çağdaş Tefsiri, IX, 83. 231 Zemahşerî, el-Keşşâf, V, 629. 232 Bilmen, Ö. Nasuhi, Kur'an-ı Kerim'in Türkçe Meali Âlîsi ve Tefsiri, VII, 3513. 233 Enfal 8/22. 228 41 "Yoksa sen, onların çoğunu gerçekten (söz) dinleyeceğini yahut düşüneceğini mi sanıyorsun? Hayır, onlar hayvanlar gibidirler, hatta onlar yolca daha da sapıktır.”234 Allah Teâlâ, aklı yerli yerinde kullanmayıp, iman ve irfan caddesinde yürümeyenlerin âhiretteki pişmanlıklarını şu şekilde dile getiriyor. "Ve: şayet kulak vermiş veya aklımızı kullanmış olsaydık, (şimdi) şu alevli cehennemin mahkûmları arasında olmazdık, derler"235 Akıl, insanın bütün hareketlerini idare eden bir güçtür. Aklın emir ve komutu olmadan hiçbir organın faaliyeti, yaradılışına uygun olarak doğru hareket edemez. Akıl, insanın her işini ayarlayan bir organizatördür. İslam dini, prensiplerini sunarken aklı öncü kabul eder. Zira İslam ve onun hükümleri akılla kavranılır, insan ancak akılla insan olur ve kemâle erer. İnsan hayatında akıl, o derece önemli bir yer kaplar ki, aklı olmayan kimseye dinî yükümlülükler yüklenemez. Çünkü aklı olmayan düşünemez, anlayamaz, kavrayamaz, bilemez ve öğrenemez. Bütün bu beyanların ışığı altında diyebiliriz ki, akıl büyük bir nimettir. Hem de öyle bir nimet ki, dünya ve âhiret saadetine onunla ulaşılır. Allah'ı tanıyan, Allah'a kul olan akıl, iki cihanda da kişinin nuru ve ışığıdır.236 1.1.4. Hikmet "Hikmet" kelimesi hüküm, hükümet ve sağlamlaştırmak demek olan "ihkâm" manalarıyla ilişkili olarak mastar ve isim olur. Mastar olarak kullanıldığında, kötülükleri ortadan kaldırmak ve iyilikleri elde etmek manası vardır ki; hüküm ve hükümet sağlamlık ve muhkemlik hep bu mastardan alınmıştır. En genel anlamda hikmet, fayda, yarar ve ihkâm anlamlarından her güzel bilginin ve her faydalı işin ismi olmuştur. Hikmet, birçok manayı ifade etmektedir. Bazı anlamlarını şu şekilde hülasa edebiliriz: Hikmet, sözde ve fiilde doğruyu tutturmaktır. Hikmet, hem bilgi hem iştir. Hikmet, ilim ve fıkıh demektir. Hikmet, varlıkların özündeki manayı anlamaktır. Hikmet, icat etmektir. Hikmet, varlık düzeninde her şeyi yerli yerine koymaktır.237 Ayrıca hikmet, sağlam bilgi, güzel huy, faydalı sanat, herkesin faydasına olan hizmet, bir kötülüğü önlemek veya bir iyiliği elde etmek için yapılan herhangi bir şey, ibret ve ders almayı gerektiren her hangi bir söz ve nasihat, tuhaf bir şeyin sırrını anlamaya yönelik çaba, peygamberlik, sağlam gelenekler, Allah'ın değişmez kanunları, peygamberlerin sünneti, 234 Furkan 25/44. Mülk 66/10. 236 Buladı, Kerim, Kur'an'da Nankörlük Kavramı, s.202. 237 Buladı, Kerim, Kur'an'da Nankörlük Kavramı, s.38. 235 42 şeriat, din, kitap, Kur'ân, İncil olarak yorumlanmıştır. Bütün bunlar hikmetin çeşitli manalarından birer tanesidir.238 Hangi manada olursa olsun insana hikmetin bahşedilmesi, kendisi için birçok hayrın celbine vesile olacaktır. Nitekim Kur'an-ı Kerim’de, hikmet Allah Teâlâ'nın başta peygamberler olmak üzere kullarına lütfettiği nimetlerden biri olarak zikredilmektedir. Kur'an'da hikmetin nimet olması çeşitli yerlerde bahsedilmektedir. Mesela, Lokman suresinin on ikinci ayetinde; ‫َولَقَ ْد آتَ ْينَا لُ ْق َمانَ ْال ِح ْك َمةَ أَ ِن ا ْش ُكرْ ِ ﱠ ِ َو َمن يَ ْش ُكرْ فَإِنﱠ َما يَ ْش ُك ُر لِنَ ْف ِس ِه َو َمن َكفَ َر فَإِ ﱠن ﱠ‬ ‫ﷲَ َغنِ ﱞي َح ِمي ٌد‬ "And olsun ki, Lokman'a, Allah'a şükretmesi için hikmet verdik. Şükreden kimse ancak kendisi için şükretmiş olur. Nankörlük eden ise, bilsin ki, Allah her şeyden müstağnidir, övülmeğe layık olandır."239 şeklinde geçmektedir. Bu ayet-i kerimede Hz. Lokman'a şükretmesi için hikmetin verildiği zikredilmektedir. Ancak nimete şükredileceği için hikmetin Cenab-ı Hakk'ın lütfu olduğuna işaret edilmiştir. Kur'an-ı Kerim'de Efendimize (a.s.) 240 Hz. Davut'a, 241 Hz. İsa'ya, 242 Hz. İbrahim ve O'nun soyundan gelen peygamberlere243 hikmetin verildiği zikredildiği gibi bütün peygamberlere244 hikmet verildiği zikredilmektedir. Ayrıca Kur'an'da birçok yerde müminlere kitap ve hikmet verildiği zikredilmiştir.245 Bakara suresinin iki yüz otuz birinci ayetinde ise nimetlerin hatırlanması emredildikten sonra kitap ve hikmetin verilmesi zikredilmektedir. ْ ُ‫ب َو ْال ِح ْك َم ِة يَ ِعظُ ُكم بِ ِه َواتﱠق‬ ْ ‫ﷲَ َوا ْعلَ ُم‬ ْ ‫َو ْاذ ُكر‬ ّ ‫وا‬ ّ ‫وا أَ ﱠن‬ ّ َ‫ُوا نِ ْع َمت‬ ‫ﷲَ بِ ُكلﱢ َش ْي ٍء َع ِلي ٌم‬ َ ‫ﷲِ َعلَ ْي ُك ْم َو َما أَنز‬ ِ ‫َل َعلَ ْي ُك ْم ﱢمنَ ْال ِكتَا‬ "Allah'ın üzerinize olan nimetini, öğüt vermek üzere size indirdiği Kitap ve hikmeti anın, Allah'tan sakının, Allah'ın her şeyi bildiğini bilin." İbn-i Âşûr (v.1973), burada hikmet ve kitap verilmesi nimetlere atıfla geldiğini ve bunların nimetler kabilinden olduğunu vurgular.246 Kur'an'da hikmetin Cenab-ı hakkın dilediğine verdiği bir lütfu olduğu ve kime verilirse birçok hayra vesile olduğu şu şekilde beyan edilmektedir: ْ ُ‫يُؤتِي ْال ِح ْك َمةَ َمن يَ َشاء َو َمن ي ُْؤتَ ْال ِح ْك َمةَ فَقَ ْد أُوتِ َي َخ ْيرًا َكثِيراً َو َما يَ ﱠذ ﱠك ُر إِالﱠ أُوْ ل‬ ‫ب‬ ِ ‫وا األَ ْلبَا‬ 238 Buladı, Kerim, Kur'an'da Nankörlük Kavramı, s.214. Lokman 31/12. 240 el-Bakara 2/151. 241 el-Bakara 2/251; es-Sâd 38/20. 242 Al-i İmran 3/48. 243 en-Nisa 4/54. 244 Al-i İmran 3/81. 245 el-Bakara 2/129, 151; Âl-i İmran 3/164; el-Cuma 62/2; el-Bakara 2/231. 246 İbn-i Âşûr, Tefsirü't-Tahrîr ve't-Tenvîr, II, 425. 239 43 "Hikmeti dilediğine verir. Kime hikmet verilmişse şüphesiz ona çokça hayır verilmiştir. Bundan ancak akıl sahipleri ibret alır.”247 Kur'an'da hikmetin geçtiği yerlere değindikten sonra hikmetle ne kastedildiği üzerinde durmak istiyoruz. Kur'an-ı Kerim'de farklı ayetlerde zikredilen hikmetin tefsirinde müfessirler hikmete birçok farklı manalar vermişlerdir. Bunları kısaca ;sağlam bilgi, güzel huy, faydalı sanat, herkesin faydasına olan hizmet, bir kötülüğü önlemek veya bir iyiliği elde etmek için yapılan herhangi bir şey, ibret ve ders almayı gerektiren her hangi bir söz ve nasihat, tuhaf bir şeyin sırrını anlamaya yönelik çaba, peygamberlik, sağlam gelenekler, Allah'ın değişmez kanunları, peygamberlerin sünneti, şeriat, din, kitap, Kur'ân şeklinde sıralayabiliriz."248 Hikmet kavramının taşıdığı anlamları düşündüğümüzde, her varlığa, özellikle insana hikmetten bir payın ihsan edildiğini görürüz. Gerçeği araştırma, doğruyu kabul etme, güzel huy, başta insan olmak üzere çeşitli varlıklara faydalı olma ve hizmet etme gibi duygular, sözlerinde ve işlerinde doğru hareket etme, güzel işlere yönelme, bilgi, beceri, ilim ve marifet sahibi olmak gibi insanın içinde tutuşan bu meşaleler, Allah tarafından ikram edilen bir hikmetin eseridir. Herkesin, iman, irfan, ilim ve amel derecesine göre hikmetten bir nasibi vardır. Hikmet, ilimlerin membaı ve faziletlerin anasıdır. Maddî ve manevî saadet hikmetle meydana gelir. Cehaletle ölen kalpler, hikmetle hayat bulur. Her varlıkta kendine has bir gaye, bir amaç, bir fayda ve bir netice takip edildiği göze çarpmaktadır. Gayesiz, anlamsız, hedefsiz ve bir amaca hizmet etmeyen hiçbir varlık yoktur. Her varlığın mevcudiyeti bir hikmete yöneliktir. Adeta bütün varlıkların hikmet zırhı ile kuşatıldığını müşahede ederiz. Madde âleminde, bitki ve hayvanat dünyasında, eşya ve hadiselerde şuur ve idrakten söz edilemez. Buna rağmen bütün bunların yaradılışında bir hikmet vardır. Akıl, idrak, şuur sahibi olan ve kâinattaki her varlığın kendisine hizmetkâr olarak sunulduğu insan, daha geniş hikmetlerle donatılmıştır.249 Kısaca hangi manada düşünülürse düşünülsün hikmetin insanlara bahşedilen Kur'an' da zikredilen nimetler zümresinden olduğunu görmekteyiz. 1.1.5. Toplumsal Barış ve Sevgi (Düşmanlığın kaldırılması ve Kalplerin te'lifi) Nimet kavramıyla birlikte zikredilen şeylerden birisi de insanlar arasındaki düşmanlık ve adavetin kaldırılması ve kalplerin te'lifidir. İslamiyet'ten önce Arap kabileleri arasında kan davaları bulunmakta idi. Çok küçük şeyler bile savaş sebebi olabiliyordu. Hatta Evs ve Hazreç gibi bir ana ve bir babanın evlatları 247 el- Bakara 2/269. Buladı, Kerim, Kur'an'da Nankörlük Kavramı, s.214. 249 Buladı, Kerim, Kur'an'da Nankörlük Kavramı, s.214. 248 44 olan iki kabile arasında zamanla ihtilaflar başladı ve düşmanlıklar çoğaldı. Aralarında kanlı muharebeler cereyan etti. Yıllarca boş yere nice canlara kıyıldı ve her iki taraf birbirlerine vahşice tahribatta bulundular. İki kabile arasındaki bu savaşlar, yüz yirmi sene devam etti. Toplumda huzur ve emniyet kalmadı. Her iki tarafın rahat ve emniyetleri ortadan kalktığı bir zamanda Cenâb-ı Hak İslam'ı gönderdi. Ve İslamiyet'le insanların arasındaki birlik ve beraberliği sağladı. Bu iki kabile, bir gün önce birbirinin canını almaya kastetmiş düşmanlarken, bir gün sonra kardeş olup aralarındaki düşmanlığı, muhabbete dönüştürdüler. Binaenaleyh; her iki kabile tek vücut olarak bir hane halkı gibi ülfet ve ünsiyete başladılar.250 Ayet-i kerimenin ifadesiyle: ْ ‫وا َو ْاذ ُكر‬ ْ ُ‫ﷲِ َج ِميعًا َوالَ تَفَ ﱠرق‬ ْ ‫َص ُم‬ ّ َ‫ُوا نِ ْع َمت‬ ّ ‫وا بِ َحب ِْل‬ ‫ﷲِ َعلَ ْي ُك ْم إِ ْذ ُكنتُ ْم أَ ْعدَاء فَأَلﱠفَ بَ ْينَ قُلُوبِ ُك ْم فَأَصْ بَحْ تُم بِنِ ْع َمتِ ِه‬ ِ ‫َوا ْعت‬ ّ ُ‫ك يُبَيﱢن‬ َ‫ﷲُ لَ ُك ْم آيَاتِ ِه لَ َعلﱠ ُك ْم تَ ْھتَ ُدون‬ َ ِ‫ار فَأَنقَ َذ ُكم ﱢم ْنھَا َك َذل‬ ِ ‫إِ ْخ َوانًا َو ُكنتُ ْم َعلَ َى َشفَا ُح ْف َر ٍة ﱢمنَ النﱠ‬ "Toptan Allah'ın ipine sarılın, ayrılmayın. Allah'ın size olan nimetini anın: Düşmandınız, kalplerinizin arasını uzlaştırdı da onun nimeti sayesinde kardeş oldunuz. Bir ateş çukurunun kenarında idiniz, sizi oradan kurtardı. Allah, doğru yola erişesiniz diye size böylece ayetlerini açıklar."251 Ayet-i kerimede öncelikle Müslümanların Allah'ın ipine topluca sarılmaları, bir hedef ve gaye etrafında birleşmeleri, tefrikaya ve ayrılığa düşmemeleri emredilmektedir. Ardından sizler düşmanken Allah'ın nimeti sayesinde kardeş oldunuz ifadesi yer almaktadır. Burada Müslümanların arasından adavetin kaldırılıp, aralarında ülfet ve ünsîyet vaz' olmasının nimet olduğu ve bu nimetin kadrinin bilinmesi gerektiği ifade edilmiştir. Enfâl suresinde ise kalplerin telifinin Allah'ın elinde olduğu; dünyalar verilse de beşerin kalplerin telifine güç yetiremeyeceği ifade edilmiş ve aradaki düşmanlığın giderilip dostluğun tesisinin Allah'ın bir lütfu olduğu şu şekilde ifade edilmiştir: ّ ‫ت بَ ْينَ قُلُوبِ ِھ ْم َولَ ِك ﱠن‬ ْ َ‫ض َج ِميعا ً ﱠما أَلﱠف‬ ‫ﷲَ أَلﱠفَ بَ ْينَھُ ْم إِنﱠهُ َع ِزي ٌز َح ِكي ٌم‬ ِ ْ‫َوأَلﱠفَ بَ ْينَ قُلُوبِ ِھ ْم لَوْ أَنفَ ْقتَ َما فِي األَر‬ "Müminlerin kalplerini birbirlerine O ısındırdı. Yoksa yeryüzünde ne varsa sen hepsini harcasaydın yine de onların kalplerini ısındıramazdın. Lâkin Allah, kalplerini kaynaştırdı. Muhakkak ki, O azîzdir, hakîmdir."252 Ayette zikredilen ülfet iki kişi arasındaki konuşmaya denir. İki kişi arasındaki muhabbet için kullanılır. Kur'an'da ise "ellefe" mazi fiil olarak iki yerde Cenab-ı Hak tarafından düşmanlığın kaldırılıp, dostluğun tesisi manasında, muzâri fiil olarak ise bir yerde bulutların birleştirilip bir araya getirilmesi manasında kullanılmıştır. Bir yerde de "el250 Mehmet Vehbi, Hulasatu'l-Beyân, II, 685. Âl-i İmran 3/103. 252 el-Enfal 8/63. 251 45 Müellefetü kulubuhum" olarak "kalpleri İslam'a ısındırılan kimseler" manasında kullanılmıştır. Bir diğer kullanımı Kureyş suresinde geçen “îlâf” ifadesidir ki buna kolaylık, anlaşmalardan yararlanma, imkan sağlama, alıştırılma gibi manalar verilmiştir.253 Özetle kalplerin telifi ve düşmanlığın kaldırılması, Allah'ın insana bahşetmiş olduğu büyük bir nimettir. Bu hususta en önemli etken İslam dinidir. İslam'ın getirmiş olduğu uhuvvet, kardeşlik, infak, karz-ı hasen, sadaka gibi fertler arasındaki birlik ve beraberliği sağlayacak unsurların yanında; su-i zan, gıybet, dedikodu, insanları küçük görme gibi toplumu bölücü şeylerin yasaklanması da önemli etkenlerdendir. Nitekim Kur'an'da dünyada ne varsa bu uğurda harcansa da kazanılması mümkün olmayan bir nimet olduğu ifade edilmiştir. 1.1.6. Tövbe Kur'an'da nimet olarak zikredilen şeylerden birisi de kulun Allah'a tövbede bulunup bağışlanma dilemesidir. Asıl manası itibariyle rücû etmek, dönmek olan tövbe, kişinin günahlarından dönüp Allah'a yönelmesidir."254 Kur'an-ı Kerim'de tevbe kelimesi birçok yerde geçmektedir. Altmış üç yerde fiil olarak, sekiz yerde isim olarak (tevbe), iki yerde îsm-i fail olarak (tâib), on iki yerde İsm-i fail mübalağası olarak (tevvâb), iki yerde ise ism-i mekân ve zaman olarak (metâb) olarak kullanılmıştır. Tövbe, hataların ve günahların telafisidir, bir noktada insanın, Cenab-ı Hakk'a bağlılığını yenilemesinin ifadesidir. İnsanla şeytan arasındaki en önemli farktır. Şeytan bir hata yapmış hatasından dönmemiş; Hz. Âdem ise zellesinin ardından Hz. Havva ile birlikte şu dua ile tövbede bulunmuşlardır: "Rabbimiz! Kendimize yazık ettik; bizi bağışlamaz ve bize merhamet etmezsen biz kaybedenlerden oluruz" 255 bu ifade bütün insanlar için geçerli bir ifadedir. Nitekim Cenab-ı Hak tövbeleri kabul etmese bütün insanlık kaybedenlerden olurdu. Tövbenin nimet olmasının iki yönü vardır: Birincisi kulun tövbe etmesi, ikincisi ise Allah'ın kulun tövbesini kabul etmesi. Dolayısı ile bize Allah (cc.) tövbe ile iki lütufta bulunmuş oluyor. Birincisi tövbe etmeyi nasib etmesi ki şeytan ve avanelerine nasip olmamıştır. İkincisi ise tövbenin kabul edilmesidir. Kur'an'da Allah'ın tövbeleri kabul ettiği beyan olunmuştur. Fakat yapılan tövbeleri Cenab-ı Hak'ın kabul edip insanları bağışlaması, Allah'ın lütuf ve ihsanı sebebiyledir. Yoksa Cenab-ı Hak için -hâşâ- herhangi bir yükümlülük 253 Asım Efendi, Kamus Tercemesi, II. 726. Asım Efendi, Kamus Tercemesi,11, 726; El-İsfahanî, el-Müfredât, s.76. 255 el-A'raf 7/23. 254 46 söz konusu değildir. Nitekim Kur'an'da son nefeste ölümle karşı karşıya kalındığında yapılan tövbelerin kabul edilmeyeceği ifade edilmiştir.256 İnsanoğlu, yapısı itibariyle hataya meyyal bir varlıktır. Hatta hadis-i Şerifte ifade edildiği şekliyle "hattâun" (çokça hata yapan) bir varlıktır.257 Bu hataların telafisi ise ancak tövbe ile mümkündür. Kuran-ı Kerim'de Hz. Yunus hakkında şu ifadeler yer almaktadır: ‫لَوْ َال أَن تَدَا َر َكهُ نِ ْع َمةٌ ﱢمن ﱠربﱢ ِه لَنُبِ َذ بِ ْال َع َراء َوھ َُو َم ْذ ُمو ٌم‬ "Rabbinin katından ona bir nimet ulaşmasaydı, kınanmış olarak sahile atılacaktı.258" Bu ayette geçen nimeti, Elmalılı "tövbe etmeyi ve pişman olarak Allah'ı teşbih etmeyi içine doğurup duasını kabul etmek suretiyle yardım etmeseydi" şeklinde tefsir etmiştir.259 Taberî, Allah'ın merhamet edip, bağışlaması olarak tefsir eder.260 Şevkânî, Allah'ın tövbeye muvaffak kılması ve tövbesini kabul etmesi şeklinde tefsir etmiştir. 261 Râzî ise Allah'ın tövbeye muvaffak kılması olarak tefsir eder.262 Özetle bu ayette "nimet" ifadesi Allah'ın tövbeyi nasib etmesi ve bu tövbeyi kabul etmesi şeklinde tefsir edilmiştir. Kur'an, Allah'ın insanlara tövbeyi nasip etmesini, insanların yaptıkları tövbeleri kabul etmesini nimet olarak ifade etmiştir. 1.1.7. Emniyet "Emin olmak, güvenmek" anlamındaki Arapça "emn" kökünden türemiş bir isim olan emniyetten kastımız, güvenlik ve korkusuzluk halinin var olmasıdır. Şehirlerin, ülkelerin mamur olmasının yegâne ölçüsü ve insan refahının en önemli unsuru emniyettir. Emniyet ve güven içinde olmayan bir memleket, görünüşte ne kadar imarlı, gelişmiş ve tezyin edilmiş olursa olsun harap olmuş, yıkılmış ve dökülmüş bir viraneye benzer. Mal, can ve ırz emniyetinin yok olması, bu hususlarda çeşitli tehlikelerin belirmesi, insanlık dünyasının başlıca can düşmanıdır. Emniyet, ancak din, Allah'ın emirlerine ve kanunlara itaat ve bunların korunması ile görevli hükümet sayesinde meydana gelir. Bilge kişiler şöyle demişlerdir: "Emniyetsizlik yüz gösterince dostluk ve insaf ortadan kalkar." Demek oluyor ki, dostluk ve insaf güvenin varlığı ile ayakta durmaktadır. Güvenin kalmadığı bir toplumda, insanlar arasında gerçek dayanışmanın var olması mümkün değildir. Şu da bilinen bir gerçektir ki, korkunun hâkim olduğu, güvenin kalmadığı 256 en-Nisa 4/18. Ebu İsa Muhammed b. İsa b. Serve es-Sülemi Tirmizî, Sünenü't-Tirmizi, Dehli[Delhi], Matbaatü'l-Müctema, 1897, Kıyamet, 49. 258 Kalem 68/49. 259 Elmalılı, Hak Dini, VIII, 292. 260 Taberî, Camiü'l-Beyân, XXIII, 200. 261 Şevkânî, Fethu'l- Kadîr, VI, 196. 262 Râzî, et-Tefsiru'l-Kebîr, XXX, 98. 257 47 bir toplumda, Allah'ın yeryüzünde halife olarak gönderdiği insanın şeref ve haysiyeti yok olmaya mahkûmdur. Fakat "Kim bir kimseyi haksız yere öldürürse, bütün insanları öldürmüş gibidir. 263 " mealindeki âyette ifade edilen gerçek, insanlar arasında yerleştiği takdirde, kendilerine ikram edilen şerefi hissedecek ve gerçek düşmana karşı işbirliği yapmak suretiyle tam bir dayanışma içerisine gireceklerdir. Böylece kendilerini savunmak için bir güce sahip olacak ve sükûneti temin edeceklerdir. Çünkü inancı olmayan kimse, isteklerini elde etmek için kaba kuvvet kullanacak ve bazı kimselerin canını yakarak hukukuna tecavüz edecektir. Ayrıca bu kimse katı davranarak Allah'ın verdiği cana kıyacak ve bu yolda başkalarına kötü örnek olacaktır. Emniyetin önemi ve özellikle herkes tarafından arzu edilen bir nimet olduğu, Kur'ân-ı Kerim'de açıklanmaktadır. Hz İbrahim'in (a.s.) Mekke'nin güvenilir ve emniyetli bir belde olması için yaptığı dua bu açıdan önemlidir, "Hatırla ki İbrahim şöyle demişti: "Rabbim! Bu şehri (Mekke'yi) emniyetli kıl..."264 Allah Teâlâ, Mekke'nin bir emin belde olduğunu ve bunun nankörlükle değil de şükranla kıymetinin bilinmesinin gerekli olduğunu belirtmiş ve bu emin beldeyi misal olarak getirmiştir. ْ ‫َت آ ِمنَةً ﱡم‬ ّ ‫ت بِأَ ْنع ُِم‬ ّ ‫ب‬ ْ ‫ﷲُ َمثَالً قَرْ يَةً َكان‬ ْ ‫ان فَ َكفَ َر‬ َ ‫ض َر‬ َ ‫َو‬ ِ‫ﷲ‬ ٍ ‫ط َمئِنﱠةً يَأْتِيھَا ِر ْزقُھَا َر َغدًا ﱢمن ُكلﱢ َم َك‬ "Allah, (ibret için) bir ülkeyi örnek verdi: Bu ülke güvenli, huzurlu idi; ona rızkı her yerden bol bol gelirdi. Sonra Allah'ın nimetlerine karşı nankörlük ettiler."265 Bu ayette, Mekke'nin bazı sıfatları zikredilmiştir. Bu sıfatlardan ilki, oranın emniyetli ve emin olması, ahalisine baskın yapılmaması, ikincisi; ayetteki "mutmain" kelimesinin ifade ettiği husustur. Ayette geçen "âmineten" kelimesi, emniyete; "mutmeinneten" kelimesi ise, sıhhate işaret etmektedir. Çünkü bu beldenin havası onların mizacına uygun düşünce, orada huzur bulmuşlar ve oraya yerleşmişlerdir. Fakat o belde halkı, Allah'ın nimetlerine karşı nankörlük etmiştir. Yukarıdaki âyetin içinde bu nimetlerin emniyet, sükunet, huzur ve her taraftan bol bol rızkın gelmesi şeklinde sayılması, bunların önemini belirtmek ve bunları bir nimet çeşidi olarak zikretmek içindir. Nitekim Âlûsî de bu belde halkının inkâr ettikleri nimetlerin ayet-i kerimede zikredilen nimetler olduğunu ifade eder.266 Ayette ilk olarak emniyet nimetinin zikredilmesi, emniyet olmadan diğer nimetlerin insanı huzur ve sükûna erdiremeyeceğine bir işaret sayılabilir. Çünkü diğer nimetler onunla tamam olur. Bu nimet olmadan, can, mal ve namusu korumak, dini yaşamak, her türlü tahsil, 263 Mâide 5/32. el-Bakara 2/126. 265 en-Nahl 16/112 266 Âlûsî, Rûhu'l-Meânî, VIII, 358. 264 48 bilimsel çalışma, ticaret, sanat, ziraat gibi faaliyetlerin istenilen kıvamda sürdürülmesi mümkün olmaz. Başka bir âyette de şöyle buyrulmaktadır: "Çevrelerinde insanlar kapılıp götürülürken, bizim (Mekke'yi) güven içinde kutsî bir yer yaptığımızı görmediler mi? Hala batıla inanıp Allah'ın nimetine nankörlük mü ediyorlar?"267 Bu ayette Allah Teâlâ Kureyş'i harem bölgesinde yerleştirdiği için minnet altında tutuyor. O harem belde ki, orayı insanlar için harem (saygı değer) bir yer kılmıştır. Kim oraya girerse emniyette olur. Bu sebeple Kureyş, büyük bir emniyet içindedir. Hâlbuki çevrelerindeki Araplar, birbirlerini soymakta, birbirlerini öldürmektedirler. Bu büyük nimete karşılık onların şükretmeleri gerekir. Ama onlar, bu büyük nimete şükretmeleri gerekirken Allah'ın peygamberi, kulu ve elçisini inkâra kalkışmışlardır. Bu örnek sadece Mekke ahalisinin durumunu izah için getirilmemiştir. Emniyet ve güven içinde olan her toplum, bunun şükrünü eda etmelidir. Emniyet, güven ve huzur olmadan insanlar, hiçbir sahada ilerleyemezler, medeniyet ve uygarlık tesis edemezler. Hatta dinin gereklerini bile yerine getiremezler. Bu açıdan emniyet, bir toplumun en fazla ihtiyaç duyduğu bir nimettir. 268 Günümüzde de terör olayları ve bombalı eylemlerden dolayı toplumda meydana gelen huzursuzluk, gerginlik ve kaos ortamı; emniyetin ne derece büyük bir nimet olduğu gerçeğini gözler önüne sermektedir. Emniyet ve güvenin olduğu bir ülkede hem fertlerin birbirine bağlılıkları sağlamlaşacak hem de devletle halkın bütünlüğü sağlanacaktır. Bu tür bir beraberlik ise sıkıntıların rahatlıkla çözülmesini, toplumun birlik ve bütünlüğünü, fertlerin saadetini, devletin gelişim ve ilerlemesini netice verecektir. 1.2. Maddî Nimetler 1.2.1. Bela ve Musibetlerden Muhafaza Bela ve musibetler insanı sıkıntıya sokacak zarar verecek hallerdir. Daha önce bela kavramını incelediğimiz için burada fazla ayrıntıya girmeden nimetle ilgili kısmına değineceğiz. İnsanın sıkıntı ve musibetler zamanında mutlu olması çok zordur. İnsan her zaman belalarla karşı karşıyadır. Ancak bir musibet başına geldiği zaman bu gerçeğin farkına varacaktır. Cenab-ı Hakk'ın başımıza gelen sıkıntıları gidermesi bir nimet olduğu gibi gelecek musibetleri engellemesi daha evlâ bir nimettir. Çünkü bir şeyin kırılıp tamir edilmesinin yanında hiç kırılmaması evlâdır. Kur'an-ı Kerim'de farklı yerlerde insanların zararından 267 268 Ankebût 29/67. Buladı, Kerim, Kur'an'da Nankörlük Kavramı, s.232, 233, 234. 49 korunma, bela ve musibetlerden korunma nimetle birlikte zikredilmektedir. Hendek savaşında müminlerin korunduğu zikredilerek "Allah'ın nimetinin hatırlanması" emredilmektedir. Hicretin 5. yılında Kureyş ve birçok Arap kabilesi Yahudilerle birlikte büyük bir ordu toplamışlar, Medine üzerine gelmişlerdi. Efendimiz (a.s.) sahabeyle yaptığı istişarede Selmanı Farisî'nin (r.a.) teklifi üzerine Medine'nin etrafını çevreleyen hendekler kazdırmıştı. Müşrikler yaklaşık yirmi dört bin kişilik bir orduyla Medine'nin etrafını çevirmişlerdi. Bir aya yakın bir zaman geçti ok ve taş atışmaktan başka savaş yapamadılar. Mevsimin kış olması da sıkıntı doğuruyordu. Derken bir gece Allah Teâlâ soğuk bir saba rüzgârı gönderdi, bu rüzgâr onları şiddetle üşütüyor, topraklan yüzlerine savuruyor, ateşlerini söndürüyor, çadırlarını söküyordu, hayvanlar birbirlerine karışmıştı, askerlerin etrafında melekler tekbir alıyorlardı. Kureyş ile Yahudilerin arası açılmıştı. Artık tutunamadılar ve dağılıp kaçtılar.269 İşte bu ilahi nimet hatırlatılarak Ahzab suresinin dokuzuncu ayetinde şöyle buyrulmaktadır: ‫يَا أَيﱡھَا الﱠ ِذينَ آ َمنُوا ْاذ ُكرُوا نِ ْع َمةَ ﱠ‬ ‫ﷲِ َعلَ ْي ُك ْم إِ ْذ َجاء ْت ُك ْم ُجنُو ٌد فَأَرْ َس ْلنَا َعلَ ْي ِھ ْم ِريحًا َو ُجنُودًا لﱠ ْم ت ََروْ ھَا َو َكانَ ﱠ‬ ‫ﷲُ ِب َما‬ ‫صيرًا‬ ِ َ‫تَ ْع َملُونَ ب‬ "Ey inananlar! Allah'ın size olan nimetini anın; üzerinize ordular gelmişti. Biz de onların üzerine rüzgar ve göremediğiniz ordular göndermiştik. Allah, yaptıklarınızı görüyordu."270 Bu ayet-i kerimede Cenab-ı Hakk'ın müminleri muhafaza etmesi nimetinin anılması emredilmektedir.271 Taberî bu ayetteki nimetin cemaat üzerine geldiğini zikrederek, bu nimeti topluluğun korunması şeklinde değerlendirmiştir. 272 Bu ayet her ne kadar yukarda zikrettiğimiz özel bir hadise sebebiyle nazil olsa da hüküm umumidir. Ayrıca Kur'an'da Hz. Peygamber'in şahsında fert olarak belalardan korunma da nimet olarak zikredilmektedir. Maide suresinin on birinci ayetinde Efendimiz'e (a.s.) Yahudilerin düzenlemiş oldukları suikastın boşa çıkarılması şu şekilde nimet olarak zikredilmektedir: ْ ُ‫ف أَ ْي ِديَھُ ْم عَن ُك ْم َواتﱠق‬ ْ ُ‫ﷲِ َعلَ ْي ُك ْم إِ ْذ ھَ ﱠم قَوْ ٌم أَن يَ ْب ُسط‬ ْ ‫وا ْاذ ُكر‬ ْ ُ‫يَا أَيﱡھَا الﱠ ِذينَ آ َمن‬ ّ ‫ﷲَ َو َعلَى‬ ّ ‫وا‬ ّ َ‫ُوا نِ ْع َمت‬ ‫وا إِلَ ْي ُك ْم أَ ْي ِديَھُ ْم فَ َك ﱠ‬ ِ‫ﷲ‬ َ‫فَ ْليَتَ َو ﱠك ِل ْال ُم ْؤ ِمنُون‬ "Ey İnananlar! Allah'ın üzerinize olan nimetini anın: Hani bir topluluk size tecavüze kalkışmıştı da Allah onlara mani olmuştu. Allah'tan sakının, inananlar Allah'a güvensinler."273 269 Elmalıh, Hak Dini, VI, 299, 300. el-Ahzâb 33/9. 271 ÂIûsî, Rûhu'l-Meânî, XVI, 236. 272 Taberî, Camiü'l-Beyan, XIX, 25. 273 el-Maide 5/11. 270 50 Bu ayetin nüzul sebebi hakkında biri genel diğeri de özel olmak üzere iki vecih rivayet edilmiştir. 1- İslamiyet'in ilk yıllarında müşrikler galip ve çok, Müslümanlar ise mağlup ve sayıları azdı. Müşrikler devamlı surette Müslümanlara eziyet etmek, onları öldürmek ve onların mallarını yağmalamak istiyorlardı. Fakat Allah Teâlâ onları maksatlarından men ediyor, Müslümanları koruyordu. Bu şekilde az zaman içerisinde İslamiyet güçlendi, Müslümanların sayısı arttı ve müşrikler, Müslümanlara zarar veremez oldular. 2- Özel bir olay hatırlatılmıştır. Efendimiz (a.s.) Hz. Ebu Bekir, Hz. Ömer, Hz. Osman ve Hz. Ali (r.anhüm) ile birlikte Nadiroğulları kabilesine, iki kişinin diyetini ödemek için gitmişlerdi. Oraya vardıklarında, bu Yahudi kabilesi, yemek ikram edeceklerini söyleyerek, onlardan biraz beklemelerini ve oturmalarını istediler. Ve aralarında gizlice Hz. Peygamber'e suikast yapmaya karar verdiler. Bir evin damından Hz Peygamber'in (a.s.) üzerine büyük bir taş yuvarlayarak öldürmeyi planladılar. Fakat bu esnada Cebrail (a.s.)'ın durumu haber vermesi üzerine Hz. Peygamber, derhal oradan kalkar ve oradan ayrılırlar. Yahudiler, Hz. Peygamber'i alıkoymak için "çömleklerimiz kaynıyor" deseler de Resul-i Ekrem (a.s.) niyetlerinin vahiy ile haber verildiğini söyleyerek oradan ayrılır. Bu ayetin nüzul sebebinin, özellikle bu olay olduğu rivayet edilir.274 Yukarıda zikrettiğimiz ayet-i kerimelerde, nimetlerin yalnız hayra ulaşmakla sınırlı olmadığı, bela ve musibetlerin definin de nimet olduğu ifade edilmektedir. Belalardan korunmayı, ferdin ve toplumun korunması olmak üzere iki kısma ayırabiliriz. Toplumun korunmasına, Hendek Savaşını; ferdin korunmasına ise Hz. Peygamber'in muhafaza edilmesini örnek verebiliriz. Çünkü bazen insanların başına herkesi kuşatan bir musibet gelebilir. Bu musibetten bazı insanlar kurtulabilir. Bu musibetten bazı fertlerin kurtulması ve bu kurtuluşu ahiretin kazanılması adına kullanmaları, o kişiler için yeni bir fırsat (nimet) olarak değerlendirilebilir. Ayrıca musibetler, Allah'ın göndermiş olduğu tabii afetler sebebiyle de olur. Bunlardan korunma da Kur'an'da nimet olarak zikredilmektedir. Hz. Lut ve karısının dışında ailesinin, kavminin başına gelen musibetten korunması ayet-i kerimede nimet olarak ifade edilmektedir: ‫ك نَجْ ِزي َمن َش َك َر‬ َ ِ‫“ نِ ْع َمةً ﱢم ْن ِعن ِدنَا َك َذل‬Ancak, Lut'un taraftarlarını, katımızdan bir nimet olarak seher vakti kurtardık. Şükredene işte böyle mükâfat veririz.”275 274 275 Elmalılı, Hak Dini, III, 180. el-Kamer 54/35. 51 Başka bir ayette ise münafıkların, Müslümanlar savaşa çıktıkları zaman başlarına bir ّ ‫“ قَ ْد أَ ْن َع َم‬Allah bana musibet geldiğinde onlarla beraber bulunmamayı ‫ي إِ ْذ لَ ْم أَ ُكن ﱠم َعھُ ْم َش ِھيدًا‬ ‫ﷲُ َعلَ ﱠ‬ iyilikte bulundu, çünkü onlarla beraber bulunmadım”276 demek suretiyle bu durumu nimet olarak saydıkları zikredilmektedir. Netice itibariyle, her ne surette olursa olsun insanın başına gelen musibetler insanı rahatsız eder, hayattan lezzet almasına mani olur. İnsan dünyada istediği her şeye sahip olsa da sıkıntılarla hayatından lezzet alamaz hale gelir. Ayrıca musibetlerin ortaya çıkmasına insanın mani olması da mümkün değildir. Çünkü insanın, başına gelecek şeylerin nerede, ne zaman ve ne surette vuku bulacağını bilmesi mümkün değildir. Bu ğayba ait bir bilgidir. Fakat zuhurundan sonra buna engel olabilme ve bunu telafi etme ihtimali vardır ki bu da Allah'ın ayrı bir lütfudur. 1.2.2. Rızk Rızk, daha önce de ifade ettiğimiz gibi müfessirlerce, Allah Teâlâ'nın canlıya zevk ve faydalanma nasip ettiği şey olarak tarif edilmiştir. Rızk, “kendisiyle beslenilen şey” için kullanıldığı gibi “dünyevi ve uhrevi nimetler” için de kullanılır. Bütün canlılar hayatlarının devamı için rızklanmaya muhtaçtırlar. Ve dünya üzerindeki düzen canlıların rızıklanmasıyla devam etmektedir. İnsan da her canlı gibi Allah'ın verdiği rızka muhtaç bir varlıktır. Yeryüzüne geldiğinden beri birçok gıda ile rızıklanmaktadır. Bu ise Cenab-ı Hakk tarafından insanoğluna bahşedilen çok büyük bir nimettir. Kur'an'da insana yerden ve gökten Allah'ın bahşettiği rızk şu şekilde nimet olarak sayılmıştır: ‫ق َغ ْي ُر ﱠ‬ ‫يَا أَيﱡھَا النﱠاسُ ْاذ ُكرُوا نِ ْع َمتَ ﱠ‬ َ‫ض َال إِلَهَ إِ ﱠال ھ َُو فَأَنﱠى تُ ْؤفَ ُكون‬ ٍ ِ‫ﷲِ َعلَ ْي ُك ْم ھَلْ ِم ْن خَ ال‬ ِ ْ‫ﷲِ يَرْ ُزقُ ُكم ﱢمنَ ال ﱠس َماء َو ْاألَر‬ "Ey insanlar! Allah'ın size olan nimetini anın; sizi gökten ve yerden rızıklandıran Allah'tan başka bir yaratan var mıdır? O'ndan başka tanrı yoktur. Nasıl aldatılıp da döndürülürsünüz."277 Ayet-i kerimede nimetlerin anılmasının emredilmesinin ardından, insanın yaratılması ve rızkının gökten verilmesi zikredilmektedir. Burada nimetler her türlü nimeti kapsamakla birlikte özellikle yaratılış ve rızka da dikkat çekilmektedir. Râzî, bu ayette nimet kelimesi ile îcat ve ibkâ olmak üzere iki türlü nimetin kastedildiğini zikreder. Allah'ın her şeyi yaratmasını îcad olarak; her şeyin rızkını verip hayatiyetini devam ettirmesini ise ibkâ olarak yorumlar.278 276 en-Nisâ 4/72. Fâtır 35/3. 278 Râzî, et-Tefsiru'l-Kebîr, XXVI, 4. 277 52 Taberî, ise bu ayette geçen nimeti; Allah Teâlâ'nın insanların yaşaması için sunduğu en güzel şeyler olarak yorumlar.279 Rızkın sahibi Allah'tır, dilediğine dilediği kadar rızkı verir. Rızkın bol veya az olası; ne akıl ve zekâdan ne de çok çalışmaktan kaynaklanmaktadır. Eğer öyle olsaydı dünyanın en zengin insanları zekâ bakımından üstün oldukları için âlimler veya çok çalıştıkları için hamallar olması gerekirdi. Fakat âlimlerin de hamalların da tarih boyunca zengin oldukları nadirdir. 280 Cenab-ı Hakk bazı kimselere ekstra lütuflarda bulunarak rızkta onları üstün kılmıştır ki bu da ayrı bir nimettir. Nitekim Kur'an'da Allah'ın bazı insanları bazılarından rızk bakımından üstün kıldığı zikredilerek üstün kıldığı kimselerin, fakir insanlara yardım etmekten geri durmaları yerilir ve verilen bu rızkın Allah'ın nimeti olduğu hatırlatılır. ْ ُ‫ضل‬ ّ ‫َو‬ ْ ‫وا بِ َرآدﱢي ِر ْزقِ ِھ ْم َعلَى َما َملَ َك‬ ‫ﷲ ُ فَ ﱠ‬ ‫ت أَ ْي َمانُھُ ْم فَھُ ْم فِي ِه َس َواء‬ ‫ق فَ َما الﱠ ِذينَ فُ ﱢ‬ َ ‫ض َل بَ ْع‬ ِ ‫ْض فِي ْال ﱢر ْز‬ ٍ ‫ض ُك ْم َعلَى بَع‬ ّ ‫أَفَبِنِ ْع َم ِة‬ َ‫ﷲِ يَجْ َح ُدون‬ "Allah rızkta kiminizi kiminize üstün tutmuştur. Üstün kılınanlar, emirleri altında bulunanların rızklarını vermezler. Oysa rızkta hepsi eşittir. Allah'ın nimetini bile bile inkâr mı ediyorlar”281 Bu ayette de Allah'ın bazı insanları bazılarından rızk bakımından üstün kıldığı zikredilerek üstün kılınanların kölelerine vermedikleri, malik ve memluk herkesin dergâh-ı ilahide eşit oldukları halde "Allah'ın şu nimetlerini unutup da inkâr mı ediyorlar" denilmektedir.282 Allah dilediğini dilediğinden üstün kılar, fakat üstün kılınanların bunu kendilerinden bilmemeleri, Allah'ın lütfu olduğunu unutmamaları gerekmektedir. Ayrıca verilen bunca temiz ve güzel rızk karşılığında şükür, her insanın üzerine eda etmesi gereken bir vecibedir. Ayet-i kerimenin ifadesiyle: ْ ‫ﷲُ َحالالً طَيﱢبًا َوا ْش ُكر‬ ْ ُ‫فَ ُكل‬ ّ َ‫ُوا نِ ْع َمت‬ ّ ‫وا ِم ﱠما َر َزقَ ُك ُم‬ َ‫ﷲِ إِن ُكنتُ ْم إِيﱠاهُ تَ ْعبُ ُدون‬ "Yalnız Allah'a kulluk ediyorsanız, Allah'ın size helal ve temiz olarak verdiği rızklardan yiyin, O'nun nimetine şükredin."283 Mu’tezile rızkın kişinin kendi kesbi olduğunu ve haramın rızık olmadığı görüşündedir. Rızık, ecel ve fiyatların, Allah’ın kaza ve kaderiyle olduğu görüşüne temas ederek rızık meselesine giren ve rızkı “kendisiyle yarar sağlanan şey” olarak tanımlayan Kadı 279 Taberî, Camiü'l-Beyan, XIX, 329. Râzî, et-Tefsiru'l-Kebîr, XX, 78. 281 en-Nahl 16/71. 282 Mehmet Vehbi, Hulasaîul-Beyân, VII, 2863; Râzî, et-Tefsiru'l-Kebîr, XX, 79. 283 en-Nahl 16/114. 280 53 Abdülcabbar, rızkı mutlak ve tayin edilmemiş olarak ikiye ayırıyor. Birincisi ot, su gibi şeylerdir. İkincisi malik olunan eşyadır. Gerçekte Mu’tezile rızkı genel anlamda insanın sahip olduğu mülk şeklinde tarif etmiştir. Bu, insanın kendi öz iradesi ve kudretiyle, hür seçimiyle kazanıp iktisap ettiğidir. Mu’tezile, haram olan şeyleri rızık olarak kabul etmemektedir. Allah haramın kazanılmasını ve infakını yasaklamıştır. Haramın rızık olduğu kabul edilseydi, bu caiz olmazdı. Buna göre Mu’tezile’de müşahede ettiğimiz genel insan anlayışları doğrultusunda rızık meselesine bakışları, onu insanın fiillerinden bir fiil olarak görmeleridir. Eş’arî ve Maturîdîlere göre ise insanın yediği kendi rızkı olur. “Helal olsun haram olsun insanın yediği onun rızkıdır” diyen Maturudi alimi Nureddin es-Sabuni Mu’tezile’nin rızkın insanın mülkü olduğu anlayışına karşı çıkmaktadır. Zira Allah’ın nimetlerinden rızıklanan hayvanlar için mülk edinme diye bir şey düşünülemez. Ebu’l-Hasen el-Eş’arî ise “rızıklar Allah katındandır. O, yaratıklarını helal ve haram olarak rızıklandırır.” der. Ayrıca Eş’arîye göre rızkın kulun mülkiyetiyle hiç bir ilgisi yoktur. Allah her şeyin sahibidir. Haram da rızıktır. Haram rızık kabul edilmediğinde, haram yiyenleri bir başkasının rızıklandırdığı anlamı çıkar ki bu Allah’a küfürdür. Aynı anlayışı Nureddin es-Sabuni “haram yiyen insan, Allah’ın rızkını yemedi demek doğru olmaz” şeklinde ifade ediyor. Eş’arî, rızkın mülkiyet olduğunu kesinlikle kabul etmiyor. O, annesinin sütünü emen çocuk ile ot yiyen hayvanı kim rızıklandırıyor, diye sorup bunları rızıklandıran Allah ise ve bu rızıkların sahibi çocuk ve hayvan değilse; buradan haram rızkın sahibinin Allah olduğu manası ortaya çıkar, tezini savunmaktadır. O halde rızık Allah’ın bir lütfu ve ihsanıdır. İnsan veya hayvan ondan yararlanır. Şu anda yararlılığı olmayan şey rızık olarak vasıflandırılamaz. Diğer yandan rızkın mülkiyeti konusu hukuki bir durum arzediyor. Birinin sahip olduğu ve fakat kullanmadığı şey, onun rızkı değildir. O şey kendisinden yararlanan kimse için rızıktır. Allah rızkı mutlak olarak vaat etmiş insana da bu rızıktan helal olarak isteyip aramasını emretmiştir. Şu halde herkes Allah’ın takdir ettiği rızkı yer, hiçbir kimse başkasının rızkını yiyemez. Zengin birinin fakir birine verdiği sadaka, zenginin rızkı olmadığı için fakire geçmiştir. Bu da Allah’ın yaratmasıyla olur.284 284 Gölcük, Şerafettin-Toprak, Süleyman, Kelâm, Tekin Kitabevi yay., Konya, 1996, s. 268–270. 54 1.2.3. Aile (eş ve çocuklar) İnsanlığın ilk kurduğu kurum ailedir. Aile insan toplumunun çekirdeğini oluşturmaktadır. Bir toplumun aile kurumu ne kadar sağlam ve sağlıklı olursa, onun teşkil edeceği toplum yapısı ve devlet de o kadar sağlam ve sağlıklı olur. Bunun için Kur'ân, insan kurumlarından en çok aile kurumu üzerinde durmuştur. Kur'ân, aile kurumunu oluşturan karıkoca, ana-baba ve çocukların birbirleriyle olan organik, psikolojik, sosyal ve hukukî bağları hakkında genel ve özel hükümler ve ilkeler koymuştur. Aile, cemiyetin çekirdeği, en küçük bir numunesi kabul edilmektedir. Cemiyetin yapısı, sıhhatli ve sıhhatsiz oluşu aile yapısına, ailenin sağlıklı ve sağlıksız oluşuna bağlıdır. Bu mukayeseyi, cemiyetle ilgili birçok meselelere teker teker teşmil etmek mümkündür. Bireylerinin münasebetleri sıhhatli, istikrarlı, huzurlu ve kötü alışkanlıklardan uzak olan ailelerde yetişen çocuklar sağlam olduğu gibi bu çocukların oluşturacağı toplumlar da o nispetle sağlam ve istikrarlı olacaktır.285 Aralarında kardeşlik veya yakınlık bulunanların tümü olarak tarif edilen aile, bir çatı altında yaşayan ana, baba ve çocukların meydana getirdiği bir topluluktur. İnsanın en sevdiği kimselerden oluşan bir aile ortamı içerisinde yetişip, büyümek de, Kur'an'da zikredilen nimetlerdendir. Nitekim Hz. Musa'ya Firavunun: "Biz seni çocukken yanımıza alıp büyütmedik mi? Hayatının birçok yıllarını aramızda geçirmedin mi?" sözlerine karşılık Hz. ‫ي أَ ْن َعب ﱠ‬ Musa: ‫يل‬ َ ‫َوتِ ْل‬ َ ِ‫ﱠدت بَنِي إِس َْرائ‬ ‫ك نِ ْع َمةٌ تَ ُمنﱡھَا َعلَ ﱠ‬ “O nimet diye başıma kaktığın, (aslında) İsrailoğulları'nı kendine kul köle etmendir.”286 Sözleriyle karşılık verdiğini görmekteyiz. Burada Hz. Musa, Firavunun saydığı şeyleri nimet olarak isimlendirmektedir. Müfessirler, bu ayette geçen nimeti bir kimsenin yetiştirilmesi ve terbiye görmesi şeklinde değerlendirmişler.287 Sıcacık ve mutlu bir aile yuvası kadar insanı huzurlu ve mutlu kılan bir müessese yoktur. Aile müessesesi, herkes için büyük bir nimettir. Diğer canlılara nispetle insanın bu yuvaya daha fazla ihtiyacı vardır. Bir aile yuvasında ve muhitinde yetişmek, insanın yetişmesinde çok önemli bir rol oynar. Bu nimeti Allah, bütün insanlığa ilk insanla bahsetmiştir. Aile, insanlığın onur, vakar, şeref ve haysiyet müessesesidir, insan bu müessese ile onur ve şahsiyetini geliştirir ve korur. Bu açıdan aile önemli bir okuldur. Bu okulun, insan neslinin yetişmesinde, gelişmesinde ve hayata hazırlanmasındaki rolü, diğer eğitim 285 Buladı, Kerim, Kur'an'da Nankörlük Kavramı, s.246–247. eş-Şuara 26/22. 287 Râzî, et-Tefsiru'l-Kebîr, XXIV, 126. İbn-i Âşûr, Tefsirü't-Tahrir ve't-Tenvîr, XIX, 115; Kurtubî, el-Cami' liAhkami'l-Kur'an, XIII, 94; Taberî, Camiü'l-Beyan, XVII, 561. 286 55 müesseselerine nazaran daha etkili ve kalıcıdır. Hatta bu konuda aile müessesesi öncüdür diyebiliriz.288 Ailenin oluşumu ve devamı sürecinde eş (kadın) büyük önem taşır. Eş (kadın), bir nimet olan ailenin oluşmasında erkekle beraber eşit bir role sahiptir. Kadının yaratılması, erkeği yalnızlıktan kurtarmış ve bu iki hayat arkadaşının ünsiyeti ve muhabbeti ile aile oluşmuştur. Kadın, tabiri caizse erkeğin can dostu, hayat yoldaşı ve sırdaşıdır. Bu açıdan iyi bir eş Allah'ın en önemli bir lütfudur. Âdem (a.s) yaratıldıktan sonra ona eş olarak Havva anamızın yaratılmasında bu açıdan büyük bir hikmet vardır. “O bir candan eşini de yarattı.”(Nisa, 4/1) Allah, böyle bir nimet ihsan etti. Biri diğerinin canından kopmuş bir çift meydana getirdi. “Bütün çiftleri yaratan Allah, noksan sıfatlardan münezzehtir.” (Yâsîn 36/36) Ondan dolayı bu nimet ve gücün değerini ve büyüklüğünü takdir etmeli ve yaradılışın, eşyanın tabiatının eseri değil, eşyanın yaratıcısı olan Allah'ın hikmetinin eseri olduğunu bilmeli, O'na itaat etmeli ve O'nun azabından korkmalıdır.289 Ayrıca kadın, hem aile hem de toplum için Allah'ın bir lütfu, bir rahmetidir. Nesillerin yetişmesinde en büyük emek ve feragati, çaba ve gayreti o sergilemektedir. Cemiyetin hamurunu yoğurup şekillendiren, cemiyetin fidanını sulayan odur. Onun soluğu ile cemiyet dirilmektedir. Nahl Suresinde insana bir hayat arkadaşının bahsedilmesi şu şekilde ّ ‫َو‬ ‫ت‬ ِ ‫اج ُكم بَنِينَ َو َحفَ َدةً َو َر َزقَ ُكم ﱢمنَ الطﱠيﱢبَا‬ ِ ‫ﷲُ َج َع َل لَ ُكم ﱢم ْن أَنفُ ِس ُك ْم أَ ْز َواجًا َو َج َع َل لَ ُكم ﱢم ْن أَ ْز َو‬ ّ ‫ت‬ َ‫ﷲِ ھُ ْم يَ ْكفُرُون‬ ِ ‫اط ِل ي ُْؤ ِمنُونَ َوبِنِ ْع َم‬ ِ َ‫أَفَبِ ْالب‬ zikredilmektedir: “Allah size kendinizden eşler var eder. Eşlerinizden de oğullar ve torunlar var eder. Size temiz şeylerden rızk verir. Böyleyken batıla inanıyorlar ve Allah'ın nimetini inkâr mı ediyorlar?”290 Razî, Allah Teâlâ'nın bu delilleri ortaya koyarak, herkesin anlayacağı şekilde açıklamak suretiyle zikredilen şeylerin büyük nimetler olduğunu ifade etmektedir. Bu açıklamalar da "Allah'ın nimetlerini inkâr mı ediyorsunuz." ifadesiyle sağlamlaştırılmıştır.291 Bu ayette sarih olarak zikredilen nimetlerin başında ise insana bir hayat arkadaşının bahşedilmesi, bu hayat arkadaşı vesilesiyle çocukların bahşedilmesi zikredilmektedir. Ayrıca ailenin oluşumunda ve yapısında kadının rolü fazladır. Bir yuvanın sıcak, hoş, latif ve ılıklığı kadının ahlak ve fazileti sayesindedir. Bir toplumun yapı taşları aile olması hasebiyle dindar, namuslu ve şerefli bir kadın başta aile olmak üzere bütün toplum için, vazgeçilmez bir sermaye, önemli bir güç-kuvvet kaynağı ve hatırı sayılır bir nimettir. 288 Buladı, Kerim, Kur'an'da Nankörlük Kavramı, s.248. Buladı, Kerim, Kur'an'da Nankörlük Kavramı, s.249. 290 en-Nahl 16/72. 291 Râzî, et-Tefsiru'î-Kebîr, XX, 80. 289 56 Yukarda zikri geçen ayette (Nahl 16/72) aile nimetinin semeresi ve devamının en önemli sebeplerinden biri olan çocuklar da nimet olarak zikredilmektedir. Ayrıca çocuklarla birlikte torunların da nimet olduğu ifade edilmektedir. Nitekim ayet-i kerimede, insana eş, çocuk ve torunlar zikredildikten sonra "Allah'ın nimetini inkâr mı ediyorlar" ifadesini müfessirler Allah'ın, yorumlamışlardır. 292 eş ve çocuklar bahşetmesi suretiyle olan nimeti şeklinde İslam, bize çocuk sahibi olmamızı söyler, fakat onların iyi ve doğru yetiştirilmeleri gerektiği hususu üzerinde ısrarla durur. Bu da çok ciddi bir meseledir. Doğru ve sağlam nesiller yetiştirmek, İslam'da nikâhın asıl amacıdır. Çocuk aynı zamanda aile ve toplum için bir değerdir. Çocuk sahibi olmak, anne ve babaya bu duyguyu tattırdığı için bir saadet kaynağıdır. Çocuklar aynı zamanda anne-baba için hastalıkta, yaşlılıkta ve işsiz kalmaları durumunda tabiî bir güvence duygusu da vermektedir. Çocuklar Bir milletin geleceğinin teminatıdır. Mal, mülk, servet, itibar ve haysiyeti korumak gibi değerler, ileride güçlü ve sağlam bilgi ve kültür ile hayata atılacak çocuklarla mümkündür. Bunun içindir ki, bu nimeti iyi koruyan, kollayan, israf etmeden onu toplum ve milletin hizmetine ve istifadesine sunan milletler, her yönden yükselmişler ve yücelmişlerdir. Bu nimetin kıymetini takdir edemeyenler ise, kuru ve boş kalabalıktan başka avunur tarafları olmamış, üstelik vatanları, bağımsızlıkları, inançları, kültürleri, gelenek ve görenekleri hep tehdit altında kalmıştır. Dünyada bunun örnekleri sayılmayacak kadar çoktur.293 Özetle insanın bir aile ortamında yetişmesi, insana eş ve çocukların bahsedilmesi, insanın saadet ve mutluluğu adına en başta gelen nimetler olarak Kur'an'da zikredilmektedir. 1.2.4. Denizler Deniz, genel olarak Okyanuslar da dâhil olmak üzere, “yer kabuğunun çukur yerlerini dolduran yekpare su kitlesine verilen ad", şeklinde tarif edilir. Deniz (‫ )البحر‬kelimesi, Kur'ân-ı Kerim'de tekil ve çoğulları ile birlikte 41 yerde geçmektedir. Genelde bu kelimenin geçtiği âyetlerde Allah Teâlâ'nın sunduğu çeşitli nimetlerden bahsedilmekte, denizlerin ve gemilerin Allah'ın lütfettiği rızkın aranması için insanoğlunun hizmetine sunulduğuna işaret edilmektedir. Nitekim şu ayet, bunu açıkça ifade etmektedir. Lokman suresinin 31.ayetinde şöyle buyurulmaktadır: ‫ت ﱠ‬ ‫ور‬ َ ‫أَلَ ْم ت ََر أَ ﱠن ْالفُ ْل‬ ٍ ‫ﷲِ لِي ُِريَ ُكم ﱢم ْن آيَاتِ ِه إِ ﱠن فِي َذلِكَ َآليَا‬ َ ‫ت لﱢ ُكلﱢ‬ ِ ‫ك تَجْ ِري فِي ْالبَحْ ِر بِنِ ْع َم‬ ٍ ‫ﱠار َش ُك‬ ٍ ‫صب‬ Taberî, Camiü'l-Beyan, XIV, 303; İbn-i Âşûr, Tefsirü't-Tahrîr ve't-Tenvîr, VII, 220; İbn-i Kesir, Tefsirü Kur'ani'l-Azîm, IV, 210. 293 Buladı, Kerim, Kur'an'da Nankörlük Kavramı, s.253. 292 57 "Gemilerin denizde Allah'ın lütfuyla yürüdüğünü görmez misin? Allah böylece size varlığının delillerini gösterir. Bunlarda, pek sabırlı ve çok şükreden kimselerin hepsine dersler vardır."294 Bu ayette denizlerde gemilerin yürütülmesi zikredilerek denizlerin ne kadar büyük bir nimet olduğu ifade edilmiştir. Başka bir ayette ise daha açık bir şekilde zikredilmektedir. ‫ﱠ‬ ُ ‫ي ْالفُ ْل‬ َ‫ك فِي ِه بِأ َ ْم ِر ِه َولِتَ ْبتَ ُغوا ِمن فَضْ لِ ِه َولَ َعلﱠ ُك ْم تَ ْش ُكرُون‬ َ ‫ﷲُ الﱠ ِذي س ﱠخ َر لَ ُك ُم ْالبَحْ َر لِتَجْ ِر‬ “Allah o (yüce ) varlıktır ki, emri gereğince içinde gemilerin yüzmesi ve lütfedip verdiği rızkı aramanız için bir de şükredesiniz diye denizi sizin hizmetinize vermiştir.”295 Ayette geçen “teshir”; bir şeyi zorla hizmete koşmak, itaat ettirmek ve boyun eğdirmek, anlamındadır. Ve ‫ س ﱠخ َر لَ ُك ُم‬kavlindeki "lam" (‫ )ل‬bağlaç veya sebep gösterme lamı olabilir. Bağlaç olduğuna göre mana, "sizin emrinize verdi" demek olur. Sebep lamı olduğuna göre ise, "sizin için, yani sizin menfaatinizin gaye ve hikmeti için emriyle sizin hizmetinize vermiştir" demek olur. Allah Teâlâ, bu âyette ayrıca geminin hacmi ile aynı hacimdeki su arasında hafiflik ve ağırlık oranını ve hem onu harekete geçiren güç arasındaki şiddet ve karşı koyma oranını, hem de çevredeki durum ve şartların onlara uygun bir şekilde sevk ve idare etmesi gibi hükümlerin kendi emri dâhilinde olduğunu beyan etmektedir. İnsanlar, Allah'ın emrini tatbik etmeden sırf kendi emirleriyle gemiyi yürütemezler. Allah'ın lütfü olmadan, ticaret, dalgıçlık ve diğer araştırma ve kazanma yolları gibi hususlar yapılamaz. Âyette deniz nakliyesinin ve ticaretinin önemi de vurgulanmaktadır. Allah'ın tayin ettiği rızkı elde etmek için çalışma, çabalama, gayret ve her şeyden önce aksiyon gerekmektedir. Bu da ancak denizlerin karasularında seyretmek ve boğuşmakla olur. Yeryüzünde biten şeylerden, yani ürünlerden istifade ancak denizde yüzen gemilerin bulunması ile tam ve mükemmel olmuştur. Çünkü Allah, yeryüzünün her bölgesine ayrı ayrı, nimetler vermiştir. Öyle ki, bir bölgenin nimeti, yeryüzünün diğer bölgelerine taşındığında ve oradakiler de bu bölgeye getirildiğinde, ticaretteki kâr oranı artar. Bu nakliye işlemi ise karanın gemileri demek olan develer ve denizlerdeki gemiler ile olur. Allah, denizi insanoğlunun emrine müsahhar kılmıştır. Denizin gerek teşkili, gerekse hususiyetleri ile ilgili konulardan birçoğunu ona öğretmiştir. Yüce Allah, yüzen geminin ana maddelerine aynı hususiyeti vermiş, hava basıncını, rüzgârın hızını, yeryüzünün çekim gücünü aynı nispetler dâhilinde tanzim etmiş ve daha bunlar gibi gemilerin denizlerde yüzmesini sağlayan diğer hususiyetleri lütfetmiştir. İşte insan, bu sayede denizlerde rızkını 294 295 Lokman 31/31. el-Câsiye 45/12. 58 aramakta ve buralarda Allah'ın yarattığı çeşitli nimetleri bulmak için ilmini geliştirmektedir. İnsan denizlerden, gıdaları, inci, mercan gibi süs eşyalarını, balık gibi deniz ürünlerini elde etmektedir. Bütün bunlar Allah'ın insana bir ihsanı, bir ikramıdır. Bu konuda şu âyetleri misal verebiliriz. ْ ‫وا ِم ْنهُ لَحْ ًما طَ ِريًّا َوتَ ْست َْخ ِرج‬ ْ ‫اخ َر فِي ِه َولِتَ ْبتَ ُغ‬ ْ ُ‫َوھُ َو الﱠ ِذي َس ﱠخ َر ْالبَحْ َر لِتَأْ ُكل‬ ‫وا ِمن‬ ِ ‫ُوا ِم ْنهُ ِح ْليَةً ت َْلبَسُونَھَا َوتَ َرى ْالفُ ْلكَ َم َو‬ َ‫فَضْ لِ ِه َولَ َعلﱠ ُك ْم تَ ْش ُكرُون‬ “İçinde taze et (balık) yemeniz ve takınacağınız bir süs (eşyası) çıkarmanız için denizi emrinize veren O'dur. Gemilerin denizde (suları) yara yara gittiklerini de görüyorsun. (Bütün bunlar) O'nun lütfunu aramanız ve nimetine şükretmeniz içindir.”296 ً‫ات َسائِ ٌغ َش َرابُهُ َوھَ َذا ِم ْل ٌح أُ َجا ٌج َو ِمن ُكلﱟ تَأْ ُكلُونَ لَحْ ًما طَ ِريًّا َوتَ ْست َْخ ِرجُونَ ِح ْليَة‬ ٌ ‫ان ھَ َذا ع َْذبٌ فُ َر‬ ِ ‫َو َما يَ ْست َِوي ْالبَحْ َر‬ َ‫اخ َر لِتَ ْبتَ ُغوا ِمن فَضْ لِ ِه َولَ َعلﱠ ُك ْم تَ ْش ُكرُون‬ َ ‫ت َْلبَسُونَھَا َوتَ َرى ْالفُ ْل‬ ِ ‫ك فِي ِه َم َو‬ “İki deniz birbirine eşit olmaz. Bu tatlıdır, susuzluğu keser, içilmesi kolaydır. Şu da tuzludur, acıdır (boğazı yakar). Hepsinden de taze et (balık) yersiniz ve giyeceğiniz süs eşyası çıkarırsınız. Allah'ın lütfundan (nasibinizi) arayıp da şükretmeniz için gemilerin, denizi yarıp gittiğini görürsün.”297 Görüldüğü gibi bu ayetlerde de Allah'ın, insanoğluna sunduğu nimetlerden bahsedilmektedir. Bir de bunun yanında denizlerin en önemli ve temel nakil vasıtaları olan gemilerden söz edilmektedir ki, kanaatimizce bu işaret boşuna değildir. Ayetlerde deniz ticaretinin ve nakliyesinin, deniz ürünlerinin ve bunların çıkartılıp pazarlanmasının önemi de vurgulanmaktadır. Bugün, ekonomisi denizlere ve onlardan çıkan ürünlere bağlı olan ülkelerin varlığını düşünürsek, bu işaretin ne kadar önemli olduğunu anlamakta güçlük çekmeyiz. Denizin milletlerin siyasî ve iktisadî hayatında etkisi ve önemi de büyüktür. Zira denize çıkma, günümüzde dış dünya ile serbestçe münasebet kurmanın bir şartıdır. Denize açılmak, deniz kıyısında olmak bir devletin dünya ticaretine en elverişli şartlar altında iştirak etmesi demektir. Bu durum, bir devletin bağımsızlığının ve siyasî gücünün en büyük şartıdır. Siyasî coğrafya açısından da denizler önem arz etmektedir. Denizler, Amerika Birleşik devletleri, İngiltere, Fransa ile Sovyet Rusya'nın kurulması ve gelişmesinde önemli rol oynamıştır. Denizler, iklim şartları, beşerî ve iktisadî hayatta canlılığa yol açmakta, kara iklimlerine has yeknesak bir hayatın yerine canlı ve hareketli bir hayat tarzı geçmektedir. 296 297 en-Nahl 16/14. Fatır 35/12. 59 Deniz kıyılarında yetiştirilen ürünler çeşitlilik kazanmakta, ziraî faaliyetler bütün yıl içine yayılmaktadır.298 Bütün bu görüşlerin ışığında Kur'ân'ın, nimet olarak denizleri zikretmesinin ne kadar isabetli olduğunu, denizin ne derece büyük bir nimet olduğunu görmekteyiz. 1.2.5. Hayvanlar Bitkilerin dışında canlı yaratıklara verilen ortak ad olarak kullanılan hayvan kelimesi, Arapça'da otlayan mal anlamında "neam" şeklinde ifade edilir. "Neam" (‫ )النعم‬kelimesi çoğunlukla deve için kullanılır. Çoğulu "en'âm" (‫ )األنعام‬gelir. Devenin bu şekilde isimlendirilmesi, devenin Araplar nezdinde en büyük nimet sayılmasından dolayıdır. Fakat "en'âm", deve, sığır ve davarlar için söylenen ortak bir addır. Nitekim Kur'an'da da bu anlamda zikredilir. "En'âm" kelimesi, müzekker ve müennes olarak da kullanılır. Hayvanların, insanoğlu için bir nimet olduğunu ve bunlarda çeşitli menfaatlerin bulunduğunu ve bunların insanın emrine verildiğini Kur'ân, ısrarla belirtmekte ve insanlığı şükre davet etmektedir. Ayrıca Kur'an'da bunların Allah'ın azamet ve kudretini gösterdiğine de işaret edilmektedir. Bu konuda şu âyeti örnek verebiliriz. "Görmüyorlar mı ki, biz kudretimizin eseri olmak üzere onlar için birçok hayvan yarattık. Bu sayede onlar bunlara sahip olmuşlardır. Bu hayvanları onların emrine verdik. Onların bazısını binek olarak, bazısını besin olarak yerler. Bu hayvanlarda onlar için nice faydalar ve içilecek sütler vardır. Hala şükretmezler mi?"299 İnsanlar, Allah Teâlâ'nın, kudretini gösteren en önemli delillerden sayılan irili ufaklı hayvanlardan; binerek, etini yiyerek, sütünü içerek ve daha birçok cihetten yararlanmaktadırlar. Allah'ın (c.c.), hayvanlara türlü türlü özellikler vermiş olması, hayvanları istedikleri gibi çalıştırma ve onlardan istifade etme gücünü ve kabiliyetini insanlara bahşetmesi, birçok hayvanı, insanın çeşitli ihtiyaçlarını karşılayacak vasıfta yaratması, ihsan ve kerem sahibi olan Allah'ın varlığına ve birliğine ve her şeye kadir olduğuna delalet eden alâmetlerdir. İnsan vasıtaya binişinde, bir lokma et, yağ, peynir vs. yiyişinde veya bir yudum süt içişinde ve bir elbise giyişinde hep bu kudreti sezinlemek ve sahibine şükretmek zorundadır. Ayrıca Allah Teâlâ, insanlığın istifade ettiği hayvanları uysal yaratması da bir nimettir. Şayet onları vahşi yaratsaydı onlara sahip olmak, onlardan istifade etmek, onları zapt etmek 298 299 Buladı, Kerim, Kur'an'da Nankörlük Kavramı, s.278, 279. Yâsin 36/71-73. 60 kolay olmazdı.300 Onların mûtî ve uysal olmalarının büyük bir nimet olması, âyette şu şekilde beyan edilmektedir: َ‫ُور ِه ثُ ﱠم ت َْذ ُكرُوا ِن ْع َمةَ َربﱢ ُك ْم إِ َذا ا ْست ََو ْيتُ ْم َعلَ ْي ِه َوتَقُولُوا ُس ْبحانَ الﱠ ِذي َس ﱠخ َر لَنَا ھَ َذا َو َما ُكنﱠا لَهُ ُم ْق ِرنِين‬ ِ ‫لِتَ ْستَ ُووا َعلَى ظُھ‬ “Ki, sırtlarına kurulasınız sonra üzerlerine yerleştiğinizde Rabbinizin nimetini anıp şöyle diyesiniz : "Ne yücedir O Allah ki, bunu bizim hizmetimize vermiş; yoksa biz bunu yanaştıramazdık (kendimize boyun eğdiremezdik).”301 Ayette de ifade edildiği gibi hayvanların insanoğluna hizmetkâr kılınması önemli bir ihsandır. Eğer bunun aksi olsaydı onları kesmek şöyle dursun, sütünden, yünlerinden, yapağılarından ve kıllarından istifade etmek mümkün olmazdı.302 Hayvanların uysal olmalarının yanında hayvanlardan elde edilen ürünler de Kur'an'da nimet olarak zikredilir. Nahl suresinin 80. ayetinde şu şekilde ifade edilir: ّ ‫َو‬ ‫ﷲُ َج َع َل لَ ُكم ﱢمن بُيُوتِ ُك ْم َس َكنًا َو َج َع َل لَ ُكم ﱢمن ُجلُو ِد األَ ْن َع ِام بُيُوتًا تَ ْست َِخفﱡونَھَا يَوْ َم ظَ ْعنِ ُك ْم َويَوْ َم إِقَا َمتِ ُك ْم َو ِم ْن أَصْ َوافِھَا‬ ‫ين‬ ٍ ‫ارھَا أَثَاثًا َو َمتَاعًا إِلَى ِح‬ ِ ‫ارھَا َوأَ ْش َع‬ ِ َ‫َوأَوْ ب‬ “Allah size evlerinizi dinlenme yeri kıldı. Hayvanların derilerinden, yolculukta ve ikamet zamanlarınızda kolayca taşıyacağınız evler; yün, tüy ve kıllarından bir süre kullanacağınız giyimlikler ve geçimlikler var etmiştir.” Ayet-i kerimede hayvanlar, korunma vasıtaları olarak zikredilir. İnsanlar onlardan elde ettiği ürünlerle kendilerini sıcak ve soğuğa karşı korumaktadırlar. Bugün tekstil sanayisinin ve piyasasının temelini hayvansal ürünlerin teşkil ettiğini düşünürsek, bunu daha da iyi anlamış oluruz. Hayvanların derileri, tüyleri ve yünlerinden istifade etmek vs. buna birer örnektir. Bugün deri ürünleri bir ülkenin en önemli gelir kaynağıdır. Her alanda hayvan derisinden istifade edilmektedir. Derinin girmediği bir sanayi kolu hemen hemen yok gibidir. Bu açıdan, bir ülkenin ekonomisinde hayvancılık çok büyük bir önem arz etmektedir. Ayrıca Kur'an'da hayvanların uysal birer binit olmasının yanında, insanların emirlerinde sunulmuş birer beslenme kaynağı olduğu zikredilir. Mümin suresinin 79. ayetinde; ‫ﱠ‬ َ‫ﷲُ الﱠ ِذي َج َع َل لَ ُك ُم ْاألَ ْن َعا َم لِتَرْ َكبُوا ِم ْنھَا َو ِم ْنھَا تَأْ ُكلُون‬ “Allah, kimine binesiniz, kimini yiyesiniz diye sizin için hayvanları yaratandır.” buyurulmaktadır. Ayrıca Kur'an'da birçok yerde insanların beslenme kaynağı olduğu zikredilmektedir.303 300 Buladı, Kerim, Kur'an'da Nankörlük Kavramı, s.285. ez-Zuhruf 43/13. 302 Buladı, Kerim, Kur'an'da Nankörlük Kavramı, s.286. 303 en-Nahl 16/5; el-Mü’minun 23/21; Tâhâ 30/54. 301 61 Bir kere toplumun iyi ve dengeli beslenmesi, hayvansal ürünlere ve bu ürünlere kolayca ulaşabilecek imkânlara bağlıdır. Hayvansal gıdaları yeterli düzeyde alamayan bir toplumun sağlıklı, güçlü ve kuvvetli bir nesil yetiştirmesi mümkün değildir. Et, süt, yumurta, bal ve bunlara bağlı mamullerin insan sağlığını koruma ve geliştirmesindeki rolü, bugün daha da iyi anlaşılmaktadır. Kur'ân'ın, hayvanların faydalarından bahsetmesi, aslında bu sahada plan ve programlar yapılarak büyük bir gayretin sergilenmesi ve hayvansal ürünlere sahip olunmasının önemine işarettir.304 Görüldüğü üzere, hayvanlar, insanlığın hizmetine amade birer emir eridirler. Allah Teâlâ'nın kendilerine verdiği kabiliyete göre insanoğluna hizmet etmeye devam etmektedirler. Bu hizmetlerini yaparlarken itiraz ve karşı koyma imkânları da yoktur. Bütün bunlar; hayvanların, Allah'ın insanlığa bahşettiği nimetler olduğunu göstermektedir. 1.2.6. Fert ve Cemiyetlere Üstün Konum Verilmesi (İtibar) Bir kimseyi veya bir şeyi diğerinden üstün tutmaya denir. İnsanlar arasında tabi olarak farklar vardır. İnsanlardan bir kısmı bazı yönleriyle diğerlerinden üstün meziyetlere sahiptirler. Bu meziyetler de insana Cenab-ı Hakk'ın fazlından bahşetmiş olduğu nimetlerdir. Üstün kılma Kur'an'da fiil olarak on yedi yerde geçmektedir. Âdemoğlunun bazı mazhariyetlerinden örnekler vererek diğer canlılardan üstün kılındığı zikredilmektedir. 305 Peygamberlerin diğer insanlardan üstün kılınmaları306, erkeklerin kadınlara üstün kılınması307, Allah yolunda cihad edenlerin oturanlardan üstün olduğu308, bazı kimselerin geçim ve rızkta bazılarından üstün kılındığı309, bir kavmin dünyadaki diğer kavimlerden üstün kılması310, bazı peygamberlerin bazısına üstün olduğu311 Kur'an'da zikredilmektedir. Toplum içerisinde iyi bir konuma sahip olmak, itibar sahibi olmak, sözlerinin maşeri vicdanlarda ma'kes bulması, toplumun genel kabulünü sağlamak, çok zaman ve ciddi gayret gerektiren, herkesin arzuladığı bir ihtiyaçtır. Her insan çevresi tarafından kabullenilen, sözüne itibar edilen birisi olmayı ister. Hatta bunun bir yansıması olarak meşhur olmayı arzu eden birçok insan vardır. Neml suresinin 15. ayetinde Hz. Davud ve Süleyman kendilerini diğer insanlardan üstün kılan Allah'a; ‫َولَقَ ْد آتَ ْينَا دَا ُوو َد َو ُسلَ ْي َمانَ ِع ْل ًما َوقَ َاال ْال َح ْم ُد ِ ﱠ ِ الﱠ ِذي فَ ﱠ‬ َ‫ير ﱢم ْن ِعبَا ِد ِه ْال ُم ْؤ ِمنِين‬ ٍ ِ‫ضلَنَا َعلَى َكث‬ 304 Buladı, Kerim, Kur'an'da Nankörlük Kavramı, s.287, 288. el-İsrâ 17/21. 306 el-En'am 6/86; en-Neml 27/15. 307 en-Nisâ 4/34. 308 en-Nisâ 4/95. 309 en-Nahl 16/71. 310 el-Bakara 2/47, 122; el-A'raf 7/140; el-Câsiye 45/16. 311 el-Bakara 2/253; İsrâ 17/55. 305 62 “Bizi, mümin kullarının birçoğundan üstün kılan Allah'a hamd olsun” diyerek şükürlerini izhar etmektedirler. Hamd ise ancak nimetlere yapılır. Fertlerde olduğu gibi milletlerde de üstünlük arzusu vardır. Her fert kendi milletinin üstün olmasını ister fakat bu üstünlük ancak Allah'ın bahşetmesiyle olacak bir şeydir. Kur'an'da İsrailoğulları'na nimet olarak bahşedilen şeylerden birisi olarak da dünyadaki hiçbir kavme nasip olmayan şeylerin verildiği zikredilir. 312 Bakara suresinin 47. ayetinde ise; nimetlerin hatırlatılmasının akabinde İsrailoğullları'nın âlemlere üstün kılındığı zikredilmiştir.313 Fakat daha sonra işledikleri büyük günahlar ve isyanları sebebiyle onlara zillet ve meskenet damgası vurulmuştur.314 Ayrıca Kur'an-ı Kerim'de ümmet-i Muhammed'in üstünlüğü, “Siz, insanlar için ortaya çıkarılmış en hayırlı ümmetsiniz” 315 şeklinde ifade edilmiştir. Bu ayetin devamında ise bu ümmetin diğer milletlerden ayırıcı özelliği olarak, yalnız Allah'a iman etmeleri, iyiliği emredip kötülüğü engellemeleri ve bilhassa bu vasıf altında insanlar için en hayırlı ümmet oldukları zikredilmektedir. 316 Ayrıca bir ümmetin hayırlı oluşu çoğunluğunun iyiliğiyle olabileceği ve nitekim diğer kitap ehlinin bu haslete sahip olmadıkları, çünkü içlerinden Allah'a itaatten çıkmış sapıkların çoğunluğu oluşturduğu ifade edilmiştir.317 Toplumların üstün kılınmaları ve fertlerin toplum nezdinde itibar kazanmaları, sadece kendi gayretleriyle müyesser olmayacak bir nimettir. Diğer nimetlerde olduğu gibi bu da Allah Teâlâ'nın insanlara bahşetmiş olduğu bir lütuftur. Hadis-i Şerifin ifadesiyle “Allah bir kulunu sevdiği zaman Hz. Cibril'e 'Allah filan kimseyi seviyor sen de sev’ der. Hz. Cibril de gök ehline seslenerek 'Allah falan kimseyi seviyor siz de sevin’ der. Onlar da o kimseyi severler ve yeryüzünde o kimse için hüsn-ü kabul vazolur.”318 Artık toplum tarafından sevilen bir kimse olur. O kimse aleyhinde çalışan kimselerin, toplumun nazarından onu düşürmek isteyenlerin gayretleri boşa çıkacaktır. Hz. Peygamber bunun en başta gelen misalidir. Mekkeli müşriklerin onca iftiralarına rağmen yeryüzünde onun kadar sevilen başka bir insanın varlığından söz edilemez. Bu ise ancak Allah'ın inayet ve keremiyle mümkün olmuştur. 312 el-Maide 4/20. el-Bakara 2/47, 122. 314 Âl-i İmran 3/112. 315 Âl-i İmran 3/110. 316 Âl-i İmran 3/110, 111, 112. 317 Elmalılı, Hak Dini, II, 409, 410. 318 Ebu Abdullah Muhammed b. İsmail Buhârî, Sahihu'l-Buhârî (nşr. Mustafa el-Babi el-Halebi), Kahire, 1953, Bed'ül-Halk, Zikrü'l-Melaike, 3037. 313 63 2. AHİRET NİMETLERİ Ahiret lafzı, “ehr” kökünden ism-i fail olan “âhir” kelimesinin müennesidir. “Evvel”in karşıtı bir sıfat olan bu kelime “son, sonradan gelen” anlamına gelmekte olup çoğulu “evahir”dir. Terim olarak ise insanın, Allah'ın sahip olduğu başka boyuta geçerek yaşadığı sonsuz varoluş, Kur'an'da “ahiret” ile ifade edilmiştir. Buna göre ölüm bir son değil daha gerçek bir hayata geçiş demektir.319 Ahiret hayatı sonsuz olduğu gibi ahirette verilen nimetler de sonsuz olacaktır. Ahirette insanlar nimetleri cennette göreceklerdir. Başka bir ifadeyle cennet; ahiretteki nimet yurdudur diyebiliriz. Kur'an'da Cennette birçok nimetin olduğu ifade edilmektedir.320 Kur'an-ı Kerim'de cennet, üç yerde tekil, yedi yerde de çoğul şekliyle (cennâtü'n-naîm) nimetlere muzaf olarak kullanılmıştır. “Naim”, insana huzur veren maddî ve manevî bütün güzellikleri ifade etmektedir. Buna göre cennâtü'n-naîm “mutluluklarla dolu cennetler” manasına gelir. Ayrıca “naîm” kelimesi bir ayette cehennemin isimlerinden olan “cahîm”in mukabilinde kullanılmaktadır.321 Başka bir ayette ise cennetin yerine kullanılması322 cennetle “naîm”in özdeş olduğunu gösterir. Kur'an-ı Kerim'de Allah yolunda savaşan kimselerin kazandıkları nimetle sevinecekleri bildirilmektedir. Al-i İmran suresinin 171. ayetinde, şehitlerin ahiretteki ّ َ‫يَ ْستَب ِْشرُونَ بِنِ ْع َم ٍة ﱢمن‬ ّ ‫ﷲِ َوفَضْ ٍل َوأَ ﱠن‬ hallerinden bahsettikten sonra; َ‫ُضي ُع أَجْ َر ْال ُم ْؤ ِمنِين‬ ِ ‫ﷲَ الَ ي‬ “Onlar Allah'tan olan bir nimeti, bolluğu ve Allah'ın, müminlerin ecrini zayi etmeyeceğini müjdelemek isterler.” şeklinde devam eder. Razî, bu ayette geçen nimeti "ahirette amellerin karşılığında elde edilen sevap ve mükâfat" olarak tefsir eder.323 İbn-i Kesir ise “ahirette verilecek sevap ve va'dedilen şeylere nail olmaları” şeklinde tefsir etmiştir.324 İbn-i Atıyye ise buradaki nimetin “cennet ve amellere göre cennetteki dereceler” olduğunu söyler.325 Yukarda da ifade ettiğimiz gibi ahiret nimetlerin görüleceği yer cennettir. Bununla beraber neredeyse nimetlerle bütünleşmiş olan cennet ve oradaki nimetlerden bahsetmek istiyoruz. Nitekim uhrevî nimetlerden bahsetmekle cennette görülecek nimetlerden bahsetmiş olacağız. Yener Öztürk, İmkanı ve Lüzumu Açısından Kur'an'da Ahiret, Işık, İstanbul 2001, s. 11-12. et-Tevbe 9/21. 321 el-İnfitar 83/22. 322 Âl-i İmran 3/171. 323 Râzî, et-Tefsirul-Kebîr, IX, 96. 324 İbn-i Kesir, Tefsirü Kur'ani'l-Azîm, I, 157. 325 İbn-i Atıyye, el-Muharrerü'l-Veciz, I, 541. 319 320 64 Cennet, kelime manası itibariyle "bağ, bahçe" manalarına gelmektedir. Cennet hayatı, insanın tanrı inancına sarılıp O'na bağlanmasında, en büyük kaygı ve korkusu olan yok olmaktan kurtulma ve Tanrı’nın kendisine tükenmeyecek bir hayat bahşetmesi ümidinin büyük etkisi vardır. Nitekim insanların kendi kendilerine yetmedikleri ve Allah'a muhtaç olduklarını, Allah'ın dilerse onları yok edip yerlerine başka varlıklar yaratabileceğini ifade eden ayetlerde326 bu hususa da bir işaret vardır. Bütün dinler cennet arzusuna cevap vermeyi amaçlamış ve cennet hayatını vaat etmişlerdir. Nasslarda cennet hayatının tasviri ile ilgili iki önemli özellik vurgulanmaktadır: Arzulanılan her şey ve ebediyet. Bir ayet-i kerimede şöyle denilmektedir: “gönüllerin özleyeceği, gözlerin hoşlanacağı her şey vardır. Ve siz orada ebediyen kalacaksınız.” 327 Dünya hayatında, duyu organlarıyla algılanamayan meleklerin insana hizmet ettiği, onları koruduğu, Allah yolunda yürüyenler için esenlikler dilediği Kur'an'ın çeşitli beyanlarından anlaşılmaktadır. Ahiret âleminde melekler inançlı ve dürüst insanlara görünmeye başlayacaklar ve yeni hayata intibakları sırasında korku ve üzüntüye düşmemelerini telkin ederek onlara şöyle diyeceklerdir: “Biz dünya hayatında da ahiret hayatında da sizin dostlarınızız. Canlarınız ne isterse gönlünüz ne arzu ederse burada sizin için hazırdır. Bütün bunlar Allah'ın bir ikramıdır.”328 Ayrıca Kur'an-ı Kerim ve sahih hadislerde mevcut beyanlara dayanarak cennet nimetlerinin ana özelliklerini şu şekilde tespit etmek mümkündür: 1- Sonsuz lüks ve konfor 2- Sürekli barış ve huzur 3- Cennet ehlinin hem bedeni hem ruhî bakımdan son derece yetenekli ve güçlü olmaları. 4- Manevî tatmin 5- Allah'ı görmek ve O'nunla konuşmak 6- Bütün bunları saran bir ebediyet. Cennete giriş sırasında bütün müminler görevli melekler tarafından karşılanacak ve müminlere; “Selam olsun sizlere! Saadetler içinde olun, bir daha çıkmamak üzere cennete buyurun!”329 Şeklinde iltifatta bulunacaklardır. 326 Fatır 35/15, 16. Ez-Zuhruf 43/71. 328 Fussılet 41/30-32. 329 Zümer 39/73. 327 65 Özetle Kur'an-ı Kerim'de bu dünyada müminlere birçok nimet bahşedilmesiyle birlikte asıl nimetlerin ahirette bahşedileceği, orada insanların hiçbir sıkıntı çekmeyeceği, bitmez, tükenmez ve ebedî nimetlerin orada verileceğinden bahsedilmektedir. Bu bölümde dünya nimetlerinde yaptığımız tasnife devam ederek ahiret nimetlerini de maddî ve manevî olmak üzere iki grupta değerlendireceğiz. 2.2. Manevi Nimetler 2.2.1. Huzur ve Selamet Kur'an-ı Kerim'de; dünyada iken rahatsızlık veren birtakım ahlakların, huyların, özelliklerin ve olayların cennette bulunmayacağı ifade edilmektedir. Cennetliklerin özellikle üzüntü, tasa, korku, kin, usanç, yorgunluk gibi şeyleri yaşamayacağı, herhangi bir boş söz, yalan, günaha sokan lafa muhatap olmayacakları zikredilmektedir. Kur'an'da cennetlikler için "üzüntü" ve "korku" olmayacağı ifade edilir. Cennetliklerin "Girin cennete; artık size korku yoktur ve siz üzülecek de değilsiniz." hitabına muhatap olmaları birçok yerde zikredilmektedir.330 Başka bir ayette ise cennete giren ve nimetler içerisinde yüzen müminlerin dualarıyla konu üzerinde durulur: "Dediler ki: bizden üzüntü ve tasayı kaldıran Allah'a hamdolsun."331 Başka ayetlerde ise moral bozukluğu, yüzlerin kararması, tozlanması ve rezil-rüsvay gibi durumların da müminler için geçerli olmadığı şöyle anlatılır: "Onların yüzlerine ne bir karalık, ne de zillet bulaşır." 332 Başka bir ayette ise bunun kâfir ve cehennemliklerin özellikleri olduğu zikredilmektedir.333 Korku ve üzüntünün olmadığını belirten Kur’an, bunların zıttı olan sevinç ve emniyetin bulunduğunu "O gün bir takım yüzler aydınlıktır, gülmekte ve sevinmektedir."334 gibi bazı ayetlerde zikretmektedir.335 Ayrıca Kur'an-ı Kerim'de cennetliklerin kalplerinden "kinin(ğıll)" çıkarılacağı ifade edilmektedir. A'raf suresinde "Kalplerinde kinden ne varsa hepsini çıkarıp atarız"336 şeklinde, Hicr suresinde ise "kardeşler olarak" ilavesiyle geçmektedir. Sonuçta cennetliklerin kalplerindeki kin ve nefret duyguları yerine kalplerine sevgi ve kardeşlik duygulan konulmuştur. Cennetliklerin boş söz (lağv), günaha sokan laf (te'sim), yalan (kizb) gibi konuşmaların el-A'raf 7/49; ez-Zuhruf 43/68; el-Bakara 2/38, 62, 112, 262, 274, 277; Al-i İmran 3/170; el-Maide 5/69; elEn'am 6/48; el-A'raf 7/35; Yunus 10/62; ez-Zümer 39/61; el-Ahkaf 46/13. 331 el-Fatır 35/34. 332 Yunus 10/26. 333 Abese 80/41. 334 Abese 80/38, 39. 335 el-Mutaffıfın 83/24; el-Kıyamet 75/22; el-Hicr 15/46. 336 el-A'raf 8/43. 330 66 bulunmadığı bunun yerine duydukları sözün selam olduğu ifade edilmiştir.337 Özetle cennet ehlinin cismanî arzuları karşılanmasının yanında onlara rahatsızlık verecek, sıkıntıya sokacak hiçbir şeyin bulunmadığı ayetlerde ifade edilmiştir. Onların hiçbir şekilde üzüntü korku, usanç, yorgunluk, moral bozukluğu, kin, nefret hissetmeyecekleri, boş, günaha sokan, yalan sözlere muhatap olmayacakları ifade edilmiştir. Bunun yerine kendilerine "selam" denileceği, emniyet ve huzur içinde birbirlerine muhabbet besleyerek yaşamlarını sürdürecekleri ifade edilmiştir. 2.2.2. Ru'yetullah Kur'an'da; cennetliklerin ulaşabilecekleri zevklerin en büyüklerinden birisi, Allah'ı görmeleridir. Bu konu, İslam literatüründe "Ru'yetullah" olarak bilinmektedir. Ru'yetullah konusunun genel itibariyle kabullenilmesine rağmen bunun imkânsızlığını savunanlar da vardır. Kur'an'da cennetlikler için ru'yetullahın vuku bulacağını ifade eden ayette, ahirette yüzleri parlayan birtakım müminlerin Rablerine bakması şöyle ifade edilir. "Yüzler vardır ki o gün ışıl ışıl parlar, Rablerine bakarlar."338 Ru'yetin en kuvvetli delillerinden olan bu ayet; farklı te'villere ihtiyaç bırakmayacak şekilde öncesinde kıyametten bahsetmekte ve insanları inananinanmayan diye ikiye tasnif ettikten sonra müminlerin kıyametteki durumlarını "Yüzleri, o gün panl parıl parlayan ve Rablerine bakar" şeklinde belirtmektedir. Ru'yetullahla ilgili bir diğer delil ise Hz Musa'nın Cenab-ı Hakkı görmeyi talep ettiği A'raf suresinin 143. ayetidir. "Musa, tayin ettiğimiz vakitte gelip Rabbi onunla konusunca, Musa: "Rabbim! Bana Kendini göster, Sana bakayım" dedi. Allah: "Sen Beni göremeyeceksin ama dağa bak, eğer o yerinde kalırsa sen de Beni göreceksin" buyurdu. Rabbi dağa tecelli edince onu yerle bir etti ve Musa da baygın düştü; ayılınca: 'Yarabbi, münezzehsin, Sana tövbe ettim, ben inananların ilkiyim' dedi." İslam âlimlerinin çoğu, bu ayetin ru'yet için en kuvvetli delillerden biri olduğunu söylemektedirler. Ayet hakkındaki yorumları şöyle özetleyebiliriz: Ayetten anlaşılan mana, Hz. Musa'nın görme isteğinde bulunmasıdır ki bu istek onun görülmesinin mümkün olduğuna delalet etmektedir. Eğer bu imkân dâhilinde olmayan bir istek olsaydı, Hz. Musa, mümkün olmayan ve Allah Teâlâ üzerine caiz olmayan bir şeyi istemek durumuna düşmüş olurdu ki bu, bir peygamber için düşünülmesi doğru olmayan bir davranıştır. Ayrıca Hz. Musa'nın isteğini Rabbi yadırgamamış, ona ikazda da bulunmamıştır. Hâlbuki Hz. Musa'nın bu isteği imkânsız bir şey olsaydı ya ikaz edilir veya itabda bulunulurdu. Nitekim diğer peygamberlerde bunun örnekleri vardır. Hâlbuki Hz. Musa'nın isteğinde böyle bir itab söz konusu 337 338 et-Tur 52/33; el-Vakıa 56/25, 26; en-Nebe 78/35; Meryem 19/62; Yunus 10/10. el-Kıyame 75/22, 23. 67 değildir. Bu da isteğinin imkân dâhilinde olduğunu gösterir. Ayrıca ayette dikkat edilirse "Beni göremezsin" ifadesi her ne kadar ru'yeti, nefyediyor görünüyorsa da bundan sonra gelen “Fakat şu, dağa bak; eğer yerinde durursa beni görürsün. Rabbi dağa tecelli edince darmadağınık oldu.” kısmı ru'yetin olma imkânını ortaya koymaktadır. Dağın yerinde durması mümkün olan bir şey olduğu için ru'yet, mümkün olan bir şeye bağlanmıştır. Rabbin tecellisi durumunda yok olması ise bu dünya gözleri ile O'nu görmenin imkânsızlığına delalet etmektedir. Çünkü yukarıda ifade etmiş olduğumuz Allah'ın kıyamet gününde müminler tarafından görüleceğine, kâfirler tarafından ise görülemeyeceğine dair açık nasslar da bunu desteklemektedir. Ru'yetin gerçekleşeceğine dair ayetteki önemli bir delil de, Hz. Musa'ya verilen cevap ve Allah'ın dağa tecelli etmesidir. Hz. Musa'nın "Rabbim kendini bana göster de sana bakayım." isteğine verilen cevap, eğer ru'yet imkânsız olsaydı, “Ben görünmem”, “Beni göremeyeceksin.” şeklinde olmalıydı. Hâlbuki “Beni göremezsin” şeklinde cevap verilmiştir. Bu, “Şu dünya gözlerinle beni görmen, buna güç yetirmen imkân dâhilinde değildir.” demektir. Üstelik görme işi dağın istikrarına talik edilmiş, bağlanmıştır. Rabbi dağa görününce dağ tecelliye dayanamayıp parçalanmıştır. Hz. Musa ise bu durumda bayılmıştır. Bu demektir ki burada problem, Allah'ın görülmesinde değil, insanın bu işe güç yetirip yetirememesindedir. Hz. Musa'nın görebilmesi şöyle dursun, kendisinin dışındaki başka bir nesneye tecelli etmesine bile dayanamamıştır. Nitekim Kur'an'm bir başka ayetinde bu husus söyle dile getirilir: “Gözler, O'nu idrak edemez; fakat O, bütün gözleri idrak eder.” Dünyada iken bu gözlerle ru'yetin imkân dâhilinde olmayacağı net bir şekilde ortaya konmuş olmasına rağmen bu işin ahirette olmayacağına dair bir işaret olmadığı gibi aksine bunu ortaya koymaktadır. Çünkü dünyada iken dağa görünen Rabb'in, diğer taraftan müminlere görülmesi daha layıktır.339 Ru'yetin bir diğer delili ise Kur'an'da cennetliklere verilecek olan fazlalıklardır, “iyi davrananlar için güzel bir karşılık (cennet ve nimetleri) ve ziyadesi/fazlası vardır.”340 “Orada onlara istedikleri her şey vardır. Katımızda daha fazlası da vardır.”341 Ayetlerde geçen “mezid ve ziyade” ifadeleri, ru'yeti ifade etmektedir. Bu hususu destekleyen sahih hadisler mevcuttur. Nitekim Buharî'nin naklettiği bir hadiste bu ayet şu şekilde tefsir edilmiştir: “Cennet ehli cennete girdiği zaman Allah Teâlâ onlara: ‘Bir şey istiyor musunuz, size ziyade edeyim.’ der. Onlar da: ‘Yüzümüzü ağartmadın mı? Bizi cennete sokup cehennemden kurtarmadın mı?’ diye cevap verirler. Bundan sonra perde kalkar; öyle ki cennet ehline Rablerine bakmaktan daha tatlı bir şey Ömer Kara, Kur'an'da Metafizik Bir Âlem; Cennet, Rağbet Yayınları, İstanbul. 2002, s.249-250. Yunus 10/26. 341 Kaf 50/35. 339 340 68 verilmemiştir. Sonra Rasulullah (s.a.v.) ‘Güzel işler yapanlar için Hüsna/cennet ve bundan fazlası vardır.’ ayetini okudu."342 Hz. Peygamber bir başka hadisinde : "Cennette menzilesi en aşağı olan kimse, bahçelerine, zevcelerine, nimetlerine, hizmetçilerine, tahtlarına bin yıllık mesafeden görür. Onların Allah katında en saygını, sabah aksam Rabbinin yüzüne bakan kimsedir." der ve şu ayeti okur: "O gün bir takım yüzler Rabbine bakar ve parıldar."343 Bu hadislerde ayetlerin net bir şekilde ru'yet olarak tefsirini görmekteyiz. Biz burada ru'yetin ispatına kısa bir şekilde değindikten sonra bu tartışmanın ayrıntılarını ilgili kitaplara havale ederek ahirette cennetliklere verilecek manevi nimetlerden birinin de ru'yetullah olduğunu ifade etmek istiyoruz. Bu delillerden yola çıkarak Cennette müminlerin rablerini görmelerinin vuku bulacağı sonucuna varmaktayız. 344 2.2.3. Rıdvan Cennet nimetlerinin en sonuncusu ve en mükemmeli rıdvandır. Rıdvan, Allah'ın cennette kullarından razı olması, artık ebediyen onlara kızmaması ve kulların da rablerinden ve O'nun kendilerine bahşettiklerinden razı olmalarıdır. Kur'an çeşitli ayetlerde bu hususu şu şekilde dile getirmektedir: "(hepsinin üstünde) Allah'ın hoşnutluğu vardır." 345 "Rableri onlara katından bir rahmet, hoşnutluk ve içinde tükenmez nimetler bulunan cennetleri müjdeler."346 Cennette rıdvanın bulunduğunu ifade eden bu ayetlerin yanı sıra rıdvanın cennette en büyük nimet olduğu da ayetlerde vurgulanmıştır. “Allah mümin erkeklere ve mümin kadınlara, temelli kalacakları, içlerinden ırmaklar akan cennetler, Adn cennetlerinde hoş meskenler vaat etmiştir. Allah'ın hoşnut olması en büyük şeydir.”347 Bu ayetlerde de rıdvanın ne kadar büyük bir nimet olduğu sarih bir şekilde ifade edilmektedir. 2.2. Maddi nimetler 2.1.1. Bahçeler ve Bağlar Kur'an, cennette bağ ve bahçelerin olacağını söyleyerek orada meyveli meyvesiz tüm ağaçların bulunduğunu ve cennetliklerin arzuladıkları beğendikleri tüm meyvelerin orada Müslim, İman, 80; Tirmizî, Cennet, 16. Tirmizî, Cennet, 17. 344 Bkz. Talat Koçyiğit, Kur'an ve Sünnet'te Ru'yet Meselesi, Ankara Üniversitesi Yayınları, Ankara, 1974, s. 1186. 345 Al-i İmran 3/15. 346 et-Tevbe 9/21. 347 et-Tevbe 9/72. 342 343 69 kendilerini beklediklerini ifade etmektedir. “Bahçeler ve bağlar.”, 348 “Orada onlar için meyveler...” 349 , “Onlar için orada her çeşit meyve vardır...” 350 , “Bu iki cennet türlü ağaçlarla doludur.”, 351 “Canlarının istediği meyveler arasındadırlar.”, 352 “(Onlara) beğendikleri meyveler…”353, “Orada sizin için bol yemişler vardır. Onlardan yersiniz.”354, “Meyveler vardır. Onlara daima ikram edilir.”355 İkinci bir merhalede ise Kur'an, bu ağaçların özelliklerini ele almakta ve orada hurma, üzüm, nar, muz gibi birçok çeşit ağacın bulunacağından haber vermektedir. Orada her meyveden iki çift bulunduğu, meyvelerin olgunlaştıklarından dolayı aşağı doğru sarkık hale geldiği ifade edilmektedir. Meyvelerin olgunlaşmış ve eğik olduğu için zahmetsiz alınabileceği, bu meyvelerin yasaksız, kesintisiz ve ebedî olduğu ve müminlerin koltuklarına yaslanarak güven içinde yiyebilecekleri ayet-i kerimelerde açıklanmaktadır: “İkisinde de türlü türlü meyveler, hurmalıklar ve nar ağaçları vardır.” 356 , “Bu cennetlerde türlü meyveden çift çift vardır.”357 “Meyve ağaçlarının gölgelen üzerlerine sarkmış ve onların koparılması kolaylaştırılmıştır.” 358, “Devşirmeleri (meyveleri) yakındadır.”359 “Onlar dikensiz sedir ağaçları, salkımları sarkmış muz ağaçları, uzamış gölge altında, çağlayarak akan sular kenarlarında; bitip tükenmeyen ve yasak da edilmeyen bol meyveler arasında; yüksek döşekler üzerindedirler.”360 “Orada tahtlara yaslanmış olarak türlü meyveler ve içecekler isterler.”361 “Orada, güven içinde olarak her yemişi isteyebilirler.” 362 , “Cennette olanlara diledikleri meyve ve etten bol bol veririz.”,363 “...Cennetin altından ırmaklar akar; oranın yiyecekleri ve gölgeleri devamlıdır.”364 348 en-Nebe 78,32. Yâsîn 36/57. 350 Muhammed 47/15. 351 er-Rahmân 55/48. 352 el-Mürselat 77/42. 353 el-Vakıa 56/20. 354 ez-Zuhruf 43/73. 355 es-Saffat 37/42. 356 er-Rahmân 55/68. 357 er-Rahmân 55/52. 358 el-İnsan 76/14. 359 el-Hakka 69/23. 360 el-Vakıa 56/28-34. 361 es-Sa’d 38/51. 362 ed-Duhan 44/55. 363 Tur 52/22. 364 er-Ra’d 13/35. 349 70 Yukarda zikrettiğimiz ayetlerden anlaşılacağı üzere, Kur'an, cennette her türlü meyvenin bolca ve iki çift bulunduğunun altını çizmekle beraber muz, kiraz, hurma, nar, üzüm ağaçlarını özellikle zikretmektedir. Ayrıca meyvelerin koparılmasının her durumda kolay olduğunu, ayrıca bitmenin, tükenmenin ve yasağın söz konusu olmadığını ve bunların sonsuz olduğu Kur'an-ı Kerim'de vurgulanmaktadır. Cennette bahşedilen nimetlerin keyfiyeti Bakara suresinin 25. ayetinde şu şekilde beyan edilmiştir: ْ ُ‫وا ِم ْنھَا ِمن ثَ َم َر ٍة ﱢر ْزقا ً قَال‬ ْ ُ‫ُزق‬ ْ ُ‫وا َو َع ِمل‬ ْ ُ‫َوبَ ﱢش ِر الﱠ ِذين آ َمن‬ ‫وا‬ ٍ ‫ت أَ ﱠن لَھُ ْم َجنﱠا‬ ِ ‫وا الصﱠالِ َحا‬ ِ ‫ت تَجْ ِري ِمن تَحْ تِھَا األَ ْنھَا ُر ُكلﱠ َما ر‬ ْ ُ‫ُز ْقنَا ِمن قَ ْب ُل َوأُت‬ َ‫وا بِ ِه ُمتَ َشابِھا ً َولَھُ ْم فِيھَا أَ ْز َوا ٌج ﱡمطَھﱠ َرةٌ َوھُ ْم فِيھَا خَ الِ ُدون‬ ِ ‫ھَ َذا الﱠ ِذي ر‬ “Onlara buranın bir ürünü rızk olarak verildiğinde, “Bu daha önce de rızıklandığımızdır” derler. Bunlar, söylediklerinin benzerleri olarak sunulmuştur.”365 Ayette geçen “bu daha önce rızıklandırıldığımızdır.” ifadesi iki şekilde yorumlanmıştır. 1- Bunlar dünyada verilen şeylerdir. İbn Abbas, İbn Mes'ud ve Mücahid bu şekilde yorumlamışlardır. 2- Daha önce rızk olarak yedikleri şeyler, cennete ait rızklardır. Bu iki yorumdan ayetlerin ruhuna en uygun olanı birincisidir. Çünkü ayetin sibakı, daha önce rızklanmış oldukları nimetin dünyaya ait olmasını gerektirmektedir. Dolayısıyla bu ayetten cennette verilen nimetlerin dünyada verilenlere benzediğini çıkarabiliriz. Zemahşeri, cennette verilen nimetlerin dünyada verilen nimetlerle aynı olduğunu fakat ikisinin gaye bakımından farklılık arz ettiğini söyler. Taberî ise, bu nimetlerin renk ve görüntüde benzer, tatta ise farklı olduğunu söyler. Dolayısıyla bu nimetler dünyadakilere renk şekil olarak benzemektedirler, fakat tatları farklı olacaktır. Çünkü ne kadar tadı güzel olursa olsun insanın alışık olmadığı bir meyvenin tadının güzelliğini takdir etmesi mümkün değildir. Özetle Kur'an'da cennette her çeşit meyvenin bulunacağı, hatta her meyveden çift olacağı ifade edilmekte, özellikle hurma, üzüm, muz, nar meyveleri zikredilmektedir. Cennetteki meyvelerin dünyadakine benzediği zikredilmekle beraber cennet nimetlerinin lezzetinin mükemmel olacağı ifade edilmektedir. Ulaşılması kolay olduğu, ebedi ve bitip tükenmesi olmadığı zikredilmektedir.366 365 366 el-Bakara 2/25. Kara, Kur'an'da Metafizik Bir Âlem: Cennet, s.169-173 71 2.1.2. Cennetteki Gölgelikler İnsan için en önemli nimetlerden biriside sıcak ve soğuktan korunmasıdır. Sıcak memleketlerdeki insanlar, özellikle yaz aylarında, gölgelenilebilecek serin yerlerin kendileri için ne kadar büyük bir nimet olduğunu daha iyi hissederler. Kura'n'da gölgeler cennetteki nimetler arasında zikredilir ve şu ifadelerle gölge teması işlenir: “Uzamış gölgeler” 367 , “Onları en koyu gölgeliklere yerleştireceğiz”,368 “cennetin altından ırmaklar akar; oranın yiyecekleri ve gölgeleri devamlıdır.” 369 , “Onlar ve eşleri gölgeliklerde, tahtlar üzerine yaslanmışlardır.”370 “Allah'a karşı gelmekten sakınmış olanlar, elbette gölgeliklerde ve pınar baslarındadırlar.”371 “Orada koltuklara kurulmuş olarak bulunurlar; ne yakıcı sıcak görülür orada, ne de dondurucu soğuk. Meyve ağaçlarının gölgeleri üzerlerine sarkmış ve onların koparılması kolaylaştırılmıştır.”372 Ayetlerde ifade edildiği gibi gölgelikler cennette bulunan nimetler içersinde zikredilmiştir. 2.1.3. Nehirler ve pınarlar Kur'an'da nehir, ırmak, dere, akarsu, manalarına gelen “nehr” kelimesi bir yerde müfred ve cins isim olarak geçmektedir.373 Otuz yedi yerde ise çoğul olarak kullanılmaktadır. Kur'an-ı Kerim'de cennette birçok nehrin bulunduğu anlatılmakta, bu nehirlerin cennetin altından/ zemininde aktığı ifade edilmektedir. Mutlak olarak nehirlerden başka Kur'an'da bazı özel nehirlerden söz edilir. Bunlar; su, bal, süt ve içki nehirleridir. Muhammed suresinde bu nehirler ve özellikleri şöyle anlatılmaktadır. ‫آس ٍن َوأَ ْنھَا ٌر ِمن لﱠبَ ٍن لﱠ ْم يَتَ َغيﱠرْ طَ ْع ُمهُ َوأَ ْنھَا ٌر ﱢم ْن خَ ْم ٍر لﱠ ﱠذ ٍة‬ ِ ‫َمثَ ُل ْال َجنﱠ ِة الﱠتِي ُو ِع َد ْال ُمتﱠقُونَ فِيھَا أَ ْنھَا ٌر ﱢمن ﱠماء َغي ِْر‬ ‫ار َو ُسقُوا َماء َح ِمي ًما‬ َ ‫اربِينَ َوأَ ْنھَا ٌر ﱢم ْن َع َس ٍل ﱡم‬ ِ ‫صفًّى َولَھُ ْم فِيھَا ِمن ُك ﱢل الثﱠ َم َرا‬ ِ ‫ت َو َم ْغفِ َرةٌ ﱢمن ﱠربﱢ ِھ ْم َك َم ْن ھ َُو َخالِ ٌد فِي النﱠ‬ ِ ‫لﱢل ﱠش‬ ‫فَقَطﱠ َع أَ ْم َعاءھُ ْم‬ “Allah'a karşı gelmekten sakınanlara söz verilen cennet şöyledir: Orada temiz su ırmakları, tadı bozulmayan süt ırmakları, içenlere zevk veren şarap ırmakları, süzme bal ırmakları vardır..”374 367 el-Vakıa 56/30. en-Nisâ 4/57. 369 er-Ra’d 13/35. 370 Yasin 36/56. 371 el-Mürselat 77/41. 372 el-İnsan 76/13, 14. 373 el-Kamer 54/54. 374 Muhammed 47/15. 368 72 Ayetteki nehirlerin önemi, dünyadaki aynı maddelerle karşılaştırma yapılınca daha iyi anlaşılacaktır. Dünya nimetlerinin en önemli özelliklerinden ikisi; geçici olmaları ve bozulmayı kabul etmeleridir. Su, belli bir korumaya alınmayınca belli bir zaman sonra kokmaya, tadı değişmeye, saflığını kaybetmeye başlar. Sütün de akıbeti aynıdır; bir müddet sonra kimyasal değişime uğrar, tadı bozulur ekşir, içilmez hale gelir. Bal ise bir müddet sonra şekerlenir, yenmez hale gelir. İçki ise tadı pistir, dünyada içenleri sarhoş eder, baş ağrısı yapar, sağlığa da zararlıdır. Kur'an'da bu nimetlerin cennette bu özelliklerinin kaldırıldığı mükemmel bir yapıda oldukları zikredilmektedir. Cennetteki içkiden; “Onlara, mühürlü, hâlis bir şaraptan içirilir.” 375 “O içkide ne sersemletme vardır ne de onunla sarhoş olurlar.” 376 “Bu şaraptan ne başları ağrıtılır, ne de akılları giderilir.” 377 şeklinde; sudan “bozulmayan su” şeklinde; sütten ise, "tadı değişmeyen süt" 378 şeklinde söz edilmektedir. Kısacası bu ayetlerden hareketle cennetin Kur'an’la sabit olan nehirlerini şöyle sıralayabiliriz: 1- Bozulmayan su nehirleri 2- Tadı değişmeyen süt nehirleri 3- Süzme bal nehirleri 4- Leziz içki nimetleri379 Özetle Kur'an, cennette su, süt, bal ve içki ırmakları olduğunu haber vermektedir. Bunlar dünyadaki bozulma ve insanı rahatsız edecek özellikleri alınmış, mükemmel içkilerdir. Ayrıca bu nehirlerin yanında Kur’an’da ve hadislerde “Kevser Nehri” zikredilmektedir. Kevser Suresinin ilk ayetinde geçen “Kevser” kelimesini, bazı âlimler kelimenin kökündeki manadan hareketle “çok hayır” manasına almakta iseler de birçok müfessir “nehir” olarak tefsir etmişlerdir.380 Ayrıca tefsirlerinde bu görüşe delil olarak rivayet edilen birçok hadis zikretmişlerdir. Nitekim büyük bir yekün tutan hadislerinde Hz. Peygamber, kendisine özel olarak Kevser isminde bir nehrin tahsis edildiğini ifade etmektedir: “Kevser, Rabbimin bana vaat etmiş olduğu bir nehirdir.”381 Yine Kevser’in özelliklerini hadislerden öğrenmekteyiz. İlgili hadislerde Kevser’in şu özelliklerinden bahsedilmektedir: Buharî’nin naklettiği bir hadiste Kevser’in özellikleri şöyle zikredilmektedir: “Cennette yürürken her iki kıyısı içi boş gümüş kubbelerle dolu olan bir nehir gördüm. Cibril’e : ‘Bu nedir Ey 375 el-Mutaffıfin 83/25. es-Saffat 37/47. 377 el-Vakıa 56/19. 378 Muhammed 47/15. 379 Kara, Kur'an'da Metafizik Bir Âlem: Cennet, s.177. 380 Taberî, Camiü'l-Beyan, XXIV, 679; İbn Kesîr, Tefsirü'l-Kur'ani'l-Azim, VII, 384; Râzî, et-Tefsirul-Kebîr, XXXII, 124; Elmalılı, Hak Dini, IX, 520. 381 Buharî, Tefsîr, 108/1; Ebü'l-Hüseyin el-Kuşeyri en-Nisaburi Müslim b. el-Haccac, Sahih-i Müslim (nşr. Muhammed Fuad Abdülbaki), Beyrut, Daru İhyai't-Türasi'l-Arabi, 1956, Salat, 14. 376 73 Cibril?’ dedim. O da: ‘Bu Rabbinin sana vaat ettiği Kevser’dir. Onun kokusu, keskin misktir.’ dedi.”382 Başka bir hadis ise şöyledir: “Kevser cennette bir nehirdir. İki kıyısı altındandır. Onun mecrası, yakut ve inci üzerindedir. Toprağı miskten daha hoş kokulu, suyu ise baldan tatlı, kardan beyazdır.”383 Başka bir hadiste kaplarının sayısı dile getirilmektedir: “…Onun kapları yıldızların adedi kadardır…”384 Ahmet b. Hanbel ise bunlara iki özellik daha ekler: “ Kollara ayrılmadan düz akar, kendisinden içeni bir daha susatmaz, kumu ise incidendir.”385 Bu nehrin kendisinde toplandığı havuzun isminin de Kevser olduğunu şu hadis bildirmektedir: “Kevser nedir bilir misiniz?”…Sonra şöyle dedi: Rabbimin bana cennette va’dettiği nehirdir. Onda çok hayır vardır. Ayrıca kıyamet günü kendisine ümmetimin vardığı havuz vardır. Kapları yıldızların sayısıncadır.” 386 Müslimin hadisi de bu hadisi desteklemektedir: “Kevser, Rabbimin cennette bana verdiği bir nehirdir. Onun üzerinde havz vardır.”387 Cennetteki Kevser havzı ile ilgili ise şu bilgiler yer almaktadır. “Rasulullah, (s.a.v.) birçok hadisinde kendisine ait olan havzın olduğunu, bunun mesafesinin Kabe ile Beyt-i makdis arası olduğunu, suyunun sütten beyaz, baldan daha tatlı olduğunu, altından ve gümüşten kaplarının ibriklerinin yıldızlar kadar olduğunu, ondan içenin bir daha susamayacağını ifade etmektedir. Hadislerde geçen havzın boyutlarıyla ilgili ifadelerin hepsi, havzın büyüklüğünü kinaye yoluyla anlatmaktadır. Nitekim biz de dilimizde bir evin büyüklüğünü anlatmak için çitlik kadar ev veya futbol sahası gibi daire türü ifadeler kullanırız.”388 Özetle cennette Kevser havuz ve nehir olmak suretiyle cennette bulunan nimetler zümresindendir. Ayrıca Hadislerde Seyhan Ceyhan Fırat ve Dicle’nin cennet nehirlerinden olduğu bildirilmiştir.389 Kur'an'da cennetin pınar/gözelerini ifade eden kelime “ayn-uyûn”dur. Bu kelimenin Kur'an'da müfred olarak kullanımı olduğu gibi, iki yerde tesniye; dört yerde de cemi kullanımı vardır. Ayrıca ayetlerde cennette birçok pınarın var olduğunu; Firdevs ve Adn cennetlerindeki iki pınarın akma özelliğine, Naim ve Me'va cennetlerindeki iki gözenin ise fışkırma özelliğine sahip olduğunu öğrenmekteyiz. Ayrıca Kur'an, üç pınarın ismini ve özelliklerini; birinin ise isim vermeden özelliklerini 382 Buharî, Tefsîr, Rikâk, 53; Tefsîr, 108/1. Tirmizî, Tefsîr, 108/1, 3. 384 Buharî, Tefsîr, 108/1; Müslim, Salat, 14. 385 Ebu Abdullah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel, el-Müsned (nşr. Ahmed Muhammed Şakir), Darü'l-Maarif, Kahire, 1955, III, 152. 386 Süleyman b. Eş’as b. İshak el-Ezdi es-Sicistani Ebu Davud, Kitabü’s-Sünen = Sünenu Ebî Davud (nşr. Muhammed Avvame), Darü’l-Kable li’s-Sekafeti İslamiyye, Cidde, 1998,22, 23. 387 Müslim, Salât, 14. 388 Kara, Kur'an'da Metafizik Bir Âlem: Cennet, s.180-183. 389 Müslim, Cennet, 10. 383 74 zikreder. Bunlardan birincisi, “karışımı kâfur olan ebrârın içtiği” ve istedikleri yere akıttıkları bir pınardır. İkincisi, karışımı zencefil olan “Selsebil” adlı bir pınardır. Üçüncüsü, ise “mukarrebûn”un içtiği “Tensim” pınarıdır. Sonuncusu ve isim olarak ifade edilmeyeni ise ebrarın, ancak mühürlü, halis ve sonu misk kokan bir şaraba tesnim pınarını karıştırarak içtikleri pınardır. Herhangi bir isim vermeden “ayn” ifadesinin kullanıldığı kaynağın içki kaynağı olduğunu şu özelliklerinden anlamaktayız: Bembeyaz, berrak, içenlere lezzet veren, sersemletmeyen, sarhoş etmeyen, aklı gidermeyen ve başı ağrıtmayan bir kaynak. Kur'an'ın pınarlarla ilgili muhtevası da bundan ibarettir.390 Sonuç olarak, Kur'an'da nehir ve pınarların cennette insanlara bahşedilmiş, içilmesinden lezzet duyulan, su, süt, bal, şarap gibi çeşitli içeceklerden oluşan, insana hiçbir zararı dokunmayan, nimetler olarak zikredildiğini görmekteyiz. 2.1.4. Yiyecek ve içecekler Cennet yiyeceklerini meyveler, ekmek/çörek oluşturmaktadır. Cennetin meyvelerinin kiraz, hurma, üzüm, muz ve nar olduğunu; bunların dışında da Allah'ın ismini vermediği bir çok meyvelerin bulunduğunu; bunların renk olarak dünyadakilere benzediğini fakat tatta değişiklik arz ettiğini, meyvelerin olgunlaştıklarından dolayı aşağı doğru sarkık hale geldiği, meyvelerin olgunlaşmış ve eğik olduğu için zahmetsiz alınabileceği, bu meyvelerin yasaksız, kesintisiz ve ebedî olduğunu ve müminlerin koltuklarına yaslanarak güven içinde yediklerini ayetlerden çıkarımlarla ifade etmiştik. Bunun dışında Kur'an da cennet yiyeceği olarak et zikredilmiştir. Ayetlerde cennet nimeti olarak önce mutlak olarak “et” zikredilmiş daha sonraki ayette ise kuşların etinden bahsedilmiştir. Ancak her ikisinden sonra 'istedikleri, canlarının çektiği' ifadesinden her çeşit eti yenen hayvanın ve kuşların "et" nimetine dâhil olduğu sonucuna ulaşılabilir.391 Ayrıca hadislerde cennette verilen nimetleri arasında “ekmek” zikredilmektedir392 Cennette içeceklerin kaynağı nehirler ve pınarlar olması hasebiyle cennet içecekleri olarak -daha önce de ifade ettiğimiz gibi- dört şeyi zikredebiliriz: 1-Su, 2-Süt, 3-Bal, 4-İçki Ayrıca bu yemeklerin gümüşten kaplar, içkilerin ise billur kadehler içerisinde ikram edileceği ifade edilmiştir. "Çevrelerinde gümüş kaplar ve billur kâseler dolaştırılır." 393 Ayeti bunu sarih bir şekilde ifade etmektedir. 390 Kara, Kur'an'da Metafizik Bir Âlem: Cennet, s.183, 184. Kara, Kur'an'da Metafizik Bir Âlem: Cennet, s.184-186. 392 Buhâri, Rikâk, 44; Müslim, Sıfatu’l-Münafikîn, 30. 393 el-İnsan 76/15. 391 75 Özetle cennette yiyecek ve içecekler olarak Kur'an'da meyveler, et, su, süt, bal, içki, gibi şeyler zikredilir. Bunların bozulmayacağı ve içkinin sarhoşluk vermeyeceği ifade edilmiştir. Ayrıca insanın iştiha duyduğu her şeyin orada bulunduğu zikredilmektedir. Bu yiyecek ve içeceklerin ikramının da ilkel bir tarzda olmayacağı, gümüşten kaplar ve parlak kadehlerle ikram edileceği ifade edilmiştir. Ayrıca hadislerde ekmeğin de cennette insana bahşedileceği zikredilmektedir. 2.1.5. Meskenler (Odalar, Evler, Köşkler, Saraylar) Cennetteki yerleşim birimleri olarak karşımıza ev, oda, saray ve çadırlar çıkmaktadır. Kur'an'da genel olarak “güzel meskenler” 394 ifadesi kullanıldığı gibi "ğurfe”395, “ev” 396, “saray, köşk” 397 ve “çadır” 398 ifadelerine de yer verilmektedir. Mesken kelimesi “iskân etmek, oturmak, ikamet etmek” manasına gelen “s-k-n” fiilinden mekân mastarı olup, “ikamet yeri, iskân yeri” manasına gelmektedir. Çoğulu ise “mesâkin”dir. Mesken her türlü ikamet yerine verilecek cins bir isimdir.399 Kur'an'da bu ifade, “güzel meskenler” şeklinde iki yerde geçmektedir: “Allah mümin erkeklere ve mümin kadınlara, temelli kalacakları, içlerinden ırmaklar akan cennetler, Adn cennetlerinde hoş meskenler vaat etmiştir.”400 “Sizi zemininden ırmaklar akan cennetlere, Adn cennetlerindeki güzel meskenlere koyar.”401 Dikkat edilirse ayetler Adn cennetlerinde yerleşim birimlerinden genel bir ifadeyle "güzel meskenler" olarak bahsetmektedir. Bu genel ifadenin içerisine akla gelebilecek tüm yerleşim birimlerinin (Ev, oda, köşk, saray, çadır) konulmasında herhangi bir sakınca olmayacaktır. 402 Kur'an'da yukarıda zikri geçen yerleşim birimlerinin küçükten büyüğe sıralamasını; çadır, oda, ev, saray şeklinde yapabiliriz.403 2.1.6. Oturaklar Cennette yerleşim birimlerinin dekoru olarak divanlar, tahtlar (serîr), koltuklar (erîkeerâik), yataklar/döşekler (firâş), yastıklar (refref) ve sergiler (abrarî), kırlet (numrukenemârik) ve minderler (zerâbî) mevcuttur. 394 et-Tevbe 9/72; es-Saf 61/12. el-Furkan 25/75; ez-Zümer 39/20; el-Ankebut 29/38; es-Sebe 34/37. 396 et-Tahrim 66/11. 397 el-Furkan 25/10. 398 er-Rahman 55/72. 399 Kara, Kur'an'da Metafizik Bir Âlem: Cennet, s.194. 400 et-Tevbe 9/72. 401 es-Saf 61/12. 402 Kara, Kur'an'da Metafizik Bir Âlem: Cennet, s.195. 403 Kara, Kur'an'da Metafizik Bir Âlem: Cennet, s.201. 395 76 Taht, divan, sedir, koltuk, yataklık, karyola gibi manalara gelen serîr insanın sırtını yaslayarak oturduğu divan, koltuk veya taht türü bir şeydir. Kur'an'da cemisi olan "sürür" beş yerde zikredilmektedir.404 Bu ayetlerde serirlerin altın ve diğer cevherlerle işlenmiş oldukları, cennetliklerin yüz yüze gelebilecek şekilde sıra sıra dizilmiş oldukları, yüksekte yapılmış oldukları zikredilmektedir. Ayrıca cennetliklerin bunlara rahat bir halde yaslanarak, göğüslerinden kin ve nefret gibi kötü duyguları çıkarılmış, dostluk ve kardeşlik duyguları içerisinde karşılıklı sohbet ettiklerine parmak basılmaktadır. Kur'an'da “oturak” olarak zikri geçen şeylerden biri de “koltuk, divan, cibinlik, sedir” manalarına gelen “erike” dir. Bu ifade Kur'an'da birkaç yerde geçmekte; fakat çoğulu olan "eraik" olarak kullanılmaktadır. Adn cennetlerindeki müminlerin, altlarından ırmaklar akan cennet bahçelerinde altın bileziklerle bezenmiş, ince ve kalın ipekler giymiş bir halde koltuklara oturduklarının anlatıldığı bir ayette “erike”; “...Orada koltuklara yaslanırlar.”405 şeklinde geçmektedir. Başka bir yerde ise, cennetliklerin gölgelerin dibinde koltuklara yaslandıklarını ve istedikleri meyve ve her türlü nimetten faydalandıkları şöyle dile getirilir: “kendileri ve eşleri gölgelerde koltuklara yaslanmışlardır.”406 Aynı şekilde başka bir ayette ise divanlara yaslandıklarını ifade edilerek “Orada divanlara yaslanırlar.”407 şeklinde başlar, orada yakıcı sıcak ve dondurucu soğuk görmeyecekleri anlatılır. Mutaffifîn suresinde "koltukların üzerinde oturup etrafı seyrettikleri, bakındıkları" dünyada kendileriyle alay eden kâfirlerin hallerini oradan seyredecekleri zikredilmiştir.408 Kur'an'da bir diğer oturak çeşidi ise yaymak, döşemek, sermek manalarına gelen “firaş”tır. Kur'an'da sadece çoğulu olan “füruş” iki yerde geçmektedir. Rahman suresinde “Orada astarları kalın atlastan/ipekten yataklara yaslanırlar”409 şeklinde, Vakıa suresinde ise “ve yükseltilmiş döşekler üzerindedirler.”410 şeklinde geçmektedir. Kur'an-ı Kerim'de ayrıca cennetin oda ve diğer mekânlarını süsleyen yastıklar, kırlentler (nemârık), minderler (zerabiy), döşemeler (abkarî), sergiler (rafraf) zikredilmektedir. Rahman suresinde, yeşil yastıklar ve harikulade güzel işlemeli 404 el-Hicr 15/47; es-Saffat 37/44; et-Tur 52/20; el-Vakıa 56/15; el-Ğaşiye 88/13. el-Kehf 18/31. 406 Yasin 36/56. 407 el-İnsan 76/13. 408 el-Mutaffifîn 83/23, 35. 409 er-Rahman 55/54. 410 el-Vakıa 56/34. 405 77 sergiler/abkarî konu edilmektedir.411 Ğaşiye suresinde ise yastıklar/ kırlentler (nemârık) ve minderler (zerabiy) anlatılmaktadır.412 Sonuç olarak ayetlerde cennette en rahat oturacak mekânların bulunduğu çeşitli şekillerde ifade edilmiştir. Bu da insan için büyük bir nimettir. 2.1.7. Kadın (eş ve huriler) Cennette kadın konusu, Kur'an'da iki grupta incelenmektedir: Birincisi, dünyadaki hanımlar, diğeri ise ahirette erkeklere verilecek huriler. Öncelikle, Kur'an-ı Kerim'de cennetteki dünya kadınları hakkında Bakara suresinde “Onlar için orada tertemiz eşler vardır.”413 buyrulmaktadır. Diğer taraftan benzer bir ifade, Âl-i İmran süresinde “...tertemiz eşler vardır.”414 şeklinde; Nisa suresinde ise “Orada onlar için tertemiz eşler vardır.”415 şeklinde geçmektedir. Ayrıca Zuhruf suresinde cennetliklerin ve eşlerinin cennete girmeleri, orada ağırlanmaları, eğlenmeleri; “Haydi siz cennete girin. Siz ve eşleriniz ağırlanıp sevindirileceksiniz”416 şeklinde; Yasin suresinin ayetlerinde ise “Onlar ve eşleri gölgelerde divanlara yaslanmışlardır” 417 Ra'd suresinde Adn cennetine giren müminlerin eşlerinden iyi olanlarla beraber girecekleri şöyle ifade edilir: “Adn cennetine girerler... Eşlerinden iyi olanlar... da kendileriyle beraber olurlar.”418 Ayetlerde geçen “ezvac” kelimesi, “zevc”in çoğulu olup “eş”, “çiftlerden her biri” manasına gelmektedir. Zevc kelimesi, hem erkek hem de kadın için kullanılan bir kelimedir. Hz. Âdem ve eşini anlatan ayetlerde (ente ve zevcüke)419 de “zevc” ifadesi, kadın manasında; talak konusunu anlatan bir ayette ise “Başka bir kocaya varmadan...” 420 “zevc” “erkek” manasında kullanılmıştır. Ayetlerde bahsi geçen kadınların en önemli vasıfları temiz, bakire olmaları, eşlerini sevip onlara âşık olmaları, eşleriyle yaşıt olmaları vs. şeklinde geçmektedir. Ayetlerde geçen “mutahhara” ifadesi maddi ve manevi olarak iki türlü temizliği ifade etmektedir. Manevî temizlik manasında Kur'an, cennetliklerin cennete girmeden önce kalplerinde bulunan kötü hasletlerin çıkarılacağını ifade etmektedir. “Onların kalplerinden 411 er-Rahman 55/76. el-Ğaşiye 88/15, 16. 413 el- Bakara 2/25. 414 Âl-i İmran 3/15. 415 en-Nisâ 4/57. 416 ez-Zuhruf 43/70. 417 Yasin 36/56. 418 er-Ra'd 13/23. 419 el-Bakara 2/35; A'raf 7/19; Taha 20/217. 420 el-Bakara 2/230. 412 78 kin, tasa nevinden her şeyi söküp atacağız” 421 Maddî temizlik manasında ise hadislerde cennetliklerin tükürmeme, büyük ve küçük abdest bozmama, terlerinin misk olması, sümkürmemeleri, balgam çıkarmamaları, gibi özelliklerinin olduğu zikredilmektedir. Dolayısıyla cennetliklerin temizlendikleri pisliklerin bunlar olduğu sonucuna ulaşabiliriz.422 Vakıa suresinde ise cenetteki kadınların yeni baştan inşa edilip, bakire olarak yaratılacakları ifade edilmektedir. ْ ‫ﺎﻫ ﱠﻦ أَﺑْ َﻜ ًﺎرا ُع ُربًا أَ ْت َرابًا‬ ُ َ‫إِنﱠا أَن َشأنَاھ ﱠُن إِن َشاء ﻓَ َﺠ َﻌ ْﻠﻨ‬ “Biz kadınları yeniden inşa ettik (yarattık); onları bakire, eşlerine düşkün ve hepsini bir yaşta kılmışızdır.”423 Bu ayetlerde ise yeniden bekâr olarak inşa edilmelerinin yanında iki farklı özellikleri daha zikredilmektedir. Bunlardan birincisi; "arûb" yani kocasını seven, kocası tarafından sevilen, muhabbetli, nazlı, nazenin kadın olmaları. İkincisi; "etrab" yani yaşıt, akran olmalarıdır.424 Cennet kadınları hakkında zikredilen bir diğer özellik ise güzel huylu olmalarıdır. Rahman suresinde “Oralarda iyi huylu güzel kadınlar vardır.”425 şeklinde geçmektedir. Bu özellikler hem ahlak ve huy güzelliği hem de beden güzelliğidir. Özetle Cennet kadınları, maddi-manevi tüm pisliklerden arındırılmış, bekâretleri bozulmamış, yüzleri ve bedenleri çok güzelleştirilmiş, kocalarına hem düşkün hem cilveli, nazlı bir yapıya sahip, otuz üç yaşında, akran olarak yeni baştan yaratılacaklardır. Cennette dünya kadınlarından başka erkeklere ödül olarak vaat edilen bir kadın türü daha vardır. Bu, Kur'an-ı Kerim'de “hûrin în” adıyla geçmektedir. “hûr” ve “in” kelimelerinin birleşmesinden oluşan “Hûrin în”, büyük ve geniş gözlerinin beyazı tam beyaz, siyahı tam siyah olan ve tenin rengi bembeyaz olan beyaz tenli, simsiyah ahu gözlü kadın manasına gelmektedir. Kur'an'da beş yerde geçmektedir. İki yerde "hûrun în" şeklinde zikredilmiş ve hurilerle evlendirilme ele alınmış.426 Üçüncü bir yerde ise “hûrun în” şeklinde ele alınmış saklı inciler gibi oldukları ifade edilmiştir. 427 Başka bir yerde ise "hûr" ifadesiyle çadırlara kapanmış olmaları, ins ve cinin kendilerine daha önceden dokunmadığı vurgulanmıştır.428 Son olarak bir 421 el-A'raf 7/43; Hicr 15/47. Kara, Kur'an'da Metafizik Bir Âlem: Cennet, s.214. 423 el-Vakıa 56/35, 36, 37. 424 Kara, Kur'an'da Metafizik Bir Âlem: Cennet, s.215. 425 er-Rahman 55/70. 426 ed-Duhan 44/54; Tur, 52/20. 427 el-Vakıa 56/22-23. 428 er-Rahman 55/72, 74. 422 79 yerde sadece "in" kelimesi kullanılmış ve hurilerin gözlerini sadece kocalarına dikme, iri gözlü olma, saklı yumurta gibi bembeyaz olma özellikleri zikredilmiştir.429 Bunların dışında hurilerin isimleri zikredilmeksizin bazen sadece kendilerinin bazen de cennet kadınlarıyla müşterek özellikleri çeşitli yerlerde zikredilmektedir. Hurilerin özellikleri olarak ise şunları zikredebiliriz: 1- Huriler büyük-siyah gözlü, inci gibi parlayan, bembeyaz ve etinin üzerinde iliklerini gösterecek kadar şeffaf tenli(hûrun în), tomurcuklanmış göğüslü (Kevâib) kadınlardır. 2- Bakışlarını sadece kocalarına çevirirler (Kâsırâtu't-Tarf)430 3- Çadırlara kapanmış olmaları (Maksurâtun fi'1-hiyâm)431 4- Eşleriyle yaşıt olmaları (Etrâb)432 5- Bakire olmaları (İnsan ve cinlerden hiçbir varlığın dokunmamış olması)433 Bu özelliklerden de anlaşılacağı üzere huriler de Kur'an'da insanın her türlü cinsel arzularını karşılayacak şekilde yaratılmış, çok değerli varlıklar olarak insana cennette bahşedilecek nimetler arasında zikredilmiştir. 2.1.8. Hizmetçiler, Ğılmanlar, Vildanlar Kur'an cennet hizmetçilerini "ğılman-vildan" ifadeleriyle vermektedir. "Ğılman", bir yerde "Kendilerine ait hizmetçiler, sanki sedef içinde saklı inciler gibi onların etrafında pırıl pırıl dönerler” 434 şeklinde "vildan" ise iki yerde zikredilmektedir. "Ölümsüz gençler yanlarında dolaşırlar” 435 "Yanlarında ölümsüz gençler dolaşır; onları gördüğünde saçılmış birer inci sanırsın."436 Ayetler incelendiğinde cennet hizmetçilerinin ğılman ve vildan diye isimlendirildiklerini ve bunların saklı incilere veya saçılmış incilere benzetildikleri ve muhalled (ebedi) olduklarının ifade edildiğini görmekteyiz. 2.1.9. Elbiseler (libas), Zinetler Kur'an, cennetliklerin elbiselerinin varlığını anlattığı gibi onların bazı özelliklerinden de bahsetmektedir. Cennetliklerin elbiseleri Kur'an'da şu şekilde yer almaktadır: “Üzerlerinde ince yeşil ipekli, parlak atlastan elbiseler vardır; gümüş bileziklerle 429 es-Saffât 37/48, 49. es-Saffât 37/48, 49. 431 er-Rahman 55/72. 432 es-Sa’d 38/52. 433 er-Rahman 55/56,74. 434 et-Tur 52/74. 435 el-Vakıa 56/17. 436 el-İnsan 76/19. 430 80 süslenmişlerdir.”437 “Orada altın bilezikler takınırlar, ince ve kalın ipekden yeşil elbiseler giyerek tahtları üzerinde otururlar.” 438 “İnce ipekten ve parlak atlastan giyinerek karşılıklı otururlar.”439 “Orada altın bilezikler ve inciler takınırlar. Oradaki elbiseleri de ipektendir.”440 Ayetlerde geçen "istebrak" ve "sündüs" ifadelerini müfessirler "kalın ipek" şeklinde tefsir ederken "sündüs"ü de "ince ipek" olarak tefsir etmişlerdir.441 Ayetleri incelediğimizde cennetliklerin elbiselerinin genel olarak ipekten olduğu ele alınmakta; kalın ve ince ipekten/atlastan yapıldıkları zikredilmektedir. Ayrıca özellikle renk olarak ise "yeşil" belirlenmektedir. Kur'an ayetlerinde cennetliklerin takılarının altın ve gümüşten bilezikler ve inciler olduğu zikredilmektedir.442 437 el-İnsan 76/21. el-Kehf 18/31. 439 ed-Duhan 44/53. 440 el-Hacc 22/23; el-Fatır 35/33. 441 Kara, Kur'an'da Metafizik Bir Âlem: Cennet, s.240. 442 Kara, Kur'an'da Metafizik Bir Âlem: Cennet, s.241 438 81 SONUÇ Cenab-ı Hakk insanlara birçok nimetler bahsetmiştir. Bu nimetler insanın hayatını devam ettirebilmesi ve saadeti için zaruridir. Bazı zamanlar kaybettiğimiz nimetlerin eksikliği, o nimetlerin hayatımızda ne kadar büyük önemi haiz olduklarını ifade etmek için yeterlidir. Bazen evimizde suların akmaması, bazen vücudumuzdaki her hangi bir azamızda acı hissetmemiz, bazen daha büyük kayıplarımız hayatımızın ne kadar çok nimetlerle çevrelenmiş olduğunu göstermektedir. İnsanoğlunun hayatının her köşesinde yer alan bu nimetleri Kur'an-ı Kerim, birçok ayette ele almakta ve Allah Teâlâ'nın bahşettiği nimetleri hatırlatmaktadır. Ayrıca Kur'an'da Allah'ın üzerimizdeki nimetlerini saymamızın mümkün olmadığı ifade edilerek insanın ne kadar çok nimete muhatap olduğu ifade edilmektedir. Bu şekilde mutlak nimet hatırlatılmakla birlikte Kur'an'da bazı nimetlerin sarih şekilde ifade edildiğini görmekteyiz. Özellikle nimet kavramının din (İslam), iman, nübüvvet, akıl gibi manalar için de kullanıldığını görmekteyiz. Kur'an-ı Kerim'de alâ, rızk, fazl, hayr, rahmet, menn ifadeleri nimetle yakın mana için kullanılmaktadır. Fakat nimet ve bu ifadelerin bazı farklılıklarının olduğu dikkat çekmektedir. Alâ'nın, harkulade nimetler için kullanıldığını; rızkın, maddî-manevî, dünyevî-uhrevî insanın ihtiyaç duyduğu ve faydalandığı şeylerle sınırlandırıldığını; minnetin nimetin bir kesiti, bir bölümü olduğu; Rahmetin muhtaçlara nimetin ise herkese şamil olduğu; fazlın, ekstradan verilen nimetler için kullanıldığı; hayrın ise, salt menfaat, iyilik, güzellik gibi nimetin özünü oluşturan kısmını ifade ettiği sonucuna varmaktayız. Ayrıca rahmetin dünya ve ahiret nimetleri için, mennin ise kullar tarafından işlendiğinde başa kakma, Allah tarafından olduğunda ise ihsan ve atâ manasında kullanıldığını görmekteyiz. Ayrıca Kur'an'da nimetle durr, azab, fitne, bela ve be's gibi zıt manayı ifade eden kavramlarda zikredilmektedir. Çünkü insanların yaşadığı sıkıntılar nimetlerin hatırlanması için önemli bir vesiledir. Kur'an'da nimet kavramının tasnifinin sadece zahirî ve batinî olarak ikiye ayrıldığını ve nimetlerin zikredildiği yerlerde farklı bir tasnifin yapılmadığını görmekteyiz. Müfessirlerin nimetle ilgili inceleme ve tasniflerine baktığımızda Fahreddin Râzî ve Elmalılı Hamdi Yazır’ın en kapsamlı tasnifleri yaptığını görmekteyiz. Nimetleri dünya ve ahiret nimetleri olmak üzere ikiye ayırabiliriz. Dünyevi nimetleri ise maddi ve manevi olmak üzere iki kısımda değerlendirebiliriz. Bu tasniften kastımız sadece Kur'an'da nimetin kullanım şekillerini tespit içindir. Yoksa bütün dünya nimetlerini saymaya kalkışsak da sayamayacağımız aşikârdır. Dünya nimetlerinden Kur'an'da manevi nimetler olarak iman ve İslam, nübüvvet ve risalet, akıl, hikmet, toplumun fertleri arasındaki barış ve sevgi, insanın hatalarından dönmesi için tevbe 82 gibi kurtuluş vesilesi ve emniyet için kullanıldığını görmekteyiz. Bu nimetlerin en önemli özelliği insana ruhi tatmin ve psikolojik rahatlama sağlamaları ve kişinin uhrevî kurtuluşuna vesile olmalarıdır. Ve dünyada başka karşılığı olmayan çok değerli nimetlerdir. Günümüzde ruhi boşlukların ve psikolojik bozuklukların artması bu nimetlerin önemini tekrar zikretmeye ihtiyaç bırakmamaktadır. Maddi nimetler olarak ise insanın bela ve musibetlerden muhafaza edilmesi, rızk, aile, denizler, hayvanlar, fert ve toplumlara verilen üstün konumu zikredebiliriz. Dünya nimetlerinde olduğu gibi ahiret nimetlerini de maddi ve manevi olmak üzere iki kısımda değerlendirebiliriz. Manevi nimetler olarak; üzüntü, tasa, keder, korku gibi insanı rahatsız edecek hiçbir şeyin bulunmaması, ru'yetullah ve en büyük nimet olan rıdvanı sayabiliriz. Maddi nimetler olarak ise; cennet bahçeleri, bağlar, gölgelik ve nehirleri, oradaki yiyecek ve içecekler, köşk, saray, ev ve odalar olmak üzere meskenler, oturaklar, cennet kadınları, hizmetçileri ve oradaki elbiseleri zikredebiliriz. Bu bağlamda insana düşen vazife ise bu nimetleri veren Zat'ı tanıyıp, O'nun emirlerine itaat edip, yasakladığı şeylerden ise uzak durmasıdır. Bu nimetlerin her birisinin şükrünü kendi cinsinden eda etmesidir. Kur’an’da nimetlerin insanlara sık sık hatırlatıldığını görmekteyiz. Bunun sebebi olarak; insanın bu dünyada içinde bulunduğu durumlara kısa sürede alışarak o nimetin zamanla farkına varamaması, Cenab-ı Hakk tarafından bahşedilen nimetlerin kaynağının kendisi olduğunu zannetmesi, bazen de verilen nimetlerin sebepler sonucu olduğunu düşünerek asıl sebepleri yaratan Zat’ı görememesini zikredebiliriz. Bir insan başkalarından gördüğü çok küçük iyiliklere bile teşekkür etmeyi kendisine borç bilmektedir. Kaldı ki her şeyimizi veren Zat’a ne kadar da şükretsek bize bahşettiği nimetlerin hakkını eda etmiş olamayız. Kur’an’da bu nimetler mukabili insanın nimetleri veren Allah’ı tanıyıp O’na şükürde bulunması emredilmiştir. Fakat şükreden kulların da az olduğu ifade edilmektedir. Bu da şükür etmenin o kadar kolay olmadığını göstermektedir. 83 BİBLİYOĞRAFYA Abdulbaki, Muhammed Fuad, el-Mu'cemu'l-Müfehres li elfazı'l-Kur'an, Daru'l-Hadis, Kahire, 1996. Ahterî, Mustafa b. Şemseddin el-Karahisarî (968/1560), Ahteri-i Kebir, Osmanlı Yayınevi, İstanbul,1978. Ahmed b. Hanbel, Ebu Abdullah Ahmed b. Muhammed eş-Şeybani, (241/855), el-Müsned, (nşr. Ahmed Muhammed Şakir) Darü'l-Maarif, Kahire, 1955. Alûsî, Ebü's-Senâ Şehabeddin Mahmud (1270/1854), Ruhu'l-Meânî fî Tefsiri'l-Kur'ani'l-Azim ve's-Seb'ü'l- Mesânî, I-XVI, Daru'1-Fikr, Beyrut, 1997. Asım Efendi, Kamus Tercümesi, I-III, Cemal Efendi Matbaası, İstanbul, 1886. Askerî, Ebu Hilal Hasan b. Abdullah b. Sehl (400/1009), el-Furukü'l-Lugavî (nşr.Hüsameddin Kudüsi), Darü'l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut, ts. Ateş, Süleyman, Yüce Kur'an'ın Çağdaş Tefsiri, I-XII, Yeni Ufuklar Neşriyat, İstanbul, 1989. Aydüz, Davut, Tefsir Çeşitleri ve Konulu Tefsir, Işık, İstanbul, 2000. Beğavî, Ebu Muhammed Muhyissünne Hüseyin b. Mesud (516/l122), Tefsirü'l-Beğavî/ Mealimü't-Tenzil, I-VIII, Dar-u Taybe, Riyad, 1993. Bilmen, Ömer Nasuhî ( 1971), Kur'an-ı Kerim'in Türkçe Meali Âlîsi ve Tefsiri, I-VIII Bilmen Yay., İstanbul 1966. Buhârî, Ebu Abdullah Muhammed b. İsmail (256/870), Sahihu'l-Buhârî, Kahire, 1953. Buladı, Kerim, Kur'an'da Nankörlük Kavramı, Pınar Yay., İstanbul, 2001. Cevherî, Ebu Nasr İsmail b. Hammad el-Farabî (400/1009), es-Sıhah Tacü'l-Luga ve Sıhahü'l-Arabiyye, Darü'l-İlm li'l-Melayin, Beyrut, 1990. Cürcânî, Ali b. Muhammed b. Ali (816/1413), Kitabu't-Tarifat, Darü'l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut, 1983. Demeğânî, Ebu Abdullah el-Hüseyn b. Muhammed (478/1085), el-Vucuh ve'n-Nazâir li elfâz-ı Kitabillahi’l-Azîz, I-II, İhyâu't-Turas, Kahire, 1995. DİA, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1988 Ebu Davud, Süleyman b. Eş’as b. İshak el-Ezdi es-Sicistani, (275/889), Kitabü’s-Sünen = Sünenu Ebî Davud, Darü’l-Kable li’s-Sekafeti’l-İslamiyye, Cidde, 1998. Ebu Hayyan, Esîrüddin Muhammed b.Yusuf el-Ceyyanî el-Endelüsî, (745/1344), Tefsiru' Bahri'l-Muhit, I-VIII, Darü'1-Fikr, 2. Baskı, 1983. Ferahî, Abdülhamid (l863/1930), Müfredatü'l-Kur'an; Nazarâtun Cedide fi Tefsiri Elfazin Kur'aniyye, Beyrut, Darü'l-Garbi'l-İslami, 2002. 84 Feyrûzâbâdî, Ebü't-Tahir Mecdüddin Muhammed b. Yakub b. Muhammed (817/1415), elKamûsu’l-Muhît, Daru’l-Fikr, Beyrut, 2003. __________, Tenvirü'l-Mikbas min Tefsiri İbn Abbas, (Kitabu Mecmua Mine't-Tefasir içerisinde), I-IV, Daru Ihyai't-Türasi'l-Arabî, Beyrut, ts. Gölcük, Şerafettin-Toprak, Süleyman, Kelâm, Tekin Kitabevi yay., Konya, 1996. İbn Âşûr, Muhammed Tahir b. Muhammed b. Muhammed et-Tunisî (1973), Tefsiru’t-Tahrîr ve't-Tenvîr, I-XXX, Ed-Darü't-Tunusiyye, Tunus, 1984. İbn Atıyye, Ebu Muhammed Abdülhak b. Galib el-Endelüsî (541/1147), el-Muharrerü'lVeciz fi Tefsiri'l-Kitabi'l-Aziz, Darü'l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut, 1993. İbn-i Faris, Ebu’l-Huseyn Ahmed (395/1004), Mucemu Makayisi’l-Luğa, I-VI, Darü’l-Ciyl, Beyrut, 1991. İbn-i Kesîr, Ebü'1-Fida İmadüddin İsmail b. Ömer, Tefsirü'l-Kur'ani'l-Azim, I-VIII, Daru'lEndülüs, Beyrut, 1966. İbn Manzur, Ebu'1-Fadl Cemaluddin Muhammed b. Mükerrem, Lisanul-Arab, I-XV, Daru'sSadr, Beyrut, 1990. Kara, Ömer Kur'an'da Metafizik Bir Alem: Cennet, Rağbet Yay., İstanbul, 2002. Keskin, Hasan Kur'an'da Fitne Kavramı, Rağbet Yay., İstanbul, 2003. Koçyiğit, Talat Kur'an ve Sünnet'te Ru'yet Meselesi, Ankara Üniversitesi Yayınları, Ankara, 1974. Kur'an-ı Kerim Ve Açıklamalı Meali, Heyet, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara, 1999. Kurtubî, Ebu Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Ebi Bekr (671/1273), el-Cami' li-Ahkami'lKur'an, I-XX, Daru'l-Katibi'l-Arabî, Kahire, 1996. Maverdî, Ebü'l-Hasan Ali b. Muhammed b. Habib (450/1058), en-Nüketü ve'l-Uyûn: Tefsiri'l-Maverdî, I-VI, Daru'l-Kütütbü'l-İlrniyye, Beyrut, 1992. Mehmed, Vehbi (1949), Hulâsatü'l-Beyân fi Tefsiri'l-Kur'an, Üçdal Neşriyat, 6. Baskı, İstanbul, 1966. Mevdûdî, Ebu'l-A'lâ, Tefhimü'l-Kur'an (tr.Ahmet Asra), I-VII, Bengisu, İstanbul, 1997. Muhammed İsmail İbrahim, Mu'cemü'l-elfaz ve'l-A'lami'l-Kur'aniyye, Darü'l-Fikri'l-Arabi, Kahire, ts. Münâvî, Zeynüddin Muhammed Abdürrauf b. Tacilarifin b. Ali (1031/1622), et-Tevkif ala Mühimmati't-Ta'rif, Darü'l-Fikri'l-Muasır, Beyrut, 1990. Mustafa, Müslim, el-Mebahis fi't-Tefsiri'l-Mevduî (261/875), Darü'l-Kalem, Dımaşk, 1997. Müslim, b. el-Haccac, Ebü'l-Hüseyin el-Kuşeyri en-Nisaburi (261/875), Sahih-i Müslim, Beyrut, Daru İhyai't-Türasi'l-Arabi, 1956. 85 Rağıb, el-İsfehanî (502/1108), el-Müfredât fi ğaribi'l-Kur'an, Darü'l-Ma'rife, Beyrut, ts. Râzî, Fahreddin Muhammed b. Ömer (606/1209), Mefatihu'l-ğayb: et-Tefsiru'l-kebir, Daru İhyai't-Turasi'l-Arabî, I- XXXII, Beyrut, 3. Baskı, 1990. Rıza, Şeyh Ahmed, Mu'cemu Metni'l-Luğa, I-VI, Daru Mektebeti'l-Hayat, Beyrut, 1958. Salih, Uzeyme, Mustalahatun Kur'aniyye , Darü'n-Nasr, Beyrut, 1994. Suyûtî, Ebu'1-Fadl Celaleddin Abdurrahman b. Ebî Bekr (911/1505), ed-Dürrü'l-Mensur fi'tTefsiri'l-Me'sur, I-VII, Daru'1-Fikr, Beyrut, 1983. Şevkânî, Ebu Abdillah Muhammed b. Ali b. Muhammed el-Havlanî (1250/1834), Fethü'lKadir/ el-Cami Beyne Fenney er-Rivaye ve'd-Diraye min İlmi't-Tefsir, I-V, Darü'1Vefa, 2. Baskı, Mansure, 1997. Şimşek, M. Said, Günümüz Tefsir Problemleri, Kitap Dünyası, Konya, ts. Taberî, Ebu Cafer İbn Cerir Muhammed b. Cerir b. Yezid (310/923), Tefsirü't-Taberî, Kahire, 1979. Tirmizî, Ebu İsa Muhammed b. İsa b. Serve es-Sülemi (745/1344), Sünenü't-Tirmizi, Delhi [Delhi], Matbaatü'l-Müctema, 1897. Öztürk, Yener, İmkânı ve Lüzumu Açısından Kur'an'da Ahiret, Işık, İstanbul, 2001. Yazır, Elmalılı M. Hamdi (1942), Hak Dini Kur'an Dili, I-X, Azim, İstanbul, ts. Yeniçeri, Celal, Uzay Ayetleri Tefsiri: İslam Açısından Kâinat ve İmkânları, İstanbul, 1995. Zebidî, Muhammed Murtaza el-Huseynî (1205/1790), Tacu'l-Arûs, I-XXV, Vizaretü'l-İ'lam, Kuveyt, 1968. Zemahşerî, Ebü'l-Kasım Carullah Mahmud b. Ömer b. Muhammed (538/1143), el-Keşşaf an Hakaiki Ğavamizi't-Tenzil ve Uyuni'l-Ekavil fi Vucühi't-Te'vil, I-VI, Mektebetü'lUbeykân, Riyad, 1998. 86