KUR’ÂN’DA CEHENNEM Yrd. Doç. Dr. Osman KARA © Ravza Yayınları Sertifika No: 16480 ISBN: 978-605-4818-39-6 Yayın Yönetmeni Ömer Faruk KASADAR Baskı Hazırlık DBY Ajans 1. Baskı: İstanbul, 2014 Baskı/Cilt Ravza Yayıncılık ve Matbaacılık Kale İş Merkezi No: 51-52 Davutpaşa / İstanbul Tel: 0212 481 94 11 Büyük Reşitpaşa Cad. No:22/42 Vezneciler - Eminönü / İstanbul Tel. 0212 528 46 17 Fax. 0212 514 27 31 www.ravzakitap.com ravzasiparis@hotmail.com KUR’ÂN’DA CEHENNEM Osman KARA İstanbul, 2014 İçindekiler Önsöz ............................................................................................. 9 Giriş .............................................................................................13 I. Konunun Önemi ve Kapsamı .................................................13 II. Araştırmanın Metodu ............................................................19 III. Kaynakların Değerlendirilmesi ............................................20 IV. İslam Öncesi Dinlerde Cehennem .......................................27 A. İlâhi Olmayan Dinlerde Cehennem.....................................28 B. İlâhi Dinlerde Cehennem......................................................35 1. Yahudilikte Cehennem........................................................35 2. Hristiyanlıkta Cehennem ....................................................41 I. Bölüm Cehennem: Kavramsal Alan I. Cehennem Kavramı.................................................................45 II. Cehennemi İfade Eden İsim ve Sıfatlar ...............................48 A. Cehennem ..............................................................................55 B. Hâviye .....................................................................................55 C. Hutame...................................................................................57 D. Cahîm.....................................................................................59 E. Lezâ .........................................................................................60 F. Sa’îr...........................................................................................61 5 KUR’ÂN’DA CEHENNEM G. Sekar.......................................................................................62 III. Cehennem İsimlerinin Kronolojik Tespiti ..........................63 IV. Cehennemle Yanlış İlişkilendirilen Kavramlar ...................70 A. Akabe (Sarp Yokuş)...............................................................71 B. Sa’ûd (Çetin-Zor) ...................................................................73 C. Veyl (Yazıklar Olsun) ............................................................75 D. Siccîn (Amellerin Kaydedildiği Yer) ....................................75 E. Ğay (Sapıklık) ........................................................................79 F. Esfel-i Safilîn (En Aşağı Tabaka) ...........................................81 G. Esâm (Ceza) ..........................................................................82 H. Mevbık (Engel) .....................................................................82 II. Bölüm Cehennemin Mahiyeti ve Unsurları I. Mahiyeti ...................................................................................85 A. Cehennemin Varlığı ..............................................................85 1. Kur’ân’dan Deliller ..............................................................86 2. Hadîsten Deliller .................................................................88 B. Cehennemin Yeri ...................................................................97 C. Kur’ân’ın Cehennem Anlatımı ...........................................101 D. Cehennem Ehlinin Psikolojisi ...........................................108 II. Unsurları...............................................................................116 A. Azap......................................................................................116 1. Azap Kavramı....................................................................116 2. Azap Aletleri......................................................................122 a. Zincir (Selâsil) ...........................................................................................122 b. Bukağı (Enkâl) ..........................................................................................125 c. Katrandan Gömlek (Serâbîl) ................................................................125 d. Siyah Duman (Yahmûm) ......................................................................126 e. Sıcak Rüzgâr (Semûm) ...........................................................................127 f. Zincir Halka (Ağlâl).................................................................................128 3. Azap Çeşitleri ....................................................................129 6 İÇİNDEKİLER a. Manevî Azap..............................................................................................129 b. Maddî Azap ...............................................................................................133 B. Cehennemin Yiyecekleri .....................................................135 1. Zakkûm .............................................................................135 2. Dari’ ...................................................................................140 3. Ğusse .................................................................................142 C. Cehennemin İçecekleri .......................................................142 1. Hamîm ..............................................................................142 2. Ğassâk ...............................................................................144 3. Sadîd ..................................................................................145 4. Ğıslîn .................................................................................145 5. Mühl ..................................................................................146 D. Cehennemin Sakinleri ........................................................147 1. Cehennem Bekçileri ..........................................................147 2. Cehennem Ehli .................................................................152 a. Kâfirler .........................................................................................................153 b. Müşrikler ......................................................................................................159 c. Münafıklar ...................................................................................................161 d. Şeytan ve Cinler .........................................................................................163 e. Günahkâr Müminler ................................................................................164 f. Fetret Ehli......................................................................................................177 III. Bölüm Cehennemin/Azabın Ebediyeti Meselesi I. Ebedîlikle İlgili Kavramlar....................................................183 A. Ahkâb ...................................................................................184 B. Ebed ......................................................................................186 C. Huld......................................................................................187 II. Azabın Süresi .......................................................................189 A. Tartışmanın Kaynağı ...........................................................190 B. Tartışmanın Tarihi Seyri ......................................................196 C. Azabı Ebedî Görenlerin Delilleri........................................230 1. Kur’ân’dan Deliller ............................................................231 7 2. Hadîs’ten Deliller ...............................................................240 D. Azabı Ebedî Görmeyenlerin Delilleri ................................241 1. Kur’ân’dan Deliller ............................................................241 2. Sahabe ve Tabiînden Gelen Rivayetler..............................256 3. Allah’ın Rahmetinin Umumiliği İlkesi ..............................261 4. Cezalandırmada Adalet İlkesi ...........................................269 5. Kâfirlerin Azaptan Zevk Almaları .....................................270 6. Ebedî Azapta Hikmet Olmaması ......................................276 7. Cehennemin Ebedî Olmaması ..........................................277 IV. Bölüm Dünya-Cehennem İlişkisi I. Kur’ân’ın Dünya Hayatına Bakışı .........................................284 II. İnkâr ve Günaha Sürükleyen Etkenler...............................292 A. Nefis......................................................................................292 B. Heva ......................................................................................295 C. Şeytan ...................................................................................298 D. Aile ve Sosyal Çevre............................................................300 III. Cehenneme Sürükleyen Faktörler ....................................303 A. İnkâr .....................................................................................304 B. Günah ...................................................................................306 IV. Cehennemden Kurtuluşun Unsurları ................................312 A. Tövbe ....................................................................................313 B. Allah’ın Rahmeti ve Affı ......................................................315 Sonuç .........................................................................................319 Kaynakça ...................................................................................327 Önsöz Kur’ân’ın ifadesine göre materyalist düşünce sistemine sahip olan müşrikler, hayatı, bu dünya ile sınırlandırmış, öldükten sonra çürümüş ve toz haline gelen kemiklerin tekrar diriltilemeyeceğini iddia etmişlerdir. İlâhi kaynaklı dinlere göre ise dünya ve ahiret hayatı bir bütünlük arz etmektedir. Diğer bir ifadeyle; dünya hayatı ölümle son bulmaz, dünya hayatının sonucuna göre ceza veya mükâfatın olduğu ebedî ahiret hayatının varlığı kabul edilir. Kur’ân’ın hayat anlayışı ve ölümden sonraki âlemle ilgili görüşleri de genel hatlarıyla bu yöndedir. Kur’ân dünya hayatını ilk insan ve ilk peygamber Hz. Âdem’in topraktan yaratılmasıyla başlatır. İnsanlığın var olmaya başlaması Hz. Âdem ve eşinin birlikteliği iledir. Her insan doğumla bu dünya hayatına adımını atar. Allah’ın ona gösterdiği iki yoldan birini kendi özgür iradesiyle seçer ve yaşar. Kur’ân’ın ifadesiyle dünya hayatında, Allah’a kulluk, korku, açlık, evlat, hastalık ve mal azalması gibi konularda imtihana tabi tutulur. Bu imtihan süreci ölümle noktalanır. 9 KUR’ÂN’DA CEHENNEM Kur’ân ölümü bir son ve yok oluş değil, ahiret âlemine açılan bir kapı, bir geçiş süreci olarak görür. İnsan ömrünün bir sonu olduğu gibi dünya hayatının da bir süresi ve sonu mutlaka olacaktır. Kur’ân bu sürenin sonunda kıyametin kopacağını, dünya hayatıyla ilgili her şeyin yok olacağını ve yeni bir hayatın başlayacağını haber vermektedir. Kabirlerinden çıkarılıp yeniden diriltilen insanlar, dünyada yaptıklarından hesaba çekileceklerdir. Bu hesap çok hızlı, hızlı olduğu kadar da itiraz edilemeyecek kadar adil ve şeffaf olacaktır. Kur’ân’ı açtığımızda hemen hemen her sayfasında cennetin akla hayale gelmeyen sonsuz nimetlerinden veya cehennemin insanı dehşete düşüren korkunç azabından bahseden ayetlerle karşılaşırız. Bu durum insanın ebedî hayatını ilgilendirmesi açısından önemli, önemli olduğu kadar da bu konuda te’lif edilen kitaplarda zayıf veya asılsız rivayetlere dayandırılan abartılı ve gerçek dışı anlatım ve yorumlara kapı aralayan bir konudur. Cehennemin varlığı, yeri, azabın şekli ve süresi, oraya kimlerin girip girmeyeceği ile ilgili olarak düşünce tarihimizde pek çok tartışmalar yapılmış, sonuçta Kur’ân ayetlerinin ve rivayetlerin yorumlarına dayanan bir cehennem düşüncesi oluşmuştur. Bu konu insanoğlunun merak duygusunu uyandıran gaybî ve müteşabih bir konu olmasından dolayı bilgilerin ayet ve sahîh sünnete dayandırılması şarttır. Bu çalışmada hedeflediğimiz amaç, cehennem hayatının varlığı, yeri, anlatımı, azabın şekli ve süresi ile ilgili olarak Kur’ân ve sahîh sünnette ifade edilen ve yorumlanan dağınık bilgileri sistematik hale getirerek Kur’an’ın cehennem düşüncesini ortaya koymaktır. Bu konudaki 10 ÖNSÖZ kelam tartışmalarına da işaret edeceğiz. Ancak araştırma alanımız Kur’an ve onun yorumu olan tefsirlerdeki tartışmalar olacaktır. Konuyu bir giriş ve dört bölümde ele aldık. Giriş kısmında konunun metodu, gayesi ve sınırlarını belirledikten sonra bu konudaki temel kaynakları ve günümüze kadar yapılan çalışmaları tanıttık. Bir giriş mahiyetinde öteki dinlerdeki cehennem anlayışını ele aldık. Birinci bölümde cehennem kavramı ve onunla ilişkili kavramlar ve isimler konusundaki yapılan tartışmaları inceledik. İkinci bölümde cehennemin varlığı, yeri, mahiyet, cehennemdeki azap, azap unsurları, azap çeşitleri, cehennemin sakinleri, yiyecek ve içecekleri ile ilgili bilgilere yer verdik. Üçüncü bölümde dünyada yaptığımız kötü amellerin karşılığı olan cehennem azabının süresi ile ilgili düşünce tarihimiz boyunca yapılan tartışmaları değerlendirdik. Dördüncü bölümde, dünya-cehennem ilişkisi, günah kavramı, cehenneme sürükleyen günahlar ve cehennemden kurtuluş unsurları üzerinde durduk. Bu çalışmanın her aşamasında ciddi katkı ve emeği geçen Prof. Dr. Hasan Keskin, Prof. Dr. Zekeriya Pak ve Prof. Dr. Musa Bilgiz hocalarıma şükranlarımı sunarım. Her çalışmada beşeri yönümüzden kaynaklanan hata ve kusurların yapıcı eleştiri ve katkılarla düzeltileceğini umuyorum. Yrd. Doç. Dr. Osman KARA Tekirdağ 2014 11 Giriş I. Konunun Önemi ve Kapsamı Ahiret hayatının ceza ve azap kısmını kapsayan cehennem, Kur’ân’da korkunç ve dehşetli azap ve işkencelerin olduğu, kaynar su, irin, zakkûm ağacı, dari’ (dikenli kuru ot) ve ğusse (diken) gibi iğrenç yiyecek ve içeceklerin sunulduğu kızgın alevli bir çukur olarak anlatılır. Doğal olarak bu, insan için korkutucu, ürkütücü ve dehşet vericidir. Uhrevî hayatın bir parçası olan ve müşahede edemediğimiz metafizik bir âlem olan cehennem ve azabını bütün detaylarıyla anlatmak oldukça zor bir iştir. Mekke’de inen ayetlerin muhtevasının çoğunu, Allah’ın varlığı, birliği ve kudreti, ahiret hayatı, hesap günü ve hesap sonrası yaşanılacak cehennem/azap veya cennet/mükâfat hayatına dair konular oluşturmaktadır. Kur’ân’ın ahiret hayatını, özellikle de cehennemi işlerken izlediği üslûp dikkat çekicidir. Onun cehennemi anlatırken diğer konularda kullandığından farklı bir dil 13 KUR’ÂN’DA CEHENNEM kullandığı açıkça hissedilmektedir. Çoğunlukla ilk dönemde gelen ayetlere ait olan bu üslûbun özelliği ifadelerinin kısa, net, fakat anlam bakımından gerilimli ve tehdit yüklü olmasıdır.1 Allah Kur’ân’da vahyin mesajını reddederek peygamberle alay eden müşrikleri zaman zaman korkutan zaman zaman tehdit eden sert ve dehşetli, aynı zamanda da şiirsel ve sanatlı bir üslûp kullanır. Ahiret hayatını, özellikle de cehennem azabını anlatan ayetler vurgulu, te’kid ve yeminle desteklidir. Kur’ân, muhatabın dikkatini çekebilmek ve onu etkileyebilmek için yalın ifadeler yerine sanatlı bir üslûbu seçer. Vahiy, bu üslûpla insanda vicdani tepkiler uyandırır, onun iç dünyasında bir hareketlenme meydana getirir. Bu sebeple Kur’ân’da ahiret ile ilgili manzaralar da bu üslûp ile ele alınmıştır. Bu üslûp ve anlatımla muhatap sanki olayların cereyan ettiği sahne içerisinde kendini bulur. Kur’ân dilinde bu âlem, sanki bizzat muhatabın gördüğü bir resim, adeta canlı bir şahıs haline gelir. Böylece bu ayetleri okurken, muhatap bazen son derece heyecanlanır, bazen tüyleri ürperir, bazen korku ve dehşete kapılır, bazen huzur ve güven duyar, bazen kalbi ateşin kızgın alevleriyle kavrulur, bazen cennetin güzel nimetlerini hatırlar ve latîf rüzgârlarını hisseder.2 Kur’ân’da ahiret için sözünü ettiğimiz türden sanatlı bir üslûbun kullanılmasının başka bir sebebi de, muha1 2 14 Mehmet Paçacı, Kutsal Kitaplarda Ölümötesi, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2001, s. 65. Seyyid Kutub, Meşâhidü’l-Kıyâme fi’l-Kur’ân, Daru’ş-şurûk, Kahire 1986, s. 45. GİRİŞ tabına dünyada iken henüz bilmediği metafizik bir âlemi anlatma zaruretidir. Bilindiği gibi ahiret, gerek fiziki gerek sosyal ilişkileri altüst eder ve insanın yaşayacağı yeni ortama kendi düzenini getirir. Metafiziki âlemde ya da olağanüstü şartlarda meydana gelecek olayların, fiziki alemde, olağan bir ortamda, dünyada yaşayan muhataplara anlatılması her zamankinden farklı bir anlatım tarzını zorunlu kılar. Bunun başka bir tezahürü de üslûpta teşbih sanatının kullanılmasıdır.3 Allah bize kendi katındaki gaybî gerçeklikleri, bu dünyada algıladığımız nesneler üzerinden anlatmaktadır. Binaenaleyh isimler aynı, fakat manalar farklıdır.4 Dünya ve ahiret mana ve mahiyet açısından birbirinden farklıdır; ancak, kıyâsu’l-ğâib ala’şşâhid (görünmeyen âlemi görünen ve bilinen âlemle karşılaştırma) yoluyla cehennem ve azabı hakkında bir fikir edinmek de mümkündür. Zira cehennem ve azap tasvirlerinde motif olarak kullanılan nesne, yiyecek ve içecekler Kur’ân’ın indiği dönemdeki insanların yaşadığı çevreden seçilmiştir. Bunların öz nitelikleri bizce meçhul olmakla birlikte, görüngüleri vahyin nazil olduğu coğrafyada mevcuttur.5 Bu üslûp ve anlatımın amacı görünen ve nesneler üzerinden, görmediğimiz cehennem ve azabı hakkında düşünce dünyamızda bir izdüşümünün oluşmasını sağlamaktır. 3 4 5 Paçacı, Kutsal Kitaplarda Ölümötesi, s. 66. Ebu Muhammed Abdullah b. Müslim İbn Kuteybe, Te’vîlu Müşkili’lKur’ân, Beyrut ts., s. 70. Mustafa Öztürk, “Kur’ân’da Uhrevi Azap Figürleri”, İslamiyât, c. 5, sayı 1, Ankara 2002, s. 99. 15 KUR’ÂN’DA CEHENNEM Kur’an’da gayb konusuyla ilgili bilgiler verilirken; sözgelimi, ahiret hayatı, cennet-cehennem gibi konular anlatılırken, insanların bu dünyada görüp tanıdıkları, algılama yetilerinin dâhilinde olan varlıklara tekabül eden kavram ve ifadeler kullanılmaktadır. Vahiy dilinin dünyeviliğinin bir göstergesi olan bu durum, insan aklının sınırlılığının da bir göstergesidir. Başka bir ifadeyle, böyle bir yöntemin seçilmiş olmasının nedeni, insan aklının her şeyi algılama yetisine sahip olmaması ve sınırlı oluşudur.6 Ayrıca cehennem hayatını anlatırken karşılaşacağımız mecâz ve hakikat arasında gidip gelen anlatım ve ifadelerin nasıl yorumlanacağı meselesi de önümüzde ayrı bir zorluk olarak durmaktadır. Kur’ân’ın indiği dönemde hiçbir anlama zorluğu ve problemine yol açmayan bu tür ifadeler konu ilerledikçe anlatacağımız gibi modern çağda bazı anlam ve yorum kaymalarına, hatta kabul edilemez yorum hatalarına sebep olmuştur. Bu açıdan baktığımızda konunun ne kadar hassasiyet arz ettiği ortadadır. Metafizik bir âlemi dilimizin ve düşüncelerimizin sınırları içerisinde ifade etmenin güçlüğü, bilinen bir gerçektir. Çünkü bildiğimiz anlamda zaman-mekân mefhumlarının bulunmadığı veya en azından niteliğinden haberdar olmadığımız bir âlemin tasvirini yapmak ve bu âlem hakkında içinde bulunduğumuz dünyanın şartları içindeki gücümüze ve anlayışımıza göre konuşmak oldukça netameli ve zor bir iştir.7 Çünkü cehennemdeki muhtevayı ve unsurları bi6 7 16 Şehmus Demir, Kur’ân’ın Yeniden Yorumlanması, İnsan Yayınları, İstanbul 2002, s. 40. Ömer Kara, Ebedi Saâdet Cennet, Bilge Adamlar Yayınevi, Van 2009, s. 155. GİRİŞ zim bildiğimiz kavramlarla ve nesnelerle karşılamak gibi zor bir durumla karşı karşıya kalmaktayız. Ancak Kur’ân cehennem hakkında bizim anlayabileceğimiz dil ve kavramları kullanmış, cehennem ve azabını maddi unsurlarla izah etmiş, bizim idrak ve algılarımız dışındaki gaybî âlemi teşbih, mecâz ve sembolik ifadelerle ifade etmiştir. Bu anlamda müteşâbih olarak kabul edilen ahiret, cennet, cehennem; Allah’ın insana ve evrene yönelik tavrını ifade eden sıfatlar, muhatapta anlaşılır olması için çeşitli sembolik anlatım üslûpları ile ifade edilmişlerdir. İmâm Mâtürîdî’nin (ö. 333/944) zikrettiği gibi Kur’ân’da gayb konuları, âlem-i şühûd’da yaşayan insanın anlayabilmesi için müteşâbih bir dille anlatılmıştır. Allah, bu ifadelerle insanın algı düzeyini aşan durumları, anlaşılır hale getirmek için sembolik anlatım tarzını kullanmıştır.8 Nesneler dünyasına teşbih, mecâz ve semboller penceresinden bakmak, düşünceye başka bir kanal açmakta, ona hakikatin bizlere kadar uzanan, ama gerçek akış noktası çok aşkın bir yerlerde olan dalga boylarıyla, ilâhi frekanslarla karşılaşma imkânı sağlamaktadır. Gaybî olanın tasvirine yönelen sembolleştirme, teşbih ve mecâz, işte bu gizli ve örtülü olana ulaşmak için bir sondaj; sezilen, ama düşünce ve algılarımızın hâkimiyet alanı dışında kalan bir olguya yaklaşabilme, onu his ve idrak alanımıza indirebilme ve anlayabilme çabasıdır.9 8 9 Bkz. Muhammed b. Mahmud Ebû Mansûr el-Mâtürîdî, Kitâbü’t-Tevhîd Tercümesi, çev. Bekir Topaloğlu, İSAM Yayınları, Ankara 2005, s. 38, 40, 56, 57, 119. Sadık Kılıç, Kur’an Sembolizmi, Ankara 1991, s. 15-18. 17 KUR’ÂN’DA CEHENNEM Konuyla ilgili bir diğer problem de Kur’ân’da cehennemle ilgili geçen ve mecâzî bir ifade olarak yorumlanabilecek diyalogların bazı rivayet tefsircileri tarafından hatalı yorumlanmasıdır. Örneğin bunlardan bazıları gerçekten cehennemin konuştuğunu açıkça ifade etmişlerdir. Subhî Salih, “O gün cehenneme: “-Doldun mu?” deriz. O ise: “Daha var mı?” der” (Kâf, 50/30) ayetini müşahhas hale getirerek yorumlayanları eleştirerek şöyle der: “Bu nakilci şahıslaştırma Kur’ân’ın tasdîk etmediği gülünç bir durumdur. Bu ayette söz konusu olan ebedî bir şahıslaştırmadır. Diyalog üslûbu ifadeyi canlandırıyor ve cehennemin derinliğinin ve uçsuz bucaksız genişlik ve büyüklüğünün müşahhas fikrini elle tutulur hale getiriyor. Fevkalade ve harikalarla dolu bu anlatıma rivayet tefsiri gibi manasız teferruat yığınını ilave etme yerine, burada Kur’ân’ın karakteristik muhtelif tasvirî şekillerini mecâzî manada anlamak daha doğru olur. Kur’ân ahireti tamamen farklı bir âlem ve mutlak olarak ilâhi kudretin tecelli ettiği yer olarak mütalaa etmektedir. Bundan dolayı Allah eşyayı konuşturabilir ve onları canlandırabilir. Fakat bu kitap ilk önce Araplar’a hitap ettiğinden, -mecâzların sıkça kullanılışı gibi- onların kullandığı üslûbu kullanıyor. Bu tür Kur’ânî tasvirlerde kelime, zahir manasında alınmamalı, ama dil kurallarının ruhuna göre de tefsir edilmelidir.”10 Kur’ân’da ahiret hayatı yaklaşık olarak Kur’ân’ın üçte birini ihtiva eden oldukça kapsamlı bir konudur. Ancak biz konuyu ahiret hayatının cezalandırma safhası olan cehen10 18 Subhî Salih, Ölümden Sonra Diriliş, çev. Şerafeddin Gölcük, Kayıhan Yayınları, İstanbul 1981, s. 86. GİRİŞ nem hayatıyla sınırladığımızdan, ahiretin sadece cehennem boyutunu Kur’an’da anlatılan bütün yönleriyle ele almaya çalışacağız. Bu araştırmadaki temel amacımız, Kur’ân ve sahîh sünnetin anlatım ve tasvirlerini esas alan bir cehennem tasavvuru oluşturmaktır. II. Araştırmanın Metodu Her araştırma mutlaka bilimsel bir metoda dayanmalıdır. Çünkü metod olmadan yapılan çalışmaların ilmî bir değeri yoktur. Bu durum, araştırılacak konunun mahiyeti ile paralellik arz etmektedir. Bizim araştıracağımız konu gözle görülür, müşahede ve deneye dayanan bir konu değildir. Hem gaybî yani göremediğimiz ve duyularımızla algılayamadığımız, hem de dünya hayatından tamamen farklı bir ortamda ve zamanda gerçekleşecek olan ahiret hayatının bir parçasını ifade eden bir konudur. Dolayısıyla bununla ilgili bilgi edinebileceğimiz temel kaynak vahiy ve sahîh sünnette anlatılan bilgilerdir. Bu sebeple yapacağımız araştırmada kullanacağımız metod tamamen dinî metinlerin yorumuna dayanmaktadır. Kutsal metni yorumlamanın bir takım zorlukları ve sınırlamaları olduğu bilinen bir hakikattir. Dinî metnin gramer ve lügat açısından ne ifade ettiğinin tespit edilmesi kadar, indiği sosyal ve kültürel ortamda nasıl anlaşıldığının tespit edilmesi de o kadar önemlidir.11 Biz, bu araştırmada Kur’ân’ın indiği dönemden itibaren yapılan tefsir ve yorumları esas alacağız. Bu sebeple işe ilgili Kur’ân ayetlerini ve rivayetleri tespit ederek başlayacağız. Daha sonra bunları bir plan ve sistem dâhilinde 11 Şehmus Demir, Kur’ân’ın Yeniden Yorumlanması, s. 124. 19 KUR’ÂN’DA CEHENNEM yorumlayıp bir sonuca vararak insanların düşüncelerinde temel kaynaklara dayalı bir cehennem tasavvuru oluşturmaya çalışacağız. Konuyu incelerken kullanacağımız metodu belirledikten sonra faydalanacağımız kaynakların değerlendirmesine geçebiliriz. Bu konuda neler çalışılmış, bu çalışmaların muhteva ve eksiklikleri nelerdir. Bunlar bilinirse yapılacak yeni çalışmanın daha verimli olması beklenir. Aksi takdirde bu çalışma da diğer çalışmaların bir benzeri olur ve beklenen fayda temin edilemez. III. Kaynakların Değerlendirilmesi Gaybî bir konu olan cehennem ve azabı Kur’ân’ın pek çok yerinde geçen ve ahiret âlemini ilgilendiren önemli kavramlardandır. Bu konuyu anlatan en temel kaynak ise Kur’ân’dır. Kur’ân’ın ahiret âlemini anlatırken müteşâbih bir dil kullanması ve bu âleme ait hayatın keyfiyetinin bilinememesi ayetleri yorumlarken bir takım zorluklara yol açmaktadır. Bu sebeple cehennem hayatı ve azabıyla ilgili ayetleri yorumlarken bu konuya hassasiyet gösterilmesi bir zorunluluk olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu konuyla ilgili ikinci önemli, önemli olduğu kadar da dikkat ve ihtiyatla yaklaşmamız gereken kaynak, hadîslerdir. Çünkü bu konuda rivayet edilen sahîh hadîslerin yanı sıra zayıf ve uydurma hadîslerin olduğu da bir realitedir. Bu sebepten dolayı bu konuyla alakalı hadîsleri iyi tetkik etmek gerekir. Bu çalışmada genel olarak Kütüb-i Sitte’yi esas aldık. Bu eserleri kısaca ele alacak olursak, Sahîh-i Buhârî’de cehennemle ilgili bir bölüm olmamasına rağmen, Kitâbu Sıfâti’l-Cenne, Kitâbu Bed’i’l-Halk, Kitâbu’r-Rikâk, Kitâbu’l20 GİRİŞ İmân, Kitâbu’t-Tevhîd bölümlerinde cehennem ve cehenneme kimlerin girip girmeyeceği ile ilgili hadîsler yer almaktadır. Yine aynı kitabın Kitâbu’d-Da’vet bölümünde ise cehennem ve azabından sığınma ile ilgili hadîsler mevcuttur. Sahîh-i Müslim’de ise Kitâbu Sıfati’l-Kıyâme ve’l-Cenneti ve’n-Nâr adlı bölümde cehennemle ilgili hadîsler yer almakla birlikte Kitâbu’l-İman bölümünde cehenneme girecek kişilerle ilgili hadîsler yer almaktadır. Sünen-i Ebî Davûd’da ise Kitâbu’s-Sünne, Kitâbu’l-Edeb, Kitâbu’l-Cenâiz ve Kitâbu’l-Cihâd bölümlerinde cehennem ve azabıyla ilgili hadîsler mevcuttur. Sünenü’t-Tirmizî’de Kitâbu Sıfat-ı Cehennem adlı bölümde otuz küsur hadîs cehennem ve azabıyla ilgilidir. Ayrıca Kitâbu’l-Cenâiz, Kitâbu Fedâili’l-Cihâd, Kitâbu’l-Birr bölümlerinde de konuyla ilgili hadîsler yer almaktadır. Sünenü’n-Neseî’de Kitâbu’l-Cihâd bölümünde cehennem ateşinin dokunmadığı kişilerle ilgili hadîsler, Kitâbu’l-İstiâze bölümünde ise cehennemle ilgili hadîsler mevcuttur. Sünen-i İbn Mâce’de Kitâbu’z-Zühd bölümünde cehennem tasvirleriyle ilgili hadîsler yer almaktadır. İmam-ı Malik’in el-Muvatta’ında Kitâbu Cehennem isimli bölümde ise sadece iki hadîs mevcuttur. Kütüb-i Sitte’de bulunan hadîsler genelde ayetlerin açıklamalarıyla paralellik arz etmektedir. Diğer zühd ve rikâk kitaplarında rivayet edilen zayıf hadîsleri kullanırken ihtiyatlı davranmaya, mecbur kalmadıkça kullanmamaya özen gösterdik. Gaybî konular insanların ilgi ve merakını uyandırdıkları için bunlarla ilgili uydurma rivayetlerin olması da kaçınılmazdır. Bu şekilde rivayet edilen hadîslerin 21 KUR’ÂN’DA CEHENNEM sıhhatinin tespiti ve değerlendirilmesi noktasında mevzû hadîslerle ilgili kitaplara müracaat ettik. Cehennemin varlığı, özellikleri ve azabın keyfiyetinden bahseden ilk kaynaklar tefsîr kitaplarıdır. Tefsîr kitaplarından yararlanırken klasik rivayet ve dirayet tefsîrleri başta olmak üzere günümüz modern tefsîr anlayışıyla yazılmış ve bu konulara temas eden bütün tefsîrlere ulaşmaya gayret ettik. Subhî Salih’in de haklı olarak işaret ettiği gibi cehennemle ilgili olarak sünen kitapları teferruat, mübalağa, antropomorfist (insan şekilci) bilgi ve ifadelerle doludur. Dolaysıyla da rivayet tefsîrlerinde bunlar inanılmayacak derecede abartılı ifadelerle nakledilmektedir. Bu tefsirlerde antropomorfist, olağanüstü ifadeler ihtiva eden ve aralarında çelişkiler bulunan bütün rivayetler eleştiri süzgecinden geçirilmeden zikredilmektedir.12 Bu sebeple konuyla ilgili rivayetlerin metin ve sened tenkidinden geçirilerek kullanılması gerekmektedir. Biz de rivayet tefsirlerinden yararlanırken bu hususta hassasiyet göstermeye çalıştık. Cehennem hayatıyla ilgili olan, ebed, ahkâb, huld ve azap gibi kavram ve kelimelerin etimolojik yapısı, anlamları ile ilgili tespitlerde lügat ve Kur’ân sözlüklerine müracaat ettik. Bu eserlerin başında Ferâhîdî’nin (ö. 175/791), Kitabu’l‘Ayn’ı, Cevherî’nin (ö. 400/1009) Sıhâh’ı, İbn Manzûr’un (ö. 711/1311) Lisânu’l-‘Arab’ı, Ragıb el-İsfehânî’nin (ö. 540/1145) Müfredât’ı, Semîn el-Halebî’nin (ö. 756/1335) ‘Umdetu’lHuffaz’ı ve Zebîdî’nin (ö. 1205/1791) Tâcu’l-‘Arûs’u gelmektedir. Ayrıca bu çerçevede Diyanet İslam Ansiklopedisi’ndeki 12 22 Subhî Salih, Ölümden Sonra Diriliş, s. 30. GİRİŞ cehennem ve azap maddelerini de dikkate aldık. Yine bu çerçevede Yahudi ve Hristiyan kutsal metinlerinde cehennem tasavvurunu anlatan kutsal kitap sözlüklerine başvurduk. Bunların başında Dictionnaire de la Bible ve onun eki olan Dictionnaire de la Bible Supplement ile The Interpreter’s Dictionary of The Bible adlı sözlükleri gelmektedir. Ayrıca Encyclopedia Judaica (EJd), Encyclopedia of Religion and Ethics (ERE), The Jewich Encyclopedia (JE) adlı ansiklopedilerdeki Gehenna, Gehinnom, Hell ve Eschatology maddelerine müracaat ettik. Cehennem hayatıyla ilgili olarak önemli bir kaynak ta konuyu azabın ebedîliği ve fenâsı boyutuyla inceleyen Kelam kitaplarıdır. Bu çerçevede Tahâvî’nin (ö. 321/933) Akâid Metni, Eş’arî’nin (ö. 324/935) Makâlâtu’l-İslamiyyîn, Maturîdî’nin (ö. 333/944) Kitâbu’t-Tevhîd, Nesefî’nin (ö. 537/1142) Akâid metni, Cürcânî’nin (ö. 816/1413) Şerhu’lMevâkıf ve Taftazânî’nin (ö. 790/1390) Şerhu’l-Makâsıd adlı kitapları başlıca başvurduğumuz kaynaklardır. Cehennemi genel olarak anlatan müstakil çalışmaların yanı sıra, özelde cehennem azabının ebedî olup olmaması konusunda yapılmış çalışmalardan faydalandık. Bunların belli başlılarını burada zikretmek istiyoruz. Araştırmalarımız neticesinde İbn Kayyım el-Cevziyye’nin (ö. 751/1350) bu konuda ilk defa müstakil bir eser yazdığını tespit ettik. O cennet ve cehennem hayatına dair yazmış olduğu Hâdi’l-Ervâh İlâ Bilâdi’l-Efrâh adlı eserinde bu konuya oldukça geniş yer ayırmıştır. Hocası İbn Teymiyye’nin (ö. 728/1328) kendisine azabın süresi konusunun önemli olduğunu ifade ettikten belli bir süre sonra bununla ilgili bir 23 KUR’ÂN’DA CEHENNEM kitap yazdığına dikkat çeker.13 Muhammed Nasıruddîn elElbânî (1914-1999) Mektebetü’l-İslami’de bulduğu üç varaklık bu elyazma risaleyi neşretmiştir. Daha sonra er-Red ‘alâ Men Kâle bi Fenâi’l-Cenneti ve’n-Nâr ve Beyâni’l-Akvâl fî Zâlike adlı bir risale Muhammed b. Abdullah es-Semherî tarafından tahkîk edilerek neşredilmiş, neşredilen bu eserin baş tarafında eserin İbn Teymiye’ye ait olduğu özellikle vurgulanmıştır. Bu eserdeki düşüncelerden hareketle İbn Teymiyye’nin bu konuda görüş belirttiği, hatta bu görüşü sahabeden Hz. Ömer, İbn Mes’ûd ve Ebû Saîd el-Hudrî’ye dayandırdığı müşahede edilmiştir. Bu konuyla bağlantılı olarak Muhammed b. İsmail es-San’ânî (ö. 1182/1768) tarafından kaleme alınan Ref’u’l-Estâr li İbtâli Edileti’l-Kâilîne bi Fenâi’n-Nâr adlı eserde İbnü’l-Kayyım’ın cehennem azabının ebedi olmadığıyla ilgili görüşleri eleştiri konusu yapılmıştır. Ali el-Harbî ise İbn Kayyım’ın diğer eserlerinden alıntılar yaparak, onun cehennem azabının ebedî olduğu görüşünü savunduğunu ifade eden Keşfu’l-Estâr li İbtâl-i İddiâ-i Fenâi’n-Nâr adlı eserini kaleme almıştır. Bu iki eser iki farklı görüşü temellendirmeye çalışan farklı dönemlerde kaleme alınmış iki önemli çalışmadır. Bu konuda dikkat çeken önemli bir çalışma da Ebubekir Sifil’in kaleme aldığı “İbn Teymiyye ve İbnü’l-Kayyım’ın Cehennem’in Ebedîliği Meselesindeki Görüşü” adlı makaledir. Sifil bu makalesinde cehennem azabının ebedî olmadığı fikrinin İbn Teymiyye ve İbn Kayyım’a başka kitaplarındaki farklı görüşlerinden dolayı nispetinin zor olduğunu 13 24 İbn Kayyım el-Cevziyye, Şifâü’l-‘Alîl fî Mesâili’l-Kadâ’ ve’l-Kader ve’lHikme ve’t-Ta‘lîl, Beyrut ts., s. 435. GİRİŞ ifade ettikten sonra bu yanlış anlamanın nereden kaynaklandığı üzerinde durur. Bu konuda yapılan iki çalışmaya daha dikkat çekmek istiyoruz. Bunlardan biri Abdulkerim el-Humeyd’in yapmış olduğu el-Kavlu’l-Muhtâr adlı yüksek lisans çalışmasıdır. O, bu çalışmasında Elbânî’yi eleştirerek cehennem azabının ebedî olmadığını savunur. Diğer çalışma ise Hasan b. Ali es-Sakkâf’ın kaleme aldığı el-Beşâretü ve’l-İthâf bimâ Beyne İbn Teymiyye ve’l-Elbânî fi’l-Akîde adlı makalesidir. Cehennem azabıyla ilgili farklı görüşleriyle dikkat çeken İbn ‘Arabî’nin (ö. 638/1240) Futûhât-ı Mekkiyye ve Fusûsu’l-Hikem adlı eserleri de bu konuda faydalandığımız kaynaklardır. Ayrıca bu konuda önemli bir kaynak ta yaşadığımız yüzyılda bu konuyu yeniden tartışmaya açan Kazanlı Musa Carullah Bigiyef’in (1875-1945) kaleme aldığı Rahmet-i İlahiyye Bürhanları adlı eserdir. Bigiyef bu eserinde ilahî rahmetin genişliğinin kâfir mümin herkesi kapsayacağı fikrinden hareketle cehennemin belli bir süre sonra son bulacağını, bütün insanların sonunda cennete gireceğini ve orada ebedî kalacağını iddia etmiştir. Bu eserinde konuyu etraflıca inceleyen Bigiyef, İslam kelamcılarını bu konuyu anlamamakla ve dar görüşlü olmakla suçlamıştır. Mustafa Sabri Efendi (1869-1954) ise İbn ‘Arabî ve Bigiyef’in bu iddialarına sağlam ve susturucu delillerle cevap veren bir reddiye yazmıştır. Söz konusu iki eser bir arada “Rahmeti İlahiye Bürhanları” adıyla basılmıştır. Günümüzde ise cehennem konusu ve cehennem azabının ebedîliği ile ilgili yayınlanmış bazı bilimsel makaleleri zikredebiliriz. Hasan Hüseyin Tunçbilek, İslam Düşüncesinde 25 KUR’ÂN’DA CEHENNEM Cehennemin ve Cehennem Azabının Ebedîyeti ve Fenâsı Problemi, Ç.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. 6/1, s. 15-33; Şevki Saka, Müminler Cehennem’e Girer mi?, A.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. 41, s. 29-41; Mustafa Altundağ, Kur’ân’da Müşkil Bir Mesele: Cehennem Azabının Ebedîliği, Bakü Devlet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi’nin İlmi Mecmuası, 2007, sayı: 7, s. 41-88; Veysel Kaya, İzmirli İsmail Hakkı’nın Cehennem Azabı’nın Sonluluğu Hakkındaki Risalesi, U.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. 18/1, s. 529-557; Hasan Hüseyin Tunçbilek, Cennet ve Cehennem Halen mevcut mu?, D.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. 7/2, s. 53-62; Mustafa Öztürk, “Kur’ân’da Uhrevi Azap Figürleri”, İslamiyât, c. 5, sayı 1, s. 91-110, Ankara 2002. Cehennem ve azabının ebedîliği konusu ile ilgili Yüksek Lisans düzeyinde tefsîr ve kelam alanında bazı çalışmalar yapılmıştır. Tespit edebildiğimiz kadarıyla bu çalışmalar şunlardır: Cahit Karaalp, Bir Tefsir Problemi Olarak Cehennem’in Ebedîliği Sorunu, Yüksek Lisans Tezi, Konya 2007 (Tefsir). Muhammed Burak Bakır, Kur’ân’da Günahkâr Mümin İçin Cehennemin Ebedîliği Çerçevesinde Yapılan Tartışmalar, Yüksek Lisans Tezi, Van 2008 (Tefsir). Ahmet Temizkan, Kur’ân’da Geçen Huld Kavramının Semantik Tahlili Bağlamında Cennet ve Cehennemin Ebedîliği Meselesi, Yüksek Lisans Tezi, Kahramanmaraş 2009 (Tefsir). İbrahim Toprak, Cennet ve Cehennemin Ebedîliği, Yüksek Lisans Tezi, Konya 2010 (Kelam). Faruk Nafiz Tok, Kur’ân’da Cennet Ehli ve Cehennem Ehli, Yüksek Lisans Tezi, Konya 2006 (Kelam). Suat Kelkitli, Kur’ân’da Azap Kavramı, Yüksek Lisans Tezi, Bursa 2010 (Tefsir). Mustafa Çiçek, İslam Kelamında 26 GİRİŞ Cennet ve Cehennem, Yüksek Lisans Tezi, Elazığ 2008 (Kelam). Cemal Ergün, Kur’ân’ın Cennet ve Cehennem Anlayışının Diğer Dinlerle Karşılaştırılması, Yüksek Lisans Tezi, Kahramanmaraş 2006 (Tefsir). Dilek Yavuz Turun, Cennet ve Cehennemle İlgili Uydurma Hadisler İbnu’l-Cevzî Örneği, Yüksek Lisans Tezi, Adana 2008 (Hadîs). Feyzullah Bayrak, Hadisler Işığında Kişiyi Cehennem’e Götüren Eylemler, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2009 (Hadîs). Paşa Odabaş, Kur’ân’daki Azap Ayetlerinin Vaaz ve İrşatta Kullanılmasının Din Eğitimi Açısından Tahlili, Yüksek Lisans Tezi, Konya 2006 (Din Eğitimi). Bu araştırma tezlerini incelediğimizde, cehennem konusunu bütün boyutlarıyla işlemedikleri, konuyu detaylı ele almadıkları, bu konudaki tartışmaları yüzeysel olarak işledikleri görülmektedir. Bu konuda yapılan çalışmaları tespit ettikten sonra konuya giriş olması açısından İslam öncesi dinlerdeki cehennem düşüncesini ele alacağız. IV. İslam Öncesi Dinlerde Cehennem İnsanlık tarihi incelendiğinde ister ilkel, ister ilâhi dinler olsun hiç bir dinin, insanın dünyada yaptıkları kötülük ve haksızlıklar karşısında duyarsız kalmadığı görülecektir. Bütün dinlerde az veya çok ölüm ötesi hayat düşüncesi, kötülüklerin cezalandırılma şekli ve verilecek cezanın süresi ve tavsifi mutlaka vardır. Biz Kur’ân’ın cehennem anlayışını incelemeye geçmeden önce, İslam öncesi dinlerin bu konuya bakışını kısaca ele almanın faydalı olacağı kanaatindeyiz. 27 KUR’ÂN’DA CEHENNEM A. İlâhi Olmayan Dinlerde Cehennem İlkel kabilelerde genellikle ölümden sonra devam edecek olan bir hayat fikri ilkel bir düşünce şeklinde de olsa mevcuttur. Genellikle bu hayat mutluluk veya mutsuzluk fikri üzerine bina edilmiştir. Bu dinlerde genellikle cehennem hayatının yeraltında geçekleşeceği inancı hâkimdir. Böyle bir hayatın şekli maddi unsurlarla tasvir edilmektedir.14 Çok tanrılı bir inanç sistemine sahip olan Sümerlerde, yapılan arkeolojik kazılarda elde edilen bulgulardan hareketle, öldükten sonra ruhun yaşadığı, öte dünyada cennet ve cehennemin var olduğu ve bu dünyada kötülük yapanların orada cezalandırılacağı düşüncesinin olduğu kanaatine ulaşılmıştır.15 Sümerlerde cehennem için, yabancı, geri dönüşü olmayan ülke, ölüler diyarı anlamına gelen Kur veya Arali kelimeleri kullanılmıştır.16 Yine Sümerlere göre tanrıların; yeryüzünde tapınakları yıkan, insanları öldüren, evleri yakıp yıkan, zulüm ve haksızlık yapan günahkârların dünyada yaptıkları kötülükleri yazarak tespit ettikleri ifade edilmektedir.17 Sümer inan14 15 16 17 28 Bkz. A.K.Turner, Cehennem’in Tarihi, çev. A. Sargüney, Ayrıntı Yayınları, İstanbul 2004, s. 14-20; S. N. Kramer, Tarih Sümer’de Başlar, çev. H. Koyukan, Kabalcı Yayınları, İstanbul 2002, s. 180; Mirceade, Eliade, Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi, çev. A. Berktay, Kabalcı Yayınları, İstanbul 2003, I, 85; Ekrem Sarıkçıoğlu, Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi, Fakülte Kitabevi, Isparta 2002, s. 110. Kramer, Tarih Sümer’de Başlar, s. 178; Muazzez İlmiye Çığ, Kur’ân İncil Ve Tevrat’ın Sümer’deki Kökeni, Kaynak Yayınları, İstanbul 1996, s. 23. Kramer, Tarih Sümer’de Başlar, s. 194. Kramer, Tarih Sümer’de Başlar, s. 323. GİRİŞ cına göre ölüler diyarına inen bir daha asla oradan çıkamaz. Cehennem tozlu, kasvetli, ürkütücü, pislik dolu bir yer olarak tavsif edilmekte ve orada haşerelerin insanların bedenlerini yedikleri belirtilmektedir.18 Babil, Asur, Hitit gibi eski Mezopotamya kavimlerinin inancına göre ise, insanlar öldükten sonra dünyanın batısında yer alan ve yedi kapı ve yedi sur ile çevrili bir yere giderler. Buranın adı Kigalu olup kötüler burada cezalandırılırlar. Kigalu’nun kralı Nergal ve kraliçesi Ereşkigal’dir. Kigalu, içinden çıkılması mümkün olmayan karanlık bir yerdir; ölüler her tarafı tozla kaplı olan bir zeminde otururlar, insanlar gömülürken mezarlarına yiyecek ve içecek bir şey bırakılmamışsa, bulanık, kirli bir suyu içer, karınlarını toprak parçalarıyla doyururlar. Kigalu’da en çok, arkalarında çocuk bırakmayanlar ve ölüsü gömülmeyip ortalıkta kalanlar ceza görürler. Eski Mısır’da önceleri ölülerin çok uzak bir ülkede, sonraları gökyüzünde oturduklarına inanılırdı. Daha sonraları, ölenlerin doğa ve ölüler tanrısı Osiris’in dünyasına gittiklerine inanılırdı. Burada, ölüyü gerçek tanrıçası Maat içeri alır, çakal başlı Anibus ile atmaca başlı Horus, ölünün yüreğini tartarak günah ve sevaplarını ölçer; yazıcı tanrı Thot da durumu Osiris’e iletirdi. Ölü, çevresinde kırk iki yargıcın yer aldığı Osiris’in karşısına çıkarılır, kendini savunur, eğer yalan söylerse cehennem azabıyla karşı karşıya kalır, doğru söylerse kurtulurdu.19 Eski Mısır 18 19 Turner, Cehennem’in Tarihi, s. 21 Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, “Cehennem”, Gelişim Yayınları, İstanbul 1985, IV, 2244; Eliade, Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi, I, 137. 29 KUR’ÂN’DA CEHENNEM dinlerinde suçluların cezalandırıldıkları yer için, ölülerin meskeni, güneşin batıp indiği yeraltı dünyası anlamlarına gelen amenti veya amented kelimeleri kullanılırdı.20 Eski İran dini olan Zerdüştlük’te de cennet ve cehennem inancının olduğu bilinmektedir. Kur’ân’ın Mecûsilik (Hac, 22/17) olarak isimlendirdiği bu dinin yaklaşık olarak M.Ö. 600 yıllarında Zerdüşt tarafından kurulduğu bilinmektedir. Zerdüşt inancına göre mücadele halinde olan iki kozmik güç vardır. Bunlar iyilik ve kötülüktür. İnsan kendi iradesiyle iyiliği ve kötülüğü tercih edebilir.21 Zerdüşt dinine göre insan öldükten sonra bu dünyada yaptıklarından hesaba çekilecektir. Ölen kişi bu dünyada yaptıklarının fayda ve zararlarını kabirden itibaren görmeye başlayacaktır.22 Bu dine göre ölen kişinin ruhu, ölümünün dördüncü gününde ahirete gider. Bu ruh, Ahura Mazda’nın huzurunda mahkeme edilir. Ölen kişiden sorgulamanın bitiminden sonra dünya ile ahireti birleştirdiğine inanılan Sinvat köprüsünden geçmesi istenir. Kâfirlerin ruhu dünya ile ahireti birleştiren Sinvat Köprüsü’nün altında kurulu cehenneme düşer. Köprünün ortası bir kılıcın ağzı gibidir. Mümin geçerken genişleyip on beş mızrak eninde rahat bir yol olur ve mümini ebedî ışık cennetine götürür. Kâfir ruh geçerken köprü dikine genişleyerek üzeri kıldan ince kılıçtan keskin 20 21 22 30 Bilge Seyidoğlu, Mitoloji Metinler-Tahliller, Bizim Gençlik Yayınları, Kayseri 1995, s. 68. Sarıkçıoğlu, Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi, s. 105. Şaban Kuzgun, Dinler Tarihi Dersleri, E.Ü. Yayınları, Kayseri 1993, s. 100. GİRİŞ olur.23 Zerdüştlükte cehenneme yalan evi (drū-jōdemāna) veya yalan yeri (drūzōtmān) denilir. Bu, yeraltında bulunan üstü kubbemsi bir mekân olarak tasavvur edilir. Kötü işler yapan kötü varlıkların yeri burasıdır.24 Cehennem; pis ve iğrenç yiyeceklerin olduğu, alçak, karanlık, gürültülü ve kaotik bir mekân olarak tasvir edilmekte ve buraya atılacak günahkârların, ağlayarak ve inleyerek burada zamanlarını geçirecekleri vurgulanmaktadır.25 Eski Yunan mitlerinde, çok tanrılı bir inanç siteminin var olduğu görülmektedir. Tanrıların ölümsüzlüğüne inanılan Eski Yunan dinlerinde ölümden sonraki hayat için birbirinden farklı bilgiler olduğu belirtilmektedir.26 Eski Yunan’da kötülerin Hades ya da Tartaros adı verilen cehennemde cezalandırıldığına inanılırdı. Mitolojiye göre Hades’in girişinde üç başlı köpek olan, Kerberos bekçilik yapar ve buraya giren bir daha buradan çıkamaz. Ölen kişinin ruhlarını Hades’e Hermes indirir.27 Hades’te yargılanan ruhlardan suçlu bulunanlar, çeşitli şekillerde cezalandırılır. Mitolojiye göre Hades; elem nehri, gözyaşı, figan nehri, yeryüzünü unutturma nehri, ateş nehirleri şeklinde, çeşitli bölümlere ayrılmıştır. Burada Erinys denilen intikam melekleri, evlatlık, akrabalık, misafirperverlik hususunda 23 24 25 26 27 Sarıkçıoğlu, Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi, s. 132; İsmail Taşpınar, Duvarın Öteki Yüzü (Yahudi Kaynaklarına Göre Yahudilikte Ahiret İnancı), Gelenek Yayınları, İstanbul 2003, s. 39. Sarıkçıoğlu, Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi, s. 133; Topaloğlu, “Cehennem”, DİA, İstanbul 1993, VII, 225. Taşpınar, Duvarın Öteki Yüzü, s. 55. Bkz. Turner, Cehennem’in Tarihi, s. 33-48. Ahmet Kahraman, Dinler Tarihi, İrfan Yayınları, İstanbul 1975, s. 101. 31 KUR’ÂN’DA CEHENNEM suç işleyenler ile caniler ve yemininden dönenleri cezalandırırlar. Daha sonra intikam melekleri bu günahkârları, Hades’ten daha aşağıda olan ve derinliği yer ile gök arası kadar olduğu bildirilen Tartaros’a atarlar. Cehennem olarak isimlendirilen Tartaros, çok derin ve çok karanlık bir çukurdur. Etrafı demir duvarlarla çevrili ve demir kapılarla tahkim edilmiş bir yerdir. Tartaros’un içinde insanın düştüğünde, dibine ancak bin yılda ulaşabileceği Abis çukuru vardır. Burada suçlular, açlık, susuzluk, yokuş yukarı taş yuvarlamak, zincirlere vurulmak, ateşten çemberlere bağlanmak, akbabaların saldırısına uğramak gibi çeşitli işkence ve azap ile cezalara çarptırılırlar. Tartaros’un, zifir karanlık ve dibi çok derin bir mağara olduğu, aynı zamanda içinde çok pis ve kurşuni renkte suların bulunduğu vurgulanmaktadır.28 Romalılar da, cehennemi bir yeraltı dünyası olarak düşünmüşlerdi. İnançlarına göre orada Manes denilen gezgin ruhlar dolaşırdı. Romalılar cehennemi, Orhus ve Dispater’in yönettiğine inanırdı.29 Hinduizm’deki ruh göçü (tenasüh) inancı, cehennemle ilgili motiflerin gelişmesini önlemiştir. Naraloka (alt dünya) veya Naraka-loka adı verilen cehennem, bu dünyada herhangi bir dini kuralı ihlal eden kişiye öteki dünyada buna denk bir cezanın uygulandığı acılarla dolu yerdir.30 Onlara göre cehennem yirmi sekiz bölüme ayrılır. Günahkârlar cehennemde, kızgın kumlar üzerinde yürürler. Kaynar sıcaklıktaki yemekleri yer, baykuş, karga gibi kuşlar tarafından hırpalanırlar. Cehennemdeki suçluların işledikleri suça 28 29 30 32 Bkz. Turner, Cehennem’in Tarihi, s. 34-48. Büyük Larousse, IV, 2244. Topaloğlu, “Cehennem”, DİA, VII, 225. GİRİŞ karşılık görecekleri ceza ve ceza mekânları da farklılık arz eder. Mesela, yemininden dönenler rurava bölümünde, inek kesmiş olanlar ve çapulcular rodha bölümünde, sarhoşlar ve hırsızlar sukara bölümünde ceza görürler. Hinduizm’de cehennem ebedî olmayıp, işlenilen suç oranında ceza çekilen bir arınma yeridir. Cezasını çekip arınan ruh yeniden bir bedenle dünyaya döner.31 Budizm dinine göre kötü amellerde bulunanların ruhları, ölümden sonra uzun zaman cehennem azabı görürler ve daha sonra da yeryüzünde yeni bir vücutla doğarlar.32 Budizm’de yedi cehennem inancı vardır. Bu cehennemler yeryüzünün altındadır ve kötü davranışta bulunanlar burada uzun süre çok çeşitli işkencelere maruz kalırlar. İnsanların parçalanması, alevli silahlarla kesilmesi, ezilme, ağaçlara asılıp yakılma başlıca ceza çeşitleridir. Budizm’deki cehennem tasavvurunda ne alevler söner ne de acılar diner.33 Cehennem hem sıcak hem soğuktur; lanetliler burada, günahlarının cezası olarak sürekli azap çekerler. Lanetlenme sonsuz değildir; fakat bir lanetli, bir cehennemde ölüp bir başka cehennemde yeniden doğabilir. Cayna cehenneminin yedi, sekiz veya on katı vardır.34 Brahmanizmde ise cennet ve cehennem azabı ebedî değildir.35 31 32 33 34 35 Sarıkçıoğlu, Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi, s. 152; Topaloğlu, “Cehennem”, DİA, VII, 225. Sarıkçıoğlu, Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi, s. 208. Topaloğlu, “Cehennem”, DİA, VII, 225. Meydan Larousse-Büyük Lügat ve Ansiklopedi, “Cehennem” İstanbul 1980, II, 834. Yüsr Muhammed Said Hubeyyıd, el-Yevmu’l-Âhir fi’l-Edyâni’s-Semâviyye ve’d-Diyânâti’l-Kadîme, Daru’s-sekafe, Katar 1997, s. 35. 33 KUR’ÂN’DA CEHENNEM Sabiî inancına göre, dünya hayatında ilâhi mesaja aykırı bir hayat süren kişinin ruhu mezardan çıkıp, ilâhi ışık âlemine doğru yolculuğunda yedi gezegenin (Matarta) her birinde çeşitli işkencelere ve şiddetli azaba maruz kalarak cezalandırılır. Bu gezegenlerin her birinin belli günahı işlemiş insanların ruhlarına azap ve işkence evi olarak görev yapacağı bildirilmiştir. Bunlardan bazısının, yalancıların ruhlarının azap mekânı, bir bölümünün sihirbaz ve büyücülerin, bir kısmının da vaftiz, ibadet ve dini görevlerini yerine getirmeyen insanların ruhlarının şiddetli azap görecekleri mekânlar olduğu ifade edilmiştir.36 Sabiî inancına göre, kıyametin kopması ve günahkâr ruhların hesap vermesinden sonra, bir tür cehennem olan, “Surf Denizi”ne atılacakları ve günahları nispetinde burada cezasını çektikten sonra ışık elçisi Hibal Ziva tarafından vaftiz edilerek, temizlenip ışık âlemine alınacaktır.37 Sabiîlik inancında iki türlü cehennemin olduğu görülmektedir. Birinci çeşit cehennemin yedi gezegenden oluşan, her birinde ayrı ruhların cezalandırıldığı mekânlar olup adına Matarta denilen kıyamet öncesindeki cehennem, diğeri ise Surf Denizi denilen ve hesap verdikten sonra günahkâr ruhların azap görecekleri cehennemdir. Bunların karanlık oldukları, günahkârların buralarda, ateşte yakılmak, kaynar sularda haşlanmak ve kaynar kazanlara batırılmak suretiyle, işkence görecekleri anla36 37 34 Şinasi Gündüz, Sabiîlik (Son Gnostikler), Vadi Yayınları, İstanbul 1999, s. 161. Gündüz, Sabiîlik (Son Gnostikler), s. 164. GİRİŞ şılmaktadır. Cehennemde azabın sonsuz olmadığı ayrıca vurgulanmaktadır.38 B. İlâhi Dinlerde Cehennem Bu başlık altında tahrif edilmiş olsa da kutsal kitaba sahip, ilâhi kaynağa dayanan iki büyük dinin cehennem anlayışına kısaca temas edeceğiz. Kur’ân’ın cehennem anlayışını ayrıca ele alacağımız için bu başlık altında yer vermeyeceğiz. Bu iki dinin bu konudaki görüşlerini Yahudilikten başlayarak ifade etmeye çalışacağız. 1. Yahudilikte Cehennem Tevrat’ta ölüm hadisesi ilk insanın hatasıyla ilişkilendirilmiş (Tekvin, 2/17; 3/19), fakat ölüm sonrası hayat detaylı olarak açıklanmamıştır. “Atalarına selametle gideceksin” (Tekvin, 15/15; 25/8, 17; 35/29; 49/29), “Atalarınla uyuyacaksın” (Tesniye, 31/16), “Kavmine katılacaksın” (Tesniye, 32/50) gibi dolaylı ifadeler ölümü anlatmaktadır. Eski Ahit’te sık sık geçen, İbranîce ölüler diyarı anlamındaki “şeol” kelimesi ölüm sonrasındaki hayatı ifade eden bir kelimedir. Bu kelime Asur dilindeki Kigallu (büyük yer) veya Arallu ölüler krallığı ile eski Mısır’daki Det’in (aşağı dünya) karşılığıdır. “Şeol” kelimesinin oymak, kazmak, çukurlaştırmak ve istemek anlamlarındaki “şaal” kökünden türediği, şeolün doymak bilmeyen ve her zaman yeni kurbanlar isteyen bir yer olduğu için bu adı aldığı rivayet 38 Cemal Ergün, Kur’ân’ın Cennet ve Cehennem Anlayışının Diğer Dinlerle Karşılaştırılması, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, KSÜ, Kahramanmaraş 1999, s. 22. 35 KUR’ÂN’DA CEHENNEM edilmektedir.39 Kimi zaman “cehennem”, kimi zaman “mezar”, kimi zaman da “çukur” olarak çevrilir, ancak meteforik olarak depresyon ya da umutsuzluk için kullanılması dışında, hiçbir yerde bedenin dinlenmeye terk edildiği yer dışında bir anlamı yok gibidir. “Şeol” bazen de cezaevine benzetilir.40 Tevrat’ın Yunanca tercümesinde “şeol” kelimesi, Grek kültüründe ruhların vücuttan ayrıldıktan sonra gittikleri yer anlamına gelen “hades” kelimesiyle karşılanmış, Kitab-ı Mukaddes’in Latince tercümesi olan Vulgate’ta ise “infernus” (aşağı, alt tabaka), “inferi” (cehennem), “inferus” (aşağı olan) şeklinde çevrilmiştir.41 Eski Yahudilikte iyi olsun, kötü olsun bütün insanların öldükten sonra “şeol” adı verilen bir yere gidecekleri, orada kederli bir şekilde varlıklarını sürdürecekleri, ruhların mezarda kalacakları ifade edilir. Bunun umumi bir kader olduğu, ölümden sonra bir muhakemenin bulunmadığı kabul edilmektedir. Ölümden sonra hayat kısmen mezarda, kısmen de Yahve (Tanrı) veya insanlarla münasebette olmaksızın, ölülerin bir gölge gibi varlıklarını sürdüreceklerine inanılan ölüler âleminde gerçekleşecektir.42 “Şeol” kelimesi Ahd-i Atik’te ilk defa Hz. Yakub’un oğlu Yusuf için tuttuğu yas münasebetiyle zikredilir. Hz. Yakub, 39 40 41 42 36 A. Vocaut, “Enfer”, Dictionnaire de la Bible, (DB), Ed. Louis Pırot, Paris 1938, II, 1793. Turner, Cehennemin Tarihi, s. 58. Topaloğlu, “Cehennem”, DİA, VII, 226. J. A. Macculloch, “Eschatology” Encyclopedia of Religion and Ethics (ERE), Ed. James Hastings, Newyork 2003, V, 381; Günay Tümer, Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, Ocak Yayınları, Ankara 1993, s. 221; Taşpınar, Duvarın Öteki Yüzü, s. 59. GİRİŞ Yusuf’u bir canavarın parçalayıp yediğini düşünerek şöyle demiştir: “Oğlumun yanına, ölüler diyarına (şeol) yas tutarak ineceğim.” (Tekvin, 37/35) Ahd-i Atik’teki bu ve benzeri ifadeler ölümle her şeyin bitmediğini, ölüm sonrasında başka bir hayatın mevcut olduğunu göstermektedir. Ahd-i Atik’e göre şeol yerin derinliklerindedir. “Fakat adam bilmez ki orada ölüler vardır, kadının çağırdıkları ölüler diyarının derinliklerindedir” (Süleymanın Meselleri, 9/18). Işığın nüfuz edemediği karanlık bir yerdir. “Gitmeden önce, oradan gelmeyeceğim yere; karanlık ve ölüm gölgesi diyarına, koyu karanlığa benzeyen karaltı diyarına, ölüm gölgesi ve düzensizlik diyarına, O yere ki, orada ışık koyu karanlık gibidir.” (Eyub, 10/21-22) Oraya bir defa girildi mi tekrar hayata dönmek için çıkmak mümkün değildir. “Bulut dağılır ve gider, böylece ölüler diyarına inen bir daha çıkmaz.” (Eyub, 7/9-10) Orası bütün canlıların varacakları yerdir (Eyub, 30/23), ölüler diyarı hiç doymaz. “Ölüler diyarı ve helak yeri hiç doymaz” (Süleyman’ın Meselleri, 27/20), ağzını yutmak için açmış bir dev gibidir. “Ölüler diyarı boğazını genişletti. Ve ağzını ölçüsüz açtı…” (İşaya, 5/14). “Şeol” için helak çukuru (Mezmurlar, 55/23), karanlık diyar Mezmurlar, 107/10) ve unutma diyarı da (Mezmurlar, 89/12) denilmektedir. Ahd-i Atik’te “şeol”, bütün ölüler için müşterek bir ikamet yeri olarak kabul edilmekle birlikte iyilerin mükâfat, kötülerin azap göreceği bir yer olarak da gösterilmektedir. Apokrif kitaplardan Assomption de Moise’e göre iyilerin mükâfat göreceği cennetin yanında43, Secrets d’Hénoch’a 43 Jean Chaine, “Géhenne”, Dictionnaire de la Bible Supplement (DBS), Ed. Louis Pırot, Paris 1938, III, 575. 37 KUR’ÂN’DA CEHENNEM göre onun kuzeyinde44 bulunan cehennem, Yahudi inancında günahkârlar için bir işkence ve azap yeridir. Büyük günün muhasebesinden sonra suçlular oraya atılacaklar, sünnetli olanlar oraya girmeyeceklerdir.45 Yahudi inanışına göre günahkâr insanlar, işkence görmeleri için cehennemin fırınlarına atılacaklardır.46 Cehennem olarak çevrilen ikinci sözcük de çöplerden başka, suçluların ve hayvanların cesetlerinin de atılıp sıhhi nedenlerle sürekli yakıldığı bir çöp yığını ya da kent çöplüğü olan ve sadece Hinnom vadisi anlamına gelen Gehenna’dır. Daha eskiden orada pagan tanrısı Molok’a insan kurban edildiği de söylenir. “Gehenna” adı nahoş bir yeri anlatmak için bir metefor olarak ve ayrıca böyle bir yerde ölüm, Yahve’nin yasalarına çok aykırı bir yaşamın göstergesi olduğundan bir lanetlenmişlik olarak da kullanıldı. Ara sıra kullanılan diğer terimler ise Abaddon (Yıkım) ve Bor’dur (Çukur).47 Talmud’da, cehenneme ve oranın ahiretteki azap yeri olduğuna dair çeşitli bilgiler olmasına karşın; yine aynı Talmud’da, cehennem diye bir yerin olmadığını savunan Yahudi bilginlerin olduğu da aktarılmaktadır. Ancak yaygın olan kanaate göre, cehennem de dünyadan önce yaratılan ilk yedi şeyin arasında yer almaktadır ki bunlar: Tora, 44 45 46 47 38 Antoine P., “Enfer”, DBS, II, 1070. Chaine, “Géhenne”, DBS, III, 579. Eliade, Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi, II, 305. T.H.Gaster, “Gehenna”, The Interpreter’s Dictionary of Bible (IDB), Abingdon Press, New York ts., IV, 361; Turner, Cehennemin Tarihi, s. 58. GİRİŞ tövbe, cennet, cehennem, İzzetin Tahtı, Süleyman Mabedi ve Mesih’tir.48 Talmud’da cehennemin yedi isminden bahsedilmektedir. Bu isimler Tanah’taki bazı isimler kullanılarak elde edilmiştir: “Cehennemin yedi ismi vardır: Ölüler Diyarı (Şeol)49, Helak Yeri (Abaddon)50, Ölüler Diyarı (Şahat)51, Helak Çukuru (Bor Şaon)52, Batak Çamuru (Tît Ha-Yaven)53, Ölüm Gölgesi (Tsalmavet)54 ve Aşağıdaki Diyar. Cehennemin ayrıca Tofet ve yukarıda değindiğimiz Ge-Hinnom isimleri de vardır. Tofet, “Çünkü Tofet çoktan hazırlandı; onu derinletti ve genişletti; onun yığını ateş ve çok odundur” ifadesinde belirtilen ‘odun yığını’ karşılığında kullanılır ve kişinin kötülüğe meyyal olan tarafına uyduğunda içine düşeceği yer anlamına gelir.55 Tanah’da, iyilerin ve kötülerin öldükten sonra ayrı ayrı gidecekleri yerlerden bahseden ilk metin, Daniel kitabında yer almaktadır. “Ve yerin toprağında uyuyanlardan birçoğu, bunlar ebedî hayata ve şunlar utanca ve ebedî nefrete uyanacaklar.” (Daniel, 12/2) Burada her ne kadar açıkça ‘cehennem’ kelimesinden bahsedilmese de kendilerini iyilerden ayrı olarak kötü bir akıbetin beklediği kimselerin varlığına 48 49 50 51 52 53 54 55 Günay, Dinler Tarihi, s. 222; Taşpınar, Duvarın Öteki Yüzü, s. 314. Yunus, 2/3. Mezmurlar, 88/11. Mezmurlar, 16/10. Mezmurlar, 40/2. Mezmurlar, 40/2. Mezmurlar, 107/10. Taşpınar, Duvarın Öteki Yüzü, s. 310. 39 KUR’ÂN’DA CEHENNEM dikkat çekilmektedir. Burada kullanılan kavramlar ise utanç ve ebedî nefret kelimeleridir. Mişna’nın Moed kısmının Roş Ha-Şana bölümünde, insanların öldükten sonra amellerine göre hüküm verilir ve gidecekleri yerler birer birer ele alınır. Burada cehenneme girecek olanlardan da bahsedilmektedir. Burada verilen bilgilere göre mutlak günahkârlar sınıfına girenler, hemen hiç beklemeden cehennemlikler olarak kaydedilirler.56 Talmud’da cehennem; ağzı dar, içi duman dolu fakat kendisi geniş ve derin bir yerdir. Derin çukur, zifiri karanlık, kargaşanın hâkim olduğu bir yer olarak vasfedilen cehennemdeki azap; ateş, duman, susuzluk, karanlık, kaşıntı, dondurucu soğuk ve kükürt kokusu şeklinde olacaktır.57 Bazı Yahudi bilginleri ahirette azaptan kurtulmanın mümkün olmadığını savunurlar. Ancak bazı metinlere göre yaşayanların dua ve sadakaları ölüyü cehennemden kurtarabilir. Günahı az olanlar cehennemde on iki ay kalıp çıkacaklar, diğerleri orada ebedî kalacaklardır.58 Azabın ruh ve bedene birlikte uygulanacağı görüşü daha fazla kabul görmüştür. Cehennem azabının kişinin işlediği günahlara göre sürelerinin olduğu belli bir zaman sonra onun yok olacağını ifade edenler de vardır.59 Cehennem kapılarının bekçileri vardır. Orada işkenceye günah işleyen organdan başlanır. Yakma ve dumanla boğma azap türlerinden bazılarıdır. Cehennemde cumartesi günü azap yoktur. Kötüler bazen ateşe, bazen de buzlara atılır.60 56 57 58 59 60 40 Taşpınar, Duvarın Öteki Yüzü, s. 311. Taşpınar, Duvarın Öteki Yüzü, s. 313-314. Chaine, “Géhenne”, DBS, III, 579; Günay, Dinler Tarihi, s. 222. Taşpınar, Duvarın Öteki Yüzü, s. 316. Encyclopedia Judaica, (EJd), XII, 998. GİRİŞ Cehennemin mahiyeti, kapıları, katları ve yeri konusu ile ilgili bilgiler Talmud’un çeşitli kısımlarında ve bablarında dağınık şekilde mevcuttur. Cehennemin üç kapısı vardır. Birisi çölde, diğeri denizde, üçüncüsü ise Kudüs’tedir.61 Talmud’da cehennemin uzunluğunun ve genişliğinin ne kadar olduğuna dair bazı bilgiler de verilmektedir. Burada Mısır ülkesinin boyutlarından yola çıkarak bir mukayese yapılır ve Habeşistan’ın, oradan yeryüzünün, daha sonrada Aden Bahçesi’nin, oradan Aden’in, Aden’den de cehennemin boyutu ortaya konur. Öyle ki cehennemin sınırsız olduğu belirtilir.62 Bazı kaynaklar Ahd-i Atik’te ahiret ve cehennem hayatını net bir şekilde anlatan ifadelerin yer almadığı, Babil esaretinden sonra, M.Ö. yaklaşık II. yüzyılda İran dini olan Zerdüştlük’ün tesiriyle Yahudiler arasında kıyamet ve haşir inancının ortaya çıktığını ifade etmektedir.63 2. Hristiyanlıkta Cehennem Hristiyanlıktaki ahiret inancı ile İslam’daki inanç ana hatları ile müşterektir. Kıyametin kopması, ölülerin bir sur sesi ile dirilip kalkmaları, cismani haşir yani bedenlerin de dirilip mükâfat veya ceza görmesi, hesap, cennet, cehennem mefhumları, her iki dinde de vardır.64 61 62 63 64 Bkz. Sayılar, 16/33; Yunus, 2/2-3; İşaya, 31/9. Taşpınar, Duvarın Öteki Yüzü, s. 313. Sarıkçıoğlu, Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi, s. 272; Eliade, Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi, II, 305-308; Taşpınar, Duvarın Öteki Yüzü, s. 309. Suat Yıldırım, Mevcut Kaynaklara Göre Hristiyanlık, Işık Yayınları, İzmir 2005, s. 218. 41 KUR’ÂN’DA CEHENNEM Ahd-i Cedîd’de cehennem, Şeol’ün kötülere tahsis edilen kısmıdır. Hristiyan inancına göre Hz. İsa çarmıha gerildikten sonra yer altındaki Şeol’ün iyiler kısmına (limbos) inmiş, iyileri oradan çıkararak onlara semanın kapılarını açmıştır. Cehennem artık semada olmayan ölülerin ikamet yeridir.65 İnciller’de Hz. İsa azap yerinden, cehennem, “Eğer sağ gözün seni günaha sokarsa onu çıkar at. Çünkü vücudunun bir azasının yok olması, tüm vücudunun cehenneme atılmasından iyidir” (Matta, 5/29-30), cehennem ateşi, “Kim kardeşine ahmak derse cehennem ateşini hak edecek.” (Matta, 5/22), fırın ateşi, “Melekler insanları günaha düşüren her şeyi, kötülük yapan herkesi toplayıp kızgın fırına atacaklar” (Matta, 13/41-42), ebedî ateş ve sönmez ateş “Oradakileri kemiren kurt ölmez, yakan ateşte sönmez” (Markos, 9/48) diye bahsetmektedir. Hristiyanlıkta büyük günahları işleyenler ve gerçek imana sahip olmayanlar ölümden sonra cehenneme giderler. Günahlarının ağırlığına göre orada üçlü bir azaba maruz kalırlar. 1. Allah’ı görme sevincinden mahrumiyet, 2. Cehennem ateşi (Matta, 25/41), şeytan ve mücrimlerle bir arada olma, 3. Ölmeyen bir kurdun kendilerini kemirip tüketmesi, (Markos, 9/48).66 İncil’de belirtilen diğer azap çeşitleri, dışlanma (Matta, 8/12-13), gece gündüz hiç sönmeyecek olan ateşe atılmak (Esinleme, 21/10), kükürtle yanan ateş gölüne atılmak, kızgın fırınlara sokulmak (Matta, 13/41-42), elleri ayakları bağlanıp zifiri karanlık olan dipsiz 65 66 42 Vocaut, “Enfer”, DB, II, 1795. Yıldırım, Mevcut Kaynaklara Göre Hristiyanlık, s. 220. GİRİŞ kuyuya atılmak (Yahuda’nın Mektubu, 5-7) şeklindedir. Cehennemde devamlı işkence edileceği, orada sürekli sıkıntı, ıstırap, acı, gözyaşı ve diş gıcırtısının olacağı67 ifade edilmektedir. Azap hem bedene hem de ruha olacaktır (Bkz. Matta, 10/28). Hristiyan inancına göre, İsa Mesih’in dünyaya dönüp Tanrısal devleti kurmasından sonra Mesih saltanatı başlayacak ve yaklaşık bin yıl sürecek, saadet devri sonunda tüm insanlar haşr edilecek ve İsa’nın hâkimliğini yaptığı bir hesap günü başlayacaktır. Herkes inanç ve davranışlarının hesabını verecektir. Suçlu bulunan hristiyanlar hataları nispetinde sürekli azap görecekler ve arındırma, temizleme işlemine tabi tutularak günahlarından kurtulacaklardır.68 67 68 Matta, 24/51, Luka, 13/29, Pavlus’un Selanikliler’e II. Mektubu, 1/6-10. Sarıkçıoğlu, Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi, s. 346. 43 I. Bölüm Cehennem: Kavramsal Alan I. Cehennem Kavramı Cihinnam, cühünnam veya cehennem şeklinde telaffuz edilen bu kelime, lügatte hayırsız, uğursuz ve derin kuyu anlamına gelmektedir.1 Araplarda her şairin bir şeytanının olduğu, Cühünnam’ın ise şair el-A’şâ’nın şeytanı, yine elA’şâ’nın bir şiirinde geçen Benî Sa’d kabilesinden Amr b. el-Katan’ın lakabı, Cihinnam şeklinde ise Kays b. Hassan’ın atının adı olduğu söylenmiştir.2 Kur’an’da inanmadıkları halde inanmış gibi gözüken münafıklar başta olmak üzere 1 2 Ebu’l-Fadl Cemaluddin Muhammed b. Mükrim İbn Manzûr, Lisânu’l‘Arab, Dâru sadır, Beyrut ts., XII, 112. İsmail b. Hammad el-Cevherî, es-Sıhâh Tâcu’l-Luğa ve Sıhâhu’l-‘Arabiyye, thk. Ahmed Abdulgafur Attar, Dâru’l-ilm, Beyrut 1984,V, 1892; Muhammed Murtaza el-Hüseynî ez-Zebîdî, Tâcu’l-‘Arûs min Cevâhiri’lKâmûs, thk. Abdu’s-Settar Ahmed Ferac, Matbaatu Hükumet-i Kuveyt, Kuveyt 1965, XXXI, 452. 45 KUR’ÂN’DA CEHENNEM Allah’ın varlığını ve birliğini tanımamakta ısrar eden kafrilerin, O’nu kasıtlı olarak yanlış tanıma ve tanımlamayı tercih eden sapkınların, ubudiyeti tanımayan tüm zalim, müstekbir ve mücrimlerin uhrevi barınağı olarak tanımlanan cehennem kelimesinin etimolojik kökeni tartışmaldır. Üçüncü harfin şeddeli şeklinde okunduğu, humasî (beş harfli), müennes şekli olmayan, Farsça asıllı muarreb bir kelimedir.3 Ezherî’ye göre ise nahivcilerin ekserisi bu kelimenin yabancı kaynaklı olduğunu kabul etmişlerdir. İbranîce Kihinnam kelimesinden Arap diline geçtiği de söylenmiştir. Bazı dilcilere göre ise Arapça bir kelime olup, azap yerinin derin bir çukur olduğunu ifade eder.4 İbranicede, gē hinnōm ( ‫ ) ג הנם‬Gözyaşı vadisi, Kudüs yakınında çöplük olarak kullanılan bir yer, hinnōm ise ( ‫הנום‬/‫ ) הנם‬gözyaşı, ağıt anlamına gelir.5 Cehennem ya da Gehinnom kelimesinin kökeninin, Kudüs’ün güneyinde bulunan ve ‘Hinnomoğulları Vadisi’ anlamına gelen ‘Gebney-Hinnom’ kelimesinden geldiği ifade edilmiştir. Söz konusu vadide, putperest bir kült olan Molok adına ço3 4 5 46 Cevherî, es-Sıhâh, V, 1892; Zebîdî, Tâcu’l-‘Arûs, XXXI, 453; Ahmed b. Muhammed b. el-Hadır Ebu Mansur el-Cevalîkî, el-Mu’arreb Mine’lKelami’l-‘Acemiyyi ‘ala Hurufi’l-Mu’cem, thk. Ahmed Muhammed Şakir, Daru’l-Kütüb, Beyrut 1969, s. 155; Ahmed b. Yusuf b. Abduddaim Semîn el-Halebî, ‘Umdetu’l-Huffâz fî Tefsîri Eşrefi’l-Elfâz, thk. Muhammed Basit ‘Uyun es-Sevd, Daru’l-kütübi’l-ilmiyye, Beyrut 1996, I, 355; Arthur Jeffery, The Foreign Vocabulary of The Qur’ân, Orientale Enstitute, Baroda 1938, s. 123; Seyyid Yakub Bekr, Nusûs fî Fıkhı’l-Luğati’l‘Arabiyye, Beyrut 1970, II, 93-94. Zebîdî, Tâcu’l-‘Arûs, XXXI, 453; İbn Manzûr, Lisânu’l-‘Arab, XII, 112; Cevalîkî, el-Mu’arreb, s. 155. Chaine, “Géhenne”, DBS, III, 564. CEHENNEM: KAVRAMSAL ALAN cukların diri diri yakılarak kurban edildiği Tanah tarafından da bildirilmektedir.6 Hinnom vadisinde kurulan Moloh tapınağı M.Ö. VIII. yüzyılda Kral Hosea tarafından yıkıldıktan sonra burası lanetli sayılmış ve Kudüs kentinin çöplüğü olarak kullanılmıştır.7 İnsanların diri diri yakıldığı bir yerin adı olması hasebiyle, bu yerin adı M.Ö. 1-2. yüzyıllarda kötülerin öldükten sonra gidecekleri yerin adı olarak Yahudi kaynaklarında kullanılmaya başlanmıştır.8 Cehennem kelimesi, Sümerlerde “Kur” veya “Arali/ Arallu”9, eski Mısır dinlerinde “Amenti” veya “Amented”, eski İran dini olan Zerdüştlükte “Daozahva” veya “Duzavhu”, Cermen mitolojilerinde “Nastron”, eski Türk inancında “Tamug”10, Hinduizmde “Naraka-loka” veya “Naroloka”11, eski Yunan’da “Tartaros”, Latince de “Tartarus”12 sözcükleriyle ifade edilmektedir. Eski Roma’da cehennem “Orcus” veya “İnfernus”, İtalyanca’da “İnferno”, İspanyolca’da “İnfierno”, Fransızca ve Portekizce’de “Enfer”, Romence’de “İnferm” sözcükleri kullanılır. Macar dilinde ise “yeraltında bulunan gizli bir yer” anlamında “Pokal”, Almanca’da ise 6 7 8 9 10 11 12 Gaster, “Gehenna”, IDB, IV, 361. Ayrıca bkz. II Krallar, 23/10; II Tarihler, 28/3; 33/6; Yeremya, 7/31; 32/35. Chaine, “Géhenne”, DBS, III, 570; Gaster, “Gehenna”, IDB, IV, 361. Geniş açıklama için bkz. T.H.Gaster, IDB, IV, 361; Ludwig Blau, “Gehenna”, The Jewich Encyclopedia (JE), Newyork 1901, V, 582-584. Kramer, Tarih Sümer’de Başlar, s.194. Şemseddin Sami, Kâmûs-i Türkî, Çağrı Yayınları, İstanbul 1978, s. 489. Bekir Topaloğlu, “Cehennem”, VII, 227. Turner, Cehennem’in Tarihi, s. 41. 47 KUR’ÂN’DA CEHENNEM “Hölle” kelimesi kullanılmıştır. İngilizce’de cehennem anlamında kullanılan kelime ise “Hell” dir. II. Cehennemi İfade Eden İsim ve Sıfatlar Kur’ân’da geçen cehennemle ilgili kelimelerin cehennemi ifade eden farklı isimler mi, cehennemin bölümleri mi (derekât), kapıları mı yoksa cehennemi vasıflandıran sıfatlar mı olduğu konusunda çeşitli görüşler ortaya atılmıştır. Yetmiş yedi ayette geçen cehennem kâfirlerin, müşriklerin, münafıkların, zalimlerin ve gerçeğe boyun eğmeyenlerin azap görecekleri yer olarak tasvir edilir. Nitekim söz konusu ayetlerin birçoğunda cehennem “mesvâ, me’vâ” (mekân) kelimeleri ile birlikte veya “azâbu cehennem, nâru cehennem” şeklinde kullanılmıştır. Kur’ân’da, ahiret hayatında kötülerin cezalandırılacakları yeri ifade eden başka isimler de vardır.13 Eş’arî kelamcısı Halîmî’nin (ö. 403/1012) kanaatine göre bu kelime veya terkipler bütünüyle cehennemin adı olmayıp amellerine göre cehennemliklere azap edilecek tabakaları veya azap çeşitlerini gösterir. Mesela cehennem ateşi anlamında kullanılan nâr kelimesi, cehennem azabının çeşitli şekillerinden sadece yakıcı olanını ifade eder. Lezâ, Sa’îr ve Hutame gibi diğer isimler de nârın yakıcılığını ve şiddetini tasvir etmektedir.14 Lügatlere baktığımızda bu isimlerin genel olarak cehennemin isimleri oldukları konusunda genel bir kanaat oluşmuştur. Örneğin; Ferahidî (ö. 170/787), Kitabu’l-‘Ayn’ında 13 14 48 Topaloğlu, “Cehennem”, DİA, VII, 227. Ebû Abdillah el-Hüseyin b. el-Hasan el-Halîmî, el-Minhâc fî Şu’abi’lÎman, thk. Halîmî Muhammed Fevde, Daru’l-fikr, Beyrut 1979, I, 472. CEHENNEM: KAVRAMSAL ALAN cehennem kelimesini zikretmediği halde, Sekar, Hâviye ve Lezâ’nın cehennemin ismi, Hutame’nin ise cehennemin kapısı olduğunu ifade etmiş, Sa’îr’e en-nâr, Cahîm için ise en-nâru’ş-şedîde karşılığını vermiştir.15 Zebîdî (ö. 1182/1715), nahivcilerin çoğunun da ifade ettiği gibi cehennemin, Allah’ın azap edeceği ateşin ismi, Cahîm, Lezâ ve Hutame’nin cehennemin ismi, Sa’îrin ise ateş olduğunu söyler.16 İbn-i Manzûr da (ö. 711/1311) cehennemi ahiretteki ateşin ismi, Cahîm ve Sa’îr’i şiddetli ateş, Sekar, Lezâ ve Hâviye’yi cehennemin ismi, Hutame’yi ise hem cehennemin ismi hem de kapısı olduğunu söyler.17 İsfahânî (ö. 503/1110) Müfredât’ında; cehennemi ateşin ismi, Sekar ve Lezâ’yı cehennemin ismi, Hâviye’yi ateş, Sa’îr’i ateşin olduğu yer, Cahîm’i ise şiddetli ateş olarak açıklar. Cahîm’e ise bazen Hutame dendiğini söyler.18 Semîn elHalebî’ye (ö. 756/1355) göre; Cehennem yedi tabakanın genel ismi, Cahîm, cehennemin şiddetli ateşi, Sa’îr, tutuşturulmuş ateş, Lezâ ve Hâviye cehennemin isim veya tabakalarından birisi, Hutame ise, içine atılanları kırıp parçalayan cehennemin adıdır.19 15 16 17 18 19 Bu kelimeler için bkz. Halil b Ahmed el-Ferâhîdî, Kitabu’l-‘Ayn, thk. Abdulhamid Hindâvî, Daru’l-kütübi’l-ilmiyye, Beyrut 2003, I, 219, 330, II, 247, 256, IV, 87. Bkz. Zebîdî, Tâcu’l-‘Arûs, XII, 30, 51; XXXI, 390, 452, 505; XXXIX, 459. Bkz. İbn Manzûr, Lisânu’l-‘Arab, IV, 365, 372; XII, 81, 112, 138; XV, 248, 373. Ebu’l-Kasım el-Hüseyin b. Muhammed Ragıb el-İsfahânî, el-Müfredât fî Garîbi’l- Kur’ân, Mektebetü’n-nezzar, Mısır1961, I, 115, 133, 162, 307, 309, II, 580, 712. Bkz. Semîn el-Halebî, ‘Umdetu’l-Huffâz, I, 308, 355, 428; IV, 25, 268. 49 KUR’ÂN’DA CEHENNEM Şevkânî (ö. 1250/1834) ve Mevdûdî (1903/1979) ise ehl-i cehennem için cehennemden başka mekân olmayacağını ifade ederler. Hatta hâviye kelimesinin sadece bir çukur değil, aynı zamanda ateşle dolu olduğunu ifade ederek, bu kelimelerin cehennemi vasfeden ifadeler olduğuna dikkat çekmektedir.20 Bu görüşe göre hutame kelimesini isimsıfat olarak kabul edebiliriz.21 Tefsir kitaplarmızda genel anlamda cehennemi, azap türlerini veya onun bölümlerinden birini ifade etmek üzere çeşitli kelimeler kullanılmıştır. “Kur’ân’da onun yedi kapısı vardır” (Hicr, 15/44) ayetinden mülhem olarak cehennem genelde yedi bölüm veya yedi tabaka şeklinde sınıflandırılmıştır. Cehennem, Lezâ, Hutame, Sa’îr, Sekar, Hâviye ve Cahîm’in azap yerinin kapı ve kat şeklinde tabakaları olduğu ifade edilmiştir.22 Bazı tefsîrler de bu tabakaların (derekât) en üstünde muvahhidlerin, ikinci tabakada yahudilerin, üçüncüde hristiyanların, dördüncüde sabiîlerin, beşincide mecusîlerin, altıncıda müşriklerin ve yedinci tabakada mü20 21 22 50 Şevkânî, Muhammed b. Ali b. Muhammed, Fethu’l-Kadîr el-Câmi’ Beyne Fenniyyi’r-Rivâye ve’d-Dirâye min ‘İlmi’t-Tefsîr, thk. Abdurrahman ‘Umeyre, Dâru’l-vefa, Beyrut 1994, V, 654; Ebu’l-‘Alâ elMevdûdî, Tefhîmu’l-Kur’ân, Ed. Ali Bulaç, İnsan Yayınları, İstanbul 1997, VII/216. Zekeriya Pak, “30. Cüz’ün Çevirisi ve Çeviri Üzerine Notlar”, KSÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı 7, Kahramanmaraş 2006, s. 40. Muhammed b. Cerîr et-Taberî, Câmi’u’l-Beyân ‘an Te’vîli Âyi’l-Kur’ân, thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî, Dâru’l-hicr, Kahire 2001, XIV, 73-74; İmaduddin Ebu’l-Fida İsmail b. Kesîr el-Kureşî ed-Dımeşkî, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm, thk. Sami b. Muhammed es-Selame, Dâru tîbe, Beyrut 1997, IV, 536. CEHENNEM: KAVRAMSAL ALAN nafıkların yer aldığı bildirilmiştir.23 İbn Abbas’tan yapılan bir rivayete göre ise bunlar cehennemin kapılarıdır. Ona göre, Cehennem rubûbiyeti inkâr edenlerin, Lezâ ateşe tapanların, Hutâme puta tapanların, Sekar yahudilerin, Sa’îr hristiyanların, Cahîm sabiîlerin ve Hâviye ise günahkâr müminlerin girdiği kapıdır.24 Fakat bu ayetin, yedi katlık bir bölümü kanıtlamak amacıyla kullanımı, tam olarak tatmin edici değildir. Çünkü ayette cehennem kelimesi, bütün olarak azap yerini ifade etmektedir. Fakat aynı kelime, bu yedi isimden biri olarak cehennemin kendi bölümlerinden birini de anlatabilmektedir.25 Kur’ân’da bunların cehennemin tabaka ve kapıları olduğuna dair açık bir açıklama olmadığı gibi bu rivayetlerin muhtevasında da çelişkiler bulunmaktadır. Cehennemin tabakaları (derekât) bu isimlerle adlandırılmış ve hangi gurupların o tabakalara gireceği konusunda Kur’ân ve sünnette açık bir delil olmamasına rağmen âlimler tarafından çeşitli sınıflandırmalar yapılmıştır. Mesela bunlardan biri Kurtubî’nin (ö. 671/1273) yapmış olduğu sınıflamadır. Şöyle ki; en üst tabaka Cehennem olup günahkâr müminler girecektir. İkinci tabaka Lezâ’ya hristiyanlar, üçüncü tabaka Hutame’ye yahudiler, dördüncü 23 24 25 Mahmud b. Ömer ez-Zemahşerî, el-Keşşâf ‘an Hakâiki Gavâmidı’tTenzîl, thk. Adil Ahmed Abdulmuvahhid, Ali Muhammed Mu’avvıd, Mektebetü’l-‘ubeykan, Riyad 1998, III, 407; Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb, Daru’l-fikr, Beyrut 1981, XIX, 194; İbn Kesîr, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm, IV, 537. Zemahşerî, Keşşâf, III, 407; Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb, XIX, 194. Thomas S. J. O’shaughnessy, Kur’ân’da Eskatolojik Temalar, çev. Ömer Kara, Bilge Adam Yayınevi, Van 2006, s.114. 51 KUR’ÂN’DA CEHENNEM tabaka Sa’îr’e sabiîler, beşinci tabaka Sekar’a mecûsiler, altıncı tabaka Cahîm’e müşrikler, yedinci tabaka Hâviye’ye ise münafıklar girecektir.26 Kur’ân münafıkların en alt tabakada olacaklarını haber vermesine rağmen bu tabakanın hangisi olduğunu belirtmez. Bu yapılan sınıflandırmalar ise tamamen sübjektif yorumlardır. Bu konuda kesin olmamakla birlikte Thomas J. O’shaughnerssy yaptığı araştırmada vardığı sonucu dört madde halinde zikretmiştir: 1.Hz. Peygamber’in bizzat kendisinin cehennemi yedi bölüm şeklinde bir sınıflamayı tasarladığına dair sahîh bir haber olmamasına rağmen zühd kitaplarında bu tabakalar ve kimlerin nerede yer alacağı zikredilmiştir.27 2.Kur’ân, muhtemelen, cehennemin bütününün bu yedi terimden her biriyle ifade edildiğini anlatmaktadır. 3.Gelecekteki ceza yeri için Kur’ân’da yer alan bu yedi ismin kullanımı, tatminkâr bir çözümü bulunmayan bir problemi doğurmaktadır. 4.Kur’ân’da cehennemi ifade eden kelimelerin, açık bir şekilde belli bir gelişim geçirdikleri müşâhede edilmektedir.28 Zaten Thomas J. O’shaughnerssy kendisinin kitabında sınıflandırdığı I. Mekke dönemi ayetlerinde bu yedi kelime kullanılmaktadır. Bu sebeple müellifin bu kelimelerin zaman içerisinde değişim ve gelişim geçirdikleri iddiası anlamsız kalmaktadır. 26 27 28 52 Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekir b. Ferah el-Ensar elHazrecî el-Kurtubî, Kitabu’t-Tezkire bi Ahvâli’l-Mevtâ ve Umûri’l-Âhire, thk. Sadık b. Muhammed b. İbrahim, Mektebetu dari’l-minhac, Riyad 1425, II, 839. Kurtubî, Tezkire, II, 839. O’shaughnessy, Kur’ân’da Eskatolojik Temalar, s.119. CEHENNEM: KAVRAMSAL ALAN Bu isimlerden özellikle yedi tanesi, Kur’ân’ın eşsiz özelliği olarak sık sık vurgulanmakta; fakat bu farklılığın sebebi tam olarak açıklanmamaktadır.29 Ancak bu isimlerden bazıları cehennem azabının şiddetini ve özelliklerini vasıflandıran anlatımlardır.30 Bu isimlerin cehennemi veya onun bölümlerini ifade eden isimler olduğu daha akla yakın gibi durmaktadır. Kanaâtimize göre bu kelimelerden cehennem genel bir isim, Hutame, Hâviye, Lezâ ve Sekar onun bazı özelliklerini anlatan bir sıfat, Sa’îr ve Cahîm ise farklı isimleridir. Kur’ân’da cehennemin ateşini ifade eden en-nâr kelimesi de nâru cehennem, ashâbu’n-nâr ve ‘azâbu’n-nâr şeklinde cehennemdeki azap şeklini ve ateşini ifade eden bir isimdir.31 Nâr kelimesi, “Kim cehennemden (en-nâr) uzaklaştırılıp cennete konursa o, gerçekten kurtuluşa ermiştir” (Âl-i İmrân, 3/185) ayetinde cennetin karşıtı olan cehennemi ifade eden bir isim olarak zikredilmiştir. Bu ayette cüz, yani ateş zikredilerek küll yani cehennem kastedilmiştir. Bu yedi ismin geçtiği yerleri tespit edip nüzul sırasına göre sınıflandıran Thomas J. O’shaughnerssy cehenneme ait isimlerin yaklaşık kronolojik tertibindeki ön araştırmadan şu sonuçları çıkardığını söylemektedir. 1.Bunların kullanımındaki bu büyük farklılık Hz. Muhammed’in mesajının I.Mekke döneminde mevcuttur. 2.Cehennem hariç diğer bir kısım terimler, dört dönemin her birinde geçen diğer terimlerden daha baskındır. 29 30 31 O’shaughnessy, Kur’ân’da Eskatolojik Temalar, s.114. Bkz. Pak, “30. Cüz’ün Çevirisi ve Çeviri Üzerine Notlar”, s. 40. Topaloğlu, “Nâr”, DİA, İstanbul 2006, XXXII, 385. 53 KUR’ÂN’DA CEHENNEM 3.Belli terimlerde –Cehennem, Lezâ ve Sekar- nekrelik ve marifelik durumu onların özel isim olarak kullanıldıklarını gösterir. 4.Gerçek şu ki, Hz. Peygamber, üç ismin –Hâviye, Sekar ve Hutame- ilk geçtiği yerlerde hem kendi manalarını hem de kıyamette cehenneme işaretlerini; muhatapların ilk anda anlamalarına göre değil, kendi yargısına göre açıklamaktadır.32 Yazarın ifade ettiği bu dört sonuç konuya biraz yakından bakıldığında pek doğru gözükmemektedir. Birinci maddede ifade ettiği kelimelerden bazıları Kur’ân’da birer defa (Hâviye, Hutame, Lezâ), Sekar iki defa kullanılmıştır. Cehennem, Cahîm ve Sa’îr ise iniş süreci boyunca çok kullanılan kelimelerdir. Bu süre boyunca da anlamlarında herhangi bir farklılık ve değişim söz konusu değildir. İkinci maddede ifade edilen isimlerin kullanımlarının az veya çok olması itiraz edilmeyen normal bir durumdur. Bazı kelimeleri Hz. Peygamber’in kendi yargısına göre açıkladığı iddiası, bazı müsteşriklerin Kur’ân’ın yazarını Hz. Muhammed olarak kabul etmeleri fikrinin bir uzantısından başka bir şey değildir. İslam düşüncesine göre Kur’ân lafız ve mana itibariyle Allah tarafından peygamberimize vahyedilmiştir. Rasulullah’ın hiçbir müdahalesi söz konusu değildir. Bu açıklamalardan sonra Kur’an’ın cehennemle ilgili kullandığı ve genel kabul gören bu yedi ismi açıklamaya geçebiliriz. 32 54 O’shaughnessy, Kur’ân’da Eskatolojik Temalar, s.123. CEHENNEM: KAVRAMSAL ALAN A. Cehennem Cehennem ismi Kur’an’da yetmiş yedi defa geçmektedir. Kur’ân’da geçen cehennem kelimesi kâfir, zalim, müşrik, Ehl-i kitap, mücrim ve münafıkların ebedî kalacakları yer olarak anlatılmaktadır.33 Semîn el-Halebî (ö. 756/1355), cehennem kavramının azap yerinin genel bir ismini mi yoksa tabakalarından birini mi ifade ettiği konusunda âlimlerin iki görüş serdettiklerini, ancak tercih edilen görüşün birincisi olduğunu söylemiştir.34 Ancak cehennem bazı alimler göre, yedi tabaka tasnif sisteminde günahkâr müminlerin azap yeri olup bu sebeple azabı hafif olan en üst tabaka olarak kabul edilmektedir. Müminlerin azapları sona erdikten sonra ise boş kalacak bölümdür.35 Cehennem maddesini yazan Topaloğlu, bu durumda cehennemin, genel olarak ahiretteki azap yerinin bütününü ifade ettiğini, özel olarak da en üst tabakasının adı olduğunu belirtir.36 Ancak Kur’ân ayetlerine bütüncül baktığımızda, bu görüşün çelişkili olduğunu görürüz. Diğer dinlerde de bu kelimenin farklı telaffuzlarla ifade edilmesi bu görüşü kuvvetlendirmektedir. B. Hâviye Bu isim lügatte, yukarıdan aşağıya düşmek anlamına gelen “hüviy” kökünden gelmekte olup; uçurum, dibi 33 34 35 36 Ayetler için bkz. Nisâ, 4/140; A’raf, 7/18, 179; Enfâl, 8/36; Tevbe, 9/49; İsrâ, 17/63; Enbiyâ, 21/98; Ankebût, 29/54; Fâtır, 35/36; Zümer, 39/32, 60, 71; Zuhruf, 43/74; Mülk, 67/6; Cin, 72/15, 23; Beyyine, 98/6. Semîn el-Halebî, ‘Umdetu’l-Huffâz, I, 355. Kurtubî, Tezkire, II, 839. Topaloğlu, “Cehennem”, DİA, VII, 227. 55 KUR’ÂN’DA CEHENNEM görünmeyen derin çukur anlamındadır.37 Cehennemin nasıl bir yer olduğunu vasfeden bu kelime, Kur’ân’da sadece bir yerde (Kâri’a, 101/9-11) zikredilmiş ve aynı yerde “harareti yüksek ateş” diye tefsîr edilmiştir. Burada “Fe ümmühû hâviyeh” şeklinde kullanılan bu ifade, “Onun anası haviye olacaktır” anlamına gelir. Hâviye çok derin olan ve ehl-i cehennemin yukarıdan aşağıya doğru içine düşeceği çukur olacaktır. “Onun anası cehennem olacak” ifadesine gelince; bunun anlamı, çocuğun korunma yerinin annesinin kucağı olması gibi, ahirette de ehl-i cehennem için cehennemden başka mekân olmayacaktır. Yani, o sadece derin bir çukur değildir. Aynı zamanda körüklenmiş ateşle de doludur.38 Birinin başına sıkıntılı bir iş geldiğinde Araplar “anası helak oldu” anlamında “hevet ümmühû” ifadesini kullanırlar.39 Aynı zamanda kâfirin cehenneme yukarıdan aşağıya baş üstü düşmesini ifade eder.40 Aynı kökten gelen mehvâ kelimesi ise düşen kimsenin helak olduğu çukur anlamına gelir.41 Âlûsî’nin de (ö. 1270/1853) belirttiği gibi, İbn Zeyd’in görüşüne göre “ümm” mekân anlamına gelir ve onun gideceği yer tutuşturulmuş kızgın ateştir, anlamını taşır.42 37 38 39 40 41 42 56 Ferâhîdî, Kitabu’l-‘Ayn, IV, 333. Şevkânî, Fethu’l-Kadîr, V, 654; Mevdûdî, Tefhîmu’l-Kur’ân, VII/216. Taberî, Câmi’u’l-Beyân, XXIV, 595; Celaluddin Abdurrahman es- Suyûtî, ed-Dürrü’l-Mensûr fi’t-Tefsîr bi’l-Me’sûr, thk. Abdulmuhsin et-Türkî, Kahire 2003, XV, 610; İbn Manzûr, Lisânu’l-‘Arab, XV, 373. Taberî, Câmi’u’l-Beyân, XXIV, 596; Suyûtî, ed-Dürrü’l-Mensûr, XV, 610. Semîn el-Halebî, ‘Umdetu’l-Huffâz, IV, 269. Ebu’s-Sena Şihabuddin Mahmud el-Âlûsî, Rûhu’l-Me‘ânî fî Tefsîri’lKur’âni’l-‘Azîm ve’s-Seb’i’l-Mesânî, Dâru ihyâi’t-turâsi’l-arabî, Beyrut ts., XXX, 222. CEHENNEM: KAVRAMSAL ALAN Aynı zamanda bu kelime cehennemin sıfatı olarak derin çukur anlamına da gelir. “Derin bir çukurun kucağına düşecek onlar! Nedir o derin çukur, sen bilir misin? Kavurucu bir ateş!”43 C. Hutame “Hutame” kelimesi lügatte, kırmak, ufalayıp tahrip etmek anlamındaki “hateme” kökünden mübalağa ifade eden44 bir sıfat olup Kur’ân’da geçtiği tek bir yerde (Hümeze, 104/4-7), “Allah’ın yüreklere kadar tırmanan tutuşturulmuş ateşi” diye açıklanmıştır. Bu kelime aynı zamanda obur, çok yiyen anlamına da gelmektedir. Obur insana, “raculun hudametun” denir. İçine atılanları kırıp geçirdiği için cehenneme de bu isim verilmiştir.45 Araplar “hatm” kelimesini kemik vb. katı maddeleri kırmak, “hutâm” kelimesini ise yumurta kırmak anlamında kullanırlar.46 Cehennemi niteleyen bir isim-sıfat olarak sadece Hümeze Sûre’sinin 4. ayetinde geçen bu kelime, cehennemin Kur’ân’da geçen isimlerinden biridir. Hutame “Allah’ın tutuşturulmuş ateşi” olup bununla cehennem kastedilmektedir (Hümeze, 104/6). Ancak “hutame” cehenneme bir olgu olarak delalet eden özel bir isim değil, aynı zamanda muhataplarca bilinmesi ve hissedilmesi istenen bir özelliğine 43 44 45 46 Zekeriya Pak, “30. Cüz’ün Çevirisi ve Çeviri Üzerine Notlar”, s. 64. Cevherî, Sıhâh, V, 1901; Burhanuddin Ebu’l-Hasen İbrahim b. Ömer el-Bikâ’î, Nazmu’d-Dürer fî Terâtibi’l-Âyâti ve’s-Süver, Daru’l-kitâbi’lislâmî, Kahire ts., XXII, 246; Suyûtî, ed-Dürrü’l-Mensûr, XV, 610. Cevherî, Sıhâh, V, 1901. Ferâhîdî, Kitabu’l-‘Ayn, I, 330. 57 KUR’ÂN’DA CEHENNEM işaret eden bir niteleme sıfatıdır. Lügat anlamından anlaşıldığı üzere cehennem “el-hutame” şeklinde nitelendirilerek içine atılanları parçalayıp öğüten bir mekanizmaya benzetilmiş ve onun ürkütücülüğü zihinlere yaklaştırılmak istenmiştir.47 Bu kelimenin sıfat olarak azabın ürkütücü ve şiddetini ifade ettiğine de dikkat çekilmiştir. “Asla! Onlar, insanı acımasızca öğüten o yere terk edilecekler. Acımasızca öğüten o yeri sen bilir misin? Allah’ın tutuşturulmuş ateşidir! Yüreklere dek işleyen! Kapıları kapatılmış ateş, onları dört bir yandan saracak, onlarsa, upuzun sütunlara bağlanmış olacak!”48 Hutame cehennemin bütününe ait bir isim olabileceği gibi belli bir kısmını ifade etmek üzere de kullanılmış olabilir. Kelimenin sözlük anlamı ile Kur’ân’daki açıklaması arasında tam bir uygunluk vardır. Zira tutuşturulmuş şiddetli ateş, karşılaştığı her şeyi yakıp tahrip eder ve onun en iç kısmına kadar işler. Ahiretteki cezayı ve dolayısıyla cehennem ateşini maddi değil de manevi olarak kabul edenler hutame’nin ayetteki izahına dayanarak, “kalpleri saran ateşli kaygı” şeklinde bir yorum getirirler.49 Ancak cehennemle ilgili ayetlerin bütününe bakıldığında böyle bir yorumu doğru bulmak mümkün görünmemektedir.50 47 48 49 50 58 Zekeriya Pak, “30. Cüz’ün Çevirisi ve Çeviri Üzerine Notlar”, s. 40. Zekeriya Pak, “30. Cüz’ün Çevirisi ve Çeviri Üzerine Notlar”, s. 40. Esed, Hutame’yi, cehennem kavramında mündemiç bulunan öteki dünya azabının muhtelif mecazlarından biri kabul eder. Hatta yorumunda biraz daha ileri giderek kalplerini saran ateşi şöyle yorumlar: “Yani onların kalplerinden çıkarak günahkârların suçlarını geç fark etmelerinde ateşin ruhi niteliğine bir işaret vardır.” Muhammed Esed, Kur’ân Mesajı Meâl-Tefsir, çev. Cahit Koytak, Ahmet Ertürk, İşaret Yayınları, İstanbul 1999, III, 1306. Topaloğlu, “Cehennem”, DİA, VII, 227. CEHENNEM: KAVRAMSAL ALAN D. Cahîm Cehennemin isimlerinden biri olan “cahîm”, tutuşmuş büyük ateş anlamındadır. Kur’ân’da İbrahim’in atıldığı ateş cahîm olarak isimlendirilmiştir. Ateşi şiddetli olan mekâna da cahîm denir.51 Hımyerî lehçesinde göz anlamına gelen “el-cehmetu” kelimesi, cahîm şeklinde lügatte, parlaması ve alevi şiddetli olan ateş anlamında kullanılır.52 Aslanın gözlerinin parlamasına “cahameti’l-esedu aynahu”, kızgınlık ve hiddetten dolayı yüzün kızarmasına da “cahame vechehu” denir.53 Tekâsür Sûresi’nin 6. ayetini Muhammed Esed şu şekilde çevirmiştir. “Hayır, (onu) tartışılmaz bir şekilde anlasaydınız, (cehennemin) yakıcı ateşini (cahîm) mutlaka görürdünüz.” Bu ayette geçen cahîm kelimesinin dünyadaki mutsuzluğa, düş kırıklığına ve şaşkınlığa işaret ettiğini dipnotta şu şekilde ifade eder: “Zımnen, ‘kendinizi şimdi içinde bulunduğunuz’ yani temelden yanlış bir hayat tarzının oluşturduğu “yeryüzü cehennemi”. İnsanın doğal çevresinin sürekli olarak tahrip edilmesine ve ölçüsüz, sınırsız “ekonomik büyüme” hedefinin, bütün ruhî ve dinî yönelişlerin izlerini tamamen kaybetmek üzere bulunan insanlığa dayattığı düş kırıklığı, mutsuzluk ve şaşkınlığa bir işarettir.”54 Burada Esed usta bir yorumla “cahîmi, kesinlikle anlasaydınız yakıcı ateşini mutlaka görürdünüz” şeklindeki ifadesiyle bunun dünyada hissedileceğini ifade 51 52 53 54 İbn Manzûr, Lisânu’l-‘Arab, XII, 84. Ferâhîdî, Kitabu’l-‘Ayn, I, 219; Cevherî, Sıhâh, V, 1883. Semîn el-Halebî, ‘Umdetu’l-Huffâz, I, 308. Esed, Kur’ân Mesajı, III, 1302. 59 KUR’ÂN’DA CEHENNEM etmektedir. Halbûki ayetin daha önceki bölümünde, bunun ahiret hayatında vuku bulacağı ifade edilmektedir. Dolayısıyla ayeti “cehennemin yakıcı ateşini mutlaka göreceksiniz” şeklinde çevirmek gerekir. Cahîmin yolu (sıratu’l-cahîm, Saffât, 37/23), ortası (sevâu’lcahîm, Saffât, 37/55), dibi (aslu’l-cahîm, Saffât, 37/64), azabı (azâbu’l-cahîm, Mümin, 40/7), alevlenmesi (Tekvîr, 82/12), fâcir (İnfitâr, 82/14) ve kâfirlerin (Mâide, 5/10, 86) oraya gireceklerinin bildirilmesi cahîmin cehennemin müradif bir ismi olduğunu göstermektedir. Ancak bazı ayetlerde de nekre olarak geçen bu kelimenin cehennemdeki ateşi ifade ettiğini de söyleyebiliriz (Müzemmil, 73/12). E. Lezâ “Lezâ” lügatte, ateş anlamına gelmekte olup cehennemin bir sıfatıdır. Tutuşmuş ve parıldayan dumansız, saf ateş anlamında55 olup, Kur’ân’da nâr kelimesini izah etmektedir. Meâric Sûresi’nin 15. ayetinde lezâ’nın en önemli özelliğinin ellerin ve ayakların derilerini soyan bir ateş (nezzâ’aten li’ş-şevâ) olmasıdır.56 Şevâ’nın çoğulu şevâtin olup kafa derisi veya vücudun eller, ayaklar ve baş kısmına da denir.57 Ebu Ubeyde (ö. 210/825), Medine halkından birisinin “Ikşa’arrat şevâtî” yani kafa derim (saçlarım) beyazladı, dediğini işittiğini ifade etmiştir.58 Ferâhî (1863-1930), şevâ’nın 55 56 57 58 60 İbn Manzûr, Lisânu’l-‘Arab, XV, 248; Semîn el-Halebî, ‘Umdetu’l-Huffâz, IV, 25. Ferâhîdî, Kitabu’l-‘Ayn, II, 368. Suyûtî, ed-Dürrü’l-Mensûr, XIV, 694-695. Cevherî, Sıhâh, VI, 2396-2397. CEHENNEM: KAVRAMSAL ALAN bacağın arka kısmındaki et parçasını yani baldırı ifade ettiğini söyledikten sonra, Şah Veliyullah ed-Dihlevî’nin ( ö. 1176/1762) bu kelimenin ciğer anlamına geldiğini söylediğini, ancak bu konuda hata ettiğini ifade etmiştir. Aynı zamanda, müfessirlerin de bu kelimeye kafa derisi anlamını vermelerinin hata olduğunu ilave etmiştir.59 Bu kelimenin cehennem ateşini vasfeden bir sıfat olduğuna delil olabilecek bir başka ayet şöyledir. “İşte Ben, sizi alev saçan bir ateşe (nâren telezzâ) karşı uyarıyorum. O ateş ki dini yalan sayan ve ona sırtını dönenden başkası oraya girmez. Ama Allah’a karşı gelmekten çok sakınan ve gönlünü arındırmak için Allah yolunda mal harcayan ise ondan uzak tutulur” (Leyl, 92/14-18). Bu ayette lezâ kelimesi fiil olarak telezzâ şeklinde geçmekte ve kendinden önceki nâr kelimesini açıklamaktadır. F. Sa’îr Araplar, ateşin tutuşması ve harbin şiddetlenmesine “sa’are’n-nâru/sa’are’l-harbu” derler. “Cehennem tutuşturulduğunda…” ayetindeki (Tekvîr, 81/12) “su’irat” fiili mübalağa ifade eder. Ateşin demir, odun gibi maddelerle hareketlendirilmesine ve harlandırılmasına “nârun mis’arun” denir.60 Çoğulu su’ur ise cinnet, delilik anlamına gelir. Kamer Sûresi’nin 24. ayetinde bu şekliyle; kâfirlerin dalâlet 59 60 Abdulhamîd el-Ferâhî, Müfredâtu’l-Kur’ân Nazarâtun Cedîdetün fî Elfâzın Kur’âniyyetin, şerh ve thk. Muhammed Ecmel Eyyûb el-Islâhî, Daru’l-garbi’l-islâmî, Riyad 2002, s. 200. İbn Manzûr, Lisânu’l-‘Arab, IV, 365. 61 KUR’ÂN’DA CEHENNEM ve cinnet (delilik, çılgınlık) halinde olduklarını ifade eder.61 İnsanın cehennemde susuzluk çektiğinde ve semûm denilen zehirli rüzgâr isabet ettiğinde, şaşkınlığa ve çıldırmış bir hale düşmesini ifade eder. Aynı zamanda derinin üzerinde siyaha çalan rengin oluşmasına “es-su’re fi’l-insân” denir.62 “Allah kimi doğru yola iletirse işte doğru yolda olan odur. Kimi şaşırtırsa, artık Allah’tan başka ona hâmi ve yardımcı bulamazsın. Kıyamet günü onları kör, sağır ve dilsiz olarak yüzükoyun haşrederiz. Varacakları yer cehennemdir. Onun ateşi zayıfladıkça alevlerini (sa’îren) artırırız” (İsrâ, 17/97) ayetinde cehennemdeki alevleri ifade eder. “O ne müthiş manzara: Bir kısım cennette… Bir kısım alevli cehennemde! (es-sa’îr)” (Şurâ, 42/7) ayetinde ise cennetin karşıtı olarak cehennemi ifade eden bir isim olarak zikredilmektedir. G. Sekar “Sekar” cehennemin isimlerindendir. Hadîste bu kelime cehennem ateşini ifade etmek için kullanılır. “Sekar” kelimesinin kökeni konusunda iki görüş vardır: Birincisi yabancı bir kelimedir, iştikakı yoktur. İkinci görüşe göre ise Arapça bir kelime olup “sekara” kökünden türemiştir. Güneşin yakıp kavurması, sıcaklığının insan beynini kaynatacak derecede sıkıntı vermesini ifade etmek için “sekarathu’ş-şems” ifadesi kullanılır. Güneş ışınlarının ısısının şiddetini ifade etmek için “sekarâtu’ş-şems”, aşırı sıcak güne “yevmun musmakırrun”, hayvanların dağlandığı demir çubuğa “es-sâkûr” denir.63 61 62 63 62 Semîn el-Halebî, ‘Umdetu’l-Huffâz, II, 200. Ferâhîdî, Kitabu’l-‘Ayn, II, 247. Zebîdî, Tâcu’l-‘Arûs, XII, 51; İbn Manzûr, Lisânu’l-‘Arab, IV, 372. CEHENNEM: KAVRAMSAL ALAN III. Cehennem İsimlerinin Kronolojik Tespiti Kur’ân’da geçen kavramların kronolojik olarak tespit edilmesi ve semantik analize tabi tutulması ayetlerin doğru anlaşılması açısından çok önemlidir. Ancak ayet ve sûrelerin nüzul kronolojisini tespit etmek oldukça zor bir iştir. Çünkü Kur’ân’ın indiği dönemde bu konu fazla önem arz etmiyordu. Kur’ân’ın indiği dönemde ayetlerin yazılması ve nereye konulacağı ile ilgili çalışmalar Rasulullah’ın vahiy yoluyla bildirmesiyle tamamlanmıştır. Ancak sûrelerin kronolojisi ile ilgili farklı görüş ve düşünceler olması nedeniyle az da olsa bazı sûrelerde ihtilaflar söz konusu olmuştur. Kur’ân açısından olaya baktığımızda kronolojinin tespitinin ahkâm ayetlerinin anlaşılması ve yorumlanmasında ciddi bir öneme haiz olduğu görülmektedir. Ancak batılılar Kur’ân’ın her kelimesinin kronolojik tespitini yapmaya ciddi emekler sarfederek kasıtlı bazı sonuçlar çıkarmaya uğraşmışlardır. Bunlardan birisi de cehennem kelimesidir. Ayetlerin kronolojisinin tespit edilmesi nesh ve tedriciliğin aşamalarının tespit edilmesi meselesinden dolayı İslam âlimleri tarafından önemli kabul edilmiştir. Çünkü ahkâm ayetlerinin gelişim seyri mekkî ve medenî sûrelerin kronolojik sırasının bilinmesiyle daha kolay anlaşılabilir.64 64 Muhammed ‘Abdulazîm ez-Zerkânî, Menâhilü’l-İrfân fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân, Daru’l-Kitabi’l-‘Arabiyye, Beyrut 1995, I, 161; Menna el-Kattan, Mebâhis fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân, Mektebetü Vehbe, Kahire 2000, s. 46; Muhammed Ebu Şehbe, el-Medhal li Dirâseti’l-Kur’ân, Daru’l-Liva, Riyad 1987, s. 220. 63 KUR’ÂN’DA CEHENNEM Bu konuda İslam âlimleri genel olarak sûreleri mekkî ve medenî şeklinde iki kısma ayırmışlardır.65 İslam âlimleri, umumiyetle Kur’ân vahyini bir bütün olarak telâkki ettikleri için, âyetleri nüzûl seyrine göre sıralama işine çok büyük bir önem vermemişlerdir. Daha genel ve kolay bir tasnif ile âyetlerin iniş zamanını (hicretten önce ve sonrasını belirlemek üzere) Mekkî ve Medenî şeklinde tasnif etmişlerdir. Ancak teşri’ tarihini daha detaylı incelemek için âyetlerin iniş sıralamasını bilmek önem arz etmektedir. Fakat Hz. Peygamber (s.a.v.) Kur’ân’ı bu sıraya göre yazdırmadığı ve bu sıralamayı ümmetine bir görev olarak yüklemediği için, kesinlik ifade edecek tarzda sıralama geleneği yerleşmemiştir. O, Cebrail’in işaretiyle, gelen bu yeni vahiy parçasının, elimizdeki mushaf tertibindeki yerine konulmasını kâtiplerden istiyordu. Buna mukabil müsteşriklerin bu konuya çok önem verip sûre ve ayetleri kronolojik olarak dakik bir sıralama gayretine girdiklerini görmekteyiz. Müsteşrikler Kur’ân’ın Allah’ın vahyi olduğuna inanmadıklarından, böyle bir sıralama ile Hz. Peygamberin risalet sayfalarını, onun nasıl bir gelişme seyri izlediğini ve zamana göre davranışlarında tutarsızlık olup olmadığını anlamaya heveslenmişlerdi. Fakat elde kesin bilgiler pek az bulunduğundan, bilhassa kendileri peşin fikirle hareket ettiklerinden ve indî hüküm verdiklerinden dolayı bir çıkmaza girmişlerdir.66 65 66 64 Bkz. Bedreddin Muhammed b. Abdullah ez-Zerkeşî, el-Burhân fî ‘Ulûmi’lKur’ân, thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim, Daru’t-Turas, Kahire ts., I, 187; ez-Zerkânî, Menâhilü’l-İrfân, I, 161; el-Kattan, Mebâhis s. 46; Ebu Şehbe, el-Medhal, s. 220; Muhammed b. Lutfî es-Sabbağ, Lemehât fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân, el-Mektebü’l-İslamî, Beyrut 1990, s.145. Suat Yıldırım, “Ayetlerin Kronolojisi”, Yeni Ümit Dergisi, sayı 56, İstanbul 2002, s. 7. CEHENNEM: KAVRAMSAL ALAN Kur’ân’da Eskatolojik Temalar adlı eserinde cehennem ve isimlerinin kronolojik tespitini yapmaya çalışan Thomas J. Oshaungney ayetlerin kronolojik tespitinde Blachère’in tespitini esas almıştır. Eseri dilimize kazandıran Ömer Kara müellifin bu konuda düştüğü hataları şöyle tespit etmektedir: “Tespitimize göre müellifin bu çalışmasında metodolojik açıdan yanlış olduğu söylenebilecek şeyler, üç noktada odaklanmaktadır: Kaynak meselesi, diğer din ve dillerle referanslandırma ve kronolojik tertipte müsteşrikleri esas alma. Şimdi bunlar üzerinde kısaca duralım. 1.Yazarın, kitapta geçen Kur’ân metinlerini selefleri gibi Hz. Muhammed’in kelamı, dolayısıyla bir beşer sözü olarak takdim etmesi, ‘metnin, kaynağının Allah olduğu ve en son hakikat olduğu’ gerçeğini kabul etmemesi; Kur’ân vahyini, ‘sosyolojik bir vakıa’ olarak telakki etmemesinden dolayı metnin ilahiliğini ve kutsallığını gözardı etmiştir. 2.Yazar Kur’ân’daki bir konuyu incelerken ısrarla bilgileri diğer dinlerle ilişkilendirmekte bununla da Kur’ân’ın ortaya koyduğu ahiret hayatı ile ilgili ifade ve anlatımların Kitab-ı Mukaddes ve diğer apokrif metinlerden çalıntı olduğunu ima etmekte; hatta bunu bazen açıktan ilan etmektedir. Müellif Kur’ân kavramlarının kendi bütünlüğü ve dili içerisinde incelenmesinden ziyade onların Kitab-ı Mukaddes kaynaklı olduğunu ispata ağırlık vermiştir. Bu, tamamen bilimsel objektiflikten uzak bir tutumdur. Kelimelerin kökenlerini araştırma hususunda özellikle İbranice, Süryanice ve Aramice dilleriyle bağlar kurmaktadır. 3. Kur’ân’la ilgili bir konunun incelenmesinde islamî kaynakları ihmal etmekte ve nüzûl tertibinde yoğun bir şekilde müsteşrikleri esas almaktadır. Bilindiği gibi Kur’ân’ın iki türlü tertibi söz konusudur. 65 KUR’ÂN’DA CEHENNEM Birincisi, Kur’ân’ın nüzûl tertibi, ikincisi ise vahiy kanalıyla bugünkü tertip şeklidir. Sûrelerin tertibi konusunda ise farklı görüşler mevcuttur.67 Thomas J. Oshaungney cehennem ve diğer isimlerin Blachère’in sistemine göre kronolojik gelişimini tespit etmeye çalışmaktadır. Kitabının, The Descriptive Names For Hell and Their Development Under Criticism (Cehennemin Tanımlayıcı İsimleri ve Bunların Eleştiri Altında Gelişimi) başlıklı dördüncü bölümünde ise nüzûl süreci içerisinde cehennemin aldığı isimleri incelemektedir. Sonuçta cehennem tasvirlerinin muhaliflerin eleştirileri altında bir gelişme gösterdiğini ve cehennemin yedi isimle anıldığını ifade etmektedir. Bu yedi ismin yanı sıra cehennemi ifade etmek için farklı bir takım isimlerin kullanıldığını söyler. Ğay, a’raf, uhdûd ve siccîn gibi kelimelerin ise cehennemin ismi olamayacağını ispata çalışır. Berzah, sa’ûd, hicab, semûm gibi bazı kelimelerin de cehennemin bir bölümünü anlattığını ifade eder. Azap, nâr ve harîk kelimelerinin cehennemin ismi olduğunu; azap kelimesinin hem cehennemle hem de cahîm ve sa’îr ile kullanıldığını; harîk’in ise müstakil bir isim değil, ateşin sıfatı olduğunu söylemektedir. Bu bölümde haviye, cahîm, sa’îr, cehennem, leza, sekar ve hutame’den oluşan yedi isim üzerinde genişce duracağını, fakat bunların isim olup olmadığı tartışmalarını ele almayacağını belirtir. Bu yedi ismin Hicr, 15/43-44. ayetlerine dayanarak cehennemin katlarını ifade ettiğini söyle67 66 Ömer Kara, “Eschatological Themes in The Qur’an; Oryantalist Bir Eserin Tenkidi”, islamicevaplar.com/eschatological-themes in the quranoryantalist-bir-eserin tenkidi.html. CEHENNEM: KAVRAMSAL ALAN menin tatmin edici olmadığını ifade eder. Oryantalistlerin de bu yedi ismin kullanımı için kesin bir açıklama getiremediklerini söyleyen Thomas, yaptığı çalışmada Kur’ân’ın kronolojik sıralamasını ve ayetlerin bağlamını dikkate alarak bu isimlerin muhtevalarını belirlediğini ifade eder. Ayetlerin tertibinde de Blachère’in tertibini esas alarak I.Mekke dönemi, II. Mekke dönemi, III. Mekke dönemi ve Medine dönemi şeklinde ayetlerde cehennem isimlerinin kullanımını listeler ve bu listeden şu sonuca ulaşır: a) Kullanım farklılığının en çok olduğu dönem, I.Mekke dönemidir. b) Cehennem lezâ ve sekar’ın marife ve nekre olarak kullanımı özel isim olduğunu gösterir. c)Hâviye, sekar ve hutame ise hem kelime anlamlarını hem de cehennemi ifade etmektedirler.68 Biz burada cehennemle ilgili ayetlerin geçtiği sûrelerin nüzûl sıralanmasında İbn Abbas’a dayandırılan, genel kabul gören ve kullanılışı çok yaygın olan rivayete göre69 nüzûl sırasını esas alarak Thomas J. Oshaungney eserinde esas aldığı nüzûl sırasıyla karşılaştırmalı olarak inceledik. Mekkî dönemle ilgili sûrelerde farklı dönemler şeklinde ayrıma gidilmediği için sûrelerin farklı kronolojileri olmasına rağmen mekkî dönem hemen hemen aynı gibidir. Medine dönemi tek bir dönem kabul edildiği için farklı sıralama da olsa aynı isimler bu dönemde de kullanılmıştır. 68 69 Kara, “Eschatological Themes In The Qur’an; Oryantalist bir eserin tenkidi”, islamicevaplar.com/eschatological-themes in the quranoryantalist-bir-eserin tenkidi.html. Ebu Abdillah Muhammed b. Eyyub b. ed-Dureys el-Becelî, Fedâilü’lKur’ân, Daru’l-fikr, Beyrut 1987, s. 33-34. 67 KUR’ÂN’DA CEHENNEM I. Mekke döneminde inen sûrelerde kaynaklarımızda cehennemin yedi ismi olarak geçen yedi kelime kullanılmıştır. Esas cehennemi ifade eden cehennem ve cahîm kelimeleri her dönem sûrelerinde yer almıştır. Özellikle Kur’ân’da birer defa geçen hutame, hâviye ilk dönemde inen ayetlerde yer almakta ve bu kelimelerle cehennemin yakıcı, kavurucu, insanların kemiklerini kıran, ateşin acısını kalpte hissettiren özellikleri açıklanmaktadır. Cehennemi tasvir edici detaylı açıklamalar bu dönemdedir. Özellikle kıyamet sahneleriyle birlikte anlatılan cehennem tasvirleri korkutucu ve tehdit içeriklidir. II. Mekke döneminde sekar kelimesi sadece bir yerde, sa’îr şeklinde bir yerde, es-Sa’îr şeklinde bir sûrede üç defa, el-cahîm, Saffât Sûresi’nde altı defa, Duhan Sûresi’nde iki defa ve Şu’arâ Sûresi’nde bir defa olmak üzere toplam dokuz yerde geçmektedir. 1.Mekke döneminde beş yerde geçen cehennem kelimesi bu dönemde yirmi bir yerde70 geçmiştir. Bu dönemdeki ayetlerde tasvirler biraz azalmış, yerini kısa ve net ifadelere bırakmıştır. Diğer isimler ve vasıflandırmalar bu dönemde geçmez. III. Mekke döneminde cahîm ismi sadece bir yerde, sa’îr ismi bir yerde es-Sa’îr şeklinde dört yerde geçer. Toplam 25 yerde geçen cehennem kelimesi ise kâfir ve müstekbir zâlimlerin gidecekleri yeri ifade eder. 70 68 Kâf, 50/24, 30; Tâhâ, 20/74; Hicr, 15/43; Meryem, 19/68, 86; Sâd, 38/56, 85; Yasîn, 36/63; Zuhruf, 43/74; Cin, 72/15, 23; Mülk, 67/6; Müminûn, 23/103; Enbiyâ, 21/29, 98; Furkân, 25/34, 65; Kehf, 18/100, 102, 106. CEHENNEM: KAVRAMSAL ALAN Medine döneminde altı yerde cahîm ve 26 yerde cehennem isimleri ağırlıklı olarak zikredilmiş, dört yerde ise sa’îr ismi zikredilmiştir. Şirkin ve küfrün yaygın olduğu on üç yıllık Mekke döneminde 51 defa cehennem, 18 defa cahîm, 9 defa Sa’îr, 5 defa Sekar, 1 defa Hutame, 1 defa Hâviye, 1 defa da Lezâ kelimesi olmak üzere, toplam cehennemi ifade eden ayetlerin toplamı 87’dir. On yıllık Medine döneminde ise 26 defa cehennem, 6 defa Cahîm, 4 defa Sa’îr olmak üzere, cehennemi ifade eden ayetlerin toplamı 36’dır. Mekke döneminde bütün isimler geçerken Medine döneminde sadece üç isim zikredilmiştir. CEHENNEM İSİMLERİ CEHENNEM CAHÎM SA’ÎR SEKAR HUTAME HÂVİYE LEZ EN-NÂR NÂR TOPLAM MEKKE 51 18 9 5 1 1 1 70 8 164 MEDİNE 26 6 4 56 4 96 Tabloda görüldüğü üzere cahîm kelimesinin Mekke’de kullanımı Medine dönemine göre hemen hemen üç kat, cehennem ve sa’îr kelimelerinin kullanımı ise bir kat daha fazladır. Bu tablodan ve yukarıda zikredilen ayetlerin kronolojisinden anlaşıldığına göre Kur’ân, cehennem için hâviye, hutame ve leza kelimelerini ilk dönemde kullanmış, diğer 69 KUR’ÂN’DA CEHENNEM isimlerle birlikte cehennem, cahîm ve sa’îr kelimelerini sonraki dönemlerde daha çok kullanmıştır. Kur’ân ilk indiği dönemden itibaren hemen hemen her sûrede cehennem ve diğer isimler veya azapla ilgili bir ayet geçmektedir. Kur’ân’da toplam 77 cehennem, 24 cahîm, 13 sa’îr, 5 sekar, 1 lezâ, 1 hâviye, 1 hutame olmak üzere 122 defa bu isimler geçmektedir. İndiği dönemdeki muhatapları arasında fark gözetmeksizin müşrik, münafık, kâfir ve ehl-i kitap hakkında cehennem ve azapla ilgili uyarı ve tehdit dolu ifadeler Kur’ân’ın hemen hemen her sûresinde zikredilmiştir. Ayrıca cehennemdeki ateşi ifade eden en-nâr kelimesi 52 sûrede 126 defa, nekre şeklinde cehennemle ilgili olarak 7 sûrede 12 defa geçmektedir. IV. Cehennemle Yanlış İlişkilendirilen Kavramlar Cehennem, bilhassa sahabe ve tabiîne nispet edilen sıhhati tartışmalı bazı rivayetlerde, mücrimlerin işlemiş oldukları cürümlere uygun ceza görmeleri için oluşturulmuş vadiler, kuyular, ateşten dağlar, denizler ve nehirler gibi çeşitli iskân alanlarından oluşan bir yer olarak tasvir edilmiştir. Muhayyel olmalarına rağmen bizzat gidip yerinde tecrübe edilmiş edasıyla tasvir edilen ve ğay, esâm, veyl, sa’ud, akabe ve siccîn gibi isimlerle anılan bu iskân alanlarının özel isimleri genellikle Kur’ân’dan ödünç alınmış; hemen tamamı dağ, vadi ve kuyu gibi, Arapların yaşadığı coğrafyanın en belirgin karakteristiklerini yansıtan unsurlardır.71 71 70 Öztürk, “Uhrevi Azap Figürleri”, s. 96. CEHENNEM: KAVRAMSAL ALAN Bu anlayış rivayetlerdeki mübalağalı ifadeler vasıtasıyla, rivayet ağırlıklı yorum yapan müfessirleri, Kur’ân’da geçen bu kelimeleri cehennem ile ilişkilendirmeye sevk etmiş, zorlama ve abartılı yorumların yapılmasına ve bu yorumların eleştiriye tabi tutulmadan daha sonraki tefsîrlere olduğu gibi aktarılmasına sebep olmuştur.72 Bu bölümde bu kelimelerin bağlamından koparılarak, siyak-sibaka dikkat edilmeden tefsîrlerde nasıl yorumlandığını ve ilgisi olmadığı halde cehennemle nasıl ilişkilendirildiğini ele alacağız. A. Akabe (Sarp Yokuş) “Akabe” kelimesi Kur’ân’da Beled Sûresi’nin 11. ve 12. ayetlerinde iki defa geçmektedir. Bu kelime zorluk ve meşakkat anlamına gelmekte olup, ayetlerin siyak-sibakından anlaşıldığına göre insan kendisine verilen çeşitli nimetlere karşılık gösterilen iki yoldan zor olanını denememiş, kolay olanı tercih etmiştir. Ebu’s-Su’ûd’un (ö. 982/1574) ifadesiyle; verilen nimetlere karşı salih amellerde bulunmamıştır.73 Ayetlerin devamında zor olan ameller; köle azad etmek, kendi aç iken başkasını doyurmak, yakın akrabadan bir yetimi veya fakiri gözetmek, sabrı ve merhameti tavsiye etmektir. Bunları seçenler erdeme ve kurtuluşa erenler, inkârcılar ise kötülüğe batmış olanlardır ve onlara ateş dokunacaktır. Ayetler “akabe” kelimesinin insanın nefsine zor gelen amelleri yapmamak anlamını ifade ettiğine işaret et72 73 Subhî Salih, Ölümden Sonra Diriliş, s. 86. Ebu’s-Su’ûd, Muhammed b. Muhammed b. Mustafa, İrşâdu Akli’s-Selîm ilâ Mezâye’l-Kur’âni’l-Kerîm, Riyad 1997, V, 536. 71 KUR’ÂN’DA CEHENNEM mesine rağmen74 tefsîrlerimizde bu kelime cehennem ile ilişkilendirilmiş, onun cehennemde bir dağ olduğu ifade edilmiştir.75 Bazı tefsîrlerde bu anlamın dışında iyi amelleri yapıp yapmama konusunda nefis ve şeytanla yapılan mücadelenin temsîli bir anlatımı olduğu ifade edilmiştir. Râzî (ö. 606/1209) bu görüşü tercih ettiğini özellikle belirtmiştir.76 Maverdî (ö. 450/1058) ise bu kelimenin tamamen birbiriyle çelişen beş anlamı olduğunu belirtmiştir. Bunlar; cehennemde dağ, ateş, cehennem üzerinde köprü, hevâ, nefis ve şeytanla mücadele ve kurtuluş yoludur.77 İbnü’l-Cevzî (ö. 597/1201) ise bunlara ilaveten cehennemde yetmiş derece, köprüsü olmayan engel, geçit anlamlarını ekleyerek yedi anlama çıkarır.78 74 75 76 77 78 72 Ebû Muhammed Abdülhak b. Atiyye el-Endülüsî, el-Muharreru’lVecîz fî Tefsîri’l-Kitâbi’l-‘Azîz, thk. Abdusselam Abduşşafî Muhammed, Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, Beyrut 2001,V, 485; Muhammed b. Yusuf Ebû Hayyan, el-Endelüsî, el-Bahru’l-Muhît, Daru’l-kütübi’l-ilmiyye, Beyrut 1993, VIII, 471. Taberî, Câmi’u’l-Beyân, XXIV, 420; Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb, XXXI, 184; İbn Kesîr, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm, VIII, 405; Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekir b. Ferah el-Ensar el-Hazrecî el-Kurtubî, el-Cami’ li Ahkâmi’l-Kur’ân, thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî, Müessestü’r-risale, Beyrut 2006, XXII, 299. Kurtubî, el-Câmi’ li Ahkâmi’l-Kur’ân, XXII, 300; Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb, XXXI, 185. Maverdî, en-Nüket ve’l-‘Uyûn, VI, 278. Ebu’l-Ferec Abdurrahman b. Ali İbnü’l-Cevzî, Zâdu’l-Mesîr fî İlmi’tTefsîr, el-Mektebü’l-islamî, Beyrut 1984, IX, 133-134. CEHENNEM: KAVRAMSAL ALAN B. Sa’ûd (Çetin-Zor) Lügatte, “sa’ûd”, aşağıdan yukarıya doğru tırmanılan yol, zor iş, azap ve meşakkat anlamlarına gelir.79 Bir ayette “azâben sa’aden” “Kim Rabbini hatırlamaktan yüz çevirirse Allah onu gitgide artan çetin bir azaba sokar” şeklinde (Cin, 72/17), diğeri “seurhikuhû sa’ûden” “Ben de onu sarp mı sarp bir yokuşa sardıracağım” (Müddessir, 74/17) şeklinde iki yerde geçer. Kur’ân’da fiil olarak “yas’adu” şeklinde, gökyüzüne yükselmek anlamında kullanılmıştır.80 Tefsirlerde bu anlam verilmekle birlikte sa’ûd’un cehennemde bir kaya veya bir dağ olduğu şeklinde rivayetler zikredilerek bu kelime cehennemle ilişkilendirilmektedir. “Sa’ûd cehennemde bir dağın ismidir. İnsan yetmiş yıl boyunca tırmanır. Tam varacağı zaman tekrar dibine düşer. Bu sonsuza kadar böyle devam eder” hadîsini81 zikreden müfessirler; insan bu kayaya elini temas ettirdiğinde elinin eriyeceğini, kaldırınca eski halini tekrar alacağını, ayağını koyduğunda aynı halin devam edeceğini rivayet ederler.82 Kurtubî (ö. 671/1273) ise bunun cehennemde kınalı bir kaya olduğunu bildirdikten sonra aynı yorumu yapar. Ancak İbn Abbas’ın Allah kâfiri rahat edemeyeceği meşakkatli bir azapla cezalandırır, görüşünü de zikretmeden geçmez.83 Vahidî (ö. 79 80 81 82 83 Ferâhîdî, Kitabu’l-‘Ayn, II, 394; İsfahânî, el-Müfredât, I, 368. Bkz. Âl-i İmrân, 3/153; En’âm, 6/125; Fâtır, 35/10. Muhammed b. İsa b. Sevre et-Tirmizî, Sünenü’t-Tirmizî, Mektebetü’lMa’arif, Riyad ts., Tefsîr, 74. Bu hadîsi Tirmizî garib kabul etmiş, elElbanî ise zayıf olarak tespit etmiştir. Taberî, Câmi’u’l-Beyân, XXIII, 427; Zemahşerî, Keşşâf, VI, 255; Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb, XXX, 200; Ebu’s-Su’ûd, İrşâdu Akli’s-Selîm, V, 420. Kurtubî, el-Câmi’ li Ahkâmi’l-Kur’ân, XXI, 376. 73 KUR’ÂN’DA CEHENNEM 468/1075) biraz daha yorumu ileri götürür. Kelbî’nin söylediği sözleri naklederek, Ebû Saîd el-Hudrî ve Mukâtil’in de aynı görüşte olduğunu Ata’nın İbn Abbas’tan benzer görüşleri naklettiğini söyler. Kelbî şöyle der: “O kâfiri yokuşa süreceğim ayetindeki sa’ûd cehennemde kınalı bir kayadır. İnsan ona tırmanmaya zorlanır. Zirveye varacağı zaman tekrar kayanın dibine düşer bu sonsuza kadar böyle devam eder. Bu tırmanışlarında önünde tutunduğu demirden bir zincir vardır, arkadan ise demir bir tarakla vücuduna eziyet edilir.”84 Konuyu toparlamaya çalışırsak sa’ûd kelimesine beş anlam yüklenmiştir: Meşakkatli, güç bir azap, huzura erdirmeyen azap, cehennemde tırmanılan kaya, kâfirin cehennemde çektiği şiddetli azap85 ve cehennemde bir dağ.86 Rivayet tefsirlerinden olan ed-Dürrü’l-Mensûr adlı tefsîrinde Suyûtî (ö. 915/1505) sadece “meşakkatli azap” anlamında olan görüşü nakletmiştir.87 Kurtubî (ö. 671/1273) bu kelimenin anlamını dağ olarak kabul ettikten sonra bakın bunu nasıl mübalağalı bir şekilde tasvir ediyor: “Bu ateşten bir dağdır. Allah düşmanları bu dağın üzerine yüzüstü bırakılırlar. Elleri ve ayakları boyunlarına bağlanmıştır. Zebâniler başlarında dikilip el84 85 86 87 74 Ebu’l-Hasan Ali b. Ahmed b. Muhammed el-Vahidî, et-Tefsîru’l-Basît, thk. Muhammed b. Salih b. Abdillah el-Fevzan, İmam b. Muhammed Su’ûd Üniversitesi Yayınları, Riyad 2010, XXII, 424-425. Ebu’l-Hasen Ali b. Muhammed b. Habîb el-Basrî el-Maverdî, en-Nüket ve’l-‘Uyûn, Daru’l-kütübi’l-ilmiyye, Beyrut ts., VI, 141. İbn Kesîr, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm, VIII, 266. Suyûtî, ed-Dürrü’l-Mensûr, XV, 71. CEHENNEM: KAVRAMSAL ALAN lerindeki demir taraklarla vururlar. Kime tarakla işkence ederlerse feryadu figan eder.”88 Oysa bu kelime, lügatte sadece “zor çıkılan yer” manasına gelmekte ve Kur’ân’daki kullanımda ise o, Allah tarafından bir mecâz (metefor) olarak ifade edilen “kâfirler için güçlük çıkarma” şeklinde tehdidin bir parçası olarak gözükmektedir. “Onu zorlu bir yokuşa süreceğim” . Bu, “Onun kaderini zora sokacağım”, anlamına gelirken daha sonraki ayetlerde bizzat cehennem azabı tehdidi ile zirveye ulaşmaktadır.89 C. Veyl (Yazıklar Olsun) “Veyl”, Kur’ân’da birçok yerde geçmekte olup “yazıklar olsun” anlamında, kâfirleri tahkir etmek için kullanılan ve onların yaptıkları fiillerinden dolayı azaba düşeceklerini ifade eden bir kelimedir. Bu ifade tefsîrlerde, cehennemde kusmuk ve irinlerin aktığı bir vadi olarak tasvir edilmiş90, İbn Atiyye (ö. 546/1151) bu kelimenin; kötülük, meşakkat, keder anlamına geldiğini belirttikten sonra, bunun cehennemde bir vadi veya su havuzuna benzeyen ve katı maddelerin biriktiği yerin adı olduğunu söyler.91 D. Siccîn (Amellerin Kaydedildiği Yer) Kur’ân’da “sicn” kelimesi hapishane anlamına gelmektedir. Hz. Yusuf’un hapse atılması bu kelime ile anlatılmaktadır. 88 89 90 91 Kurtubî, Tezkire, II, 845. O’shaughnessy, Kur’ân’da Eskatolojik Temalar, s. 116. Taberî, Câmi’u’l-Beyân, XXI, 575. İbn Atiyye, el-Muharreru’l-Vecîz, V, 187. 75 KUR’ÂN’DA CEHENNEM Yusuf Sûresi’nin 25. ayetinde “leyüscenenne” (mutlaka zindana atılacak), 33. ayetinde es-sicn (hapishane) şeklinde, 35. ayetinde “leyescünennehu” (belli bir süre hapse atmaya karar verdiler) şeklinde kullanılan “sicn” isim olarak hapishane, fiil olarak ise hapse atmayı ifade etmektedir. Siccîn kelimesi sicn kelimesinin fi’îl kalıbıdır. Kur’ân’da iki defa geçmektedir. “Hayır! Hileye sapmayın, ahireti inkâr etmeyin! Doğrusu, yoldan sapan kâfirlerin hesap defterleri Siccîn’dedir. Siccîn nedir bilir misin? Siccîn kâfirlerin yaptıkları işlerin kaydedildiği defterdir.” (Mutaffifîn, 83/ 7-8). Bu kelimenin ifade ettiği anlam konusunda çok farklı rivayet ve görüşler tefsîr kitaplarımıza girmiştir. Lügat ve tefsîr kitaplarında cehennemin isimlerinden kabul edilen bu kelime92 aynı zamanda kâfirlerin amellerinin kaydedildiği kitabın/amel defterinin bulunduğu veya saklandığı yerin adıdır.93 Râzî (ö. 606/1209), cumhuru müfessirin bu kelimeyi belirli bir şeyin ismi kabul ettiklerini, daha sonra ise bunun anlamını belirlemede ihtilafa düştüklerini söyler.94 Abdullah b. Amr, İbn Abbas, Katâde, Mücahid, Mukâtil, Dahhâk ve Atâ bu kelimenin yerin yedi kat altını ifade ettiğini söylemişlerdir.95 Hatta Abdullah b. Ömer kâfirlerin ruhları ve kötü amellerinin orada olduğunu ifade etmiştir.96 Ebu Hureyre, siccîn’in cehennemde 92 93 94 95 96 76 Ferâhîdî, Kitabu’l-‘Ayn, II, 218; İsfahânî, Müfredât, I, 297. Zebîdî, Tâcu’l-‘Arûs, XXXV, 170-171; Cevherî, Sıhah, V, 2133. Taberî, Câmi’u’l-Beyân, XXIV, 193. Taberî, Câmi’u’l-Beyân, XXIV, 193-194, Vahidî, Basît, XXIII, 315; Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb, XXXI, 93. Taberî, Câmi’u’l-Beyân, XXIV, 194. CEHENNEM: KAVRAMSAL ALAN ağzı açık bir kuyu olduğunu,97 Rasulullah’tan rivayet etmiştir. Ancak; İbn Kesîr (ö. 774/1372) bu hadîsin sahîh olmadığını, münker ve garîb olduğunu özellikle belirtir.98 Mücahid ise; siccîn’in yedi kat yerin dibinde bir kaya olduğunu ve altında kâfirlerin amellerinin bulunduğunu söylemiştir.99 İbn Kesîr ise, yerin yedi kat dibi, cehennemde bir kuyu ve yerin yedi kat altında yeşil bir kaya olduğunu ifade eden üç görüş belirtmiştir.100 Zeccâc (ö. 311/923) ise siccîn’in “sicn” kelimesinden türediğini, kâfirlerin kitaplarının hapsedilmesinin kâfirlerin durumlarının zelil olduğuna delalet ettiğini, siccîn’in aynı zamanda hesap anlamına geldiğini, yerin yedi kat dibinde bir hapishane veya kaya olduğunu ifade etmiştir.101 Râzî (ö. 606/1209), siccîn’in lanetli şeytanların bulunduğu sefalet ve karanlığın hâkim olduğu dar bir yer olarak izah edildiğini zikreder.102 İbn Atiyye (ö. 546/1151) ise birbirine tamamen zıt iki görüşü zikreder. Bunlardan birisi Ubey b. Ka’b’ın Tevrat’tan naklettiği siccîn’in cehennemde siyah bir ağaç olduğu veya İblis’in yanağının altında bulunan bir kaya olduğu rivayeti, ikincisi ise İkrime’nin siccîn’den maksadın hüsran ve uçuruma yuvarlanma olduğu rivayetidir.103 97 98 99 100 101 102 103 Taberî, Câmi’u’l-Beyân, XXIV, 196; Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb, XXXI, 93; İbn Kesîr, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm, VIII, 349. İbn Kesîr, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm, VIII, 349. Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb, XXXI, 93. İbn Kesîr, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm, VIII, 349. Ebu İshak İbrahim b. es-Seriyy ez-Zeccâc, Ma’âni’l-Kur’ân ve İ’rabuhû, thk. Abdulcelîl Şelebî, Âlemu’l-kütüb, Beyrut 1988, V, 298. Taberî, Câmi’u’l-Beyân, XXIV, 193. İbn Atiyye, el-Muharreru’l-Vecîz, V, 451. 77 KUR’ÂN’DA CEHENNEM Blachère bu konuda eleştirel bir tavır sergileyerek şöyle demektedir. “Sülasi/üçlü kökteki (yani sicn) somut mana, bazen Kur’ân’ın benimsemediği bir tefsîrin yapılmasına sebep olmaktadır. Mesela; kök harflerinin manasından hareketle “siccîn” ismi muhtemelen “ebedî hapis yeri” ni göstermektedir. Mamafih bunu takip eden hemen sonraki ayetler, siccîn’i aynı metnin devamında cehennemle tehdit edilenlerin kötü amellerinin kaydedildiği “yazılı kütük” şeklinde tarif edilen ve –muhtemelen sicillum’dan alınmış olan- farklı bir manaya da işaret etmektedir.”104 Blachère’in yorumu oldukça zorlama ve maksatlıdır. Oysaki kısaca işaret etmek gerekirse Kur’ân’ın burada siccîn’e yüklediği anlam amel defteridir ki, buna benzer ifadeler Kur’ân’da zikredilmektedir. İbn ‘Aşûr (1879-1973), bu kelimenin anlamı konusunda ihtilaf olduğunu söyledikten sonra sözlerini şöyle sürdürür. “Bu kelimenin en meşhur anlamı cehennemde bir vadinin adıdır. Bu yere “siccîn” denmesinin sebebi içinde bulunan kimseye hapsin zor gelmesi ve oradan ayrılmasının mümkün olmamasından dolayıdır. Bu kelime Arapça bir kelime olmasına rağmen Arapların pek fazla kullanmadığı Kur’ân lafızlarından biridir. Araplar bu kelimeyi duyduklarında yadırgamamışlar ve bu kelimeyi siltîn -bu kelime Arapça değildir- kelimesi yerine kullanmışlardır.”105 Buraya kadar zikrettiğimiz bilgilerden anlaşılmaktadır ki, “siccîn” kelimesi, ölüm ötesi hayat gerçeğini ka104 105 78 Régis Blachère, Le Coran. Traduction selon un essai de reclassement des sourates, Paris 1949, s. 105. Muhammed b. Tâhir İbn ‘Âşûr, et-Tahrîr ve’t-Tenvîr, Daru’t-tunusiyye, Tunus 1984, XXX, 195. CEHENNEM: KAVRAMSAL ALAN bul etmeyip cehennemlik olmayı hak edenlerin kayıtlarının tutulduğu bir tür kayıt kütüğünü ifade etmektedir. Türediği kelime kökünün ifade ettiği temel anlama uygun olarak, kayıtları tutulan kişilerin keyfiyetlerine işaret eden bir anlama sahip olduğu anlaşılmaktadır. Kötüler kötü durumda oldukları için onların kayıt kütükleri “siccîn” olarak isimlendirilmiştir.106 Bütün bu açıklamalar, siccîn’in ayette açıkça bahsedilen kâfirlerin amellerinin kaydedildiği bir kitap olduğunu göstermektedir. Ancak bu kitabın mahiyeti, nerede olduğu konusu tamamen gaybî bir konu olup bu konuda sahîh bir rivayet bulunmamaktadır. E. Ğay (Sapıklık) Kur’ân’da “ğay” kelimesinin asıl manası, İbn Abbas’a göre hüsran, Katadeye göre şer (kötülük)107, “Dinde zorlama yoktur. Doğru yol, sapıklıktan (mine’l-ğay), hak batıldan ayrılıp belli olmuştur” (Bakara, 2/256) ayetinde rüşdün zıddı olup sapkınlık, “sebîlu’l-ğay” şeklinde “sapıklık yolu” anlamına gelir. “Dünyada haksız yere büyüklük taslayanları, ayetlerimi gereği gibi anlamaktan uzaklaştırırım. O kibirlenenler her türlü mucizeyi bile görseler yine de onlara iman etmezler. Doğru yolu görseler o yolu tutmazlar. Ama sapıklık yolunu (sebîlu’l-ğay) görseler o yola girerler. Öyle! Çünkü onlar ayetlerimizi yalan saymayı âdet haline getirmiş ve onlardan gafil olagelmişlerdir” (A’raf, 7/146). Aynı zamanda azgın106 107 Pak, “30. Cüz’ün Çevirisi ve Çeviri Üzerine Notlar”, s. 39. Taberî, Câmi’u’l-Beyân, XV, 574; İbn Kesîr, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm, V, 245. 79 KUR’ÂN’DA CEHENNEM lık ve sapıklık anlamlarına da gelir. “Şeytanların dostlarına gelince, şeytanlar onları azgınlığa (fi’l-ğay) sürükler, sonra da yakalarını bırakmazlar” (A’raf, 7/202). Zemahşerî (ö. 538/1143), Araplar’ın her türlü kötülüğü “ğay”, her türlü iyiliği de “reşâd” kelimesiyle ifade ettiklerini belirtmiştir.108 Buna göre ayetteki cümle, “onlar bilahare hayırla değil şerle karşılaşacaklardır” mealinde bir anlam ifade eder. Eğer ayette hazf olduğu düşünülürse, o takdirde cümle, “Onlar bilahare kötülük ve sapkınlığın cezasını görecekler” şeklinde bir anlam kazanır.109 Ayetin anlamı gayet açık olmasına rağmen ve diğer ayetlerde de bu anlam açıkça ifade edilirken, bu kelimenin cehennemde bir vadi veya kuyuyu ifade ettiği belirtilmiştir. İbn Abbas, cehennemde bir vadi, Abdullah b. Mesud, yiyeceği habîs, içinde derin çukurların olduğu cehennemde bir vadi,110 Ebu ‘Iyad, cehennemde irin ve kanla dolu bir vadi,111 Ebu Ubeyde ve Beyhakî ise bunun cehennemde sıcak bir nehir olduğunu ve şehvetine uyanların burada cezalandırılacağını söylemiştir.112 Taberî, bütün bunların birbirine yakın anlamlar olduğunu cehennemde vadi olarak açıklanan bu yere girenlerin hüsran ve şerle karşılaşacaklarını,113 ifade ederek bu görüşleri birleştirmektedir. 108 109 110 111 112 113 80 Zemahşerî, Keşşâf, IV, 33. Şevkânî, Fethu’l-Kadîr, III, 467. Muhammed b. Ahmed b. Sâlimi b. Süleyman es-Sefarînî, el-Buhûru’zZâhire fî Ulûmi’l-Âhire, thk. Muhammed İbrahim Çelebi, Kuveyt 2007, II, 405. İbn Kesîr, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm, V, 245. Taberî, Câmi’u’l-Beyân, XV, 572, Sefarînî, el-Buhûru’z-Zâhire, II,405. Taberî, Câmi’u’l-Beyân, XV, 574. CEHENNEM: KAVRAMSAL ALAN Ancak daha sonraki dönemlerde yapılan yorumlarda bu kelime biraz daha mübalağalı bir anlatıma dönüşmüştür. Öyle ki, cehennem kuyusuna atılan bir taşın yetmiş bin yıl sonra dibine varacağı rivayetini Ebû Ümâme zikredince, birisi onun altında başka bir şeyin olup olmadığını sordu. Ümâme, evet, dedi, ğay ve esâm vardır. Ğay ve esâm Peygamberimize sorulduğunda; bunlar iki kuyudur ki ehl-i nârın kan ve irini onun içine akar. Bu iki kuyu Kur’ân’da Meryem, 19/59 da “ğay”, Furkan, /68 de “esâm” olarak zikredilmiştir, diye buyurdu. Bu rivayeti zikreden Taberî hiç bir değerlendirme yapmazken, İbn Receb bu hadîsin isnadının zayıf olduğunu zikreder.114 F. Esfel-i Safilîn (En Aşağı Tabaka) Bu kelime Kur’ân’da bir yerde geçer. “Sonra da onu en aşağı derekeye düşürdük” (Tîn, 95/5) ayetinde en aşağı derekeden maksadın İbn Abbas’a göre, erzel-i ömür, yaşlılık anlamına geldiği söylenmişse de Mücahid, Katade, Hasan ve İbn Zeyd, cehennem ateşi olduğunu söylemişlerdir.115 Maverdî de ikinci görüş olarak, inkârından dolayı cehennemin en aşağı tabakası olan esfel-i safilîne sürükleneceği anlamına geldiğini söylemiştir.116 114 115 116 Taberî, Câmi’u’l-Beyân, XV, 574; Ebu’l-Ferec Zeynuddin Abdurrahman b. Ahmed b. Receb, el-Hanbelî el-Bağdadî, et-Tahvîfu mine’n-Nar ve’tTarîfu bi Hali Dari’l-Bevâr, thk. Beşir Muhammed ‘Uyûn, Mektebetu dâri’l-beyân, Beyrut 1988, s. 74. Taberî, Câmi’u’l-Beyân, XXIV, 515; Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb, XXXII, 11. Maverdî, en-Nüket ve’l-‘Uyûn, VI, 302. 81 KUR’ÂN’DA CEHENNEM G. Esâm (Ceza) Bu kelime günah anlamına gelen “ism” kökünden türemiş olup aşağıdaki ayette işlenen suçun karşılığını görmek anlamında kullanılır. “Onlar, Allah’la beraber başka bir tanrıya yalvarmazlar. Allah’ın muhterem kıldığı bir canı haksız yere öldürmezler. Zina etmezler. Kim de bunları yaparsa günahının cezasını bulur (yelka esâmen)” (Furkân, 25/68). Ancak bu kelime bazen cehennemde zehirli akrep ve yılanların bulunduğu bir vadinin adı olabilmektedir.117 Esas anlamı günahkârın işlediği suçun cezasını bulmasını ifade eden bu kelime118 Hasan’a göre cehennemin isimlerinden birisi, İbn Ömer, Katade ve Mücahid’e göre ise cehennemde bir vadidir.119 Genellikle cehennemdeki kuyu ve vadi isimlerinin zikredildiği hadîsler zayıf ve uydurma olarak kabul edilmiştir. İbn Hibbân (ö. 354/965) Allah’ın cehennemdeki hebheb kuyusunda zorba kâfirleri cezalandıracağı şeklindeki rivayetin aslının olmadığını ifade etmiş, cehennemde hüzün kuyusu ve hüzün vadisinin olduğu yönündeki rivayetlerin de sahîh olmadığını belirtmiştir.120 H. Mevbık (Engel) Kur’ân’da bir yerde geçen bu kelime “O gün Allah müşriklere der ki: “Haydi bakalım, ortaklarım olduklarını iddia 117 118 119 120 82 Sefarînî, el-Buhûru’z-Zâhire, II, 405 Zemahşerî, Keşşâf, IV, 371. Maverdî, en-Nüket ve’l-‘Uyûn, IV,157; Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb, XXIV, 111. Cemaluddin Abdurrahman b. Ali Ebu’l-Ferec İbnü’l-Cevzî, Kitabu’lMevzu’at, thk. Abdurrahman Muhammed Osman, Mektebetü’s-Selefiyye, Medine 1966, III, 263-264. CEHENNEM: KAVRAMSAL ALAN ettiğiniz putları çağırın, gelsinler! “İşte çağırdılar ancak, onlar kendilerine cevap vermediler. Biz aralarına bir uçurum koyduk (mevbıken)” (Kehf, 18/52). Kur’ân’da ehl-i cennet ile ehl-i cehennem arasına konan bir engel anlamına gelen bu kelime cehennemde bir vadi,121 kenarlarında yılanların bulunduğu ateşten bir nehir olarak tasavvur edilmiştir.122 Zemahşerî bu kelimenin vadi, azap, berzah (engel/perde) ve düşmanlık anlamına geldiğini ifade etmiştir.123 121 122 123 Taberî, Câmi’u’l-Beyân, XIV, 161; İbn Atiyye, el-Muharreru’l-Vecîz, X, 45. Taberî, Câmi’u’l-Beyân, XIV, 161; Kurtubî, Tezkire, II, 872. Zemahşerî, Keşşâf, III, 593. 83 II. Bölüm Cehennemin Mahiyeti ve Unsurları I. Mahiyeti A. Cehennemin Varlığı Konuyu tartışmadan önce şunu belirtelim ki, her ne kadar ahirete iman, iman esaslarından biri olsa da, cennet ve cehennemin halen mevut olup olmadığı konusu, inanç açısından problem oluşturmaz. Yani ahirete inanan bir kimsenin cennet ve cehennemin şu anda var olup olmadığını kabul veya reddetmesi imanına zarar vermez. Bununla birlikte bu mesele, Kelam ve Mezhepler Tarihi kitaplarında tartışma konusu yapılmıştır.1 Genel olarak Ehl-i sünnet âlimleri cennet ve cehennemin şu anda yaratılmış olduğu ve ebedî yok olmayacağı konusunda icma etmişlerdir.2 Tahâvî yazmış olduğu akâid 1 2 Topaloğlu, “Cehennem”, DİA, VII, 228. Tahtâvî, Ali Abduladil, en-Naîm li Ehli’l-Cenne el-Azâb li Ehli’n-Nâr, Mektebetu’t-Tevfîkıyye, Kahire ts., s. 24; Ebu Muhammed Abdu’l- 85 KUR’ÂN’DA CEHENNEM metninde bu konuda şunları söyler: “Cennet ve cehennem şu anda yaratılmıştır. Ebedî fâni olmaz. Allah cennet ve cehennemi yaratma öncesi yaratmıştır. Her ikisine de ehlini yaratmıştır. Cennete girecekler onun fazlıyla gireceklerdir. Cehenneme girecek olanlar ise onun adaletiyle gireceklerdir.”3 Ehl-i sünnet’in cehennemin varlığı konusunda ileri sürdükleri delilleri şöyle sıralayabiliriz: 1. Kur’ân’dan Deliller “Bunu yapamazsınız -ki hiçbir zaman yapamayacaksınız- yakıtı insanlarla putlar olan ve kâfirler için hazırlanmış o ateşten sakının” (Bakara, 2/24), “Rabbiniz tarafından mağfirete, genişliği göklerle yer kadar olan ve müttakiler için hazırlanmış bir cennete doğru yarışırcasına koşuşun!” (Âl-i İmrân, 3/133) ayetlerinde geçmiş zaman kipiyle ifade edilen “uiddet/hazırlandı” kelimesi cennet ve cehennemin varlığı ve yaratıldığı hakkında hiçbir şüpheye yer vermeyecek 3 86 ğına b. Abdu’l-vâhid b. Ali el-Makdisî, Zikru’n-Nâr, thk. Edib Muhammed el-Ğazzâvî, Daru’l-Beşâiri’l-İslamiyye, Beyrut 1994, s. 11; a.mlf, ‘Akîdetü’l-Makdisî, thk. Mus’ab b. Hayek, Medine 1990, s. 76; Ebu Osman İsmail b. Abdirrahman b. Ahmed en-Nîsabûrî es-Sâbûnî, ‘Akîdetü’s-Selef ve Ashâbu’l-Hadîs, ta’lik ve thk. Abdulmecid eş-Şemîrî, Daru Ömer İbni’l-Hattab, Kahire 2007, s. 62; İsmail el-Isbehânî, elHucce fî Beyâni’l-Mahacce, thk. Muhammed Ebu Rahim, Medine 1990, II, 436; İbn Kudame el-Makdisî, Şerhu Lum’ati’l-İ’tikâdi’l-Hâdî ilâ Sebîli’rReşâd, thk. Abdulkadir el-Arnavud, Riyad 1432, s. 135; Sıddık Hasan Han Kınnavcî, Yakazatu Uli’l-İ’tibar Mimma Verede fî Zikri’n-Nar ve Ashâbi’n-Nar, Daru İbn hazm, Beyrut 2005, s. 51; a.mlf., Katfu’s-Semer fî Beyâni ‘Akîdeti’l-Eser, thk. Asım Karyûtî, Beyrut 1984, s. 127. Ebu Ca’fer et-Tahâvî el-Hanefî, Metn-i Akîdeti’t-Tahâviyye, Daru İbn Hazm, Beyrut 1995, s. 26. CEHENNEMİN MAHİYETİ VE UNSURLARI kadar açık bir delil4 olarak getirilmiştir. Ancak bazı ayet ve hadîslerde geçen geçmiş zaman kipleri, cennet ve cehennemin halen var olduğu konusunda tatmin edici delil olmayabilir. Başka bir ifadeyle böyle bir delil ileri sürmeye itiraz edilebilir.5 Çünkü kıyametin kopması, sur’a üfürülme gibi gelecekte meydana gelecek ahiret ile ilgili konuların kesinliğini ifade etmek için geçmiş zaman kipi kullanılır. Bu Kur’ân’ın sıkça kullandığı bir üslûptur. Dolayısıyla cennet ve cehennemin hazırlandığı ifadesi mutlaka olacağı anlamında da anlaşılabilir. Kur’ân’da cennetin varlığına yönelik ayetler daha çoktur. Hz. Âdem’in cennetten çıkarılmasıyla ilgili kıssa (Bakara, 2/35), yine Hz.Adem’in çıkarıldığı cennetle ilgili olarak ancak ahiret cennetinde yer alabilecek özelliklerin anlatıldığı ayet (Tâhâ, 118-119), Rasulullah’ın mirac hâdisesinde Sidretü’l-Münteha’yı ve onun yanında Me’vâ cennetini gördüğünü ifade eden (Necm, 53/13-15) ayet, Habîb-i Neccar kıssasında bu zatın öldürülmesinin akabinde kendisine “cennete gir” denilmesi (Yasîn, 36/26) cennetin yaratıldığını ve şu anda mevcut olduğunu gösteren deliller olarak kabul edilmektedir. Hz.Nuh’un suda boğulan kavminin derhal cehenneme sokulduklarını haber veren ayet (Nûh, 72/25) cehennemin varlığına delil gösterilmiştir. Ancak bu ayetler yukarıda 4 5 Hafız b. Ahmed el-Hakemî, Me’âricu’l-Kabûl bi Şerh-i Sülemi’l-Vusûl ilâ İlmi’l-Usûl, ta’lik, Ömer b. Mahmud Ebu Ömer, Daru İbni’l-Kayyim, Beyrut 1995, II, 857. Hasan Hüseyin Tunçbilek, “Cennet ve Cehennem Halen Mevcut mu?” D.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. 7, sayı 2, Diyarbakır 2005, s. 57. 87 KUR’ÂN’DA CEHENNEM ifade ettiğimiz gerekçeden dolayı bu olayların gelecekte mutlaka olacaklarını ifade eden bir üslûp özelliği taşıdığını söyleyebiliriz. 2. Hadîsten Deliller Cennet ve cehennemin varlığı ve şu anda mevcut olduğu ile ilgili deliller daha çok Hz. Peygamber’in bu konudaki ifadelerinden çıkarılmıştır. Şöyle ki; cennet ve cehennem bana az önce gösterildi, ben namaz kılıyordum,6 cehennem bana gösterildi, bugün gördüğüm manzaradan daha korkunç bir manzara görmedim,7 bana cennet arz edildi, elimi uzatsam meyvelerinden devşirecektim, cehennem de bana arz edildi, sıcağının sizi sarmaya başlayacağından korktum,8 insanoğluna sabah akşam yeri, cennetlik ise cennet, cehennemlik ise cehennem gösterilir,9 cehennemin kapıları cuma günü açılmaz,10 nefsim yed-i kudretinde olan Allah’a yemin ederim ki, benim gördüğümü görseydiniz çok ağlar az gülerdiniz, buyurdu. Ashab, ne gördünüz? dediklerinde, cennet ve cehennemi gördüm diye cevap verdi,11 hadîsleri, 6 7 8 9 10 11 88 Ebu Abdirrahman Ahmed b. Şuayb b. Ali en-Neseî, Sünenü’n-Neseî, Mektebetü’l-ma’arif, Riyad ts., Küsûf, 20. Ebu Abdillah Muhammed b. İsmail b. İbrahim el-Buhârî, Sahîhu’lBuhârî, Daru ibn kesîr, Beyrut 2002, Salât 51; Ebu’l-Hüseyin Müslim b. el-Haccac el-Kuşeyrî en-Nîsabûrî, Sahîh-i Müslim, Daru kütübi’lilmiyye, Beyrut 1991, Küsûf, 3. Neseî, Küsûf, 20. Buhârî, Bed’ü’l-Halk, 8; Neseî, Cenâiz, 116. Kurtubî, Tezkire, II, 840. Bu hadîsi Ebu Nu’aym’in Hilye’sinden nakleden Kurtubî bu hadîsin zayıf olduğunu bildirir. Müslim, Salât, 25; Neseî, Sehv, 102. CEHENNEMİN MAHİYETİ VE UNSURLARI Sahîh-i Müslim’de geçen Allah cennet ve cehennemi yaratınca Cebrail’i önce cennete sonra cehenneme gönderdiğini ifade eden hadîs12, cehennem sıcağının sıcak günlerde kılınan namazlarda teşbih olarak kullanılması,13 cehenneme yuvarlanan bir taşın yetmiş yıl sonra dibine vardığını bildiren hadîs,14 cehennemin Allah’a kendimi yiyip bitiriyorum diye şikayette bulunması üzerine ona kış ve yaz mevsiminde soluklanması için iki nefes verdiğini bildiren hadîs,15 hummanın cehennemin ateşinden olduğunu bildiren hadîs,16 cehennemin kapısında durdum, sakinlerinin çoğunluğunun kadınlar olduğunu gördüm hadîsi,17 cehennemin varlığına delil olarak kullanılmıştır. Ayrıca Rasulullah’ın Amr b. Luhay ve Amr b. Amir el-Huzaî’yi cehennemde dışarı fırlamış bağırsaklarını çekerek sürüklediğini gördüğünü ifade eden hadîsler de18 hem cehennemin varlığına hem de kimlerin oraya gireceği ile ilgili bizlere ipuçları vermektedir. İmam Nablûsî (ö. 1143/1731), cennet ve cehennemin hak olduğunu, Allah fazlını ve adaletini göstermek için şu anda yarattığını ifade ettikten sonra mevcudiyetine delil göstermez.19 12 13 14 15 16 17 18 19 Hakemî, Me’âricu’l-Kabûl, II, 862. Buhârî, Bed’ü’l-Halk, 10; Hakemî, Me’âricu’l-Kabûl, II, 861. Kurtubî, el-Câmi’ li Ahkâmi’l-Kur’ân, I, 346. Buhârî, Bed’ü’l-Vahy, 10. Buhârî, Bed’ü’l-Halk, 10. Müslim, Zikr, 26; Kurtubî, Tezkire, II, 817. Müslim, Kitâbu’l-cenne, 13. Abdu’l-ğınâ en-Nablûsî, Ehlü’l-Cenneti ve Ehlü’n-Nâr, Mektebetü’tTürâsi’l-İslamî, Kahire 2002, s. 5. 89 KUR’ÂN’DA CEHENNEM Dırariyye, Cehmiyye, Kaderiyye,20 Mu’tezile ve Haricîlerden bir grup cennet ve cehennemin şu anda mevcut olmadığını, Allah’ın her ikisini de kıyamet gününde yaratacağını söylerler.21 Tefsîr kitaplarında cennet ve cehennemin varlığı ile ilgili çok fazla malumat olmamakla birlikte bu konudan bahseden müfessirler, cehennemin var olduğu yönünde görüş bildirmişlerdir.22 Vahidî, Bakara Sûresi’nin 24. ayetinin cehennemin varlığına işaret ettiğini, var olmayan bir şeye ‘uiddet (hazırlandı), ifadesinin kullanılmayacağını ifade ettikten sonra “Kâfirler için hazırlanmıştır” ifadesini şöyle izah eder: “Kâfirler orada ebedî kalacakları için ifade onlara yöneliktir. Müminlerin kalma sürelerinin çok az olması ebedî kalışa göre yok hükmünde gibidir.”23 Vahidî Âl-i İmrân Sûresi’nin 133. ayetindeki aynı ifade için “ce20 21 22 23 90 Ebû Mansûr Abdulkâhir b. Tahir et-Temîmî el-Bağdâdî, Usûli’d-Dîn, İstanbul 1928, s. 237. İbn Hazm Ebu Muhammed Ali b. Ahmed el-Endülüsî, el-Usûl ve’lFürû’, thk. Atıf el-Irakî vd., Mektebetü’s-Sekafetü’d-Diniyye, Kahire 2004, s. 141; Makdisî, Zikrun-nâr, s. 11; Ali b. Ali b. Muhammed Ebu’l-‘Iz el-Hanefî, Şerhu’t-Tahâviyye fi’l-Akîdeti’s-Selefiyye, thk. Nasuriddin el-Elbânî, Daru’l-Fikri’l-Arabî, Beyrut ts., II, 415; Ebu Nasr Abdülvahhab b. Ali b. Abdulkâfî es-Sübkî, es-Seyfü’l-Meşhûr fî Şerh-i Akîdeti Ebî Mansûr, thk. Mustafa Saim Yeprem, İstanbul 2000, s. 53. Ebu’l-Berekat Abdullah b. Ahmed b. Mahmud en-Nesefî, Medâriku’tTenzîl ve Hakâiku’t-Te’vîl, thk. Yusuf Ali Budeyvî, Daru kelimi’t-tayyib, Beyrut 1998, I, 67; Kadı Nasuriddin Ebî Sevd Abdillah Ebî Ömer Muhammed el-Beydâvî, Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl, Dâru ihyai’tturasi’l-arabî, Beyrut ts., I, 59; Ebu’s-Su’ûd, İrşâdu Akli’s-Selîm, I, 118; Âlûsî, Rûhu’l-Me‘ânî, I, 199. Vahidî, Basît, II, 258. CEHENNEMİN MAHİYETİ VE UNSURLARI hennem kâfirler için hazırlanmıştır, müminler için değil”, ifadelerini kullanmıştır.24 Kurtubî de, bu ayetin (Bakara, 2/24) cehennemin şu anda mevcut olduğunu gösteren delillerden biri olduğunu, bid’at ehline göre ise cehennemin şu anda yaratılmadığını ifade eder.25 Endülüslü Mutezilî âlimlerden biri olan Kadı Münzir b. Saîd el-Bellûtî el-Endülüsî’nin de bu görüşte olduğu ifade edilir.26 Cennet ve cehennemin şu anda mevcut olmadığını iddia edenlerin delilleri nakli olmayıp tamamen akla dayanmaktadır. Bu delilleri şöyle ifade ederler. Allah cennet ve cehennemi dilediği zaman yaratmaktan aciz değildir. Gerektiği zaman yaratır.27 Hesap günü hesaba çekilmeden, ödül ve ceza olarak yaratılan cennet ve cehennemin gününden önce yaratılması abestir. Allah ise abes iş yapmaktan münezzehtir.28 Cennet ve cehennem önceden yaratılmış olsaydı, kıyametin kopmasıyla her şey yok olacağı için ebedî olan cennet ve cehennemde yok olmakla karşı karşıya kalacaktı. Bu ise hikmet ve maslahata uygun değildir.29 Muattıla’dan Cehm b. Safvân ceza gününden önce cennet ve cehennemin yaratılmasının abes olduğunu ifade eder.30 24 25 26 27 28 29 30 Vahidî, Basît, V, 588. Kurtubî, el-Cami’ li Ahkâmi’l-Kur’ân, I, 356. İbn Atiyye, el-Muharreu’l-Vecîz, I, 108; Ebu Hayyan, el-Bahru’l-Muhît, I, 250; İbn Kesîr, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm, I, 202. Sübkî, es-Seyfu’l-Meşhûr, s. 53. İzz, Şerhu’t-Tâhâviyye, II, 415. Bağdadî, Usûli’d-Dîn, s. 238. Ömer Süleyman el-Eşkar, el-Yevmu’l-Âhire, el-cenne ve’n-nâr, Daru’nNefâis, Beyrut 1998, s. 13. 91 KUR’ÂN’DA CEHENNEM Cehmiyye ise cehennemin henüz yaratılmadığını yaratılmış olsa bile zorunlu olarak kıyamet günü yok olması gerektiğini Kasas Sûresi’nin 88. ayetine dayandırır.31 Bu ayeti delil getiren Cehmiyye, Allah fenâ olacak şeyleri helak edecektir. Cennet ve cehennemin ise bekâ için yaratıldığını söyler.32 İbn Kayyım el-Cevziyye Kasîde adlı eserinde cehennemin yaratılmadığını Cehmiyye mezhebine atfen söyler. Kendisi bu konuda herhangi bir yorum yapmaz. Bu eseri şerh eden müellif, Cehmiyye’nin cennet ve cehennemin yaratılmadığına, diriliş günü yaratılacağına ve daha sonra fâni olacağına hükmettiğini ifade eder.33 Ayet ve hadîslerin ifadelerinden cehennemin şu anda varolduğu anlaşılmakta ancak nasıllığıyla ilgili bir bilginin çıkarılamayacağı görüşünde olduğumuzu burada belirtmekte fayda olacağı kanaatindeyim. Ayrıca cennet-cehennemin varlığı konusunda genel temayülden çok farklı anlayışa sahip olan Ehl-i Kur’ân ekolüne de kısaca temas etmek yerinde olacaktır. Cennet ve cehennem hakkında Ehl-i Kur’ân içerisinde üç eğilim vardır. Abdullah Çekrâlevî ve bazı arkadaşları cennet ve cehennemin olabilirliğine inanırlar, fakat bunların kıyametin vukûundan sonra yaratılacağını iddia ederler. Seyyid Ahmed Han, Eslem Cerâcpûrî, Seyyid Makbul Ahmed ve arkadaşları İbn Tâc gibi İslam felsefecilerinin yoluna uyarak 31 32 33 92 Makdisî, Zikru’n-Nâr, s. 13. Makdisî, Zikru’n-Nâr, s. 14. Ahmed b. İbrahim İsa, Tavzîhu’l-Makâsıd ve Tashîhu’l-Kavâid fî Şerh-i Kasîdeti’l-İmam İbni’l-Kayyim el-Cevziyye, el-Mektebetü’l-İslami, Beyrut 1394, I, 83. CEHENNEMİN MAHİYETİ VE UNSURLARI “cennet, cehennem ve orada olacağı belirtilen şeyler aslında gerçek olmayıp sadece temsillerden ibarettir” derler. Zira ayetler nazil olduğunda Arap toplumunun beklentilerine göre bir temsilde bulunulmuş, halbûki zamanın değişmesiyle insanların nimet ve azapla ilgili tasavvurları değişmiştir. Gulam Ahmed Pervîz, Ahmeduddin Amritsarî ve Cafer Şah Belvârî cennet ve cehennemin beşer hayatının bir şeklinden ibaret olduğunu iddia ederler. Dünya hayatının iyi ve rahat olması cenneti, sıkıntılı olması ise cehennemi temsil eder. Çünkü gerçekte cennet ve cehennem hususi iki mekân değildir.34 Bu bağlamda cennet, cehennem, sevap ve azap gibi kavramları sembolik yorumlayarak, fizyolojik azabı reddeden görüşlere burada dikkat çekmemiz yerinde olacaktır. Kur’ân’daki cennet, cehennem, sevap ve azap kavramlarını işarî şekilde yorumlama geleneği Batınî-İsmailî gelenekle başlamış, modern dönemde de Ehl-i Kur’ân ekolünün öncüleri tarafındandan sürdürülmüştür. Hafız Eslem, Seyyid Makbûl Ahmed ve bu ikisini takip edenlere göre cennetcehennem ve bunlara nispet edilen özellikler, gerçek değil semboliktir. Bu sembolizm ise vahyin nazil olduğu tarihsel ortama tanıklık eden insanların anlayıp kavrayacakları keyfiyettedir. Bu kişilere göre cennet ve cehennemin yeniden yorumlanması bir bakıma zorunludur. Bu bağlamda ateşin yakmasının, fizyolojik olarak bedenin yanması şek34 Ehl-i Kur’ânın görüşleri için bkz. Hâdim Hüseyin İlâhibahş, elKur’âniyyûn ve Şübühâtühüm Havle’s-Sünne, Mektebetü’s-sıddîk, Beyrut 2000, s. 353-365; Abdülhamit Birışık, Hint Altkıtası Düşünce ve Tefsir Ekolleri, İnsan Yayınları, İstanbul 2001, s. 322. 93 KUR’ÂN’DA CEHENNEM linde bir mana ifade etme zorunluluğu yoktur. Daha açıkçası, ateş ve azap haddizatında insana iç dünyasının/gönlünün yandığını hissettiren sıkıntı ve acılardır. Perviz, Ahmeduddin, Ca’fer Şah Belvarî ve takipçilerine göre ise cennet ve cehennem, insan hayatındaki iki dönemi sembolize etmektedir. Şöyleki, insan hayatının çocukluk ve gençlik dönemleri cenneti, gelişmesinin sona erip yaşlanması ise cehennemi ifade eder. Bu itibarla cennet ve cehennem, insan hayatının nasıllığına ilişkin tabirler olup bunlar nesnel gerçekliği bulunan mekânlar değildir.35 Bu ve benzeri düşünce ve yorumlar düşünce geleneğimiz de aşırı yorumlar olarak kabul edilmiştir. Bu anlayış Kur’ân’ın lafızlarını aşırı derecede zorlayarak yapılan yorumlardır. Rasulullah ve sahabe tarafından da bu yorumları destekleyen hiçbir açıklama yoktur. Bunlar sünneti ve geleneği dışlayan, Kur’ân’ı salt akılla yorumlama çabalarıdır. Düşünce geleneğimizde bu tür akımlar fazla rağbet görmemiştir. Bu ekolün temsilcilerinin açıklamalarında da görüldüğü gibi Kur’an’ın lafızlarına ve Peygamberimizin açıklamalarına tamamen aykırı görüşler hâkimdir. Pozitivist anlayışın bir ürünü olarak gözüken bu görüşler İslam düşünce geleneği içerisinde pek fazla rağbet görmemiştir. Cehennemin varlığını kabul ettiği halde buranın bir azap yeri olmayıp, ıslah ve arınma yeri olduğunu iddia 35 94 Mustafa Öztürk, Kur’ân ve Aşırı Yorum, Tefsirde Bâtınilik ve Bâtıni Te’vîl Geleneği, Kitabiyât, Ankara 2003, s. 349; Hadiye Ünsal, Tefsirde Heterodoksi, Kâdiyânîlik ve Kur’ân, Ankara Okulu Yayınları, Ankara, 2011, s. 129. CEHENNEMİN MAHİYETİ VE UNSURLARI edenler de vardır. Bu düşüncede olanlara göre insanlar belli bir süre günahlarından arınıp ıslah olduktan sonra oradan çıkarlar. Bu düşünceyi Mevlana Muhammed Ali de dile getirmektedir. İbn Kayyım da cehennemi ve oradaki azabı bir tür dertlerin devası, yani günahların arınma yeri olarak görmektedir.36 Muhammed Ali’ye göre cehennem, genellikle sanıldığı gibi, sırf azap ve işkence yeri değildir. Aksine cehennem aynı zamanda bir ıslah ve arındırma yeridir. Diğer bir ifadeyle, cehennemdeki azap insana işkence etmek amacından çok, onu arındırmak içindir. Böylece insan yapıp ettiği kötülükler sebebiyle kendi benliğinde yarattığı kirlilikten arınıp manevi ve ruhani açıdan terakki etmeye elverişli hale gelir. Nitekim Allah, “Biz hangi diyara bir peygamber göndermişsek o diyarın halkını mutlaka kıtlık ve yoklukla imtihan etmişizdir ki Allah’a boyun büküp yakarsınlar” (A’raf, 7/94) mealindeki ayette de bildirdiği gibi, insanoğlunun bu dünyada maruz kaldığı bela ve musibetler de aslında ıslah gayesine yöneliktir. Cehennemdeki gaye de aynı gayeye matuftur ve dolayısıyla azap bir ıslah usulüdür. İnsanoğlu bu dünyada kaçırmış olduğu manevi arınma fırsatını tekrar yakalamak için cehennemdeki azabı çekmek zorundadır. Kaldı ki rahmet ve merhameti kendisine ilke edinmiş olan Allah böyle bir gayeye matuf olmadıkça kullarına azap etmez. Günaha batmış bir halde yaşayan insan, Allah’ın ilgisinden mahrum olur ve aslında en büyük azap budur. Ancak cehennemde arınarak tekrar 36 Ebu Abdillah Şemsuddin Muhammed b. Ebîbekr b. Eyyub İbn Kayyım el-Cevziyye, Hâdi’l-Ervâh ilâ Bilâdi’l-Efrâh, thk. Zahid Ahmed enNüşeyrî, Daru’l-âlemi’l-fevaid, Cidde ts., II, 772. 95 KUR’ÂN’DA CEHENNEM Allah’ın seveceği bir kul olmaya hak kazanır. Bu açıdan bakıldığında denebilir ki cehennem aslında günahkâr insanlar için tıpkı acı söyleyen, dolayısıyla acı veren bir dost gibidir. Nitekim Hadîd Sûresi’nin 15. ayetinde cehennem “günahların mevlası” olarak, Kâri’a Sûresi’nin 9. ayetinde ise “ana” diye nitlendirilir. Cehennemle ilgili bu iki ilginç niteleme gerçekten ateşin tıpkı altının curufunu temizlemesi gibi, insanı günah curufundan temizlemek sûretiyle arındırdığını ve öylece onu manevi açıdan terakki edebilir hale getireceğini gösterir. 37 Muhammad Ali’nin bu yorumundan cehennemi bir sonuç olarak düşünmediğini anlıyoruz. Halbûki cehennem bu dünya hayatında yapıp ettiklerimizin sonucunu ceza ve azap olarak yaşayacağımız bir yerdir. Allah arınmayı, günahlardan tövbe ile kurtulmayı bu dünyada bize tanımıştır. Öldükten sonra her türlü amel ve davranış sona ermiştir. Artık ahiret hayatı dünyadaki yaşantımızın en ince ayrıntısına kadar hesaba çekileceği ve sonucunda mükâfat ve cezanın takdir edileceği bir son duraktır. Bütün bu yorumlardan anlaşılacağı gibi, Muhammad Ali cehennem, ateş ve azapla ilgili Kur’ân ifadelerinin lafzî/ zahirî anlam örgüsünü pek dikkate almadığı gibi, bu ayetlerin Hz. Peygamber, sahabe ve erken dönemlerdeki müslüman âlimler tarafından nasıl anlaşıldığına da büsbütün kayıtsız kalmaktadır. Belli ki bu kayıtsızlık, Tanrı’yı sözde sevgi ve merhametle özdeş gören Hristiyan âlemine deyim yerindeyse daha hümanist bir İslam sunma amacından 37 96 Muhammad Ali, The Religion of Islam, Lahor 1950, s. 229-231. CEHENNEMİN MAHİYETİ VE UNSURLARI kaynaklanmaktadır. Zira Kadıyânîlik/Ahmedîlik hareketinin İslam’ı özellikle Batı dünyasına tebliğ etmek gibi bir hedefinin bulunduğu ve bu çerçevede bir bakıma İslam misyonerliği denebilecek bir faaliyet yürüttüğü bilinmektedir. Söz konusu hareketin böyle bir hedef gözetmesi takdire şayan olmakla birlikte, Kur’ân’ı ve İslam’ı batılı insanın istek ve beğenisine uygun hale getirme çabası asla mazur görülemez.38 Cennet ve cehennemle ilgili yorumlarından hareketle denebilir ki Muhammad Ali çok belirgin apolojik bir üslûpla modern batı insanının beğenisine hitap eden yepyeni bir Kur’an üretmektedir. Çünkü cehennem ve azapla ilgili ayetlerin hiçbiri onun yorumladığı tarzda bir anlam ve yoruma müsait olmadığı gibi, ne Hz. Peygamber’in ne de sahabenin bu tarz bir yorum ürettiği vaki değildir. Bununla birlikte tarihsel tecrübede bu tür yorum örneklerine rastlamak mümkündür.39 B. Cehennemin Yeri Cennet ve cehennemin yaratıldığını söyleyenler, yeri konusunda tam bir ittifak halinde değillerdir. Çünkü Kur’ân’da cehennemin yeri konusunda açık bir ayet yoktur. Cennetin yeri konusunda ise miraç hâdisesinde belirtilen (Necm, 53/15) ifadeler vardır. Müfessirler kıyametin kopuş anını tasvir eden Tekvîr Sûresi’nin 6. ayetinde geçen “denizler kaynatıldığı vakit” ve Tûr Sûresi’nin 6. ayetinde 38 39 Hadiye Ünsal, Tefsirde Heterodoksi, s. 126. Bu konuda geniş bigi için bkz. Hadiye Ünsal, Tefsirde Heterodoksi, s. 127-128. 97 KUR’ÂN’DA CEHENNEM “kaynatılmış deniz” ifadesinden hareketle deniz sularının ateşe dönüşeceğini, dolayısıyla cehennemin denizler veya denizlerin altında olacağı yorumunu yapmışlardır.40 Bu ifadelerden dolayı tefsîrlerde deniz korkusu üretilmiş ve bu konuda zayıf rivayetler zikredilmiştir. Mesela bunlardan birisi Sünen-i Ebî Davûd’da geçen ve zayıf olduğu bildirilen şu hadîs İbn Kesîr tefsîrinde yer alabilmiştir. “Hac, umre ve cihad dışında deniz seyahati yapılmaz, çünkü denizin altında ateş vardır.”41 Kurtubî bu hadîsi Tezkire’sinde zikrettikten sonra; Ebû Ömer bu hadîsi zayıf bulmuştur, der.42 Ayrıca bu hadîsin zayıf ve isnadının sağlam olmadığı, ilim ehlinin bu hadîsi sahîh kabul etmediği, ravîlerinin de meçhul olduğu söylenmiştir.43 Maverdî de bu konuda sekiz görüş belirtmiş, bunlardan iki tanesi cehennemle ilgilidir. Birisi, Hz. Ali, İbn Abbas ve Ubey b. Ka’b’ın görüşü olan denizler tutuşur ve cehenneme dönüşür, diğeri ise, İbn İsa’nın görüşü olan denizin suyu, kaynar içeceğe dönüşür ve ehl-i nâr bununla azap görür, görüşüdür.44 40 41 42 43 44 98 Yorumlar için bkz. Taberî, XXIV, 140; Zemahşerî, Keşşâf, V, 623; İbn Kesîr, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm, VIII, 332. Ebû Davûd, Süleyman b. el-Eş’as es-Sicistanî, Sünen-i Ebî Dâvûd, Mektebetü’l-Ma’arif, Riyad ts., cihad, 9; İbn Kesîr, Tefsîrü’l-Kur’âni’lAzîm, VIII, 332. Kurtubî, Tezkire, II, 854. Ebu Amr Yusuf b. Abdillah b. Muhammed b. Abdilberr el-Endülüsî, et-Temhîd Limâ fi’l-Muvatta Mine’l-Me’ânî ve’l-Esânîd, Kahire 1967, I, 240. Maverdî, en-Nüket ve’l-‘Uyûn, VI, 213. CEHENNEMİN MAHİYETİ VE UNSURLARI Bir başka rivayette ise; Hz. Ali bir yahudiye cehennem nerededir? diye sormuş, “cehennem denizin altındadır” cevabını alınca, yahudinin doğru söylediğini beyan etmiştir.45 İbn Receb (ö. 795/1393), bu ayetten hareketle, denizlerin kıyamet günü kaynatılacağı, ateşe dönüşüp tek bir deniz haline geleceği ile ilgili rivayeti zikrettikten sonra İbn Abbas’ın bu ayetin tefsîrinde güneş, ay ve yıldızlar denizde dolaşır, Allah rüzgârı gönderir, denizi şişirerek ateşe dönüştürür, görüşünü zikreder.46 Muhtemelen Kurtubî deniz suyunun ateşe ve cehenneme dönüşeceği düşüncesinden hareketle tefsîrinde deniz suyu ile abdest alınamayacağı görüşünü ileri sürmüştür.47 Tezkire’sinde de “deniz suyu ile abdest alınmaz, çünkü o cehennemin bir tabakasıdır” hadîsini zikreden Kurtubî, ‘Ebû Ömer bu hadîsi zayıf bulmuştur’ notunu ilave eder.48 Halbûki Kurtubî “succirat” kelimesine dolmak, taşmak anlamını da vermiştir.49 Vahidî ve Bağavî “succirat” kelimesinin üç anlama geldiğini ifade etmişlerdir. Birincisi, tutuşmak ve alevlenmek -bu görüşü zikretmiştik-, ikincisi kurumak (Hasan’ın görüşü), üçüncü anlamı ise, dolup taşmak ve tek bir deniz haline gelmektir (Ferrâ ve İbn Kuteybe’nin görüşü).50 Buradan hareketle diyebiliriz ki, bu ayetten denizlerin ce45 46 47 48 49 50 Taberî, Câmi’u’l-Beyân, XXIV, 140; Zemahşerî, Keşşâf, VIII, 331; İbn Receb, Tahvîf, s. 65. İbn Receb, Tahvîf, s. 64; Sefarînî, el-Buhûru’z-Zâhire, II, 363. Kurtubî, el-Câmi’ li Ahkâmi’l-Kur’ân, XXII, 99. Kurtubî, Tezkire, II, 854. Kurtubî, el-Câmi’ li Ahkâmi’l-Kur’ân, XXII, 98. Vahidî, Basît, XXIII, 255; İbnü’l-Cevzî, Zâdu’l-Mesîr, IX, 39. 99 KUR’ÂN’DA CEHENNEM hennem ateşine çevrileceği görüşü tuhaf bir yorum olarak gözükmektedir. İbn Receb, İbrahim Sûresi’nin 48. ayetinde “yer ve gökler tebdîl edilir” ifadesinden hareketle gökyüzünün cennete, yeryüzünün de cehenneme dönüşeceğini söyler.51 Ayrıca cehennemin yeryüzü veya yerin yedi kat altında olduğu rivayetleri zikredilmiştir. Abdullah b. Selam’ın, cennet semada, cehennem yerdedir, Katade’nin, cennet yedinci semada, cehennem yerin yedinci katındadır, görüşünde olduklarını zikreden İbn Receb, A’raf Sûresi’nin 40. ayetinde “kâfirlere semanın kapıları açılmaz” ifadesinden hareketle, cennetin gökyüzünde, cehennemin ise yerde olduğu fikrinin ortaya çıkacağını savunur.52 İbn Ömer ise; cehennem dünyayı ihata etmiş, cennet cehennemin ötesinde, sırat ise cehennem üzerinde cennete varan bir yoldur, görüşündedir.53 Sefarînî bu görüşten hareketle cennetin gökyüzünde cehennemin yerde olduğunu ifade eden görüşün en sahîh görüş olduğunu ifade eder.54 Amr b. Âs, “kâfirlerin ruhları yerin yedinci katındadır”, Mücahid’in ise “cehennem yedi kat denizin altındadır”,55 görüşleri ve diğer farklı görüşler bu konuda hiç kimsenin sahîh bir nassa dayanmadığını göstermektedir. İbn Ömer’den rivayet edilen “Cehennem dünyayı ihata etmiştir. Cennet ise onun ötesindedir. Sırat cehennem üzerinde ve cennete ulaşan bir yoldur” 51 52 53 54 55 İbn Receb, Tahvîf, s. 65. İbn Receb, Tahvîf, s. 63; Sefarînî, el-Buhûru’z-Zâhire, II, 363. Sefarînî, el-Buhûru’z-Zâhire, II, 364. Sefarînî, el-Buhûru’z-Zâhire, II, 365. İbn Receb, Tahvîf, s. 62-63; Sefarînî, el-Buhûru’z-Zâhire, II, 363. 100 CEHENNEMİN MAHİYETİ VE UNSURLARI hadîsi de garîb ve münkerdir.56 Miraç hâdisesinde Rasulullah’ın gökyüzünde cennet ve cehennemi gördüğüne dair rivayeti de cehennemin gökyüzünde cennete bitişik olduğu fikrini kuvvetlendirmektedir. Ayette geçen cennet ve cehennemliklerin birbirleriyle konuşmaları ve cehennemliklerin su istemeleri cennet ve cehennemin gökyüzünde birbirlerine yakın olduğu görüşünü teyid eden dikkat çekici ifadelerdir. Sonuç olarak diyebiliriz ki, pratikte hiçbir anlam ifade etmeyen cehennemin yeri konusundaki tartışmaların çoğu insanların meraklarından dolayı ortaya çıkmıştır. İbn Mende (ö. 470/1077) ise, “Allah kıyamet günü dilediği yerde onu yaratır”, diyerek konuya farklı bir boyut katmıştır.57 C. Kur’ân’ın Cehennem Anlatımı Kur’an’da cehennem; ubûdiyet konusunda kibirlenerek ve haddi aşarak Allah’a isyan edenlerin cezalandırılacakları bir yer olarak tasvir edilir. Kur’ân’ın üslûbu gereği rahmet ayetinin devamında azap ve ceza ile korkutma veya inananları sakındırma ayeti zikredilir. Bu üslûp inanan müminlerin dini hayatlarını canlı tutmayı; ümitsizliğe, kaygıya veya rahmet ve mağfiret umuduna fazla kapılmamalarını sağlamak ve onları havf ve reca arasında tutmayı hedeflemektedir. Aynı zamanda azgın, zalim ve haddi aşan kâfirleri de tehdit amacı gütmektedir. Kur’ân’da cehennemle ilişkili olarak bu anlamları ihtiva eden, “ittikâ” (korunmak), “inzâr” (sakındırmak) “inkâz” 56 57 İbn Receb, Tahvîf, s. 66. İbn Receb, Tahvîf, s. 62. 101 KUR’ÂN’DA CEHENNEM (korumak, kurtarmak) ve “tahvîf” (korkutmak) fiilleri kullanılmaktadır. “…yakıtı insanlar ve taşlar olan, inkârcılar için hazırlanmış ateşten sakının” (Bakara, 2/24). “Ey iman edenler! Kendilerinizi ve ailenizi, yakıtı insanlarla taşlar olan o müthiş ateşten koruyun (İttikâ). Onun başında kaba yapılı, sert ve şiddetli melekler olup onlar asla Allah’a isyan etmez ve kendilerine verilen bütün emirleri tam yerine getirirler” (Tahrîm, 66/6). Bu iki ayette zikredilen cehennemden sakınmayı, müfessirler, sorumluluğumuz altında bulunan kişilere Allah’a itaati öğretmek, günahlardan sakınma konusunda kendimizi ve onları eğitmek58, nasihat ve terbiye59, hayrı ve şerri öğretmek, iyiliği emretmek ve kötülüğü yasaklamakla olacağını söylemişlerdir.60 Bu ayetin tefsirinde İbn Abbas, “Allah’a itaat edin, günahlardan sakının, cehennem ateşinden sizi kurtaracak olan amelleri yapın ve ailenize de yapmalarını emredin” der. Mücahid de; “Allah’tan ittika edin ve ailenize de muttaki olmalarını tavsiye edin” der.61 “Kâfirler için hazırlanmış ateşten sakının! (ittekû)” (Âl-i İmrân, 3/131). “İşte Ben, sizi alev saçan bir ateşe karşı uyarıyorum (enzertukum)” (Leyl, 92/14). “Şüphe yok ki bu (cehennem ateşi) gerçekten büyük bir uyarıdır (nezîr)” (Müddessir, 74/37). İlk üç fiil daha çok müminler için kullanılmakta ve onları kötü fiillerden sakındırmayı, dolayısıyla onları cehennem azabına düşmekten korumayı amaçlamaktadır. Korkutucu, ürkütücü, sonsuzluk içeren ve akla hayale gelmeyen azap 58 59 60 61 Taberî, Câmi’u’l-Beyân, XXIII, 104. Beydâvî, Envâru’t-Tenzîl, V, 225. Beydavî, Envâru’t-Tenzîl, V, 225; Maverdî, en-Nüket ve’l-‘Uyûn, VI, 44; Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb, XXX, 46. Taberî, Câmi’u’l-Beyân, XXIII, 104. 102 CEHENNEMİN MAHİYETİ VE UNSURLARI şekilleriyle insanları daha çok korkutan ve tehdit ihtiva eden ayetler; peygamberlere karşı gelen, yaratıcıyı ma’bud olarak kabul etmeyen kâfirlere hitap eden ayetlerdir. “Onların hem üstlerinde, hem altlarında ateşten kat kat örtüler vardır. İşte Allah böyle bir azabın varlığını bildirerek, kullarını korkutur (Yuhavvifu). Ey kullarım! Bana karşı çıkmanızdan ötürü azabıma uğramaktan sakının” (Zümer, 39/16). Bu sebeple Hz. Peygamber, bir hurmanın yarısıyla bile olsa cehennem azabından kurtulmaya ve korunmaya çalışmamızı, bunu infak edecek gücümüz yok ise güzel sözlerle bunu yapmaya çalışmamızı istemektedir.62 Allah da her şeyi affedilmemiz ve cehennem azabından kurtulmamız için vesile kılmaktadır. İnsanların cehenneme girmek için çabalamalarını Rasulullah (s.a.v) şu misalle anlatmaktadır: “Benimle insanların misali ateş yakan bir adamın misaline benzer. Ateş etrafı aydınlatmaya başlayınca pervaneler ateşe düşme pahasına ateşin etrafında dönmeye başlarlar. Ben de insanları cehennemden korumaya çalışmama rağmen insanlar ona girmek için çaba sarf ederler.”63 Kur’ân’da cehennem kâfir ve münafıkların toplanacağı (Nisâ, 4/140), şeytana uyan herkesin içine atılacağı (A’raf, 7/18), kalın duvarlarının (sürâdık) etraflarını sardığı (Kehf, 18/29), barınak (me’vâ) (Âl-i İmrân, 3/151, 197), zindan (harîs) (İsrâ, 17/8), azgınlar için kötü bir dönüş yeri (şerre meâb) (Sâd, 38/55), kötü yer (şerrü mekân) (Furkân, 34/65), döşek (mihâd) (Sâd, 38/56) kâfirlerin hem üstlerinde, hem 62 63 Buhârî, Edeb, 34, Rikâk, 51; Müslim, Zekât, 20. Buhârî, Rikâk, 26; Müslim, Fedâil, 6. 103 KUR’ÂN’DA CEHENNEM altlarında ateşten kat kat örtülerin bulunduğu yer (Zümer, 39/16) olarak tavsif edilmektedir. Cehennemin yakıtı insan ve taptıkları putlar (Bakara, 2/24), kâfirler ise odunudurlar (Enbiyâ, 21/98). Cehennemin altı ateşten bir döşek, üstü ateşten bir örtü olacak (A’raf, 7/41), azap alttan ve üstten kâfirleri saracaktır (Ankebût, 29/55). Cehennemin ateşi saraylar yüksekliğinde, kızıl develerin rengine benzeyen kıvılcımlar saçacak, gölgesi üç kola ayrılacak, simsiyah yakıcı bir duman şeklinde olan bu gölge onları ne serinletecek, ne de alevlerden koruyacaktır (Mürselât, 77/30-33). Cehennemliklerin yüzleri gece karanlığı gibi simsiyah (Yunus, 10/17), katrandan gömlekler giymiş, yüzlerini ateş bürümüş (İbrahim, 14/50), elleri boyunlarına ipler, zincir ve halkalarla bağlı (Ra’d, 13/5), ayaklarında bukağılar, aşağılanmış (Mümin, 40/60), kınanmış ve kovulmuş olarak (İsrâ, 17/18-19), önce cehennemin etrafında diz çöktürülerek bekletilecek (Meryem, 19/68) sonra yüzüstü (Neml, 27/90) cehennemin ortasına atılacaklar ve başlarından kaynar sular dökülecektir (Duhân, 44/47-50). Onlar için demirden topuzlar (Hac, 22/21) vardır. Kâfirler yetmiş arşın uzunluğundaki zincirlerle elleri boynuna bağlanmış şekilde cehenneme (Hâkka, 69/30-32) bölük bölük sevkedilirler (Zümer, 39/71-72). Orada her çeşit azap vardır (Sâd, 38/58). Daha önce zikrettiğimiz iğrenç yiyecek ve içeceklerin yanısıra, irinli su (İbrahim, 14/16), yüzlerinin derilerini ve etlerini yakan kaynar su içirilecek (Kehf, 18/29), ateş yüzlerini yalayacak ve dudakları açılacak, dişleri sırıtır gibi görünecektir (Müminûn, 23/104). Mal yığıp infak etmeyenlerin alınlarına ve sırtlarına ateşten damga vurulacaktır (Tevbe, 9/34-35). 104 CEHENNEMİN MAHİYETİ VE UNSURLARI Yeryüzündeki her şeyi bir misli fazlasıyla fidye olarak verseler bile bu azaptan kurtulmaları mümkün değildir (Mâide, 5/36). “Birbirlerine gösterildikleri halde hiçbir candan dost, dostunun hâlini sormaz. Her mücrim o günkü azaptan kurtulmak için fidye olarak oğullarını, eşini, kardeşini, kendisine sahip çıkan sülalesini, hatta dünyada olanların tamamını verip de kurtulmak ister” (Me’âric, 70/10-14). Şu ayetlerde çok çarpıcı bir şekilde cehennem ve ehlini anlatmaktadır. “Ama azgınlara kötü bir akıbet vardır ki o da girip yanacakları cehennemdir. Ne kötü bir yataktır o! Cehennem! Oraya girerler. Ne kötü bir döşektir o! Bu böyledir! İşte tatsınlar bakalım o kaynar suları ve irinleri! Bu böyledir! Daha bunlara benzer başka azaplar da vardır. İşte şunlar dünyada körü körüne maiyetinizde koşup giden güruhtur! “Merhaba!” olmasın onlara, rahat yüzü görmesin o zalimler! Zira onlar cehenneme gireceklerdir. Tâbi olanlar, onlara: “Hayır, asıl size merhaba olmasın, rahat yüzü görmeyin sizler! Bu azabı bizim başımıza getiren sizsiniz. O ne kötü yerdir!” derler” (Sâd, 38/55-60). Cehennem ateşinin insanlar ve putlar olduğu ayetlerde zikredilmiştir. “Ey inananlar, kendinizi ve ailenizi bir ateşten koruyun ki onun yakıtı insanlar ve putlardır. Onun başında gayet katı, şiddetli, Allah’ın kendilerine buyurduğuna karşı gelmeyen ve emredildikleri şeyi yapan melekler vardır” (Tahrîm, 66/6). “…O halde yakıtı insanlar ve taşlar olan, inkârcılar için hazırlanmış ateşten sakının” (Bakara, 2/24). Bu ayetlerde geçen taşlardan maksadın müşriklerin taptık105 KUR’ÂN’DA CEHENNEM ları putlar olduğu söylenmiştir.64 “Hem siz, hem de Allah’tan başka taptığınız tanrılar, hepiniz cehennem odunusunuz, siz hep beraber cehenneme gireceksiniz!” (Enbiyâ, 21/98) ayetinde bu açıkça zikredilmektedir. Ancak yine de müfessirler bunun gerçek taş, hatta çabuk tutuşan ve ateşin şiddetini artıran siyah renkli kibrit taşı olduğunu iddia etmişlerdir.65 Kâfirler için hazırlanan bu kibrit taşı yer ve göklerin yaratıldığı zaman yaratılmıştır.66 Tefsîr kitaplarında kibrit taşının; çabuk tutuşan, kötü kokulu, dumanı yoğun, ısısı yüksek ve bedene yapışan beş özelliği zikredilmiştir.67 Maverdî bu anlamları zikretmekle birlikte Allah’ın, taşı yakıt olarak zikretmesinin çok beliğ bir ifade olduğunu vurgular.68 Zemahşerî, müşriklerin putları kendilerine şefaatçi olacakları inancıyla kabul ettiklerini, Allah’ın ise onları cehennemde azap vasıtası kıldığını zikreder.69 İbn ‘Âşûr ise putların cehennemde azap vasıtası olmasının hikmeti açıkça zikredilmese de, müşrikleri tahkir etmek ve putlara tapmalarının ve onlara çok değer vermelerinin yanlışlığını ortaya koymak için zikredildiğini söyler.70 64 65 66 67 68 69 70 Ebu Muhammed el-Hüseyin b. Mesud el-Bağavî, Me‘âlimu’-Tenzîl fi’tTefsîri ve’t-Te’vîl, thk. Abdullah en-Nemir, Süleyman Müslim el-Harş, Osman Cuma Damiriyye, Dâru Tîbe, Riyad 1997, I, 73; İbn Kesîr, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm, I, 202; Muhammed Abduh, Tefsîru’l-Menâr, Daru’l-menâr, Kahire 1947, I, 197; Muhammed Hüseyin Tabâtabâî, el-Mîzân fî Tefsîri’l-Kur’ân, Müessesetü’l-âlemî, Beyrut 1997, I, 110. Taberî, Câmi’u’l-Beyân, XXIII, 105; Zemahşerî, Keşşâf, VI, 161; Bağavî, Me‘âlimu’t-Tenzîl, I, 73; Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb, XXX, 46. Taberî, Câmi’u’l-Beyân, I, 403; İbn Kesîr, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm, I, 201. İbn Atiyye, el-Muharreru’l-Vecîz, I, 107; Âlûsî, Rûhu’l-Me‘ânî, I, 198. Maverdî, en-Nüket ve’l-‘Uyûn, VI, 44. Zemahşerî, Keşşâf, I, 225. İbn ‘Aşûr, et-Tahrîr ve’t-Tenvîr, I, 345. 106 CEHENNEMİN MAHİYETİ VE UNSURLARI Cehennem ateşi dindikçe tekrar artırılacaktır (İsrâ, 17/97). Mücrimler cehenneme sürüklendiğinde, onları kurtaracak bir şefaatçı da olmayacaktır (Meryem, 19/86-87). Onlar orada ne ölecekler ne de dirileceklerdir (Tâhâ, 20/74). Cehennemde uygulanacak ceza, inkârcıların (İsrâ, 17/63), yaptıklarının karşılığına bütünüyle (Yunus, 10/18) mükemmel (cezaen mevfûr) (İsrâ, 17/63) uygun bir ceza olup (cezaen vifaken) (Nebe, 78/26), onlara; tadın bakalım, yakıcı azap kâfirler içindir (Enfâl, 8/14), denilecektir. Kutub’un ifadesiyle; cehennem, hiç kimsenin elinden kurtulamadığı doymaz, muhteris ve öfkelidir. O cehennem ki hidayete davet edilipte sırt çevirenleri çağırır ve onlar onun çağrısına uymak zorunda kalır. O cehennem ki, uzaktan mücrimleri görünce öfkelenir, sesi ve gürültüsü uzaklardan duyulur.71 Cehennemlikler kendi aralarında çekişecekler, cehennem bekçilerine, Allah’ın azabı hafifletmesi için çağrıda bulunmalarını isteyecekler, onlar da, size peygamberler gelmedi mi? diyerek bu isteklerini geri çevireceklerdir (Mümin, 40/49-50). Sundukları mazeretlerinin hiç birisinin kabul edilmeyeceği, azabı görünce tekrar dünyaya dönmek isteyecekleri (En’am, 6/27), ancak bunun imkânsız olduğu kesin bir dille bildirilir. Allah’ın gazabının kâfirlerin gazabından daha büyük olduğu, çünkü imana çağrıldıkları halde kabul etmedikleri (Mümin, 40/10) ve bu cezayı hak ettikleri net bir şekilde ortaya konulur. Cehennemlikler günahlarını itiraf edecekler (Mülk, 67/11), ancak; özür 71 Kutub, Meşâhidu’l-Kıyâme, s. 91. 107 KUR’ÂN’DA CEHENNEM dilemeyin, bu yaptıklarınızın cezasıdır, diye azarlanacaklar (Tahrîm, 66/7). Bütün bu azap çeşitleriyle kâfir, müşrik, zâlim, müstekbir ve münafıklar karşı karşıya gelirken ve Allah düşmanları bölük bölük cehenneme sürüklenirken (Fussilet, 41/19) müminler cehennemin sesini bile işitmeyeceklerdir (Enbiyâ, 21/102). Kur’ân’ın ifadesiyle; kim cehennemden uzaklaştırılıp, cennete girdirilirse, kurtuluşa ermiştir (Âl-i İmrân, 3/185). Bu anlatım bize cehennemin inkârcılar ve günahkârlar için bir azap yeri olduğunu açık bir şekilde ifade etmektedir. D. Cehennem Ehlinin Psikolojisi Cehennemde Allah ve melekler ile inkârcılar, dünyada kendilerini inkâra sevkeden dostları ve hasımlarıyla yapacakları bazı diyalog örnekleri cehennem ehlinin psikolojik durumlarıyla ilgili bilgiler sunmaktadır. Kur’ân bu konuşmalardaki olayları ve sahneleri edebî bir üslûpla gözler önüne serer. Anlatım başlar başlamaz dinleyicilere yepyeni bir bakış kazandırır ve ilk olayın vuku bulacağı sahneye dikkatleri çeker. Orada manzaralar birbirini takip eder, dinleyiciler bunun okunan bir kelam ve bir misal olduğunu unutur da kendisini sahnenin içinde bulur. 72 Bu diyaloglarda cehennemliklerin mahcubiyet, pişmanlık ve itirafları vardır. Azabın kaldırılmasını, isterler. Allah ve melekler ise bunun imkânsız olduğunu, inkâr ettikleri, yalanlayıp alaya aldıkları cehennem azabını hak ettiklerini, hükmün verildiğini alaylı bir şekilde ifade ederler. 72 Kutub, Meşâhidu’l-Kıyâme, s. 43. 108 CEHENNEMİN MAHİYETİ VE UNSURLARI Cehennemlikler azapla karşılaştıklarında, azabın gerçek olduğunu gözleriyle müşahede edip pişmanlık duyarlar, tekrar kulluğun gereğini yapmak için dünyaya dönmek isterler, ancak bu istekleri kabul edilmez. “Gün gelir, Allah’ın düşmanları toplanıp cehenneme sevk olunmak üzere, baştan sona tutuklanırlar. Nihayet oraya ulaştıklarında kulakları, gözleri ve derileri yaptıkları işleri söyleyip kendi aleyhlerinde şahitlik ederler. Derilerine: “Niçin aleyhimizde şahitlik ettiniz?” deyince onlar: “Bizi konuşturan, her şeyi konuşturan Allah’tır. Zaten sizi ilkin yaratan ve sonunda da huzuruna götürüleceğiniz Rabbiniz de O’dur.” Siz, kulaklarınızın, gözlerinizin, derilerinizin, aleyhinizde şahitlik edecekleri bir günün geleceğine inanmıyor ve ondan sakınmıyordunuz, ayrıca siz, yaptıklarınızın çoğunu, Allah’ın bilmediğini sanıyordunuz. İşte Rabbiniz hakkında beslediğiniz bu kötü zandır ki sizi mahvetti de, o yüzden hüsrana uğrayanlardan oldunuz. Eğer sabredip dayanabilirlerse, cehennem zaten kendi yerleşme yerleridir. Şayet özür dileyip Rab’lerini razı etmek için tekrar dünyaya dönmek isterlerse, onlara bu imkân verilmez. Biz onların yanına birtakım arkadaşlar katarız. Bunlar, onların önlerinde ve arkalarında ne varsa yaptıkları her türlü işi süsler, cazip gösterirler. Böylece cinlerden ve insanlardan gelmiş geçmiş toplumlar hakkında yürürlükte olan cezalandırma hükmü, onlar hakkında da gerekli olur. Çünkü onların hepsi kendilerini hüsrana atmışlardı” (Fussilet, 41/19-25). İnkârcılar ahirette, hakikati ayne’l-yakîn gördükten sonra önce Allah’ın huzurunda başları önlerine eğik mahcubiyet ve suçluluk duygusuyla suçlarını itiraf edeceklerdir. “Bir görseydin o suçluları: Rab’lerinin huzurunda, mahcupluktan 109 KUR’ÂN’DA CEHENNEM başları önlerine eğilmiş şöyle derken: “Gördük, işittik ey Rabbimiz! Ne olur bizi dünyaya bir gönder! Öyle güzel, makbul işler yaparız ki! Çünkü gerçeği kesin olarak biliyoruz artık!” Eğer dileseydik bütün insanlara hidayet verir, doğru yola koyardık. Lâkin “cehennemi cinlerden ve insanlardan bir kısmıyla dolduracağım” hükmü kesinleşmiştir. Öyleyse, siz nasıl bugünkü buluşmayı unuttunuz ve bu unutmayı ömür boyu sürdürdüyseniz, Biz de bugün sizi unuttuk. Yaptıklarınızdan ötürü, tadın bakalım sürekli azabı!” (Secde, 32/12-14). Cehennemin önüne getirildiklerinde yaptıkları şu itiraflarda duydukları pişmanlık duygusu, suçlarını itiraf etmeleri ve pişmanlık duyguları zirve noktasındadır. “Onların, ateşin başında durdurulmuş iken: “Âh ne olurdu keşke biz dünyaya geri döndürülseydik de Rabbimizin ayetlerini yalanlamasaydık, inananlardan olsaydık!” dediklerini bir görsen!” (En’âm, 6/27). “Allah kâfirlere lânet etmiş ve onlara alevli bir ateş hazırlamıştır. Onlar onun içinde devamlı kalacak ve kendilerini koruyan veya yardımcı olan kimse bulamayacaklardır. Onlar onun içinde devamlı kalacak ve kendilerini koruyan veya yardımcı olan kimse bulamayacaklardır. Yüzleri ateşin içinde çevrildiği gün: “Eyvah bize! Keşke Allah’a itaat etseydik, Elçiye itaat etseydik!” derler. Ve dediler ki: “Rabbimiz, biz beylerimize ve büyüklerimize uyduk da bizi yoldan saptırdılar.” Ey ulu Rabbimiz! Onlara azabın katmerlisini ver ve dehşetli bir lânetle onları rahmetinden uzaklaştır!” (Ahzâb, 33/63-69). Cehennemlik olan mücrimlerin cehennem azabını hak etme sebeplerinden bir kısmı kendi ağızlarından şöyle ifade edilir. “Onlar mutlaka cennetlerde mücrimlerin durumu 110 CEHENNEMİN MAHİYETİ VE UNSURLARI hakkında, kendi aralarında konuşurlar. O suçlulara: “Neydi bu cehenneme sizi sürükleyen?” diye sorulur. Onlar şöyle cevap verirler: Biz namaz kılanlardan değildik. Fakirleri doyurmaz, onların ihtiyaçlarıyla ilgilenmezdik. Batıl sözlere dalanlarla beraber biz de dalardık. Bu hesap gününü yalan sayardık. Ölüm bizi yakalayıncaya kadar hep böyleydik.” (Müddessir, 74/40-47). Aşağıdaki ayetlerde geçen konuşmalar hem onların bu duruma düşmelerinin sebeplerini açıklamakta hem de bu cezayı hak ettiklerini ve nasıl bir pişmanlık ve suçluluk psikolojisi içinde olduklarını göstermektedir. “Allah kâfirlere; “Ayetlerim size okunduğunda siz büyüklük taslamış ve hep suç işleyen kimseler olmuştunuz değil mi?” Size; “Allah’ın vâdi gerçektir, kıyamet mutlaka gelecektir” denildiğinde siz; “Kıyamet neymiş bilmeyiz, biz olsa olsa bir zan ve tahminde bulunabiliriz, ama biz kesin bir tarzda ona inanmayız” demiştiniz. Derken, yaptıkları ne kadar kötü, pis iş varsa karşılarına çıktı. Alay ettikleri cehennem azabı, kendilerini her taraftan sardı. Ve kendilerine şöyle denildi: “Siz Bizi, daha önce nasıl unutup terk ettiyseniz, Biz de bugün sizi unutup kendi halinize bırakacağız! Kalacağınız yer ateştir. Hiçbir yardımcınız da yoktur. Bu böyle olacak, çünkü siz Allah’ın ayetlerini alay konusu yaptınız, dünya hayatı sizi aldattı.” Bugün artık ne oradan çıkarılırlar, ne de özürleri kabul edilip dünyaya gönderilirler” (Câsiye, 45/31-35). “O gün, hakkı yalan sayıp Peygambere yalancı diyenlerin vay hallerine! Onlar ki daldıkları batıl içinde oynayıp dururlar. O gün onlar cehenneme şiddetle itilirler. İşte, denilir, alın size yalan saydığınız ateş. Söyleyin bakalım, bu da mı sihir, yoksa siz mi 111 KUR’ÂN’DA CEHENNEM görmüyormuşsunuz? Girin oraya! İster dayanın, ister dayanamayın, artık hepsi bir! Siz sadece ne yaptıysanız onun karşılığını bulacaksınız.” (Tûr, 52/11-16). “Suçlular ise cehennem azabında ebedî kalacaklar, azapları hiç gevşetilmeyecek, orada bütün ümitlerini yitirmiş olarak kalacaklardır. Böyle yapmakla Biz onlara haksızlık etmedik, ama asıl kendileri öz canlarına zulmettiler. Cehennem bekçisine şöyle feryad ederler: “Malik! Ne olur, tükendik artık! Rabbin canımızı alsın, bitirsin işimizi!” O da: “Ölüp kurtulmak yok, ebedî kalacaksınız burada!” der. Allah da şöyle buyurur: “Biz size gerçeği getirmiştik. Fakat çoğunuz hakikatten hoşlanmamıştınız.” Yoksa (hakka engel olma hususunda) bir iş mi kararlaştırdılar? Biz de (onları cezalandırmaya ve hakkı yerleştirmeğe) kararlıyız. Yoksa onlar bizim, kendilerinin sırlarını ve gizli konuşmalarını işitmediğimizi mi sanıyorlar? Hayır, işitiriz ve yanlarındaki elçilerimiz de yaptıkları her şeyi yazarlar” (Zümer, 43/74-80). “Rab’lerini inkâr edenlere de cehennem azabı var. Gidilecek ne kötü yerdir orası! Onlar oraya atılınca, cehennemin müthiş homurtusunu, kaynaya kaynaya çıkardığı uğultuyu işitirler. Neredeyse öfkeden çatlayacak. Her topluluk onun içine atıldıkça onun bekçileri, onlara: “Size bir uyarıcı gelmedi mi?” diye sordular. Onlar şöyle cevap verirler: “Evet, bizi uyaran oldu, ama biz onu yalanladık ve Rahman hiçbir vahiy indirmedi, siz besbelli bir sapıklık içindesiniz” dedik. Ve ilave edecekler: “Şayet biz gerçeği işiten ve aklını çalıştıran kimseler olsaydık, elbette bu alevli ateşe girenlerden olmazdık!” Böylece günahlarını itiraf ederler. Rahmetten uzak olsun o cehennemlikler!” (Mülk, 67/6-11). 112 CEHENNEMİN MAHİYETİ VE UNSURLARI Yine cezalandırılan müşriklerin düştükleri zor durum melekler tarafından şöyle ifade edilerek alay konusu yapılır: “Cehennem de şımarıp azan müşriklerin karşısına getirilir. Ve onlara: “Nerede o, Allah’tan başka taptıklarınız? Size yardım edebiliyorlar mı, kendilerini olsun kurtarabiliyorlar mı?” denilir. Arkasından onlar da, o azgınlar da ve topyekûn İblis ordusu da cehenneme fırlatılır.” (Şu’arâ, 91-95) Meleklerin soruları karşısında kâfirlerin itirafları ve cehennem azabını hak ettikleri ise şöyle anlatılır. “Kâfirler bölük bölük cehenneme sürülür. Nihayet oraya varıp da kapılar açılınca cehennem bekçileri onlara şöyle sorar: “Size Rabbinizin ayetlerini okuyan ve Allah’ın huzuruna çıkacağınız bu günü bildirerek sizi uyaran peygamberleriniz gelmedi mi?” “Evet geldiler” derler, “fakat kâfirler hakkında azap hükmü kesinleşti, şimdi ne desek boş!” (Zümer, 39/71). Azabı gören zalim kâfirlerin pişmanlık ve itirafları şu ayette de ilginç bir üslûpla anlatılır. “O gün zalim, parmaklarını ısırır “Eyvah! der, keşke o Peygamberle birlikte yol tutsaydım. Eyvah! Keşke falanı dost edinmeseydim! Vallahi bana gelen öğütten (Kur’ân’dan) beni o uzaklaştırdı. Zaten şeytan, insanı (işte böyle uçuruma sürükleyip sonra da) yüzüstü, yalnız bırakır.” (Furkân, 25/27-29). Cehenneme atılanlar birbirlerini suçladıkları sırada Allah kendi huzurunda tartışmamalarını söylerek onları azarlar. Allah cehennem görevlisi iki meleğe: “Atın, buyuracak, atın cehenneme, her nankör, inatçı kâfiri! Hayra mani olan, haddi aşıp azan, şüpheye dalanı! Allah’ın yanı sıra başka bir tanrı benimseyeni! Atın onu o çetin azaba!” Yanındaki arkadaş: “Ya Rabbî,” der, “onu ben saptırmadım, kendisi zaten 113 KUR’ÂN’DA CEHENNEM haktan iyice uzak bir sapıklık içinde idi.” “Çekişmeyin huzurumda!” buyurur Allah, “Çünkü ben daha önce gelecek tehlikeyi size bildirmiştim. Benim verdiğim kararlar değiştirilmez. Ben, kullarıma asla zulmetmem!” (Kâf, 50/26-29). Müstekbir ve zalim kimseler kendilerine uyan ayak takımıyla yaptıkları karşılıklı konuşmalarında kendilerinden yardım istekleri karşısında acziyet psikolojisi içinde olacaklardır. “Ateşin içinde birbirleriyle tartışırlarken zayıflar, dünyada büyüklük taslayanlara: “Biz bunca zaman size tâbi olduk, bari ateş azabının bir kısmını olsun kaldırabilir misiniz?” Büyüklük taslayanlar da: “Bizim hepimiz ateşin içindeyiz. Allah kulları arasında vereceği hükmü verdi, iş bitti!” Ateştekiler, cehennemin bekçilerine dediler ki: “Rabbinize dua edin de hiç değilse bir gün, bizden azabı biraz hafifletsin!” Onlar: “Peygamberleriniz size açık açık delillerle gelmediler mi?” deyince: “Evet!” diye cevap verirler. Bu defa onlar: “O halde siz kendiniz yalvaracaksanız yalvarın (biz sizin durumunuzdaki kimseler için dua etmeyiz.)” derler. Kâfirlerin duaları ise neticesiz kalır” ( Mümin, 40/47-50). Müstekbir, azgın kâfirlere uydukları için cehennemi hak edenlerin buna sebep olanlar hakkında beddua etmekte ve azaplarının iki kat daha artırılmasını istemektedirler. “İşte şunlar dünyada körü körüne maiyetinizde koşup giden güruhtur! “Merhaba!” olmasın onlara, rahat yüzü görmesin o zalimler! Zira onlar cehenneme gireceklerdir. Tâbi olanlar, onlara: “Hayır, asıl size merhaba olmasın, rahat yüzü görmeyin sizler! Bu azabı bize getiren sizsiniz. O ne kötü yerdir!” derler. Sonra hep birden dua edip derler ki: “Ya Rabbena, kim bunları önümüze yığdı ise, sen onun azabını kat kat artır!” Azgınlar: 114 CEHENNEMİN MAHİYETİ VE UNSURLARI “Neden acaba, derler, dünyada kendilerini değersiz saydığımız birtakım adamları burada görmüyoruz? Aklımız sıra, onlarla alay ederdik! Yoksa gözlerimiz onlardan kaydı da onun için mi kendilerini göremiyoruz?” İşte bu, yani cehennemliklerin davalaşması kesin bir gerçektir” (Sâd, 38/59-64). Kâfirlerin cennetliklerden su ve nimet istemeleri onların ne kadar zor durumda kaldıklarını, dünyadayken alay ettikleri kimselerin karşısında zavallı ve çaresiz durumda kaldıkları görülür. Bu isteklerine verilen cevap ise çok çarpıcıdır. “Cehennemlikler cennetliklere: “Ne olur, lütfen suyunuzdan, Allah’ın size nasib ettiği nimetlerden biraz da bize gönderin!” diye seslenirler. Onlar da: “Allah bunları kâfirlere haram etmiştir, bunlar kâfirlere yasaktır.” diye cevap verirler” (A’raf, 7/50). Özellikle münafıkların müminlerin nurundan faydalanmak istemeleriyle ilgili diyalog da çok ilgi çekicidir. “O gün münafık erkek ve kadınlar, müminlere: “Ne olur,” derler, “yüzümüze bir bakın da nurunuzdan biz de yararlanalım!” Bunun üzerine onlara şöyle denilir: “Arkanıza dönün de bir nur arayın!” Derken, aralarına bir duvar çekilir. Bu duvarın bir kapısı olup bu kapının iç tarafında rahmet, dış tarafında ise azap vardır. Münafıklar şöyle seslenirler: “Biz de sizinle beraber değil miydik?” Müminler cevap verirler: “Evet, beraberdiniz, fakat siz kendi canınızı yaktınız, müminlere hep felaket gelmesini gözleyip durdunuz, şüphelere düştünüz, sizi birtakım kuruntular oyaladı. Bir de baktınız ki emr-i Hak gelmiş. Böylece o dessas, çok aldatıcı şeytan sizi Allah’ın affı ve keremi ile aldattı.” Bugün artık ne sizden, ne de kâfirlerden kurtuluş fidyesi kabul edilmez. Varacağınız yer 115 KUR’ÂN’DA CEHENNEM ateştir. Sizin lâyığınız odur. Orası varılacak ne kötü yerdir!” (Hadîd, 57/13-15). Bu diyaloglar Kutub’un ifadesiyle; inkârcıların pişmanlıklarını, itiraflarını, cehenneme sürüklenmelerine sebep olanları suçlamalarını ve onlarla tartışmalarını ihtiva eden edebî üslûba sahiptir.73 Aynı zamanda bunlar gözün, kulağın ve hayalin dikkat kesildiği canlı manzaralar74 olup, onların çaresizlik, mahcubiyet ve pişmanlık duygularını çok çarpıcı bir üslûpla gözler önüne sermektedir. II. Unsurları A. Azap Cehennemin en temel unsurlarından birisi azaptır. Kur’ân’da azap, azap çeşitleri, şekilleri ve aletleriyle ilgili çok detaylı bilgiler mevcuttur. Biz önce azap kavramını izah ettikten sonra diğer unsurları ele alacağız. 1. Azap Kavramı Lügatte, tatlı su, şiddetli acı vermek, yemeyi içmeyi terk etmek, işkence, ıstırap, şiddetli sıkıntı,75 bedene ve ruha etki eden eziyet, hayatın tadını kaçırıp onu çekilmez hale getirmek anlamına gelen “azap” kelimesi Kur’ân’da genelde cehennemde uygulanacak ceza anlamında kullanılmaktadır. 73 74 75 Kutub, Meşâhidu’l-Kıyâme, s. 51. Kutub, Meşâhidu’l-Kıyâme, s. 43. Cevherî, Sıhâh, I, 178; İsfahânî, Müfredât, II, 425; Zebîdî; Tâcu’l-‘Arûs, 3, 329. 116 CEHENNEMİN MAHİYETİ VE UNSURLARI Kur’ân’da azap kelimesi nekre şeklinde, şedîd (şiddetli)76, elîm (acıtılmış, acıtıcı)77, azîm78, kebîr (büyük)79, mukîm (daimî, ebedî)80, mühîn (horlayıcı, aşağılayıcı)81, ğalîz (kaba)82, müstekar (istikrarlı)83, nükren (görülmemiş, bilmedikleri)84, beîs (şiddetli)85, vâsıb (ardı arkası kesilmez)86, sa’aden (gittikçe artan/yükselen)87 karîb (yakın)88, kelimeleriyle vasıflandırılmıştır. Yine azap kelimesi, azâbu’l-hamîm (kaynâr su azabı)89, azâbu’s-semûm (yakıcı/zehirleyici rüzgâr azabı)90, azâbu’lhuld (ebedî azap)91, azâbu’l-harîk (yakıcı/kavurucu azap)92, azâbu’l-hûn (horlayıcı, aşağılayıcı)93 şeklinde azabın çeşitle76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 Âl-i İmrân, 3/ 4, 56; En’âm, 6/ 124; A’raf, 7/164; İbrahim, 14/2; İsrâ, 17/58; Müminûn, 23/77; Bakara, 2/10, 104, 174, 178; Âl-i İmrân, 3/21, 77, 91, 177. Bakara, 2/7, 114; Âl-i İmrân, 3/105, 176. Furkân, 25/19 Mâide, 5/37; Enfâl, 8/68; Hûd,11/39; Zümer, 39/40. Âl-i İmrân, 3/178; Nisâ, 4/14; Hac, 22/57; Lokman, 31/6. Hûd, 11/58; İbrahim, 14/17; Lokman, 31/24; Fussilet, 41/50. Kamer, 54/ 38. Kehf, 18/87; Talâk, 65/8. A’raf, 7/165. Saffât, 37/9. Cin, 72/17. Hûd, 11/64; Nebe, 78/40. Azabın bu şekilde nitelenişi diğer sıfatlarda olduğu gibi ona ait kalıcı bir sıfatı belirtmek için değildir. Dünyadan bakıldığında azabın çok da uzakta olmadığı, azabı hak edenlerin yakında başına geleceğini anlatma amacını taşıyan bir sıfattır. Duhân, 44/48. Tûr, 52/27. Yunus, 10/52; Hûd, 11/14. Burûc, 85/10. Ahkâf, 46/20. 117 KUR’ÂN’DA CEHENNEM rini ifade etmektedir. Şedîdu’l-azâb94, eşeddü’l-azâb95, sûe’lazâb96 şeklinde azabın şiddetine ve kötülüğüne, azâbu’lekber97 ile de azabın büyüklüğüne işaret edilmektedir. Bu kelime azâbu cehennem98, azâbu’l-cahîm99, azâbu’ssaîr100, azâbu’n-nâr101 şeklinde cehennem azabına, azâbu’lhızyi fi’l-hayâti’d-dünya102 ifadesiyle dünya azabına, azâbu’lâhir103, azâbu yevmin azîm/kebîr (büyük günün azabı)104, azâbu yevmin elîm (acıtıcı günün azabı)105, azâbu yevmin muhît (kuşatıcı günün azabı)106, azâbu yevmin akîm (kısır bir günün azabı)107 şeklinde de ahiret azabının varlığına, azâbu’l-ahireti eşakku (çok çetin ve zorlu)108, eşeddü (çok şiddetli) ve ebkâ (ebedî, sonu gelmeyen)109 ifadeleriyle de azabın şekli ve çeşidine işaret eder. 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 Bakara, 2/165. Bakara, 2/85; Ğafir (Mümin), 40/46. En’âm, 6/141, 157; A’raf, 7/167; İbrahim, 14/6; Neml, 27/5; Zümer, 39/24, 47. Nûr, 24/11, 14, 23; Secde, 32/21; Ğaşiye, 88/24. Furkan, 25/ 65; Zuhruf, 43/74; Mülk, 67/6; Burûc, 85/10. Ğafir (Mümin), 40/7; Duhan, 44/56; Tur, 52/27. Hac, 22/4; Lokman, 31/21; Sebe, 34/12; Mülk, 67/5; Bakara, 2/26, 201; Âl-i İmrân, 3/16, 191; Enfâl, 8/14; Secde, 32/20; Ahzâb, 33/42. Yunus, 10/98. Hûd, 11/103; Zümer, 39/26; Fussilet, 41/16; Kamer, 54/32. Hûd, 11/13; Şuarâ, 26/135, 156; Zümer, 39/13; Ahkâf, 46/21. Hûd, 11/26; Zuhruf, 43/65. Hûd, 11/84. Hac, 22/55. Ra’d, 13/34. Tâhâ, 20/127. 118 CEHENNEMİN MAHİYETİ VE UNSURLARI Allah, azâbehu110, azâbî111, azâbuna112, azâbullah113, azâbu rabbik114, azâbu rabbihim115 şeklinde ifadelerle azabın kendisine ait olduğunu belirtmiştir. Kur’ân’da yerin ve göklerin egemenliğinin kendisine ait olduğunu ifade eden Allah, müşrik ve münafıklara mutlaka azap edeceğini ifade ederken116, bir yerde münafıklara dilerse azap edeceğini dilerse tövbe etmeyi nasip edeceğini ifade etmektedir.117 Ayrıca dilediğini affetme ve merhamet etme, dilediğine de azap etme yetkisine ve kudretine sahip olduğunu118, O’nun azabından kesinlikle emin olunamayacağını119 özellikle belirtmektedir. Kur’ân’da detaylı olarak anlatılan azap konusu ile ilgili kavramlara burada kısaca değinmek istiyoruz. Bu kelimelerden birisi “‘ıkâb” kelimesidir. “‘Akıbe” lügatte, takip etmek, “ta’kib”; sorgulamak, “‘akibet”; sonuç, “‘ukbâ” ise; son, varılacak yer ve ahiret anlamlarına gelir. Kur’ân’daki kullanımlarına göre ise “‘ıkâb”, “‘ukubet” şeklinde ceza, cezalandırma, sorgulama120 ve azap121 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 İsrâ,17/57; Fecr, 89/25. İbrahim, 14/7; Hicr, 15//50. Yunus, 10/50; Şuarâ, 26/204; Saffât, 37/176. Yusuf, 12/107; İbrahim, 14/21; Hac, 22/2; Ankebût, 29/10, 29. İsrâ, 17/57; Enbiyâ, 21/46; Tûr, 52/7. Meâric, 70/27. Ahzâb, 33/73. Ahzâb, 33/24. Bakara, 2/284; Âl-i İmrân, 3/129; Mâide, 5/18, 40; Ankebût, 29/21. Meâric, 70/28. Cevherî, Sıhâh, I, 186. İsfahânî, Müfredât, I, 442. 119 KUR’ÂN’DA CEHENNEM anlamlarına gelir. Kur’ân’da şedîdü’l-‘ıkâb122, serî’u’l-‘ıkâb123 şeklinde Allah’ın azabının çok şiddetli, çabuk ve hızlı olduğu anlamında kullanılmaktadır. İki yerde “Keyfe kane ‘ıkâb”124 şeklinde “bakın bakalım benim azabım nasılmış” şeklinde tehdit içeren bir üslupla Allah’ın azabının şiddetine dikkat çekilmekte bir yerde ise fehakka ‘ıkâb125 “azabımı hak ettiler”, şeklinde azabın insanların hak etmeleri sonucunda verildiği ifade edilmektedir. Azap anlamında kullanılan kelimelerden birisi de hızy’dir. İnsanın kendisinden veya başkası vasıtasıyla meydana gelen zillet, şer, bela, rezillik gibi anlamlara gelen “hızy”126 kelimesi Kur’ân’da dünya ve ahiret hayatında kâfirlerin karşılaşacağı bir durum olarak tasvir edilmektedir.127 Ebu’l-Ferec İbnü’l-Cevzî (ö. 597/1200) “hızy” kelimesinin Kur’ân’da şu dört anlamda kullanıldığını söyler: 1. Zillet ve azap manasındadır. Örnek 1: “Ey Yüce Rabbimiz! Sen kimi ateşe koyarsan, muhakkak onu rezil edersin (ahzeytehu). Zalimlerin hiç bir yardımcısı yoktur!” (Âl-i İmrân, 3/192). Örnek 2: “Azap gelip çattığı zaman imana gelip de bu imanı kendilerine fayda vermiş olan bir tek memleket halkı olsun, bulunsaydı ya! Asla böyle bir şey vaki olmamıştır. Ancak Yunus’un halkı müstesnadır ki bunlar iman 122 123 124 125 126 127 Bkz. Bakara, 2/196; Mâide, 5/98; Enfâl, 8/13; Fussilet, 16, 25, 48; Ra’d, 13/6. Bkz. En’âm, 6/165; A’raf, 7/167. Mümin, 40/5; Ra’d, 13/32. Sâd, 38/14. Zebîdî; Tâcu’l-‘Arûs, 37, 543; İsfahânî, Müfredât, I, 195. Bakara, 2/114; Mâide, 5/33, 41; Yunus, 10/98. 120 CEHENNEMİN MAHİYETİ VE UNSURLARI edince, kendilerinden dünya hayatındaki rüsvaylık azabını (azâbe’l-hızy) uzaklaştırıp giderdik ve onları bir süre daha yaşattık” (Yunus, 10/98). Yunus’un kavmi azabı görürlerse iman edeceklerini söylemişlerdi. Allah’ın onlara gökyüzünde siyah bir duman ile azap edeceğini hissedince korkup iman etmişlerdi. Allah da onlardan bu zilleti ve azabı kaldırdı.128 2. Rezil ve mahçup etmek anlamında kullanılır. Örnek 1: “Daha önce de kötü işler yapmakta olan kavmi koşarak ona geldiler. (Lût): “Ey kavmim, dedi, işte kızlarım, onlar sizin için daha (güzel, daha) temiz! Allah’tan korkun, konuklarımın içinde beni rezil etmeyin! (Latuhzûnî) İçinizde aklı başında bir adam yok mu sizin?” (Hûd, 11/78). 3. Bu kelime ahirette azap anlamına gelmektedir. “İnsanların yeniden diriltilecekleri gün beni rezil etme! (Latuhzûnî)” (Şuarâ, 26/87). 4. Kafirlerin ölüm, sürgün ve cizye cezalarıyla dünyada düştükleri zilleti ifade eder. “Ama işte siz birbirinizi öldürüyor, bir kısmınızı yurdunuzdan çıkarıyor, onlara karşı günahta ve zulümde birbirinizi destekliyorsunuz. Bununla beraber, onlar esir olarak gelirlerse fidyelerini verip onları kurtarıyorsunuz. Halbûki aslında onların çıkarılması size haram kılınmıştı. Ne o, Kitabın bir kısmına inanıp bir kısmını red mi ediyorsunuz? İçinizden böyle yapanların elde edeceği netice, dünya hayatında rüsvaylıktan (İlla hızyun fi’l-hayâti’ddünya) başka bir şey değildir. Kıyamet günü ise en şiddetli 128 Zemahşerî, Keşşâf, III, 175; İbn Kesîr, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm, IV, 297; Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb, XVII, 172. 121 KUR’ÂN’DA CEHENNEM azaba itilirler. Allah yaptıklarınızdan habersiz değildir” (Bakara, 2/85).129 Bu ayette ifade edilen dünyadaki zillet, Benî Kureyza yahudilerinin öldürülmeleri, Benî Nadîr yahudilerinin ise sürgün ve cizyeye mahkûm edilmeleridir.130 Kur’an’da azabı ifade eden kelimelerden birisi de ceza dır. Kur’ân’da cezâen mevfûren (mükemmel bir ceza) (İsrâ, 17/63), cezâen vifâken (uygun, denk bir ceza) (Nebe, 78/26) şeklinde kullanılır. Cehennemde kâfirlere uygulanacak cezanın yaptıklarına karşılık denk bir ceza olduğu ifade edilir. 2. Azap Aletleri Yukarıda zikrettiğimiz maddi azabın şekil ve unsurlarını burada zikretmeye çalışacağız. Kur’ân bu azabın detaylarını çok çarpıcı ifadelerle farklı yerlerde zikretmektedir. a. Zincir (Selâsil) Kur’ân’da selâsil kelimesi bir yerde tekil, diğerlerinde çoğul olarak üç ayette geçmektedir.131 Bu zincirlerin kâfirler için hazırlandığı ve boyunlarında olacağı, uzunluğunun yetmiş zira’ olduğu ayetlerde açıkça bildirilmiştir. “Boyunlarında demir halkalar ve zincirler (selâsil) olduğu halde sürükleneceklerdir” (Mümin, 40/71). Bu ayet Allah’ın kitabını 129 130 131 Cemaluddin Abdurrahman b. Ali Ebu’l-Ferec İbnü’l-Cevzî, Nüzhetü’lA’yun fî ‘İlmi’l-Vücûh ve’n-Nezâir, thk. Muhammed Abdulkerim Kazım er-Radî, Müessetü’r-Risale, Beyrut 1997, s. 275-276. Bağavî, Me‘âlimu’-Tenzîl, I, 118; Zemahşerî, Keşşâf, I, 292; Beydâvî, Envâru’t-Tenzîl, I, 92. Mümin, 40/71, İnsân, 76/4. ayetlerinde selâsil şeklinde, Hâkka, 69/32. ayetinde ise silsiletin şeklinde geçer. 122 CEHENNEMİN MAHİYETİ VE UNSURLARI inkâr edenler için tehdit içermektedir.132 “Sonra da onu, yetmiş arşın uzunluğundaki zincire (silsiletin) vurun!” (Hâkka, 69/32). “Biz kâfirlere zincirler (selâsil), kelepçeler, alevli ateşler hazırladık” (İnsân, 76/4). Yetmiş arşın uzunluğunda olacağı zikredilen bu zincir hakkında müfessirler çok değişik görüşler ileri sürmüşlerdir. Konunun başında belirttiğimiz gibi insanların gaybî olan konulara olan merakları zayıf ve uydurma rivayetlere dayanan abartılı ve daynaksız yorumlar yapmalarına sebep olmuştur. Örneğin; Taberî, zira’ın uzunluğunu ancak Allah bilebilir, dedikten sonra bu uzunluğun Kûfe ile Mekke arasındaki mesafe kadar olduğunu, bu zincirin kâfirlerin ağzından sokulup arkasından çıkarılacağını belirtir.133 Kurtubî de aynı görüşleri paylaşır.134 Razî ise daha makul bir yorumla bundan maksadın gerçek bir ölçü olmadığı uzunluğunu vasf etmek için bu şekilde kullanıldığını, ikinci bir görüşe göre ise dünyadaki zira’ ölçüsüyle aynı olduğunu ifade eder. Ancak diğer abartılı ölçüyü zikretmeyi de ihmal etmez.135 Zincirlerin her bir halkasının ağırlığının dünyadaki demir miktarı kadar olduğu, uzunluğunun ise meleğin eliyle yetmiş zira’ olduğu gibi abartılı ifadeler tefsir kitaplarımızda mevcuttur.136 Müteşabih bir dil ile anlatılan cehennem kavramıyla ilgili bilgiler, her ne kadar dünyadaki bilgilerle mukayeseli olarak anlatılsa da bunların hakikatini ancak Allah bilebilir. 132 133 134 135 136 Taberî, Câmi’u’l-Beyân, XX, 363. Taberî, Câmi’u’l-Beyân, XXIII, 237-238. Kurtubî, el-Câmi’ li Ahkâmi’l-Kur’ân, XXI, 210. Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb, XXX, 114. Kurtubî, el-Câmi’ li Ahkâmi’l-Kur’ân, XXI, 210; Suyûtî, ed-Dürrü’lMensûr, XIV, 680. 123 KUR’ÂN’DA CEHENNEM Yine; “O gün bütün suçluları zincirlerle, bukağılarla birbirlerine bağlanmış olarak göreceksin” (İbrahim, 14/49) ayetinde geçen asfad kelimesi de zincir, bukağı anlamına gelir. Mücrimler ellerinden ve ayaklarından birbirlerine zincirlenmiş bir şekilde cehennemde yerlerini alacaklardır.137 Râzî, günahkârların bukağılarla, zincirlerle birbirlerine bağlı olacaklarına dair ifadenin hakiki anlamı ifade etmekle beraber, günahkârların kendi kötü eylem ve temayüllerini ve sonuç olarak öte dünyada topluca içine düşecekleri genel umutsuzluğu dile getiren bir mecâz olduğunu ifade etmektedir.138 Beydâvî de bunu mecâz kabul ederek onların birbirlerine inanç ve amelde bağlı olduklarını ifade etmektedir.139 Râzî’nin bu ifadesinin mecâz olduğu görüşünden hareketle Muhammed Esed mealinde yorumunu daha da genişleterek şöyle der: “Kanaatimizce bu ifade aynı zamanda, her kötü eylemin yeryüzünde zincirleme bir reaksiyonu harekete geçirdiğini, her kötülüğün kaçınılmaz olarak ardından bir başka kötülüğü davet ettiği gerçeğini de dile getirmektedir.”140 Kur’ân naslarındaki ifadeler hakîki anlamda ise mecâzi yoruma başvurmamak esastır. Kur’ân’da zikredilen azap aletleri dünyada karşılaştığımız ve bildiğimiz unsurlardır. Bunlarla azap edilmesinde bir sıkıntı yoktur. Ancak bunların nasıllığı ile ilgili sahîh rivayetler dışında farklı bir yorum yapmayı uygun bulmamaktayız. 137 138 139 140 Taberî, Câmi’u’l-Beyân, XIII, 742. Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb, XIX, 151. Beydâvî, Envâru’t-Tenzîl, III, 204. Esed, Meâl, II, 512. 124 CEHENNEMİN MAHİYETİ VE UNSURLARI b. Bukağı (Enkâl) “Doğrusu, bizim yanımızda bukağılar (enkâl) ve cehennem var” (Müzemmil, 73/12). Kur’ân’da çoğul olarak bir yerde geçen enkâl kelimesi, hayvanların ayaklarından bağlandığı bukağı, hayvanların hareketlerine yön veren demirden yapılmış gemin adıdır.141 Bunun cehennem ateşinden imal edilmiş siyah bir bukağı olduğu ve kâfirlerin ayaklarından ebedîyen sökülmeyeceği söylenmiş142, insan hareketlerini engellediği, kalkmak istediğinde ağırlık yaptığı şeklinde yorumlar da yapılmıştır.143 c. Katrandan Gömlek (Serâbîl) Kur’ân’daki azap unsurlarından birisi de kâfirlerin vücuduna yapışacak olan katran maddesinden oluşan gömlektir. Ayette “Onların (cehennemdekilerin) gömlekleri (serâbîl), katrandandır” (İbrahim, 14/50) ifadesiyle buna işaret edilmektedir. Ayette geçen “serabîl” kelimesi, “sirbâl” kelimesinin çoğulu olup, gömlek anlamındadır.144 “Katıran” kelimesi “kıtran”, “katran” ve “katıran” şeklinde okunur. Katran, ebhel denilen bir ağaçtan alınan sıvı olup, kaynatılarak uyuz develere sürülür. Katranın harareti, keskinliği ve yakıcılığı ile uyuza sebep olan mikroplar yakılır. Bazen bunun harareti 141 142 143 144 Ferâhîdî, Kitabu’l-‘Ayn, IV, 265; Cevherî, Sıhâh, V, 1835; Zebîdî, Tâcu’l‘Arûs, XXXI, 34; İsfahânî, Müfredât, II, 655; Semîn el-Halebî, ‘Umdetu’lHuffâz, IV, 222. Taberî, Câmi’u’l-Beyân, XXIII, 384; Vahidî, Basît, XXII, 373; Bağavî, Me‘âlimu’-Tenzîl, VIII, 255; İbn Receb, Tahvîf, s. 125. Ebu Hayyan, Bahru’l-Muhît, VIII, 356; Kurtubî, el-Câmi’ li Ahkâmi’lKur’ân, XXI, 336. Cevherî, Sıhâh, IV, 1729; İsfahânî, Müfredât, II, 655. 125 KUR’ÂN’DA CEHENNEM ve acısı, hayvanın içine dahi nüfuz eder. Bu maddenin özelliği, çabuk tutuşmasıdır. Rengi siyah, kokusu pistir ve bu, cehennemliklerin derisine sürülür. Böylece bu katran, tıpkı bir elbise, gömlek gibi olmuş olur. Böylece şu dört çeşit azap meydana gelmiş olur: Katranın yapışıp yakması, ateşin onların derilerine çabucak sirayet etmesi, iğrenç bir renk ve pis bir koku yaymasıdır.145 Aynı zamanda bu kelime ısıyı en fazla ileten bir madde olan bakır anlamına da gelmektedir.146 Râzî bu ayette geçen katranı bedene benzetmekte ve ruhu kokutan ve çürütenin beden olduğunu mecâzen ifade ettiğini şöyle izah eder: “Ruh cevheri, kudsiyet ve celâl gaybından çakan aydınlık bir cevherdir. Beden ise, tıpkı o ruhun bir elbisesi ve gömleği gibidir. Nefis için meydana gelen bütün elem ve acılar, ancak bu bedenden ötürüdür. O halde bu bedenin de ruh cevherine yapışıp onu yakması söz konusudur. Çünkü şehvet, hırs ve öfke de, bu sebepten ruh cevherine sirayet etmiştir. Katı, bulanık ve karanlık olduğu için, ruhun ışığını gizleyen de odur. Beden, kokma ve kokuşmanın sebebidir. Böylece bu beden, katran ve ziftten meydana gelmiş bir elbiseye benzemiştir”.147 d. Siyah Duman (Yahmûm) Kur’ân’da zikredilen azap şekillerinden birisi de cehennem ateşinde var olan bunaltıcı siyah dumandır. Cehennem 145 146 147 Taberî, Câmi’u’l-Beyân, XIII, 742; Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb, XIX, 152. Taberî, Câmi’u’l-Beyân, XIII, 744; Zemahşerî, Keşşâf, III, 394; Beydâvî, Envâru’t-Tenzîl, III, 204; Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb, XIX, 152; İbn Kesîr, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm, IV, 522; İbn ‘Âşûr, et-Tahrîr ve’t-Tenvîr, XIII, 253. Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb, XIX, 152. 126 CEHENNEMİN MAHİYETİ VE UNSURLARI ateşinden kaynaklanan siyah duman ayette ifade edildiği şekliyle soğukluk ve serinlik vermeyen, faydası olmayan ve insanı bunaltan bir gölge işlevi görür.148 “Ne serin, ne de faydalı, kapkara duman tabakası (yahmûm) altındadırlar” (Vâkı’a, 56/42-44). Râzî, yahmûm’un, cehennemin isimlerinden biri olduğunu, duman ve aşırı karanlık anlamlarına geldiğini ifade ederek aynı kökten gelen hamîm kelimesinin de aşırı zulmet ve sıcağı ifade ettiğini belirtir.149 Araplar bir şeyin aşırı siyahlığını belirtmek için “esved yahmûm” ifadesini kullanırlar.150 yahmûm hamîm manasına gelebileceği gibi “yakıcı kapkara bir duman” anlamında da olabilir.151 Ayetlerin devamında bu azaba muhatap olacak kimselerin, dünya hayatında sefâhate dalan (mutref), büyük günah işlemekte ısrar eden ve öldükten sonra dirilmeye inanmayan müşrikler olduğuna dikkat çekilmektedir. e. Sıcak Rüzgâr (Semûm) Azap unsurlarından birini ifade eden kelimelerden birisi de, bedene iğne ucu gibi etki eden sıcak rüzgâr, samyeli anlamına gelen “semûm” dur.152 İbn Abbas’a göre semûm ateşi, insanı öldüren sıcak bir rüzgârdır. Cinler bu semûm ateşinden yaratılmışlardır.153 Bu sıcak alevli rüzgârın kâfirlerin iliklerine kadar işleyeceği ayetlerde ifade edilir. Tefsîrlerde 148 149 150 151 152 153 Maverdî, en-Nüket ve’l-‘Uyûn, V, 456. Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb, XXX, 169. Taberî, Câmi’u’l-Beyân, XXII, 334; Vahidî, Basît, XXI, 239. Topaloğlu, “Cehennem”, DİA, VII, 227. İsfahânî, Müfredât, I, 318; Kurtubî, el-Câmi’ li Ahkâmi’l-Kur’ân, XX, 201. Taberî, Câmi’u’l-Beyân, XIV, 63-64; Ayet için bkz. Hicr, 15/27. 127 KUR’ÂN’DA CEHENNEM ve lügatlerde bu rüzgârın hem gece hem gündüz estiği veya gece esen rüzgâra bu ismin verildiği, gündüz esen rüzgâra harûr denildiği ifade edilir.154 Aynı zamanda bu kelimenin cehennemin tabakalarından birini ifade ettiği veya ateşin kendisi olduğu ifade edilir.155 “Allah bize lütufta bulundu ve bizi o iliklere işleyen azaptan korudu” (Tûr, 52/27). “ Onlar, iliklere işleyen bir ateş (semûm) ve bir kaynâr su içindedirler” (Vâkı’a, 56/42). Azap unsurlarının ifade ettiği anlamlar konusunda yukarıda da görüldüğü gibi birbiriyle çelişkili farklı yorumlar yapılmıştır. Hatta bu konuda o kadar ileri gidilmiştir ki, çelişkili iki yorum aynı kişinin rivayeti olarak bile zikredilebilmiştir. f. Zincir Halka (Ağlâl) Kur’ân’da geçen bir diğer azap aleti de boyuna takılan demir halka veya zincirdir. Kur’an’da çoğul şeklinde şu ayetlerde geçmektedir. “…O inkârcıların boyunlarına ateşten demir halkalar (ağlâl) takarız. Bu, yaptıklarının adil bir karşılığı değil midir?” (Sebe, 34/33). “Allah cehennem bekçilerine emir verir: “Tutun bağlayın onu, kelepçeleyin! Sonra da cehenneme fırlatın” (Hâkka, 69/30). “Biz onların boyunlarına halkalar (ağlâl) geçirdik. Çenelere kadar dayanan o halkalar yüzünden kafaları kalkıktır” (Yâsîn, 36/8). Ayetlerde geçen “ağlâl” kelimesi, “ğull” kelimesinin çoğulu olup, boyuna takılan boyunluk, halka anlamına 154 155 Taberî, Câmi’u’l-Beyân, XIV, 64; Vahidî, Basît, XX, 496; Cevherî, Sıhâh, V, 1954; İsfahânî, Müfredât, I, 318; Ferâhîdî, Kitabu’l-‘Ayn, II, 279. Kurtubî, el-Câmi’ li Ahkâmi’l-Kur’ân, XIX, 530. 128 CEHENNEMİN MAHİYETİ VE UNSURLARI gelmektedir.156 “Ğallet yedehû ilâ ‘unukıhî” “Ellerini boynuna bağladı”, cimrilik etmek demektir.157 Bu kelime İsrâ, 17/29. ayetinde “ellerini boynuna bağlama…” şeklinde cimrilik yapma anlamında mecaz olarak kullanılmıştır. Tefsirlerde bu kelimenin boynunu çenesine kadar kaplayan, kafasını yukarı doğru kaldıran ve hareket etmesine imkân vermeyen demir halka, zincir,158 ellerini boyunlarına bağlayan ip (selâsil) anlamına geldiği ifade edilmiştir.159 “O zaman onlar, boyunlarında demir halkalar (ağlâl) ve zincirler (selâsil) olduğu halde kaynar suda sürüklenecekler, sonra da ateşte yakılacaklardır” (Mümin, 40/71-72) ayetinde ise boyunlarında hem demir halka hem de zincirlerin olacağını ifade etmektedir. Ayrıca Hac Sûresi’nin 19. ayetinde de demir topuzlardan (mekamı’)bahsedilir. 3. Azap Çeşitleri Cehennem’de azabın maddi, manevi ve psikolojik olmak üzere pek çok çeşidi farklı tezahür ve şiddette uygulanacağı ayet ve hadîslerde açık bir şekilde ifade edilmektedir. Bunları iki ana başlık altında toplayabiliriz. a. Manevî Azap Cehennem ehlinin dünyadaki müstekbir, şımarık, alaycı ve inkârcı tutumları yerini hüzne, pişmanlığa, başkalarını 156 157 158 159 Isfahânî, Müfredât, II, 470. Cevherî, Sıhâh, IV, 1783. Zemahşerî, Keşşâf, V, 166, Kurtubî, el-Câmi’ XVII, 320; Şevkânî, Fethu’lKadîr, IV, 434. İbn Kesîr, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm, VI, 520. 129 KUR’ÂN’DA CEHENNEM suçlamaya ve feryada dönüşecektir. İşte onların bu değişimini ve çektikleri manevi azabı Ahmed Ferîd Tezkiretu’lEbrâr160 adlı eserinde ayetlerle şöyle izah eder: 1. Birbirlerini lanetlemeye ve suçlamaya başlarlar. Allah onlar hakkında: “Girin bakalım sizden önce gelip geçen cin ve insan topluluklarıyla beraber ateşe!” buyurur. Her ümmet oraya girdikçe, yoldaşına lânet eder. Nihayet hepsi birbiri ardından gelip orada bir araya gelince, sonrakiler öndekileri göstererek:”Ey Rabbimiz, derler. İşte şunlar bizi saptırdılar, onun için onlara iki kat ateş azabı çektir.”O da: “Her birinize iki misli azap var, lâkin siz bunu bilmiyorsunuz!” buyurur” (A’raf, 7/38). 2. Kâfirlerden ekâbir önderlerin, saptırdıkları kimselerle aynı mekânı paylaşmalarından duydukları üzüntü ve onlardan beri olmak istemeleri ve bu isteklerinin yerine getirilmemesidir. Bunun üzerine tâbi olanlar şöyle derler: “Ah ne olurdu, elimize bir fırsat geçse de onların bizden uzak durdukları gibi, biz de onları bir reddetseydik! İşte Allah onlara, bütün yaptıklarını, en şiddetli pişmanlıklar halinde gösterecektir. Onların o ateşten çıkacakları da yoktur” (Bakara, 2/167). 3. Dünyada iken alay ettikleri iman ehlini hoşnutluk ve mutlu bir hayat sürerken görünce duydukları derin üzüntüdür. Hatta onlardan su istediklerinde bu isteklerinin karşılanmaması da ayrı bir manevi ve psikolojik bir azaptır. Azgınlar: “Neden acaba, derler, dünyada kendilerini değersiz saydığımız birtakım adamları burada görmüyoruz? Aklımız 160 Ahmed Ferîd, Tezkiretu’l-Ebrâr, s. 25-26. 130 CEHENNEMİN MAHİYETİ VE UNSURLARI sıra, onlarla alay ederdik! Yoksa gözlerimiz onlardan kaydı da onun için mi kendilerini göremiyoruz?” (Sâd, 38/62-63) 4. Kâfirlerin konuşmaktan ve mazeret beyan etmekten men edilmeleridir. Malik b. Ka’b der ki, Allah cehennem ehlinin cehennemden çıkma ve azaptan kurtulma çağrılarına olumsuz cevap verir, azarlar ve onlarla asla konuşmaz. Bu diyaloglardan bazıları şu ayetlerde örnek olarak sunulmuştur. Müşrikler Mümin Sûresi’nin 11. ayetinde “Onlar ise: “Ey Rabbimiz, derler, Sen bizi iki defa öldürdün, iki defa dirilttin. İşte günahlarımızı itiraf ettik. Şimdi, telafi etme için buradan çıkmaya bir yol yok mudur?” isteklerine aynı sûrenin 12. ayetiyle onlara şöyle cevap verilir: “Bu hale düşmenizin sebebi şudur ki: Allah’ın birliğine inanmaya çağırıldığınızda reddederdiniz ama O’nun eşinden, ortağından bahsedildiğinde inanırdınız. Artık şimdi hakkınızdaki karar o çok ulu ve yüce Allah’a aittir.” Secde Sûresi’nin 12. ayetindeki “Bir görseydin o suçluları: “Rab’lerinin huzurunda, mahcupluktan başları önlerine eğilmiş şöyle derken: “Gördük, işittik ey Rabbimiz! Ne olur bizi dünyaya bir gönder! Öyle güzel, makbul işler yaparız ki! Çünkü gerçeği kesin olarak biliyoruz artık!” isteklerine ve İbrahim Sûresi’nin 44. ayetinde “Hem, azabın geleceği günü hatırlatarak insanları uyar! O gün zalimler: “Ey bizim Rabbimiz! diyecekler, ne olur, bize kısa bir süre ver de senin çağrına uyma imkânı bulalım ve peygamberlerin izince gidelim” şeklindeki isteklerine ayetin devamında “Peki, daha önce hiç zeval bulmayıp sürekli yaşayacağınıza dair yemin eden siz değil miydiniz?” diye cevap verilir. 131 KUR’ÂN’DA CEHENNEM Fâtır Sûresi’nin 37. ayetindeki onlar orada yardım istemek için şöyle feryat ederler: “Ey Ulu Rabbimiz! Ne olur, çıkar bizi buradan, dünyaya geri gönder de, daha önce yaptıklarımızdan başka, güzel ve makbul işler yapalım!” isteklerine aynı ayetin devamında “Allah onlara şöyle buyurur: “Biz, size, düşünüp ibret alacak, gerçeği görecek kimsenin düşüneceği kadar bir ömür vermedik mi? Hem size peygamber de gelip uyardı. Öyleyse tadın azabı! Zalimlerin hiç bir yardımcısı yoktur!” şeklinde cevap verilir. Müminûn 106-107. ayetlerindeki “Ey Ulu Rabbimiz”, derler, “azgınlığımız, kötü talihimiz ağır bastı, biz de yoldan sapan kimseler olduk bir kere. Ey Ulu Rabbimiz, ne olur, kurtar bizi bu ateşten. Eğer bir daha o kötülükleri yaparsak işte o zaman, kendimize iyice yazık eder, zalimin teki oluruz.” isteklerine, aynı sûrenin 108. ayetinde Allah: “Kesin sesinizi, sakın bir daha bana bir şey söylemeye kalkışmayın!” diyerek son sözü söyler ve onlarla bir daha asla konuşmaz ve isteklerine cevap vermez. Bütün bu aşağılanmaların, itilip kakılmaların yanı sıra kâfirlerin ellerinin ve ayaklarının zincirlere bağlı, boyunlarına demir halkalar geçirilmiş şekilde melekler tarafından yüzüstü çekilip sürüklenerek cehennemin ortasına atılmaları, inkâr ettikleri azabı tatmak için aşağılanmaları ve horlanmaları da psikolojik ve manevi azabın bir parçasıdır. “Boyunlarında demir halkalar ve zincirler olduğu halde sürüklenceklerdir. Kaynar su içinde. Sonra da ateşte yakılacaklardır” (Mümin, 40/71-72) “Allah Zebanîlere: “Tutun onu da” buyurur, “cehennemin ta ortasına sürükleyin. Sonra da başının üstünden kaynar su dökün!” ve deyin ki: “Tat bakalım! Hani 132 CEHENNEMİN MAHİYETİ VE UNSURLARI üstündün, kudretliydin, asildin!” İşte hakkında şüphe ve mücadele ettiğiniz o gerçek budur” (Duhân, 44/47-50). Allah’ın huzurundan kovulmaları (Kaf, 50/26-29) ve şeytanın kendilerini aldattığının ortaya çıkması üzerine pişmanlık ve üzüntü duymaları da bir nevi manevi azap ve eziyettir. b. Maddî Azap Kur’ân’da açıkça vurgulanan, cehennem ateşi ve buna bağlı olarak çeşitli azap şekilleri, sunulan içecek ve yiyecekler, duman, bunaltan gölge, kaynar sular, dondurucu soğuk ve kavurucu sıcak, el ve ayakların zincirlenmesi ve boyunlara demir halkalar ve bukağılar geçirilmesi, yukarıda değindiğimiz manevî ve psikolojik azabın yanında maddî azabın olduğunu gösteren delillerdir. Kur’ân ayetlerinde ifade edilen çeşitli azap şekilleri Ehl-i Sünnet bilginlerine göre ruhanî-cismanî bir azabı tasvir etmektedir.161 “Âyetlerimizi inkâr edenleri yarın cehenneme sokacağız. Derileri kızarıp yandıkça, yerine taze deri yaratacağız, ta ki cezaları olan azabı iyice tatsınlar. Şüphesiz ki Allah azîz ve hakîmdir (üstün kudret, tam hüküm ve hikmet sahibidir).” (Nisâ, 4/56) ayeti de bu azabın maddi olduğuna işaret etmektedir. İslam âlimleri, Kur’ân ayetlerini delil göstererek azap ve mükâfatın sadece manevî/ruhanî olmadığını maddi yönünün de olduğunu ifade ederler: “Ahiretteki azap ve mükâfat elbetteki sadece manevi (sprituel) değildir. Müslüman filozofların tam aksine Kur’ân ahirette bedensiz ruhlardan hiçbir zaman bahsetmemiştir. Aslında Kur’ân ruh 161 Muhsin Demirci, Kur’ân’ın Ana Konuları, M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul 2012, s. 316. 133 KUR’ÂN’DA CEHENNEM ve beden ikiciliğini ileri süren bir insan tasvirine yabancıdır. Çünkü Kur’ân’a göre insan, bütün olarak işleyen ve tam bir organizma olarak yaşayan bir bütündür. Nefis kelimesi, İslam felsefesinin daha sonraki devrelerinde ve bilhassa sufi etkilerle bedenden ayrı bir cevher olarak “ruh” anlamını kazanmıştır. Kur’ân’da ise, çoğu zaman “kendi” veya çoğul olarak “kendileri” anlamında kullanılmıştır. Diğer bazı yerlerde ise “şahıs” veya “insanın en derin benliği”, yani insanın yaşayan hakikati” anlamında kullanılmış, fakat vücuttan ayrılığı veya dışlanabileceği ima edilmemiştir. Aslında nefis, insanın en iç benliğini veya şahsiyetini oluşturan belli bir “hayat-akıl” merkezinden meydana gelen bir bedendir.”162 Fazlurrahman maddi azap ile birlikte cehennem azabının psikolojik yönünün daha etkili olacağını şöyle ifade eder: “Kur’ân tamamen ruhâni bir cennet veya cehennem fikrini benimsememiştir. O halde, elem ve lezzeti çekecek olan bizzat şahıs olarak insandır. Kur’ân maddi lezzet ve elemden o kadar tekrarla, zengin ve canlı bir şekilde bahsettiği zaman, birçok Müslüman filozofun ve Batınîlerin iddia ettikleri gibi tamamen teşbih olsun diye bahsetmemektedir. Bununla beraber ebedî mutluluk ve azabın etkisi Kur’ân’da etki olarak, yani ruhani ve maddi lezzet ve elem çerçevesinde işlenmiştir. Alevleri yükselen cehennemin ve yeşillikler içinde bir bahçenin gayet etkili tasvirlerinin insan üzerinde bu dünyada bırakacağı psikolojik etkiler bir yana böyle tasvirler, gerçek ruhani ve maddi duygular ola162 Fazlurrahman, Ana konularıyla Kur’ân, çev. Alparslan Açıkgenç, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 1996, s. 177. 134 CEHENNEMİN MAHİYETİ VE UNSURLARI rak bu etkileri dile getirmek istemiştir. Onun için gerçek ateş olmadan dahi, cehennem ateşinin bırakacağı psikolojik maddi etkileri vardır.”163 Kur’ân ayetlerine baktığımızda her iki azap türünü detaylarıyla açıklayan ifadeleri açıkça görmemiz mümkündür. Bu sebeple bu konunun tartışmaya açık yönünün olduğunu düşünmüyoruz. B. Cehennemin Yiyecekleri Kur’ân’da kâfirlere cehennemde sunulacak yiyeceklerden bahsedilmektedir. Ancak onların bu konuda fazla bir seçenekleri yoktur. Kur’an’da ifade edildiğine göre orada onlara sunulacak olan zehirli zakkûm ağacı, kuru bir ot olan dari’ ve ğusse adlı dikenden başka bir yiyecek yoktur. Şimdi bunların mahiyetleri ile ilgili tefsirlerde geçen yorumları zikretmeye çalışacağız. 1. Zakkûm Sözlükte fiil olarak, “zakame”, yemeği çabuk yiyip yutmak, “ezkame” birine bir şeyi yutturmak ve “tezakkame” zakkûm yemek, bir şeyi hoş olmayan bir şekilde yemek, yutmak anlamına gelir.164 Cehennem ateşinde yenilen kerih bir yiyecek olarak tanımlanan zakkûm165 aynı zamanda Araplar tarafından hurma ve kaymakla yapılan bir çeşit yemek olarak da bilinmektedir.166 İbn Aşûr Araplar’ın her zararlı 163 164 165 166 Fazlurrahman, Ana Konularıyla Kur’ân, s. 177. İbn Manzûr, Lisânu’l-‘Arab, XII, 268-269. İsfahânî, Müfredât, I, 282. İbn Manzûr, Lisânu’l-‘Arab, XII, 268-269. 135 KUR’ÂN’DA CEHENNEM yiyeceğe ve yemeğe mel’un dediklerini söyler.167 Zakkûmun Araplar nezdinde bir ağaç türü olarak bilinip bilinmediği konusu tartışmalıdır. Ancak klasik tefsirlerdeki kayıtlar, bu ağacın Arap Yarımadası’nda veya en azından Ortadoğu muhitinde bilindiğini ifade eden görüşün daha kuvvetli olduğunu göstermektedir.168 Ancak zakkûm konusunda anlatılanlardan anlaşıldığına göre Râzî, zakkûmun; acı, kokusu kötü, görüntüsü çirkin, yenilmesi ve yutulması zor olan bir bitki olduğunu ifade eder.169 Hadîslerde zakkûmdan bir damlanın yeryüzüne düşmesi halinde bütün insanlığın yediği şeyleri ifsat edeceği ifade edilir.170 Basra dil ekolüne mensup Kutrub’a (ö. 206/821) göre zakkûm, Sina Yarımadası’ndan Arabistan’ın batı ve güney kesimine uzanan dar bir kıyı ovası konumundaki Tihame bölgesinde yetişen, meyvesi acı bir ağaç türüdür. Adolf Grohmann’ın (1887-1977) “sıcak ve kurak Tihame, dikenli fundalıklar, deve dikenleri ve tuzlu arazide yetişen otlar ile bozkır nebatları için elverişli bir arazidir”171 şeklindeki anlatımı da Kutrub’un görüşünü teyid eder niteliktedir.172 Kur’ân’da birkaç yerde geçen; günahkâr yemeği (ta’amu’lesîm), lanetlenmiş ağaç (eş-şeceretu’l-mel’ûne) ve zakkûm ağacı (şeceretu’z-zakkûm) olarak ifade edilen173 zakkûm, cehennemin dibinde yetişen bir ağaç olup tomurcukları adeta 167 168 169 170 171 172 173 İbn ‘Âşûr, et-Tahrîr ve’t-Tenvîr, XV, 148. Mustafa Öztürk, “Kur’ân’da Uhrevi Azap Figürleri”, s. 100. Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb, XXIX, 175. İbn Mâce, Zühd 38; Tirmizî, Sıfat-ı cehennem 4. Adolf Grohmann, “Tihame”, İA, İstanbul 1993, XII, 281. Mustafa Öztürk, “Kur’ân’da Uhrevi Azap Figürleri”, s. 100. Bkz. İsrâ, 17/63; Saffât, 37/ 64-68; Vâkı’a, /51-52. 136 CEHENNEMİN MAHİYETİ VE UNSURLARI şeytanın başları (rüûsü’ş-şeyâtîn) gibidir. Cehennemdekiler karınlarını zakkûmla doldurduktan sonra kendilerine kaynar su karıştırılmış bir içki sunulacak ve insanın karnında tıpkı maden eriyiği gibi kaynayacak olan bu yemeğin ardından tekrar çılgın ateşin ortasına döneceklerdir.174 Zakkûmun tomurcuklarının şeytanların başlarına benzetilmesine gelince; Ferrâ (ö. 207/822) ve Zeccâc’a (ö. 311/915) göre Saffât Sûresi’nin 65. ayetinde sözü edilen şeytanlardan maksat, başlarının üzerindeki çıngıraklarıyla son derece çirkin bir görüntüye sahip olan yılanlardır.175 Zira Araplar, çirkin görüntüsünden dolayı yılanı bazen şeytan diye isimlendirirler176 veya çirkin bir manzara karşısında “bu tıpkı Hamata (bir ağaç ismi) yılanına benziyor” sözünü teleffuz ederler.177 Zakkûmun özü elem ve acıdır, diyen Zemahşerî’ye göre ise zakkûm ağacındaki tomurcukların yılanların başlarına benzetilmesinde lafzî veya manevî isti’are vardır. Binaenaleyh zakkûmun tomurcukları son derece çirkin bir görüntüye sahip oldukları için, şeytanların başlarına benzetilmişlerdir. Çünkü şeytan insan zihninde çok kötü bir imaja sahip olup şerri ifade eder.178 İbnü’s-Sâib el-Kelbî’ye (ö. 146/763) göre, zakkûm Mekke ile Yemen arasındaki bölgede yetişen bir ağaç olup, tomurcukları şeytanların başlarına benzetilir. Bir başka görüşe göre ise, zakkûm Yemen’de yetişen, esten veya şeytan diye 174 175 176 177 178 Mustafa Öztürk, “Kur’ân’da Uhrevi Azap Figürleri”, s. 99. Şevkânî, Fethu’l-Kadîr, IV, 524. Bağavî, Me‘âlimu’-Tenzîl, VII, 42. Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb, XXVI, 142. Zemahşerî, Keşşâf, V, 213. 137 KUR’ÂN’DA CEHENNEM adlandırılan çirkin görünümlü bir bitki türüdür. Bu görüşlerin dışında zakkûmun sert, pis kokulu, çirkin görünümlü ve meyveleri şeytanların başları olarak anılan bir çöl ağacı olduğu veya öldürücü zehiri olan tüm ağaçların müştereken zakkûm diye isimlendirildiği de ifade edilmektedir.179 İbn Manzûr bir arabın zakkûm ağacını şöyle tasvir ettiğini belirtmiştir: “Zakkûm toz renginde bir ağaçtır. Oval yapraklarının kenar kısmında diken yoktur. Çok keskin kokulu ve acıdır. Gövdesinde çok sayıda boğum vardır. Çok ince damarları bulunur. Çiçeği beyaz renkte olup yapraklarının uçları gerçekten çirkindir.”180 Eş-şeceretu’l-mel’ûne şeklinde ifade edilen ağaçtan maksat zakkûm ağacıdır.181 Bu ağaca lanetli denmesinin sebebi cehennemliklerin onu Allah’tan bir rahmet olarak değil lanetlenmelerinin bir sembolü olarak yemeleridir. Lanetlenen insanlar, bundan yiyecek ve daha çok acı çekeceklerdir. Çünkü bu ağaçtan yenen kısım onların karnında kaynar suyun kaynaması gibi kaynayacaktır.182 Kur’ân’da ifade edilen zakkûm ağacı, kökü cehennemin dibinde, dalları bütün cehennemi kapsamaktadır.183 Rasulullah miraca çıktığında cennet ve cehennemi gördüğünü ifade ettikten sonra, cehennemin dibindeki ağacı anlattığında müşrikler cehennem ateşi içerisinde ağaç nasıl olur 179 180 181 182 183 Bağavî, Me‘âlimu’t-Tenzîl, VII, 42; İbnü’l-Cevzî, Zadu’l-Mesîr, VII, 62; Şevkânî, Fethu’l-Kadîr, IV, 524; Kâsımî, Mehâsınu’t-Te’vîl, XIV, 5040. İbn Manzûr, Lisânu’l-‘Arab, XII, 269. Bağavî, Me‘âlimu’t-Tenzîl, V, 103. Mevdûdî, Tefhîm, III, 121. Vahidî, Basît, XIX, 61; Sefarînî, el-Buhûru’z-Zâhire, II, 430. 138 CEHENNEMİN MAHİYETİ VE UNSURLARI da yanmadan kalır? diyerek hem bunu inkâr ettiler hem de alaya aldılar.184 Çünkü kâfirler cehennemde ateşin içerisinde bir ağacın bulunmasını akıldan uzak bir düşünce olarak görüyorlardı. Halbûki cehennemi yaratanın, yeşil bir ağacı yanmaktan koruması ve cehennemlikler için yemek olarak sunması onun güç ve kudretinin bir göstergesi olarak kabul edilmiştir.185 Bu sebeple Allah bu ağacı kâfirler için bir fitne ve imtihan unsuru yapmıştır. Ancak her iki âyette de mezkûr ağacın ne açıdan imtihan vesilesi yapıldığı üzerinde durulmamıştır. Konu ile ilgili âyetlerde de ifade edildiği gibi “Zakkûm”, cehennemliklerin bir yiyeceğidir. Bu açıdan müteşâbih bir karaktere sahiptir. Kur’an’ı inkâr edenlerin ahirette uğrayacakları şiddetli ve dehşetli azabı onların anlayabileceği bir dille anlatmaktadır. Bu nedenle sözü edilen “zakkum”, lafzî anlamlarıyla alındığı veya keyfî bir şekilde yorumlandığı takdirde yanlış anlaşılabilir. Vahye dayalı bir bilgi olması sebebiyle bunlara iman etmek gerekir.186 Katade, Mücahid ve Mukâtil’in görüşüne göre müşrikler özelikle de Ebû Cehil, zakkûmun Araplar tarafından bir yemek olarak bilinmesini dile getirerek, Rasulullah’ın zakkûmu cehennemde kâfirlerin yiyecekleri çirkin görünümlü bir ağaç olarak tanıtmasını alaya alır; biz zakkûmu kaymak ve hurmadan yapılan bir yiyecek olarak biliriz, getirin zakkûmumuzu 184 185 186 Taberî, Câmi’u’l-Beyân, XIV, 652; Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb, XX, 238; İbn Kesîr, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm, V, 92. Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb, XXVI, 142. Hasan Keskin, Kur’an’da Fitne Kavramı, Rağbet Yayınları, İstanbul 2003, s. 180. 139 KUR’ÂN’DA CEHENNEM yiyelim, diyerek dalga geçerdi.187 Ayetin sebeb-i nüzûlü olarak bu olay gösterilmektedir. Ayrıca bu ağaç onlar için cehennemde bir fitne olacak, onu yemekle karşı karşıya geldiklerinde bu onlar için çok zor bir durum olacaktır. 2. Dari’ Kur’ân kâfirlerin cehennemde yiyecekleri ve açlıklarını gidermeyen dari’ denen bir bitkiden bahseder. Araplar’a göre kuruyunca hayvanların dahi yemediği,188 dikenli, acı, pis kokulu, yaşına “şıtrık” denen bir bitkinin kurumuş şeklidir.189 İkrime bunun dikenli, yere yapışık, bahar döneminde yeşil bir ağaç,190 İbn Zeyd, yapraksız kuru dikenli bir bitki olduğunu, Katade ise ateşten bir ağaç veya ateşten bir taş olduğunu ifade etmiştir.191 Dari’ kelimesinin denizde yetişen yeşil pis kokulu bir bitki veya etle kemik arasında bulunan bir tabakayı ifade ettiği söylenmiştir.192 İsfahânî ise bunun kırmızı renkte denizde yetişen pis kokulu bir bitki olduğunu belirtir.193 Ayette geçen bu kelimenin anlamı konusunda Ha187 188 189 190 191 192 193 Vahidî, Basît, XIX, 61. Bağavî, Me‘âlimu’t-Tenzîl, V, 103; Kâsımî, Mehâsınu’t-Te’vîl, X, 3945. Ahmed Ferîd, Tezkiretu’l-Ebrâr bi’l-Cenneti ve’n-Nâr, Mektebetu’s-sahabe, Cidde 1991, s. 18. Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb, XXXI, 153; İbn Kesîr, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm, VIII, 381; Suyûtî, ed-Dürrü’l-Mensûr, XV, 384; İbn ‘Âşûr, et-Tahrîr ve’tTenvîr, XXX, 297. Taberî, Câmi’u’l-Beyân, XXIV, 333; Bağavî, Me‘âlimu’t-Tenzîl, VIII, 408; Kurtubî, el-Câmi’ li Ahkâmi’l-Kur’ân, XXII, 243. Taberî, Câmi’u’l-Beyân, XXIV, 333, Maverdî, en-Nüket ve’l-‘Uyûn, VI, 259; Bağavî, Me‘âlimu’t-Tenzîl, VIII, 408. İbn Atiyye, el-Muharreru’l-Vecîz, V, 473. İsfahânî, Müfredât, I, 385. 140 CEHENNEMİN MAHİYETİ VE UNSURLARI san sahabilerden hiçbir açıklama işitmediğini söyler.194 İbn Manzûr da yukarıdaki ifadeleri zikrettikten sonra, Arapların bu kelimeyi bilmediklerini söylemesi dikkat çekicidir.195 Dari’ kelimesinin “mudri’” şeklinde insanın halsiz ve güçsüz olması anlamına geldiği de söylenmiştir.196 Bu ayet inince müşrikler cehennem azabını hafife alarak, dari’ bitkisini develerinin yediğini hiçte güçsüz olmadıklarını ifade ederek küçümsediklerini, nakleden Zemahşerî, cehennemdeki bu bitkinin dünyadakinden farklı olduğunu söyler.197 Kur’ân’da cehennemliklerin zakkûm ve irinden başka yiyeceklerinin olmadığı ifade edilirken, burada ise kuru bir dikenden başka yiyeceklerinin olmadığı anlatılmaktadır. Bu iki farklı ifade arasında çelişki varmış gibi görünse de aslında herhangi bir çelişki yoktur. Çünkü cehennemde farklı dereceler vardır. Cehennemliklerin suçlarına göre, yani her suç için ayrı bir azabın verilmesi söz konusudur. Bunun şu şekilde de anlaşılması mümkündür. Onlar zakkum yemekten kaçınacaklar ve onlara irin verilecektir. Ondan da kaçınacaklar ve bu kez onlara yemeleri için kuru diken verilecektir. Kısacası onlara sevdikleri bir yiyece verilmeyecektir.198 Muhammed Esed ise Kaffal’e dayandırdığı yorumunda bunun mecâzî bir anlam ifade ettiğini şu sözleriyle dile getirir: “Bu tür cehennem yiyecek ve içecekleri tam bir 194 195 196 197 198 Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb, XXXI, 153. İbn Manzûr, Lisânu’l-‘Arab, VIII, 223-224. İbn Atiyye, el-Muharreru’l-Vecîz, V, 473; Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb, XXXI, 153. Zemahşerî, Keşşâf, VI, 364. Mevdûdî, Tefhîmu’l-Kur’ân, VII, 107. 141 KUR’ÂN’DA CEHENNEM ümitsizliğin ve alçalmanın simgesidir. Kurumuş haliyle acı ve dikenli bir bitkiyi ifade eden dari’ ismi, “küçüldü/aşağılandı veya gururu kırıldı” anlamlarına gelen “dara’a” veya “dari’a” fiilinden türetilmiştir. Açıkça mecâzî anlamda kullanılan bu ifadeyi “kuru dikenlerin acılığı”olarak çevirmemin sebebi budur. Benzer mecâzî bir anlam, Kur’ân’da çok zikredilen “hamîm” terimini anlatan “kaynar bir pınar” ifadesine de yüklenebilir.”199 3. Ğusse İbn Abbas ğusse’nin ateşten bir diken olduğunu insanın boğazına takılıp kalacağını söyler.200 Kur’ân’da “dikenli, boğazı tırmalayan yiyecekler ve gayet acı azap var” (Müzemmil, 73/13) şeklinde bir ayette ifade edilmektedir. C. Cehennemin İçecekleri Kur’ân cehennemde azap gören kâfirlerin ateşin şiddeti ve hararetinden dolayı susuzluklarını gidermek için su istediklerinde onlara kaynar su, gözyaşı, ter ve irin sunulacağından bahsetmektedir. Şimdi ayetlerde geçen bu içeceklerin mahiyeti hakkında bilgi sunmaya çalışacağız. 1. Hamîm Maverdî, hamîm kelimesinin üç anlama geldiğini belirtir: Yakıcı kaynar su (İbn Abbas), ateşin şiddetinden dolayı 199 200 Esed, Meâl, III, 1263. Taberî, Câmi’u’l-Beyân, XXIII, 384; Zemahşerî, Keşşâf, VI, 246; Beydâvî, Envâru’t-Tenzîl, V, 256; Ebu Hayyan, Bahru’l-Muhît, VIII, 356; Ferîd, Tezkiretü’l-Ebrâr, s. 18. 142 CEHENNEMİN MAHİYETİ VE UNSURLARI çıkan gözyaşları (İbn Zeyd), cehennem ehli için hazırlanmış bir çeşit içecek (Süddî).201 Ebu Hureyre Hz. Peygamber’in şöyle söylediğini rivayet eder: “Hamîm onların başlarından aşağıya dökülür. Beyninden göğüs boşluğuna, oradan ayaklarına varır. Bu içecek organlarını parçalayıp eritir. Bu böyle sürüp gider.”202 Bu su o kadar sıcak ve yakıcıdır ki bütün iç yağlarını eritir, bağırsaklarını parçalar, derilerini yakıp kavurur.203 Cehennemliklerin bu suyu susayan develerin suya saldırışı gibi içeceklerini belağat dolu bir üslûpla anlatmaktadır (Bkz. Vâkı’a, 56/55). Çünkü yedikleri zakkûm, dari’ (kuru ot) ve ğusse (diken)hararet ve susuzluklarını artıracak, ferahlamak maksadıyla suya saldıracaklar. Ancak bu suyun da kaynar olması onların acı ve ıstıraplarını daha da artıracaktır. Bu kelimenin cehennem ehlinin çok ağlamasından dolayı oluşan gözyaşları veya şiddetli kuru soğuk anlamına geldiği de söylenmiştir.204 Bu açık ifadeler göstermektedir ki hamîm gerçek anlamda kaynar sudur. Ancak Muhammed Esed bunu mecâzî anlamda alarak yakıcı bir ümitsizlik iksiri olarak çevirmiş ve gerekçesini de şöyle açıklamıştır: “Hamîm kelimesine yüklenebilecek çeşitli anlamlar arasında, aşırı sıcaklık ve şiddetli soğuk kavramları yer alır. Kur’ân’ın ahirete ilişkin kavramları arasında yer alan bu deyim her zaman günahkârların öteki dünyada görecekleri azaba işaret eder 201 202 203 204 Maverdî, en-Nüket ve’l-‘Uyûn, VI, 187. Taberî, Câmi’u’l-Beyân, XVI, 495. Taberî, Câmi’u’l-Beyân, XVI, 496. Semîn el-Halebî, ‘Umdetu’l-Huffâz, III, 162. 143 KUR’ÂN’DA CEHENNEM ve ölümden sonraki hayat ile ilgili bütün Kur’ân’i atıflar mecâzî olmak zorunda bulunduklarından hamîm terimi “yakıcı ümitsizlik” olarak çevrilebilir.”205 2. Ğassâk Ğassâk kelimesi “ğasaka” fiilinden türemiş bir kelimedir. Gözü yaşaran bir kimseye “ğasaka ‘aynuhu”, sütün memeden akmasına “ğasaka’l-lebenu”, gecenin başlamasına “ğasaka’l-leylu”,206 yaradan irinin akmasına da “ğasakati’l-curh” denir.207 Ğassâk ise Kur’ân’da cehennem ehlinin içeceği olarak sunulur. “Bu böyledir! İşte tatsınlar bakalım o kaynar suları ve irinleri!” (Sâd, 38/57), “ve içecek olarak sadece kaynar su ile irin bulurlar” (Nebe, 80/25) ayetlerinde geçen bu kelimenin ehl-i cehennemin derilerinden akan şey anlamına geldiği söylenmiştir.208 Katade “et ve deri arasından akan sıvıya bu kelimeyi kullanırdık” derken, Süfyan b. Uyeyne bu kelimenin gözlerden akan yaş anlamına geldiğini ifade eder.209 İbn Zeyd, hamîmin cehennemde bir çukurda biriken kâfirlerin gözyaşları olduğunu, ğassâk’ın ise, kâfirlerin ateşte yanarken derilerinden çıkan akıntıların bir yerde birikmesi sonucu oluşan bir içecek türü olduğunu ifade eder. İbn Abbas cehennemin soğuğuna da ğassâk denildiğini söyler.210 Bu maddenin çok kötü kokulu olduğu, bir kova miktarı dün205 206 207 208 209 210 Esed, Meâl, I, 240. İbn Manzûr, Lisânu’l-‘Arab, X, 288. Taberî, Câmi’u’l-Beyân, XXIV, 31. İsfahânî, Müfredât, I, 467. Taberî, Câmi’u’l-Beyân, XXIV, 29. Taberî, Câmi’u’l-Beyân, XXIV, 30. 144 CEHENNEMİN MAHİYETİ VE UNSURLARI yaya dökülse kokusundan tüm insanların rahatsız olacağı hadîslerde bildirilmiştir.211 Bu kelimenin ifade ettiği anlam üzerinde farklı yorumlar da yapılmıştır. Maverdî bu anlamları tefsirinin bir yerinde altı madde, bir yerinde de dört madde halinde özetler. Bunları kısaca şöyle ifade edebiliriz: Zemherîr soğuğu, derilerden akan irin, gözlerden akan gözyaşı, cehennemde akrep ve yılanların zehirlerinin aktığı kaynak, kötü koku, saf ve berrak içeceğin zıddı bir içecek.212 3. Sadîd Sadîd, kâfirlerin bedenlerinden akan kusmuk ve irinli kan anlamına gelmektedir.213 Kur’ân’da inatçı, zorba zâlimlere çok kötü kokulu ve yoğunluğu ağır olan ve içilmesi zor, boğazdan zor geçen bir su içirileceği ifade edilir.214 “Resuller Allah’tan yardım ve zafer istediler. Neticede her inatçı, zorba zâlimi hüsrana uğradı. İş bununla bitmeyecek, ardından o zorba, cehenneme girecek. Orada kendisine kanlı irinli su içirilecek, yutmaya çalışacak ama boğazından geçiremeyecek. Ölüm her yandan ona geldiği halde yine de ölmeyecek. Bunun arkasından da pek şiddetli bir azap daha vardır” (İbrahim, 14/16). 4. Ğıslîn Kâfirlerin etlerinden akan irin, su ve kan karışımı oluşan bir içecektir.215 Müfessirler bunun cehennemliklerin 211 212 213 214 215 Taberî, Câmi’u’l-Beyân, XXIV, 32. Bkz. Maverdî, en-Nüket ve’l-‘Uyûn, V, 106-107; VI, 187. Bağavî, Me‘âlimu’t-Tenzîl, IV, 341; Tabâtabâî, el-Mîzân, XII, 37. Ferîd, Tezkiretü’l-Ebrâr, s. 20. Ferîd, Tezkiretü’l-Ebrâr, s. 19. 145 KUR’ÂN’DA CEHENNEM bedenlerinden akan irin, kan ve kusmuk olduğunu ifade ederler.216 Bazı müfessirler ise bu anlamın yanında, bunun cehennemde bir ağaç türü veya harlı ateş olduğunu söylemişlerdir.217 Bu yiyeceği Kur’ân’ın ifadesiyle hâtıûn (kasten büyük günah işleyen kâfir ve müşrikler) den başkası yemez.218 5. Mühl Kehf Sûresi’nin 29. ayetinde geçen bu kelimenin kusmuk, kan, katran, zeytinyağı anlamlarına geldiği söylenmiştir.219 Mevdûdî ise şöyle der: “Mühl kelimesinin birçok sözlük anlamı vardır. Bazılarına göre bu “kalın yağ tortusu”, bazılarına göre yeryüzündeki şeylerin buharlaşması sonucu oluşan “lav”, bazılarına göre “eritilmiş maden” bazılarına göre ise “irin ve kan” anlamına gelir.220 “De ki: “İşte Rabbiniz tarafından gerçek geldi. Artık dileyen iman etsin, dileyen inkâr etsin.” Şu da bir gerçektir ki Biz o zâlimilere, duvarları kendilerini çepeçevre kuşatmış olan müthiş bir ateş hazırladık. Eğer susuzluktan feryat edecek olurlarsa kendilerine erimiş maden gibi yüzleri haşlayan bir su verilir. O ne fenâ bir içecektir ve cehennem ne fenâ bir barınaktır!” (Kehf, 18/29). 216 217 218 219 220 Taberî, Câmi’u’l-Beyân, XXIII, 240; Zemahşerî, Keşşâf, VI, 202; Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb, XXX, 116; İbn Kesîr, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm, VIII, 217; İbn Atiyye, el-Muharreru’l-Vecîz, V, 361. Maverdî, en-Nüket ve’l-‘Uyûn, VI, 85; İbn Kesîr, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm, VIII, 217. Taberî, Câmi’u’l-Beyân, XXIII, 241; Zemahşerî, Keşşâf, VI, 202; Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb, XXX, 116; Bağavî, Me‘âlimu’t-Tenzîl, VIII, 213; Beydâvî, Envâru’t-Tenzîl, V, 242. Bağavî, Me‘âlimu’t-Tenzîl, V, 168; Sefarînî, el-Buhûru’z-Zâhire, II, 439. Mevdûdî, Tefhîm, III, 169. 146 CEHENNEMİN MAHİYETİ VE UNSURLARI D. Cehennemin Sakinleri Cehennem’de azaba muhatap olacak kişi ve zümrelerin yanı sıra bu azabı uygulayacak olan görevli melekler bulunacaktır. Kur’ân her iki konuyla alakalı önemli bilgiler sunmaktadır. Bu başlık altında bunları incelmeye çalışacağız. 1. Cehennem Bekçileri Cehennemin başında gayet katı, şiddetli, Allah’ın kendilerine buyurduğuna karşı gelmeyen ve emredildikleri şeyi yapan melekler vardır” (Tahrîm, 66/6). “Üzerinde on dokuz görevli vardır. Biz, cehennem yârânını hep melekler yaptık. Ve biz, onların sayılarını da küfre sapanlar için bir imtihandan başka şey yapmadık. Ta ki, kendilerine kitap verilenler iyice ve apaçık bilsinler. İman etmiş olanların imanı artsın. Kendilerine kitap verilmiş olanlarla iman sahipleri kuşkuya düşmesin. Kalplerinde hastalık olanlarla küfre sapmış bulunanlar da; “Allah bununla neyi örneklendirmek istiyor?” desinler. İşte böyle. Allah, dilediğini/dileyeni saptırır, dilediğini/ dileyeni de doğruya ve güzele kılavuzlar. Rabbinin ordularını ancak O bilir. Bu, insan için bir öğüt verici ve düşündürücüden başka şey değildir” (Müddessir, 74/30-31). Tahrîm Sûresi’nde vasıfları belirtilen cehennem meleklerinin sayıları Müddessir Sûresi’nde on dokuz sayısı bir imtihan aracı olarak ifade edilmektedir. Müfessirler bu sayıyı farklı şekillerde yorumlamışlardır. Bu, “cehennemin işini, on dokuz melek üstlenir ve cehennemliklere bu on dokuz melek hükümran olur” demektir. Ayetin bu ifadesine, “on dokuz sınıf, on dokuz saf melek” manaları da 147 KUR’ÂN’DA CEHENNEM verilmiştir.221 Bazı müfessirler bu rakamı “tis’ata aş’urin” şeklinde kıraat edildiğini ve bu sayının doksan olduğunu ifade etmişlerdir.222 Vahidî, müfessirlerin şöyle dediklerini nakletmiştir: “Cehennem bekçilerinin sayısı on dokuz olup, bunlardan biri Mâlik, Mâlikin de beraberinde on sekiz melek bulunur ki, gözleri şimşek, dişleri ise çatal ve kanca biçiminde olup saçları da ayaklarına değer. Ağızlarından cehennem alevi çıkar. İki omzunun arası bin yıllık yoldur. Tek avuçlarının içi, Rebta ve Mudar kabilelerini içine alacak kadar büyüktür. Kendilerinde şefkat ve merhamet namına hiçbir şey yoktur. O meleklerden biri, yetmiş bin kişiyi avucunun içine alıp, cehennemdeki dilediği yere atabilecek güçtedir.”223 Râzî’ye göre işarî yorum yapan hikmet erbabı bu sayının bu şekilde takdir edilişi hususunda şu izahları yapmışlardır. a) Hikmet erbabının yaptığı izaha göre, insanî nefsin nazarî ve amelî kuvvetlerindeki bozuluşunun sebebi, hayvanî ve tabiî kuvvelerdir. Hayvanî kuvveler, beşi zahirî, beşi batınî, biri şehvet, diğeri de gazabtır ki, toplamı on ikidir. Tabiî kuvvelere gelince, bunlar da, cazibe, mâsike, hazime, dâfia, gaziye, nâmiye ve müvellede olmak üzere, 221 222 223 Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb, XXX, 203. Ahmed b. Yusuf b. Abduddaim Semîn el-Halebî, Dürrü’l-Masûn fî ‘Ulûmi’l-Kitâbi’l-Meknûn, thk. Ahmed Muhammed el-Harrâd, Daru’lkâlem, Şam 1994, X, 549; Ebû Hayyan, el-Bahru’l-Muhît, VIII, 368. Vahidî, Basît, XXII, 436; Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb, XXX, 203; Bikâ’î, Nazmu’d-Dürer, XXI, 60. 148 CEHENNEMİN MAHİYETİ VE UNSURLARI yedidir. O halde bunların tümü on dokuz eder. Afetlerin kaynağı bu on dokuz şey olunca, pek yerinde olarak zebanilerin sayısı da bu kadar olmuştur. b) Cehennemin kapıları yedi tanedir. Bunlardan altısı kâfirlere, biri de fasıklara tahsis edilmiştir. Sonra kâfirler cehenneme, şu üç şey; yani itikadı, ikrarı ve ameli terk etme yüzünden girecekler. Böylece, bu altı kapıdan her biri için üç şey söz konusu olur ki, toplam on sekiz eder. Fasıkların kapısına gelince, ne itikadın ne de sözün (ikrarın) terk edilmesi sözkonusu olmadığı için, bunlardan dolayı zebani yoktur. Sadece, ameli terk etmeleri sebebiyle tek bir zebani söz konusudur. Böylece zebanilerin toplam sayısı on dokuz eder. c) Bir günde yirmi dört saat vardır. Bunlardan beşi, beş vakit namazla işgal olunur. Yirmi dört saatten geriye, ibadetten başka şeyle geçirilen on dokuz saat kalmış olur. İşte, buna uygun olarak, zebanilerin sayısı on dokuz olmuş olur.224 İbn Atiyye ise bu sayının besmelenin harf sayısına eşit olduğunu söylemiş, ancak bunun gerekçesini açıklamamıştır.225 Râzî bu naklettiği işarî yorumların kimlere ait olduğunu belirtmediği gibi, gerçekten uzak ve temelsiz bu yorumların mantıkî bir açıklamasını da yapamamıştır. Çünkü Allah bu sayıyı kâfirlerin küfrünün, iman edenlerin ise imanının artması için bir imtihan sırrı olarak açıklamamıştır. Dolayısıyla bu ayet müteşâbihat kısmındandır. Zaten ayetin 224 225 Zemahşerî, Keşşâf, VI, 258; Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb, XXX, 203; Suyûtî, ed-Dürrü’l-Mensûr, XV, 78. İbn Atiyye, el-Muharreru’l-Vecîz, V, 396. 149 KUR’ÂN’DA CEHENNEM devamı bu sayının sorgulanmamasını istemektedir. Ayetin sebeb-i nüzûlü de kâfirlerin bu konuyu alay konusu yaptıklarını göstermektedir. Cehennemin muhafızı olan melekler ve onların sayıları da, cehennem yiyeceği gibi müteşâbihât kapsamı içerisinde yer almaktadır. Esed, bu hususta şunları söyler: “Bu, pasajın müteşâbih karakterine açık bir işarettir ki ‘hakikati inkâra şartlanmış olanlar’ onu böyle kabul etmezler ve bu sebeple gerçek anlamını kavrayamazlar. Kur’an’ın müellifi olarak gördükleri Muhammed (a.s)’i sözde belli bir sayıyı vurgulamaya sevk eden sebepler üzerinde spekülasyon yaparak teşbihi, temsîli lafzî anlamında alırlar. Böylece onun özünü bütünüyle gözden kaçırırlar.” 226 Rivayet olunduğuna göre, Allah’ın bu konuyla ilgili bu ifadesi nazil olunca Ebû Cehil, Kureyş’e, “Anneniz ölünüze ağlasın!” dedi. İbn Ebî Kebşe de “Cehennem bekçileri on dokuzdur. Siz ise, büyük bir topluluksunuz. Sizden her on kişi o zebanilerden birisini kıskıvrak yakalayamaz mı?” deyince, Ebu’l-Eşed b. Useyd b. Kelde el-Cumahî de, -ki o, çok güçlü kuvvetli birisi idi-, “Ben sizin namınıza, onlardan on yedisinin hakkından gelirim. Siz de, benim namıma, ikisini haklayın” dedi. Ebû Cehil ve Ebu’l-Eşed böyle söyleyince, müslümanlar, “Yazıklar olsun size! Hiç melekler, demirci ve gardiyanla mukayese edilebilir mi?” dediler. Bunun üzerine bu söz, aralarında denklik bulunmayan iki şey için darb-ı mesel olarak kullanılmaya başlandı. Bunun anlamı, “Melekler, gardiyanlar ve demircilerle mukayese edilmez” demektir. Seccân, ateşe hapseden melektir. İşte 226 Esed, Meâl, III, 1207-1208. 150 CEHENNEMİN MAHİYETİ VE UNSURLARI bunun üzerine Allah, “Biz o ateşin bekçiliğine, meleklerden başkasını, memur etmedik…” buyurdu.227 Râzî’ye göre, bu sayı, şu iki sebepten dolayı kâfirlerin fitneye düşmelerine neden olmuştur: 1) Kâfirler bu hususu alay konusu edinerek, “Peki bunlar, niçin yirmi olmamışlar da, özellikle, sayıları Kur’ân’da belirtilen bu sayıda olmuştur? Bunu gerektiren şey nedir?” derler. 2) Kâfirler, şöyle derler: “Bu kadar az sayıdaki melek, Allah’ın, ta ilk yaratılıştan kıyamete değin gelip geçen âlemdeki yaratıkların ekserisini oluşturan insan ve cinlere, nasıl olur da, eksiksiz bir biçimde azap edebilir? Bu mümkün değil!” İman ehli ise bu iki soruya iltifat etmez. Birinci soruya dönüp bakmazlar. Çünkü bütün âlem sonludur. Kendisinden bu âlemin tümünün oluştuğu o tek cevherin muayyen bir sayıda olması gerekir. İkinci soruya gelince, bu da zayıftır. Çünkü bu sayıdaki meleklere, bütün müstehak mükelleflere azap edilecek güç ve kudreti vermesi Allah’ın kudreti açısından zor bir şey değildir. Bu iki soru, Allah’ın kudretinin mükemmelliğini zedelemeye varıp dayanır. Bu sebeple, Allah’ın sayısız şeylere kadir olabileceğini itiraf edip, kıyametteki durumun, dünyadaki gibi olmadığını bilen kimselerin kalbinden, bu tür imkânsız görülen şeyler, tamamen zail olur, gider.228 227 228 Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb, XXX, 204, İbn Atiyye, el-Muharreru’l-Vecîz, V, 396. Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb, XXX, 205. 151 KUR’ÂN’DA CEHENNEM Cehennemin muhafızı olan meleklerin sayısı, müteşâbih bir ifade olup iman edilmesi gereken bir husustur. Müminler bunu sorgulamaya gerek duymadan inanmış, inkârcılar ise inançsızlıklarına bu sayıyı bahane yapmak istemişlerdir. İnanmak istemeyenler bu tür müteşâbihlere takılmış onu kendileri için bir saptırma ve propaganda aracı olarak kullanmak istemişlerdir.229 Ayrıca cehennemde acımasız, güçlü, Allah’ın emirlerine karşı gelmeyen ve emredilenleri yapan meleklerin bulunduğu zikredilir, isim verilmez (Tahrîm, 66/6). Sadece Kur’ân’da bir ayette cehennem azabından bunalan inkârcılar kurtulmaları için Mâlik adlı melekten yardım isterler (Zuhruf, 43/77). 2. Cehennem Ehli Kur’ân-ı Kerim’de cehenneme girecek ve orada ebedî kalacak kimseler ashâbu’l-cahîm,230 ashâbu’n-nâr,231 ashâbu’ssa’îr232 ve ehlü’n-nâr233 ifadeleriyle vasıflandırılırlar. Şu ayette cehenneme kimlerin girip girmeyeceği konusunda açık ifadeler vardır. “İşte ben, sizi alev saçan bir ateşe karşı uyarı229 230 231 232 233 Keskin, Kur’an’da Fitne Kavramı, s. 181. Ashâbu cahîm’in kimler olduğu konusunda bkz. Bakara, 2/119; Mâide, 5/10, 86; Tevbe, 9/113; Hac, 22/51; Hadîd, 57/19. Ashâbu’n-nâr’ın kimler olduğu konusunda bkz. Bakara, 2/39, 81, 217, 257, 275; Âl-i İmrân, 3/88, 116; Nisâ, 4/169; Mâide, 5/29; En’âm, 6/128; A’raf, 7/36, 44, 50; Tevbe, 9/17; Yunus, 10/27; Hûd, 11/106; Ra’d, 13/5; Nahl, 16/29; Tâhâ, 20/100-101; Ahzâb, 33/65; Zümer, 39/8; Mümin, 40/76, 43; Zuhruf, 43/74; Mücadele, 50/7; Haşr, 59/20; Teğâbun, 64/10; Müddessir, 74/31; Beyyine, 98/6. Fâtır, 35/6; Mülk, 67/10, 11. Sâd, 38/64. 152 CEHENNEMİN MAHİYETİ VE UNSURLARI yorum. O ateş ki dini yalan sayan ve ona sırtını dönenden (kâfirler, müşrikler) başkası oraya girmez. Ama Allah’a karşı gelmekten çok sakınan ve gönlünü arındırmak için Allah yolunda mal harcayan ise ondan uzak tutulur” (Leyl, 92/14-18). Ancak Kur’ân’da cehennem ehli olan kimselerin vasıfları detaylı olarak zikredildiği için bu zümreleri maddeler halinde vermeyi uygun gördük. Bunları genel özellikleriyle altı gurupta toplayabiliriz. a. Kâfirler Lügatte, örtmek, gizlemek anlamına gelen küfr234 kökünden gelen kâfir, Allah’ın varlığını ve din adına tebliğ yapan peygamberleri inkâr eden kişidir.235 Kur’ân’da cehennem ehlinden olan kâfirlerin özellikleri bütün ayrıntılarıyla verilmiştir. Bunlar; Allah’ın ayetlerini inkâr eden (Bakara, 2/39), hataları kendilerini kuşatmış olan (Bakara, 2/81), dünya ve ahirette amelleri boşa çıkmış olan (Bakara, 2/217), haddi aşan (Bakara, 2/275), nurdan zulmete dönen (Bakara, 2/257), yüzleri gece gibi kararanlar (Yunus, 10/27), zalim Nisâ, 4/168), mücrim (Zuhruf, 43/74), mütekkebir (Zümer, 39/60, 72), müstekbir (Mümin, 40/60), müsrif (Mümin, 40/43), tartıları eksik geldiği için nefisleri hüsrana uğramış olan (Müminûn, 23/103), inkârcı ve zâlim olup Allah’ın affetmediği ve hidayete erdirmediği kimse (Nisâ, 4/104), şakî (Hûd, 11/106-107), zikirden yüz çe234 235 İsfahânî, Müfredât, II, 559; İbn Manzûr, Lisânu’l-‘Arab, V, 147. Sait Şimşek, Kur’ân’ın Ana Konuları, Beyan yayınları, İstanbul 2011, s. 33. Küfür konusunda geniş bilgi için bkz. Mustafa Sinanoğlu, “Küfür”, DİA, Ankara 2002, XXVI, 533-536. 153 KUR’ÂN’DA CEHENNEM viren (Tâhâ, 20/100-101), şımarık (Mümin, 40/76), Allah ve Rasulüne isyan eden (Cin, 72/23), fâcir (İnfitâr, 82/14), tartışan, fesat çıkaran, çevreyi ve nesli tahrip eden, mağrur (Bakara, 204-206), şeytana uyan (A’raf, 7/18), cebbar (zorba) ve inatçı (İbrahim, 14/16), Allah’ın nimetlerine karşı nankörlük yapan (İbrahim, 14/29), azgın (tâğî) (Hicr, 15/43, Sâd, 38/56), mutref (refah ve bolluk içerisinde şımaran (Vâkı’a, 56/45), dünya hayatını tercih eden (İsrâ, 18), dalalet ve sapıklık içinde olan (İsrâ, 17/97), Allah’ın ayetleri ve resulleriyle alay eden (Kehf, 18/105-106), fesat çıkaran, tartışmacı, gururu kendisini günaha sevkeden (Bakara, 2/204-206) inkârcı kimselerdir. Kur’ân’da özellikle cehennemlik oldukları açık bir şekilde zikredilen, fâsık, fâcir, mücrim, mutref, müstekbir, mütekebbir ve müsrif kavramlarınan kâfirlerin bir özelliği olduğunu burada belirtmemiz yerinde olacaktır. Şöyleki; Kur’an-ı Kerim’de kök halinde yedi, çekim fiil olarak on ve fasık şeklinde otuz yedi yerde geçmektedir. Bazı ayetlerde yahudi, hristıyan, müşrik ve münafıklardan söz edilirken çoğunun fasık olduğu bildirilir.236 Lugatte; hurma ve benzeri şeyler için kabuğunu yırtıp çıkmak, belirli bir sınırı aşmak, isyan, Allah’ın emrini terketmek, hak yoldan sapmak anlamına gelmekte237 olan fısk kavramı Kur’an’da Allah’ın emrini terketmek, isyan edip doğru yoldan dışarı çıkmak, zina veya benzer bir edepsizlik yapmak, itaatsizlikte bulunmak, itaatten yan çizmek, ibadeti terketmek veya 236 237 Bkz. Bakara, 2/99; Âl-i İmrân, 3/110; Mâide, 5/47, 59; Tevbe, 9/67. İbn Manzûr, Lisânu’l-‘Arab, X, 308. 154 CEHENNEMİN MAHİYETİ VE UNSURLARI ibadette gevşeklik göstermek, şirke yapışmak gibi manalarda kullanılır.238 Kâfirleri ifade eden diğer bir kavram fâcir kelimesidir. İsyan eden ve haramları işleyen, doğruluktan ve haktan saptığı ve yalana meylettiği için kâfirdir.239 Şu ayette de fâcir kâfir kelimesi ile birlikte verilmiştir. “Nuh:“Rabbim! dedi, yeryüzünde kafirlerden hiç kimseyi bırakma! Çünkü onları bırakırsan kullarını saptırırlar; yalnız ahlaksız nankör insanlar doğururlar” (Nûh, 71/26-27). Füccâr ise kıyamet gününü yalanlayan ve haddi aşan günahkâr kişilerdir (Mutaffifîn, 83/12). Fecere şekli ise kıyamet gününde yüzleri kirli ve karanlık içinde olan kâfir günahkârları ifade etmektedir “Yine o gün bir takım yüzleri de kedere bürümüş, hüzünden kapkara kesilmiştir. İşte bunlar günahkâr (fecere) kâfirlerdir” (Abese, 80/42). Mücrim kavramı ise başkasını günaha sevkeden, başkasına karşı kötülük yapan, büyük günah işleyen, itaat etmeyen, başkaldıran gibi manalara gelirken, çoğunlukla ulûhiyet ve nübüvvet makamına yöneltilmiş günahları ve Allah’a karşı kendi sapıklıklarını savunan günahkârı ifade eder.240 Birçok ayette mücrimin inkârcı günahkârları ifade ettiği görülür. “Kıyamet gününde mücrimlere sizi cehenneme sürükleyen sebep nedir? diye sorulduğunda onlar şöyle derler: Biz 238 239 240 Sadık Kılıç, Kur’ân’da Günah Kavramı, Hibaş Yayınevi, Konya 1984, s. 148. İbn Manzûr, Lisânu’l-‘Arab, V, 46. Kılıç, Kur’ân’da Günah Kavramı, s. 142; Yunus Ekin, Kur’ân’a Göre İnançsızlık, Işık yayınları, İstanbul 2001, s. 114. 155 KUR’ÂN’DA CEHENNEM üzerimize farz olan namazı kılmazdık. Allah’ın vermiş olduğu nimetlerden fakirlere yedirmezdik. Batıla dalanlarla birlikte biz de yanlış ve hatalara sürüklenirdik ve kıyamet gününü inkâr ederdik” (Müddesir, 74/41-46). Burada mücrim kıyamet gününü inkâr eden, hiçbir iyi davranışı yapmayan günahkârı ifade etmektedir241. Ayrıca mücrimler hakkın gerçekleşmesini arzu etmeyen (Enfâl, 8/8), Allah’a iftira edip ayetlerini yalanlayan (Yunus, 10/17), sapık (Kamer, 54/47), kibirli (A’raf, 7/133; Yunus, 10/75), cehennemi inkâr eden (Rahman, 55/43) ve bu sebeple de Allah’ın azabının acele gelmesini isteyen (Yunus, 10/50) günahkâr kimselerdir. Bunların yeri cehennemdir (Meryem, 19/86, Tâhâ, 20/74, Zuhruf, 43/74, Rahman, 55/43). Müsrif kavramı ise kök itibariyle haddi aşan, belirli ölçüleri geçen, ölçüsüzlük yapan, günah işlemekte aşırı giden, haddi aşan ve taşkınlık yapan manalarında kullanılan bu kelime zulmün ifade alanına girmektedir.242 Genel olarak kelime günah mefhumunda var olan toplumun ve dinin kaidelerini çiğnemek şeklindeki ölçüsüzlük ve taşkınlık unsurunu yansıtmaktadır.243 Müsrif kimse yetimin malını yer (Nisâ, 4/6), yalan söyler (Mümin, 40/28), ifrat derecesinde günah işleyerek nefsine zulmeder (Zümer, 39/53). Ayrıca bu kelime kâfir ve müşrik kimselerin de inançsızlıkta aşırı davranışlarda bulunduklarını ve cehennem ehli 241 242 243 Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb, XXX, 211. İbn Manzûr, Lisânu’l-‘Arab, IX, 148-149. Kılıç, Kur’ân’da Günah Kavramı, s. 166. 156 CEHENNEMİN MAHİYETİ VE UNSURLARI olduklarını ifade etmektedir “...Aşırı gidenler (müsrif) ateş ehlinin ta kendileridir” (Mümin, 40/43). Nefislerine karşı aşırı davranan (müsrif) kimseler isyanda aşırıya giden, yaptıkları her fiilde aşırılığa kaçan isyankâr kâfirlerdir.244 Kur’ân-ı Kerim’de Firavun müsrif bir kişi olarak gösterilmektedir. O yeryüzünde zulüm yapıp insanlara karşı zorba davrandığı için, zulüm, fesat, kibir, zorbalık, kan akıtma ve adam öldürme gibi aşırı davranışlarda bulunması, tanrılık iddiasında bulunma konusundaki küstahlığı245 onun bu vasfı almasına sebep olmuştur. Firavun ve onun gibi kimseler hedeflerine varmak için en kötü metotlara başvurmaktan çekinmeyen, hiç vicdan azabı hissetmeksizin zulüm işleyen, ahlaksızlık ve barbarlık yapan kimselerdir. Yeterki amaçlarına hizmet etsin. Çıkarlarına uygun düştüğünde tüm sınırları hiçe sayarlar. Kısaca müsrifler, kendilerini durduracak hiçbir sınır ve engel tanımayan kimselerdir.246 Ayrıca Kur’ân’da inkârcıları ifade eden bir kavram olarak kullanılan cebbâr; inatçı (Hûd, 11/59; İbrahim, 14/55), mütekebbir (Mümin, 40/35), isyankâr (Meryem, 19/14), şakî (Meryem, 19/32) kelimeleriyle birlikte kullanılmaktadır. Mutref kavramı ise nimetin bolluğundan ve rahat yaşantıdan dolayı şımaran, azgınlaşan247 kibirli kimsedir. 244 245 246 247 Âlûsî, Rûhu’l-Me‘ânî, XXIV, 72. Zemahşerî, Keşşâf, III, 165. Mevdûdî, Tefhîmu’l-Kur’ân, II, 356. İbn Manzûr, Lisânu’l-‘Arab, IX, 17. 157 KUR’ÂN’DA CEHENNEM Mutreflik; şımarıklık, dünyaya olan sonsuz düşkünlük ve onu gaye edinme halidir.248 Mutreflerden söz eden ayetlere249 genel olarak ve siyak-sibaklarıyla bakıldığında mutreflerin dünya hayatına düşkün, cimri, infak etmeyen, hayatın sadece bu dünya hayatından ibaret olduğunu sanan ve ahireti inkâr eden, fâsık, zalim, kâfir, müstekbir, nankör, müfsid, müşrik, Allah’ın ayetleriyle mücadele eden ve onları etkisiz bırakmak isteyen kimseler oldukları görülür. Ehl-i kitap ve müşriklerden kâfir olarak ölenlerin de cehennemlik (Beyyine, 98/6) olduğu açıkça zikredilir. Allah bu özelliklere sahip olan ve kâfir olarak ölen kimselerin cehenneme gireceklerini, cezalarının hafifletilmeyeceğini ve onlara asla yardım edilmeyeceğini bildirir. “Kâfirlere ise cehennem ateşi var. Ne ölüm hükmü verilir ki ölsünler, ne de ateşin azabı hafifletilir. Biz işte Allah’ı ve nimetlerini inkâr eden her nankörü böyle cezalandırırız. Onlar orada imdad istemek için şöyle feryad ederler: “Ey Ulu Rabbimiz! Ne olur, çıkar bizi buradan, dünyaya geri gönder de, daha önce yaptıklarımızdan başka, güzel ve makbul işler yapalım.” Allah onlara şöyle buyurur: “Biz, size, düşünüp ibret alacak, gerçeği görecek kimsenin düşüneceği kadar bir ömür vermedik mi? Hem size peygamber de gelip uyardı. Öyleyse tadın azabı! Zâlimilerin hiç bir yardımcısı yoktur!” (Fâtır, 35/36-37). “Bir görseydin o suçluları: Rab’lerinin huzurunda, mahcupluktan başları önlerine eğilmiş şöyle derken: 248 249 Bağavî, Me‘âlimu’-Tenzîl, IV, 206. Bkz. Hûd, 11/116; İsrâ, 17/16; Enbiyâ, 21/11-14; Müminûn, 23/33-38, 64-67; Kasas, 28/73-76; Ankebût, 29/39-40; Sebe, 34/34-39; Mümin, 40/24-25; Zuhruf, 43/23-25; Vâkı’a, 56/41-46. 158 CEHENNEMİN MAHİYETİ VE UNSURLARI “Gördük, işittik ya Rabbenâ! Ne olur bizi dünyaya bir gönder! Öyle güzel, makbul işler yaparız ki! Çünkü gerçeği kesin olarak biliyoruz artık!” Eğer dileseydik bütün insanlara hidâyet verir, doğru yola koyardık. Lâkin “Cehennemi cinlerden ve insanlardan bir kısmıyla dolduracağım” hükmü kesinleşmiştir. “Öyleyse, siz nasıl bugünkü buluşmayı unuttunuz ve bu unutmayı ömür boyu sürdürdüyseniz, Biz de bugün sizi unuttuk. Yaptıklarınızdan ötürü, tadın bakalım sürekli azabı!” (Secde, 32/12-14). Kur’ân kâfirlerin kendi itiraflarıyla, akledip vahye kulak vermiş olsalardı, ashab-ı sa’îr’den olmayacaklardı (Mülk, 67/10), ifadesiyle, onların cehennemi hak etme sebeplerini de açıklamaktadır. Ayrıca Allah kâfirlerin cehennemde kalma sürelerinin ebedî olduğunu üç yerde “ebed” kelimesiyle vurgulayarak bildirmiştir (Nisâ, 4/169, Ahzâb, 33/65, Cin, 72/23). b. Müşrikler Allah’ın ulûhiyetine putları ortak edinme anlamındaki şirk250 kökünden türeyen müşrik, kimseye fayda ve zararı dokunmayan (Mâide, 5/76), hiçbir şey yaratamayan ve kendileri yaratılmış olan (A’raf, 7/191-192), kendilerine bile fayda veya zarar veremeyen (Ra’d, 13/16), yaşatmaya ve öldürmeye, ölüleri diriltip kabirlerinden çıkarmaya güçleri yetmeyen (Furkân, 25/3), hepsi bir araya gelse bile bir sinek dahi yaratamayan, hatta sineğin 250 İsfahânî, Müfredât, I, 341; İbn Manzûr, Lisânu’l-‘Arab, X, 448; Saim Kılavuz, Anahatlarıyla İslâm Akâidi ve Kelâm’a Giriş, Ensar Neşriyat, İstanbul 2006, s. 60. 159 KUR’ÂN’DA CEHENNEM kendilerinden kaptığı bir şeyi geri alamayacak kadar aciz olan putları Allah’a aracı ve şefaatçı olması için ortak koşan kişidir. Kur’ân’da Allah’a putları ortak koşan müşriklerin ahirette yerlerinin cehennem olacağı bildirilmiş, şirki Allah’ın asla affetmeyeceği vurgulanmıştır. Onların ebedî kalacakları yerin cehennem olacağı, oradan asla çıkamayacakları ve azaplarının hafifletilmeyeceği özellikle zikredilmiştir. “Hem siz, hem de Allah’tan başka taptığınız tanrılar, hepiniz cehennem odunusunuz, siz hep beraber cehenneme gireceksiniz!” (Enbiyâ, 22/98) Kur’ân’da peygamberin cehennem ehli olan müşriklerden sorumlu tutulmayacağı (Bakara, 2/119), peygambere akraba dahi olsalar cehennemlik olan müşriklere istiğfar etmesinin uygun olmayacağı (Tevbe, 9/113) belirtilir. Ahiret hayatını inkâr eden ve öldükten sonra tekrar dirilmeyi kabul etmeyen müşriklerin Kur’ân’da cehennem ehlinden oldukları açıkça ifade edilmiştir. “Ayrıca onlar kıyameti de yalan saydılar. Kıyameti yalanlayana ise biz alevli bir ateş hazırlardık.” (Furkân, 25/11) “Eğer onların iman etmemelerine şaşırıyorsan bil ki asıl şaşılacak olan, onların: “Ölüp toprak olduktan sonra biz yeniden mi yaratılacakmışız?” demeleridir. İşte onlardır Rab’lerini inkâr edenler. İşte onlardır boyunları tasmalı olanlar. Ve işte onlardır, hem de ebedî kalmak üzere cehennemlik olanlar” (Ra’d, 13/5). İster peygamberimizin risaletinden önce olsun isterse risaleti döneminde olsun müşriklerin özelliklerini taşıyan herkes bu hükmün kapsamına girer.251 Nitekim Fetih Suresi’nin 251 Şirk ve müşrik konusunda geniş bigi için bkz. Mustafa Sinanoğlu, “Şirk”, DİA, İstanbul 2010, XXXIX, 193-198. 160 CEHENNEMİN MAHİYETİ VE UNSURLARI 6. ayeti bunu net ortaya koymaktadır. “Öte yandan, Allah hakkında kötü zanda bulunan münafık erkekler ve münafık kadınlar, müşrik erkek ve müşrik kadınları cezalandırması içindir. Kötülük, onların başlarına dönsün! Allah, onlara gazap etmiş, lânetlemiş ve onlara cehennemi hazırlamıştır. Ne kötü yerdir orası!” Leyl Suresi’nin 14-16. ayetlerinde cehenemlik olarak zikredilen Allah’ın dininden ve ayetlerinden yüzçevirenlerin de müşrikler olduğu ifade edilmiştir.252 Aslında Kur’ân’da cehennemlik olanlarla ilgili zikredilen ayetler, özellikle Mekke’de nazil olanlar, müşriklere hitap etmektedir. Dolayısıyla yukarıda kâfirlerden bahseden özellikler müşrikler için de geçerlidir. Bu yüzden sözü fazla uzatmamak adına tekrar bunları burada zikretmek istemiyoruz. Aynı durum aşağıda zikredeceğimiz münafıklar için de geçerlidir. Çünkü Medine’de nazil olan ayetlerdeki inkârcı zümre ise münafıklardır. Bu üç zümrenin gidecekleri yer cehennemdir. c. Münafıklar Lügatte, fare ve keler deliği anlamına gelen nifak253 kelimesinden türeyen münafık inanmadığı halde inanmış gibi gözüken, içten içe ise inançsızlığını ve küfrünü gizleyen kişi anlamına gelir. Kur’ân, diğer birçok ayette mümin ve kâfirlerden başka üç temel inanç gurubundan biri olarak münafıklardan bahsetmektedir.254 252 253 254 Taberî, Câmi’u’l-Beyân, XXIV, 477; Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb, XXXI, 203. İsfahânî, Müfredât, II, 650; İbn Manzûr, Lisânu’l-‘Arab, X, 358. Sadık Kılıç, Kur’ân’a Göre Nifak, Furkan Yayınları, İstanbul 1982, s. 31; Hülya Alper, “Münafık”, DİA, İstanbul 2006, XXXI, 565. 161 KUR’ÂN’DA CEHENNEM Kur’ân’da münafık kelimesi iki farklı insan için kullanılır. Birincisi hâlis münafıklar olup bunlar, aslında inanmadıkları halde Allah ve ahiret gününe inandık diyenlerdir (Bakara, 2/8). Diğeri ise zihin karışıklığı, ruh bozukluğu veya irade zayıflığı yüzünden imanla küfür arasında gidip gelen, şüphe içinde bocalayan (Tevbe, 9/44-45), imandan çok küfre yakın olan (Âl-i İmrân, 3/167) çift şahsiyetli insandır. Münafıklar müminlerle karşılaştıklarında inandıklarını belirtirler, ancak asıl taraftarlarıyla baş başa kaldıklarında müminlerle alay ederler. (Bakara, 2/14). Münafıkların yerinin cehennemin en alt tabakası olduğu özellikle Kur’ân’da belirtilir (Nisâ, 4/145). Kur’ân özellikle Medine döneminde savaştan geri kalan münafıkların durumunu anlatırken onların yerinin cehennem olacağını, azap ve lanet içinde kalacaklarını bildirir. “Allah gerek münafık erkeklere, gerek münafık kadınlara, gerekse bütün kâfirlere, ebedî kalmak üzere girecekleri cehennem ateşini vaad etmiştir. O onlara yeter! Allah onları rahmetinden uzaklaştırdı. Onlara devamlı bir azap vardır.” (Tevbe, 9/68). “Ey şanlı Peygamber! Kâfirler ve münafıklarla mücahede et. Onlara karşı sert davran. Onların varacakları yer cehennemdir. Ne kötü bir dönüş yeridir orası!” (Tevbe, 9/73). “Savaşa çıkmayıp Resûlullah’tan ayrılarak geride kalanlar, oturmalarından memnun olup sevince gark oldular. Allah yolunda mallarıyla ve canlarıyla cihad etmekten hoşlanmayıp “Bu sıcakta sefere çıkmayın!” dediler. De ki: “Cehennem ateşi, bundan da sıcak! Ona nasıl dayanacaksınız? Bunu bir bilip anlasalardı!” (Tevbe, 9/81). “Dönüp yanlarına vardığınız zaman, kendilerini affetmeniz için Allah’a yeminler 162 CEHENNEMİN MAHİYETİ VE UNSURLARI edeceklerdir. Siz onlardan yüz çevirin. Onlara muhatap bile olmayın. Çünkü onlar o kadar murdar kimseler ki, hesap sormak ve azarlamakla yola gelmezler. İşleyip durdukları günahlar sebebiyle onların konutları cehennem olacaktır” (Tevbe, 9/95). “Öte yandan, Allah hakkında kötü zanda bulunan münafık erkekler ve münafık kadınlar, müşrik erkek ve müşrik kadınları cezalandırması içindir. Kötülük, onların başlarına dönsün! Allah, onlara gazap etmiş, lânetlemiş ve onlara cehennemi hazırlamıştır. Ne kötü yerdir orası!” (Fetih, 48/6). Münafıkların gidecekleri yerin cehennem olacağı şu ayette açık bir şekilde belirtilmektedir. “O gün münafık erkek ve kadınlar, müminlere: “Ne olur,” derler, “yüzümüze bir bakın da nurunuzdan biz de yararlanalım!” Bunun üzerine onlara şöyle denilir: “Arkanıza dönün de bir nur arayın!” Derken, aralarına bir duvar çekilir. Bu duvarın bir kapısı olup bu kapının iç tarafında rahmet, dış tarafında ise azap vardır. Münafıklar şöyle seslenirler: “Biz de sizinle beraber değil miydik?” Müminler cevap verirler: “Evet, beraberdiniz, fakat siz kendi canınızı yaktınız, müminlere hep felaket gelmesini gözleyip durdunuz, şüphelere düştünüz, sizi birtakım kuruntular oyaladı. Bir de baktınız ki emr-i Hak gelmiş. Böylece o dessas, çok aldatıcı şeytan sizi Allah’ın affı ve keremi ile aldattı.” Bugün artık ne sizden, ne de kâfirlerden kurtuluş fidyesi kabul edilmez. Varacağınız yer ateştir. Sizin lâyığınız odur. Orası varılacak ne kötü yerdir!” (Hadîd, 57/13-15). d. Şeytan ve Cinler Allah Kur’ân’da dört yerde cinleri, şeytan ve ona tabi olanları cehenneme dolduracağını vurgulu bir şekilde 163 KUR’ÂN’DA CEHENNEM bildirmektedir. Allah şeytanın Hz. Adem’e secde etmeyip, isyan etmesi sonrası; “Alçak ve kovulmuş olarak çık oradan! Onlardan kim sana uyarsa, iyi bilin ki cehennemi sizlerle dolduracağım” (A’raf, 7/18). “Ancak, haberin olsun ki, onlardan sana uyanlar(la beraber) hepinizi bekleyen ceza, yaptıklarınızın tam karşılığı olmak üzere, cehennem olacaktır!” (İsrâ, 17/63). “İşte bu doğru! Ben de şu hakikati söyleyeyim ki cehennemi, sen ve sana uyanlarla dolduracağım” (Sâd, 38/85). Râzî, bid’at ve dalalet ehlinin şeytana uyduklarını dolayısıyla kâfirlerle birlikte onların da cehenneme gireceklerini ifade etmektedir.255 “Rabbinin “Ben cehennemi, bütün cin ve insanlardan müstehak olanlarla dolduracağım” sözü gerçekleşecektir” (Hûd, 11/119). “Dileseydik bütün insanlara hidayet verir, doğru yola koyardık. Lâkin “Cehennemi cinlerden ve insanlardan bir kısmıyla dolduracağım” hükmü kesinleşmiştir” (Secde, 32/13). Râzî bu ayette geçen ecma’în kelimesinden kastın te’kid veya orada toplayacağız anlamına geldiğini ifade ettiğini söylemektedir.256 Buradan cin ve insanların kâfir ve günahkâr olanlarının cehenneme girecekleri sonucuna varırız. e. Günahkâr Müminler Bütün müminlerin mutlaka cehenneme girip girmeyecekleri konusu tartışmalıdır. Çünkü peygamberler, şehitler, aşere-i mübeşşere gibi bazı istisnalar kesinlikle cehenneme girmeyeceklerdir. İbn Hacer el-Askalânî, İbn 255 256 Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb, XIV, 47. Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb, XXV, 180. 164 CEHENNEMİN MAHİYETİ VE UNSURLARI Hazm’ın el-Muhallâ adlı eserinde, Hûd, 11/10. ve Enbiyâ, 21/101. ayetlerini delil getirerek bütün sahabelerin kesinlikle cehenneme girmeyeceğini, onların ehli cennet olduklarını ifade ettiğini nakletmiştir.257 Nablûsî bu ifadenin Meryem sûresindeki “İçinizden oraya gitmeyecek hiç kimse yoktur” ifadesinin istisnası olduğunu söylemiştir.258 Meryem Sûresi’nin 71. ayetinde “İçinizden oraya gitmeyecek hiç kimse yoktur. Bu, Rabbinin üzerine aldığı kesin borçtur” ifadesi önceki ayetlerdeki ifadeler dikkate alındığında bu kimselerin kâfirler olduğu görülür. Ehl-i Sünnet itikadına göre muvahhid olarak ölen kimse cehenneme girse de orada ebedî kalmaz. Nisâ Sûresi’nin 48. ayetine göre şirk hariç diğer günahları işleyenleri Allah dilerse adaletiyle azap eder veya şefaat ve rahmetiyle oradan çıkarabilir.259 Beydâvî (ö. 685/1286) de “…Herkese haksızlığa uğratılmadan, kazandığı verildiğinde…” (Âl-i İmrân, 3/25) ayetine dayanarak, müminin ebedi cehennemde kalmayacağını, oraya girmeden önce ve sonra ibadetlerinin boşa çıkmayacağını, oradan kurtulduktan sonra o amellerinin karşılığını göreceğini ifade eder.260 Yahya b. Sellâm (ö. 200/815), Allah’a şirk koşanın cehenneme gireceğini, oradan çıkması için imanın şart olduğunu, bu sebeple müşriğin cehennemde müminin ise 257 258 259 260 Ebu’l-Fadl Ahmed b. Ali b. Hacer el-‘Askalânî, el-İsâbe fî Temyîzi’s Sahâbe, thk. Abdulmuhsin et-Türkî, Beyrut 2008, I, 24-25. Nablûsî, Ehlü’l-Cenneti ve Ehlü’n-Nâr, s. 43. Ebu’l-‘Iz, Şerhu’t-Tâhâviyye, II, 524. Beydâvî, Envâru’t-Tenzîl, II, 11. 165 KUR’ÂN’DA CEHENNEM cennette olduğunu söyler.261 Ayette Rabbimiz Allah deyip sonra dosdoğru olanlar için korku ve hüznün olmayacağını ve bu kişilerin cennet ehlinden oldukları (Ahkâf, 46/14) ifade edilirken başka bir ayette müminlerin cehennemin sesini dahi işitmeyecekleri (Enbiyâ, 21/102) vurgulanır. Kur’an’da ayrıca Allah iman edip salih amel işleyenlerin günahlarını (seyyiat) affedeceğini ve cennete sokacağını, kâfir olup ayetlerini yalanlayanların ise ebedi cehennemde kalacaklarını yoruma gerek kalmayacak kadar açık bir ifadeyle bildirmektedir (Teğabün, 64/9-10). Allah’ın, sıdk ile canu gönülden kelime-i şehadeti telaffuz eden kimseye cehennemi haram kıldığı Enes ve Mu’az b. Cebel’den rivayet edilmiştir.262 Tecrîd-i Sarîh’i tercüme ve şerh eden Ahmed Naim bu konuda şunları söyler: “Diğer taraftan Ebû Saîd el-Hudrî’den ve Enes’ten kalbinde hardal tanesi kadar iman olanların cehennemden çıkarılacakları haber veriliyor. Günahları affolunmamış isyan ehlinin cehenneme uğradıktan sonra cennete gireceklerine dair pekçok rivayet vardır. Ahkâm dışındaki konularda nesh olamayacağından bu hadîslerin arasını uzlaştırmak gerekir. İşte bunun için buradaki tahrimden maksat ebedî kalmadır, demişlerdir. Bu takdirde kelime-i şehadeti ihlâs ve samimiyetle söyleyen, cehennemde ebedî kalmaz demek olur. Bu takdire göre günahkâr mümin cehenneme girse bile kâfirler gibi ebedî kalmaz. “O âyetlerimizi inkâr edenleri yakında bir ateşe sokacağız, 261 262 Muhammed Rızk Abdunnasır, et-Tefsîr ve’l-Müfessirûn fî Ğarbi İfrîkıyye, Mısır 1999, s. 622. (Yahya b. Sellam’ın tefsirinden naklen, v. 76.) Buhârî, Kitâbu’s-Salât 46. 166 CEHENNEMİN MAHİYETİ VE UNSURLARI derileri piştikçe azâbı tatsınlar diye onlara başka deriler vereceğiz! Şüphesiz Allâh dâimâ üstündür, hüküm ve hikmet sâhibidir” (Nisâ, 4/56) ayetinin hükmü altında olanlar manasınadır. Taberânî’nin Mu’cemu’l-Evsat’ında rivayet edilen “cehennem sıcağının ümmetime tesiri ancak hamam sıcağının tesiri gibidir” hadîsi de bu manayı te’yid etmektedir. Ancak Ebubekir’den (r.a.) rivayet edilen bu hadîsin isnadında bir dereceye kadar za’f vardır.”263 İbn ‘Arabî, el-Futûhâtu’l-Mekkiyye’de cehennem ehlini, mücrim (kâfir), müşrik, muattıla ve münafık olarak dört kategoride değerlendirmiştir.264 İbn Atiyye tefsirinde ahiret hayatına göre insanları dört guruba ayırır: 1. Kâfir olarak ölenler, ebedî cehennemdedirler. 2. Mümin ve muhsin olarak ölenler, yani iman ile birlikte salih ameller yapanlar ebedî cennettedirler. 3. Günahkâr olup tövbe ettikten sonra ölenler de ikinci maddede belirtilen müminler gibi cennettedirler. 4. Günahkâr olup tövbesiz olarak ölenler hakkında ise ihtilaf vardır. Mürcie’ye göre kesinlikle cennettedir. İmanı olduğu müddetçe günahları ona zarar vermez. Mu’tezile ve İbadiyye’ye göre büyük günah işleyen kesinlikle cehennemdedir. Haricîler’e göre ister büyük ister küçük olsun günah işleyen kişi ebedî olarak cehennemdedir. Ehl-i Sünnet’e göre ise günahkâr günahının cezasını cehennemde çektikten sonra cennete girecektir.265 263 264 265 Zeynuddin Ahmed b. Ahmed b. Abdullatîf ez-Zebîdî, Sahîh-i Buhârî Muhtasarı Tecrîd-i Sarîh Tercümesi ve Şerhi, çev. Ahmed Naim, Ankara 1980, II, 366-367. İbnü’l-Arabî, el-Futûhâtu’l-Mekkiyye, I, 455. İbn Atiyye, el-Muharreru’l-Vecîz, II, 64. 167 KUR’ÂN’DA CEHENNEM Nablusî, Ehlü’n-nâr isimli eserinde cehenneme kesin gireceklerin; müşrikler, münafıklar ve hadîslerde zikredilen, mütekkebbir, zenîm (günahkâr), cevvaz (kaba saba)266, menu’ (fakire yardım etmeyen), ‘utul (tartışmacı, batılı şiddetle savunan), gibi vasıfları taşıyan kâfirler olduğunu bildirmiştir.267 Kurtubî ise hadîslerden derlediği, zâlim yönetici, malının hakkını vermeyen zengin, kibirli fakir,268 kötü huylu, aldatan, cimri, yalancı, fahhâş (kötü işler yapan)269 kimselerin cehennem ehli olduğunu ifade eder. Süleyman Ömer el-Eşkar ise; cehennemde ebedî kalacak kimseleri, kâfir ve müşrik, ahireti inkâr edip iyi amelleri yapmayanlar, dalalette olan sapık kimselere uyan, münafık, inkârcı müstekbir şeklinde beş grupta değerlendirir.270 Peygamberimiz, “şakîden başkası cehenneme girmez” buyurdu. Ashab şakî kimdir? diye sorduklarında, “Allah’a itaati olmayan ve masiyeti terk etmeyendir”, diye cevap verdi.271 Başka bir hadîste; “Benden yüz çeviren hariç ümmetimin hepsi cennete girecektir”, buyurdu. Ashab, yüz çevirmek (ebâ) ne demek? diye sorduklarında, “bana itaat eden cennete girecek isyan eden yüz çevirmiştir”,272 cevabını vermiştir. Bu hadîslerden Allah ve Rasulü’ne iman etmeyen ve onun emirlerine isyan eden aynı zamanda masiyete devam eden kimselerin cehennemde olacakları anlaşılmaktadır. 266 267 268 269 270 271 272 Müslim, Kitâbu’l-cenne, 13. Nablusî, Ehlü’n-Nâr, s. 57-63. Kurtubî, Tezkire, II, 822 Müslim, Kitâbu’l-cenne, 16; Kurtubî, Tezkire, II, 803-804. Eşkar, el-Yevmu’l-Âhir, s. 53-56. İbn Mâce, zühd, 35. Buhârî, İ’tisam, 2. 168 CEHENNEMİN MAHİYETİ VE UNSURLARI Meryem Sûresi’nin 71. ayetinde “İçinizden oraya gitmeyecek hiç kimse yoktur. Bu, Rabbinin üzerine aldığı kesin borçtur.” şeklindeki ifade sanki istisnasız müminler de dâhil bütün insanların oraya mutlaka gireceği izlenimini uyandırmaktadır. Dolayısıyla tefsirlerimizde bu ayet hakkında farklı yorumlar yapılmıştır. Bu ayette ihtilafa sebep olan konu “minküm” kelimesindeki zamirin merciinin ve “vürûd” kelimesinin anlamının tespiti sorunudur. Ayetin öncesinde kâfirlerden bahsedilmekte ve minhum (onlar) zamiri kullanılmakta, bu ayette zamir minkum (siz) şekline dönüşmektedir. Bu durum, belağatta iltifat sanatı olup örnekleri Kur’ân-ı Kerim’de çoktur. Burada da kâfirlerden onlar diye bahsedilirken, siz hitabına geçilmiştir. Bundan dolayı zamirin mercii ayetin öncesinde bahsedilen kâfirler mi, yoksa mümin, kâfir tüm insanlar mı olduğu noktasında bir ihtilaf söz konusu olmuştur. İbn Abbas bu kelimeyi “minhüm” şeklinde okuyarak “mümin cehenneme girmez” görüşünde olduğunu belirtmiştir.273 Bazı müfessirler ise ayette geçen “vürûd” kelimesinin “bir yere girmek” anlamına geldiği görüşünden hareketle zamirin merciinin kâfir mümin herkesi kapsadığını ifade etmişlerdir. İkrime ise bu ayet kâfirler hakkındadır, onlar oraya girerler ve asla çıkmazlar, demiştir.274 Diğer bir ihtilaf konusu ise “vürûd” kelimesinin anlamının tespitidir. Araplar “veredtü mae keza” (Falan nehre vardım), “veredtü beledu keza” (Falan şehre vardım) derken, 273 274 Taberî, Câmi’u’l-Beyân, XV, 595; Maverdî, Nüket, III, 384; Vahidî, Basît, XIV, 299; İbn Kesîr, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm, V, 253. Bağavî, Me‘âlimu’t-Tenzîl, V, 247. 169 KUR’ÂN’DA CEHENNEM nehrin kenarına vardım, şehri gördüm anlamını kastederler.275 Kasas Sûresi’nin 23. ayetinde “(Musa) Medyen suyuna vardığı zaman (Ve lemma verede mae medyen), su almakta olan bir insan topluluğu buldu” ifadesinde bu anlamda kullanılmıştır. “(Firavun), kıyâmet günü kavminin önünde gidiyor. İşte onları ateşe getirdi. (Fe evredehumu’n-nâr) O varılan yer de ne fenâ bir yerdir!” (Hûd, 11/98), “Suçluları da susuz olarak o yakıcı cehenneme süreceğiz (sokacağız) (Ve nesûku’lmücrimîne virden)” (Meryem, 19/86) ayetlerinde bu kelimenin girmek anlamına geldiğinden hareketle bu ayete cehenneme girme anlamı vermişlerdir.276 Bağavî; “Siz ve Allah’tan başka taptıklarınız cehennemin odunusunuz. Siz, oraya gireceksiniz. (Entüm leha varidûn)” (Enbiyâ, 21/98) ayetini delil getirerek vürûd’un girmek manasına geldiğini ancak bu girilecek yerin cehennem değil kâfir, mümin herkesin hesap vermek üzere toplandıkları kıyamet vakti ve mahşer yeridir277, diyerek ayetin anlamına farklı bir boyut getirmiştir. Yine Bağavî, bazılarının “Ama kendileri hakkında bizden ebedî mutluluk takdir edilmiş olanlar, cehennemden uzak tutulacaklardır. Onlar cehennemin hışırtısını bile işitmeyecek, canlarının çektiği nimetler içinde ebedî kalacaklardır” (Enbiyâ, 21/101-102) ayetini delil getirerek müminlerin kesinlikle cehenneme girmeyeceklerini, çünkü oraya gi275 276 277 Maverdî, Nüket, III, 384; Vahidî, Basît, XIV, 299. Taberî, Câmi’u’l-Beyân, XV, 596; İbn Kesîr, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm, V, 253. Bağavî, Me‘âlimu’t-Tenzîl, V, 247. 170 CEHENNEMİN MAHİYETİ VE UNSURLARI renin bir daha çıkamayacağını ifade ettiklerini söyleyerek, aslında vürûd’un temaşa etmek, görmek, yanında bulunmak anlamına geldiğini belirtir.278 Zamirin mercinin kâfir mümin herkesi kapsaması ve “vürûd” kelimesinin “bir yere girmek” manasına gelmesi müfessirleri cehenneme girmenin keyfiyeti üzerinde farklı yorumlar yapmaya sevketmiştir. Şöyle ki; bazılarının görüşüne göre cehennem üzerinde kurulacak olan sırat köprüsünden mümin, kâfir bütün insanlar geçerken, kimisi şimşek, kimisi rüzgâr hızıyla bazıları da normal yürüyüşle geçeceklerdir. Müminlerin cehennemden nasipleri şimşek hızıyla geçerken hissettikleri ve gördükleridir.279 Taberî’nin ifadesine göre vürûd kâfir, mümin herkesi kapsar, ancak mümin için mürûr (geçme), kâfir için cehenneme düşme ve girme şeklinde cereyan edecektir.280 Bir başka görüşe göre müminin cehennemde hissettikleri dünyadaki humma ateşine maruz kaldığı sıkıntı kadardır. Bu görüş Mücahid’e aittir.281 Bir başka görüşe göre mümin, kâfir herkesin oraya gireceği, ancak cehennem ateşi, Hz. İbrahim’e ateşin dokunmadığı ve zarar vermediği gibi mümine de dokunup zarar vermeyecektir.282 Rasulullah’ın (s.a.v); “Cehennem ateşi, kı278 279 280 281 282 Bağavî, Me‘âlimu’t-Tenzîl, V, 246. Taberî, Câmi’u’l-Beyân, XV, 595; Vahidî, Basît, XIV, 299; İbn Kesîr, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm, V, 254. Taberî, Câmi’u’l-Beyân, XV, 595. Taberî, Câmi’u’l-Beyân, XV, 597; Maverdî, Nüket, III, 384; Vahidî, Basît, XIV, 298; Zemahşerî, Keşşâf, IV, 44; İbn Kesîr, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm, V, 255. Vahidî, Basît, XIV, 294; Zemahşerî, Keşşâf, IV, 44. 171 KUR’ÂN’DA CEHENNEM yamet gününde mümine ‘senin nurun ateşimi söndürdü’ der”, hadîsi de bu duruma işaret etmektedir.283 Kur’ân’a genel olarak baktığımızda cehennemden bahseden ayetlerin muhtevasının müşrik, münafık ve kâfirlerin özellikleri olduğu görülür. Ancak “Ve kim zerre kadar iyilik yapmışsa, onu(n karşılığını) görecek, kim de zerre kadar kötülük yapmışsa onu(n karşılığını) görecektir” (Zilzâl, 99/7-8) ayeti gereği kâfir veya mümin olsun herkes suçunun karşılığını görecektir. Genel kabul gören görüşe göre kâfirler cehennemde ebedî, günahkâr müminler ise suçlarının cezası miktarınca kalacaklardır. Bu ayetin bağlamı dikkate alındığında önceki ayetler kâfirlerden bahsettiği için hepsi istisnasız cehenneme gireceklerdir. Yine ayetin bağlamı dikkate alındığında zamirin mercii kolayca tespit edilmektedir. Bu sebeple “vürûd” kelimesinin girmek manasına geldiği kolayca ifade edilecek, anlamsız çeşitli yorumlara girmeye gerek kalmayacaktır. Şu hususu özellikle belirtelim ki, “Müminler cehenneme girmez” veya “Bütün insanlar cehenneme uğrayacaktır” ifadeleri, mutlak manada söylenmiş sözler değildir. Zira müminler arasında suçuna göre cehenneme uğrayacak kimseler olduğu gibi, cehenneme uğramayacak kimseler de vardır. Öte yandan bütün insanlar gündeme getirilince, onlar arasında da cennete girecek suçsuz kimseler olduğu gibi, cehenneme girecek suçlu kimseler de mevcuttur. Yüce Allah katında herkesin bir hesabının olacağı, yukarıdaki ayetlerde görüldüğü gibi, Kur’ân’ın genel prensipleriyle açıklanmıştır.284 283 284 Vahidî, Basît, XIV, 298. Şevki Saka, “Müminler Cehennem’e Girer mi?”, A.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. 41, sayı 1, Ankara 2000, s. 37. 172 CEHENNEMİN MAHİYETİ VE UNSURLARI Ayetlerin yorumlanmasında veya ayetlerden bir hüküm çıkarılmasında bu genel prensipler asla göz ardı edilemez. “Sizden oraya girmeyecek kimse yoktur. Bu Rabb’inin üzerine aldığı kesinleşmiş bir hükümdür” ayetini de bu genel hükümler çerçevesinde değerlendirmek lazımdır. Buna göre vurgulamak isteriz ki, bu ayetten önce geçen ayetler dikkatlice incelendiğinde burada muhatabın inkârcılar olduğu açıkça görülmektedir. Onların cehennem etrafında diz çökmüş vaziyette toplanacağı, Allah’a en çok karşı gelenlerin ortaya çıkarılacağı ve cehenneme girmeğe kimin daha layık olduğunun belirleneceği, şeklindeki ifadeler bunu kanıtlamaktadır.285 Bu konuda tartışma konusu yapılan diğer bir hususta, kasten bir mümini öldürenin cezasının ebedî olup olmaması ile ilgili yapılan tartışmadır. Bu konudaki görüşleri şu şekilde izah edebiliriz. Kasıtlı olarak bir mümini öldüren kimsenin cehennemde ebedî olarak kalacağı hakkında Ehl-i sünnet’in görüşünün, uzun müddet orada kalacağı yönündedir. Çünkü cehennemde ebedî kalacak olanlar kâfirlerdir.286 Âlûsî ise olaya farklı bir açıdan bakmış ve bir kimsenin bir mümini imanından dolayı öldürdüğü takdirde cehennemde ebedî kalacağını söylemiştir.287 Ayetin sebeb-i nüzûlünü dikkate aldığımızda bu yorumun daha uygun olduğu görülmektedir. Tefsirlerde rivayet edildiğine göre Mıkyes isminde birisi kardeşiyle beraber müslüman olur. Ancak daha sonra kar285 286 287 Saka, “Müminler Cehennem’e Girer mi?”, s. 37. İbn ‘Âşûr, et-Tahrîr ve’t-Tenvîr, V, 165. Âlûsî, Rûhu’l-Me‘ânî, V, 115. 173 KUR’ÂN’DA CEHENNEM deşi bir kabile tarafından öldürülür. Rasulullah, kardeşinin diyetini almak için Mıkyes’i bir müslümanla birlikte ilgili kabileye gönderir. Kabile diyet olarak yüz deve öder. Ancak Mıkyes dönüşte beraberindeki müslümanı öldürür ve yanındaki develeri de alarak kaçar. Bu olay üzerine bu ayet nazil olur.288 Bazı müfessirler ise; eğer Allah ceza verecek ise,-çünkü o müminleri affedicidir, onları ebedî cezalandırmaz- o kişinin cezası ebedî cehennemdir veya o kimse bu fiili helal kabul ederek öldürme eylemini gerçekleştirirse cezası ebedî cehennemdir, demişlerdir.289 Bu ayette Mukâtil b. Süleyman (ö. 150/768) sebebin hususiliğinden hareketle hükmün hususiliği görşündedir. Ayetin irtidat eden bir katille ilgili indirildiğine dikkat çeken Mukâtil’in, bu insanın tarihin tanıklığıyla dinden de çıktığını ifade etmiş olması zaten bu tehdidi hak ettiğini gösteren bir delildir.290 Kasıtlı olarak adam öldürenin tövbesinin kabul olup olmaması konusunda iki görüş ileri sürülmüştür. Bu konuda İbn Abbas’ın şöyle dediği nakledilmiştir: “Düşmanlıkla kasten adam öldüren kimsenin tövbesi kabul edilmez.” Bunun sebebi kul hakkından kaynaklanmaktadır.291 Râzî 288 289 290 291 Maverdî, Nüket, I, 519; Bağavî, Me‘âlimu’t-Tenzîl, II, 266; Beydâvî, Envâru’t-Tenzîl, II, 90; Tabâtabâî, el-Mîzân, V, 46. Taberî, Câmi’u’l-Beyân, VII, 350; Beydâvî, Envâru’t-Tenzîl, II, 90; Tabâtabâî, el-Mîzân, V, 46. Halis Albayrak, “Mukâtil b. Süleyman’ın Tefsirinde Söz-Muhatap-Anlam İlişkisi”, Kur’ân ve İslami İlimlerin Anlaşılmasında Tarihin Önemi, Ed. M. Mahfuz Söylemez, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2013, s. 94-95. Taberî, Câmi’u’l-Beyân, VII, 345. 174 CEHENNEMİN MAHİYETİ VE UNSURLARI ise; âlimlerin çoğuna göre bu kimsenin de tövbesinin kabul edilebileceğini söylediklerini belirttikten sonra bu konuda üç delil ortaya koyar. 1) Küfür, insan öldürmekten daha büyük bir günahtır. Kâfirin imana dönmek şartıyla tövbesi kabul edildiğine göre, katilin tövbesi haydi haydi kabul edilir. 2) “Onlar ki Allah’ın yanı sıra başka bir tanrıya tapmazlar, Allah’ın haram kıldığı cana haksız yere kıymazlar ve zina etmezler. Kim bunlardan (birini) yaparsa cezaya çarpar, kıyamet günü, onun azabı katmerleşir ve o azabın içinde hor ve hakir olarak ebedî bırakılır. Ancak (şirkten) tövbe edip, İmana gelen ve iyi amellerde bulunanlar müstesna…” (Furkân, 25/68-70). Bu ayette zikredilen büyük günahlarla beraber, kasten öldürme hususunda yapılan tövbe makbul sayıldığına göre, katillik hususundaki tek başına tövbenin makbul olması daha evlâ olur. 3) “Allah şirk hariç dileyeceği kimseler için bütün günahları bağışlar” (Nisâ, 4/48). Allah bu ayette, büyük olsun küçük olsun bütün günahları bağışlayacağını va’d etmiştir. Binaenaleyh günahları, tövbeden sonra bağışlaması ihtimali daha kuvvetlidir. Allah en iyi bilendir.292 Kur’ân’da cehenneme girmeyecek olanlar açıkça bildirilmez. Ancak hadîslerde Allah yolunda cihad eden, bu sebeple uykusuz kalan293, cihad yaparken ayakları tozlanan294, Allah yolunda geceleyin nöbet tutanların295 cehenneme 292 293 294 295 Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb, 10/244-246. Neseî, Cihad, 9. Tirmizî, Fedâilu’l-cihad, 7. Tirmizî, Fedâilu’l-cihad, 10. 175 KUR’ÂN’DA CEHENNEM girmeyeceği zikredilir. Ayrıca hadîsin başka bir varyantında Allah yolunda yapılan cihad neticesinde çıkan toz ile cehennem ateşinin bir araya gelmeyeceği özellikle zikredilir.296 Allah korkusundan dolayı gözlerinden sineğin başı kadar yaş çıkan kimseye Allah’ın cehennemi haram kılacağı bildirilir.297 Başka bir hadîste de bu kimselerin süt memeye girmedikçe cehenneme girmeyecekleri vurgulanır.298 Hadîslerde kalbinde zerre miktarı iman bulunan kimsenin kesin cennete gideceği vurgulanır.299 Allah’tan başka ilah olmadığını bilerek ve inanarak ölen bir insanın300 ve Allah’tan başka ilah olmadığına ve Hz. Muhammed’in rasul olduğuna, Hz. İsa’nın Allah’ın kulu olduğuna, cennet ve cehennemin hak olduğuna şehadet eden kimsenin cennetin dilediği sekiz kapısından gireceğini301 ifade eden hadîsler mutlak olarak düşünülmemelidir. Çünkü başka hadîslerde, ateşten Rasulullah’ın şefaatiyle çıkacak olan ve adına cehennemiyyûn denilen bir zümrenin olacağı302, secde izi hariç insanın vücudunu ateşin yakacağını bildi296 297 298 299 300 301 302 Neseî, Cihad, 8. İbn Mâce, Zühd, 19. Neseî, Cihad, 8; Tirmizî, Fedâilu’l-cihad, 12. Müslim, İman, 39; Tirmizî, Sıfat-ı cehennem, 10. Müslim, İman, 10. Müslim, İman, 10. Tirmizî, Sıfat-ı cehennem, 10; İbn Mâce, Zühd, 37. Bu kitaplarda geçen hadîslerde tevhid ehlinden olanlardan bazılarının simsiyah oluncaya kadar cehennemde kaldıktan sonra Allah’ın rahmetinin kendilerine ulaşması sonucunda şefaat ile cehennemden çıkıp cennete girecekleri ifade edilen bu zümrenin cehennemiyyûn (cehennemlikler) diye adlandırıldıkları zikredilir. 176 CEHENNEMİN MAHİYETİ VE UNSURLARI ren303 hadîsler, günahkâr müminlerin cezalarını çekmek için cehenneme gireceklerini haber vermektedir. Ancak, Duhân Sûresi’nin 56. ayetinden önce muttakilere va’dedilen cennet anlatıldıktan sonra, Allah muttakileri cehennemden fazlı ve rahmetinden dolayı koruyacağını, onları cehenneme sokmayacağını bildirmektedir. Bu onlar için büyük bir kurtuluştur. Allah’ın onlara geçmiş günahlarını cezalandırma konusunda rahmet ve fazlıyla koruması olmasaydı, ateşin elem ve ıstırabı onlara ulaşırdı.304 f. Fetret Ehli Kendisine peygamberin tebliğinin ve vahyin ulaşmadığı fetret ehlinin cehenneme girip girmeyeceği konusunda da çeşitli görüşler ileri sürülmüştür. Bu konu da İslam düşüncesinde ciddi tartışmalara sahne olmuştur. Burada kısaca bu konuya temas etmek yerinde olacaktır. “Fetret” kelimesi, lügatte “zaaf, gevşeme, gücünü ve etkisini kaybetme” anlamlarına gelen fütür mastarından türemiş bir isim olup, “bir şeyin şiddetini kaybedip gevşemesi ve zayıflaması anlamlarına gelir.305 Kur’ân’ın Hz. Peygambere indirilişi esnasında vahyin kesintiye uğradığı zamana ve devletlerin tarihinde merkezi otoritenin zayıflayıp yönetim boşluğunun doğduğu dönemlerde fetret dönemi olarak adlandırılsa da, fetret iki peygamber arasında yaşanan 303 304 305 Buhârî, Tevhîd, 25; İbn Mâce, Zühd, 38. Taberî, Câmi’u’l-Beyân, XXI, 69; İbn Kesîr, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm, VII, 73. Ferâhîdî, Kitabu’l-‘Ayn, III, 299; Cevherî, es-Sıhâh, II, 777; Zebîdî, Tâcu’l-‘Arûs, XIII, 293; İbn Manzûr, Lisânu’l-‘Arab, V, 43. 177 KUR’ÂN’DA CEHENNEM süreye denir.306 Bu dönemde insanlar birinci peygamberin tebliğine muhatap olmamışlar, daha sonra gelecek olan peygambere de yetişememişlerdir. Dolayısıyla bunlar tebliğe muhatap olamadıkları için bunlara fetret ehli denmiştir. Müfessirlerin çoğuna göre ise Hz. İsa ile Hz. Peygamberimiz arasında geçen süreyi kapsayan dönem fetret dönemi olarak kabul edilir.307 İslam dini Allah katında diğer dinlerin hükümlerini nesh eden son dindir. (Âl-i İmrân, 3/19) Artık din tamamlanmış, bütün hükümleri mükemmelleşmiştir. (Mâide, 5/3) Hz. Peygamber ise bütün insanlığa (A’raf, 7/158) kıyamete kadar gönderilen son peygamberdir. Ahzâb, 33/40) Allah daha önce de bütün kavimlere resuller gönderdiğini, resul göndermediği hiçbir kavme azap etmeyeceğini Kur’an’da bildirmiştir. (İsrâ, 17/15) O halde resul ile karşılaşmayan ve vahye muhatap olmayan insanların ahiretteki durumları ne olacak. Bunlar hesap gününden sonra cennete mi yoksa cehenneme mi girecekler, nimeti mi yoksa azabı mı hak edecekler. İster İslam öncesi dönemde ister İslam’ın var olduğu dönemde yaşamış olsun, peygamber davetinden hiçbir şekilde haberdar olmayanların dini sorumluluğu hususunda ileri sürülen görüşleri dört noktada toplamak mümkündür: 306 307 Metin Yurdagür, “Fetret”, DİA, İstanbul 1995, XII, 475. Bkz. Taberî, Câmi’u’l-Beyân, VIII, 275; İbn Atiyye, el-Muharreru’lVecîz, II, 172; Kurtubî, el-Cami’ li Ahkâmi’l-Kur’ân, VII, 390; İbn Kesîr, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm, III, 70; Âlûsî, Rûhu’l-Me‘ânî, VI, 103; Muvaffık Ahmed Şükrî, Ehlü’l-Fetreti ve Men Fî Hukmihim, Daru İbn Kesir, Beyrut 1988, s. 59. 178 CEHENNEMİN MAHİYETİ VE UNSURLARI 1. Fetret ehli putperest, müşrik hatta ateist bile olsa dini yükümlülük altında bulunmadığından ahirette kurtuluşa erecek ve cennete girecektir. Bu kanaat insanların dini bakımdan sorumlu tutulmasını peygamber davetinden haberdar olma şartına bağlayan temel görüşün sonucudur. Buna göre peygamber davetine muhatap bulunmayan insanlar akıl yürüterek dini mükellefiyetleri bilemezler. Çünkü akıl tek başına iyi ile kötü hakkında hüküm vermekten acizdir.308 Nitekim Kur’ân’da, peygamber gönderilmedikçe insanların helak edilmeyeceği ve azaba uğratılmayacağı bildirilmiş,309 sorumlu tutulmaları için insanlara peygamber gönderilmesinin gerekli olduğu ifade edilmiştir. 2. Fetret ehli Allah’ın varlığına ve birliğine inanmak, ayrıca akıl yürütmek sûretiyle bilinebilecek olan iyi fiilleri yapmak ve kötü fiillerden kaçınmakla yükümlüdür. Bu yükümlülükleri yerine getirenler kurtuluşa erecek, yerine getirmeyenler ise cehenneme girecektir. Zira ergenlik çağına ulaşan insanların, akıl yürüterek kendilerini ve kâinatı yaratan bir yüce varlığın mevcut ve bir olduğu sonucuna varmalarını ve ona inanmalarını engelleyecek bir mazeret ileri sürülemez. Mutlak ve mükemmel bir bilgi kaynağı olmamakla birlikte akıl Allah’ın varlığını bilme ve temel konularda iyi ile kötüyü ayırt etme gücüne sahiptir.310 308 309 310 Cemil Abdulmuhsin el-Kari’a, “Masîru Ehli’l-Fetreti fi’l-Âhire”, Mecelletü Câmi’at-i Ümmi’l-Kurâ, c. 18, sayı. 38, Mekke 2006, s. 11. Bkz. İsrâ, 17/15-16; Şu’arâ, 26/208-209; Kasas, 28/59. Cemil Abdulmuhsin el-Kari’a, “Masîru Ehli’l-Fetreti fi’l-Âhire”, s. 11. 179 KUR’ÂN’DA CEHENNEM 3. Fetret ehlinin durumu ahirette yapılacak bir imtihandan sonra belli olacaktır. Ahmed b. Hanbel’in naklettiği bir hadîse göre ahirette sağırlar, deliler ve hak dinin davetine çok ileri bir yaşta muhatap olanların yanı sıra fetret döneminde yaşayıp ölenler Allah’a karşı mazeret beyan edeceklerdir. Bunun üzerine onlar cehenneme girmeleri emredilerek bir tür denemeden geçirilecek bu emre itaat edenler kurtulacak, isyan edenler ise ebedî hüsrana uğrayacaktır. Başta Beyhakî, İbn Teymiyye, İbn Kesîr, İbn Kayyım ve İbn Hacer olmak üzere Selefiyye’nin çoğu bu görüştedir. Bu âlimlere göre söz konusu zümrenin dini sorumluluğunun sadece akla bağlı kılınması doğru olmadığı gibi onların herhangi bir imtihana tabi tutulmadan kurtuluşa ereceğini kabul etmek de isabetli değildir.311 Zira aklın bazı gerçekleri bilmesi mümkün olmakla birlikte bu gerçekleri kavrayamama ihtimali de vardır; bu konuda herkes aynı seviyede tutulmamalıdır. Esasen dünyada peygamber davetiyle karşılaşmayanların imtihana çekilmeden kurtuluşa ermeleri ilâhi adalete aykırıdır. Her ne kadar ahiret imtihan yeri değilse de az sayıdaki bazı insanlar için hem imtihan hem de ceza ve mükâfat yeri kabul edilebilir.312 4. Fetret ehli cennete veya cehenneme girmeyecek, dirilişin ardından hesaba çekilecek ve cezaları süresince mahşer yerinde azap gördükten sonra hayvanlarla birlikte yok edileceklerdir. Zira cennete ancak gayba iman edenler girebilir. İmanı ilgilendiren gaybî konular ahirette açıklığa ka311 312 Metin Yurdagür, “Fetret”, DİA, XII, 476. Şükrî, Ehlü’l-Fetret, s. 77; Kari’a, “Masîru Ehli’l-Fetreti fi’l-Âhire”, s. 12. 180 CEHENNEMİN MAHİYETİ VE UNSURLARI vuşacağından bunlara o sırada inanmanın bir kıymeti kalmayacaktır. Orada imtihana tabi tutulmaları ise ahiretin ceza veya mükâfat yeri olmasına aykırıdır. Fetret ehlinin cehenneme girmesi de ilâhi adalete uygun değildir; çünkü bunlar peygamber davetine muhatap olmamışlardır.313 313 Metin Yurdagür, “Fetret”, DİA, XII, 475-476. 181 III. Bölüm Cehennemin/Azabın Ebediyeti Meselesi I. Ebedîlikle İlgili Kavramlar Kur’ân’a bütüncül olarak baktığımızda kâfir ve müşrikler için azabın ebedî olduğu, günahkâr müminler için ise belirli bir süreden sonra azabın sona ereceği ve cennete gireceklerini ifade eden ayetler gayet açıktır. Ancak bazı ayetlere parçacı yaklaşım sonucunda Allah’ın rahmetinin genişliğinin kâfir ve mümin herkesi kapsayacağı ve günah-ceza denkliğinin esas olması gerektiğinden hareketle cehennem ve azabının birgün sona ereceği fikrini savunanlar da olmuştur. Daha sonraki sayfalarda her iki görüşü savunanların delillerini ele alacağız. Bu safhada öncelikle bu görüşleri temellendirmek için Kur’ân’da ebedîliği ifade eden kavramları ele almak ve bunların ebedîlik ifade edip etmediklerini tespit etmek istiyoruz. 183 KUR’ÂN’DA CEHENNEM A. Ahkâb Kur’ân’ı Kerim’de kâfirlerin cehennemde kalış süresini ifade etmek için “ahkâb” kelimesi kullanılır.1 Sözlükte “hıkbe” kelimesinin süresi belirlenmeyen zaman anlamına geldiği söylenmişse de2 genelde seksen yıl gibi bir süreyi kapsadığı ifade edilmiştir.3 Çoğulu “hıkâb”, “hukub”, “ahkâb” şeklindedir. Dehr (zaman) kelimesinin müradifidir.4 Kur’ân-ı Kerim’de Hz. Musa’nın Hızır ile yaptığı yolculuğu anlatırken “hukub” kelimesi geçer. Bir vakit Mûsâ, genç yardımcısına: “Durup dinlenmeyeceğim, demişti, ta ki iki denizin birleştiği yere varacağım. Varamazsam senelerce (hukub) yürümeye devam edeceğim.” (Kehf, 18/60) Bu ayette Musa’nın sonsuza kadar yürüyemeyeceği ayetten açıkça anlaşılmaktadır. Aynı kelimeden diğer ayette sonsuzluk anlamı çıkarmak doğru olmaz. Zaten tefsirlerde bu kelimenin ifade ettiği süre konusunda birbirinden çok farklı rivayetler vardır. Abdullah b. Amr5 ve İbn Ömer6 bu sürenin kırk yıl olduğunu, Ali b. Ebî Talib,7 Ebû Hureyre8 ve Katade9 sek1 2 3 4 5 6 7 8 9 Nebe, 80/23. Ferâhîdî, Kitabu’l-‘Ayn, I, 339; Hayrettin Karaman vd., Kur’ân Yolu, DİA Yayınları, Ankara 2006, V, 537. Ferâhîdî, Kitabu’l-‘Ayn, I, 339; Zebîdî, Tâcu’l-‘Arûs, I, 114. Zebîdî, Tâcu’l-‘Arûs, I, 114. İbn Kesîr, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm, VIII, 305. Maverdî, en-Nüket ve’l-‘Uyûn, VI, 186. İbn Kesîr, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm, VIII, 305. Taberî, Câmi’u’l-Beyân, XXIV, 24; Maverdî, en-Nüket ve’l-‘Uyûn, VI, 186. Ebu Zekeriyya Yahya b. Ziyad el-Ferrâ, Me’âni’l-Kur’ân, Âlemü’l-kütüb, Beyrut 1983, III, 228; Taberî, Câmi’u’l-Beyân, XXIV, 24; İbn Kesîr, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm, VIII, 306. 184 CEHENNEMİN/AZABIN EBEDİYETİ MESELESİ sen yıl olduğunu, Beşir b. Ka’b üç yüz yıl,10 Dahhâk, Hasan, Katade, Said b. Cübeyr, İbn Abbas, Amr b. Meymun, Abdullah b. Amr11 ve Süddî12 yetmiş yıl olduğunu rivayet ederler. Bazı rivayetlerde üç yüz bin,13 yetmiş bin yıl14 olduğu söylenmiştir. Ayrıca bu kelimenin sonu olmayan ve kesintisiz bir süre olduğu15 ve bu süreyi Allah’tan başka kimsenin bilemeyeceği belirtilmiş, “ahkâb” kelimesinin devirler anlamına geldiği ve bir devir bitince diğer bir devrin başlayacağı ve bunun böylece devam edip gideceği tefsirlerde belirtilmiş, her devirde kâfirlerin farklı azap türleriyle karşılaşacakları görüşü kabul görmüştür.16 Taberî; ayetin devamında zikredilen azap çeşitlerinin her ahkâb döneminin farklı olacağı anlamını kuvvetlendirdiğini söylemektedir.17 10 11 12 13 14 15 16 17 Ferrâ, Me’âni’l-Kur’ân, III, 228; Maverdî, en-Nüket ve’l-‘Uyûn, VI, 186; İbn Kesîr, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm, VIII, 305. İbn Kesîr, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm, VIII, 306. Maverdî, en-Nüket ve’l-‘Uyûn, VI, 186. İbn Kesîr, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm, VIII, 306. Taberî, Câmi’u’l-Beyân, XXIV, 25; Maverdî, en-Nüket ve’l-‘Uyûn, VI, 186. Ebû İshak Ahmed es-Sa‘lebî, el-Keşf ve’l-Beyân, thk. Muhammed b. İbn ‘Aşûr, Daru İhyai’t-turâsi’l-‘arabî, Beyrut 2002, X, 116; Abdurrahman b. Muhammed b. Mahluf Ebu Zeyd es-Seâlibî, el-Cevâhiru’l-Hisân fî Tefsîri’l-Kur’ân, thk. Abdulfettah Ebû Sünne, Daru ihyai’t-turâsi’l‘arabî, Beyrut 1997, V, 543; Alauddin Ali b. Muhammed b. İbrahim el-Bağdadî el-Hâzin, Lübâbu’t-Te’vîl fî Ma’âni’t-Tenzîl, Daru’l-kütübi’lilmiyye, Beyrut 1995, VI, 352; Ömer Nasuhi Bilmen, Kur’ân-ı Kerim’in Meâl-i Âlisi ve Tefsiri, İstanbul ts., VIII, 3947. Taberî, Câmi’u’l-Beyân, XXIV, 26; Zemahşerî, Keşşâf, VI, 300; İbn Kesîr, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm, VIII, 306. Taberî, Câmi’u’l-Beyân, XXIV, 26. 185 KUR’ÂN’DA CEHENNEM Mevdûdî ise bu kelimenin ebedîlik ifade ettiğini savunur. “Burada devirlerin ve çağların ardı arkası kesilmeyen sürekliliğine vurgu yapan, “ahkâben” kelimesi kullanılmıştır. Bazı kimseler “devirler ne kadar uzun olursa olsun, bir sona mahkûmdur” diyerek, devir kelimesinin bir zaman dilimi olduğuna hükmettiler. Böylece bu kimseler cennet hayatını ebedî kabul ederlerken, cehennem hayatının sınırlı olduğu düşüncesini öne sürdüler. Cehennemin sınırlı bir zamanı kapsayacağı düşüncesi şu iki nedenden ötürü yanlıştır. Birincisi “ahkâben” kelimesi, birbiri ardınca gelen devirler, yani her devrin ardından başka bir devrin gelmesini anlatır. Bundan dolayı bu kelime “ebedîyet” anlamına da gelmektedir. İkincisi, bu ayetten böyle bir anlam çıkarmak usûl itibariyle de yanlıştır. Çünkü ayet böyle anlaşıldığı takdirde elde edilen sonuç; cehennemin ebedî olduğunu ifade eden diğer lafzı ve manası açık ayetlere ters düşer.”18 Biz de burada birinci görüşü tercih etmekteyiz. Çünkü Kur’ân’a bütüncül baktığımızda kâfirlerin azabının ebedî olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz. B. Ebed “Ebed” kelimesi mutlak zaman anlamına gelmekte olup, sınırsız uzun bir zaman dilimini ifade ettiği de söylenmiştir.19 Kur’ân’da cennet ve cehennemde ebedî kalmayı ifade eden “huld” kelimesini te’kid etmek için kullanılmıştır. Ayrıca 18 19 Mevdûdî, Tefhîmu’l-Kur’ân, VII, 16. Zebîdî, Tâcu’l-‘Arûs, VII, 371. 186 CEHENNEMİN/AZABIN EBEDİYETİ MESELESİ dünyadaki bir takım davranışların kesinlikle yapılmamasını ifade etmek için de bu kelime kullanılmıştır.20 Dünyada bu fiillerin yapılmaması ebedîlik anlamı taşımaz, ancak insanın hayatının sona ermesiyle sınırlıdır. İnsan hayatı sonsuzluk içermediği için onunla alakalı bir fiilin yasaklanması da sonsuzluk içermez. Kur’an’da ebeden ifadesi olumsuz cümlelerde “asla, kesinlikle” şeklinde olumsuzluğun sonsuzluğunu ifade etmektedir. Cehenemdeki kalış süresini anlattığı durumlarda ise bu olumlu durumun sürekliliğini ifade etmek üzere ve sürekliliği vurgulamak üzere “hep, devamlı” anlamına gelmektedir. C. Huld “Huld” kelimesi Kur’ân’da çeşitli şekillerde geçmektedir. Hz. Adem’in meyvesinden yediği ağaç için şeceretü’l-huld (ölümsüzlük ağacı) (Tâhâ, 20/120), azap için azâbu’l-huld, (Yunus, 10/52) cennet için cennetü’l-huld, (Furkan, 25/15) cehennem için ise dâru’l-huld (Fussilet, 41/28) şeklinde ifade edilmiştir. İnsanın ölümlü olduğu ve hiç kimseye ebedîlik verilmediğini ifade etmek için de huld (Enbiya, 21/34) kelimesi kullanılmıştır. Benzer bir ifade de Şuarâ Sûresi 129. ayetinde şöyle geçmektedir: “Dünyada ebedî kalacağınızı (tahludûn) umarak yapılar mı inşa ediyorsunuz.” Bu konuda, Kur’ân-ı Kerim’de 34 yerde cehennem ehli hakkında “hulûd” kelimesi kullanılmıştır. Ayrıca üç yerde de “hulûd” kelimesinin yanına “ebeden” kelimesi izafe edi20 Örnekler için bkz. Tevbe, 9/ 83-84, 108, Nûr, 24/4, Ahzâb, 33/53, Fetih, 48/12. 187 KUR’ÂN’DA CEHENNEM lerek birlikte kullanılmıştır.21 Kur’ân’da “hulûd” kelimesi “ebedî kalmak” anlamına gelir. Örneğin Mâide Sûresi’nin 37. ayetinde bu husus çok açıktır: “Ateşten çıkmak isterler, ama oradan çıkacak değildirler. Onlar için ebedî bir azap vardır.” Yine Hûd Sûresi’nin 107-108. ayetlerinde şöyle buyrulmuştur: “Senin Rabbinin dilemesi hariç, gökler ve yer durdukça, orada ebedî kalacaklardır. Çünkü Rabbin dilediğini yapar. Mutlu olanlar ise cennettedirler. Senin Rabbinin dilemesi hariç gökler ve yer durdukça orada ebedî kalacaklardır. Kesintisi olmayan bir ihsan içinde olacaklardır.” Ancak Kurtubî, Nisâ Sûresi’nin 93. ayetinin tefsirinde “huld” kelimesinin sonsuzluk manası içermediğini ifade etmektedir. Enbiyâ Sûresi’nin 34. ve Hümeze Sûresi’nin 3. ayetlerini zikreden müfessir bütün bu ifadelerde “huld” kelimesi sonsuzluk manası içermeyip mutlak manada orada kalmayı ifade ettiğini, dünyanın sona ermesiyle bunların da sona ereceğini söylemektedir. Arapların “Le uhellidenne fülanen fi’s-sicn”, “Falan kimseyi hapiste tutacağım” sözü de böyledir. Hapishanenin veya hapsolunan kişinin fenâ bulmasıyla bu eylem de sona erer.22 Bir başka yerde hulûd “cennetü’l-huld” ifadesinde olduğu gibi, bekâ ifade eder, ancak Arapların “Halledallahu mülkehû”, “Allah onu mülkünde daim kılsın” sözünde olduğu gibi mecâzen “uzun süre” için de kullanılır diyerek bu kelimede iki anlamın farklı bağlamlarda kullanılabileceğine işaret etmiştir.23 Nitekim “Kim de Allah’a ve resulüne isyan 21 22 23 Mevdûdî, Tefhîmu’l-Kur’ân, VII, 16. Kurtubî, el-Câmi’ li Ahkâmi’l-Kur’ân, VII, 45. Kurtubî, el-Câmi’ li Ahkâmi’l-Kur’ân, I, 362. 188 CEHENNEMİN/AZABIN EBEDİYETİ MESELESİ eder ve Allah’ın sınırlarını aşarsa, Allah onu da ebedî kalmak üzere ateşe koyar. Hem onu zelil ve perişan eden bir azab vardır” (Nisâ, 4/14) ayetinde Allah ve rasulüne isyan ve haddi aşma konusunda küfür kastedilirse cehennemde kalış ebedîliği ifade eder. Şayet isyan ve hududu aşmaktan büyük günah ve Allah’ın emirlerini yapmama kastedilirse o zaman hulud belli bir süreyi ifade eder diyerek mümin ve kâfirin cehennemde kalmalarının farklı süreler şeklinde olacağını ifade etmektedir.24 Kur’ân’a bütüncül olarak baktığımızda bu kelimeler ve kâfirlerin cehennemden çıkamayacaklarını açıkça zikreden ayetlerle birlikte değerlendirildiğinde bu kelimelerin ebedîlik ifade ettiği görülmektedir. II. Azabın Süresi Kur’ân’da çok geniş bir şekilde işlenen cehennem ve azap kavramının birçok ayet ve hadîste kâfirler için ebedî olacağı net bir şekilde ifade edilirken, konu ile ilgili yapılan bazı rivayetlerden anlaşılacağı üzere -ki bu rivayetler daha sonraki sayfalarda değerlendirilecektir- ilk dönemlerden itibaren cehennem ve azabının süresi konusunda tartışmaların başladığı anlaşılmaktadır. Bu tartışmaların başlangıcının İbn Teymiyye ve öğrencisi İbn Kayyım’a dayandığı ifade edilmektedir. Ancak İbn Teymiyye de bu tartışmanın başlangıcını daha öncelere sahabeden gelen rivayetlere dayandırmaktadır. Bu bölümde bu tartışmaların nereden kaynaklandığını ve bu tartışmanın tarihi seyrini anlatacağız. 24 Kurtubî, el-Câmi’ li Ahkâmi’l-Kur’ân, VI, 136. 189 KUR’ÂN’DA CEHENNEM A. Tartışmanın Kaynağı İbn Kayyım el-Cevziyye nârın ebedîyeti ve devamı konusunda hocası İbn Teymiyye’nin bu konuda selef ve halefin iki ayrı görüşte olduğunu bu konudaki tartışmaların kaynağının tabiîne ve onların Ebû Hureyre, İbn Mes’ûd, Hz. Ömer ve Abdullah b. Amr’den yaptıkları rivayetlere dayandığını söylediğini bir tespit olarak kitabında zikreder.25 İbn Teymiyye’nin bu konudaki risalesini tahkîk eden Semherî eserin girişinde bu rivayetlerin İbn Teymiyye ve öğrencisi İbn Kayyım’dan önce, Abd b. Humeyd (ö. 249/863864)26, İbn Atiyye el-Endülüsî, Râzî, Kurtubî, İbn Ebi’l-‘İz, Gazzalî ve Zehebî tarafından değerlendirildiğine ve bu konunun tartışıldığına dikkat çekmiştir.27 Hûd Sûresi’nin 107. ayeti çerçevesinde yapılan tartışmaları işlerken Râzî’nin bu konuyla ilgili lehte ve aleyhde yapılan tartışmalar hakkında yaptığı teferruatlı yorumunu vereceğiz. Konumuza dönersek, İbn Kayyım da hocasının yukarıda zikrettiğimiz görüşüne ilaveten bu konuda ileri sürülen görüşleri yedi madde halinde zikreder. Bu görüşlerden, 25 26 27 Bu konuda İbn Teymiyye’nin bu ifadesi için bkz. İbn Teymiyye, er-Red ‘alâ men Kâle bi Fenâi’l-Cenneti ve’n-Nâr ve Beyâni’l-Akvâli bi Zâlike, thk. Muhammed b. Abdullah es-Semherî, www.shamela.ws, Daru’lBelensiye, Riyad 1995, s. 52; İbn Kayyım, Hâdi’l-Ervâh, II, 730. Abd b. Humeyd el-Kissî (el-Keşşî) Maverâünnehir’in tanınmış hadîs hâfızı olup, el-Müsnedü’l-Kebîr adlı eserinin yanı sıra, bir de et-Tefsîr adlı eserinden söz edilmektedir. Günümüze ulaşmayan bu eserden İbn Hâcer’in yaptığı iktibaslara el-İsâbe’de yer yer rastlanmaktadır. Geniş bilgi için bkz. Talat Koçyiğit, “Abd b. Humeyd” DİA, İstanbul 1988, I, 58. İbn Teymiyye, Red, s. 17. 190 CEHENNEMİN/AZABIN EBEDİYETİ MESELESİ suçlular oradan çıkarlar, ateş kendi hali üzere kalır ve azap görecek hiç kimse kalmaz, görüşünü hocası İbn Teymiyye’ye nispet eder.28 Daha sonra bu görüşü destekleyen Hz.Ömer tarafından rivayet edilen Alic hadîsini zikrederek, Ehl-i nâr kavramının sadece günahkâr müminleri kapsamadığını bunun ötesinde tüm insanları kapsadığını ifade eder. Sahîh-i Buhârî’ye şerh yazan İbn Hâcer el-‘Askalânî ise müteahhir ulemanın bu konuda yedi görüş zikrettiğini ifade ettikten sonra belli bir süre sonra cehennem azabının sona ereceğine ve orada kimsenin kalmayacağına dair rivayetleri serdeder ve bu rivayetlerden muvahhid müminlerin kastedildiğini29 söyler. İbn Kayyım ise nârın ebedîyetini savunanların şu altı delili ileri sürdüklerini zikreder: 1. Birçok insan, sahabe ve tabiûn arasında bu konuda herhangi bir ihtilafın olmadığını ve bu konuda icmanın var olduğunu iddia ederler. 2. Ayetlerde geçen; orada ebedî kalacaklardır (Müminûn, 23/103), asla cehennemden çıkamayacaklardır (Bakara, 2/167), Allah cenneti kâfirlere haram kılmıştır, deve iğnenin deliğine girmedikçe kâfirler cennete giremez (A’raf, 7/40), onlardan azap hafifletilmez30 ifadeleri kesin olarak azabın devam edeceğine delildir. 3. Sahîh sünnette bildirildiğine göre, cehennem azabını belli bir müddet çektikten sonra, kalbinde zerre kadar 28 29 30 İbn Kayyım, Hâdi’l-Ervâh, II, 730-732. Ahmed b. Ali b. Hacer el-‘Askalânî, Fethu’l-Bârî bi Şerh-i Sahîh-i Buhârî, Daru’l-marife, Beyrut, ts., XI, 421-422. Bkz. Bakara, 2/86, 162; Âl-i İmrân, 3/88; Nahl, 16/85. 191 KUR’ÂN’DA CEHENNEM bile olsa imanı olan ve şefaat hadîsinde ifade edildiği üzere günahkâr müminler cehennemden çıkıp cennete girecektir. 4. Rasulullah cennet ve nimetlerinin devamına işaret ettiği gibi cehennem konusunda da benzer ifadeler kullandığı vakidir. 5. Selef ve Ehl-i Sünnet’in inancına göre, cennet ve cehennem yaratılmıştır, fâni değildir, her ikisi de daimidir. Ehl-i bid’at ise fenâ olacağı görüşündedir. 6. Akıl kâfirlerin cehennemde ebedî kalmasını gerektirir.31 Yukarıdaki ifadeleri zikreden İbn Kayyım tam tersi görüşü yani, cehennemin fenâsı görüşünde olanların ise şu delilleri öne sürdüklerini ekler: 1. Bu konuda icmanın var olduğu görüşü doğru değildir. Çünkü bu konuda sahabe döneminden itibaren ihtilaf olduğu bilinmektedir. 2. Ayetlerin kâfirlerin cehennemde çıkamayacaklarını ifade etmesinde ihtilaf yoktur. İhtilaf konusu olan cehennemin ebedî olup olmamasıdır. 3. Muvahhidlerin cehennemden çıkacakları konusunda herhangi bir şüphe yoktur. Müşrikler ise cehennem bâkî olduğu müddetçe orada ebedî kalacaklardır. 4. Cehennemin dini bir zaruretten dolayı ebedî olması gerekir. Oysa bu konuda cennetin nimetlerinin kesintiye uğramadan verileceği ayette açıkça zikredilmesine rağmen, cehennem konusunda kesin bir ifade yoktur. 31 İbn Kayyım, Hâdi’l-Ervâh, II, 745. 192 CEHENNEMİN/AZABIN EBEDİYETİ MESELESİ 5. Ehl-i Sünnet, cennet ve cehennemin yaratıldığı ve ebedî olduğu görüşündedir. Şüphesiz her ikisinin fâni olacağını söyleyen Cehmiyye, Mu’tezile ve ehl-i bid’attır. Sahabe ve tabiûndan bunu söyleyen de yoktur. Ancak sadece cehennemin fenâ bulacağını söyleyen sahabe ve tabiûn vardır. 6. Ahiret hayatına ait bilgiler akıl yoluyla değil, sadece rivayetle bilinir.32 Yukarıdaki ifadelerden anlaşıldığı kadarıyla, İbn Kayyım zikrettiği her iki görüşün delillerini kabul ve red etme noktasında herhangi bir görüş beyan etmemektedir. Ancak bundan sonraki fasılda cennet ve cehennemin ebedîyeti konusunda aklî ve naklî yirmi beş görüş zikrettiğini, bu görüşlerden çıkan genel kanaate göre onun cehennemin fenâ bulacağı görüşüne meylettiği sonucuna vardığı söylenebilir. Ancak bu konuda da net bir açıklaması yoktur. Bu yirmi beş görüşün önemli başlıklarını kısaca şöyle özetleyebiliriz: 1. Allah cennet ehlinin nimetlerinin devamlı olduğu ve tükenmeyeceğini haber verdiği halde (Hûd, 11/107), cehennem için böyle bir ifade kullanmamıştır. 2. Cehennem azabının ebedî olmadığına dair iki istisna getirilmiştir (En’âm, 6/128; Hûd, 11/107). Nebe Sûresi’nde geçen ahkâb kelimesi sonsuzluk değil, uzun zaman anlamı taşımaktadır. Ancak bu üç ayet hakkında müfessirler arasında da ebedîlik anlamı taşıyıp taşımadığı konusunda tartışmalar yapılmıştır. 32 İbn Kayyım, Hâdi’l-Ervâh, II, 745-752. 193 KUR’ÂN’DA CEHENNEM 3. Allah’ın cehennemden çıkardığı günahkârlardan hiçbir hayır işlememiş olanların cennete gireceği sabittir. Ancak cehenneme kötülük yapmayan girmeyecek, orada azap görecek olanlar inkârcı ve isyankârlardır. 4. Cennet Allah’ın rahmetinin bir tezahürü, cehennem ise gazabının tezahürüdür. Allah’ın rahmeti gazabına galip gelir. 5. Rahmet Allah’ın zatına mahsus bir sıfat olmasına karşın, gazap ise arızî bir unsurdur. 6. Allah cennete; “sen benim rahmetimsin, seninle dilediğime rahmet ederim”, cehenneme ise; “sen benim azabımsın seninle dilediğime azap ederim”, der. 7. Allah cehennemi müminleri korkutmak, mücrimleri ise temizlemek ve arındırmak için yaratmıştır. 8. Allah’ın kulu cezalandırmasında kul için bir menfaat söz konusu değildir. Allah hikmete dayanmayan abes işleri yapmaktan münezzehtir. 9. Rıza ve rahmet Allah’ın zatına ait olup rıza ve rahmetinin sonu yoktur. 10. Allah için affetmek intikam almaktan, rahmet etmek cezalandırmaktan daha sevimlidir.33 Daha sonraki dönemlerde konu ile ilgili yapılan tartışmalar sonucunda bu konuyla alakalı ileri sürülen görüşleri dört noktada toplamak mümkündür. 1. Cehenneme giren kişi hiçbir şekilde oradan çıkamayıp sonsuz olarak azap görür. 2. Cehennemlikler orada ebedîyen kalırlar, fakat bir 33 Bu görüşlerin tamamı için bkz. İbn Kayyım, Hâdi’l-Ervâh, II, 752790. 194 CEHENNEMİN/AZABIN EBEDİYETİ MESELESİ müddet azap gördükten sonra bir nevi bağışıklık kazanarak elem duymayacak hale gelirler. 3. Müminler çıktıktan sonra kâfirlerin azabı uzun zaman devam ederse de ebedî değildir, bir gün sona erecektir. 4. Müminler çıkar, kâfirlerin azabı sonsuza kadar sürer.34 İbn Ebi’l-‘İz, el-‘Akîdetü’t-Tahâviyye şerhinde, cehennemin ebedîyeti ve fenâsı meselesini tartışanların bu konuda sekiz görüş ortaya koyduklarını ve bu telakkilerin son ikisinin sünnî âlimlere ait olduğunu ve ilmî bir değer taşıdığını kaydeder. Bu sekiz görüş şöyledir: 1. Cehenneme giren kimse günahkâr mümin de olsa ebedî olarak oradan çıkamaz. Haricîler ve Mu’tezile bu görüştedir. 2. Cehennemlikler orada azap gördükten sonra tabiat ve yapıları değişerek cehennem ateşine uygun hale getirilir. Cehennemin ateşinden zevk almaya başlarlar. Muhyiddin İbn ‘Arabî bu görüşü savunur. 3. Cehennem’e girenler belli bir süre kaldıktan sonra çıkarlar, oraya başka kavimler girer. “Bir de derler ki: “Cehennem ateşi, sayılı birkaç gün dışında bize asla dokunmayacak.” De ki: “Buna dair Allah’tan garanti mi aldınız? Aldıysanız ne âla, Allah va’dinden asla caymaz.” Yoksa kesin bilmediğiniz şeyi mi Allah adına söylüyorsunuz? Hayır, durum hiç de öyle değil! Günah işleyip de günahın kendisini her taraftan kuşattığı kapladığı kimseler var ya, işte onlar cehennemliktir. Hem de orada ebedî kalacaklardır” (Bakara, 2/80-81) ayetinde ifade edilen Yahudilerin iddialarıdır ki Kur’ân bu iddiaların hiçbir delile dayanmadığını belirtir. 34 Topaloğlu, “Cehennem”, DİA, VII, 231. 195 KUR’ÂN’DA CEHENNEM 4. Cehennemde azap görenlerin hepsi oradan çıkacaklar, içerisinde hiç kimse kalmayacak, cehennem boş kalacaktır. 5. Cehennemde kimse kalmayınca cehennem de kendiliğinden yok olacaktır. Cehm b. Safvân ve taraftarları bu görüştedir. 6. Cehennem ehlinin hareketleri duracak, oradakiler cansız ve hareketsiz hale gelecekler. Hiçbir acı ve azap hissetmeyeceklerdir. Ebü’l-Hüzeyl el-‘Allâf bu görüştedir. 7. Allah dilediklerini oradan çıkaracak, orada kalanlar belli bir süre geçtikten sonra yok olacaklardır. Çünkü Allah onu da nihayete erdirmek için belli bir süre vermiştir. 8. Müminler cehennemden (hadîslerde ifade edildiği üzere) belli bir süre sonra çıkarlar, kâfirler ebedî olarak orada kalırlar.35 B. Tartışmanın Tarihi Seyri Cehennem ve azabının ebedîyeti ve fenâsı konusu, İslam öncesi inanç sistemlerinde tartışılmış ve bu konuda farklı görüşler ileri sürülmüştür. Dinler tarihi araştırmacısı ve yazarı olan Makdisî, ister tenâsuha, ister ahirete inansın, cezanın mevcudiyetini kabul etmeyen hiçbir din mensubunun bulunmadığını ve genellikle cezanın sonsuza kadar devam etmeyeceği görüşünün benimsendiğini söyler. Bunlardan Sabiîler ve Brahmanlar cehennem azabının 7000 35 Ebu’l-‘Iz, Şerhu’t-Tahâviyye, s. 423-424; Abduh, Tefsîru’l-Menâr, VIII, 71-73; Ali b. Ali Cabir el-Harbî, İbnu’l-Vezîr ve Ârâuhu’l-İ’tikadiyye, Basılmamış Doktora Tezi, Ümmü’l-Kura’ Üniversitesi, Mekke 1985, s. 73. 196 CEHENNEMİN/AZABIN EBEDİYETİ MESELESİ devir/asır devam ettikten sonra sona ereceğini;36 Kur’ân’ın bildirdiğine göre ise yahudiler de kendilerinden azaba layık olanların belli bir müddet azap gördükten sonra cehennemden çıkacaklarını iddia ederler.37 Hristiyanların kutsal kitabı Ahd-i Cedîd’de cehennem ve azabı temel öğretiler içerisinde yer alır ve ebedîyeti vurgulanır.38 Rasulullah’ın vefatından sonra İslam kısa zamanda Arabistan Yarımadası sınırlarını aşmıştır. Bunun doğal sonucu olarak müslümanlar yabancı kültürlerle karşı karşıya kalmıştır. Farklı kültür ve dinlerin -özellikle de felsefenin etkisiyle- Kur’ân’dan sapmalar başlamış, bunun sonucunda da bazı düşünce ve fırkalar ortaya çıkmıştır. Bu düşüncelerin desteklenmesi amacıyla hadîsler uydurulmuş; Kur’ân ayetleri keyfi yorumlara maruz kalmıştır. Bu düşüncelerden birisi de uzun süre müslümanları meşgul eden ve tartışması günümüzde de devam eden cehennem ve azabının ebedî olmadığı düşüncesidir. Kelam kitaplarında cehennemin ebediyeti konusun-daki tartışmalar hicrî birinci asra kadar gider. Bu bağlamda cehennemin sonsuz olmadığını ilk iddia eden kişinin Cehm 36 37 38 Ebu Zeyd Ahmed b. Sehl el-Belhî el-Makdisî, Kitabu’l-Bed’i ve’t-Tarih, Mektebetü’l-müsenna, Paris 1899, s. 197-198. Hasan Hüseyin Tunçbilek, “İslam Düşüncesinde Cehennemin ve Cehennem Azabının Ebediyeti ve Fenası Problemi”, Ç.Ü.İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. 6, s. 1, Adana 2006, s. 18. Tunçbilek, “İslam Düşüncesinde Cehennemin ve Cehennem Azabının Ebediyeti ve Fenası Problemi”, s. 18. İncil için bkz. Markos, 9/43-44, 48; Matta, 18/8, 25/41; Luka, 12/59. 197 KUR’ÂN’DA CEHENNEM b. Safvân (ö. 130/747) olduğu kaynaklarda belirtilmektedir.39 Cehm’e atfedilen bu görüşe göre Allah dışında hiç bir varlık ebedilik vasfına sahip değildir. Nasıl ki ezelde hiçbir şey Allah ile beraber değildi ise, ebedde de böyle olacak, Allah’tan gayrı hiçbir varlık mevcut olmayacaktır. Başta Eş‘arî olmak üzere pek çok müellif Cehm’in bu görüşünün cennet ve cehennemin sona ereceği manâsına geldiğini söylemişse de, Cehm’in Allah’ı tenzîh konusunda ortaya koymak istediği bu kendine has ilkeyle, ahiret hayatının da son bulacağını özel olarak kastetmek istediği pek açık değildir.40 Öte yandan bu konuyla ilgili olarak Ebü’l-Hüzeyl el‘Allâf’a (ö. 235/849) atfedilen bir diğer görüşe göre de, öte dünya hayatı için mutlak bir yok oluş söz konusu olmasa da cennet ve cehennem halkının hareketleri bir gün sona erecek ve onlar bu hareketsizlik (sükûn) hali içerisinde ebedîyyen kalacaklardır.41 Ebü’l-Hüzeyl ve Cehm gibi kelâmın bu ilk temsilcilerinden aktarılan bu görüşlerde dikkat çeken nokta, bu düşünürlerin öbür dünya hakkındaki bu genelden farklı görüşlerinin, onların teolojik ve ontolojik bakış açılarının bir sonucu olduğudur. Yani Cehm, yalnızca Allah’ın bâkî kalacağı prensibinden hareketle böyle bir sonuca varırken, Ebü’l-Hüzeyl ise hâdis varlıklar ve a’razlar 39 40 41 İbn Kayyım, Hâdî’l-Ervâh, II,724; Yusuf Şevki Yavuz, “Azap”, DİA, İstanbul 2010, IV, 305; Tunçbilek, “İslam Düşüncesinde Cehennemin ve Cehennem Azabının Ebediyeti ve Fenası Problemi”, s. 18. Ebü’l-Hasan el-Eş‘arî, Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve İhtilâfü’l-musallîn, thk. Muhammed Muhyeddin Abdulhamid, Mektebetü’n-Nehda, Kahire 1950, II, 217. Eş‘arî, Makâlâtü’l-İslâmiyyîn, II, 217; Metin Yurdagür, “Ebü’l-Hüzeyl el-Allâf”, DİA, İstanbul 1994, X, 331. 198 CEHENNEMİN/AZABIN EBEDİYETİ MESELESİ hakkındaki düşüncelerinin bir sonucu olarak böyle bir kanıya varmaktadır.42 Sonraki asırlarda genelde ahiret hayatı, özelde de cehennem ve azabının ebediliği hakkındaki tartışmaları alevlendiren ve kendilerinden sonra lehte ve aleyhte çok sayıda eserin yazılmasına neden olan İbn Teymiyye ve öğrencisi İbn Kayyım el-Cevziyye olmuştur. İbn Teymiyye’nin cehennem hayatı ve mahiyeti hakkındaki görüşleri eserlerinin değişik yerlerine dağılmış olmakla birlikte, onun sadece bu konu özelinde telif ettiği bir risalesi de bulunmaktadır. İbn Kayyım da büyük ölçüde bu risaleyi temel alarak ahiret hayatı hakkındaki Hâdi’l-Ervâh ilâ Bilâdi’l-Efrâh isimli kitabının bir bölümünü43 cehennemin sonsuzluğu meselesine ayırmıştır. Birçok ilim adamı İbn Teymiyye’nin cehennemin ebedî olmadığını, azabın bir gün sona ereceğini savunduğunu iddia etmiştir.44 İbn Teymiyye’ye isnad edilen bu iddialara geçmeden önce onun cennet ve cehennemin ebedî olduğu fikrinde olduğunun delillerini zikredeceğiz. 42 43 44 Veysel Kaya, “İzmirli İsmail Hakkı’nın Cehennemin Sonluluğu Hakkındaki Risalesi”, U.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. 18, sayı 1, Bursa 2009, s. 532. Bkz. İbn Kayyım, eserinin “Fî ebediyyeti’l-cenne ve ennehâ lâ tefnâ ve lâ tebîd”, başlığı altında cehennem ve azabının ebedi olup olmadığı ile ilgili yukarıda zikrettiğimiz görüşleri zikreder. Hâdî’l-Ervâh, II, 718. Bu görüşü savunanların iddiaları için şu eserlere bakılabilir. Ebu’l-Hasan Takıyyuddin Ali b. Abdilkâfî es-Sübkî’nin ed-Dürretü’l-Mudiyye fi’r-Red ‘ala İbn Teymiyye, Emîr es-San‘ânî’nin, Raf‘u’l-Estâr li İbtâli Edilleti’lKâilîn bi Fenâi’n-Nâr, Ebubekir Sifil’in, “İbn Teymiyye ve İbn Kayyım’ın Cehennemin Ebediliği Meselesindeki Görüşünün Tespiti”. 199 KUR’ÂN’DA CEHENNEM 1.Enes b. Malik’in merfu olarak zikrettiği; “yedi şey yok olmayacaktır. Cehennem ve sakinleri, Levh, Kalem, Kürsî ve Arş” hadîsinin sahîh olup olmadığı45 İbn Teymiyye’ye sorulduğunda cevaben: Bu lafızla bu haber Hz. Peygamber’in sözü değil, bazı ulemanın sözüdür. Selef ve Ehl-i Sünnet’e göre mahlûkattan yok olmayacaklar arasında sayılan cennetcehennem; arş ve diğerleri gibi fâni değildir. Cehm b. Safvân ve Mu’tezile’den bazı bid’at ehli kelamcılar bu görüşü savunur, der.46 2. “Cennet ve cehennemin fenâsı iddiası, selefin ittifakıyla batıl ve bid’at bir görüştür.” Bu görüşünü Beyânu Telbîsi’l-Cehmiyye fî Tesîsi Bid’aihimi’l-Kelâmiyye adlı eserinde; Cehmiyye’nin cennet ve cehennem de dâhil cisimlerin yok olacağını, hareketin duracağını söylediklerini, ifade ederek Ebü’l-Hüzeyl el-‘Allâf’ı tenkit eder.47 3. İbn Teymiyye; Ehl-i cennetin nimetlerinin ve ehl-i cehennemin azabının son bulacağı görüşü şaz bir görüş olup, bu görüşün sahibi dalalettedir, der.48 4. Merâtibu’l-İcmâ adlı eserinde: “Cennet haktır, dâru naîmdir, ebedîdir, nihayet bulmaz, ehli de fâni olmaz. Ce45 46 47 48 Fetevâ-i İbn Teymiyye, (Mecmu’u’l-Fetevâ) Medine 2004, XXVIII, 307; Harbî, İbnu’l-Vezîr ve Ârâuhu’l-İ’tikadiyye, s. 474. Mer’â, Tevkîfu’l-Ferîkayn, s. 32. Mer’â b. Yusuf el-Hanbelî, Tevkîfu’l-Ferîkayn ‘alâ Hulûdi Ehli’d-Dâreyn, thk. Halil el-Cebûr es-Subey’î, Daru İbn hazm, Beyrut 1998, s. 33. (İbn Teymiyye’nin Beyânu Telbîsi’l-Cehmiyye adlı eserinden naklen, bkz. I, 152, 157; II, 18. Ahmed b. Abdulhalîm el-Harrânî İbn Teymiyye, Der’u Te’âruzi’l-‘Akl ve’n-Nakl, thk. Muhammed Reşad Salim, Medine 1991, II, 357, VIII, 345; Bkz. İbn Teymiyye, Mecmû’u’l-Fetevâ, III, 304, VIII, 380; XII, 45. 200 CEHENNEMİN/AZABIN EBEDİYETİ MESELESİ hennem de haktır, dâru azaptır, ebedîdir, fenâ bulmaz, ehli de ebedîdir, son bulmaz ve kâfirler için hazırlanmıştır”,49 diyen İbn Hazm’ı birçok konuda eleştiren İbn Teymiyye Nakdu’l-Merâtib adlı eserinde bu konuda hiçbir eleştiri getirmemiştir.50 İbn Teymiyye’den sonra onu sevenler ve eleştirenler onun bu meselede üç değişik görüşünün olduğunu söylemişlerdir. Birincisi; İbn Teymiyye’nin bu meselede cehennemin fenâsı görüşünde olduğunu iddia edenler ki, bunların bir kısmı onun görüşünde olup, diğer konulardaki görüş ve düşüncelerine hayranlık duyanlardır. Bir kısmı da bu iddialardan etkilendikleri halde iddialarını destekleyecek kayda değer delillerden yoksun olanlardır. İkincisi; İbn Teymiyye’nin cehnnemin fenâsı görüşünde olmadığı, cennet gibi ebedî olduğu görüşüne meylettiğini söyleyenler. Üçüncüsü ise; İbn Teymiyye’nin cehennemin fenâ bulacağı görüşüne meylettiğini ancak bunu açıklamadığını iddia edenler.51 Cehennem azabının ebedi olmadığı düşüncesinin İbn Teymiyye’ye ait olduğu iddiasına temel teşkil eden “er-Red ‘alâ men kale bi fenâi’l-cenneti ve’n-nâr” adlı risalesini burada değerlendirmemizin faydalı olacağı kanaatindeyiz. 49 50 51 İbn Hazm, Merâtibu’l-İcma’fi’l-İbâdât ve’l-Mu’amelât ve’l-Mu’tekadât, Daru’l-âfâki’l-cedîde, Beyrut 1982, s. 193. Ahmed b. İbrahim İsa, Tavzîhu’l-Makâsıd, s. 35. Abdullah b. Salih b. Abdulaziz el-Ğusn, Da’âve’l-Münâviîn li Şeyhi’lİslam İbn Teymiyye Arz ve Nakd, Daru’l-ibni’l-cevziyye, Riyad 1424, s. 610-611; Muhammed b. İbrahim el-‘Aclân, Ârâu Ebi’l-Hasan es-Sübkî, el-İ’tikâdiyye, Riyad 2009, s. 494. 201 KUR’ÂN’DA CEHENNEM İbn Teymiyye’nin öğrencisi İbn Kayyım: “Ben bu meseleyi Şeyhu’l-İslam’a sorduğumda, bu önemli ve büyük bir meseledir, demiş ve herhangi bir cevap vermemişti. Aradan belli bir zaman geçtikten sonra Abd b. Humeyd el-Keşşî’nin tefsîrinde bu konuda bazı rivayetleri gördüm. Bu eseri kendisine gönderdim. O sırada kendisi son meclisinde idi. Rivayetlerin zikredildiği yere bir işaret koydum ve kitabı kendisiyle gönderdiğim kişiye, “Burası ona müşkil gelmiş; ne demek istediğini anlayamamış” demesini söyledim. Bunun üzerine bu konudaki meşhur eserini yazdı” der.52 İbn Kayyım’ın burada sözünü ettiği “meşhur eser” hangisidir? er-Red ‘alâ Men Kâle bi Fenâi’l-Cenneti ve’nNâr adlı kitap mıdır, yoksa aksi istikamette kaleme alınmış bir başka kitap mıdır? Şu an için elimizde bulunan malzeme bizi, bu “meşhur” eserin, yukarıda zikri geçen er-Red ‘alâ Men Kâle bi Fenâi’l-Cenneti ve’n-Nâr olduğunu söylemeye icbar ediyor. Zira İbn Teymiyye’nin, münhasıran cehennem hayatının son bulacağı görüşüne reddiye mahiyetinde bir eser kaleme aldığına dair herhangi bir malumata rastlanabilmiş değildir. İbn Kayyım’ın yukarıda iktibas ettiğim ifadelerinde geçen “son meclis” tabirini, İbn Teymiyye’nin 726/1325 yılında Şam kalesindeki “mecburi ikamet”inden hemen önceki dönem olarak anlayabilir miyiz? Bu süreçteki “mecburi ikamet”i esnasında İbn Teymiyye’nin kitap yazmasına ve fetva vermesine imkân 52 İbn Kayyım, Şifâü’l-‘Alîl, s. 435. İbn Kayyım, Şifâü’l-‘Alîl’inde de Hâdî’lErvâh’taki görüşlerini benzer bir tarzda aktarmaktadır. Bkz. Şifâ’ü’l‘Alîl, s. 416-436. Her iki eser arasında bu konu bağlamında önemli sayılacak bir fark mevcut değildir. 202 CEHENNEMİN/AZABIN EBEDİYETİ MESELESİ tanınmadığına göre, şu anda elimizdeki bilgiler doğrultusunda, konuyla ilgili müstakil te’lifinin belirlediğimiz zaman diliminde kaleme alındığını söylemek mümkün görünüyor. Buna göre İbn Teymiyye, önceleri “bekâi’n-nâr” görüşünde iken bilahare bu konuda bir tereddüt safhası geçirmiş olmalıdır. İbn Kayyım’ın sorusuna “Bu, azim ve önemli bir meseledir” demekle yetinmesini, bu tereddüt sürecinin devam ettiği bir safhaya ait bir tavır olarak okumak yanlış olmasa gerektir.53 Risaleyi tahkîk eden es-Semherî, bu risaleye İbn Teymiyye tarafından belli bir isim verildiği bilgisine ulaşamadığını belirttikten sonra şöyle der: “İbn Kayyım’ın yukarıdaki ifadesinden anlaşıldığı kadarıyla burada bir isimlendirme söz konusu değildir.”54 Bu sebeple bu risalenin ismi ile ilgili görüşler farklıdır. Bu risale ‘Ukûdu’d-Dürer’de Kâide fi’r-Red ‘alâ Men Kâle bi Fenâi’l-Cenneti ve’n-Nâr diye zikredilir. Eserin dipnotunda şu bilgiler yer alır: İlim ehlinden pek çok kimse bu risaleden bahsetmiştir. İbn Reşîk, es-Safadî ve İbn Şâkir bunlardandır. İbn Reşîk ve es-Safadî (ö.764/1362) kitaplarında bu risaleyi zikretmişlerdir. İbn Reşîk; son hapsinde İbn Teymiyye’nin yirmi varak kadar Kâide fi’r-Red… adında bir eser yazdığını zikreder. Safadî, İbn Teymiyye’nin eserlerini zikrederken, kalede en son tasnif ettiği eserin, “Kürrâsetün fî bekâi’l-Cenneti ve’n-nâr ve fenâihimâ” adını taşıdığını, Takıyuddin es-Sübkî’nin de bu 53 54 Ebubekir Sifil, “İbn Teymiyye ve İbn Kayyım’ın Cehennemin Ebediliği Meselesindeki Görüşünün Tespiti”, s. 11. İbn Teymiyye, Red, s. 9. 203 KUR’ÂN’DA CEHENNEM risaleye bir reddiye yazdığını söyler.55 Elbânî’nin Mektebetü’lİslamî’de üç varak olarak bulup neşrettiği bu risalenin başlığı Kâle Şeyhu’l-İslam İbn Teymiyye fî Risâletihî: “er- Red ‘alâ Men Kâle bi Fenâi’l-cenneti ve’n-nâr”, şeklindedir.56 Bu risaleyi el-Elbânî el-Silsiletü’d-Dâife adlı eserinde zikrederek, bu risalenin isminin, İbn Mibred’in (ö. 909/1503) Zahiriye Kütüphanesi’ndeki yazma eserleri topladığı Fihristü’lKütüb adlı eserinde zikredildiğini söylemiştir.57 Yaptığımız araştırmada bu risalenin isminin bu eserde geçmediğini tespit ettik.58 Ancak Tevkîfu’l-Ferîkayn adlı eseri tahkîk eden Subey’î bu risalenin tek bir risale mi, yoksa ayrı iki risale mi olduğunu bilmiyoruz, diyerek bu konuda bir tereddütün oluştuğuna dikkat çeker.59 Bu risale Muhammed b. elSemherî tarafından “er-Red ‘alâ Men Kâle bi Fenâi’l-Cenneti ve’n-Nâr” adıyla tahkîk edilerek yayınlanmıştır.60 İbn Tey55 56 57 58 59 60 Salahuddin Halîl b. Aybek es-Safadî, Kitâbu’l-Vâfî bi’l-Vefâyât, thk. Ahmed el-Arnavud, Türkî Mustafa, İhyâu’t-turâsi’l-‘arabî, Beyrut 2000, XVII,18; Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Abdilhâdî ed-Dımeşkî, el-‘Ukûdu’d-Dürriyye min Menâkıb-ı Şeyhi’l-İslam Ahmed İbn Teymiyye, thk. Talat b. Fuad el-Hulvânî, Kahire 2002, s. 74. Ref’u’l-Estar, Elbânî’nin bu kitaba yazdığı mukaddime, s. 52. Muhammed Nasuriddin el-Elbânî, Silsiletü’l-Ehâdisü’d-Daîfe, Şam 1398, II, 75. Bu eser daha sonra şu isimle neşredilmiştir. İbnü’l-Mibred Cemaluddin b. Hasan b. Abdulhadî, Mu’cemü’l-Kütüb (Mu’cemu’l-Mibred), thk. Abdulğına el-Büşra, Mektebetü ibn İsa, Kahire ts., s.118-121. Bu sayfalar arasında İbn Teymiyye’nin eserlerini zikreden müellif bu risaleden bahsetmemiştir. Mer’â, Tevkîfu’l-Ferîkayn, s. 31. İbn Teymiyye, er-Red ‘alâ men Kâle bi Fenâi’l-Cenneti ve’n-Nâr ve Beyâni’lAkvâli bi Zâlike, thk. Muhammed b. Abdullah es-Semherî, www.shamela.ws, Daru’l-Belensiye, Riyad 1995. 204 CEHENNEMİN/AZABIN EBEDİYETİ MESELESİ miyye maddesini yazan Ferhat Koca, İbn Teymiyye’nin eserlerinden bahsederken, bu risaleden bahsetmemiştir.61 Onun kelam konusundaki görüşlerini yazan Mehmet Said Özervarlı da İbn Teymiyye’nin eserleri arasında bu risaleden bahsetmemiş ve onun cehennem azabının ebedi olmadığıyla ilgili bir görüşünün olup olmadığını da söz konusu etmemiştir.62 İbn Teymiyye Cehm b. Safvân’ı eleştirirken onun cennet ve cehennem dâhil fâni olan her şey yok olacaktır, düşüncesini eleştirmiştir. İbn Teymiyye cennetin ve cehennemin fenâsı problemini bu risalesinde birbirinden ayırarak şöyle der: “…Cehennemin son bulacağı görüşüne gelince, bu konuda selef ve halef ulemasından maruf iki görüş vardır ve tabiûn ile daha sonraki âlimlerin bu konudaki anlaşmazlıkları malumdur. Cehennem’de bulunanların azabının gelip dayanacağı bir son sınır olduğunu ve azabın cennet nimetleri gibi daimi olmadığını söyleyenler, bununla cehennemin son bulacağını kastetmiş olabilecekleri gibi, cehennemliklerin birgün buradan çıkacağını ve orada hiç kimsenin kalmayacağını da kasdetmiş olabilirler. Ancak şöyle de denebilir: Onlar bununla, azap devam ettiği halde cehennemliklerin buradan çıkacağını değil, cehennemin azabının sona ereceğini, onun yok olmasının bu anlamda olduğunu kasdetmişlerdir. Bu görüş Hz. Ömer, Abdullah b. Mesûd, Ebû Hureyre, Ebû Saîdi’l-Hûdrî ve başkalarından da rivayet edilmiştir.”63 Bu ifadelerden hareketle Ebubekir 61 62 63 Ferhat Koca, “İbn Teymiyye”, DİA, İstanbul 1999, XX, 391-405. Said Özervarlı, “İbn Teymiyye”, DİA, İstanbul 1999, XX, 405-413. İbn Teymiyye, Red, s. 52 vd. 205 KUR’ÂN’DA CEHENNEM Sifil; İbn Teymiyye’nin önce bu konuda bir tereddüt yaşadığını, daha sonra ise bu risalesini yazarken fenâ-i nâr görüşüne meylettiğini ve talebesi İbn Kayyım’ın da eserlerinde bu görüşü detaylandırarak pekiştirdiği sonucuna varmıştır. “Buna göre İbn Teymiyye, önceleri “bekâ-i nâr” görüşünde iken bilahare bu konuda bir tereddüt safhası geçirmiş olmalıdır. İbn Kayyım’ın sorusuna “Bu, azim ve büyük bir meseledir” demekle yetinmesini, bu tereddüt sürecinin devam ettiği bir safhaya ait bir tavır olarak okumak yanlış olmasa gerek… Nitekim İbn Kayyım’ın, Hâdi’l-Ervâh’ta meseleyi Şifâu’l-Alîl’e kıyasla daha geniş bir şekilde işlemesinden ve kâfir ve müşriklerin azabının sonlu olduğu görüşünü daha detaylı delillendirmeye çalışmasından, sadece kendisinin bu meseledeki kanaatinin pekiştiğini değil, aynı zamanda İbn Teymiyye’nin görüşünün de kendi görüşüyle aynı doğrultuda istikrar bulduğunu gösterdiği sonucunu çıkarabiliriz. İbn Kayyım’ın bu eserinde İbn Teymiyye’den yaptığı uzun alıntı, ilgi çekici biçimde Abd b. Humeyd’in tefsirinden iktibaslar içermekte ve orada yer alan rivayetler konusunda hocasının yorumlarını ihtiva etmektedir. İbn Kayyım, önceleri bu noktada iken bilahare Şifâu’l-Alîl adlı eserinin telifi öncesinde bir tereddüt süreci yaşamış, hatta kâfir ve müşriklerin azabının sonlu olduğu görüşüne meyletmekle birlikte kesin bir şey söylemekten kaçınmış ve nihayet Hâdi’l-Ervâh’ın telifi aşamasında bu meyil tercihe dönüşmüş ve pekişmiş olmalıdır. Nitekim el-Kasîdetu’n-Nûniyye adlı eserinde Cehm b. Safvân’ı eleştirirken, sadece cennet ve içindekilerin fenâ bulmayacağını söylemekle yetinmesi de bu tespiti doğrulayan bir tavırdır. Bu meseleyi en fazla 206 CEHENNEMİN/AZABIN EBEDİYETİ MESELESİ detaylandırdığı Hâdi’l-Ervâh’ta hocasından, aykırı bir görüş nakletmek şöyle dursun, malum görüşü destekler mahiyette iktibasta bulunması, İbn Teymiyye’nin de bu meselede aynı şekilde düşündüğünü ortaya koyan önemli bir göstergedir.”64 İbn Teymiyye’yi bu konuda eleştirenlerin başında kendi döneminde yaşayan Takıyuddin es-Sübkî (ö. 756/1355) gelmektedir. Yazmış olduğu el-İ’tibar bi Bekâi’l-Cenneti ve’n-nâr adlı eserinde cennet ve cehennemin fenâsı konusunda üç görüşe vakıf olduğunu söyler. Birincisi; cennet ve cehennemin her ikisi de fenâ olacaktır. Bu görüşü seleften hiç kimse söylememiştir. İkincisi; Her ikiside fenâ bulmaz, ebedîdir. Üçüncüsü ise cennet bâkîdir, cehennem fânî olacaktır. Bu görüşe meyleden kişi, selefin de bu görüşte olduğunu iddia etmiştir, diyerek isim vermeden İbn Teymiye’yi eleştirir.65 Sübkî’nin bu eserini neşreden Hubeyşî, Sübkî’nin bu eserinde İbn Teymiyye’yi değil, onun öğrencisi İbn Kayyım’ı eleştirdiğini iddia etmiştir. Ancak bu isabetli bir görüş değildir. Çünkü İbn Kayyım’ın yaptığı İbn Teymiyye’nin ilgili risalesinde yazdığı argüman ve görüşlerin geliştirilip detaylandırılmasından ibarettir.66 Sübkî, İbn Teymiyye’ye, iman, talak ve cennet-cehennemin ebedîliği konusunda üç reddiye yazmıştır. Bu risaleler, ed-Dürretü’l-Mudiyye fi’r-Red ‘alâ İbn Teymiyye adlı kitapta bir arada basılmıştır.67 64 65 66 67 Sifil, “İbn Teymiyye ve İbn Kayyım’ın Cehennemin Ebediliği Meselesindeki Görüşünün Tespiti”, s. 11. Sübkî, İ’tibâr, s. 10; ’Aclân, Ârâu Ebi’l-Hasan es-Sübkî, s. 497. Sifil, “İbn Teymiyye ve İbn Kayyım’ın Cehennemin Ebediliği Meselesindeki Görüşünün Tespiti”, s. 16. Ebu’l-Hasan Takıyyuddin Ali b. Abdilkâfî es-Sübkî, ed-Dürretü’lMudiyye fi’r-Red ‘alâ İbn Teymiyye, Şam 1347. el-İtibâr adlı risale bu 207 KUR’ÂN’DA CEHENNEM Sübkî, cennet ve cehennemin ebedî olduğunu en şiddetli savunanların başında gelmektedir. Risalesinin baş tarafında şöyle der: “Müminlerin itikadı cennet ve cehennemin fenâ bulmayacağı noktasındadır. Ebu Muhammed b. Hazm bu konuda icma’ olduğunu nakletmiştir. Buna muhalefet eden icmaen kâfirdir. Bu konuda kesinlikle şüphe yoktur. Bu dinde zarurî olan bir bilgidir ve deliller bu minval üzeredir.”68 Bu ifadelerden sonra cehennem azabının ebedî olduğuna ve kâfirlerin oradan asla çıkamayacaklarına dair ayet ve hadîslerden delilleri zikreder. Bunun ardından şu ifadelerle en sert eleştirisini yapar. “Bu konuda müslümanlar cennet ve cehennemin ebedîliği konusunda icma etmişler ve bu görüşü halef seleften onlar da Rasulullah’tan almışlardır. Bu aynı zamanda dinde zarurî bir bilgidir. Hatta gayr-i müslim olanlar da buna böyle inanırlar. Bu konuda te’vîl yapan cismân-i ba’s konusundaki ayetleri te’vîl edenler gibi kâfirdir.”69 İsmail Fenni Ertuğrul (1855-1946), İbn Teymiyye’nin cehennemin bir gün sona ereceği görüşü hakkında şöyle der: “İbn Teymiyye’nin cehennemin bir gün sona ereceğine inandığını bazı kitaplarda görmüş isem de, onun bu fakirin kütüphanesinde bulunan kitaplarında bulamadım. Onun bu fikirlerinden bahsedenlerden birisi de Cânibu’l-Garbî fî Hall-i Müşkilât-i Şeyh Muhyiddin İbn ‘Arabî adlı eserin sahibi Ebu’l-Feth Muhammed b. Muzafferuddin’dir (ö. 926/1520). O, İbn Teymiyye hakkında şöyle der: Azabın devamlı ol68 69 kitabın 60-81. sayfaları arasındadır. Sübkî, İ’tibâr, s. 3; ‘Aclân, Ârâu Ebi’l-Hasan es-Sübkî, s. 494. Sübkî, İ’tibâr, s. 10; ‘Aclân, Ârâu Ebi’l-Hasan es-Sübkî, s. 494. 208 CEHENNEMİN/AZABIN EBEDİYETİ MESELESİ duğu hususunda icma vuku bulmadığını gösteren başka deliller de vardır. Ehl-i Sünnet’in büyük hadîsçilerinden İbn Teymiyye, kâfirlerin belli bir süreden sonra cehennemden çıkacaklarını ileri sürmüştür. Bu düşüncesini, ‘Allah’a yemin olsun ki bir gün gelecek cehennemin kapıları kapanacak ve dibinde su teresi bitecektir’ hadîsiyle desteklemektedir. Bu hadîs meşhur ise de bazı âlimler bunu zayıf kabul etmişlerdir. Ancak İbn Teymiyye bu hadîsin senedini takviye ve tashîh edici deliller bulmuştur. Bazı sahabilerden de buna benzer hadîsler zikreder. Oysa kâfirlerin cehennemde ebedî kalacakları birçok âlime göre mütevatir ve üzerinde icma olan bir husustur. İbn Teymiyye icma ve tevatürü reddederek bazı büyük sahabilerin karşı fikirlerini ileri sürer. Kâfirlerin cehennemde ebedî kalmalarına dair olan ayetlerin hepsini te’vîl eder. Nitekim “ Kim kasten bir mümini öldürürse onu cezası daimi olarak cehennemde kalmaktır” (Nisa, 4/93) ayetini “uzun müddet” ile te’vîl etmiştir. Ancak onun bu fikrinden bahseden yalnız Ebu’l-Feth değildir; İbn Hacer el-Mekkî el-Heytemî (ö. 974/1566) kendisini söz konusu fikrinden dolayı tenkit eder. Bu da İbn Teymiyye’nin bu fikirde olduğunu göstermektedir. Aslında bu fikir İbn Teymiyye tarafından ilk olarak ortaya atılan bir şey olmayıp önceden beri azabın ebedî olmadığını savunanlar vardır.”70 Aliyu’l-Kârî (ö. 1014/1605), Ebu’l-Feth’in İbn Teymiyye hakkındaki görüşlerine Vahdet-i Vücûd adlı eserinde şu şekilde cevap vermiştir: “Cehennem kapılarının 70 İsmail Fenni Ertuğrul, Vahdet-i Vücûd ve İbn ‘Arabî, haz. Mustafa Kara, İnsan Yayınları, İstanbul 2008, s. 164. 209 KUR’ÂN’DA CEHENNEM kapanacağını bildiren hadîsin zayıf olduğunda ittifak vardır. Dolayısıyla bu hadîs Kur’ân’a, sünnete ve âlimlerin icmaına aykırıdır. Sahîh olsa bile bu ‘günahkârlara mahsus olan kısmı kapanacaktır’ diye te’vîl edilir. Çünkü onlar kâfirler gibi ebedî olarak orada kalmayıp neticede oradan çıkarlar. Hz. Ömer’den rivayet edilen Alic hadîsi de zayıftır. Sahîh veya hasen olsa bile “Orada kalacaklardır” (Bakara, 2/162), “Oradan çıkmak isterler, fakat çıkamazlar” (Mâide, 5/37) ayetlerine aykırı olduğu için zahir manasıyla anlamak doğru olmaz. İbn Teymiyye’nin, kafirlerin cehennemden çıkacaklarına dair fikrine gelince, bu kendisine iftiradır; o böyle bir şey söylememiştir. Söylemişse bile onun muhalefeti icmayı nakzetmez. Belki onun da tartışmasız küfrüne hükmolunur.”71 Ancak tam aksi kanaatte olanlar, bu eseri neşreden Semherî gibi selefi çizgideki bazı yazarların, İbn Teymiyye’nin böyle bir görüşünün olmadığını, bu izahlarının kendi görüşü olmayıp başkalarından naklettiğini kanıtlamak için harcadıkları çabanın hayret verici olduğunu ifade etmektedirler.72 İbn Kayyım cennetin sonsuzluğunda herhangi bir problemin bulunmadığını belirtmekte, ancak işin cehenneme gelince farklılaştığını ifade etmektedir. İbn Kayyım’a göre ahiret hayatının son bulacağına dair fitneyi müslümanlar arasında ilk yayan kişi Cehm b. Safvân olmuştur. Cehm’in bu görüşte olmasındaki temel neden ise, Allah dışındaki her şeyin sonlu olması gerektiğidir. Sonradan 71 72 İsmail Fenni Ertuğrul, Vahdet-i Vücûd ve İbn ‘Arabî, s. 165-166. Veysel Kaya, İzmirli İsmail Hakkı’nın Cehennem’in Sonluluğu Hakkındaki Risalesi, s. 532. 210 CEHENNEMİN/AZABIN EBEDİYETİ MESELESİ gelen ve kelâmın kurucularından sayılan Ebu’l-Hüzeyl gibi kişiler de Cehm’in bu kanaatine büyük oranda katılmışlar ve selefin yolundan sapmışlardır.73 Ne var ki İbn Kayyım’a göre Ebü’l-Hüzeyl’in İslâm düşüncesi geleneğinde işlediği “cinâyet”74 bununla da sınırlı kalmaz. Ebü’l-Hüzeyl’e göre olaylar silsilesinin geriye doğru sonsuz bir şekilde devam etmesiyle (havâdis lâ evvele lehâ) ileriye doğru devam etmesi arasında temel bir ayrım vardır. Geriye doğru, kelâmî ve felsefî bir tabirle, teselsülün sonsuza dek uzayıp gitmesi Allah’ın yaratıcılık vasfını iptal ettiği için imkân dairesinde değil iken, geleceğe doğru bir sonsuz akışın gerçekleşecek olmasında bir mahzur yoktur. Ebü’l-Hüzeyl’in bu noktada koyduğu teselsülün batıl olduğu şeklindeki genel kaide daha sonra kelâmcıların âlemin hâdisliğini kanıtlamadaki temel ilkelerinden biri olmuştur ki İbn Kayyım ve hocasına göre bu, kelâmcıların en büyük yanılgılarından biridir.75 İbn Kayyım’ın on beş farklı delil getirerek ispat etmeye çalıştığı husus, cehennemin kâfirler için sonsuz bir azap yeri olduğu konusunda zannedildiğinin aksine, müslümanların görüş birliği içerisinde olmadıklarıdır. Her ne kadar Kur’ân’da kâfirlerin cehennemden hiç çıkmayacakları bildirilse de (hâlidîne fîhâ ebedâ) bu, cehennemin de sonsuz olduğuna delâlet etmez. Ancak İbn Kayyım’a göre cehennem var olduğu sürece kâfirler orada kalıcıdır. Oysa cehennemin de bir gün yok olacağı ve sadece cennetin kalacağı Kur’ân, Hadîs ve sahabe-tabiînin 73 74 75 İbn Kayyım, Hâdî’l-Ervâh, II, 724. İbn Kayyım, Hâdî’l-Ervâh, II, 724. İbn Kayyım, Hâdî’l-Ervâh, II, 724. 211 KUR’ÂN’DA CEHENNEM rivayetleriyle sabit olmuş bir husustur.76 Ayrıca cehennemin sonsuz olduğu iddiası Kur’ân, sünnet, icmâ ve akıl ile de desteklenemez.77 İbn Kayyım’ın ifadelerinde dikkat çeken bir diğer husus, Allah’ın hikmet ve merhamet sıfatlarına yaptığı vurgudur. Ona göre cehennem ateşinin sonsuz olması, Allah’ın hakîm vasfıyla uyuşmamaktadır. İnanmayan bir kişi ne kadar günah işlerse işlesin dünyada kalma süresi sınırlı iken, merhametlilerin en merhametlisi olan Allah’ın bu kimseyi sonsuz bir azaba düçar kılması düşünülemez. Allah’ın kullarını nimetlendirmesi rahmet, mağfiret ve kereminin bir gereği iken, azap vermek Allah’ın vasıflarından değil, fiillerindendir. Allah’ın rahmeti her şeyi kuşatmıştır. Bütün insanlar fıtratları üzere temiz yaratılmışlardır; azap etmek de kulun dünya hayatında üzerine yapışan kirleri temizleme amacına matuftur. Bu kirlerin temizlenmesinden sonra azaba ilelebed devam edilmesinde hiç bir fayda yoktur. Kerim olan bir kişi bir iyilik va’d ettiğinde muhakkak yerine getirir; fakat cezalandıracağını söylediği bir kimseyi affetmesi ve vereceğini söylediği cezadan dönmesi (hulf-i vâ‘îd), bir fazilettir.78 Cehennem ehlinin cennet ehlinden kat be kat fazla olduğu malumdur; şayet inanmayanlar için azap sonsuz olacaksa Allah’ın rahmetinin gazabını geçtiği nasıl söylenebilir?79 76 77 78 79 İbn Kayyım’ın bu konuda aktardığı ayet, hadîs ve eser tahlilleri için bkz. Hâdî’l-Ervâh, II, 750; Ayrıca bkz. İbn Teymiyye, er-Red, s. 52, “elKâilûne bi’l-fenâ ve edilletuhum”. İbn Kayyım, Hâdî’l-Ervâh, II, 724. İbnu’l- Kayyım, Hâdî’l-Ervâh, II, 724. İbnu’l- Kayyım, Şifâ’ü’l-‘Alîl, s. 432. 212 CEHENNEMİN/AZABIN EBEDİYETİ MESELESİ İbn Teymiyye ve İbn Kayyım’ın alevlendirdiği bu tartışmaya bağlı olarak konuyla ilgili müstakil eserler kaleme alınmıştır.80 Bu eserlerden hareketle bu meselenin İbn Teymiyye ve İbn Kayyım’a nispet edilmesinin değerlendirmesini yapmaya çalışacağız. “Nârın fenâsı sözüne gelince; bu konuda halef ve seleften rivayet edilen maruf iki görüş vardır. Bu konuda tabiîn ve daha sonra gelen âlimler arasındaki tartışma ve ihtilaf bilinmektedir” sözü gerekçe gösterilerek cehennemin fenâ bulacağı görüşünün İbn Teymiyye ve İbn Kayyım’a nispet edilmesine sebep olmuştur. Bu görüşü İbn Kayyım Hâdi’l-Ervâh adı eserinde İbn Teymiyye’ye nisbet ederek zikretmiştir.81 Bu iki görüşten biri, azabın devamlı olması ve oraya girenlerin orada ebedî kalmasıdır. İkincisi ise, cennet nimetlerinin ebedî olması gibi, cehennem azabı ebedî değildir, bir süre sonra fâni olacaktır. Bu görüş Hz.Ömer, İbn Mes’ûd, Ebû Hureyre, Ebû Saîdi’l-Hûdrî ve diğerlerinden rivayet edilmiştir.82 80 81 82 Ebu’l-Hasan Takıyyuddin Ali b. Abdilkâfî es-Sübkî, (ö. 756/), elİ’tibâr bi Bekâi’l-Cenneti ve’n-Nâr ( www.al-Razi.net) adlı risalesi İbn Teymiyye’nin bahsettiğimiz risalesine cevap olarak yazılmıştır, Sübki’nin İbn- teymiyye hakkında yazdığı üç reddiye için bkz. edDürretü’l-Mudiyye fi’r-Red ‘alâ İbn Teymiyye, Şam 1347. el-İtibâr adlı risale bu kitabın 60-81. sayfaları arasındadır. Mer‘â bin Yûsuf elKermî el-Makdisî el-Hanbelî (ö. 1033/1623), Tevfîku’l-Ferîkayn ‘alâ hulûdi ehli’d-Dâreyn, Daru İbn Hazm, Beyrut 1998; Emîr es-San‘ânî (ö. 1242/1826), Raf‘u’l-Estâr li ibtâli edilleti’l-Kâilîn bi fenâi’n-Nâr, elmektebü’l-İslami, Beyrut 1984); Ali el-Harbî, Keşfu’l-Estâr li İbtâli iddiâ-i Fenâi’n-Nâr, Riyad 1410. İbn Kayyım, Hâdi’l-Ervâh, s. 344; San’ânî, Ref’u’l-Estâr, s. 53-55. İbn Teymiyye, Red, s. 52-53. 213 KUR’ÂN’DA CEHENNEM Abdullah b. Abdurrahman el-Cibrîn, Halil el-Cebûr esSubey’î’nin tahkik ettiği Tevkîfu’l-Ferîkayn adlı kitaba yazdığı takdim yazısında şu tespitlerde bulunur: Bu kitabı ve kardeşim Subey’i’nin bu kitaba yazdığı giriş kısmını okudum. Müellifin, İbn Teymiyye ve İbn Kayyım’ın eserlerini büyük bir gayret ve titizlikle incelediğini gördüm. Her iki âlim de cennet ve cehennemin ebedîliği konusunda Ehl-i Sünnet’in görüşünü nakletmişlerdir. Kur’ân’da da bu konu on bir yerde “halidîne fîhâ ebeden” şeklinde ifade edilmiş, üç ayet ise cehennem ehlinin orada ebedî kalacağını ifade eder. Malumdur ki “ebed” kelimesi “ila gayri nihaye” devamı ifade eder. Bu nakillerden anlaşılmıştır ki, bu iki âlime isnad edilen cehennemin fenâsı ve azabın sona ereceği düşüncesi bilgisizce yapılan bir isnaddan ibarettir. Bu iki âlimin eserleri herkesin elinde mevcuttur. Bu eserler incelendiğinde buna işaret eden hiçbir görüş ve düşüncenin olmadığı görülecektir. İbn Kayyım’ın Hâdi’l-Ervâh da ifade ettiği düşünceler bu konuda ileri sürülen iki görüşün delillerini, kendi görüşünü belirtmeden kitabında zikretmesinden ibarettir83. Eseri tahkîk eden Subey’î de mukaddimede konuya şöyle bir giriş yapar: “Bazı ilim ehli arasında cehennemin fenâ bulacağı sözü İbn Teymiyye ve İbn Kayyım’a nispeti yaygınlık kazanmış, bununla da yetinilmeyerek kâfirlerin cehennemden çıkartılarak cennete konulacağı fikrini de büyük bir cesaretle onlara nisbet etmişlerdir. Bu konunun ve yanlış anlamanın düzeltilmesi gerekir. Bu konuda es-Sübkî el-‘İtibâr bi Bekâi’l-Cenneti ve’n-Nâr adlı eserinde, es-San’ânî 83 Mer’â, Tevkîfu’l-Ferîkayn, s. 5-6. (Cibrin tarafından esere yazılan takdim yazısı) 214 CEHENNEMİN/AZABIN EBEDİYETİ MESELESİ Ref’u’l-Estâr’da ve eş-Şevkânî Keşfü’l-Estâr’da bu görüşleri ifade etmişlerdir.”84 Keşfu’l-Estâr, Ali el-Harbî’nin kaleme aldığı ve İbn Teymiyye ve İbn Kayyım’ı savunan bir eserdir. Şevkânî ise tefsirinde cehennemin ebedîyeti konusunda müstakil bir risale yazdığını ifade etmiş, ancak ismini zikretmemiştir.85 Subey’i bu kitabın yazma nüshasının mevcut olduğunu bildirmiştir.86 İbn Kayyım’ın görüşleri üzerine doktora çalışması yapan ‘Ivadullah el-Hicâzî, tezinin Ebedîyyetü’l-cenneti ve’n-nâr adlı yedinci bölümünde bu konuda ifade ettiği görüşleri ve vardığı sonucu şöyle özetleyebiliriz. “İbn Kayyım’a göre cennet ve cehennem şu anda mevcuttur. Cennet muttakî müminler için, cehennem ise günahkâr mümin ve kâfirler için hazırlanmıştır. İbn Kayyım cennet ve nimetlerinin ebedî olduğu konusunda pek çok ayet zikreder, bu konuda herhangi bir tartışma söz konusu değildir.87 Cehennem konusuna gelince Hâdi’l-Ervâh adlı eserinde söylediklerinin zahirinden anlaşılan, cehennemin fenâ bulacağı ve azabının sona ereceğidir. O cennetin ebediliği ile cehennemin ebediliği arasındaki farklılığa dair yirmibeş aklî ve naklî görüş belirtir. Ayrıca cennet ve cehennemin ebedîyeti konusunda altı maddelik farkı eserlerinde zikretmiştir. Buradan hareketle insanlar onun cehennemin sona ereceği görüşüne sahip olduğunu zannetmişlerdir.”88 84 85 86 87 88 Mer’â, Tevkîfu’l-Ferîkayn, s. 14-15. (Subey’î’nin giriş yazısı) Şevkânî, Fethu’l-Kadîr, II, 730. Mer’â, Tevkîfu’l-Ferîkayn, s. 23. ‘Ivadullah Hicâzî, İbn Kayyım ve Mevkıfuhû fi’t-Tefkîri’l-İslamî, Mecmau’lbuhûsi’l-islamiyye, Kahire 1972, s. 300-301. Hicâzî, İbn Kayyım, s. 303. 215 KUR’ÂN’DA CEHENNEM İbn Kayyım’ın eserlerini okuyanlar ile ona reddiye yazan Sübkî onun bu görüşte olduğunu iddia etmişlerdir. Hatta müsteşrik Goldziher İslam Ansiklopedisi’ne yazdığı İbn Kayyım maddesinde; onun cehennemin son bulacağı görüşünde olduğunu ve bu konuda hocası İbn Teymiyye’yi takip ettiğini belirtmiştir. Ancak Hicâzî İbn Kayyım’ın eserlerinden bunun aksini savunan görüşlerini zikretmiştir. Yaptığı araştırmanın sonucunda İbn Kayyım’ın bu görüşleri her hangi bir eleştiriye tabi tutmadan zikretmesi onun sanki bu görüşteymiş gibi bir izlenim uyandırdığı sonucuna varmıştır.89 Âlimler arasındaki yaygın olan görüşe göre İbn Kayyım’ın cehennemin belli bir süre sonra yok olacağını ve azabın sona ereceğini söylediği dile getirilmektedir. Ancak Ali el-Harbî, İbn Teymiyye ve İbn Kayyım’a nisbet edilen fenâi’n-nâr meselesini incelediği Keşfü’l-Estâr adlı eserinde şu sonuca ulaştığını belirtir: “Fenâi’n-nâr meselesinin İbn Teymiyye’ye nisbet edilmesi delili olmayan bir iddiadır. Çünkü İbn Teymiyye’nin eserlerinde böyle bir görüşü yoktur. İbn Kayyım el-Cevziyye’nin ise bu meselede üç görüşü vardır. Birincisi; İbn Kayyım fenâi’n-nâr görüşüne meyletmiştir. Hâdi’l-Ervâh adlı eserinde cehennem azabının devamına engel teşkil eden yirmibeş görüş zikretmiştir. İkincisi; bu konuda herhangi bir tercihte bulunmamış, tevakkuf etmiştir. Üçüncü görüş ise, telmih ve tasrîh yoluyla cehennem azabının ebedîliğini açıklamıştır.”90 Bu sebeple onun hangi görüşte karar kıldığı noktası tartışmalıdır. Biz öncelikle 89 90 Değerlendirme için bkz. Hicâzî, İbn Kayyım, s. 313-318. Ali b. Cabir el-Harbî, Keşfu’l-Estâr li İbtâli İddiâ-i Fenâi’n-Nâr, Daru tîbe, Rıyad 1410, s. 78. 216 CEHENNEMİN/AZABIN EBEDİYETİ MESELESİ cehennemin ebedîliği ile ilgili görüşlerine yer verdikten sonra diğer görüşleriyle birlikte değerlendirmeye çalışacağız. 1. İbn Kayyım’ın Kasîde-i Nûniyye (el-Kâfiyetü’ş-Şâfiye fi’l-İntisâr li’l-Fırkati’n-Nâciye) adlı eserini şerh eden İbn İsa, İbn Kayyım’ın; cennet ve cehennemin fenâ bulacağı görüşünün Cehmiyye’ye ait ve Ehl-i Sünnet’in görüşüne muhalif bir görüş olduğunu zikrettikten sonra bunun hilafına herhangi bir görüş belirtmediğini ifade etmektedir.91 2. İbn Kayyım’ın Hâdi’l-Ervâh adlı eserinde söylediği şu sözler onun cehennemin ebedî olduğu görüşünde olduğunu belgelemektedir. “Kur’ân kâfirlerin cehennemde ebedî kalacaklarını, oradan çıkamayacaklarını, azaptan kurtulamayacaklarını, asla ölmeyeceklerini ve azabın devamlı olduğunu bildirmektedir. Bu konuda sahabe, tabiûn ve İslam uleması arasında bir tartışma yoktur.”92 3. İbn Kayyım cennet ve cehennemi Dâru’t-tayyibi’lmahd (Temizlik yurdu/cennet), Dâru’l-habîsi’l-mahd, (Pislik yurdu/cehennem) ve Dâru’l-‘usât (Asiler yurdu) olarak tasnif etmekte, ilk ikisinin ebedî olduğunu, yok olmayacaklarını ifade eder. Dâru’l-‘usât’ın ise cehennemde günahkâr müminlerin ceza görecekleri kısım olduğunu, cezalarını çektikten sonra buradan çıkacaklarını ve harap olacak kısmın burası olduğunu belirtir.93 Bu cümleden hareketle 91 92 93 Mer’â, Tevkîfu’l-Ferîkayn, s. 45. İbn Kayyım, Hâdi’l-Ervâh, II, 752; Mer’â, Tevkîfu’l-Ferîkayn, s. 45. İbn Kayyım, el-Vâbilu’s-Sayyib ve Râfiu’l-Kelimi’t-Tayyib, thk. Seyid İbrahim, Daru’l-Hadîs, Kahire 1999, s. 20; a.mlf., Zâdu’l-Me’âd fî Hedyi Hayri’l-‘Ibâd, thk. Şuayb el-Arnavud, Müessesetü’r-Risale, Beyrut 1998, I, 67; Mer’â, Tevkîfu’l-Ferîkayn, s. 45. 217 KUR’ÂN’DA CEHENNEM diyebiliriz ki, İbn Kayyım müminler için azabın ebedî olmadığını savunmaktadır. 4. İbn Kayyım En’âm Sûresi’nin 128. ayetine işaret ederek; bu ayet, şirkin Allah katında en büyük günahlardan biri olduğuna, müşriğin tövbe etmeden affolunmayacağına ve azapta ebedî kalacağına latîf bir işarettir, dedikten sonra sözlerini şöyle sürdürür: “Şirk diğer büyük günahlar gibi bir fiilden ibaret değildir. Allah’a ubudiyette başkasını ortak koşmaktır ki, bu Allah’ın kitabına ve bizden istediği itaata aykırıdır. Bu sebeple kalbinde zerre miktarı şirk olan kesinlikle cennete giremez.”94 5. Yine İbn Kayyım cennet ve cehennem hakkında şöyle der: “Allah’ın yarattıkları onun rıza, gazap, rahmet ve intikam vasıflarıyla vasıflanmıştır. Allah’ın rızasını takip edenler için yarattığı cennettir ki her türlü lezzet ve nimetlerin bulunduğu yerdir. Gazap vasfıyla yarattığı ise cehennemdir. Bu iki mekân “dâru’l-karâr” (daimî, ebedî mekân) dır.95 6. İbn Kayyım’ın İctimâu’l-Cuyûşi’l-İslamiyye ‘alâ Ğazvi’l-Mu’attıla ve’l-Cehmiyye adlı eserini tahkîk eden ‘Avâd Abdullah Muhammed el-Mu’tık eserin baş tarafına eklediği İbn Kayyım’ın Cehmiyye, Mu’tezile, Eşarîlik ve Sufîlik hakkındaki görüşlerini kaleme aldığı Mevkıfu İbni’l-Kayyım mine’l-Cehmiyyeti ve’l-Mu’tezileti ve’l-Eşâireti ve’s-Sûfiyyeti adlı eserinde Cehmiyye’nin cehennem ve cennetin fenâsı görüşünü zikrettikten sonra, İmam el94 95 İbn Kayyım, el-Cevâbu’l-Kâfî Limen See’le ‘anid’d-Devâi’ş-Şâfî, thk. Muhibbuddin el-Hatîb, el-Mektebtü’s-selefiyye, Kahire 1407, s. 173. İbn Kayyım, Tarîku’l-Hicreteyn ve Bâbu’s-Sa’adeteyn, thk. Muhammed Ecmel el-Islahî, Daru’l-‘alemi’l-fevâid, Cidde 1429, I, 296-297. 218 CEHENNEMİN/AZABIN EBEDİYETİ MESELESİ Eş’arî, Hatib el-Bağdadî ve Şehristânî’nin de aynı görüşü paylaştıklarını söyler. İbn Kayyım’ın yukarıda zikrettiğimiz, dâru’t-tayyib, dâru’l-habîs ve dâru’l-‘usât ayrımını zikreder. Dâru’t-tayyib’in ebedî olduğunu, dâru’l-‘usât’ın işlevini yitirdikten sonra yok olacağını söylediğini, dâru’lhabîs hakkında ise üç görüşünün olduğunu bildirdikten sonra, bunu şöyle izah eder. Birinci görüşü Cehm b. Safvân’ın savunduğu cehennemin fânî olacağıdır. Bu görüşü zikrederken Allah’ın cennetin nimetlerinin kesintisiz olacağını zikretmesine rağmen cehennem hakkında net bir ifade kullanmadığını, cehennemin ebedîyeti konusunda üç ayette farklı yorumlanabilecek ifadeler kullanıldığını, gerekçe olarak sunar. Dolayısıyla İbn Kayyım cennet ve cehennemin ebedîliği ve fenâsı konusunda fenâsını te’yid edecek yirmi beş gerekçe sıralamıştır. İkinci görüşü tevakkuftur (görüş bildirmeme ve işi Allah’a havale etmek). İbn Kayyım kendi kendisine; bu önemli meselede hangi sonuca vardın? diye bana sorulsa, Hz.Ömer’in “cennet ehli cennete, cehennem ehli cehenneme gider. Sonra Allah dilediği şekilde onlara muamele eder” sözünde vardığı ve ayetinde ifade ettiği “Rabbin dilediğini yapandır” (Hûd, 11/107) neticesidir, der. Üçüncü görüşü ise cennet gibi cehennemin de ebedî olduğu görüşüdür.96 Bu görüş yukarıda da zikrettiğimiz gibi eserlerinde ifade ettiği görüşüdür. 96 ‘Avâd Abdullah Muhammed el-Mu’tık, Mevkıfu İbni’l-Kayyım mine’lCehmiyyeti ve’l-Mu’tezileti ve’l-Eşâireti ve’s-Sûfiyyeti, (İbn Kayyım’ın İctimâu’l-Cuyûşi’l-İslamiyye ‘alâ Ğazvi’l-Mu’attıla ve’l-Cehmiyye adlı eserini tahkik ederken baş tarafına yazdığı risale), Riyad 1988, I, 74-76. 219 KUR’ÂN’DA CEHENNEM İslâm düşüncesinin modern Batı karşısında savunmacı duruma düştüğü yirminci yüzyıla gelindiğinde ise konunun tekrar ele alındığı görülmektedir. Savunmacı bir üslupla İslâm’ın batılı değerler karşısında alternatif ve modern çözüm yolları sunduğu ve gerçek bir sevgi dini olan İslâm’ın Tanrı’sının, zannedildiğinin aksine müslüman olmayan insanlara da kucak açtığı bakış açısından hareketle yapılan araştırmalar içerisinde özellikle Musa Carullah Bigiyef’in (1875/1949) “Rahmet-i İlâhiyye Burhânları” eseri dikkate şayandır. Oldukça iddialı bir üslûpla kaleme alınan kitapta müellif, kâfirlerin cehennemde sonsuza kadar kalmayacaklarını, ilahi rahmetin onları da kuşatacağını, müşriklerin dahi Allah’a kendi usulleriyle ibadet ettiklerini, dolayısıyla “her bir dini tasvip ettiğini” izah etmeye çalışır. İslâm’ın bu yönünü görememiş olan geleneksel kelâmcıları ise “sözleri akvâl-i müzahrafe”, “darlık, mağrûriyyet esaslarına bina kılınmış kitaplar”a sahip, “safsatalar ile akılları bozulmuş” kimseler olduklarını saldırgan bir üslupla ifade etmektedir. Musa Carullah Bigiyef cehennem azabının ebedî olmadığı düşüncesinin en şiddetli savunucularından birisidir. O, 1910 yılında Orenburg’daki Hüseyniye Medresesi’nde Dinler Tarihi dersi verirken öğrencileri arasında, İbn ‘Arabî’nin ‘Allah’ın rahmetinin inanan-inanmayan herkesi kapsadığı ve müşrikler de dâhil olmak üzere hiç kimsenin cehennemde/azapta ebedî kalmayacağı’ görüşünü yaymaya çalışmıştır. Bu durum medreseyi karıştırıp yoğun bir muhalefete yol açtığı için istifa etmek mecburiyetinde kalmıştır. Hemen ardından Şûrâ mecmuasında bu konuyu işleyen 220 CEHENNEMİN/AZABIN EBEDİYETİ MESELESİ “Rahmet-i İlahiyye’nin Umumiyeti” ve “Akaid-i İlahiyelerin Hakikatı” adlı iki makale neşretmiştir. Bu iki makale İslam dünyasında büyük yankı uyandırmış, Şûrâ’nın daha sonraki nüshalarında peş peşe ve sayısız reddiyeler yayınlanmıştır. Yine Kazan basınından Beleş ve Silsile gazeteleri sayfalarında Bigiyef’e ağır eleştiriler yöneltmiştir. Hatta Kırım’da çıkmakta olan Tercüman gazetesinde, İsmail Gaspıralı (18511914), bunun zamansız gündeme getirilmiş bir konu olduğunu yazmıştır. Bu arada Bigiyef’i destekleyen İdil-Ural müftüsü Rızaeddin b. Fahrettin de (1859-1936) Rahmet-i İlahiye Meselesi adlı risalesini kaleme almıştır.97 Musa Carullah bundan sonra meseleyi daha ayrıntılı olarak ele aldığı Rahmet-i İlahiyye Bürhanları ve akabinde de onun mütemmimi mahiyetindeki İnsanların Akide-i İlahiyelerine Bir Nazar isimli eserini neşretmiştir.98 Mesele İstanbul’da da infial uyandırmış, Şeyhülislamlık, Dâhiliye Nezareti’ne bir yazı ile başvurarak Musa Carullah’ın üç eseri ile birlikte Rahmet-i İlahiyye Bürhanları adlı kitabının küfriyyat içerip müslümanları iğfal maksadıyla yazıldığını ve bunun için de nerede bulunursa toplatılması gerektiğini bildirmiştir. Nezaretin reddettiği bu başvuruyu Şeyhulislamlık geri almıştır. Ancak Tanin Gazetesi bunu Daire-i Meşihat’tan başlığı ile neşretmiştir (25 Mart 1329). Bunu öğrenen Carullah, Orenburg şehrinde neşredilen Vakit gazetesinde “Teessüf Etmiştim, Artık Anladım” başlıklı bir makale neşrederek Şeyhulislamlık makamını ve 97 98 Mustafa Sabri/Musa Carullah, İlahi Adalet, Pınar Yayınları, İstanbul 1999, s. 9-10. Mustafa Sabri/Musa Carullah, İlahi Adalet, s.10. 221 KUR’ÂN’DA CEHENNEM onun Osmanlı İmparatorluğundaki mevkiini sert bir dille tenkit etmiştir.99 Carullah’ın Rahmet-i İlahiyye Bürhanları adlı eserinin ana teması ‘cehennem azabının bir gün son bulacağı; kâfir ve müşriklerin orada ebedî kalmayacağı’ görüşüdür. Bunun yanı sıra kâfir ve müşriklerin de bağışlanacağını, ebedî azabın ilâhi rahmetin genişliğine ve ilahi hikmete aykırı olduğunu iddia etmiştir. Hidayet yolunda birer gelişim aşaması olduklarından her inanç ve görüşün hak olduğu ve Allah’a ibadetin hükme bağlanmış olmasından dolayı da putperest, ateşperest tüm insanların zorunlu olarak Allah’a ibadet ettiği’ gibi müfrit görüşlere de yer vermiştir. Carullah bütün bu görüşleri, -kendisinin de itiraf ettiği gibi- başta İbn ‘Arabî olmak üzere birkaç mutasavvıfın eserlerinden almıştır.100 Musa Carullah yine bu eserinde; her inancın her görüşün hak ve doğru olduğunu söylerken, her ne hikmetse geçmiş âlimlerimizden birçoğunu bunun dışında tutarak, bunların eserlerinin ve hizmetlerinin kıymetinin olmadığını iddia etmektedir. Kur’ân ve sünnetten başka hiç kimsenin sözünün delil olamayacağını her fırsatta tekrarlayıp duran Carullah, tuhaftır ki; İbn ‘Arabî gibi bazı mutasavvıfların mesnedsiz iddialarını delil olarak ileri sürmekte bir sakınca görmemektedir. Putperestlerde dâhil herkesi sonunda cennete sokmak gibi geniş bir bakış açısına sahip olmasına karşılık, salih amel şeklinde hayata geçirilemeyen imanı imandan saymaması da ayrı bir garabettir. 99 100 Mustafa Sabri/Musa Carullah, İlahi Adalet, s.11. Mustafa Sabri/Musa Carullah, İlahi Adalet, s.11. 222 CEHENNEMİN/AZABIN EBEDİYETİ MESELESİ Musa Carullah’ın bu görüşlerini topladığı Rahmet-i İlahiye Bürhanları isimli kitabına en kapsamlı ve en ciddi tenkidi, dönemin kelâmcılarından Şeyhülislam Mustafa Sabri Efendi (1869-1954) yapmıştır. 101 Bu konuda Yeni İslam Müctehidlerinin Kıymet-i İlmiyesi adlı bir eser kaleme alan Mustafa Sabri Efendi, kendi deyimiyle, Musa Carullah’ın iddialarına yığın yığın ayet ve hadîsle, biraz da akıl ve mantıkla cevap vermektedir.102 Son dönem Osmanlı ulemasından Zahid el-Kevserî (ö. 1371/1951) ise Makâlât adlı eserinde konuyla ilgili olarak Mes’eletü’l-hulûd başlığı altında meseleyi ele alır. Konunun başlığından da anlaşılacağı üzere cehennem ve azabının ebedî olduğu fikrini savunur. Cennet nimetlerinin ve cehennem azabının daimi olduğu düşüncesinin dinin zarûri bilgilerinden olduğunu ve ümmetin asırlardan beri bu düşüncede olduğunu zikreder. Cennet ve cehennemin fenâsı konusunda fikir serdeden Cehm b. Safvân’ın Kitap, sünnet ve icma’ya karşı çıktığını, bunların Ehl-i Sünnet dışındaki bazı fırkaların ileri sürdükleri düşünceler olduğunu ifade ettikten sonra İbn Teymiyye ve öğrencisinin bu düşüncenin sadece cehennemin fenâsı ile ilgili görüşüne meylettiklerini söyler. Cehennemin ebedîliği konusunda onlarca ayetin olduğunu bunların dördünde de “hulûd” kelimesinin özellikle zikredildiğini belirtir. Ayrıca bu konuda şiddetli 101 102 Osman Keskioğlu, “Musa Carullah, Hayatı, Görüşleri ve Eserleri”, A. Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, yıl, 1964, s. 70. Yeni İslâm Müctehidlerinin Kıymet-i İlmiyyesi, Evkâf-ı İslâmiyye Matbaası 1335/1337. Her iki eser de Tükçe’ye çevrilmiş ve birlikte basılmıştır. İlahi Adalet, Mustafa Sabri/Musa Carullah, Pınar Yayınları, İstanbul 1996. 223 KUR’ÂN’DA CEHENNEM eleştirilerde bulunan Sübkî’nin görüşlerine ve İbn Hazm’ın bu konuda icma’ olduğuna dair görüşüne de katıldığını özellikle vurgular. Sübkî’nin eserinin başında vurguladığı, icma’nın vuku’u ve icmaya muhalefet edenin kâfir olacağı görüşünün altını çizerek, kendisinin de bu görüşte olduğunu bilhassa belirtir.103 Cehennem azabının ebedi olmadığını savunanlardan birisi de Hint-Altkıtası geleneğinden gelen Mevlana Muhammed Ali’dir. Onun cehennem ve azapla ilgili ayetleri yorumlama tarzı genel kabul gören yorumun dışındadır. O cehennemi bir metefor olarak görür. Öncelikle şunu belirtmek gerekir ki cehennem Kur’ân’da uhrevî âlemin bir kesiti olarak zikredilmekle birlikte Muhammed Ali’ye göre insanoğlunun cehennemi aslında bu dünyada başlar. Muhammed Ali’nin dikkat çekici yorumlarından biri de cehennemden söz eden birçok ayeti dünyada gerçekleşecek hâdiselerle ilişkilendirmesidir. Muhammed Ali uhrevî âlemle ilgili diğer bütün ayetler gibi cehennemle ilgili ayetleri de batınî tarzda yorumlamayı tercih etmiştir. Cehennemde yanmayı İslam düşüncesindeki yaygın anlayıştan çok farklı bir şekilde yorumlayan Muhammed Ali’ye göre nasıl ki cennet manevi açıdan yüksek seviyede bir hayatı ifade ediyorsa cehennemde aynı anlamda alçalış ve düşüşü ifade eder.104 Muhammed Ali azabın ebedî olmadığı görüşünü benimsemiştir. İslam âlimlerinin azabın ebedîliği konusunu 103 104 Kevserî’nin görüşlerinin tamamı için bkz. Muhammed Zahid el-Kevserî, Makâlâtu’l-Kevserî, Mektebetu’t-Tevfîkıyye, Kahire ts., s. 327-329. Hadiye Ünsal, Tefsirde Heterodoksi, s. 124. 224 CEHENNEMİN/AZABIN EBEDİYETİ MESELESİ yanlış anladıklarını belirten Muhammed Ali konuyla ilgili olarak Kur’ân ve hadîslere göre müslüman günahkârlar ile müslüman olmayan günahkârlar arasında hiçbir ayrım olmadığını belirtir. Ardından kendi görüşünü temellendirmek için bir dizi gerekçe zikreder.105 Bu gerekçelerden biri Kur’ân’da kâfirlerin cehennemde kalış sürelerini niteleyen ebed ve hulûd kelimelerinin lugavî anlamlarının tespit edilmesidir. Genellikle sonsuzluk anlamına geldiği kabul edilen bu kelimelerin dilcilere göre uzun zaman dilimi anlamına geldiğini ifade eder.106 Nitekim Nisâ Sûresi’nin 14. ayetinde günahkâr müminlerin cehennemde kalış süreleri hulûd kelimesiyle ifade edilmiştir. Ayrıca Nebe Sûresi’nin 23. ayetinde cehennemliklerin cehennemde kalış süreleri için ahkâb kelimesi kullanılmıştır. Dolayısıyla bu kelimelerden hareketle uhrevî azabın sonsuz olduğu düşüncesine ulaşılamaz.107 Hûd Sûresi’ndeki istisna kaydının ise cehennemdeki azabın son bulacağına delalet ettiğini söyleyen Muhammed Ali, ayrıca bazı hadîslerde, Allah hiç iyilik yapmamış olan insanları ateşten çıkaracağını bildirmiştir. Yine hadîslerde cehennemin kurumuş bir buğday tarlası gibi olacağı ve belli bir süre sonra cehennemde tek bir insanın dahi kalmayacağı bildirilmiştir. Bu delillerden hareketle uhrevî azabın ve cehennemin sonlu ve sınırlı olduğu görüşünü desteklediğini belirtir.108 105 106 107 108 Hadiye Ünsal, Tefsirde Heterodoksi, s. 131. James Robson, “Is The Moslem Hell Eternal?”, Muslim World, c. 28, yıl 1938, s. 386. Muhammed Ali, English Translation of The Holy Qur’an, Ed. Zahid Aziz, Wemley 2010, s. 748. Muhammed Ali, The Religion of Islam, s. 308-310. 225 KUR’ÂN’DA CEHENNEM Zahid el-Kevserî ile aynı dönemde yaşayan Ömer Rıza Doğrul (1883-1952) ise yaptığı Kur’ân tercümesinde Muhammed Ali’nin görüşlerinden etkilenerek cehennem azabının sonlu olduğu görüşünü savunmuştur. Hûd Sûresi’nin 107. ayetini açıkladığı dipnotunda cennetin nimetlerinin ebedî olduğuna dair kaydın cehennem azabı için zikredilmediğini bu nedenle azabın belli bir müddet sonra sona ereceğini zikreder. Bu iddiasına Kenzu’l-‘Ummâl’ adlı eserde yer alan, şu iki rivayeti delil olarak gösterir. Bunlar, Ebu Ümâme’nin “bir gün gelecek cehennem kısa bir zaman içinde yeşillenen, sonra kuruyan bir tarlaya benzeyecek, cehennemin kapıları kapanacaktır”109 rivayetiyle, Hz. Ömer’in “cehennemdeki günahkârlar, çölün kumları kadar sayısız olsalarda bir gün gelecek hepsi de oradan çıkarılacaktır” -bu rivayetlerin sıhhati ileride değerlendirilecektir- sözüdür. Ayrıca ebeden kelimesinin lügatlerde sınırlı uzun müddet manasına geldiğini söyleyerek azabın ebedî olmayacağını savunur.110 Ömer Rıza Doğrul delil olarak sunduğu Kenzu’l‘Ummâl’ın bir başka yerinde muvahhid günahkâr kişilerin belli bir müddet azap gördükten sonra cehennemden çıkacaklarına dair rivayetleri ise görmezlikten gelmiştir.111 109 110 111 Alâuddîn Ali el-Muttakî b. Husâmuddîn el-Hindî, Kenzu’l-‘Ummâl fi Süneni’l-Akvâli ve’l-Ef’al, Müessesetü’r-Risale, Beyrut 1985, XIV, 526. Ayrıca bu eserde Ebu Ümâme’nin “öyle bir zaman gelir ki, cehennemin içerisinde âdemoğullarından hiç kimse kalmaz. Cehennemin kapıları kapanır” rivayeti zikredilir. Bkz. XIV, 527. Ömer Rıza Doğrul, Tanrı Buyruğu Tercüme ve Tefsir, Yaşaroğlu Kitapçılık, İstanbul 1955, I, 374. Hindî, Kenzu’l-‘Ummâl, XIV, 539. 226 CEHENNEMİN/AZABIN EBEDİYETİ MESELESİ Ayrıca ebed kelimesi ise lügatlerde “ed-dehru’t-tavîl ellezî leyse bi mahdudin” anlamına geldiği gibi “dâim” anlamına, te’bîd kelimesinin ise tahlîd (ebedîlik) anlamına geldiği ifade edilmiştir.112 Hûd Sûresi’nin 107. ayetinin tefsîrinde konuyu ele alan Süleyman Ateş sahabe ve tabiînden gelen rivayetleri, Şerhu ‘Akâidi’t-Tahâviyye adlı eserde cehennemin ebedîliği konusunda zikredilen görüşleri, İbn Teymiyye ve öğrencisi İbn Kayyım’ın konu hakkındaki görüşlerini özetler. Yaptığı değerlendirme sonucunda kendi görüşünü şu cümlelelerle açıklar: “Bazı kişiler, ‘gökler ve yer durdukça ateştedirler’ deyiminden, ahiret azabının sürekli olmayıp geçici olduğunu söylemişlerdir. Onlara göre suçlular, gökler ve yer durdukça ateşte kalırlar. Ama gökler ve yer sürekli değildir, bir gün yok olacaklardır. Bu söze çeşitli cevaplar verilmiştir. Ehl-i Sünnet’in çoğunluğuna göre günahkâr mümin, cehennemden çıkacak, kâfir orada ebedî kalacaktır. Fakat biz zorlama te’vîllerden sarf-ı nazarla bu ayetin sonundaki istisnadan bu azabın müddetinin, Allah’ın dilediği kadar olacağını, O dilediği zaman son bulacağını anlıyoruz. Zira bu istisnanın açık anlamı budur. Başka yönlere çekmek, ayetin özünden uzaklaşmak olur. Kaldı ki merhametlilerin en merhametlisi Allah, altmış yetmiş yıllık bir ömrün cezasını milyarlardan da fazla, hiç zamansız yapmaz. “Kötülüğün cezası, onun benzeri birr kötülüktür” (Şûrâ,/40), yani ceza işlenen suç kadardır. Fazlası zulüm olur. Allah ise zulümden münezzehtir. “Orada çağlar boyu kalacaklardır” 112 Ferâhîdî, Kitabu’l-‘Ayn, I, 432; Cevherî, Sıhâh, II, 439; Zebîdî, Tâcu’l‘Arûs, VII, 371. 227 KUR’ÂN’DA CEHENNEM (Nebe, 78/23) ayetinde belirtildiği üzere suçlular, suç derecelerine göre cehennemde derecelerine göre devirlerce, milyonca yıl kalsalar da sonunda bu azaptan kurtulurlar. Gerçeği Allah bilir.”113 Said Şimşek; “Yoldan sapan kâfirler ise ateştedirler. Onlar yalan saydıkları hesap günü oraya girerler. Hem oradan hiç ayrılmazlar.” (İnfitâr, 82/14-16) ayetlerini tefsir ederken kâfirler için cehennemin ebedî olduğunu söyler.114 Ancak Hûd Sûresi’nin 107. ayetinde ise bu konudaki lehte ve aleyhde olan delilleri zikrettikten sonra cennet ile ilgili “kesintisiz bir lütuf olarak” kaydı konulduğundan cennet hakkında ebedîliğin tecelli edeceğini söyler. Devamında cehennem hakkında sürekliliği ifade eden bir kayıt olmaması cehennemin bir gün gelip son bulacağına işaret ettiğini söyler. Daha sonra ayette geçen istisnayla ilgili olarak, istisnada kimilerine göre günahkârların kastedildiğini, kimilerine göre ise kâfirleri de kapsadığını söyledikten sonra sonucu şöyle bağlar: “Sonuç olarak mesele Allah’ın dilemesine bırakıldığına göre biz de kesin bir şey söylemekten kaçınalım. Onun vereceği karar en adil olan karardır.”115 Burada Şimşek hem hüküm vermekten kaçınmakta hem de satır aralarında cehennemin son bulacağını dolayısıyla kâfirler için de azabın sona ereceğini ifade etmektedir. Dolayısıyla bu durum yukarıda vermiş olduğu ebedîlik görüşüyle de çelişmektedir. 113 114 115 Süleyman Ateş, Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsiri, Yeni Ufuklar Neşriyat, İstanbul 1989, IV, 332. Said Şimşek, Hayat Kaynağı Kur’ân Tefsiri, Beyan Yayınları, İstanbul 2012, V, 402. Şimşek, Hayat Kaynağı Kur’ân Tefsiri, II, 637-638. 228 CEHENNEMİN/AZABIN EBEDİYETİ MESELESİ Diyanet İşleri Başkanlığı’nın hazırlatmış olduğu Kur’ân Yolu adlı tefsirde Hûd Suresi 107. ayetinin yorumunda yapılan tartışmalar ve görüşler zikredildikten sonra şu kanaate varılmaktadır: “Bize göre, ‘Allah dilemedikçe…’ şeklindeki ifade, ‘Allah dilemeyince siz dileyemezsiniz’ mealindeki ayette olduğu gibi –birçok yerde- her şeyin Allah’ın dilemesi sonucu olduğunu açıklamaya yöneliktir. Burada ayeti, cehenneme girecek olanların bir kısmının orada ebedî kalmaları Allah’ın dilemesine bağlı olacaktır, şeklinde anlamak mümkündür.116 Mustafa İslamoğlu, yukarıda zikredilen ayetin dipnotunda bu ayetten bazı otoritelerin cehennemin azabının uzun süre devam ettikten sonra sona ereceği görüşüne vardıklarını belirtir. Daha sonra kendi düşüncesini zikretmeden önce, bu ve buna benzeyen En’âm, 6/128, Hûd, 11/107, Nebe, 78/23 gibi ayetlerden yola çıkan bazı otoritelerin, cehennem azabının uzun süre devam ettikten sonra sona ereceği görüşüne vardıklarını belirtir. Bu görüşün kısaca gerekçelerini ve hangi rivayet ve kişilerden kaynaklandığını özetledikten sonra şu sonuca varır: “ Bu ayetin gaybî birer hakikat olan cennet ve cehennemin sonsuzluksonluluk tartışmalarıyla doğrudan bir ilgisi olmasa gerektir. Verili âlemde en uzun ömürlü nesneler yer ve göklerdir. İnsan tasavvurunun layıkıyla algılamaktan aciz olduğu ahiret hayatının uzunluğu, insanın bilip tanıdığı en uzun ömürlü nesneler üzerinden anlatılmaktadır.”117 116 117 Hayrettin Karaman vd., Kur’ân Yolu Türkçe Meâl ve Tefsir, III, 200. Mustafa İslamoğlu, Hayat Kitabı Kur’ân Gerekçeli Meâl-Tefsir, Düşün Yayıncılık, İstanbul 2008, I, 421, (5. dipnot). 229 KUR’ÂN’DA CEHENNEM Yusuf el-Karadavî ise sitesinde kendisine sorulan bir soruya verdiği cevapta bu konunun İbn Teymiyye’ye nisbet edilmesini anlayamadığını, kitaplarında bu konuda herhangi bir görüş belirttiğini görmediğini, ancak konunun öğrencisi İbn Kayyım tarafından enine boyuna tartışıldığını söyledikten sonra İbn Kayyım’ın bu konudakigörüşlerini zikreder. Ancak Karadavî bu konuda net bir görüş belirtmez.118 Bu açıklamalarımızın sonucunda düşünce tarihimizde büyük çoğunluğun cehennem azabının kâfirler için ebedî olacağını düşündüklerini söyleyebiliriz. Ancak bu tartışmanın tarihi seyrinden az da olsa bazı âlimlerin farklı düşündükleri görülmektedir. Her iki gurubun görüşlerini temellendirdikleri delilleri vardır. Bu bölümde bu delilleri tahlil etmeye çalışacağız. C. Azabı Ebedî Görenlerin Delilleri Ehl-i Sünnet cehennem azabının kesintiye uğramayacağı ve ebedî olduğu konusunda icma etmiştir.119 Ehl-i Sünnet ve bazı şii fırkalara göre cehenneme giren asi müminler, ister küçük ister büyük günah işlemiş olsunlar, sonunda oradan çıkacaklardır. Harîciler, Mu’tezile ve bunların görüşüne uyan bir kısım Şia’ya göre büyük günah işleyen müminlerin tamamı için azap ebedîdir ve cehennemde olacaktır.120 İbadiyye’ye göre ise büyük günah işleyen ebedi 118 119 120 http://qaradawi.net/fatawaahkam/30/6352-2012-12-08-08-28-41.html. Re’yu İbn Teymiyye ve İbn Kayyım fî Fenâi’n-nâr, Mevkıfu’l-Kardavî. 08.12.2012. Kınnavcî, Yakazatu Uli’l-İ’tibâr, s. 56. Ebu’l-‘Iz, Şerhu’t-Tahâviyye, s. 423-424. 230 CEHENNEMİN/AZABIN EBEDİYETİ MESELESİ cehennemdedir.121 Kâfirlerin azabına gelince, Ehl-i Sünnet’in çoğunluğu ile Mu’tezile, Şia ve Harîcilere göre kâfirlere uygulanacak azap ebedîdir ve yeri cehennemdir.122 Rafizîlere göre ise cennet ve cehennem, ehli ayrıldıktan sonra harap vaziyette kalacaktır.123 Kur’ân’da cehennem azabının ebedî olduğuna dair pek çok ayet vardır. Ancak En’âm/128 ve Hûd, 106-107. ayetlerindeki istisnalar ile Nebe Sûresi’nde geçen ahkâb kelimesindeki yorum farklılıkları azabın süresi konusunda günümüze kadar devam eden tartışmalara zemin hazırlamıştır. Biz öncelikle ebedîliği net bir şekilde ifade eden ayetleri zikrettikten sonra, bu üç ayet hakkındaki farklı görüşleri zikredeceğiz. 1. Kur’ân’dan Deliller 1. “İnkâr edenler ve inkârcı olarak da ölenler var ya, İşte Allah’ın, meleklerinin ve bütün insanların lâneti hep onların üstünedir. Onlar bu lânet içinde ebedî olarak kalırlar. Onların azapları hafifletilmeyeceği gibi, kendilerine yeni bir mühlet de verilmez.” (Bakara, 2/161-162). Bu ayetin Allah’ın indirdiğini gizleyen ve inkâr eden, aynı zamanda kâfir olarak ölen Ehl-i Kitap hakkında indiğini söyleyen Alûsî bu ayette geçen “halidîne fîhâ” ifadesindeki zamirin mercinin lanet veya nâr/cehennem olduğunu ifade etmiştir.124 Zemahşerî de 121 122 123 124 Muhammed Hüseyin ez-Zehebî, et-Tefsîr ve’l-Müfessirûn, Daru’l-Kütübi’lHadisiyye, Beyrut 1976, II, 323-324. Eş‘arî, Makâlâtü’l-İslâmiyyîn, II, 148. İbn Hazm, el-Usûl, s. 147. Âlûsî, Rûhu’l-Me‘ânî, II, 29. 231 KUR’ÂN’DA CEHENNEM aynı görüştedir.125 Taberî, azabın süresinin vakit sınırlaması ve azabın hafifletilmesi olmaksızın ebedî olduğunu,126 İbn Atiyye ise, Allah’ın onlara acımayacağını ve merhamet etmeyeceğini, azabın sonlandırılmayacağını, hafifletilmeyeceğini ve sonsuz olduğunu, söyler.127 Muhammed Abduh, lanetin Allah’ın rahmetinden kovulmayı ifade ettiğini bunun cezasının da ateşte ebedî kalmak olduğunu belirttikten sonra, azabın hafifletilmemesinin de bu cezanın devamlı olduğuna işaret ettiğini belirtir.128 İbn Kesîr de bir an bile olsa azabın hafifletilmeyeceği ve eksiltilmeyeceğini ve ebedî olduğunu ifade eder.129 Alûsî, “Velâhum yunzarûn” ifadesinin özür beyan etmelerine izin verilmeyeceği ve onlara rahmet nazarıyla bakılmayacağı anlamına geldiğini, “halidîne fîhâ” isim cümlesinin ise azabın ebedîliğine işaret ettiğini söyler. Bu ayetin, bu şekilde ölen herkes için geçerli olduğunu söyleyen Râzî, Ebû Müslim el-İsfehânî’nin de bu ayetteki muhatabın ayetleri gizleyen Ehl-i Kitap olduğu görüşünde olduğunu zikreder.130 2. “İşte uyulanlar, uyanlardan uzak durdular; azabı gördüler, aralarındaki bağlar kesildi. Uyanlar, şöyle dediler; “Âh keşke bir daha dünyaya gitmemiz mümkün olsaydı da şimdi onların bizden uzak durdukları gibi biz de onlardan uzak dursaydık!” Böylece Allah, onlara işledikleri bütün fiilleri piş125 126 127 128 129 130 Zemahşerî, Keşşâf, I, 352. Taberî, Câmi’u’l-Beyân, II, 744. İbn Atiyye, el-Muharreru’l-Vecîz, I, 232. Abduh, Tefsîru’l-Menâr, II, 53. İbn Kesîr, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm, I, 473. Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb, IV, 184-185. 232 CEHENNEMİN/AZABIN EBEDİYETİ MESELESİ manlık kaynağı olarak gösterir. Ve onlar, ateşten çıkamazlar” (Bakara, 2/166-167). Taberî; “Bu ayet, cehennemlik olanlar için Allah’ın azabı belli bir süre sonra son bulacaktır, azap fânîdir, belli bir süre sonra cehennem yok olacaktır, iddiasında bulunanları Allah’ın yalanladığına delalet etmektedir. İstisnasız onlar kesinlikle cehennemden çıkamayacaklardır ve orada ebedî kalacaklardır”131 der. Râzî ise genel bir ifadeyle; “arkadaşlarımız, cehennemden çıkamayacak olanların küffâr/fâcir kimseler olduğunu, ehl-i kıbleden olup büyük günah işleyenlerin belli bir süreden sonra ateşten çıkacağını söylemişlerdir” diyerek, konuyu net bir şekilde ortaya koyar.132 3. “İnkâr edip zulmedenleri Allah affedecek değil. Onları cehennem yolundan başka bir yola çıkaracak da değil. Onlar cehennemde ebedî kalacaklardır. Bu da Allah’a göre çok kolaydır” (Nisâ, 4/168-169). Kurtubî, bu ayetin, Rasulullah’ın sıfatlarını gizleyen yahudiler hakkında indiğini söyler.133 Taberî de, bu kimselerin ebedî olarak cehennemde ikamet edeceklerini ifade eder.134 Râzî ise, “Bu ayet peygamberi inkâr edip müminlerin kalplerine şüphe düşüren yahudiler hakkındadır. Allah onları cennete sokmayacak, ebedî cehennemde kalacaklardır. Bunlar, Hz. Muhammed’e Kur’ân, Musa’ya olduğu gibi bir defada indirilmeli, nebîler Davud’un (a.s) soyundan olmalı, Tevrat, kıyamete kadar nesh edilmeye131 132 133 134 Taberî, Câmi’u’l-Beyân, III, 36. Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb, IV, 235. Kurtubî, el-Câmi’ li Ahkâmi’l-Kur’ân, II, 313. Taberî, Câmi’u’l-Beyân, VII, 697. 233 KUR’ÂN’DA CEHENNEM cek gibi, iddialarından dolayı sapıklığa düşmüşlerdir”135 der. Zemahşerî, “bazıları, burada küfür ve masiyeti cem ederek; bunlar, inkârcı kâfirlerdir demişlerdir. Halbûki bunların bir kısmı büyük günah işleyenlerin zalimleridir. Bu iki fırka arasında fark yoktur. İkisinin affı da tövbeye bağlıdır” diyerek, ayetin hem kâfirler hem de büyük günah işleyenler hakkında olduğunu ifade eder.136 Ancak Ebu Hayyan el-Endülüsî, Zemahşerî’yi eleştirerek, ayetin yahudiler hakkında olduğunu, Allah’ın onların suçlarını örtmediğini, dünyada katl ve sürgün ile rezil ettiğini, ahirette de yerlerinin ateş olduğunu bildirdiğini söyler.137 4. “Kâfirler, kıyamet günü cezaları olan azaptan kurtulmaları için, dünyada olan her şeyi, bir misli fazlasıyla verseler dahi kendilerinden kabul edilmez. Onlara can yakıcı bir azap vardır. Onlar ateşten çıkmak isterler ama oradan çıkacak değiller. Onlara devamlı bir azap vardır” (Mâide, 5/36-37). Bu ayetin yorumunda Taberî, onlar için devamlı, sabit, hiç bitmeyen bir azap vardır ve ebedî olarak başka bir yere intikal etmeyeceklerdir, dedikten sonra şu rivayeti nakleder: Nafi’ b. el-Ezrak, İbn Abbas’a: Sen bir grup insanın cehennemden çıkacağını iddia ediyorsun. Halbûki Allah (bu ayetlerde) onlar oradan çıkmayacaklardır, buyuruyor deyince, İbn Abbas: “Yazıklar olsun sana! Ayetin baş tarafını oku. Bu ayet kâfirler hakkındadır”, dedi.138 Kâfirlerin azabı devamlı ve ebedîdir diyen Zemahşerî, İbn Atiyye ve 135 136 137 138 Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb, XI, 115. Zemahşerî, Keşşâf, II, 181. Ebu Hayyan, el-Bahru’l-Muhît, III, 416. Taberî, Câmi’u’l-Beyân, VIII, 406-407. 234 CEHENNEMİN/AZABIN EBEDİYETİ MESELESİ Kurtubî de aynı rivayeti tefsirlerinde zikrederler.139 Bu ifadelerden kâfirlerin cehennemden asla çıkamayacakları ve azaplarının ebedî olduğu ortaya çıkmaktadır. 5. Kâfirlerin cennete kesinlikle giremeyeceğini ifade eden ayet, mefhumu muhalif kuralı gereği cehennemde ebedî kalacakları anlamına gelmektedir. “Ayetlerimizi yalan sayanlara ve onları kabule tenezzül etmeyenlere gök kapıları açılmayacak ve deve iğne deliğinden geçmedikçe onlar da cennete giremeyeceklerdir. İşte biz, suçlu kâfirleri böyle cezalandırırız!” (A’raf, 7/40). “Deve iğnenin deliğiden geçinceye kadar” deyimi olması imkânsız bir olayı anlatmak için kullanılır. Kâfirlerin cennete girmelerinin imkânsız olduğunu ifade eder. Türkçe’de ise bu durumu anlatmak için “balık kavağa çıkıncaya kadar” deyimi kullanılır.140 İbn ‘Aşûr bu deyimin, kâfirlerin cehennemde ebedî kalacaklarını bildiren “Ayetlerimizi yalan sayanlar ve onları kabule tenezzül etmeyenler ise, işte onlar cehennemliktirler. Hem de orada ebedî kalacaklardır” (A’raf, 7/36) ayetini te’kid etmektedir. Bu ayette zikredilen ateşte ebedîliğin (hulûd) “ateşte uzun süre kalmak” tan kinaye olma ihtimal ve tevehhümünü de ortadan kaldırmaktadır.141 6. Kâfirlerin cehennemden çıkmak için teşebbüs etmelerine rağmen oradan kesinlikle çıkamayacaklarını bildiren ayetler, onların orada ebedîyen kalacaklarını ifade 139 140 141 Zemahşerî, Keşşâf, II, 231; İbn Atiyye, el-Muharreu’l-Vecîz, II, 187; Kurtubî, el-Câmi’ li Ahkâmi’l-Kur’ân, VII, 448. Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dîni Kur’ân Dili, Yenda yayıncılık, İstanbul 1997, IV, 87. İbn ‘Aşûr, et-Tahrîr ve’t-Tenvîr, VIII, 341. 235 KUR’ÂN’DA CEHENNEM etmektedir. “Bunalmaları sebebiyle, her ne vakit cehennemden çıkmak isterlerse, gerisin geriye oraya itilirler ve kendilerine: “Çıkmak yok! İster istemez, bu yakıcı azabı tadacaksınız!” denir” (Hac, 22/22). “Yoldan çıkmış fasıkların ise barınakları cehennemdir. Her ne zaman oradan çıkmak isteseler yine oraya itilirler. Onlara: “cehennem azabını yalan sayıyordunuz. Tadın da görün bakalım!” denir” (Secde, 32/20). “Suçlular ise cehennem azabında ebedî kalacaklar, azapları hiç gevşetilmeyecek, orada bütün ümitlerini yitirmiş olarak kalacaklardır” (Zuhruf, 43/74-75) ayetlerinde ifade edilen kâfirlerin oradan çıkma ümitlerinin kalmaması da azabın ebedî olduğunu gösteren delillerdendir. 7. “Allah kimi doğru yola iletirse işte doğru yolda olan odur. Kimi şaşırtırsa, artık Allah’tan başka ona hâmi ve yardımcı bulamazsın. Kıyamet günü onları kör, sağır ve dilsiz olarak yüzükoyun haşr ederiz. Varacakları yer cehennemdir. Onun ateşi zayıfladıkça alevlerini artırırız” (İsrâ, 17/97). Bu ayet bir gün gelecek cehennemin alevleri sönecek ve azap sona erecek diyenlerin iddialarının doğru olmadığını, cehennem ateşinin devamlı artırıldığını ve belli bir müddetle kayıtlanmadığını ifade etmektedir. 8. “Yoldan sapan kâfirler ise ateştedirler. Onlar yalan saydıkları hesap günü oraya girerler. Hem oradan hiç ayrılmazlar. O din gününün, o hesap gününün ne olduğunu sen bilir misin? Evet, bir daha söylüyorum: Din gününün ne olduğunu sen bilir misin? O, kimsenin kimseye hiç fayda veremeyeceği bir gün! O gün, bütün hüküm ve yetki yalnız Allah’ın!” (İnfitâr, 82, 14-19). Bu ayetlerde, füccâr denilen inkârcıların hem cehennemden ayrılamayacakları, ebedî orada kalacakları, 236 CEHENNEMİN/AZABIN EBEDİYETİ MESELESİ hem de o gün yetki ve gücün sadece Allah’ın elinde olduğu, gayet açık bir şekilde anlatılmaktadır.142 İbn Kesîr’in ifadesine göre onlar azaptan bir an olsun kurtulamazlar, azapları kesinlikle hafifletilmez, ölerek azaptan kurtulma isteklerine asla cevap verilmez.143 9. “Allah kimi doğru yola iletirse işte doğru yolda olan odur. Kimi şaşırtırsa, artık Allah’tan başka ona hâmi ve yardımcı bulamazsın. Kıyamet günü onları kör, sağır ve dilsiz olarak yüzüstü haşrederiz. Varacakları yer cehennemdir. Onun ateşi zayıfladıkça alevlerini artırırız” (İsrâ, 17/97). Bu ayette geçen küllema edatı, devamlılık ifade eder. Bu sebeple bu ayet, ehl-i nârın ateşte ebedî kalacağına ve cehennemin ebedî olduğuna delildir.144 10. “Kim Rabbine suçlu olarak gelirse onun için cehennem vardır; orada ne ölür ne de yaşar” (Tâhâ, 20/74). Maverdî ne ölür ne de yaşar ifadesinin iki anlama geldiğini söyler. Birincisi; cehennemde yaşaması ona bir fayda sağlamaz, sadece azabını artırır, ateşten kurtulmak için ölmek ister, ama her ikisi de gerçekleşmez. İkinci anlam ise, kâfirin canı boğazına gelip dayanır, ne yaşaması ona fayda verir, ne de kurtulmak için ölür.145 11. “Ama pek bedbaht olan ise ondan kaçınır. Böyle olanlar ahirette, en büyük ateşe girer. Orada artık ne ölür, ne de rahat yüzü görür” (A’lâ, 87/11-13). 142 143 144 145 Taberî, Câmi’u’l-Beyân, XXIV, 182; Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb, XXXI, 85. İbn Kesîr, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm, VIII, 345. Ğusn, Da’âve’l-Münâviîn, s. 584. Maverdî, en-Nüket ve’l-‘Uyûn, III, 415. 237 KUR’ÂN’DA CEHENNEM 12. “Yoldan çıkanların barınacakları yer de ateştir. Ne zaman oradan çıkmak isteseler, yine oraya geri çevrilirler ve onlara: “Yalanlamakta olduğunuz ateş azabını tadın” denilir” (Secde, 32/20; Hac, 22/22). 13. “Suçlular ise cehennem azabında ebedî kalacaklar, Azapları hafifletilmeyecektir; onun içinde ümitsiz kalacaklardır. Biz onlara zulmetmedik; fakat onlar kendileri zâlim idiler. (Cehennemin muhafızına): “Ey Mâlik, Rabbin bizim işimizi bitirsin, (bizi yok etsin, böyle yaşamaktansa ölmek daha iyidir)!” diye seslendiler. (Mâlik) “Siz kalacaksınız (hiçbir sûretle buradan kurtuluş yok).” dedi. Allah da şöyle buyurur: “Biz size gerçeği getirmiştik. Fakat çoğunuz hakikatten hoşlanmamıştınız” (Zuhruf, 43/74-78). 14. “Allah kâfirlere lânet etmiş ve onlara alevli bir ateş hazırlamıştır. Orada ebedî olarak kalacaklar; (kendilerini koruyacak) bir dost ve yardımcı bulamayacaklardır” (Ahzâb, 33/64-65). Bu ayet kâfirlerin cehennemde ebedî olarak kalacaklarını ifade etmektedir.146 Sahîh-i Müslim’de geçen; “Ehl-i nâr cehennem ehlidir, orada ne ölürler, ne de yaşarlar. Bu ceza onların yaptıklarının karşılığıdır…”147 hadîsini şerh eden Nevevî, bu hadîs kâfirlerin cehennem ehli olduklarını, orada ebedî kalacaklarını, cehennem hayatının ebedî olduğunu ifade etmektedir, der.148 15. “Kâfir olup Allah’ın yolundan yüzçevirenler ve bu halde ölenleri Allah kesinlikle affetmeyecektir” (Muhammed, 146 147 148 Taberî, Câmi’u’l-Beyân, XIX, 188. Müslim, İman, 82. Muhyiddin en-Nevevî, Şerhu Sahîh-i Müslim, Daru’l-Fikr, Beyrut 1401, III, 38. 238 CEHENNEMİN/AZABIN EBEDİYETİ MESELESİ 47/34). Allah affetmeyeceğini fiilin nefy-i istikbal kipiyle bildirmektedir ki, bu affın imkânsızlığını göstermektedir. Allah affetmediği bir kimseyi cennetine nasıl koyacaktır. Bu ayet kâfirlerin ebedi cehennemde kalacaklarını ifade eden diğer ayetleri desteklemektedir. 16. “Kafirlere gelince onlar için de cehennem ateşi vardır. Hüküm verilmez ki ölsünler. Cehennemin azabından birazcık bile onlara hafifletilmez. İşte her kafir nankörü böylece cezalandırırız” (Fatır, 35/36). Bu ayette Allah onların azaplarının hafifletilmeyeceğini ve o azaptan ölmekle dahi kurtulamayacaklarını gayet net bir şekilde ifade etmektedir. 17. Kur’an’da azabı niteleyen ebkâ, mukîm, vâsıb, müks ve ğaram gibi kelimeler cehennem azabının ebedî olduğunu ifade etmektedir. Ahiret hayatının daha hayırlı ve bâkî olduğunu bildiren ayetin (A’lâ, 87/17) yanı sıra, “İşte inkârda ve günahta hadlerini aşanları ve Rab’lerinin ayetlerine inanmayanları böyle cezalandırırız. Ahiret azabı ise elbette daha şiddetli ve daha devamlı olacaktır” (Tâhâ, 20/127) ayeti azabın ebedî olduğunu net bir şekilde ortaya koymaktadır. Azabın sonsuzluğunu bildiren kelimelerden bir diğeri de Türkçe’ye “devamlı/kesintisiz” diye aktarabileceğimiz “mukîm” kelimesidir.149 Diğerleri ise; “devamlı/şiddetli acı” anlamına150 gelen “vâsıb” (Saffât, 37/9) kelimesi ve “Ey Ulu Rabbimiz, derler, cehennem azabını bizden uzaklaştır. Zira onun azabı tahammülü zor, ömür tüketen bir derttir. Ne kötü bir varış yeri, ne fenâ bir yerleşim yeridir orası!” (Furkân, 149 150 İsfahânî, Müfredât, II, 541. Ferâhidî, Kitabu’l-‘Ayn, IV,375; Zebîdî, Tâcu’l-‘Arûs, IV, 344; İsfahânî, Müfredât, II, 680. 239 KUR’ÂN’DA CEHENNEM 25/65) ayetinde geçen ve cehennem azabının geçici olmayan şiddetli ve devamlı bir azap olduğunu ifade eden “ğaram” kelimesidir.151 2. Hadîs’ten Deliller Yukarıda zikrettiğimiz ayetlerin yanı sıra birçok hadîs de cehennem azabının ebedî olduğunu açık bir biçimde ortaya koymaktadır. Kütüb-i Sitte’de geçen birkaç hadîsi örnek olarak vermek istiyoruz. “Kıyamet günü (cennetlikler ve cehennemlikler birbirinden ayrıldıktan sonra) ölüm alaca bir koç sûretinde getirilerek cennet ile cehennem arasında durdurulur ve ‘Ey cennet halkı bunu tanıyor musunuz?’ diye sorulur. Onlar da başlarını kaldırıp: Evet, tanıyoruz, bu ölümdür, derler. Daha sonra cehennemliklere; Ey cehennem halkı bunu tanıyor musunuz? diye sorulur. Onlar da başlarını kaldırıp: Evet, tanıyoruz, bu ölümdür, derler. Ardından koç sûretindeki koç boğazlanır ve: ‘Ey cennet halkı! Cennette ebedî yaşayacaksınız, artık ölüm yoktur. Ve ey cehennem halkı! Sizler de yerinizde ebedîsiniz, artık ölüm yoktur’, denilir”.152 “…Allah’ın birliğine ve Muhammed’in peygamberliğine şeksiz şüphesiz inanmış olarak Allah’a kavuşmayan kimse, cennete girmekten mutlaka alıkonulacaktır”.153 “Siz iman etmedikçe cennete giremezsiniz”.154 Bu hadîsler cennete girmenin tek şartının iman olduğunu göstermektedir. 151 152 153 154 Ferâhidî, Kitabu’l-‘Ayn, III,276; Zebîdî, Tâcu’l-‘Arûs, XXXIII, 170. Buhârî, Tefsîr, 19/1; Müslim, Cennet, 40. Müslim, İman, 45. Müslim, İman, 93; Ebû Davûd, Edeb 131; Tirmîzî, İsti’zan, 1. 240 CEHENNEMİN/AZABIN EBEDİYETİ MESELESİ D. Azabı Ebedî Görmeyenlerin Delilleri 1. Kur’ân’dan Deliller Kur’ân’ı Kerim’de azabın şiddetli ve çetin olduğunu, kâfirler için azabın hafifletilmeyeceğini, cehennemden asla çıkartılmayacaklarını ve azabın ebedî olduğunu yukarıda ayetlerle izah etmiştik. Ancak En’âm Sûresi’nin 128. ve Hûd Sûresi’nin 106 ve 107. ayetlerinde geçen istisnalar ve Nebe Sûresi’nin 23. ayetinde yer alan ahkâb kelimesinin azabın ebedî olmadığını ifade ettiğini ve belli bir süre sonra sona ereceğini iddia eden kimseler ortaya çıkmıştır. Ancak tefsirlere baktığımızda, bu ayetlerin de azabın ebedîyetine işaret ettiklerini görürüz. Şimdi bu ayetlerin azabın süresi konusunda ne ifade ettiğini anlamaya ve açıklamaya çalışacağız. 1. “Gün gelecek, Allah onların hepsini huzurunda toplayıp: “Ey cin topluluğu! İnsanlardan çoğunu yoldan çıkardınız ha!” diyecek. İnsanlardan onlara uymuş olanlar diyecekler ki: “Ey Ulu Rabbimiz! Kimimiz kimimizden faydalandık ve bize tayin ettiğin müddetin sonuna ulaştık.”O buyuracak ki: “Meskeniniz ateştir. Allah’ın diledikleri hariç, hepiniz içinde ebedî kalmak üzere oradasınız.” Gerçekten Rabbin hakîmdir, alîmdir (tam hüküm ve hikmet sahibidir ve O her şeyi hakkıyla bilir)” (En’âm, 6/128) ayetinde geçen “illa ma şâe Allahu” ifadesinin yorumunda bazı âlimler ihtilaf etmişlerdir. Bununla ilgili dört görüş ortaya konmuştur: a) Allah insanları kabirlerinden çıkardıktan sonra cehenneme girinceye kadar geçen süreyi cehennemde ebedî 241 KUR’ÂN’DA CEHENNEM kalma süresinden istisna etmiştir.155 Bu yorumu dikkate alan meallerde bu ifade, “Allah’ın dilediği zamanlardan başka hepiniz ebedî olmak üzere ordasınız” şeklinde çevrilmiştir.156 b) İstisna azaba dönüktür. Cehennemlikler Allah’ın azap çeşitlerinden dilediğine maruz kalarak orada ebedî kalırlar. c) Allah’ın dilediklerinden maksat günahkâr müminlerdir. Enes (r.a.), Rasulullah’ın şöyle buyurduğunu rivayet etmiştir: “Bir kavim cehennemden çıkacaktır. Biz Harurîlerin dediği gibi, oraya giren ebedî orada kalır, demiyoruz.” Bu rivayette geçen kavimden kastedilenin inanan müminler olduğu pek çok tefsirde bildirilmektedir.157 Onlar hariç diğerleri orada ebedî kalırlar. Burada mâ (cansız varlıkları ifade eden) ismi mevsûlü men (canlı varlıkları ifade eden) anlamında kullanılmıştır.158 Arapça’da bunun az da olsa örnekleri vardır. İbn Abbas da bu görüştedir.159 Bu sebeple bazı mealler bu ifadeyi “Allah’ın dilediği kimseler hariç/Allah’ın diledikleri hariç…” diye tercüme etmişlerdir.160 Bazı me155 156 157 158 159 160 Taberî, Câmi’u’l-Beyân, IX, 128; Zeccâc, Ma’âni’l-Kur’ân, II, 292; Bağavî, Me‘âlimu’-Tenzîl, III, 189. Bkz. Elmalılı Hamdi Yazır, Kur’ân-ı Kerim’in Yüce Meâli, Sadeleştiren: Mustafa Kasadar, Ravza Yayınları, İstanbul ts.; Yaşar Nuri Öztürk, Kur’ân-ı Kerim Meâli, Yeni Boyut Yayınları, İstanbul 1990. Taberî, Câmi’u’l-Beyân, II, 731; Şevkanî, Fethu’l-Kadîr, XII, 580. Zemahşerî, Keşşâf, II, 396; Kurtubî, el-Cami’ li Ahkâmi’l-Kur’ân, IX,28; Şevkanî, Fethu’l-Kadîr, II, 227. Âlûsî, Rûhu’l-Me‘ânî, VIII, 26. Bkz. Hasan Basri Çantay, Kur’ân-ı Hakîm ve Meâl-i Kerim, İstanbul 1980; Suat Yıldırım, Kur’ân-Hakîm ve Yüce Meâli, Feza Yayıncılık, İstanbul 1998; Talat Koçyiğit, Kur’ân-ı Kerim Meâli, Nükte Yayınevi, Konya 2005. 242 CEHENNEMİN/AZABIN EBEDİYETİ MESELESİ aller de “Allah’ın dileyip affetmesi hariç/Allah’ın dilemesi dışında/Allah başka türlü dilemedikçe…” diyerek eyleme vurgu yapmışlardır.161 Esed bu ayetin dipnotunda azabın sınırlı olacağını şöyle savunur: “Yani Allah onlara rahmetiyle lütufta bulunmadıkça… Bazı kelamcıların yukarıdaki ibareden ve Hûd, 11/107. ayetinde geçen benzerinden ve pek çok sahîh hadîsten çıkardıkları sonuca göre, sonsuza kadar sürecek olan cennet nimetlerinin tersine, günahkârların öteki dünyadaki azabı Allah’ın rahmetinden dolayı sınırlı kalacaktır.”162 Esed, Mâide, 5/36-37 ve Nisâ, 4/168-169. ayetlerinde cehennemin ebedî olduğunu vurgularken, En’âm, 6/128. ayetindeki sınırlamanın gerekçesi olarak, Mümin, 40/12. ayetindeki ifadeyi göz önünde bulundurur. Nebe, 78/23. ayetindeki “ahkâb” kelimesinden sonsuzluk ve ebedîlik anlamı çıkarılamayacağını belirtir.163 Halbûki Mümin, 40/12. ayetine yaptığı atıfta bunun günahkâr müminler için olacağını ifade eder. En’âm Sûresi’nde bahsedilenler ise şeytanın yoldan çıkardığı zalimlerdir. d) Bu ayet hiç kimsenin insanların cennetlik veya cehennemlik oldukları konusunda Allah adına hüküm 161 162 163 Bkz. Muhammed Esed, Kur’ân Mesajı Meâl-Tefsir, çev. Cahit Koytak, Ahmet Ertürk, İşaret Yayınları, İstanbul 1999; Süleyman Ateş, Kur’ân-ı Kerim ve Yüce Meâli, Kılıç Kitabevi, Ankara 1980; İhsan Eliaçık, Yaşayan Kur’ân, İnşa Yayınları, İstanbul ts., Şaban Piriş, Kur’ân-ı Kerim Türkçe Anlamı, Okyanus Yayınları, Kayseri 2004; Muhammed Hamidullah, Aziz Kur’ân, çev. Abdulaziz Hatip, Mahmut Kanık, Beyan Yayınları, İstanbul 2003; Salih Akdemir, Son Çağrı Kur’ân, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2004. Esed, Meâl, I, 254. Esed, Meâl, II, 1226. 243 KUR’ÂN’DA CEHENNEM veremeyeceklerini ifade eder.164 Aynı zamanda azap edip etmemek Allah’ın iradesine bağlıdır. Allah güç ve kudretini izhar etmek için bu ifadeyi kullanır.165 Allah uygulamasa dahi, onları oradan çıkarma gücü ve kudreti vardır.166 2. “Bedbahtlar cehenneme atılacaklar. Çektikleri azabın dehşetinden, devamlı sûrette hıçkırıp canları çıkasıya feryat edecekler. Senin Rabbinin dilemesi hariç, gökler ve yer durdukça, orada ebedî kalacaklardır. Çünkü Rabbin dilediğini yapar” (Hûd, 10/106-107). Müfessirler bu ayette geçen gökler ve yer durdukça ifadesini iki şekilde yorumlamışlardır. a) Kur’ân Arapların kendi dillerinde nazil olmuştur. Dolayısıyla Arapça’nın bütün dil ve üslûp özelliklerini taşımaktadır. Allah onlara bildikleri ve anladıkları bir üslûpla hitap etmiştir. Araplar bir şeyin devamlılığını ve ebedîliğini ifade etmek için şu deyimleri kullanırlar. Gece ve gündüz birbirini izledikçe bu ebedîdir, (huve bâkin mehtelefe’l-leylü ve’n-nehâr), bu, yer ve gökler devam ettikçe daimidir, (hazâ dâimun devâmu’s-semavâti ve’l-ard), deniz dalgalı oldukça, (ma tame’l-bahru), dağ yerinde durdukça, (ma ekâme’lcebelu), yıldız parladıkça (ma lâhe kevkebun).167 Muhammed 164 165 166 167 Taberî, Câmi’u’l-Beyân, IX, 558; İbn Kesîr, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm, III, 339. Muhammed Cemaluddin el-Kâsımî, Mehâsınu’t-Te’vîl, thk. Muhammed Fuad Abdulbakî, Dâru ihya-i kütübi’l-arabiyye, Mısır1957, VI, 2501. Tabâtabâî, el-Mîzân, VII, 366. Taberî, Câmi’u’l-Beyân, XII, 578; Sa‘lebî, el-Keşf ve’l-Beyân, V, 189; İbn Kesîr, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm, IV, 351; İbn Atiyye, el-Muharreu’lVecîz, III, 208; Maverdî, en-Nüket ve’l-‘Uyûn, II, 506; Kurtubî, el-Câmi’ 244 CEHENNEMİN/AZABIN EBEDİYETİ MESELESİ Esed, bu üslûp özelliğini mecâzî bir ifade kabul eder. “Eski Arapça’da ‘gökler ve yer yerinde durdukça’, ya da ‘gece ile gündüz peşpeşe geldikçe’ tabirinin, sonu gelmeyen süre ya da sonsuz (ebed) anlamına mecâz olarak kullanıldığını hatırlarsak bu ifade problem olmaktan çıkar” diyerek cehennem azabının sınırlı olduğunu ima eder.168 b) Gökler ve yerlerden maksat ahiretteki yer ve göklerdir. Çünkü dünyadaki yer ve gökler kıyametle birlikte yok olacaklardır. Bu görüşü “Gün gelir, yer başka bir yere, gökler de başka göklere çevrilir. Bütün insanlar kabirlerinden kalkıp tek hâkim olan Allah’ın huzuruna çıkarlar.” (İbrahim,14/48) ayetiyle desteklemişlerdir. Allah gökleri ve yeri kıyamet günü değiştirecek, yeri cehenneme, gökyüzünü cennete ebedî mekân kılacaktır. İbn Abbas’tan rivayet edilmiştir ki, Allah gökleri ve yeri arşın nurundan yaratmıştır. Sonra onları ahirette arşa döndürecek ve her ikisine de ebedîlik verecektir.169 İbn Ebî Hatim er-Râzî’ye göre bu ayette geçen şakîden maksat ehl-i kıble sahibi olup, büyük günah işlemiş mümin kişilerdir. Allah onlara günahlarının karşılığında azap ettikten sonra, şefaat izni verilecek, cehennemden çıkarılarak cennete götürüleceklerdir. Yine ona göre, buradaki istisna, Berânî vadisinde azap görecek olan ehl-i tevhîd 168 169 li Ahkâmi’l-Kur’ân, XI, 212; Vehbe ez-Zuhaylî, et-Tefsîrü’l-Münîr fi’lAkîdeti ve’ş-Şerîati ve’l-Menhec, Daru’l-fikr, Beyrut 2009, XII, 475; Yazır, Hak Dîni Kur’ân Dili, V, 46. Esed, Meâl, I, 447. Sa‘lebî, el-Keşf ve’l-Beyân, V, 189; İbn Atiyye, el-Muharreu’l-Vecîz, III, 208. 245 KUR’ÂN’DA CEHENNEM hakkındadır. Sonra onlara Rasulullah şefaat eder ve cennete girerler. Ehl-i şirk ise cehennemde ebedî kalacaklardır, fânî olmazlar ve oradan asla çıkamazlar.170 İbn Atiyye ise; şakî, cehennemde ebedî kalacak olan asilerdir ki, bunlar da özellikle kâfirlerdir, demiştir.171 Taberî, Abdurrezzak’ın İbnü’t-Teymî’den, o da babasından, babası da Ebu Nadre’den, Ebu Nadre de Cabir, Ebû Saîd el-Hudrî veya ashabtan birisinden naklettiği şu rivayete yer verir: “Allah istisnaların ardından Kur’ân’da “İnne Rabbeke fa’alun limâ yurîd” (Allah dilediğini yapar) buyurmaktadır. Cehennem ehlinin cezası orada ebedî kalmaktır. Ancak Allah dilerse bu azabından da vazgeçebilir.” Bu rivayetin ardından, bu görüş inanan ve inanmayan herkesi kapsar diye başkalarının görüşünü zikreder.172 Ancak Taberî bir sayfa sonra, İbn Abbas’ın bu konuda Allah ateşe cehennem ehlini yiyip tüketmelerini emreder, görüşünü zikrettikten sonra, İbn Mes’ûd’un bir gün gelecek cehennemin kapıları kimse kalmayacak şekilde kapanacaktır ve Şa’bî’nin en çabuk harap olacak iki şeyden birisi cehennemdir, rivayetlerini zikreder. Ancak bu rivayetler hakkında bir değerlendirmede bulunmaz. Sadece diğerlerinin görüşünü şu şekilde verir: “Allah cennet ehli için yaptığı istisnada meşietini “onlar için kesilmeyen nimetler vardır” şeklinde be170 171 172 Abdurrahman b. Muhammed b. İdris b. Ebî Hatim, er-Râzî, Tefsîru’lKur’âni’l-‘Azîm Müsneden an Rasulillah ve’s-Sahabeti ve’t-Tabiîn, thk. Es’ad Muhammed et-Tayyib, Mektebetü Nezzar, Riyad 1997, VI, 20852088. İbn Atiyye, el-Muharreu’l-Vecîz, III, 208. Taberî, Câmi’u’l-Beyân, XII, 581. 246 CEHENNEMİN/AZABIN EBEDİYETİ MESELESİ lirtmiş, cehennemliklerle ilgili yaptığı istisnada ise meşietini belirtmemiştir. Bu meşietin azabı noksanlıştırması veya fazlalaştırması şeklinde tezahür etmesi caizdir”. Bu görüşlerin ardından Taberî kendi tercihini şöyle belirtir: “Bizim tercihimiz Katade ve Dahhâk’ın; bu istisna günahkâr müminleri kapsar, belli bir müddet kaldıktan sonra Allah’ın dilemesiyle oradan çıkarlar görüşüdür. Çünkü ehl-i şirkin ve ehl-i küfrün cehennemde ebedî kalacaklarına dair rivayetler çoktur. Bu haberlerden hareketle istisnanın müşrikleri de kapsadığını söylemek zordur. Günahkâr müminin ise belli bir müddet sonra cehennemden çıkacağına dair mütevatir rivayetler çoktur. “Fasık cennete, mümin cehenneme girmeyecektir” sözü Rasulullah’ın söylediği bir rivayet değildir.”173 Hûd Sûresi’nde ifade edilen istisna ile ilgili müfessirlerin çeşitli görüşler beyan ettiklerini söyleyen Abdulaziz elĞusn bu görüşleri sekiz maddede özetler: 1. Allah dilerse azabın fenâ bulmasından sonra da azabın süresini artırabilir. Bu görüş İbn İsa’ya aittir. 2. Onların kıyamette geçirdikleri süre bu azabın müddetinin dışındadır. Müteahhir ulema bu görüşü savunur. 3. Dünyada yaşadıkları müddet kadar cehennemde kalacaklardır. İbn Kuteybe bu görüşü söyler. 4. Yer ve gökyüzü devam ettiği süre cehennemlikler orada kalacaklar, ancak oraya giren ehl-i tevhid Allah’ın dilediği bir zamanda oradan çıkacaklardır. Taberî ve İbn Kesîr’e göre en doğru görüş budur. 173 Taberî, Câmi’u’l-Beyân, XII, 583. 247 KUR’ÂN’DA CEHENNEM 5. Allah dilerse ehl-i tevhid oraya girmeyecektir. Ebu Nadre’nin görüşüdür. 6. Muvahhid ve müşrik oraya girdikten sonra Allah onları çıkarmayı dilerse çıkaracaktır. İbn Abbas bu görüştedir. 7. İstisna önce geçen lehum fîhâ zefîrun ve şehîkun ifadesine atıftır. Yani Allah bu iki azabın dışında vasfını ve şeklini bilmediğimiz dilediği azabı onlara tattıracaktır. İbnü’lEnbarî bu görüştedir. 8. Allah onları orada ebedî bırakmak istemez ise bunu yapar. Ancak Allah onları ebedî olarak orada bırakacağı hükmünü vermiştir.174 Maverdî, en-Nüket adlı tefsîrinde ilk yedi maddeyi görüşleri sahiplerine nispet ederek vermiş,175 Kurtubî ise şu maddeleri ilave ederek bu sayıyı onbire çıkarmıştır. 1. Bu ayetteki istisna edatı Ferrâ’nın da belirttiği gibi siva manasınadır. 2. İstisna edatı “vema şâe rabbuke mine’z-ziyâdeti fi’lhulûdi ‘alâ müddeti devâmi’s-semavâti ve’l-ard fi’d-dünya” şeklinde anlaşılmalıdır. Rabbin dünyadaki gökler ve yer devam ettiği müddetten daha fazla cehennemde kalma süresini artırmayı diler, demektir. 3. İstisnadaki “ma” ismi mevsulü “men” manasınadır. Ayetteki şakî ve saîd aynı manaya gelip günahkâr müminleri ifade eder.176 174 175 176 Ğusn, Da’âve’l-Münâviîn, s. 583. Yukarıda ilk yedi maddede belirtilen görüşlerin sahiplerini Maverdî zikretmiştir. Maverdî, en-Nüket ve’l-‘Uyûn, II, 505. Kurtubî, el-Câmi’ li Ahkâmi’l-Kur’ân, XI, 213-216. 248 CEHENNEMİN/AZABIN EBEDİYETİ MESELESİ Seâlibî de (ö. 875/1471) istisna ile ilgili olarak bunun istisna-i muttasıl olduğunu, şakî kelimesinin kâfir ve günahkâr müminleri kapsadığını belirtir. Dolayısıyla burada istisna edilen günahkâr müminlerdir. Belli bir müddet cezalarını çektikten sonra cennete gideceklerdir.177 Bu ayetin yorumunda konuyu enine boyuna tartışan Râzî, döneminde yapılan tartışmaları görüş sahiplerini zikretmeden değerlendirmesi sonucunda kendisinin azabın kâfirler için devamlı olacağı düşüncesine daha yakın durduğu gözlemlenmektedir. O, cehennem azabının ebedî olmadığını söyleyenlerin delillerini “Gökler ve yer durdukça, orada ebedî kalıcıdırlar. Rabbinin dilediği müddet müstesna...” ayeti çerçevesinde şöyle değerlendirir: “Bazı kimseler, kâfirlerin azabının ebedi olmayıp, belli bir müddetten sonra sona ereceğini iddia edip, hem Kur’ân hem aklî deliller ile istidlal etmişlerdir. Kur’ân’dan getirdikleri delillerden birisi de, bu ayettir. Bu ayetle şu şekilde istidlal etmişlerdir: a) “Gökler ve yer durdukça...” ifadesi, onların ceza sürelerinin, göklerin ve yerin bâkî kalma müddetine denk olduğunu gösterir. Bu böyle olmakla birlikte biz, göklerin ve yerin devam müddetinin sonlu olduğu konusunda ittifak halindeyiz. Öyleyse kâfirlerin cezasının müddetinin de, sonlu olması gerekir. b) Ayetteki, “Rabbinin dilediği müddet müstesna...” istisnası, onların cezalarının süresinden yapılan bir müstesnadır. Bu, azabın istisna edilen o vakitte son bulacağına 177 Seâlibî, el-Cevâhiru’l-Hisân, III, 302. 249 KUR’ÂN’DA CEHENNEM delâlet eder. Bu görüşte olanların, delil getirdikleri ayetlerden birisi de, “Onlar devirler boyunca cehennemin içinde kalacaklar “ (Nebe, 78/23) ayetidir. Allah, cehennemliklerin bu azapta beklemelerinin ancak, belli sayıda devirler boyunca olacağını beyan etmektedir. Onların bu hususta ileri sürdükleri iki aklî delil vardır: a) Kâfirlerin günahları sonlu ve sınırlıdır. Sonu o!an bir suça, sonsuz bir ceza vermek zulümdür. Bu ise caiz değildir. b) O ceza, faydası olmayan sırf bir zarardır. Binaenaleyh çirkin bir şeydir. O cezanın faydadan uzak olduğunu şöyle izah edebiliriz: “Onun Allah’a yönelik bir faydası olamaz. Çünkü Allah kendisine fayda ve zarar verilmekten münezzehtir. Bu azabın, ceza görene de bir faydası yoktur. Çünkü bu, onun için sırf zarardır.” 178 Râzî, azabı ebedî görmeyenlerin delillerini değerlendirdikten sonra, ulemanın büyük çoğunluğunun, kâfirlerin azabının devamlı olacağı hususunda ittifak ettiklerini belirtir. Bu sebeple, karşı tarafın bu ayeti yorumlama biçimine eleştiri getirme gereği duyduklarını ve bu konuda şu iki eleştiriyi yaptıklarına dikkat çeker: 1) Ayetteki gökler ve yerle, ahiretteki gökler ve yer kastedilmiştir. Ahirette gök ve yerin olduğunun delili, “O gün yer, başka bir yere, gökler de başka göklere tebdil olunacak” (İbrahim, 14/48) ve “Bizi, cennetten neresini dilersek, konmak üzere bu yere mirascı yapan Allah’a hamdolsun” (Zümer, 39/74) ayetleridir. 178 Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb, XVIII, 64. 250 CEHENNEMİN/AZABIN EBEDİYETİ MESELESİ 2) Araplar, devamlılığı “gökler ve yerler durdukça” ifadesiyle dile getirmektedirler. Bunun benzeri olan diğer ifadeler de, “gece ile gündüz birbirini izledikçe”, “deniz dalgalı oldukça” ve “dağ yerinde durdukça” şeklindeki deyimlerdir.179 Daha sonra Râzî, ayette yer alan istisna ile ilgili yorumları zikrederek, bu ayetteki istisnanın, İbn Kuteybe, İbnu’lEnbârî ve Ferrâ’nın belirttiği gibi Allah’ın yapmış olduğu bir istisna olduğunu, Allah’ın bunun gereğini yapmayacağını şu örnekle açıklamaktadır. “Bu senin, kendisini dövmeye azmetmiş olduğun halde, ‘Allah’a yemin ederim ki, seni mutlaka döveceğim; bundan başka bir karara varırsam müstesna...’ demen gibidir. İşte, burada da böyledir.” 180 “Ayetteki istisna günahkâr mü’minler hakkındadır” diyenlerin görüşleri hakkında Râzî şu değerlendirmeyi yapmaktadır. “Bu istisna, tevhîd ehlini ateşten çıkarmayı ifade etmektedir. Çünkü Allah bütün bedbahtlar hakkında bu hükmün verildiğini ifade etmektedir. Sonraki cümlesi ise, bu hükmün herkesi kapsamadığını gösterir. Ebedîlik hükmünü tamamından nefyetmek içinse, onu, tamamın bir kısmından nefyetmek kâfidir. Binaenaleyh, bazı bedbahtlar için, ebedîlik hükmünün kalmamış olması gerekir. İşte, cehennemde ebedî kalmanın kâfirler için söz konusu olduğu sabit olunca, kendilerinden ebedî cehennemde kalmak hükmünün nefyedilmiş olduğu kimseler, ehl-i kıble olan günahkârlardır, sonucuna varmak mümkündür.”181 179 180 181 Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb, XVIII, 65. Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb, XVIII, 66. Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb, XVIII, 67. 251 KUR’ÂN’DA CEHENNEM Hamdi Yazır, istisna hakkında, Allah şayet dilerse muhalled olmayanlar, ateşte kalmayanlar veya daha başka sûretle ta’zib edilecek olanlar bulunabilir, diyerek zımnen azabın ebedî olduğunu, ancak bazı kimseler lehine istisnanın olabileceğini belirtir. Bu görüşünü, cehennemin günahkâr müminlere mahsus olan kısmı, belli bir zaman sonra boşalacaktır, rivayetiyle destekler.182 Kur’ân’da istisnaların kullanımıyla ilgili bir hususu konunun daha iyi anlaşılması için burada belirtmemizde fayda olacağını belirtmek isteriz. Bu iki ayetteki istisnalar, mümkün olmayan, mümkün olacaksa da ancak ve sadece Allah’ın dilemesi ve yapmasıyla olabileceği anlamında kullanılmaktadır. Nitekim Kur’ân’da bu kullanımın çeşitli örnekleri vardır. Mesela; “Allah bizi sizin o batıl dininizden kurtardıktan sonra kalkıp tekrar dininize dönecek olursak Allah’a büyük bir iftira atmış oluruz. Allah göstermesin, sizin inancınıza dönmemiz kesinlikle mümkün değil! Rabbimizin ilmi her şeyi kapsar. Biz yalnız Allah’a dayanırız. Ey bizim Rabbimiz! Bizimle şu halkımız arasında sen adil hükmünü ver, haklı haksız açığa çıksın. Sen elbette hüküm verenlerin en iyisisin!” (A’raf, 7/89) Hz. Şuayb’dan (a.s) bahseden bu ayetin metninde görüldüğü gibi o, kavminin dinine tekrar dönmeyi Allah’ın dilemesiyle kayıtlamıştır. Ancak Allah’ın meşieti bu yönde gerçekleşmeyecektir.183 Çünkü Zemahşeri’ye göre Allah’ın mümin olanların tekrar küfre dönmelerini dilemesi mu182 183 Yazır, Hak Dîni Kur’ân Dili, V, 46. Taberî, Câmi’u’l-Beyân, X, 318. 252 CEHENNEMİN/AZABIN EBEDİYETİ MESELESİ haldir ve bunu dilemesinde hikmet yoktur.184 Bu ayet bunun imkânsız olduğunu ifade etmektedir.185 Yine “Bundan böyle sana Kur’ân okutacağız da sen unutmayacaksın. Ancak Allah’ın dilediği müstesna. Çünkü O, size göre açık ve net olanı da, gizli olanı da pekiyi bilir” (A’lâ, 87/6-7) ayetinde kullanılan istisna bu kabildendir. Bu istisna, Rasulullah’a Kur’ân öğretilmesi ve onun da bunu unutmamasının garanti edilmesini, ayrıca bunun Allah’ın iradesi dışında olamayacağını bildirmektedir. Taberî, bu ayetin anlamının “Allah onun Kur’ân’dan bir şey unutacağını dilemeyecektir”, şeklinde anlaşılması gerektiğini ifade ettikten sonra Hûd Sûresi’nin 106. ayetindeki istisnaya atıfta bulunârak Allah onların cehennemden çıkacaklarını dilememiştir, hükmünü verir. Bunun anlamının “leu’tiyenneke külle ma se’elte illâ mâ şi’tu” “Sana istediğin her şeyi vereceğim, benim dilediğim hariç” şeklinde anlaşılması gerektiğini ifade eder.186 Kurtubî de aynı görüşü paylaşmaktadır187. Ömer Nasuhi Bilmen de bu ayetten kâfirlerin cehennemde ebedî kalacaklarının anlaşıldığını ifade ederek istisna ile ilgili şu kanaate varmaktadır: “Şakî olup cehenneme atılanlar, orada gökler ve yer devam ettikçe ebedî sûrette durucudurlar. Onlar cehennemde ebedî olarak kalacaklardır. Rabbimiz dilerse bu azabı çoğaltır veya azaltır. Onun kudreti her şeye kâfidir. Fakat ehl-i küfrün cehennemde muhalled olduğunu kati sûrette beyan buyurmuş olduğu için 184 185 186 187 Zemahşerî, Keşşâf, II, 475. Suat Yıldırım, Kur’ân-Hakîm ve Yüce Meâli, s. 232. Taberî, Câmi’u’l-Beyân, XXIV, 316. Kurtubî, el-Cami’ li Ahkâmi’l-Kur’ân, XXII, 227. 253 KUR’ÂN’DA CEHENNEM artık böyle bir dilemede bulunmayacağı muhakkaktır. Yahut bu istisnadan murad Allahın cehennem ehlini daima ateşte tutmayıp bazen de zemherîr denilen pek soğuk bir azap içinde bulundurmasıdır. Diğer bir te’vîle göre şakî iki kısımdır. Bir kısmı kâfir olanlardır ki, bunların cehennemde ebedîyen kalacakları müteaddit ayetlerle beyan buyrulmuştur. Diğer bir kısmı da mümin oldukları halde günahkâr olmuşlardır ki, bunların azapları müebbet değildir.188 Bir başka yerde Bilmen, kâfirler için azabın ebedî olacağının gerekçesini şöyle zikreder: “Kâfirler cehennemde ebedîyen kalacaklardır. Çünkü ceza itikada ve amele göredir. Kâfirler asla ölmeyip binnihaye yaşayacak olsalar aynı itikatta ve amelde bulanacaklarına kaildirler. Bu yüzden bu kanaatlerinin cezasıda böyle ebedîdir.”189 Bu yaklaşımlardan hareketle, kâfirlerle ilgili istisnalar hususunda şöyle denilebilir. Allah onlara cehennemde ebedî kalışlarının kendi dilemesinde olduğunu bildirmek için, O’nun aksini dilemesi müstesna, bu hususta Allahtan kaynaklanan hüküm, sürekli onların cehennem’de kalışlarıyla ilgilidir.190 Bu da tıpkı, Allah’ın nebisine, “Eğer dileseydik sana vahyettiğimiz Kur’ân’ı hafızalardan ve sayfalardan giderirdik. Sonra, sen de onu ele geçirmek için karşımızda bir yardımcı da bulamazdın” (İsrâ, 17/86), “Yoksa senin hakkında: “Allah adına yalan uydurdu” mu diyorlar? (Bunun gerçekle hiçbir ilgisi olamaz. Zira buna ancak kalbi mühürlü 188 189 190 Bilmen, Kur’ân-ı Kerim’in Meâli Âlisi ve Tefsiri, III, 1522. Bilmen, Kur’ân-ı Kerim’in Meâli Âlisi ve Tefsiri, II, 954. Ahmet Çelik, Cennet ve Cehennemin Sonsuzluğu, Ekev Yayınları, Erzurum 2002, s. 33. 254 CEHENNEMİN/AZABIN EBEDİYETİ MESELESİ bazı beyinsizler cür’et edebilir.) Halbûki Allah dilerse senin kalbini mühürler” (Şûrâ, 42/24), “De ki: “Eğer Allah dileseydi ben Kur’ân’ı size okuyamazdım, hiçbir sûretle de size onu bildirmezdi…” (Yunus, 10/16) şeklindeki buyruklarındaki istisnalar gibidir ki, Allah bunları dilemez. 3. Nebe Sûresi’nin 23. ayetinde geçen ahkâb kelimesinin anlamıyla ilgili yapılan tartışmalardan anlaşıldığı kadarıyla çok uzun bir süre de olsa bu kelimeden sonsuzluk ve ebedîlik anlamı çıkarılamıyacağı ifade edilmiştir. Kadıyanîlik hareketinin kurucusu Mevlana Muhammed Ali bu kelimenin uzun yıllar anlamına geldiğini, bu sebeple cehennem azabının ebedî olmadığını iddia ederek ve Hûd Sûresi’nde geçen istisnaya atıfta bulunur ve azabın ebedî olmadığını ifade eder.191 Ömer Nasuhi Bilmen ise bu kelimeye sonsuzluk manası vererek şöyle gerekçelendirir: “Azgın kimseler cehennem ateşinde devirlerce sonsuz asırlarca kalıcıdırlar. Onların azabı nihayet bulmayacaktır. Böyle bir azap, ehl-i küfre mahsus bulunmaktadır. Ahkâb; uzun, müphem zaman müddetli anlamında olup sonsuzluk anlamı içerir.”192 Yusuf el-Mer’a (ö. 1033/1624) Tevkîfu’l-Ferîkayn adlı kitabında ahkâb’ın sonsuzluk anlamı içerdiğine dair görüşlerini şöyle ifade eder. Her bir ahkâb’da farklı azap çeşitleriyle karşılaşacaklardır. Bir ahkâb bitince, diğer ahkâblar peşpeşe devam edecektir. Bu sebeple ahkâb kelimesinin anlamı sonsuzluk içermektedir. Çünkü diğer ayetlerde ve 191 192 Muhammed Ali, English Translation of The Holy Quran, s. 748; James Robson, “Is The Muslim Hell Eternal”, s. 366. Bilmen, Kur’ân-ı Kerim’in Meâli Âlisi ve Tefsiri, VIII, 3947. 255 KUR’ÂN’DA CEHENNEM hadîslerde cehennem ehlinin durumu açıkça bildirildiği için burada açıklanmamıştır.193 2. Sahabe ve Tabiînden Gelen Rivayetler Başta İbn Kayyım olmak üzere cehennem azabının ebedi olmadığını iddia eden bazı âlimler sahabe ve tabiinden gelen bazı rivayetleri delil olarak kullanmışlardır. Biz bu başlık altında bu rivayetleri değerlendirmeye çalışacağız. 1. Abd b. Humeyd –büyük hadîs âlimlerinden birimeşhur tefsirinde rivayet etmiştir: Süleyman b. Harb Hammad b. Seleme’den, o Sabit’ten, o da Hasan-i Basrî’den rivayet etmiştir. Hasan-i Basrî; Hz.Ömer’in “Ehl-i nâr cehennemde Alic (denen mevkin) in kumları miktarı kadar süre kaldıktan sonra oradan çıkacaklardır” dediğini rivayet etmiştir. Bu rivayetin diğer bir rivayet zinciri de şöyledir. Haccac b. Minhal Hammad b. Seleme’den, o Humeyd’den, Humeyd Hasan-i Basrî’den, o da Hz. Ömer’den rivayet etmiştir.194 Şerhu ‘Akîdeti’-Tâhâviyye’yi tahkîk eden Elbânî, ravileri sika olmasına rağmen Hasan-i Basrî’nin bu rivayeti bizzat Hz.Ömer’den işitmediği (ınkıta) gerekçesiyle zayıf kabul etmiştir.195 Aynı zamanda Elbânî, İbn Kayyım’ın “Her ne kadar el-Hasan (el-Basrî) Ömer’den birşey işitmemiş ise de, bu rivayeti bazı tabiûndan rivayet etmiştir. Eğer bu söz el-Hasan nazarında sahîh olmasaydı, onu rivayet etmez ve “Ömer şöyle dedi” tarzında kesin bir ifade kullanmazdı”196 193 194 195 196 Mer’a, Tevkîfu’l-Ferîkayn, s. 67. İbn Teymiyye, er-Red, s. 53. Ebu’l-‘Iz, Şerhu’t-Tahâviyye, s. 424; Ğusn, Da’âve’l-Münâviîn, s. 600. İbn Kayyım, Hâdi’l-Ervâh, II, 734. 256 CEHENNEMİN/AZABIN EBEDİYETİ MESELESİ dediğini iddia ederek eleştiri konusu yaparken197 Nakdu Ta’lîkâti’l-Elbânî adlı tenkidinde İsmail Muhammed elEnsârî buna itiraz ederek, bu sözlerin İbn Kayyım’a değil İbn Teymiyye’ye ait olduğunu söyler.198 Mustafa Sabri Efendi Hz.Ömer’in konumuzla ilgili sözünü şu şekilde anlamanın mümkün olduğunu söyler: “Şayet cehennem halkı bir kum tepesindeki kumların sayısınca uzun süre cehennemde kalacak olsalardı, günün birinde çıkarlardı. Çünkü kum yığınları da sonunda tükenir, fakat sonsuz olan cehennemin ömrü tükenmez.”199 Bu yorumun doğruluğunu İbn Receb el-Hanbelî’nin (ö. 795/1393) kendisi gibi Hanbelî olan İbn Ebi’d-Dünyâ’dan (ö. 281/894) naklen kaydettiği bir rivâyetle desteklemektedir. Rivâyete göre Hişâm b. Hassân şöyle bir haber nakleder: “Ömer b. Hattâb bir kum tepesinin yanından geçerken ağladı. ‘Ey müminlerin emîri sizi ağlatan şey nedir?’ diye sorulunca şu cevabı verdi: Cehennem ehlinin halini düşündüm. Şayet onlar buradaki kumların sayısı kadar ateşte kalacak olsalardı, onların azaptan kurtulma beklentileri olurdu, fakat orası ebedî olarak kalış yeridir”. İbn Receb bu manada bir haberin ayrıca İbn Mes’ûd’dan merfû ve mevkûf olarak rivayet edildiğini belirtir.200 2. İbn Mes’ûd, Rasulullah’ın “Öyle bir zaman gelecek ki cehennemde kimse kalmayacak, kapıları sağa sola çarpacak, 197 198 199 200 Elbânî, Silsile, II, 73. Sifil, “İbn Teymiyye ve İbn Kayyım’ın Cehennemin Ebediliği Meselesindeki Görüşünün Tespiti”, s. 12. Mustafa Sabri, İlahi Adalet, 170. İbn Receb, Tahvîf, s. 235. 257 KUR’ÂN’DA CEHENNEM bu durum cehennemlikler orada çağlar boyu kaldıktan sonra gerçekleşecektir” diye söylediğini rivayet eder.201 Bu rivayet “Belli bir süre sonra cehennemin kapıları kapanacaktır” şeklinde de zikredilir.202 Taberânî’nin Mu’cem’inde merfu olarak zikredilen rivayetin sonunda “İçinde kimsenin kalmadığı bölüm muvahhidlerin kapısıdır” ifadesi yer almakta olup, bu rivayetin isnadı Abdullah b. Mis’ar b. Kidam, Ca’fer b. Zübeyir, el-Kasım ve Ebu Ümame şeklindedir.203 Abdullah b. Mis’ar hakkında Ebu Hâtim, metrûku’l-hadîs’tir derken, ‘Ukaylî ise onun rivayetlerine güvenilmeyeceğini ifade eder. Zehebî, Mis’ar’ın yukarıda verilen isnad ile rivayet ettiği cehennem azabının sona ereceği konusundaki rivayet batıldır, der.204 Şu’be, bu rivayetin ravilerinden Ca’fer b. Zübeyir’in dört yüz hadîs uydurduğunu, İbnü Ma’în, güvenilir olmadığını, Buharî, metruk olduğunu, İbn Adiyy ise rivayetlerinde za’f olduğunu söyler.205 İbnü’l-Cevzî de bu rivayeti mevzu’ kabul etmiştir.206 3.Abdullah b. Amr, Bezzar Ebu Belc tarîkiyle rivayet ettiği bir haberde, Abdullah b. Ömer şöyle söylemiştir. “Öyle bir zaman gelecek ki, insanlar cehennemde devirler boyu kal201 202 203 204 205 206 İbn Teymiyye, er-Red, s. 60. Suyûtî, Dürrü’l-Mensûr, VIII, 144. Süleyman b. Nasır el-‘Alevan, Tenbîhu’l-Muhtâr ‘ala ‘Ademi Sıhhati’lKavli bi Fenâi’n-Nâr ‘Ani’s-Sahâbeti’l-Ahyâr, www.furqan.com., s. 4. Hafız Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osman ez-Zehebî, Mîzânu’l-İ’tidal fî Nakdi’r-Ricâl, thk. Ali Muhammed Mu’avvad vd., Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1995, IV, 198. Zehebî, Mîzânu’l-İ’tidâl, II, 133. Cemaluddin Ebu’l-Ferec Abdurrahman b. Ali İbnü’l-Cevzî, Kitâbu’lMevzû’at, III, 268; Ğusn, Da’âve’l-Münâviîn, s. 599. 258 CEHENNEMİN/AZABIN EBEDİYETİ MESELESİ dıktan sonra hiç kimse orada kalmayacak ve cehennemin kapıları kapanacaktır.”207 Bu rivayet zayıftır. İbn Hâcer, isnadındaki Ebu Belc hakkında, sadûktur ancak hata yapar, demiştir.208 Zehebî de onun bu rivayetini münker kabul etmiştir.209 4. Ebû Hureyre, “Zaman gelecek cehennemde kimse kalmayacak” demiş ve ardından Hûd Sûresi’nin 107. ayetini okumuştur.210 Bu hadîsi İbn Kayyım eserinde sahîh bir isnadla zikretmiştir. Ancak bu rivayetten cehennemin fânî olacağı anlaşılamaz. Çünkü bu hadîsin ravilerinden olan Ubeydullah b. Muaz bu kimselerden maksadın günahkâr müminler olduğu konusunda âlimlerin görüş birliğinde olduklarını zikretmiştir.211 5. Şa’bî, “İki yurttan en çabuk harap olanı cehennemdir”212 şeklinde bir rivayet zikreder. Bu rivayetleri tek tek ele alıp değerlendiren el-‘Alavan sonuç olarak şu değerlendirme de bulunur: “Fenâi’n-nâr konusunda sahabeden nakledilen sahîh bir rivayet yoktur. Bu görüşün onlara nispet edilmesi kesinlikle yanlıştır. Bu konuda sahîh bir rivayet varsa da bu muvahhid müminler hakkındadır. Onlar belli bir müddet cezalarını çektikten sonra cennete gireceklerdir.”213 Nitekim Suyûtî’nin İbn 207 208 209 210 211 212 213 İbn Teymiyye, Red, s. 68. ‘Alevan, Tenbîhu’l-Muhtâr, s. 6; Ğusn, Da’âve’l-Münâviîn, s. 601. Zehebî, Mîzânu’l-İ’tidâl, VII, 188. Suyûtî, Dürrü’l-Mensûr, VIII, 144. Ğusn, Da’âve’l-Münâviîn, s. 602. Taberî, Câmi’u’l-Beyân, XII, 582; Suyûtî, Dürrü’l-Mensûr, VIII, 144. ‘Alevan, Tenbîhu’l-Muhtâr, s. 9. Hadîslerin değerlendirmesi için ayrıca bkz. Ğusn, Da’âve’l-Münâviîn, s. 599-605. 259 KUR’ÂN’DA CEHENNEM Abbas’tan naklettiği rivayete göre ehl-i kıble olup büyük günah işleyen kimselerin Allah’ın dilediği müddet kadar azap gördükten sonra, Allah’ın ve izin verdiği kimselerin şefaatiyle cehennemden çıkarılacağını ve cennete koyulacağını214 haber vermesi bu görüşü desteklemektedir. 6. Cehennemin dibinde tere otu biteceği şeklindeki rivayet: Aliyyu’l-Kârî, İbn ‘Arabî’nin Vahdet-i vücûd görüşünü eleştirmek için kaleme aldığı eserinde “Canım yed-i kudretinde bulunan Allah’a yemin ederim ki, cehennem için, kapılarının kapanacağı ve dibinde tere/roka otunun biteceği bir zaman gelecektir” hadîsini nakletmiştir.215 Rivayette geçen “cehennemde tere/roka otunun bitmesi” ifadesinin, onun işlevini yitirmesi ve içinde azap uygulamalarının sona ermesinden kinaye olduğu açıktır.216 İsmail Fenni Ertuğrul, Davud el-Kayserî’nin Füsûs şerhinde zikrettiği, “bir zaman gelecek cehennemin dibinde su teresi bitecek” hadîsini ileri sürerek, bundan azabın sürekliliğine dair bir görüş çıkarılamayacağını; ateşin sürekliliğine dair görüş çıkarılabileceğini; bundan da azabın ebedî olmaması lazım geldiğini açıklamıştır. Abdurrahman Câmî’nin de Füsûs şerhinde görüşlerini desteklemek için bu hadîse istinad ettiğini, söyleyerek bu rivayetin İbn ‘Arabî’nin eserlerinde değil Füsûs şerhlerinde yer aldığını ifade etmiştir.217 214 215 216 217 Suyûtî, Dürrü’l-Mensûr, VIII, 140. Muhittin Uysal, Tasavvuf Kültüründe Hadîs, Ensar Yayınları, İstanbul 2012, s. 655. Muhittin Uysal, Tasavvuf Kültüründe Hadîs, s. 655. İsmail Fenni Ertuğrul, Vahdet-i Vücûd ve İbn Arabî, s.160. 260 CEHENNEMİN/AZABIN EBEDİYETİ MESELESİ Cehennemin işlevini yitireceğine delil olarak gösterilen bu haber uydurma kabul edilmiştir. İbn Adiyy (365/975), yukarıda zikrettiğimiz rivayeti biraz farklı bir lafızla “cehennem için kapıların kapanacağı bir gün gelecektir” şeklinde nakletmiştir. İsnadında yer alan el-‘Alâ b. Zeyd es-Sekâfî “münkerü’l-hadîs”tir.218 Ali b. el-Medînî, onun hadîs uydurduğunu ifade ederken, Ebû Hâtim er-Râzî ve Dârekutnî onu metrûk saymışlardır.219 Bu açıklamalar ışığında hadîsin mevzu olduğu anlaşılmaktadır. Aliyyü’l-Kârî’nin de isabetle belirttiği gibi cehennemin bir gün gelip, anladığımız anlamda azap yeri olmaktan çıkacağı düşüncesi, tasavvufta yaygın bir düşünce değildir.220 3. Allah’ın Rahmetinin Umumiliği İlkesi Cehennem azabının ebedî olmadığını belli bir süre sonra sona ereceğini iddia edenlerin öne sürdükleri delillerden birisi de Allah’ın rahmetinin kâfir mümin herkesi kapsamasıdır. İbn ‘Arabî; cehennem azabının son bulmasının asıl nedeni, sonunda rahmetin üstün gelmesidir, der. Çünkü mutluluk sınırsız olan ilâhi rızadan çıkarken, bedbahtlık ilâhi gazaptan çıkmaktadır; fakat gazap belli bir süre sonra 218 219 220 Ebû Ahmed Abdullah b. ‘Adiyy el-Cürcânî, el-Kâmil fî Du’afâi’r-Ricâl, thk. Adil Ahmed Abdu’l-Mevcud vd., Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut ts., VI, 379. Zehebî, Mîzânu’l-İ’tidâl, V, 123; Ebu’l-Fadl Ahmed b. Ali b. Hacer Şihabuddin el-‘Askalânî, Tehzîbü’t-Tehzîb, thk. İbrahim Zeybek, Müessesetü’rRisale, Beyrut 1995, III, 344. Muhittin Uysal, Tasavvuf Kültüründe Hadîs, s.657. 261 KUR’ÂN’DA CEHENNEM son bulacaktır.221 Bu görüşü savunan Musa Carullah Bigiyef de bu iddiasını desteklemek için şu üç delili ileri sürer. Birincisi; “Rahmetim her şeyi kuşatmıştır” (A’raf, 7/156) ayetinde hiçbir insan ‘Allah’ın rahmetinde ebedî/sonsuza dek kalmaktan istisna edilmediği halde kelamcıların aynı ayetin devamında “…O’nu korunanlara (muttakilere), zekâtı verenlere ve ayetlerimize inananlara yazacağım” cümlesine dayanarak ilâhi rahmeti ve ahirette kurtuluşu yalnızca müminlere tahsis etme ta’assubuna düşdüklerini ifade eder.”222 O’na göre; “…Rahmetim her şeyi kaplamıştır…” genel cümlesiyle “…Rahmetimi muttakilere, zekât verenlere ve ayetlerimize inananlara yazacağım” özel cümlesi, birbirlerine uygun iki hüküm içermektedir. Birincisindeki genellemeyi ikincisindeki özel hükümle sınırlandırmak, lügatten ve ilim kaidelerinden habersiz olmak demektir. Bu gibi hatalar, kelamcılara ait meselelerde kabul edilebilirse de, tüm insanlığı ilgilendiren, merhametlilerin en merhametlisi ve âlemlerin rabbi Allah’ın sınırlandırılması mümkün olmayan hudutsuz rahmetiyle ilgili meselelerde asla kabul edilemez.”223 Bigiyef’in bu görüşü çok tutarlı değildir. Çünkü Allah Kur’ân’da rahmeti isteyene, Allah’tan ümidini kesmeyenlere ve rahmetin gereğini yerine getirenlere vereceğini 221 222 223 William Chittick, Varolmanın Boyutları Tasavvuf ve Vahdet-i Vücûd Üstüne Yazılar, Derleyen ve çev. Turan Koç, İnsan Yayınları, İstanbul 2008, s. 362. Mustafa Sabri, İlahi Adalet, s. 296. Mustafa Sabri, İlahi Adalet, s. 297. 262 CEHENNEMİN/AZABIN EBEDİYETİ MESELESİ net bir şekilde açıklamaktadır. Kâfirler ise Allah’a kulluğu reddederek onu tanımamakta, ahireti ve azabı inkâr ederek rahmeti de reddetmiş olmaktadırlar. “Kim öteki dünyada kazanç elde etmeyi isterse onun kazancını fazla fazla artırırız. Kim de sırf dünya menfaati isterse ona da ondan veririz, ama ahirette onun hiç nasibi olmaz” (Şûrâ, 42 /20). Kur’ân’da yer alan diğer ayetler bu hususu açıkça ifade etmesine rağmen Bigiyef bu ayetleri görmezden gelmiştir. “De ki: “Kime aittir göklerde ve yerde olan her şey?” De ki: “Rahmeti ve şefkati kendisine ilke edinen Allah’a”. O, (varlığı) her türlü şüphenin üstünde olan kıyamet günü hepinizi bir araya mutlaka toplayacaktır. Ama kendilerine yazık edenler (var ya), işte inanmayı reddedenler onlardır” (En’âm, 6/12), ayetinde inanmayı reddedenlerin Allah’ın şefkat ve merhametinden yararlanamayacağını açıkça zikretmiştir. Şu ayette de dalalette (küfür ve şirk içerisinde) olanların Allah’ın rahmetinden ümitlerini kestiklerini, bununla ilgili bir beklentilerinin olmadığını haber vermektedir. “Sapıklardan başka, kim Rabbinin rahmetinden ümid keser?” (Hicr, 15/56). “Yüzü ak olanlar ise Allah’ın rahmetindedirler. Hem de orada ebedî kalacaklardır” (Âl-i İmrân, 3/107) ayetinde rahmetten kastın cennet ve nimetleri olduğu açıktır. Kur’ân’da oraya kâfirlerin giremeyeceği açıkça ifade edilmesine rağmen, kâfirlerin bundan nasıl yararlanacaklarını Bigiyef izah edememektedir. Bigiyef Allah’ın rahmetini sınırlayanların ikinci hatalarını ise şöyle izah etmektedir: İkinci hataları ‘kayıtlandırılmış muayyen kişilere rahmet etmek’ ile ‘rahmeti sınırlamak’ 263 KUR’ÂN’DA CEHENNEM gibi birbirinden tamamen farklı şeyleri ayırt edememeleridir. “…Rahmetimi muttakilere, zekâtı verenlere ve ayetlerimize inananlara yazacağım” ilâhi cümlesi, ‘kayıtlandırılmış muayyen kimselere, yani müminlere vacip olarak rahmet etmeyi’ kesin bir biçimde ifade ederse de Allah’ın rahmetinin sınırlandırıldığına asla delalet etmez. Fakat “…Rahmetim her şeyi kaplamıştır…” gibi tahsisi imkânsız muhkem bir nas varken “Allah müminlerden başkasına merhamet etmez” sözünün bir anlam ifade etmediğini iddia eder. “…Rahmetim her şeyi kaplamıştır…” genel cümlesi, amel karşılığında değil yalnızca lütuf şeklinde bütün insanlara bol bol verilen mutlak ilâhi rahmetin genelliğine/herkesi içine aldığına delalet eder. Allah’ın rahmetinin çoğu bu türdendir. İnsanlara esirgenmeksizin verilen vücut, sağlık, hidayet ve peygamberlik gibi nimetlerin tümü, sadece lütuf nimetinin bereketiyle verilmiştir. Bu lütuf rahmeti hiçbir insana ve hiçbir zamana mahsus değildir. Rahmetin bu çeşidi dünyada her an bütün insanlara hesapsız olarak bol bol verildiği gibi şüphesiz ahirette de istisnasız her insana esirgenmeksizin bolca verilecektir. “…Azabıma dilediğimi uğratırım…” cümlesinin delaletiyle, ‘ilâhi meşietin dilemesi durumunda bazı insanlara olunabilecek’ ise de “… Rahmetim her şeyi kaplamıştır…” sözünün delaletiyle de ‘sonunda bütün insanların Allah’ın rahmetinden sonsuza dek faydalanacakları’ kesin bir şekilde sabittir.224 Yukarıdaki ifadelerden anlaşıldığı kadarıyla ilâhi rahmetten herkesin dünya ve ahiret ayrımı olmaksızın yarar224 Mustafa Sabri, İlahi Adalet, s. 299. 264 CEHENNEMİN/AZABIN EBEDİYETİ MESELESİ lanacağı ifade edilmektedir. Ancak yukarıda ifade ettiğimiz gibi rahmetin dünyada herkesi kapsadığını, Allah isteyene her istediğini vereceğini ifade etmiştir. Ancak kâfirlerin ahirette hiçbir nasip ve paylarının olmayacağını da açık bir şekilde bildirmiştir. Diğer taraftan hiçbir hayırlı amel işlemeden üstelik ahiret ve ceza gününe iman etmeyen, Allah’ı reddeden birisinin ahirette ilâhi rahmetten faydalanması Allah’ın cezalandırma ve mükâfatlandırma konusundaki adalet ilkesiyle bağdaşmamaktadır. Ayrıca Allah çok bağışlayıcı ve merhamet sahibi olduğunu ifade ettikten sonra, buna karşılık azabının ise çok acıtıcı olduğunu da bildirmektedir (Hicr, 15/49). Yine Kur’an’da rahmetin, bilmeyerek bir hata işledikten sonra tövbeyle kendisini ıslah edenler için olacağı ifade edilmektedir. (Bkz. En’am, 6/54) Bigiyef’in rahmetin umumiliği konusunda ileri sürdüğü ikinci delil, rahman ve rahîm sıfatlarının herkesi kapsamasıdır. Bigiyef âlimlerin bu iki sıfat arasında fark olduğunu, rahman kavramının kâfir mümin herkesi kapsadığını, rahîm kavramının ise ahirette sadece müminleri kapsadığını iddia etmelerinin yanlış olduğunu ileri sürer. Kur’ân’da kıyamet halleri açıklanırken, ayetlerin çoğunda rahman isminin kullanıldığını, bu durumun rahman kavramının sadece bu dünyaya tahsis edilemeyeceğini gösterdiğini iddia eder.225 Bigiyef, Kur’ân’da rahmetin kapsayıcılığı, istisnasız her şeyi içine alışını açıklarken “Rahman arşa istiva etmiştir” ayetinde rahman lafzının zikredilmesinin kendi 225 Mustafa Sabri, İlahi Adalet, s. 301. 265 KUR’ÂN’DA CEHENNEM tezini desteklediğini vurgulayarak sözlerini şöyle sürdürür: “Allah’ın kapsayıcı rahmeti, bütün mevcudattan büyük ve ebedî kalacak olan ‘büyük arşı kuşattığına göre, ilâhi rahmetin ahirette kapsayıcılığı’ meselesinde ikinci delilim olarak gösterebilirim. Zannediyorum benim bu hakkımı insaf sahibi herkes kabul eder; çünkü lügatin delaletine en yakın tefsîr budur. Zannımca bu konudaki diğer tefsîrler o kadar isabetli ve doğru olamaz; çünkü “Allah arş’a istiva etmiştir” sözüyle “Rahman arş’a istiva etmiştir” ayeti arasında mana bakımından fark aramamız elbetteki zorunludur. Belağatın gereği de budur. Niçin “Allah arşa istiva etmiştir” denilmemişte “Rahman arşa istiva etmiştir” denilmiştir. Bunu düşünmek gerekir.”226 Mustafa Sabri bu görüşü, rahman kelimesinin Allah lafzı yerine isim olarak kullanıldığını gösteren başka ayetler olduğunu, “De ki: İster Allah diye çağırın ister Rahman diye çağırın. Hangisiyle çağırırsanız en güzel isimler onundur…” (İsrâ, 17/110) ayetinden anlaşıldığını ifade eder.227 Dolayısıyla Kur’ân’da bu iki ismin birbiri yerine kullanıldığı228 Bigiyef’in zorlama bir yorumla bunu rahmetin kuşatıcılığına hamletmesinin doğru bir yaklaşım olmadığına dikkat çeker. Bigiyef’in rahmetin umumiliği konusunda ileri sürdüğü üçüncü delil, Allah’ın bütün günahları bağışlayacağıdır. O, 226 227 228 Mustafa Sabri, İlahi Adalet, s. 302. Mustafa Sabri, İlahi Adalet, s. 71. Ayetler için bkz. Rahman, 55/1-2; Tâhâ, 20/108; Enbiyâ, 21/42; Meryem 19/45; Yasîn 36/11, 23. Yunus, 10/3, Ra’d, 13/2. Secde, 32/ 4 ve A’raf, 7/54. ayetlerinde geçen istiva Rahman’a değil Allah lafzına giden zamire nispet edilmiştir. 266 CEHENNEMİN/AZABIN EBEDİYETİ MESELESİ “Ey nefislerine karşı aşırı giden kullarım! Allah’ın rahmetinden ümit kesmeyin! Muhakkak ki Allah bütün günahları bağışlar; çünkü O çok bağışlayan ve esirgeyendir.” (Zümer, 39/53) ayetindeki kullarım ifadesine mümin kâfir tüm insanların dâhil olduğunu söyleyerek sözlerini şöyle sürdürür: “Allah “Muhakkak ki Allah bütün günahları bağışlar…” cümlesiyle, istisnasız tüm günahları bağışlayacağını ifade etmektedir. Burada ez-zünûbe cemîa (bütün günahlar) ibaresi istisnaya imkân tanımayan bir müfesser, neshi mümkün olmayan bir muhkemdir. Şüphe yok ki bütün günahlar ifadesi büyük günahları ve küfrü de kapsamaktadır. Hatta küfür ‘günahlar’ kapsamına öncelikli olarak girmektedir. Ne var ki Kur’ân “Rahman hiç kimseye azap etmez” dememiş; aksine “…Allah bütün günahları bağışlar…” buyurmuştur. Bağışlama için ise iki ihtimal söz konusudur: Hiç azapsız bağışlamak ya da bir süre azap ettikten sonra bağışlamak. Buna göre de “Allah bütün günahları bağışlar…” ayeti “Allah kendisine şirk koşulmasını bağışlamaz; bundan başkasını dilediğine bağışlar…” (Nisâ, 4/48) ayetiyle hiçbir zaman çelişmez. Çünkü “Allah bütün günahları bağışlar…” ayeti ise kesin ve şüpheye yer bırakmayacak bir şekilde, bağışlamanın bir süre azaptan sonra gerçekleşeceğine delalet eder. Kelamcılar her ne kadar bu iki ayet arasında çatışma (teâruz) bulunduğunu söyleseler de isabet edememişlerdir. Bu çatışmanın varlığı kabul edilse bile elbetteki va’d olması bakımından “…Allah bütün günahları bağışlar…” ayetinin, vaîd olan “Allah kendisine şirk koşulmasını bağışlamaz…” ayetine takaddümü gerekir. Çünkü af ve mağfiret Allah’ın keremine, hikmet ve izzetine çok daha uygundur. Ayetin sonunda yer 267 KUR’ÂN’DA CEHENNEM alan “…o çok bağışlayan (ğafur), çok esirgeyendir (rahîm)” cümlesi de buna delalet eder ve bunu destekler. “…Allah’ın rahmetinden ümit kesmeyin! Muhakkak ki Allah bütün günahları bağışlar…” cümlelerinin sonunda “…Çünkü O çok bağışlayan, çok esirgeyendir” te’kidinin ve kesinliğinin zikredilmesi, şayet bağışlanmanın gerçekleşeceğini ifade etmezse, bir kere rahmeti ve mağfireti belirttikten sonra ğafur ve rahîm olduğunu anmanın da bir manası kalmazdı.”229 Bigiyef’in bu görüşüne şöyle bir itiraz ileri sürülebilir. Ayette Allah bütün günahları bağışlayacağını ayrı bir ayette (Zümer, 39/53), şirki bağışlamayacağını ise ayrı bir ayette zikrederek (Nisâ, 4/48, 116) şirk ile günahları birbirinden ayırmıştır. Şirk, küfür ve nifak kavramlarını, günahların dışında tutmak gerekir. Bu yüzden ez-zünûbe cemîa (bütün günahlar) ibaresi şirk, küfür ve nifakı kapsamaz, sadece büyük günahları kapsar. Nitekim müfessirler de Allah’ın günahları bağışlamasını tövbe şartına bağlamışlardır.230 Râzî; ayetin baş tarafında geçen ‘ibadî’ kelimesinin müminleri kapsadığını ifade ettikten sonra, büyük günah işleyen kimsenin tövbe etmek şartıyla ateşe girmeden veya ateşe girdikten sonra kesinlikle affedileceğini,231 Maverdî de Allah’ın günahları tövbeyle veya kendisinin affederek -şirk hariç- bağışlayacağını ifade eder.232 Çünkü Kur’ân’da “şirk koşan kimseye Allah cenneti 229 230 231 232 Mustafa Sabri, İlahi Adalet, s. 305. Zemahşerî, Keşşâf, V, 312; İbn Kesîr, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm, VII, 106. Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb, XXVII, 4. Maverdî, en-Nüket ve’l-‘Uyûn, V, 131. 268 CEHENNEMİN/AZABIN EBEDİYETİ MESELESİ haram kılmıştır”, (Mâide, 5/72) ayeti müşriklerin kesinlikle bağışlanmayacağının açık delilidir. Mustafa Sabri ise şirkin bağışlanmayacağını bildiren ayetin özel, bütün günahların affedileceğini bildiren ayetin ise genel olduğunu böyle bir çatışma durumunda usûl âlimlerinin kullandığı özel hükmün genele göre daha kesinlik ifade ettiğini söyleyerek, müşriklerin kesinlikle affedilmeyeceğini ifade etmektedir.233 4. Cezalandırmada Adalet İlkesi Kur’ân insanların yaptıklarının karşılığını göreceklerini, iyiliğin karşılığının kat kat artırılacağını va’d ederken, yapılan günah ve suçlara karşılık misliyle mukabele edileceğini ifade eder.234 Bu ayetlerden hareket eden İbn Kayyım ve cehennem azabının ebedî olmadığını savunanlar sınırlı bir hayat boyunca işlenen belirli suçlara ve günahlara karşılık sonsuz bir azapla cezalandırmanın Allah’ın adaletiyle bağdaşmayacağını, bunun zulüm olacağını iddia etmişlerdir. Halbûki Allah kullarına zulmetmeyeceğini söylemektedir. “İşte bu, sizin ellerinizle işlediğiniz günahların karşılığıdır. Çünkü Allah kullarına haksızlık edecek değildir.”235 “Kim makbul ve güzel işler yaparsa kendi lehine, kim kötülük yaparsa kendi aleyhinedir. Rabbin kullarına asla zulmetmez.” (Fussilet, 41/46) “Çekişmeyin huzurumda!” buyurur Allah, “Çünkü Ben daha önce gelecek tehlikeyi size bildirmiştim. 233 234 235 Mustafa Sabri, İlahi Adalet, s. 77. Ayetler için bkz. Yunus, 10/27; Mümin, 39/17; Şûrâ, 42/40; Necm, 53/31, Zilzâl, 99/7. Âl-i İmrân, 3/182; Enfâl, 8/51; Hac, 22/10. 269 KUR’ÂN’DA CEHENNEM Benim verdiğim kararlar değiştirilmez. Ben, kullarıma asla zulmetmem!” (Kâf, 50/28-29). Kur’ân’a bütüncül olarak baktığımızda durumun böyle olmadığını açıkça görürüz. Allah günah ve hataların affedilmesi için zaman ve mekân şartı aramaz. O, şirk hariç her türlü günahı tövbe etmek şartıyla affedeceğini ifade etmektedir. Bunun yanı sıra iman etmek şartıyla ahirette günahları affetme yetkisinin kendi elinde olduğunu ve dilediğini affedebileceğini, inanan kullarına rahmeti ve fazlıyla muamele edeceğini ifade etmektedir. Bütün bunlar müminin affedilmesi için Allah tarafından ihsan edilmiş fırsatlardır. Ancak, “O Gün, cehennem, (hakikati inkâr edenleri) kuşatmak için bekleyecek; hak ve adalet sınırlarını ihlal etmiş olanların durağıdır. Devirler boyunca orada kalacaklardır. Orada ne bir serinlik tadacaklar, ne de (susuzluk giderici) bir içecek; içecek olarak sadece kaynâr su ile irin bulurlar. Bu, yaptıklarının tam karşılığıdır. Çünkü onlar bu hesap gününe inanmıyor (onu hesaba almıyorlardı). İşleri güçleri ayetlerimizi inkâr etmekti.” (Nebe, 78/21-28) ifadelerinden de anlaşıldığı gibi hesap gününe inanmayan, kibir ve inadından ötürü kulluğu ve ubûdiyeti reddeden, Allah’ın ayetlerini inkâr eden müşrik ve kâfirlerin cezalarının kesintisiz devam etmesi suçlarına da tam uygun olan bir cezadır.236 5. Kâfirlerin Azaptan Zevk Almaları Cennet-cehennem ve azap-sevap konusuyla ilgili ayetleri batınî şekilde yorumlama geleneğinin vahdet-i vücûd ekolündeki temsilcilerinden birisi de İbn ‘Arabî’dir. İbn 236 Zeccâc, Ma’âni’l-Kur’ân, V, 273-274. 270 CEHENNEMİN/AZABIN EBEDİYETİ MESELESİ ‘Arabî cennet ve cehennemin varlığından şüphe etmemektedir. Ona göre cennet ve cehennem terimleri, cüz’i nefsin bedenden ayrıldıktan sonraki ruh halini ifade eder. O’na göre cüz’i nefsin mutluluk (saadet) ve mutsuzluğundaki (şekâvet) en önemli etken, Allah’ı ve varlıktaki zâti birliği bilme derecesidir. Bu birliği karşılayan kişi, en büyük nimete erişir. Buna karşılık, söz konusu birliği bilmeyen ve dolayısıyla varlığın sırrını, hakikat ve kaynağını idrak edemeyen kişinin payına da azap düşer. Ancak bu, sınırlı bir azap olup cehaletin ortadan kalkmasıyla sona erer. Hakikat ortaya çıktığında cehennem ehli için azabın anlamı ortadan kalkar ve onun yerine ebedî nimet geçer. Bu, ya cehennem ehlinin cehaletleri sırasında tattıkları elemin ortadan kalkmasıyla ya da cennetliklerin cennette nail oldukları nimetler türünden bir nimete nail olunmasıyla tahakkuk eden bir nimettir. Kaldı ki Allah’ın ceza tehdidinde sadık ve ısrarcı olduğuna dair açık bir alamet de mevcut değildir. Dolayısıyla isyan ehli cehenneme girse bile orada kendileri için bir tür zevk ve lezzet vardır.237 İbn ‘Arabî, azap kelimesi ‘azb (tatlılık) kökünden türediği için, cehennem ehli azap ve sıkıntıdan tat ve zevk alırlar, diyerek adeta cehennem ehlinin ateş ile özdeşleşeceğini ifade etmektedir.238 Onun bu konuyla ilgili görüşleri şöyledir: “Ehl-i cehennem, birisi muvakkıt (sonlu) ve diğeri 237 238 Ebu’l-A’lâ el-Afîfî, Fusûsu’l-Hikem Okumaları İçin Anahtar, çev. Ekrem Demirli, İz Yayınları, İstanbul 2000, s. 231; Mustafa Öztürk, Kur’ân ve Aşırı Yorum, s. 341-342. Muhyıddin İbnu’l-Arabî, Fusûsu’l-Hikem Tercüme ve Şerhi, çev. Ahmed Avni Konuk, M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul 1999, II, 166. 271 KUR’ÂN’DA CEHENNEM müebbet olmak üzere iki kısımdır. Azabı muvakkıt olanlar asi müminlerdir. Cezalarını çektikten sonra cennete giderler. Ehl-i şirk, küfür ve nifak ehli ise asla cehennemden çıkamazlar. Orası onların mabedidir. Cehennemin ateşi soğuyup harareti gidince “rahmetim gazabımı geçmiştir” sırrının zuhuruna mebni olarak bu hal ehl-i cehennem hakkında naîm olur.239 Başka bir yerde “tabiatlarına mülayim gelmeyen bu azap ile ülfet peyda ederek, nefretleri zail olur ve azap artık tabiatlarına mülayim gelmeye başlar. Azap tatlılığa dönüşmekle rahmet ve rahata kavuşurlar”240, diyerek azaptan zevk alacaklarını ifade eder. Azabın tatlı hale gelmesini el-Futûhâtu’l- Mekkiyye’nin 124. babında şöyle ifade etmektedir: “İşte bunun içindir ki elem verici ceza, kullarına bir müjde olmak üzere Allah tarafından (sözlükte aynı zamanda tatlı anlamına da gelen) azap kelimesiyle isimlendirilmiştir. Bu müjde cehennemliklere adeta şöyle demektedir: “Mademki ilâhi rahmet sizi de kapsamaktadır; öyle ise ateşte iken maruz kaldığınız elem verici azaptan zevk ve keyif almanız gerekir. Tıpkı soğuk alan kimsenin ateşin hararetinden, ateşli birininse zemherîrin soğuğundan zevk aldığı gibi.” Bu yüzden cehennem, mizaçların farklılığından dolayı bünyesinde iki tür azap barındırır. Belli bir mizaca eziyet veren bir azap türü başka bir mizaç için bir nimet telakki edilir. Böylece hikmet yerini bulmuş, boşa gitmemiş olur. Allah cehennemliklerden mizacı itibariyle hararetten rahatsız olup serinlikten hoşlananları zemherîrde; zemherîrden 239 240 İbnü’l-Arabî, Fusûsu’l-Hikem, I, 80. İbnü’l-Arabî, Fusûsu’l-Hikem, II, 324, 347. 272 CEHENNEMİN/AZABIN EBEDİYETİ MESELESİ rahatsızlık duyup harareti arzu edenleri de ateşte bırakır. Bu şekilde daha önce intikam amacıyla mizaçları dikkate alınmaksızın elem verici bir azaba çarptırılan cehennemlikler artık orada dilediklerince nimetlenirler. Öyleki ehl-i cehennem, cehennemden çıkarılıp cennete konuldukları takdirde onun mutedil ortamından rahatsız olup azap çekecekleri bir mizaca sahiptirler.”241 Burada bir hususa dikkat çekmemiz konunun daha iyi anlaşılmasını sağlayacaktır. Kur’ân ayetlerinde azabı tatmaktan bahsedilirken tatmak ve zevk almak anlamına gelen zûkû fiili kullanılır. Kur’ân’ın üslûbunun özelliklerinden birisi de Allah’ın inkârcılara karşı alay, aşağılama ve tehdit üslûbuyla yaptıklarının karşılığını göreceklerini ve bunu hak ettiklerini ifade etmektedir. “İşte bugün kiminiz kiminize ne fayda, ne de zarar vermeye güç yetiremezsiniz. O kâfirlere de diyeceğiz ki: “Yalan saydığınız o ateş azabını tadın da yalan mıymış gerçek miymiş söyleyin bakalım!” (Sebe, 34/42). “Büyük duruşmanın olacağı kıyamet gününde elleri kelepçeli olduğundan, kendisini en şerefli uzvu olan yüzü ile azaptan korumak için çabalayan kimsenin hali ile güven içinde olan müminin durumu hiç bir olur mu? Zalimlere: “Kazandığınız şeylerin meyvesini tadın bakalım!” denilir (Zümer, 39/24). “Onlar orada imdat istemek için şöyle feryat ederler: “Ey Ulu Rabbimiz! Ne olur, çıkar bizi buradan, dünyaya geri gönder de, daha önce yaptıklarımızdan başka, güzel ve makbul işler yapalım!” Allah onlara şöyle buyurur: “Biz, size, düşünüp ibret alacak, gerçeği görecek kimsenin düşüneceği kadar 241 Muhyıddin İbn ‘Arabî, el-Futûhâtu’l-Mekkiyye, tashîh: Ahmed Şemsuddin, Daru’l-kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1999, III, 311. 273 KUR’ÂN’DA CEHENNEM bir ömür vermedik mi? Hem size peygamber de gelip uyardı. Öyleyse tadın azabı! Zalimlerin hiç bir yardımcısı yoktur!” (Fâtır, 35/37). Ayetlerde kâfirlerin azaptan kurtulmak için yardım istemeleri, inkâr ve yalanlamalarının karşılığında bu azabı tatmalarının istenmesi, azabın zevk vermesi anlamında değil, aksine azaplarının çok şiddetli olacağını göstermektedir. Ayrıca Allah azap kelimesini yakıcı (harîk) kelimesiyle açıklayarak (Hac, 22/22), azabın yakıcı, şiddetli ve sıkıntı verici özelliğine dikkat çekmektedir. Cehennemliklerin bir süre azap gördükten sonra bağışıklık kazanacağı şeklinde özetlenen görüşün sahibi, kaynakların çoğunda İbn ‘Arabî gösteriliyorsa da benzer bir yorumun hicri II. yüzyılın sonlarında vefat etmiş bulunan Hişam b. Hakem’de mevcut olduğu nakledilir.242 Ayrıca Ebü’lHüzeyl el-‘Allâf ile Bıttıhıye’nin de buna yakın bir kanaat taşıdığı belirtilir.243 Aslında el-Futûhâtu’l-Mekkiyye’de azabın ebedîyeti ile ilgili açıklamalar incelendiğinde İbn ‘Arabî’nin bu konuda mütereddit olduğu görülür. İbn ‘Arabî, nasların cehennem ile sakinlerinin ebedîyetini kesin bir ifade ile belirttiğine kani olmakla birlikte ilâhi rahmetin gazabını geçmesi ve bazı ayetlerin delaleti sebebiyle azabın devamlı olmayacağı, bir anlamda araya dinlenme dönemlerinin gireceği şeklinde bir yorum getirmek istemiştir.244 Abdulvehhab eş-Şa’ranî, bir taraftan İbn ‘Arabî’nin bu tereddüdünden, diğer taraftan sünnî âlimlerin çoğunluğu242 243 244 Ebu’l-Yüsr el-Pezdevî, Usûli’d-Dîn, nşr. Hans Peter Linss, Kahire 1963, s. 166. Eş’arî, Makâlâtu’l-İslamiyyîn, II, 148-149. Topaloğlu, “Cehennem”, DİA, VII, 232. 274 CEHENNEMİN/AZABIN EBEDİYETİ MESELESİ nun kesin tavrından etkilenmiş olacaktır ki İbn ‘Arabî’nin görüşünün Ehl-i Sünnet ile paralel olduğunu ispatlamak amacıyla kaleme aldığı el-Yevâkıt ve’l-Cevâhir adlı eserinde Fusûsu’l-Hikem ve el-Fütûhât’taki bu cümlelerin sonradan eklendiğini söylemektedir.245 Şa’ranî’nin bu görüşüne işaret eden Mustafa Sabri şöyle bir eleştiri yöneltir: “Bu savunma şekline göre Şeyh-i Ekber hakkında bir diyeceğimiz kalmaz; tenkitlerimiz de bu sözlere yönelik olur. Ancak İbn ‘Arabî’nin bu tip sözlerinin, eserlerinin iliklerine işlemiş oluşuna, yüksek akıllılardan ve hatta âlimlerden sayılan bazı kimselere kaynaklık etme derecelerine gelişine bakılarak Şa’rânî’nin bu te’vîli ne kadar alakasız görünüyorsa, el-Fütûhât adlı eserinde rastlanan çelişkiler de söz konusu te’vîle o kadar uygun görünmektedir.246 Şeyh-i Ekber’in cehennem azabıyla ilgili teorilerini dokuz madde de toplayan Mustafa Sabri şu sonuca varır: Şurası dikkat çekicidir ki Fütûhât’ın çeşitli ve hatta birbirine uymayan sözleri, -her ne şekilde olursa olsun- kâfirlerin cehennemde ebedî kalacakları noktasında birleşmektedir. Fütûhât’ta görülen çeşitli fikirler arasında Şeyh-i Ekber’e isnadı ile en fazla şöhret bulmuş olan, “cehennemliklerin sonunda azaptan zevk alacak olmaları” görüşüdür.247 Ayrıca şu hususu da burada belirtmekte yarar vardır. İbn ‘Arabî’ye göre varlık âlemi Allah’ın bir cüz’üdür. Dolayısıyla bir insanın kendi ayağını veya elini ateşte yakması düşünülemeyeceğine göre, şer’an kâfir kabul edilmekle 245 246 247 Topaloğlu, “Cehennem”, DİA, VII, 232. Mustafa Sabri, İlâhî Adalet, s. 200. Mustafa Sabri, İlâhî Adalet, s. 201-202. 275 KUR’ÂN’DA CEHENNEM birlikte gerçekte kendi zatından bir parça olan insanoğlunu Allah’ın ateşe atması düşünülemez.248 6. Ebedî Azapta Hikmet Olmaması İbn Kayyım cehennem azabının ebedî olmasında hikmet olamayacağını iddia etmiştir.249 O, Allah’ın fiillerinde adalet, maslahat, rahmet ve hikmeti gözettiğini, her türlü ayıp, kusur ve noksanlıklardan münezzeh olduğu gibi, abes, zulüm ve batıl şeyleri yapmaktan da münezzeh olduğuna vurgu yapar. Azap etmek kullar için bir rahmet ise, azap onlardaki günahların arınmasını sağlar diyen İbn Kayyım; bu hikmet ve maslahat gerçekleştikten sonra, azabın sona ereceğini, azabın sonsuza kadar devam etmesinde bir hikmet olmadığını iddia eder.250 İzmirli İsmail Hakkı da aynı iddiayı şu şekilde savunur: “Azap nefisleri temizleme maslahatının elde edilmesi, nefisleri kötülüklerden ve günahlardan arındırma gibi bir takım hikmet ve gayeler içindir. Bu konuda birçok ayet ve hadîs vardır. Bu hikmet ve maslahatlar elde edilince azabın devam etmesinde hikmet ve maslahat kalmaz. Hikmet ve maslahat azabın sonlu olmasını gerektirir. Allah’ın rahmeti gazabını geçmiştir. Azap yaratışın gayesi değildir. Azap bir hikmete bağlıdır. Hikmet ve rahmet ise azabın sonsuza kadar devam etmesini engeller. Rahmetin ebedî azaba aykırı olduğu açıktır; hikmete gelince azap, fıtrata arız olan bazı durumlardan do248 249 250 Mustafa Öztürk, Kur’ân ve Aşırı Yorum, s. 343. Mustafa Sabri, İlahi Adalet, s. 172. İbn Kayyım, Hâdi’l-Ervâh, II, 772-774; İbn Kayyım, Muhtasaru’sSavâıkı’l-Mürsele ala’l-Cehmiyyeti ve’l-Mu’attıla, İhtisar: Muhammed b. Musulî, Riyad ts., II, 646. 276 CEHENNEMİN/AZABIN EBEDİYETİ MESELESİ layıdır. İnsan şirk ve azap için yaratılmamış; ancak ibadet ve rahmet için yaratılmıştır.”251 Azap ya abestir ya da bir maslahat ve hikmetten dolayıdır. Abes olamaz; çünkü Allah abesten münezzehtir. Her durumda Allah’ın azabında bir maslahat ve hikmet vardır. Maslahat; menfaat ve onun gerektirdiği şeylerdir. Bu menfaat Allah’a ait olamaz; O bundan beridir, yücedir. Öyleyse bu menfaat mahlûkata aittir. Mahlûkattan da ya azap gören kimselere, ya da bunların dışındakilere ait olur. Azap gören kimselere ait olamaz, çünkü azabın sonsuza dek devamında maslahat yoktur. Şer; gaye ve sonuç kastıyla değil, vesile ve başlangıç/sebep kastıyla maksuttur. Şerri yaratmaktan gaye ne ise ona ulaşıldığında şer batıl ve zail olur. Azap ise şerdir; kendisinden beklenen bir gaye vardır ki azap bu gayeye araçtır. Bu amaç hâsıl olduğunda azap, kendisiyle amaca ulaşılan bir yol gibi olur. Üzerinden gidilerek amaca ulaşıldığında artık bu yola girmekte bir fayda kalmaz.252 7. Cehennemin Ebedî Olmaması İbn Kayyım cennetle cehennemin ebedîyetini birbirinden ayırarak, cehennemin son bulacağı iddiasını şu delile dayandırmaktadır. “Allah cennetliklerin nimetlerinin ebedîliğini ve devamlılığını, bitip tükenmeyeceğini, eksilmeyeceğini ve kesintiye uğramayacağını haber vermektedir. Cehennem konusunda ise, ehlinin onun içinde ebedî 251 252 İzmirli İsmail Hakkı, Nar’ın Ebedîyet ve Devamı Hakkında Tetkikât, Daru’l-Fünun Matbaası, İstanbul 1341, s. 5. İsmail Hakkı, Nar’ın Ebedîyet ve Devamı Hakkında Tetkikât, , s. 5. 277 KUR’ÂN’DA CEHENNEM kalacaklarından, oradan çıkamayacaklarından ve her çıkmak istediklerinde oraya iade edileceklerinden, azaplarının kendileri için lazım, daimî olduğundan ve hafiflemeyeceğinden başka bir şey haber vermiyor. Bu iki haber arasındaki fark ise açıktır.”253 İzmirli İsmail Hakkı da bu konuda aşağı yukarı aynı şeyleri söylemektedir: “Allah cennet nimetleri hakkında “onun bitip tükenmesi yoktur” (Sâd, 38/54), “bitmez tükenmez bir lütuftur bu” (Hûd, 11/108) buyurduğu halde azap ve cehennem hakkında böyle bir şey buyurmuyor. Azap hakkında; cehennemliklerin cehennemde sürekli kalacaklarını, ateşten çıkamayacaklarını, cehennemin kapılarının içerisindekilerin üzerine kilitleneceğini (Beled, 90/20; Hümeze, 104/7), oradan ne zaman çıkmak isteseler tekrar oraya iade olunacaklarını, azaplarını kendileri için lazım ve mukîm (devamlı, daimî ve kalıcı, zorunlu ve yerleşik) olacağını, azaplarının hafifletilmeyeceğini haber veriyor. Bundan başka bir şey söylemiyor.”254 Bu iddialara en güzel cevabı Mustafa Sabri vermektedir: “Hayret bir şey! Şu gibi ayetlerde, cehennem azabının daimî olduğu bildirilmiyor mu? “Onlar için sürekli azap vardır”255 “Cehennemin azabı (asıl sakinleri açısısından, insana sarılıp bir daha ayrılmayan, lazım) daimi bir azaptır.” (Furkân, 25/65). “Kendilerinden hiç azap hafifletilmeyecektir. Onlar o azap içerisinde ümitsizdirler.” (Zuhruf, 43/75). “Ebedî azabı tadın” (Yunus, 10/52; Secde, 32/14). Cennet 253 254 255 İbn Kayyım, Hâdi’l-Ervâh, II, 752. İsmail Hakkı, Nar’ın Ebedîyet ve Devamı Hakkında Tetkikât, s. 25. Bkz. Mâide, 5/37; Hûd, 11/39; Zümer, 39/40; Şûrâ, 42/45. 278 CEHENNEMİN/AZABIN EBEDİYETİ MESELESİ nimetlerinin süreklilik ve kalıcılığından cennetin süreklilik ve kalıcılığı anlaşıldığına göre; cehennem azabının süreklilik ve kalıcılığından da cehennemin sürekliliği ve kalıcılığı anlaşılır. Cennetin nimetleri ne ise cehennemin azabı da tam manasıyla onun karşılığı değil midir? Mesela; ‘kesintisiz bir vergidir bu’ cümlesinden, cennetin sürekli ve ebedî olduğunu anlayıp da ‘ebedî azap’ ibaresinden ve hatta ‘ebedî kalma yurdu’ (dâru’l-huld) tabirinden, cehennemin sürekli ve ebedî oluşunu anlamamak çok manasız olur. Şurası da unutulmamalıdır ki bu zatın şu ani dönüşü, “orada çağlar boyu kalacaklardır” (Nebe, 78/23) gibi, Hz. Ömer ve İbn Mes’ûd’dan nakledilen rivayetler ve hatta kendisinin çok büyük bir ihtimamla yapıştığı, “rabbinin dilemesi hariç” istisnası gibi dayanak noktalarını da etkileyerek bunlar için harcadığı emeklerini de boşa çıkarır. Çünkü bunların tümü, kâfirlerin cehennemde ebedî kalıp kalmayacakları meselesinin tartışılması esnasında söylenebilecek sözlerdir; cehennemin kendisinin ebedî olup olmadığı meselesinde değil. Kâfirlerin cehennemde ebedî kalacakları ise bizzat kendisi tarafından da kabul ve itiraf edilerek bitmiştir.”256 Mustafa Sabri’nin ifadelerinden de anlaşıldığı gibi, azabın devamlılığı cehennemin mevcudiyetinin devamlığını gerektirir. Ebû Hâtim er-Râzî (ö. 273/887)257, Tahâvî (ö. 256 257 Mustafa Sabri, İlahi Adalet, s. 177-178. Ebu’l-Kasım Hibetullah b. Hasan b. Mansur et-Taberî el-Lâlekâî, Şerhu Usul-i İ’tikadi Ehli’s-Sünneti ve’l-Cema’e, Daru Tıbe, Beyrut 1995, I, 199. 279 KUR’ÂN’DA CEHENNEM 321/933)258, Berbehârî (ö. 329/941)259, Âcûrî (ö. 360/971)260, İbnü Ebî Zemenîn (ö. 399/1009)261, Sabûnî (ö. 449/1057)262, İbn Hazm (ö. 456/1064)263, Isbehânî, (ö. 535/1141)264, Makdisî (ö. 600/1204)265, İbn Kudâme (ö. 620/1223)266, Kurtubî, (ö. 671/1273)267, Mer’a el-Hanbelî (ö. 1033/1624)268, Sefârînî (ö. 1188/1774)269, San’ânî (ö. 1182/1768)270 ve Sıddık Hasan Han (ö. 1307/1889)271 da bu görüşü desteklemekte, cehennemin ebedî olduğunu ve asla yok olmayacağını söylemektedirler.272 258 259 260 261 262 263 264 265 266 267 268 269 270 271 272 Tahâvî, ‘Akîdetu’t-Tahâvî, s. 25; Ebu’l-‘Iz, Şerhu ‘Akîdeti’t-Tâhâviyye, II, 620. Ebu’l-‘Iz bu selef ve halef cumhurun görüşüdür, der. Hasan b. Ali el-Berbehârî, Şerhu’s-Sünne, thk. Abdurrahman b. Ahmed el-Cümeyzî, Riyad 2004, s. 71. Berbehârî, “cennet, cehennem, arş, kürsi, sur, kalem ve levh asla fani olmaz” der. Ebubekr el-Âcûrî, eş-Şerî’a, thk. Muhammed el-Fakî, Lahor trs., s. 399. Ebu Abdillah Muhammed b. Ebî Zemenîn, Usûlu’s-Sünne, thk. Abdullah el-Buhârî, Medine 1992, s. 139-140. Sabûnî, ‘Akîdetü’s-Selef, s. 61. İbn Hazm, Merâtibu’l-İcma’, s. 197. İbn Hazm, cennet ve cehennemin ebedi olduğu fani olmayacağı konusunda ittifak ve icma’ olduğunu söyler. İsmail el-Isbehânî, el-Hucce, II, 436. el-Isbehânî, cennet, cehennem, arş, kürsî, levh, kalem ve sur ebedidir, der. Abdulğına el-Makdisî, ‘Akîdetü’l-Makdisî, s. 76. İbn Kudame el-Makdisî, Şerhu Lum’ati’l-İ’tikâd, s. 135. Kurtubî, Tezkire, II, 924. Kurtubî, cennet ve cehennemin ebedi olduğu konusunda Ehl-i Sünnetin ittifak ettiğini söyler. Mer’â, Tevkîfu’l-Ferîkayn, s. 45. Sefârînî, Levâmi’u’l-Envâri’l-Behiyye ve Sevtı’u’l-Esrâri’l-Eseriyye, Şam 1402, II, 230. San’ânî, Ref’u’l-Estar, s.116. Kınnavcî, Katfu’s-Semer, s. 127. Bilgi için bkz. Ğusn, Da’âve’l-Münâviîn, s. 592-595. 280 CEHENNEMİN/AZABIN EBEDİYETİ MESELESİ Cehennemin ve azabının ebedî mi yoksa sınırlı mı olacağına dair iddialara baktığımızda ebedîliği savunanların müslümanların kahir ekseriyetini temsil eden Ehl-i Sünnet olduğunu görürüz. Azabın ebedî olmadığını, belli bir süre sonra sona ereceğini söyleyenler ise günümüzde taraftarları ya çok az ya da hiç kalmamış mezhep ve bazı düşünürlerdir. Bunların delillerini incelediğimiz vakit, ayetlerdeki istisnalar dışındaki, rahmetin kapsayıcılığı, Allah’ın affı, adalet ilkesi ve azapta yarar olmaması gibi deliller tamamen aklî delillerdir. Bu aklî deliller birçok Kur’ân ayetiyle de çelişmektedir ki, bu ayetleri yukarıda izah etmiştik. Hemen hemen bütün müfessirler inkârcıların azabının ebedî olduğu görüşündedirler. Çünkü ahiretle ilgili gaybî konularda en sağlam bilgi kaynağı Kur’ân ve sahîh rivayetlerdir. Yukarıda da değindiğimiz gibi çok sayıda Kur’ân ayeti inkârcıların cehennemden çıkamayacaklarını ve orada ebedî kalacaklarını haber vermektedir. 281 IV. Bölüm Dünya-Cehennem İlişkisi Kur’ân’da dünya, Allah’a kulluğun yapıldığı ve herkesin amel ve davranışlarıyla imtihana tabi tutulduğu yer olarak kabul edilir. İnsan bu dünyada yaptıklarının sonucunda ya azabı ya da ebedî mutluluğu hak eder. “Hanginizin daha güzel iş ortaya koyacağını denemek için, ölümü ve hayatı yaratan O’dur. O üstün kudret sahibidir, affı ve mağfireti boldur” (Mülk, 67/2). Kur’ân dünya hayatı ile ahiret hayatını karşılaştırmalı olarak anlatır. Şöyle ki, dünya hayatı geçici ve önemsiz, ahiret hayatı ise ebedi ve daha değerlidir.1 Kur’ân’a göre dünya hayatının başlıca özellikleri, aldatıcı, oyalayıcı, maksattan uzaklaştırıcı, gaflete düşürücü olmasıdır (Kehf, 18/46). Kadın, evlat, altın, gümüş, mal ve mülk ise insanoğlunun hoşuna giden dünya hayatının süsleri olarak kabul edilir (Âl-i İmrân, 3/14). Eğer insanın istifadesine sunulan bu 1 Bkz. Nisâ, 4/77; Tevbe, 9/38; Ra’d, 13/26. 283 KUR’ÂN’DA CEHENNEM nimetler hakkın rızasına uygun şekilde kullanılmazsa cehennem azabına sürükler. Dolayısıyla cennet ve cehennem dünya hayatının bir sonucu olarak kabul edilir.2 İnsan dünyada işlediği günahlar sonucunda cehennem azabını hak eder. Ancak ölüm anına kadar insana işledikleri günahlardan dolayı tövbe etme şansı verilmiştir. Ayrıca Allah şirk dışındaki bütün günahları affedeceğini bildirmiştir. Bu iki durum cehennemden kurtulmak için dünya hayatında insana tanınan en büyük imkândır. Bu sebeple dünya cehennem azabına çarptırılmanın veya ondan kurtulmanın imkânının yaşandığı bir yerdir. Bu yüzden Kur’ân’ın dünya hayatına bakışına burada kısaca temas etmemizin uygun olacağı kanaatindeyiz. I. Kur’ân’ın Dünya Hayatına Bakışı Dünya kelimesi sözlükte, “dünüv” (yakın olmak) kökünden türemiş, edna kelimesinin müennes şeklidir. Kur’ân’da “el-hayâtu’d-dünya” şeklinde kullanılan bu ifade dini ve ahlaki bir terim olarak kullanılır. Dünya hayatı kötülenirken dünyanın kendisi değil, ahiret ve hesap kaygısı taşımadan imansız ve hiçbir değer kaygısı taşımadan günah içerisinde yaşanılan bir hayat tarzı kastedilmektedir. Bu anlamda dünya kelimesinin alçaklık ve kötülük manasındaki “denâet” kökünden geldiği de iddia edilmiştir.3 Kur’ân’da dünya hayatı, ahiret hayatıyla birlikte zikredilmiş, ahiret hayatının olumlu veya olumsuz yönde 2 3 Bkz. Ahkâf, 46/20; Sâf, 61/10-11. İbn Manzûr, Lisânu’l-‘Arab, XV, 273; İsfahânî, Müfredât, I, 230. 284 DÜNYA-CEHENNEM İLİŞKİSİ kazanılmasında dünya hayatının büyük payının olduğu belirtilmiştir. Aynı zamanda dünya ve ahiret dengesinin iyi kurulması durumunda dünya nimetlerinden faydalanmanın meşru olduğu vurgulanmıştır. Dünya hayatından meşru bir şekilde faydalanmak ahiretteki ebedi mutluluğun kazanılmasına engel değildir. Nitekim müminlerin, “Rabbimiz! Bize dünyada da ahirette de iyilik ver” diye dua ettikleri, “İşte bunlar kazandıkları şeylerin hayır ve bereketlerini fazlasıyla görürler. Allah hesabı çok çabuk görür” (Bakara, 2/202) ayetiyle de bu yaptıklarının karşılığını ahirette mutlaka görecekleri ifade edilmiştir. Kur’ân dünya hayatının insanları aldatmaması gerektiğine dikkat çekerken diğer taraftan nimetlerinden istifade edilmesinin meşruluğunu da vurgular. “Her canlı ölümü tadacaktır. Siz ey insanlar, çalışmalarınızın karşılığını ancak kıyamet günü tam bir şekilde alacaksınız. O vakit, kim ateşten uzaklaştırılıp cennete yerleştirilirse, işte o muradına ermiştir. Yoksa bu dünya hayatı, aldatıcı ve geçici bir zevkten başka bir şey değildir” (Âl-i İmrân, 3/185). “Ey insanlar! Rabbinize karşı gelmekten sakının! Öyle bir günden çekinin ki o gün hiçbir baba evladına asla fayda veremez, evlat da babasına fayda sağlayamaz. Allah’ın va’di elbette gerçektir. O halde sizi dünya hayatı aldatmasın ve çok hilekâr şeytan da sizi Allah ile aldatmasın, Allah’ın affına güvendirmesin!” (Lokman, 31/33). Kur’ân dünya nimetlerinin kâfir mümin farkı gözetilmeksizin herkese verileceğini, bu nimetlerden temiz ve helal olanların müminlerin hakkı olduğunu ve bunu haram kılmaya hiç kimsenin yetkisinin olamayacağını vurgular. “De ki: “Allah’ın, kulları için yaratıp ortaya 285 KUR’ÂN’DA CEHENNEM çıkardığı zineti, temiz ve hoş rızıkları haram kılmak kimin haddine? “De ki: “Onlar, dünya hayatında (iman etmeyenlerle birlikte) iman edenlerindir. Kıyamet günü ise yalnız müminlere mahsustur. İşte biz, bilip anlayan kimseler için, ayetleri bu şekilde açıklıyoruz” (A’raf, 7/32). Kur’ân’da dünya hayatının nimetleri ahiret yurdunun kazanılması için birer araç olarak kabul edilir. “Allah’ın sana ihsan ettiği bu servetle ebedî ahiret yurdunu imar etmeye gayret göster, ama dünyadan da nasibini unutma! (ihtiyacına yetecek kadarını sakla). Allah sana ihsan ettiği gibi sen de insanlara iyilik et, sakın ülkede nizamı bozma peşinde olma! Çünkü Allah bozguncuları sevmez” (Kasas, 28/77). Kur’ân’da kötülenen dünya ve nimetleri değildir. Kötülenen, dünya hayatını müstekbir ve müstağni bir tavırla ebedî olarak algılayıp, dünya malının kendisini kurtaracağını zanneden, yüce yaratıcıyı ilah olarak kabul etmeyen kâfirin yaşadığı dünya hayatıdır. Bu hayat şekli insanı cehenneme sürükleyerek, orada ebedî kalmasına sebep olur. “(İnsanları) diliyle çekiştiren, kaş ve gözüyle işaretler yapıp alay eden her bozguncu kişinin vay haline! Böylesi mal yığar ve onu sayar durur. Malının kendisini ebedî yaşatacağını sanır. Hayır! (Vazgeçsin bu hülyadan, malı kendisini kurtaramaz) Mutlaka o Hutame’ye fırlatılır” (Hümeze, 104/1-4). Kur’ân dünya hayatını bir imtihan yeri olarak yaratmıştır. “O, hanginizin daha güzel iş yapacağınızı denemek için ölümü ve hayatı yarattı. O, üstündür, bağışlayandır.” (Mülk, 67/2) ayetiyle hayatla ölüm arasındaki sürede yaptığımız amellerle bizi imtihan ettiğini bildirmektedir. “Biz mutlaka sizi korku, açlık yahut mala, cana veya ürünlere 286 DÜNYA-CEHENNEM İLİŞKİSİ gelecek noksanlıkla deneriz. Sen sabredenleri müjdele!” (Bakara, 2/155) ayetiyle de imtihan konularına dikkat çekmektedir. İşte biz bu imtihan dünyasında yaptığımız ameller sonucunda ahiret hayatında mutluluk veya azapla karşı karşıya geleceğiz. Yani cenneti veya cehennemi bu dünyada kazanacağız. İnsan ise bu dünyadaki imtihanın en önemli unsurudur. Yaratıkların en şereflisi sayılan insan aynı zamanda içinde en fazla za’afları barındıran varlıktır.4 Yaratılış özünde mevcut olan toprak onu şeytanî ve nefsâni eğilimlere doğru sürüklemekte, dalalete doğru itmektedir. Allah’ın üfürdüğü ruh ise onu yücelere doğru çekmekte, onu Allah’a yaklaştırmaktadır.5 Allah tarafından üstün gayeleri gerçekleştirmek için yaratılan insan, bu gayeye uygun olarak mükemmel ve üstün yeteneklerle donatılmıştır “Sonra onu tamamlayıp şekillendirmiş, ona kendi ruhundan üflemiştir. Ve sizin için kulaklar, gözler, kalpler yaratmıştır” (Secde, 32/9). Kur’ân insanı zıtlıklarla dolu çok zengin duygu ve düşünce dünyasına sahip bir varlık olarak tanıtmaktadır. Bu sebeple o iyi ya da kötü olmaya eğilimlidir. Çünkü Allah hayır, şer, itaat ve isyan duygularını insan nefsine yerleştirmiştir. İyiliği ve kötülüğü seçmek kendi elindedir.6 “Nefse 4 5 6 Nurettin Topçu, İslam ve İnsan, Dergâh Yayınları, İstanbul 1998, s. 32. Muhammed Bagır Sadr, Kur’ân Okulu, çev. Mehmet Yolcu, Fecr Yayınları, Ankara 1995, s.182. Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb, XXXI, 193; et-Tihamî Nakra, Saykoliciyyetü’lKıssa fi’l-Kur’ân, eş-Şeriketü’t-tunusiyye, Tunus 1974, s. 377. 287 KUR’ÂN’DA CEHENNEM ve ona bir takım kabiliyetler verip de iyiliklerini ve kötülüklerini ilham edene yemin ederim ki, nefsini kötülüklerden arındıran kurtuluşa ermiş, onu kötülüklere gömen de ziyan etmiştir” (Şems, 91/7-10). İnsan nefsi hayra ve şerre istidatlıdır, davranışlarında bu ikisinden birini tercih eder. Kur’ân ise toplumda üstün değerleri çoğaltmayı, kötülükleri azaltmayı hedeflediği için hayrı teşvik eder. Hayrın delalet ettiği şeyler maruf, şerrin delalet ettiği şeyler ise münker diye adlandırılır.7 “Nefse ve ona bir takım kabiliyetler verip de iyilikleri ve kötülükleri ilham edene...” (Şems, 91/7-8) ayetiyle Allah insana hayrı ve şerri, hidayet ve dalaleti gösterdiğini ifade etmektedir. Anlaması için akıl, görmesi için göz, dinlemesi için kulak, iyiyi ve kötüyü birbirinden ayırabilmesi için irade verdikten sonra bunlarla da yetinmeyerek insana hayrı ve şerri vahiy yoluyla açıklayarak kurtuluş ve helak sebeplerini açıklamıştır. “Şüphesiz biz ona doğru yolu gösterdik. İster şükredici olsun ister nankör” (İnsan, 76/3). Böylece insan aklı ve iradesi ile ya bu hidayete uymakla kurtuluşu ya da hidayetten yüz çevirmekle nankör olup helak olmayı hak edecektir.8 İnsan; akıl, bilgi ve iradeyle donatılmış, beden ve ruhtan ibaret bir varlık olduğu için bu yaratılışın bir gayesi olması doğaldır. Allah insanı başıboş bırakıp, sonra top7 8 Muhammed Lütfî es-Sabbağ, el-İnsân fi’l-Kur’ân, el-Mektebü’l-islamî, Beyrut 1992, s. 23. Muhammed Osman Necati, el-Kur’ân ve’l-İlmü’n-Nefs, Daru’ş-şuruk, Beyrut 1989, s. 212; Şaban Ali Düzgün, Din Birey ve Toplum, Akçağ Yayınları, Ankara 1997, s. 38. 288 DÜNYA-CEHENNEM İLİŞKİSİ rak olup gitmesi için yaratmamıştır. İnsan yaratılışındaki hikmetleri ve sırları öğrenerek, Allah’a yönelmek zorunda olduğunu bilmek durumundadır.9 Çünkü insan Allah’a kul olmak ve onun dinini yeryüzünde yaşamak ve yaşatmak için yaratılmıştır. İnsanın yaratılmasındaki esas gaye Allah’a kulluk etmektir “Ben cinleri ve insanları ancak bana kulluk yapsınlar diye yarattım” (Zariyât, 51/56) ayeti bu gerçeği ifade etmektedir. Çünkü kulluk insanın faydası içindir, Allah’ın değil.10 “Herkesin kazandığı iyilik kendi lehine, işlediği fenâlık aleyhinedir ” (Bakara, 2/286). “Kim günah kazanırsa, onu sırf kendi aleyhine kazanır” (Nisâ, 4/111) ayetleri bu hususu gayet açık bir şekilde dile getirmektedir. Allah insana peygamberlerin tebliğ ettikleri hitabını anlayabilmeleri, hayrı ve şerri öğrenebilmeleri için temyiz kuvveti vermiştir.11 İnsan bu temyiz kuvveti ve aklının yardımıyla vahyin ilkeleri doğrultusunda doğruya yönelebilecektir. Allah insanı her ne kadar tarafsız bir fıtratta yaratmış olsa da, ona hem iyiye hem de kötüye eğilim gösterebilecek bir potansiyel güç vermiş ve bunu ne yönde kullanılması gerektiğini de aklına bırakmıştır. İyi ve kötü diye iki ayrı kategorinin varlığının insanın hür iradesiyle ve yaptığı fiillerin sonunda gerçekleşen sorumlulukla yakın ilgisi 9 10 11 Şerafeddin Gölcük, Kur’ân ve İnsan, Esra Yayınları, Konya 1996, s. 33. Fazlurrahman, Ana Konularıyla Kur’ân, s. 81; Seyyid Hüseyin Nasr, İnsan ve Tabiat, çev. Nabi Avcı, Yeryüzü Yayınları, İstanbul ts., s. 123. Nakra, Saykoliciyyetü’l-Kıssa fi’l-Kur’ân, s. 395. 289 KUR’ÂN’DA CEHENNEM vardır. Kötülük varlıklar arasındaki ilişkiden doğmaktadır. Kötülük insanın kendi eliyle kazandıklarının bir sonucudur. Şüphesiz kötülüğün ortaya çıkardığı sonuçtan da doğrudan doğruya insan sorumludur. Bunu kendi dışındaki bir varlığa asla yükleyemez.12 “Doğrusu size rabbinizden açık belgeler gelmiştir. Kim görürse kendi lehine ve kim körlük ederse kendi aleyhinedir” (En’âm, 6/104). İnsan dünyada sorumsuz ve başıboş bırakılmaz. “İnsan başıboş bırakılacağını mı sanır?” (Kıyâme, 75/35) ayeti insanın sorumlu bir varlık olduğunu ifade etmektedir. Kendisinin oyun ve eğlence için yaratılmadığını tam anlamıyla bilen, çok ciddi bir görevinin olduğunun ve dünyada yaptıklarının hesabını vereceğinin şuurunda olan, yaptığı her kötülük ve iyilikten sorumlu tutulacağının bilincinde olan bir varlıktır.13 “Sizi sadece boş yere yarattığımızı ve sizin hakikaten huzurumuza geri getirilmeyeceğinizi mi sandınız?” (Müminûn, 23/115). İnsan yeryüzünde yaptıklarından bizzat kendisi sorumlu olan bir varlıktır. Hiç kimse başkasının suçunun sorumlusu değildir.14 İslam’a göre hiç kimse doğuştan günahla damgalanamaz ve başkalarını işlediği suçların cezalarını da çekmez. “Herkesin kazanacağı yalnız kendisine aittir. Hiç kimse başkasının günahını yüklenmez” (Necm, 53/38-39). Ancak insan kendisine tebliğ edilen, bildirilen şeylerden sorumludur. “Biz peygamber göndermedikçe azap etmeyiz” 12 13 14 Düzgün, Din Birey ve Toplum, s. 26-27; Necati, el-Kur’ân ve’l-İlmü’nNefs, s. 212. Fazlurrahman, Ana Konularıyla Kur’ân, s. 60. Abbas Mahmud el-Akkad, el-İnsân fi’l-Kur’ân, Mektebetü’l-üsre, Mısır ts. s. 16. 290 DÜNYA-CEHENNEM İLİŞKİSİ (İsrâ,17/15) ayeti insanların kendisine din tebliğ edilmedikçe sorumlu tutulamayacaklarını ifade etmektedir.15 İnsanın sorumlu olduğu şeyleri bilmesi gerekir. Bilmediği şeyleri öğreninceye kadar sorumlu tutulmaz. Teklif insanın gücü ölçüsündedir. Güç yetiremediği şeylerden sorumlu değildir. Ancak yaptıklarının hesabını verecektir. “Allah her şahsı, ancak gücünün yettiği ölçüde mükellef kılar. Herkesin kazandığı hayır kendi lehine, yapacağı şer de kendi aleyhinedir” (Bakara, 2/286).16 İnsan unuttuğu şeylerden, uykudayken, akli dengesini kaybettiği veya bayıldığı zaman ayılıncaya kadar yaptığı fiil ve davranışlardan sorumlu değildir.17 Teklif akıllı ve büluğ çağına ermiş insan için söz konusudur.18 İnsanın sorumluluğunun temel kaynağı akıldır. Dinin hükümlerinden sorumlu olabilmesi için aklının olması gereklidir. Akıl sahibi olmayan kimse için sorumluluk ve hesap yoktur. İnsan, aklı ve zihni melekelerinin gücü ölçüsünde ceza ve sorumluluğa sahiptir.19 Mükellef bir insan olabilmek için akıl en önemli şartlardan biridir. 15 16 17 18 19 Beydâvî, Envâru’t-Tenzîl, I, 588; Murtaza Mutahharî, Kur’ân’da İnsaniyet Mektebi, Şura Yayınları, İstanbul 1999, s. 77. Akkad, el-İnsân fi’l-Kur’ân, s. 18; Mutahharî, Kur’ân’da İnsaniyet Mektebi, s. 79. Ebû Davûd, Hudûd, 17; İbn Mâce, Talak, 55; Muhammed b. Abdillah el-Hatib et-Tebrîzî, Mişkâtu’l-Mesâbih, thk. Said Muhammed elLahham, Daru’l-fikr, Beyrut 1991, II, 245; Bağavî, Me‘âlimu’t-Tenzîl, I, 357. Muhammed Behiy, İnançta ve Amelde Kur’âni Kavramlar, çev. Ali Turgut, Yöneliş Yayınları, İstanbul 1988, s. 157. Emir Abdülaziz, el-İnsân fi’l-İslam, Daru’l-furkan, Beyrut 1986, s. 42; Gölcük, Kur’ân ve İnsan, s. 33. 291 KUR’ÂN’DA CEHENNEM İşte dünyada imtihana tabi tutulan bu insanı inkâr ve günaha sürükleyen bazı etkenler mevcuttur. Bu etkenler onun dünyada yaptığı davranışlarından dolayı azabı ve cehennem hayatını hak etmesine sebep olmaktadır. Bu sebeple bu etkenlerden kısaca bahsedeceğiz. II. İnkâr ve Günaha Sürükleyen Etkenler Kur’an insanı inkâr ve günaha sürükleyen bazı etkenlerden bahsetmektedir. Bunları genel olarak dört başlık altında ele almak istiyoruz. A. Nefis Kötü duygu ve davranışların kaynağı olarak insan davranışlarını olumsuz yönde etkileyen nefis sözlükte; ruh, can, kan, azamet, izzet, irade20, insandaki şehvet, yiyip içmek gibi maddi ihtiyaçlara olan tabii meyil, bir şeyin ta kendisi, döl suyu, şahsiyet, öz benlik, bir şeyin hakikati ve cevheri, canlılardaki hareket gibi manaları ifade etmektedir.21 İnsanın gönlüne, kalbine ve iç dünyasına da delalet eden nefis, insanın bedeniyle birlikte ruhunu22 ve insanın bütün iç dünyasını ifade eden bir kavram23 olup, Kur’ân’ın pek çok yerinde bu manalarda kullanıldığını görmekteyiz.24 20 21 22 23 24 Mecduddin Muhammed b. Yakub el-Firûzâbâdî, el-Kâmûsu’l-Muhît, Mısır 1952, II, 264; Zebîdî, Tâcu’l-Arûs, XVI, 564; Cevherî, es-Sıhâh, III, 984; İbn Manzûr, Lisânu’l-‘Arab, VI, 234. Ayhan, Halis, Eğitim Bilimine Giriş, Şule Yayınları, İstanbul 1997, s. 145. İbn Manzûr, Lisânu’l-‘Arab, VI, 235; Gazâlî, Ebû Hâmid, İhyâu ‘Ulûmi’dDîn, Daru’l-Hadîs, Kahire 1992, III, 6; Ögke, Ahmet, Kur’ân’da Nefs Kavramı, İnsan Yayınları, İstanbul 1998, s. 37. Yapıcı, Asım, İslam’da Tövbe ve Dini Yaşayıştaki Rolü, Beyan Yayınları, İstanbul trs, s. 30. Bu konuda bkz.; Bakara, 2/87, 109, 130, 235, Al-i İmran, 3/154, Nisa, 4/113, En’am, 6/158, A’raf, 7/205, Hûd,11/39, Yusuf, 12/77, İsra, 17/7, 292 DÜNYA-CEHENNEM İLİŞKİSİ Nefis Kur’ân’da, ruh ve bedenden müteşekkil insanın bütünlüğü, zatı, ruhu, şahsiyeti ve kendisi anlamlarına gelmektedir. Nefis insanı insan yapan varoluş halidir. İnsanın tabiatı ve özüdür. O ortadan kalkınca, insanın varlık nedeni de ortadan kalkar. Her nefis bir insan demektir. Hırs, duygu, arzu ve iştiyak ise nefsin eylemleridir.25 İnsan nefsi hisseden ve hissedilen her iki özelliği ile “ben” in zatı ve hakikatidir. Yalnız idrak etme özelliği sebebiyle ruha da nefis denilir.26 Hatta Kur’ân’da nefsin en çok “ruh” anlamında kullanıldığını söyleyebiliriz.27 Zaten nefsin, yerine göre durum, yön, mizaç veya insan şahsiyetinin temayülleri olarak anlaşılması da mümkündür.28 Aynı zamanda nefis ıstılahta heva anlamında da kullanılmaktadır. Heva ise dinde hoş karşılanmayan kötü arzu ve isteklerdir. Bu anlamda nefis ister helal olsun, ister haram olsun elde edilme imkanı bulunan her şeyi arzu etme, dünya ve mal sevgisi, insanların mal ve şehvete olan düşkünlüğü ve hırsı vardır.29 Zaten genel olarak, insan nefsinin yaratılışında şehvete, günaha ve kötülüğe doğru bir eğilim vardır. Nefis kendi gücünü bu yönde kullanır. Bu nedenle insan 25 26 27 28 29 Taha, 20/67, Enbiya, 21/64, Neml, 27/14, Secde, 32/17, Mücadele, 58/8. Alûsî, Rûhu’l-Meânî, XXX, 236. Ögke, Kur’ân’da Nefs Kavramı, s. 64; Şahin, Abdullah, Kişilik Gelişimi ve Din Eğitimi: Din Eğitiminin Teolojik ve Eğitimsel Temellerine İlişkin Diyalektik, İslamiyat Dergisi, Cilt 1, Sayı 2, Ankara 1998, s. 69. Ögke, Kur’ân’da Nefs Kavramı, s. 25. Fazlurrahman, Ana Konularıyla Kur’ân, Çev. Alparslan Açıkgenç, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 1996, s. 58. Sabbâğ, el-İnsan fi’l- Kur’ân, s. 269. 293 KUR’ÂN’DA CEHENNEM kendi nefsiyle baş başa kaldığı vakit kötülüğe sürüklenir.30 Hz. Peygamber’in (s.a.v) ifadesiyle nefis, istek ve şehevî duyguları kabartır31, arzu ve isteklere doymaz. Kur’ân bu gerçeğe şöyle dikkat çekmektedir. “Nefsanî arzulara özellikle kadınlara, oğullara, yığın yığın biriktirilmiş altın ve gümüşe, salma atlara, sağmal hayvanlara ve ekinlere karşı düşkünlük insanlara çekici kılındı...” (Âl-i İmran, 3/14). Heva, nefsin şehvete meyli için kullanıldığı gibi, bizzat şehvete meyyal nefis içinde kullanılmıştır. Bu manada nefis zalim ve cahildir. Her kötü iş ve söz onun bu cehaletinden ve zalimliğinden neş’et eder. İnsandaki her şerrin kaynağı odur.32 Çünkü nefis insan davranışlarını harekete geçirmekte çok önemli rol oynamaktadır. Ferdin istek ve arzularını tetiklemekte, bütün konuşma ve davranışlarını etkilemektedir.33 Nefis Kur’ân’da insanı kötü davranışları yapmaya sürükleyen faktör olarak açıkça yer alır. Hz. Yakub’un (a.s.) oğullarına “nefsiniz sizi bu işi yapmaya sürükledi” (Yusuf, 12/18). “Bunun üzerine kardeşini öldürmekte nefsine uydu ve O’nu öldürdü” (Maide, 5/30) ayetleri nefsin insanın davranışlarını olumsuz yönde etkilediğine işaret etmektedir.34 Kur’ân’a göre nefis, insanlarda başta gelişmemiş, fakat büyük potansiyellerle donatılmıştır. Bu bağlamda ne30 31 32 33 34 Ögke, Kur’ân’da Nefs Kavramı, s. 32. Buhârî, Kader 9. Lütfullah Cebeci, Kur’ân’da Şer Problemi, Akçağ Yayınları, Ankara 1985, s. 146. Ayhan, Eğitim Bilimine Giriş, s. 147. Taberî, Câmi’u’l-Beyân, VI, 265; Âlûsî, Rûhu’l-Me’ânî, XII, 301. 294 DÜNYA-CEHENNEM İLİŞKİSİ fis tabiattaki diğer varlıklara kıyasla etkin bir güce sahiptir. Dolaysıyla hiçbir zaman statik olmayıp, sürekli değişmeye açıktır. Bunun sonucu olarak insan nefis sayesinde zamanla olgunlaşma imkanına sahip olduğu gibi, bütün yaratıkların en aşağısı da olabilmektedir.35 “Nefsini kötülüklerden arındıran kurtuluşa ermiş, onu kötülüklere gömen de ziyan etmiştir” (Şems, 91/9-10) ayeti de nefsin terbiye edilebileceğine işaret etmektedir. Bu ayete göre insanın nefsine yaratıcısı iyi ve kötü eğilimi yerleştirmiştir. Hangi şeyin iyi, hangi şeyin kötü bir davranış olduğu nefsinde potansiyel olarak mevcuttur. Allah ona doğuştan iyiyi ve kötüyü temyiz etme yeteneği vermiştir.36 B. Heva İnsanın günah işlemesine önemli ölçüde etki eden heva nefsi etkileyip kötü yola doğru yönlendiren en önemli faktörlerden biri olup insan tabiatının süfli istek ve arzusudur.37 Heva insanın kendisini madde ve dünya sevgisine kaptırıp, arzuları doğrultusunda hareket etmesidir. Bu davranışa ibadetü’l-heva denmektedir. Heva yalnız dünyevî ve fani şeylere aşırı tutku göstermekle kalmaz, inancı etkileyen kaynak olarak bazen de Allah’ın yerine konulur, O’nunla denkleştirilir. Heva bir ilah mesabesindedir artık. İsyanın da itaatın da kaynağı odur artık.38 35 36 37 38 Âlûsî, Rûhu’l-Me’ânî, XXX, 258. Mevdûdî, Tefhîmü’l-Kur’ân, VII, 135. İbn Manzur, Lisanu’l-Arab, XV, 372; Ögke, Kur’ân’da Nefs Kavramı, s. 68. Kılıç, Kur’ân’da Günah Kavramı, s. 254. 295 KUR’ÂN’DA CEHENNEM Heva insan nefsininin şehvetlerinden ve hayvanî arzulardan doğan doğal eğilimi olmakla beraber aynı zamanda insanı isyana ve günaha sürükleyen za’afın itici gücü, her türlü kötülüğün kaynağıdır. Kur’ân’da, bu kelime insanı doğru yoldan saptıran şer güç39 anlamına gelmektedir. Hevanın bir anlamdaşı daha vardır ki o da şehvettir. Bu kelime Kur’ân’da, bazı yerde hevanın yerine kullanılmaktadır. “Allah sizin tevbenizi kabul etmek ister, şehvetlerine uyanlar (kötü arzularının esiri olanlar) ise büsbütün yoldan çıkmanızı isterler” (Nisa, 4/27). Heva, şehevî arzulara meyletme anlamına gelse de şehvetle aralarında şöyle bir fark vardır. Heva genellikle düşünce ve inanca has iken; şehvet, haz ve lezzetle ilgilidir. Bu bakımdan şehvet hevanın sonuçlarından biridir ve daha hususîdir. Heva ise asıl ve geneldir.40 Heva şehvete meyl eden nefis için de kullanılır. Bu manada nefis, cahil ve zalimdir. Her kötü söz ve davranış bu cahillik ve zalimlikten kaynaklanır.41 Nefis hevanın bizzat kendisi değildir. Allah’ın kitabında kötülenen hevaya tabi olmaktır. Hevaya tabi olan ise nefistir. Heva nefsin bir eylemi durumundadır. İnsan nefsi ise yaratılışında bulunan 39 40 41 Hayati Aydın, Kur’ân’da İnsan Psikolojisi, Timaş Yayınları, İstanbul 1999, s. 204; Toshihiko, İzutsu, Kur’ân’da Dini ve Ahlakî Kavramlar, Çev. Selahattin Ayaz, Pınar Yayınları, İstanbul 1997, s. 191. Ebu’l-Hasan Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî el-Maverdî, Edebu’dDünya ve’d-Dîn, Mısır 1973, s. 39; Kılıç, Kur’ân’da Günah Kavramı, s. 255. Isfahânî, Müfredât, II, 849; Ramazan Altıntaş, Kur’ân’da Hidayet ve Dalalet, Pınar Yayınları, İstanbul 1995, s. 152. 296 DÜNYA-CEHENNEM İLİŞKİSİ za’aflarından ve dünyanın şehevî şeylerle dolu olmasından dolayı daha fazla hevaya meyletmektedir.42 Kur’ân-ı Kerim’de heva kafirlerin kalplerinin bir özelliği olarak ifade edilmiş olup, boşluk içinde bocalamak ve ne yaptığını bilemez şekilde davranmak (İbrahim, 14/43) anlamıyla birlikte genelde ilmin ve hidayetin zıddı olarak nefsin kötü ve süslü arzularına körü körüne uymak anlamında kullanılmıştır. “Haksızlık edenler bilgisizce kötü arzularına uydular. Allah’ın saptırdığını kim doğru yola eriştirebilir? Onlar için herhangi bir yardımcı yoktur” (Rum, 30/29). Kur’ân hevayı dalalet ve sapıklığın başlıca sebebi olarak zikretmektedir. Dini inançla ilgili meselelerde hevasına uyan kişinin doğru yoldan sapacağı muhakkaktır. Hevasına uyan kişiye uyanların da Allah yolundan sapacakları muhakkaktır.43 İnsanın kötü durumlara düşmesinde kalpteki hırs, aşırı istek, şehvet, sınırsız sevgi ve heva gibi duygular önemli rol oynar.44 Çünkü heva azgınlığı, haddi aşmayı ve günaha dalmayı isteyen bir kuvvettir. Bütün musibetlerin ve kötülüklerin kaynağı45 olduğu gibi cehennem azabına sürükleyen en önemli etkendir. 42 43 44 45 Ma’ruf Nayif, el-İnsân ve’l-Akl, Daru sebilü’r-reşad, Beyrut 1995; s.136. Zemahşerî, Keşşâf, IV, 89; Şevkânî, Fethu’l-Kadîr, IV, 294; Altıntaş, Kur’ân’da Hidayet ve Dalalet, s. 152; İzutsu, Kur’ân’da Dini ve Ahlaki Kavramlar, s. 190. Gölcük, Kur’ân ve İnsan, s. 52. Cebeci, Kur’ân’da Şer Problemi, s. 146. 297 KUR’ÂN’DA CEHENNEM C. Şeytan Sözlükte “uzaklaşmak, haktan ve hayırdan ayrılmak, muhalefet etmek” anlamındaki şatn veya “öfkesinden yanıp tutuşmak” manasındaki şeyt kökünden türediği ileri sürülen şeytan kelimesi “hayırdan ve rahmetten uzaklaşmış yaratık; yanıp helâke maruz kalmış varlık” demektir.46 Şeytan insanın duygu ve düşüncelerine etki ederek onları günaha sürükleyen önemli bir faktördür.47 Şeytan nefis gibi insanın kendi varlığı içindeki eğilimler, duygular ve benzeri şeyler değildir. Şeytan insanın dışında, ona düşman ve yabancı bir varlıktır. Bu nedenle şeytanı, insan davranışlarına etki eden olumsuz bir dış etken olarak kabul edebiliriz. Kur’ân’da şeytan, Hz. Adem’e karşı gösterdiği kibir ve Allah’a olan isyanından ötürü azgınlığa mahkum edilmesini ve Allah’ın rahmetinden kovuluşunu bahane ederek, insanoğlunu azdırıp saptıracağını iftiharla bildirmektedir.48 “İblis dedi ki: Öyle ise beni azdırmana karşılık, ant içerim ki, ben de onları saptırmak için senin doğru yolunun üstüne oturacağım. Sonra elbette onlara önlerinden, arkalarından, sağlarından, sollarından sokulacağım ve sen, onların çoklarını şükredenlerden bulmayacaksın!” dedi” (Araf, 7/16-18). Şeytan yalan vaadde bulunarak (Nisa, 4/10), zihinlere asılsız korkular salıp kötülükleri emrederek (Bakara, 2/268; 46 47 48 Isfahânî, Müfredât, I, 344; İbn Manzur, Lisânu’l-Arab, XII, 239; İlyas Çelebi, “Şeytan”, DİA, İstanbul 2010, XXXIX, 100. Yapıcı, İslam’da Tövbe ve Dini Yaşayıştaki Rolü, s. 34. Beşir İslamoğlu, Kur’ân’da Müminlerin Özellikleri, Pınar Yayınları, İstanbul 1995, s. 159. 298 DÜNYA-CEHENNEM İLİŞKİSİ Nur, 24/21), Allah’a karşı insanların bilmedikleri şeyleri söyleterek (Bakara, 2/169), insanlar arasında kin ve düşmanlık tohumları ekerek (Maide, 5/91) kötülük yapmaya uğraşır. Bütün bunları vesveseleriyle yapar. Ama vesveselerini, daha ziyade çirkin amelleri güzel göstermek için kullanır (En’am, 6/43; Enfal, 8/48; Nahl, 16/63; Neml, 27/24). Şeytan vesveseyle insanın nefsindeki kötü duygu, istek ve arzuları harekete geçirerek ona günah olan fiili işletir.49 Çünkü nefsin bozgunculuğu ve kötülükleri hep şeytanın vesvesesinden kaynaklanır. Günaha sürüklemek için kötü telkinleriyle başrolü üstlenen şeytan çoğunlukla nefsin arzularını vasıta yaparak insanı günaha davet eder.50 “Şeytan insanın damarlarında kan gibi dolaşır”51 hadîsi şeytanın vesvese ile aldatmasının, şehevî istek ve arzularını harekete geçirişinin mecâzi ifadesidir. Ancak şeytan asıl itibariyle dışarıda müstakil varlığı olan bir yaratıktır. Şeytanın insanlara dokunması olmasaydı, isyan etmeyecekler ve fıtratları bozulmayacaktı.52 Çünkü şeytan insana dokununca onu körleştirir, duygularını yok eder ve gözünü köreltir.53 “Şeytan insanlara vaadlerde bulunur, kendilerini kuruntulara daldırır. Fakat şeytanın onlara yaptığı vaadler, aldatmacadan başka bir şey değildir” (Nisa, 4/120). Bu durumda şeytan, insana kötü davranışını süsleyip güzel 49 50 51 52 53 Cebeci, Kur’ân’da Şer Problemi, s. 152; Yapıcı, İslam’da Tövbe ve Dini Yaşayıştaki Rolü, s. 35. Kılıç, Kur’ân’da Günah Kavramı, s. 278. Buhârî, Bed’i’l-Halk 11. Âlûsî, Rûhu’l-Me’ânî, XV, 217. İslamoğlu, Kur’ân’da Müminlerin Özellikleri, s. 161. 299 KUR’ÂN’DA CEHENNEM göstermekte, süslü ve yalan vaadlerle azgınlık yapmasına sebep olmaktadır.54 Şeytan insanların açıkça düşmanı olduğu için onlara iyi şeyler önermez; tersine sadece kötülükleri, çirkin davranışları, Allah’a karşı nankörlük yapmayı, hiçbir belgeye ve hakikate dayanmaksızın Allah adına asılsız şeyler uydurmayı, ona iftira etmeyi emreder.55 İnsanları korkutarak hayır işlemekten vazgeçirmeye çalışır. Onu fakir kalmakla korkutarak hayır yapmaktan vazgeçirir.56 Şeytan insanın nefsi aracılığıyla onun çeşitli duygu, düşünce, istek ve ilgilerini desteğine alarak, üzerinde kurduğu etki üç şekilde gerçekleşmektedir. Bunlar, kişiye kötü bir davranışı güzel göstermesi, insanı niyetlendiği güzel bir fiili yapmaktan alı koyması, bir insanı çeşitli güdüleriyle motive ederek hataya sürüklemesidir.57 Sonuç olarak diyebiliriz ki, kötü davranışların arkasında ve cehennem azabına sürüklenmekte mutlaka şeytanın aldatması ve vesvesesi vardır. D. Aile ve Sosyal Çevre Aile çocuğun içinde doğduğu, hayata ilk adım attığı tabii bir grup, önemli sosyal bir çevredir. Aile çocuğun her türlü ihtiyacının karşılandığı karakter ve şahsiyetinin 54 55 56 57 Taberî, Câmi’u’l-Beyân, III, 121; Seyyid Kutub, Fî Zılâli’l- Kur’ân, Beyrut 1992, II, 761. Kutub, Fî Zılâl, I, 155. İbn Kayyım el-Cevziyye, İğâsetü’l-Lehfân fî Mesâidi’ş-Şeytan, Mektebetü Dari’l-Beyan, Şam 1993, I, 124. Yapıcı, İslam’da Tövbe ve Dini Yaşayıştaki Rolü, s. 38. 300 DÜNYA-CEHENNEM İLİŞKİSİ teşekkülü için gerekli eğitim ve kültürü aldığı önemli sosyal bir birim ve sosyalleşmenin ilk modelidir. Ailenin en önemli fonksiyonlarından birisi çocukların bakımını ve eğitimlerini sağlamasıdır. Çocuğun doğması, büyüme ve gelişmesi anne ve babaya yeni sorumluluklar yükler.58 Anne babanın çocuk yetiştirme tarzı, çocuğun sosyalleşmesini etkileyen59 önemli bir faktördür. Çocuğun doğuştan getirdiği ve fıtratında var olan inanma, yüce bir yaratıcıya bağlanma duygusu anne ve babanın dini tutumuyla gelişir. Çünkü çocuklar dini tutumlarını geniş ölçüde aile içinde anne babalarının konuşma ve davranış modellerinden elde etmektedirler.60 “Her çocuk İslam fıtratı üzere doğar. Sonradan anne babası tarafından yahudi, hristıyan ve mecusi dinini seçerler”61 hadîsi de çocuğun dini tutum ve davranışlarında ailenin etkisine dikkat çekmektedir. İnsan davranışlarına etki eden ikinci önemli etken çevredir. İnsan sosyal ve kültürel geleneklerin egemen olduğu bir ortamda yaşar. İnsan fiziksel çevresiyle olduğu gibi toplumsal çevresi ile de sürekli bir etkileşim halindedir. Bunun doğal bir sonucu olarak insanın davranışları üzerinde 58 59 60 61 Adnan Kulaksızoğlu, Ergenlik Psikolojisi, Remzi Kitabevi, İstanbul 1998, s. 75. Kulaksızoğlu, Ergenlik Psikolojisi, s. 74; Ali Rıza Aydın, Çocuğun Dini Şahsiyet Kazanmasında Ailenin Rolü, O.M.Ü.İ.F. Dergisi, Sayı 8, Samsun 1996, s. 214; T.Clifford Morgan, Psikolojiye Giriş, Çev. Sibel Karakaş ve Arkadaşları, H.Ü.Yayınları, Ankara 1995, s. 322. Aydın, Çocuğun Dini Şahsiyet Kazanmasında Ailenin Rolü, s. 214. Buharî, Cenaiz 93. 301 KUR’ÂN’DA CEHENNEM ilişkide bulunduğu insanların, içinde yaşadığı toplumun ve toplumdaki gelenek ve göreneklerin etkisi kaçınılmazdır.62 Psiko-sosyolojik incelemelerin verilerine göre, insan davranışlarının oluşmasında toplumun ve kültürün rolü açıkça bilinmektedir. Ferdin şahsiyetinin belirgin karakterler almasına hatta biyolojik özelliklerinin şekillenmesine bile etkide bulunan etmen çevre faktörüdür.63 Çağımızda insanın; dinî, içtimaî, fikrî ve kültürel hayatının şekillenmesinde aile, arkadaş, eğitim kurumları ve çevrenin önemi tartışılmaz bir gerçektir.64 Şahsiyet, sevgi, merhamet, ideal gibi insanla ilgili özellikler, belli bir kültür çevresinde meydana gelir. İnsan, sevmeyi ve saymayı böyle bir çevrede öğrenir.65 Bu açıdan eğitim de, insanın doğuştan getirdiği istidatların gelişmesi, olgunlaşması ve işlerlik kazanmasında önemli bir çevre faktörüdür.66 Sosyalleşme denildiği zaman insanın biyolojik bir varlık iken aynı zamanda sosyal bir varlık olması, insan toplumunun bir üyesi haline gelmesi anlaşılmalıdır. İnsanın sosyal bir varlık olması ise sadece bir öğrenmeden ibaret değildir. 62 63 64 65 66 Feriha Baymur, Genel Psikoloji, İnkılap Yayınevi, İstanbul ts., s. 271; Fuad Haydar, eş-Şahsiyye fi’l-İslam ve fi’l-Fikri’l-Garbî, Daru’l-fikri’larabî, Beyrut 1990, s. 175; Mehmet Yaşar Soyalan, Kur’ân ve İnsan, Araştırma Yayınları, Ankara 1999, s. 80. Neda Armaner, Din Psikolojisine Giriş, M.E.B.Yayınları, An kara 1980, I, 74. Ramazan Altıntaş, Kur’ân’da Hidayet ve Dalalet, s. 53. Yümnü Sezen, Sosyoloji Açısından Din, M.Ü.İ.F.V. Yayınları, İstanbul 1993, s. 194. Habil Şentürk, Din Psikolojisi, Esra Yayınları, İstanbul 1997, s. 74. 302 DÜNYA-CEHENNEM İLİŞKİSİ Toplumsal gelişim, kişinin doğumdan yetişkin oluncaya kadar, başka insanlarla olan ilişkilerinin ve onlara karşı geliştirdiği ilgi, duygu, tutum ve davranışlar ile şahsiyet geliştirme gibi toplumsal özelliklerin tümüdür. Toplumsallaşma, kişinin yetiştiği çevresinde geçerli olan kural ve değer yargılarına uygun bir davranış geliştirme sürecidir.67 Sosyal çevrenin insanın davranışlarında büyük bir öneme sahip olduğunu biliyoruz. Özellikle şahsiyetin gelişmesi bakımından, fiziksel ve ruhsal çevreden daha önemli tesirleri sosyal çevre yapmaktadır.68 Kur’an’ın yaptığı tevhid çağrısına “biz atalarımızın yoluna tabi oluruz” diyen müşriklerin tavrı buna en güzel örnektir. Kur’an’ın atalarınız sizi batıl yola çağırsa da mı, onlara tabi olacaksınız şeklindeki itirazına, atalarının yoluna kör bir taassupla bağlılık göstererek karşı çıkmışlardır.69 III. Cehenneme Sürükleyen Faktörler Kur’ân’da azap ve cehennem kavramlarının geçtiği ayetlere baktığımızda muhataplarının vahyin nazil olduğu dönemde yaşayan kâfir, müşrik ve münafıklar olduğuna işaret etmiştik. Bu sebeple yukarıda da tartıştığımız gibi bu zümreler için cehennem azabı ebedîdir. Allah şirkin dışındaki günahları dilerse bağışlayacağını bildirmektedir. Bu sebeple bu ifadeden müminlerin de belli bir müddet 67 68 69 Cavit Binbaşıoğlu, Eğitim Psikolojisi, Yargıcı Matbaası, İstanbul 1995, s. 166. Ayhan, Eğitim Bilimine Giriş, s. 162. Ayetler için bkz., A’raf, 7/28, Enbiyâ, 21/53, Şuarâ, 26/34, Lokman, 31/21, Zuhruf, 43/22-23. 303 KUR’ÂN’DA CEHENNEM ceza görecekleri sonucu çıkmaktadır. Bu sebepten dolayı cehenneme sürükleyen faktörleri inkâr ve günah şeklinde ayırma gereği duyduk. A. İnkâr Ebedî cehennem azabına sürükleyen faktörlerin başında şirk, küfür ve nifak gelmektedir. Daha önceki bölümde temas ettiğimiz gibi şirk; Allah’a iman ve kullukta, aracı ve şefaatçi olmaları için putları ortak koşmaktır. Küfür; Allah’ın varlığını inkâr etmek, varlığın müsebbibi olanı tanıyıp iman etmemek, O’na teslim olmamak, kul olarak ubûdiyetini tanımamak, müstağni ve müstekbir davranmaktır.70 Nifak ise; kalbiyle inanmadığı halde inandığını söylemek, iman ile inkâr arasında kararsız kalmak ve kalpte şüphe hastalığının bulunması halidir.71 Özellikle bu üç grubun öldükten sonra dirilmeye, ahiret ve hesap gününe inanmadıkları, azabı çok uzak ve imkânsız gördükleri için yerlerinin cehennem ve azaplarının ebedî olacağı Kur’ân’da zikredilir. “Ashab-ı yeminden, hesap defterini sağ tarafından alan cennetlikler dışında herkes, yaptığı işlerin rehini ve esiri olacaktır. Onlar mutlaka cennetlerde mücrimlerin durumu hakkında, kendi aralarında konuşurlar. O suçlulara: “Neydi bu cehenneme sizi sürükleyen?” diye sorulur. Onlar şöyle cevap verirler: “Biz namaz kılanlardan değildik. Fakirleri doyurmaz, onların ihtiyaçlarıyla ilgilenmezdik. Batıl sözlere dalanlarla beraber biz de dalardık. Bu hesap gününü yalan sayardık. Ölüm bizi yaka70 71 Kılıç, Kur’ân’a Göre Nifak, s. 23. Kılıç, Kur’ân’a Göre Nifak, s. 47-53. 304 DÜNYA-CEHENNEM İLİŞKİSİ layıncaya kadar hep böyle idik”. Artık onlara şefaatçilerin şefaati fayda etmez” (Müddessir, 74/44-48). Ayetlerdeki ifadelerden mücrimlerin ahireti inkâr eden ve dolayısıyla hiçbir şekilde hayırlı bir amel işlemeyen müşrik kişiler olduğu anlaşılmaktadır. Mücrimleri cehennem azabına sürükleyen günahlar namazı ve zekâtı terk etmek, batıl şeylere dalmak ve kıyamet gününü yalanlamaktır. Râzî’nin (ö. 606/1209) ifadesiyle; “bu ayet kâfirlerin sadece inkârlarından dolayı değil, amelleri terk etmelerinden dolayı da azap göreceklerine delildir. Allah burada kıyametin inkârını en son zikretmiştir. Çünkü bu dört husustan en kötüsü inkârdır. Bu durumda olan kimselere şefaatte fayda vermez.”72 Allah, kendisine ortak koşulmasını (şirki) asla bağışlamayacağını, bunun dışındaki günahların hepsini bağışlayacağını ifade ederek (Nisâ, 4, 116), şirk ve inkârı günahlardan ayrı değerlendirmiş, şu ayette çok açık bir şekilde onlar hakkındaki hükmü vermiştir. “İnkâr edip zulmedenleri Allah affedecek değil. Onları cehennem yolundan başka bir yola çıkaracak da değil. Onlar cehennemde ebedî kalacaklardır. Bu da Allah’a göre çok kolaydır” (Nisâ, 4/168-169). Allah azap tehdidinden (va’îd) dönmeyeceğini kâfirlerin cehennemde birbirlerini suçladıkları sırada şöyle ifade eder: “ Ben size daha önceden tehditte bulunmuş iken huzurumda çekişmeyin. Ben indimde söz (hüküm) değiştirilmez ve ben kullarıma asla zulmetmem” (Kaf, 50/28-29). 72 Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb, XXX, 211. 305 KUR’ÂN’DA CEHENNEM B. Günah İnsanı azaba sürükleyen faktörlerden bir diğeri ise günahtır. Günah kavramı Farsça bir kelime olup, Türkçe’de; suç, masiyet, ilâhi emirlere aykırı olan davranış ve vicdanı rahatsız eden kabahat anlamlarına gelir.73 Kur’ân ve sünnette “günah” kavramı karşılığında; kebâir, seyyie, zenb, ism, fısk, fücûr, ısyân, hata, hub, hubs, vizr, rics, cürüm, fahşâ vb. kelimeler kullanılmaktadır.74 “İsm”, işleyene ceza gerektiren, insanı hayır ve sevaptan alıkoyan fiil veya bundan doğan sorumluluk anlamına gelir. Kur’ân’da otuz beş yerde geçen ism kelimesi, genel anlamından başka küfür ve inkârı, düşmanlığı, yalan, içki, kumar, faiz gibi günahları nitelemek için de kullanılmıştır.75 Zenb ise sözlükte, arka, kuyruk anlamlarına gelen zeneb kelimesinden türemiş olup sonucu kötü olan davranış demektir.76 İbn Manzûr ism kelimesini zenb kelimesiyle açıklamış, helal olmayan bir davranışı yapmayı ifade ettiğini belirtmiştir.77 Günahla ilgili ayet ve hadîslerde yer alan diğer kavramlar da şöyle gruplandırılabilir: 1. Hukuki suçu veya 73 74 75 76 77 Ferit Develioğlu, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Luğat, Aydın Kitabevi, Ankara 1990, s. 357; D. Mehmet Doğan, Büyük Türkçe Sözlük, Rehber Yayınları, Ankara ts., s. 117. Adil Bebek, “Günah”, DİA, İstanbul 1996, XIV, 282; Kılıç, Kur’ân’da Günah Kavramı, s. 33. Örneğin bkz. Bakara, 2/85, 173, 181,182; Nisâ, 4/20, 48, 50; Mâide, 5/2, 62, 63, 107; En’âm, 6/120; A’raf, 7/33; Nûr, 24/11; Şurâ, 42/37; Necm, 53/32. İsfahânî, Müfredât, I, 240. İbn Manzûr, Lisânu’l-‘Arab, XII, 5. 306 DÜNYA-CEHENNEM İLİŞKİSİ yanlış ve çirkin fiili anlatan cürm, seyyie, hata, fuhş, hubs gibi kavramlar. 2. Haksızlık ve özellikle Allah’ın yasakları konusunda haddi aşma anlamında kullanılan zulüm, isyan, tuğyan gibi kavramlar. 3. Günah olup sapma ve bozulmayı ifade eden dalâlet, fısk, fücûr gibi kavramlar. Günahın kalpteki teşekkülü ve olumsuz tesirini ise Kur’ân; “zeyğ” kalpte eğrilik (Âl-i İmrân, 3/7-8), “reyn” kalplerin pas tutması (Mutaffifîn, 83/14), “kasve” kalp katılığı (Bakara, 2/74) kelimeleriyle açıklar.78 Hz. Peygamber bir hadîsinde Nevvas b. Sem’an’ın sorusuna verdiği cevapta günahı şöyle tarif eder: “İyilik ahlakın güzel olmasıdır. Günah ise kalbini tırmalayıp, insanların da muttali olmasından hoşlanmadığın şeylerdir.”79 Sahabeden Vabısa’nın günahla ilgili sorusuna da şu karşılığı vermiştir: “Nefsine danış, kalbine danış ey Vabısa! İyilik nefsinin kendisine ısındığı ve kalbinin mutmain olduğu şeydir. Günah ise, nefsini tırmalayan ve göğsünde tereddüde yol açandır.” 80 Bu iki hadîsten günahın kalbe rahatsızlık veren ve başkalarının haberdar olmasından hoşnut olunmayan bir mahiyete sahip olduğunu söyleyebiliriz.81 “Eğer yasaklanan günahların büyüklerinden kaçınırsanız, sizin öbür küçük günahlarınızı örtüp affederiz ve sizi değerli bir mevkiye yerleştiririz” (Nisâ, 4/31), “O iyiler, ufak kusur ve günahlardan olmasa da, büyük günahlardan, aşikâr 78 79 80 81 Bebek, “Günah”, DİA, XIV, 283. Müslim, Birr, 14; Tirmizî, Zühd, 52. Darimî, Buyu’, 2. Mehmet Soysaldı, “İslam’da Günah Kavramı”, Tasavvuf İlmi ve Araştırma Dergisi, c. 3, sayı 7, Ankara 2001, s. 146. 307 KUR’ÂN’DA CEHENNEM hayasızlıktan kaçınırlar. Senin Rabbinin mağfireti boldur…” (Necm, 53/32) ayetlerinden hareketle günahları büyük ve küçük günahlar şeklinde tasnif edebiliriz. Yukarıda zikrettiğimiz ayetlerden hareketle Kur’ân’da kebâir, kebâire’lism, fevâhiş gibi kavramların Kur’ân’da büyük günahları, lemem, seyyie gibi kavramların ise küçük günahları ifade ettiğini söyleyebiliriz. Kur’ân’da günahlar açıkça zikredilmekle birlikte hangi günahın büyük veya küçük olduğu, şirk hariç hangi günaha cehennemde ne kadar azap uygulanacağı açıkça bildirilmemiştir. Ancak bazı hadîslerde bazı büyük günahların açıkça zikredilmesinden dolayı âlimler farklı sayılar zikretmişlerdir. Bir hadîste şirk, rızık endişesiyle çocuğu öldürmek ve zina şeklinde üç büyük günah sayılırken,82 başka bir hadîste, büyü, haksız yere insan öldürmek, yetim malı yemek, tefecilik, harpten kaçmak, masum kadına iftira etmek şeklinde yedi büyük günah zikredilmiştir.83 Bu ve benzeri hadîslerden hareketle, İbn Mesûd (ö. 32/652) bu sayıyı dört, Abdullah b. Ömer (ö. 73/692) yedi, Abdullah b. Amr (ö. 63/683) ise dokuz olarak kabul etmişlerdir. Büyük günahları yetmiş olarak zikreden Şemseddin ez-Zehebî (ö. 748/1348), ilk yedi sırada şu günahlara yer vermiştir: Şirk, insan öldürmek, sihir, namazı terk etmek, zekât vermemek, ebeveyne isyan etmek ve faiz yemek.84 Daha sonra İbn Hacer el-Heytemî (ö. 974/1567) 82 83 84 Buhârî, Edeb, 6, Müslim, İman, 38; Tirmizî, Tefsîr, 5. Müslim, İman, 144; Buhârî, Vesaya, 23. Bkz. Hafız Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osman ez-Zehebî, el-Kebâir, Mektebetü’l-furkan, Umman 2003, s. 90-151. 308 DÜNYA-CEHENNEM İLİŞKİSİ ez-Zevâcir ‘an İktirâfi’l-Kebâir adlı eserinde bu sayıyı 467 ye kadar çıkarmıştır.85 Günahlar işlenen kişi bakımından da üç guruba ayrılabilir: 1. Doğrudan doğruya Allah’a karşı işlenen günahlardır ki, bunlar haramların ihlal edilmesi, emirlerin ise yapılmaması şeklinde ifade edilebilir. 2. Kişinin kendine karşı işlediği günahlar. Nefsine zulmetmeyi örnek verebiliriz. 3. İnsanlara karşı işlenen günahlardır ki, bunlar genellikle kul hakkına giren ve helallik ve zararın tazminini gerektiren, aynı zamanda cehennem azabıyla da cezalandırılan fiillerdir. İftira, zulüm, hırsızlık, cana kıyma gibi günahları buna örnek verebiliriz. Bu günahlar aynı zamanda Allah’a karşı işlenmiş fiillerdir. Günahlar ayrıca, dünyevi cezaları açısından hakkında had cezası uygulananlar, sadece keffaret cezası gerektirenler, had ve keffareti bulunmayıp yalnız uhrevi cezası olanlar şeklinde de taksim edilir.86 Kur’ân’da hangi davranışların cehennem azabına sebep olduğu açık bir şekilde belirtilmiştir. “Allah muhafızla şahide veya cehennem görevlisi iki meleğe: “Atın, buyuracak, atın cehenneme, her nankör, inatçı kâfiri! Hayra mani olan, haddi aşıp azan, şüpheye dalanı! Allah’ın yanı sıra başka bir tanrı benimseyeni! Atın onu o çetin azaba!” (Kâf, 50/24-26). Bu ayetlerde özellikle şu davranışlar zikredilmiştir. 1. İnkâr, 2. Hayırlı işleri işlemeye engel olma, 3. Haddi aşmak, Allah’ın 85 86 Muhammed Yılmaz, “Kur’ân’da Büyük Günah Kavramı”, C.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. XV, sayı 2, Sivas 2011, s. 263. İbnü Kayyım el-Cevziyye, ed-Dâu ve’d-Devâ, nşr. Muhammed Abdurrezzak er-Ravd, Amman 1992, s. 164. 309 KUR’ÂN’DA CEHENNEM iradesine muhalif taşkınlık, 4. Allah’ın hakikatini şüphe ile karşılama ve şirke dönme.87 Diğer bir ayette ise “Sizi şu yakıcı ateşe ne sürükledi?” (Müddessir, 74/42-46) sorusuna cevap olarak dört davranışın kâfirleri cehenneme sürüklediğinden bahsedilir. Bunlar, namazı dikkate almamak (kulluk yapmamaları), mali ibadetleri yapmamak (fakiri doyurmamak), batıl sözlere dalmak, yalanlama ve inkâr.88 Uyurken, bilmeyerek ve unutarak işlenen günahlardan kişinin sorumlu tutulmayacağı hadiste bildirilmiştir.89 Kur’ân ve sünnette Allah’ın affediciliğinden bahseden birçok ifade yer almaktadır. Ayetlerde, şirk dışında kalan günahlara ait cezaların Allah’ın dilemesine bağlı olarak tövbe (Furkân, 25/70-71), ibadet ve taatta bulunma (Hûd, 11/114), büyük günahlardan kaçınma (Nisâ, 4/31), dünyada cezasını çekme (Nisâ, 4/92) gibi durumlarla, ayrıca şefaat ve ilâhi lütufla (Zümer, 39/53) affedileceği bildirilmektedir. Ancak burada affa konu teşkil eden uhrevi ceza olup beşeri hukukla ilgili sonuçlar, tövbe edilse bile zarara uğrayan kişi tarafından affedilmedikçe ortadan kalkmaz. Bazı günahlardan arınmanın bir yolunun da keffaret olduğu Kur’ân’da ifade edilmektedir. (Mücadele, 58/3-4). Günahtan sonra yapılan iyi ameller de o günahın menfi etkisini ortadan kaldırmaya yardımcı olur. Ayet ve hadîslerde bahsedilen; büyü yapmak, yetim malı yemek, tefecilik, harpten kaçmak, masum kadınlara iftira 87 88 89 İzutsu, Kur’ân’da Dinî ve Ahlakî Kavramlar, s. 163. İzutsu, Kur’ân’da Dinî ve Ahlakî Kavramlar, s. 164. Buhârî, Hudûd, 22; Tirmizî, Hudûd, 1; İbn Mâce, Talak, 15. 310 DÜNYA-CEHENNEM İLİŞKİSİ etmek, zulüm, ana babaya itaatsizlik ve kibir cehenneme sürükleyen büyük günahlardır.90 Hadîslerde cehenneme sürükleyen günahlar bazı örneklerle daha detaylı şekilde verilmiştir. Şöyle ki; Rasulullah cehenneme şakî olandan başkası girmez, buyurduğunda etrafındakiler, şakî kimdir? diye sormuşlar. Rasulullah’ta; şakî Allah için hiçbir iyi davranış yapmayan ve günah işlemeyi terk etmeyendir, diye cevap vermiştir.91 ‘Utul (hasım, tartışmacı, batılı şiddetle savunan), cevvâz (kaba saba) ve kibirli kimselerin cehennem ehlinden oldukları92, insanı cehenneme sokan iki organın tenasül uzvu ve ağız olduğu93 bildirilirken, kalbinde zerre miktarı kibir olanın94 ve komşularının davranışlarından emin olmadığı kimselerin cennete giremeyecekleri,95 dolayısıyla cümlenin mefhumu muhalifinden bu kimselerin cehenneme girecekleri anlaşılır. Yine kötü söz söyleyerek sözünde bir sakınca görmeyen kimselerin yetmiş yıl cehennemde kalacakları96 hadîsin başka bir rivayetinde bu sözün Allah’ı gazaplandıran bir söz97 olduğu ifade edilir. Ayrıca ikiyüzlü kimselerin kıyamet günü ateşten iki dile sahip olacakları,98 insanların kötü 90 91 92 93 94 95 96 97 98 Buhârî, Edeb, 6, Vesaya, 23; Müslim, İman, 38, 144; Tirmizî, Tefsir, 5. İbn Mâce, Zühd, 35. İbn Mâce, Zühd, 4. İbn Mâce, Zühd, 29. Müslim, İman, 39. Müslim, İman, 18. Tirmizî, Zühd, 10. İbn Mâce, Fiten, 12. Ebû Davûd, Edeb, 38. 311 KUR’ÂN’DA CEHENNEM övgü ve sözlerini dinleyen kimselerin cehennem ehlinden99 olacakları bildirilmiştir. Hadîste oruç ibadetinin cehennem ateşinden koruyan bir kalkan olduğu vurgulanır.100 Başka bir hadîs ise Allah yolunda bir gün oruç tutan kimsenin yer ve gök arası kadar, kendisi ile ateş arasında engel olacağını ifade eder.101 İbn Kayyım ise; zikrin kul ile cehennem arasında bir set102 olduğunu söyler. IV. Cehennemden Kurtuluşun Unsurları Kur’ân’a göre insan günahsız olarak, temiz bir fıtratla dünyaya gelir. Dinin emir ve yasaklarından sorumlu olması; akıllı olması ve büluğ çağına ermesiyle başlar. Nefis, hevâ, sosyal çevre ve şeytan insanı cehenneme iten önemli faktörlerin başında gelir. İnsan zaman zaman hevâsına ve şeytana yenik düşüp günah işlese de yaptığı günaha pişmanlık duyarak Allah’tan istiğfar talep etme ve tövbe etme şansı her zaman vardır. Ayrıca Allah’ın şirk hariç bütün günahları affedeceğini va’d etmesi de insan için büyük bir şanstır. Allah kulunu affetmek ve onu cehennem azabından kurtarmak için kulun lehine çeşitli imkânlar sunmaktadır. Burada biz bu imkânlardan tövbe, Allah’ın affediciliği ve rahmetinin kuşatıcılığını konu edineceğiz. 99 100 101 102 İbn Mâce, Zühd 25. İbn Mâce, Zühd, 22. Tirmizî, Fedâilu’l-cihad, 3. İbn Kayyım, el-Vâbilu’s-Sayyib, s. 79. 312 DÜNYA-CEHENNEM İLİŞKİSİ A. Tövbe Tövbe, lügatte dönmek (rucu’ etmek) anlamına gelmektedir.103 Bu kelime ila harfi cerri ile kullanıldığında tövbeleri kabul etmesi için Allah’a yönelmek, ‘ala harfi cerri ile kullanıldığında ise Allah’ın tövbeleri kabul etmesi anlamına geldiği ifade edilir.104 “…Ey müminler, hepiniz topluca, günahkârca davranışlardan dönüp Allah’a yönelin ki kurtuluşa, esenliğe erişesiniz!” (Nûr, 24/31). “Başlarına bir bela gelmeyeceğini sandıkları için, kör ve sağır kesildiler. Sonra tövbe ettiklerinde Allah da tövbelerini kabul buyurdu. Sonra içlerinden birçoğu yine kör ve sağır kesildiler. Allah yaptıklarını hakkıyla görüyor” (Mâide, 4/71). Istılahta ise bir insanın işlemiş olduğu günahtan vazgeçmesi, vazgeçmekle kalmayıp itaate dönmesi ve o günahı bir daha yapmayacağına dair Allah’a söz vermesidir. Yani dinen hoş olmayan olumsuz ve kötü davranışlardan samimiyetle uzaklaşarak, iyi ve doğruya yönelmesi, önceki işlemiş olduğu günahını itiraf edip, pişmanlık duyarak bir daha kesinlikle yapmamaya karar vermesidir.105 Bu yüzden tövbe kapısı her zaman açıktır. Hadîslerde güneş batıdan doğuncaya kadar106 ve ölüm vakti gelip can boğaza dayanıncaya kadar tövbe kapısının kapanmayacağı bildirilir.107 Bu sebeple Firavun denizde boğulacağını 103 104 105 106 107 Zebîdî, Tâcu’l-‘Arûs, II, 77; İsfahânî, Müfredât, I, 99; Cevherî, Sıhâh, I, 92. Ferâhîdî, Kitabu’l-‘Ayn, I, 191; Cevherî, Sıhâh, I, 92. İsfahânî, Müfredât, I, 99; Zebîdî, Tâcu’l-‘Arûs, II, 77; Kurtubî, Tezkire, I, 214. Tirmizî, Da’avat, 98. Tirmizî, Da’avat, 98; İbn Mâce, Zühd, 30; Muvatta, Hudûd, 2. 313 KUR’ÂN’DA CEHENNEM anlayınca iman ettiğini açıklamasına rağmen imanı kabul edilmemiştir. “De ki: “Ey kendi aleyhlerine olarak haddi aşan kullarım, Allah’ın rahmetinden ümidinizi kesmeyin. Çünkü Allah bütün günahları bağışlar. Şüphesiz o, çok affedicidir. Çok merhametlidir.” (Zümer, 39/53) Allah, kâfirlerle ilgili tehditleri sıraladıktan sonra, kulları hakkındaki rahmetinin, fazlının ve ihsanının mükemmel olduğunu da bunun peşi sıra haber vermiştir. Râzî (ö. 606/1209) Ehl-i sünnetin, bu ayetteki, “Ey kullarım” lafzıyla, müminlere hitap edildiği görüşünde olduklarını söylemiştir. Razi; halbuki der, bu ayette Allah, “kendilerine karşı israf eden, haddi aşan kullarım...” buyurmuştur. Bu ise, bütün haddi aşanları içine alan genel bir ifadedir. Allah bundan sonra, “Çünkü Allah bütün günahları bağışlar” buyurmuştur ki bu ifade, O’nun, müminlerden sâdır olan günahların hepsini bağışlayacağını ifade eder. Zira her günahkâr ve asî, ne zaman tövbe etse, cezası silinip, mağfiret ve rahmet ehlinden olur. Dolayısıyla ayetteki, “Allah bütün günahları bağışlar” ifadesi, “Tövbe etmek ve O’na yönelmek şartıyla Allah günahları bağışlar” manasında olmuş olur.”108 İman ve salih amel ahirette cehennem azabından kurtuluşun iki temel unsurudur. Çünkü Rasulullah, “Kim Allah’tan başka ilah olmadığına ve Muhammed’in onun elçisi olduğuna şehadet eder ve kalbiyle tasdik ederse Allah ona cehennemi haram kılar”109 buyurarak imanın cehennemden kurtuluş 108 109 Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb, XXVII, 4. Buhârî, İlim, 49. 314 DÜNYA-CEHENNEM İLİŞKİSİ için temel unsur olduğunu ifade etmektedir. Ancak dünyada insani za’aflardan kaynaklanan günahlardan sonra af dilemek ve tövbe etmek cehennemden kurtulmaya vesiledir. Bunlar dünya hayatında iken yapılacak davranışlardır. Ahirette ise iman ile ölmek şartıyla cehennemden kurtulma şansı yine vardır. Ancak bu Allah’ın sonsuz merhametine ve affetmesine bağlıdır. Şimdi bu konuyu açıklayabiliriz. B. Allah’ın Rahmeti ve Affı Allah merhamet sahibi (rahîm/rahman), affedici (‘afüv), affetmeyi seven (yuhibbu’l-‘afve), insanın en küçük bir amel ve davranışını affetmeye vesile kılan, günahları bağışlayan ve tövbeleri kabul edendir (ğâfiru’z-zenb ve kâbilu’t-tevb). Hz. Peygamber’in sık sık yaptığı dualardan biri şöyledir: Allahümme inneke ‘afüvvün tuhibbu’l-afve fe’vu’annî “Allahım sen affedicisin, affı seversin, beni de affet.”110 Hadîslerde de “rahmetim gazabıma galip gelmiştir”, denilmektedir. “Allah merhameti yüz parçaya ayırmış, bir parçasını yeryüzüne indirmiştir. Bütün varlıklar bu bir parçayla birbirine merhamet eder. Doksan dokuz parçasını kendisine ayırmıştır.” 111 Allah rahman ve rahîm sıfatı gereği dünyada inanan inanmayan herkese rahmetini bol bol verir. Özellikle kâfirlere dünyada daha çok verir, çünkü onların ahirette payları yoktur. (Bkz. Şûrâ, 42/20) Allah’ın rahmeti her şeyi kuşatmıştır. Ancak bazı ayetlerde “rahmetime dilediğimi sokarım”112 buyururken bazı 110 111 112 Tirmizî, Da’avat, 84; İbn Mâce, Dua, 5. Buhârî, Edeb, 19; Tirmizî, Da’avat, 99; İbn Mâce, Zühd, 35. Bkz. Bakara, 2/105; Âl-i İmrân, 3/74. 315 KUR’ÂN’DA CEHENNEM ayetlerde bunu inanan ve hayırlı işler yapan müminlere has kılacağını ifade etmektedir. “Bize bu dünyada da, ahirette de iyilik nasib et. Biz sana yöneldik, Senin yolunu tuttuk. Allah da şöyle buyurdu: “Ben dilediğim kimseyi cezalandırırım. Rahmetim ise her şeyi kaplar. Rahmetimi (ahirette) Allah’a karşı gelmekten korunan, zekât veren ve özellikle bizim ayetlerimize iman edenlere nasib edeceğim” (A’raf, 7/156). “Yeryüzü düzeltildikten sonra onda bozgunculuk yapmayın, korkarak ve umarak O’na dua edin. Muhakkak ki Allah’ın rahmeti, iyilik edenlere yakındır” (A’raf, 7/56). Kur’ân günahları sadece Allah’ın bağışlayacağını bildirmiştir. “O müttakiler ki çirkin bir iş yaptıklarında veya kendi nefislerine zulmettiklerinde, peşinden hemen Allah’ı anar, günahlarının affedilmesini dilerler. Zaten günahları Allah’tan başka kim affeder ki? Bir de onlar, bile bile işledikleri günahlarda ısrar etmezler” (Âl-i İmrân, 3/135). Allah Kur’ân’da bütün günahları bağışlayacağını bildirmiştir. “De ki: “Ey nefislerine karşı aşırı giden kullarım, Allah’ın rahmetinden umut kesmeyin. Allah bütün günahları bağışlar. Çünkü O, çok bağışlayan, çok esirgeyendir.” (Zümer, 39/53) Bu ayetin, ilâhi rahmetin günahkâr müminler için olacağına işaret ettiğini Râzî birkaç madde halinde ifade etmiştir. 1) Allah günahkârı “kulum” diye adlandırmıştır. Kulluk ise, kişinin ihtiyaç içinde olduğunu, zillete düştüğünü anlatır. Allah’a uygun düşen ise, miskin ve muhtaç kuluna, hayır ve rahmetini bol bol vermesidir. 2) Allah, “Ey kendi aleyhlerine aşırı giden kullarım” buyurmuştur. Allah’a nispet edilme şeref ve bahtiyarlığı, ilahî azaptan emin olmayı ifade eder. 316 DÜNYA-CEHENNEM İLİŞKİSİ 3) Allah, “Kendi aleyhlerine aşırı gidenler...” buyurmuştur. Bu ifadeyle, “günahların zararı bana değil kendilerinedir. Dolayısıyla, günahlarından ötürü zararın onlara yönelik olması onlara ceza olarak yeter. Öyleyse, bu kullara, ayrıca bir zararın verilmesine gerek yok” demektir. 4) Allah, “Allah’ın rahmetinden ümit kesmeyin” buyurarak, kullarını ümitsizliğe düşmekten sakındırmıştır. Dolayısıyla bu, ümit ve ikramı bekleme hususunda bir emir olur. Ümidi ve ikramı beklemeyi emrettiğine göre Allah’a uygun düşen ancak kerem ve affetmektir. 5) Allah, kendisini ğafûr diye tavsif etmiştir. Ğafûr lafzı ise, affetmenin en ileri boyutunu ifade eder. 6) Allah, kendisini “rahîm” diye tavsif etmiştir. Rahmet ise, mağfirete ilave bir mana ifade eder. Şöyle ki, “ğafûrdur” ifadesi, ilahî cezayı gerektiren suç ve günahları sileceğine; “rahîmdir” ifadesi de, rahmeti ve mükâfatı gerektiren şeyleri vereceğine bir işarettir.113 Başka bir ayette de şirk hariç bütün günahları bağışlayacağını bildirmiştir. “Şu muhakkak ki Allah kendisine şirk koşulmasını affetmez, ama bunun altındaki diğer günahları dilediği kimse hakkında affeder. Kim Allah’a ortak icat ederse müthiş bir iftira etmiş, çok büyük bir günah işlemiştir” (Nisâ, 4/48). Allah insanlara zorluk değil kolaylık dileyeceğini va’d ederken114 başka bir ayette şöyle buyurur: “Allah size (helal ve haram olanı) açıklamak ve sizi, sizden öncekilerin ya113 114 Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb, XXVII, 5. Bakara, 2/185. 317 KUR’ÂN’DA CEHENNEM salarına iletmek ve günahlarınızı bağışlamak istiyor. Allah bilendir, hüküm ve hikmet sahibidir. Allah, sizin tövbenizi kabul etmek istiyor; şehvetlerine uyanlar ise sizin büyük bir sapıklığa düşmenizi istiyorlar” (Nisâ, 4/26). Ayrıca Allah’ı sevmek ve peygamberine tabii olmak günahların bağışlanmasına sebeptir. “De ki: “Eğer Allah’ı seviyorsanız bana uyun ki Allah da sizi sevsin ve günahlarınızı bağışlasın. Allah bağışlayandır, esirgeyendir” (Âl-i İmrân, 3/31). Yine Allah’a karşı gelmekten sakınmak ve doğru sözlü olmak ta günahların bağışlanmasına sebeptir. “Ey iman edenler! Allah’a karşı gelmekten sakının ve hep doğru söz söyleyin ki Allah da işlerinizi ve hallerinizi düzeltsin, günahlarınızı affetsin. Kim Allah’a ve Resulüne itaat ederse, pek büyük bir mutluluk ve başarıya nail olur” (Ahzâb, 33/71). 318 Sonuç Bu dünyada yaşadığımız hayatın en ince ayrıntısına kadar hesabını vereceğimiz ahiret hayatı, Kur’ân’da dünya hayatından daha hayırlı ve ebedî olarak vasıflandırılmıştır. Ahiret hayatı yaptığımız amellerin sonucuna göre ya cennette mutlu bir hayat, ya da cehennemde kâfirler için ebedî, günahkârlar için ise süreli bir azap olacaktır. İster ilâhi ister ilâhi olmayan olsun, bütün dinlerde muhtevasında farklılıklar olsa da mutlaka bir cezalandırma düşüncesi hâkimdir. Genel olarak bütün dinlerde cehennem yeraltında, zifiri karanlık, kızgın alevli ateşin ve siyah dumanın olduğu, çeşitli işkence ve azabın uygulandığı vadi, kuyu, çukur veya zindan olarak tasvir edilmiştir. Özellikle Hrıstiyanlık ve Yahudilikteki cehennem ve azap tasvirleri büyük benzerlikler taşımaktadır. Bu durum dinlerin kaynağının aynı olduğunu göstermektedir. 319 KUR’ÂN’DA CEHENNEM Kur’ân’da cehennem, hâkim olan genel anlayışa göre yeraltında şu anda yaratılmış olduğu kabul edilen, alevli çılgın ateşin var olduğu, zakkûm, dari’ ve ğusse adlı yiyeceklerin ve sadîd, hamîm, ğassak, ğıslin ve mühl gibi çeşitli su, irin, kan ve kusmukların sunulduğu ceza yeri olarak tasavvur edilmektedir. Kur’ân’da ayrıca cahîm, sa’îr ve nâr kelimeleri de cehennemin adı olarak sıkça zikredilmektedir. Lezâ, Hutame, Hâviye ve Sekar kelimeleri ise mekki dönemin ilk sûrelerinde yer almakta, geçtiği yerlerde isim olarak değil, cehennem ve azabını tasvir etmektedir. Buna rağmen bu kelimeler de düşünce tarihimiz boyunca cehennemin ismi olarak kabul edilmiştir. Hatta bu yedi kelime çeşitli inkâr guruplarının ikamet edeceği cehennemin tabakaları olarak da kabul edilmiştir. Kur’ân’da farklı bağlamlarda zikredilen, akabe, sa’ûd, veyl, siccîn, ğay, esfel-i safilîn, esâm ve mevbık gibi kelimeler de cehennem azabıyla ilişkilendirilerek çok abartılı yorumların yapılmasına sebep olmuştur. Oysa tefsirlere baktığımızda bu kelimelerin cehennemle direkt olarak ilgisi yoktur. Kur’ân’da cehennemin yeri ve şu anda var olup olmadığı açıkça zikredilmemesine rağmen insanların bilinmeyenlere karşı merak duyguları bu sorulara cevap aramaya sevk etmiştir. Ehl-i Sünnet âlimlerine göre cennet şu anda mevcuttur, ancak yeri konusunda ittifak edilmiş kesin bir görüş bulunmamaktadır. Bazı itikadî mezheplere göre ise hesap gününden önce cehennemin yaratılmasının gereksiz olduğu, Allah ise abes işleri yapmaktan münezzeh olduğu 320 SONUÇ için cehennem şu anda mevcut değildir. Bu delillendirme biçimi akla dayanmaktadır. Oysa bu konularda tek güvenilir delil sem’i delillerdir. Bu sebeple naslarda zikredilen cehennemin varlığını kabul etmekle birlikte nasıllığı ile ilgili bilgiye sahip olmadığımız sonucuna vardık. Cehennem ve azabı dünya hayatının bir sonucudur. Bu sebeple insan dünyaya gelirken özgür iradesi ve aklıyla ilâhi vahye muhatap olmuş, iyi ile kötü arasında seçim yapma konusunda özgür bırakılmıştır. Bunun yanı sıra Allah insanın hevâsına kapılarak yanılarak veya kasten günah işleyebileceği, şeytanın tuzaklarına düşme tehlikesiyle karşı karşıya kalabileceğinden dolayı, son nefesine kadar tövbe etme, pişman olup iman etme ve salih amel yapmaya karar verme imkânı tanımıştır. Ayrıca Allah şirk hariç tüm günahları hiçbir istisna olmaksızın affedeceğini va’d etmektedir. Daha da ötesi, mümin olmak şartıyla tövbe etme fırsatı veya imkânı bulamadan vefat eden kişileri de dilerse affedeceğini ifade etmektedir. Allah kendisi, dilediği şeyi yapabilme gücüne sahip olduğunu buna engel olacak hiçbir gücün olmadığını söylemektedir. Öldükten sonra ise defterler dürülmüş, insanların durumu hesap günü hesapların görüleceği zamana bırakılmıştır. Bu sebeple kâfir olarak ölen kimselerin, cennete kesinlikle giremeyeceği, asla cehennemden çıkarılmayacakları, bütün yalvarma, yakarma, pişmanlık duyma ve cehennemden çıkarılma isteklerinin kesinlikle kabul edilmeyeceği ve ebedî azap içerisinde kalacakları Kur’ân’da kesin olarak ve herkesin anlayabileceği bir dille ifade edilmektedir. Ehl-i Sünnet âlimleri ittifaka yakın bir çoğunlukla bu görüşte 321 KUR’ÂN’DA CEHENNEM olmalarına rağmen düşünce tarihimizde sayıları çok fazla olmayan bazı kişiler cehennem azabının ebedî olmadığını savunmaktadırlar. Bu kişiler bu görüşlerini sahabeden gelen belli bir süreden sonra cehennemin içinde kimsenin kalmayacağı, kendiliğinden yok olacağı konusundaki rivayetlere dayandırmaktadırlar. Yaptığımız araştırmada bu rivayetlerin zayıf ve sorunlu olduğu kabul edilmiştir. Müfessirlere göre bu rivayetler sahîh olsa bile, müminlere özel bir durum olduğu nakledilmiştir. Cehennem azabını ebedî görmeyenlerin bir diğer delilleri de En’âm, 6/128 ve Hûd, 11/107. ayetlerindeki istisna ifadeleriyle, Nebe, 78/23. ayetindeki onlara göre ebedîlik ifade etmeyen ahkâb kelimesidir. Müfessirlerin ekserisi bu istisnaların ve ahkâb kelimesinin ebedîlik ifade ettiğini özellikle belirtmişlerdir. Cehennem azabının ebedî olmadığını söyleyenlerin diğer delilleri ise tamamen aklî olup nakle dayanmayan delillerdir. Bunlar Allah’ın rahmetinin geniş olduğu, rahmetinin gazabına galip geldiği, kâfir-mümin herkesi kapsayacağı şeklindeki delillerdir. Bir diğer delilleri de suç ve cezada adalet ilkesidir. Onların ifadesine göre Allah’ın sınırlı bir hayatta işlenen sınırlı günahlara ebedî ceza vermesi adalet ilkesini zedelemektedir. Ayrıca ebedî azap vermede her hangi bir hikmet ve yararın olmadığını da ifade etmişlerdir. Yaptığımız araştırmada bu konuda elde ettiğimiz sonuca göre Allah, kendisini tanımayan, yaratıcı ve rab olarak kabul etmeyen zalim, küstah, azgın, müstekbir ve inatçı kâfirlerin işledikleri bu şirk ve küfür günahına karşı en uygun cezanın ebedî cehennem olduğunu özellikle belirtmektedir. Allah çok adildir, kullarına asla zulmetmez. 322 SONUÇ Çok sabırlıdır. Dünyada yaptıkları inkâra, zulme, haksızlığa, müstekbir ve inatçı tavırlara rağmen, dünya hayatlarını çok rahat geçirmeleri için bütün nimetlerini üzerlerine yağdırmıştır. Bu kimseler için ahirette bir nasiplerinin olmayacağını da özellikle zikretmiştir. Bu bağlamda Allah’ın adaletini, rahmetini, gazabını veya affetme, tövbeleri kabul etme yetkisini bizim sorgulamamız söz konusu olamaz. Allah dilediğini yapandır. Araştırmamızda azabın ebedî olup olmaması konusunda yapılan tartışmaların tarihini vermeye çalıştık. Azabın ebedî olmadığı fikrinin İbn Teymiyye ve öğrencisi İbn Kayyım el-Cevziyye’ye dayandığı söylenmiştir. Ancak İbn Teymiyye, bu konuda halef ve seleften iki görüşün olduğunu ve azabın ebedî olmadığı konusundaki rivayetlerin sahabeye dayandığını söylemiştir. Yaptığımız araştırma da İbn Teymiyye ve öğrencisinden önce bu görüşlerin tartışıldığını hatta Râzî’nin bu konuyu enine boyuna tartıştığını müşahede ettik. Bu konuda müstakil ilk kapsamlı çalışmayı İbn Kayyım el-Cevziyye yapmıştır. Cennet ve cehennem hayatına dair yazmış olduğu Hâdi’l-Ervâh İlâ Bilâdi’l-Efrâh adlı eserinde bu konuya geniş yer ayırmıştır. Hocası İbn Teymiyye’nin bu konunun önemli bir konu olduğunu söylediğini ve daha sonra bununla ilgili bir risale yazdığını haber vermiştir. Bahsi geçen bu eserin İbn Teymiyye’nin eserleri arasında yer almadığı ifade edilmiştir. Daha sonra Muhammed Nasıruddîn el-Elbanî tarafından elyazması şeklinde bulunan üç varaklık bir çalışma ortaya çıkarılmıştır. Daha sonra er-Red ‘alâ Men Kâle bi Fenâi’l-Cenneti ve’n-Nâr ve Beyâni’l323 KUR’ÂN’DA CEHENNEM Akvâl fî Zâlike adlı bir risale bulunârak Muhammed b. Abdullah es-Semherî tarafından tahkik edilerek neşredilmiş, neşredilen bu eserin baş tarafında eserin İbn Teymiye’ye ait olduğu vurgulanmıştır. Dolayısıyla bu eser sayesinde İbn Teymiyye’nin bu konuda görüş belirttiği, hatta bu görüşü sahabeden Hz.Ömer, İbn Mes’ud ve Ebû Saîd el-Hudrî’ye dayandırdığı müşahede edilmiştir. Daha sonra Muhammed b. İsmail es-San’ânî tarafından kâleme alınan Ref’u’lEstâr li İbtâli Edileti’l-Kâilîne bi Fenâi’n-Nâr adlı eserde İbn Kayyım’ın bu konudaki görüşleri eleştiri konusu yapılmıştır. Ali el-Harbî ise İbn Kayyım’ın diğer eserlerinden alıntılar yaparak, onun cehennem azabının ebedî olduğu görüşünü savunduğunu ifade eden Keşfu’l-Estâr li İbtâl-i İddiâ-i Fenâi’n-Nâr adlı eserini kaleme almıştır. Günümüzde ise konuyla ilgili tartışmalar batı düşüncesinin hâkim olduğu pozitivist ve modernist düşüncelerin gölgesinde yapılmıştır. Özellikle Musa Carullah Bigiyef, Allah’ın rahmetine ve kâfir-mümin herkesi kapsadığına vurgu yaparak herkesin sonunda cennete gireceğini iddia ederken âlimlere özellikle de kelamcılara hakarete varan ağır eleştiriler yöneltmiş, onları bilgisizlikle itham etmiştir. Bigiyef’in bu tutarsız, aşırı ve ağır ithamlar içeren görüşlerine Mustafa Sabri Efendi tarafından gerekli cevaplar en güzel şekilde verilmiştir. Ülkemizde de bu düşünceleri öne sürerek; ebedî azapta herhangi bir hikmet ve faydanın olmayacağı, suçlunun suçuna karşılık denk ceza vermenin adalet açısından gerekli olduğu, Allah’ın rahmetinin ve affının herkes için umumi olması gerekçelerinden dolayı cehennem azabının belli bir 324 SONUÇ süre sonra sona ereceği düşüncesinde olan düşünür az da olsa vardır. Pakistan bölgesinde sünneti reddeden Ehl-i Kur’ân ekolü, Mevlana Muhammed Ali gibi aşırı yorum yapanlara göre ise cehennem azabı sembolik olarak yorumlanmış, hatta cehennemin bu dünyada yaşanılan hayatın kendisi olduğu gibi tamamen Kur’ân’ın ruhuna ve lafzına aykırı yorumlar yapılmıştır ki, bunları kabul etmek mümkün değildir. Bu araştırmamızda bu görüşleri ve yapılan eleştirileri geniş bir şekilde değerlendirdik. Cehennem azabını ebedî görenler ile ebedî görmeyenlerin delillerini geniş bir şekilde ele alarak değerlendirdik. Cehennemin mahiyeti, azabın şekli, cehennem ehline sunulacak olan yiyecek ve içecekler hakkında bilgiler sunduk. Bir diğer konu da cehennemin dünyada işlenen günahların bir sonucu olduğudur. Bu sebeple Kur’ân’ın insana bakışını, onu cehenneme sürükleyen faktörleri ve günahları, günahlardan ve cehennemden kurtulmanın imkânlarını inceledik. İman ile ölmek şartıyla cehennemde belli bir süre azap gördükten sonra müminlerin cennete gireceği ittifakla kabul edilmiş bir görüştür. Allah’ın şirk ve inkâr hariç bütün günahları affedeceğini Kur’ân’da açık bir şekilde ifade etmektedir. Bu sebeple kâfir ve müşriklerin azaplarının ebedî olacağı gayet açık bir şekilde ifade edilmiştir. 325 Kaynakça Abduh, Muhammed, Tefsîru’l-Menâr, Daru’l-menâr, Kahire 1947. Abdunnasır, Muhammed Rızk, et-Tefsîr ve’l-Müfessirûn fî Ğarbi İfrîkıyye, Mısır 1999. Abdülaziz, Emir, el-İnsân fi’l-İslam, Daru’l-Furkan, Beyrut 1986. ‘Aclân, Muhammed b. İbrahim, Ârâu Ebi’l-Hasan es-Sübkî, elİ’tikâdiyye, Riyad 2009. Âcûrî, Ebubekr, eş-Şerî’a, thk. Muhammed el-Fakî, Lahor trs. Afîfî, Ebu’l-A’lâ, Fusûsu’l-Hikem Okumaları İçin Anahtar, çev. Ekrem Demirli, İz Yayınları, İstanbul 2000. Akdemir, Salih, Son Çağrı Kur’ân, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2004. Akkad, Abbas Mahmud, el-İnsân fi’l-Kur’ân, Mektebetü’l-üsre, Mısır ts. Albayrak, Halis, “Mukâtil b. Süleyman’ın Tefsirinde Söz-MuhatapAnlam İlişkisi”, Kur’ân ve İslami İlimlerin Anlaşılmasında Tarihin Önemi, Ed. M. Mahfuz Söylemez, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2013. ‘Alevan, Süleyman b. Nasır, Tenbîhu’l-Muhtar ‘alâ ‘Ademi Sıhhati’lKavli bi Fenâi’n-Nâr ‘Ani’s-Sahâbeti’l-Ahyâr, www.furqan.com. Ali, Muhammad, English Translation of The Holy Quran with Explanatory Notes, Ed. Zahid Aziz, Wembley 2010. ----- The Religion of Islam, Lahor 1950. Alper, Hülya, “Münafık”, İstanbul 2006. Altıntaş, Ramazan, Kur’ân’da Hidayet ve Dalalet, Pınâr Yayınları, İstanbul 1995. 327 KUR’ÂN’DA CEHENNEM Âlûsî, Ebu’s-Sena Şihabuddin Mahmud, Rûhu’l-Me‘ânî fî Tefsîri’lKur’âni’l-‘Azîm ve’s-Seb’i’l-Mesânî, Dâru ihyai’t-turasi’l-arabî, Beyrut ts. Antoine, P. “Enfer”, Dictionnaire de la Bible Supplement (DBS) , Editör, Louis Pırot, Paris 1938. Armaner, Neda, Din Psikolojisine Giriş, M.E.B.Yayınları, Ankara 1980. Ateş, Süleyman, Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsiri, Yüce Ufuklar Neşriyat, İstanbul 1989. ----- Kur’ân-ı Kerim ve Yüce Meâli, Kılıç Kitabevi, Ankara 1980. Aydın, Ali Rıza, “Çocuğun Dini Şahsiyet Kazanmasında Ailenin Rolü”, O.M.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, 8. sayı, s. 211-219, Samsun 1996. Aydın, Hayati, Kur’ân’da İnsan Psikolojisi, Timaş Yayınları, İstanbul 1999. Ayhan, Halis, Eğitim Bilimine Giriş, Şule Yayınları, İstanbul 1997. Bağavî, Ebu Muhammed el-Hüseyin b. Mesud, Me‘âlimu’-Tenzîl fi’tTefsîri ve’t-Te’vîl, thk. Abdullah en-Nemir, Süleyman Müslim elHarş, Osman Cuma Damiriyye, Dâru Tîbe, Riyad 1997. Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdulkâhir b. Tahir et-Temîmî, Usûli’d-Dîn, İstanbul 1928. Baymur, Feriha, Genel Psikoloji, İnkılap Yayınevi, İstanbul ts. Bebek, Adil, “Günah”, DİA, İstanbul 1996. Becelî, Ebu Abdillah Muhammed b. Eyyub b. ed-Dureys, Fedâilü’lKur’ân, Daru’l-fikr, Beyrut 1987. Behiy, Muhammed, İnanç ve Amelde Kur’ânî Kavramlar, çev. Ali Turgut, Yöneliş Yayınları, İstanbul 1988. Bekr, Seyyid Yakub, Nusûs fî Fıkhı’l-Luğati’l-‘Arabiyye, Beyrut 1970. Belhî, Ebu Zeyd Ahmed b. Sehl, Kitâbu’l-Bed’ ve’t-Tarîh, Paris 1899. Berbehârî, Hasan b. Ali, Şerhu’s-Sünne, thk. Abdurrahman b. Ahmed el-Cümeyzî, Riyad 2004. 328 KAYNAKÇA Beydâvî, El-Kadı Nasuriddin Ebî Sevd Abdillah Ebî Ömer Muhammed, Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl, Dâru ihyai’t-turasi’larabî, Beyrut ts. Bikâ’î, Burhanuddin Ebu’l-Hasen İbrahim b. Ömer, Nazmu’d-Dürer fî Terâtibi’l-Âyâti ve’s-Süver, Daru’l-Kitabi’l-İslamî, Kahire ts. Bilmen, Ömer Nasuhi, Kur’ân-ı Kerim’in Meal-i Âlisi ve Tefsiri, İstanbul ts. Binbaşıoğlu, Cavit, Eğitim Psikolojisi, Yargıcı Matbaası, İstanbul 1995. Birışık, Abdülhamit, Hint Altkıtası Düşünce ve Tefsir Ekolleri, İnsan yayınları, İstanbul 2001. Blachère, Régis, Le Coran. Traduction selon un essai de reclassement des sourates, Paris, 1949. Blau, Ludwig, “Gehenna” The Jewich Encyclopedia (JE), Newyork 1901. Buhârî, Ebu Abdillah Muhammed b. İsmail b. İbrahim, Sahîhu’lBuharî, Daru ibn kesîr, Beyrut 2002. Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, “Cehennem”, Gelişim Yayınları, İstanbul 1985. Cebeci, Lütfullah, Kur’ân’da Şer Problemi, Akçağ Yayınları, Ankara, 1985. Cevalîkî, Ahmed b. Muhammed b. el-Hadır Ebu Mansur, el-Mu’arreb Mine’l-Kelami’l-‘Acemiyyi ‘ala Hurufi’l-Mu’cem, thk. Ahmed Muhammed Şakir, Daru’l-Kütüb, Beyrut 1969. Cevherî, İsmail b. Hammad, es-Sıhâh Tâcu’l-Luga ve Sıhâhu’l-‘Arabiyye, thk. Ahmed Abdulgafur Attar, Dâru’l- ilm, Beyrut 1984. Chaine, Jean “Géhenne”, Dictionnaire de la Bible Supplement (DBS), Ed. Louis Pırot, Paris 1938. Chittick, William, Varolmanın Boyutları Tasavvuf ve Vahdetü’l-Vücûd Üstüne Yazılar, derleyen ve çev. Turan Koç, İnsan Yayınları, İstanbul 2008. Çantay, Hasan Basri, Kur’ân-ı Hakîm ve Meâl-i Kerim, İstanbul 1980. 329 KUR’ÂN’DA CEHENNEM Çelebi, İlyas “Şeytan”, DİA, İstanbul 2010. Çelik, Ahmet, Cennet ve Cehennemin Sonsuzluğu, Ekev Yayınları, Erzurum 2002. Çığ, Muazzez İlmiye, Kur’ân İncil Ve Tevratın Sümerdeki Kökeni, Kaynak Yayınları, İstanbul 1996. Darimî, Abdullah b. Abdurrahman es-Semerkandî, Sünenü’d-Darimî, thk. Fevvaz Ahmed Zümerlî, Karaçi ts. Demir, Şehmus, Kur’ân’ın Yeniden Yorumlanması, İnsan Yayınları, İstanbul 2002. Demirci, Muhsin, Kur’ân’ın Ana Konuları, M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul 2012. Develioğlu, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Aydın Kitabevi, Ankara 1990. Doğan, D. Mehmet, Büyük Türkçe Sözlük, Rehber Yayınları, Ankara ts. Doğrul, Ömer Rıza, Tanrı Buyruğu Tercüme ve Tefsir, Yaşaroğlu Kitapçılık, İstanbul 1955. Düzgün, Şaban Ali, Din Birey ve Toplum, Akçağ Yayınları, Ankara 1997. Ebû Davûd, Süleyman b. el-Eş’as es-Sicistanî, Sünen-i Ebî Dâvûd, Mektebetü’l-Ma’arif, Riyad ts. Ebû Hayyân, Muhammed b. Yusuf el-Endelüsî, el-Bahru’l-Muhît, Daru’l-kütübi’l-ilmiyye, Beyrut 1993. Ebu’l-‘Iz, Ali b. Ali b. Muhammed Ebu’l-‘Iz el-Hanefî, Şerhu’tTahâviyye fi’l-Akîdeti’s-Selefiyye, thk. Nasuriddin el-Elbânî, Daru’l-Fikri’l-Arabî, Beyrut ts. Ebu’s-Su’ûd, Muhammed b. Muhammed b. Mustafa, İrşâdu Akli’sSelîm ilâ Mezâye’l-Kur’âni’l-Kerîm, Riyad 1997. Ebu Şehbe, Muhammed, el-Medhal li Dirâseti’l-Kur’ân, Daru’l-Liva, Riyad 1987. Ekin, Yunus, Kur’ân’a Göre İnançsızlık, Işık yayınları, İstanbul 2001. Eliaçık, İhsan, Yaşayan Kur’ân, İnşa Yayınları, İstanbul ts. 330 KAYNAKÇA Eliade, Mircea, Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi, çev. A. Berktay, Kabalcı Yayınları, İstanbul 2003. Elbânî, Muhammed Nasuriddin, Silsiletü’l-Ehâdisü’d-Daîfe, Şam 1398. Endülüsî, Ebu Amr Yusuf b. Abdillah b. Muhammed b. Abdilberr, et-Temhîd Limâ fi’l-Muvatta Mine’l-Me’ânî ve’l-Esânîd, Kahire 1967. Ergün, Cemal, Kur’ân’ın Cennet ve Cehennem Anlayışının Diğer Dinlerle Karşılaştırılması, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, KSÜ, Kahramanmaraş 1999. Ertuğrul, İsmail Fenni, Vahdet-i Vücûd ve İbn Arabî, haz. Mustafa Kara, İnsan Yayınları, İstanbul 2008. Esed, Muhammed, Kur’ân Mesajı Meâl-Tefsir, çev. Cahit Koytak, Ahmet Ertürk, İşaret Yayınları, İstanbul 1999. Eş’arî, Ebu’l-Hasan Ali b. İsmail, Makâlâtu’l-İslamiyyîn, thk. Muhammed Muhyeddin Abdulhamid, Mektebetü’n-nehda, Kahire 1950. Eşkar, Ömer Süleyman, Yevmu’l-Âhire el-Cennetü ve’n-Nâr, Daru’nnefâis, Amman 1998. Fazlurrahman, Ana Konularıyla Kur’ân, çev. Alparslan Açıkgenç, Ankara Okulu Yayınları, Ankara1996. Ferâhî, Abdulhamîd, Müfredâtu’l-Kur’ân Nazarâtun Cedîdetün fî Elfâzın Kur’âniyyetin, şerh ve thk. Muhammed Ecmel Eyyûb el-Islâhî, Daru’l-garbi’l-islâmî, Riyad 2002. Ferâhîdî, el-Halîl b. Ahmed, Kitabu’l-‘Ayn, thk. Abdulhamîd Hindâvî, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2003. Ferîd, Ahmed, Tezkiretu’l-Ebrâr bi’l-Cenneti ve’n-Nâr, Mektebetu’ssahabe, Cidde 1991. Ferrâ, Ebu Zekeriyya Yahya b. Ziyad, Me’âni’l-Kur’ân, Âlemü’lkütüb, Beyrut 1983. Firûzâbâdî, Mecduddin Muhammed b. Yakub, el-Kamûsu’l-Muhît, Mısır 1952. 331 KUR’ÂN’DA CEHENNEM Gaster, T.H. “Gehenna”, The Interpreter’s Dictionâry of Bible, Abingdon Press, New York ts. Gazzalî, Ebu Hamid, İhyâu Ulûmi’d-Din, Daru’l-Hadîs, Kahire 1992. Gölcük, Şerafeddin, Kur’ân ve İnsan, Esra Yayınları, Konya 1996. Grohmann, Adolf, “Tihame”, İA, İstanbul 1993. Ğusn, Abdullah b. Salih b. Abdulaziz, Da’âve’l-Münâviîn li Şeyhi’lİslam İbn Teymiyye Arz ve Nakd, Daru’l-ibni’l-cevziyye, Riyad 1424. Gündüz, Şinasi, Sabiîlik (Son Gnostikler), Vadi Yayınları, İstanbul 1999. Hakemî, Hafız b. Ahmed, Me’âricu’l-Kabûl bi Şerh-i Sülemi’l-Vusûl ilâ İlmi’l-Usûl, ta’lik, Ömer b. Mahmud Ebu Ömer, Daru İbni’lKayyim, Beyrut 1995. Hakkı, İzmirli İsmail, Nâr’ın Ebedîyet ve Devamı Hakkında Tetkikât, Daru’l-Fünun Matbaası, İstanbul 1341. Halîmî, Ebû Abdillah el-Hüseyin b. el-Hasan, el-Minhâc fî Şu’abi’l-Îman, thk. Halîmî Muhammed Fevde, Daru’l-fikr, Beyrut 1979. Hamidullah, Muhammed, Aziz Kur’ân, çev. Abdulaziz Hatip, Mahmut Kanık, Beyan Yayınları, İstanbul 2003. Hanbelî, Mer’â b. Yusuf, Tevkîfu’l-Ferîkayn ‘alâ Hulûdi Ehli’d-Dâreyn, thk. Halil el-Cebûr es-Subey’î, Daru İbn hazm, Beyrut 1998. Harbî, Ali b. Ali Cabir, İbnu’l-Vezîr ve Ârâuhu’l-İ’tikadiyye, Basılmamış Doktora Tezi, Ümmü’l-Kura’ Üniversitesi, Mekke 1985. ----- Keşfu’l-Estâr li İbtâli İddiâ-i Fenâi’n-Nâr, Daru tîbe, Rıyad 1410. Haydar, Fuad, eş-Şahsiyye fi’l-İslam ve fi’l-Fikri’l-Garbî, Daru’l-fikri’larabî, Beyrut 1990. Hâzin, Alauddin Ali b. Muhammed b. İbrahim el-Bağdadî, Lübâbu’tTe’vîl fî Ma’âni’t-Tenzîl, Daru’l-kütübi’l-ilmiyye, Beyrut 1995. Hicâzî, ‘Ivadullah, İbn Kayyım ve Mevkıfuhû fi’t-Tefkîri’l-İslamî, Mecmau’l-buhûsü’l-islamiyye, Kahire 1972. 332 KAYNAKÇA Hindî, Alâuddîn Ali el-Muttakî b. Husâmuddîn, Kenzu’l-‘Ummâl fi Süneni’l-Akvâli ve’l-Ef’al, Müessesetü’r-Risale, Beyrut 1985. Hubeyyıd, Yüsr Muhammed Said, el-Yevmu’l-Âhir fi’l-Edyâni’sSemâviyye ve’d-Diyânâti’l-Kadîme, Daru’s-sekafe, Katar 1997. Isbehânî, İsmail, el-Hucce fî Beyâni’l-Mahacce, thk. Muhammed Ebu Rahim, Medine 1990. İbn Abdilhâdî, Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Abdilhâdî ed-Dımeşkî, el-‘Ukûdu’d-Dürriyye min Menâkıb-ı Şeyhi’l-İslam Ahmed İbn Teymiyye, thk. Talat b. Fuad el-Hulvânî, Kahire 2002. İbn Adiyy, Ebu Ahmed Abdullah b. ‘Adiyy el-Cürcânî, el-Kâmil fî Du’afâi’r-Ricâl, thk. Adil Ahmed Abdu’l-Mevcud vd., Daru’lkütübi’l-ilmiyye, Beyrut trs. İbn ‘Arabî, Muhyıddin, Fusûsu’l-Hikem Tercüme ve Şerhi, çev. Ahmed Avni Konuk, M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul 1999. ----- el-Futûhâtu’l-Mekkiyye, tashîh: Ahmed Şemsuddin, Daru’lkütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1999. İbn ‘Âşûr, Muhammed b. Tâhir, et-Tahrîr ve’t-Tenvîr, Daru’t-tunusiyye, Tunus 1984. İbn Atiyye, Ebû Muhammed Abdülhak b. Atiyye el-Endülüsî, elMuharreru’l-Vecîz fî Tefsîri’l-Kitâbi’l-‘Azîz, thk. Abdusselam Abduşşafî Muhammed, Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, Beyrut 2001. İbn Ebî Hatim, Abdurrahman b. Muhammed b. İdris er-Râzî, Tefsîru’l-Kur’âni’l-‘Azîm Müsneden an Rasulillah ve’s-Sahabeti ve’t-Tabiîn, thk. Es’ad Muhammed et-Tayyib, Mektebetü Nezzar, Riyad 1997. İbn Ebî Zemenîn, Ebu Abdillah Muhammed, Usûlu’s-Sünne, thk. Abdullah el-Buharî, Medine 1992. İbn Hacer, Ebu’l-Fadl Ahmed b. Ali b. Hacer el-‘Askalânî, Fethu’lBârî bi Şerh-i Sahîh-i Buhârî, Daru’l-marife, Beyrut, ts. ----- el-İsâbe fî Temyîzi’s-Sahâbe, thk. Abdulmuhsin et-Türkî, Beyrut 2008. 333 KUR’ÂN’DA CEHENNEM ----- Tehzîbü’t-Tehzîb, thk. İbrahim Zeybek, Müessesetü’r-Risale, Beyrut 1995. İbn Hazm, Ebu Muhammed Ali b. Ahmed, el-Endülüsî, el-Usûl ve’lFürû’, thk. Atıf el-Irakî vd., Mektebetü’s-Sekafetü’d-Diniyye, Kahire 2004. ----- Merâtibu’l-İcma’ fi’l-İbâdât ve’l-Mu’amelât ve’l-Mu’tekadât, Daru’lâfâki’l-cedîde, Beyrut 1982. İbn Kayyım, Ebu Abdillah Şemsuddin Muhammed b. Ebîbekr b. Eyyub el-Cevziyye, el-Cevâbu’l-Kâfî Limen See’le ‘ani’d-Devâi’şŞâfî, thk. Muhibbuddin el-Hatîb, el-Mektebtü’s-Selefiyye, Kahire 1407. ----- ed-Dâu ve’d-Devâ, nşr. Muhammed Abdurrezzak er-Ravd, Amman 1992. ----- Hâdi’l-Ervâh ilâ Bilâdi’l-Efrâh, thk. Zahid Ahmed en-Nüşeyrî, Daru’l-alemi’l-fevaid, Cidde ts. ----- İctimâu’l-Cuyûşi’l-İslamiyye ‘alâ Ğazvi’l-Mu’attıla ve’l-Cehmiyye, Riyad 1988. ----- İğâsetü’l-Lehfân fî Mesâidi’ş-Şeytan, Mektebetü Dari’l-Beyan, Şam 1993. ----- Muhtasaru’s-Savâıkı’l-Mürsele ala’l-Cehmiyyeti ve’l-Mu’attıla, İhtisar: Muhammed b. Musulî, Riyad ts. ----- Şifâü’l-‘Alîl fî Mesâili’l-Kadâ’ ve’l-Kader ve’l-Hikme ve’t-Ta‘lîl, Beyrut ts. ----- Tarîku’l-Hicreteyn ve Bâbu’s-Sa’adeteyn, thk. Muhammed Ecmel el-Islahî, Daru’l-‘alemi’l-fevâid, Cidde 1429. ----- el-Vâbilu’s-Sayyib ve Râfiu’l-Kelimi’t-Tayyib, thk. Seyyid İbrahim, Daru’l-hadîs, Kahire 1999. ----- Zâdu’l-Me’âd fî Hedyi Hayri’l-‘Ibâd, thk. Şuayb el-Arnavud, Müessesetü’r-Risale, Beyrut 1998. İbn Kesîr, İmaduddin Ebu’l-Fida İsmail b. Kesîr el-Kureşî edDımeşkî, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm, thk. Sami b. Muhammed esSelame, Dâru tîbe, Beyrut 1997. 334 KAYNAKÇA İbn Kudame, el-Makdisî, Şerhu Lum’ati’l-İ’tikâdi’l-Hâdî ilâ Sebîli’rReşâd, thk. Abdulkadir el-Arnavud, Riyad 1432. İbn Kuteybe, Ebu Muhammed Abdullah b. Müslim, Te’vîlu Müşkili’lKur’ân, Beyrut ts. İbn Mace, Ebu Abdillah Muhammed b. Yezid el-Kazvînî, Sünen-i İbn Mace, Mektebetü’l-ma’arif, Riyad ts. İbn Manzûr, Ebu’l-Fadl Cemaluddin Muhammed b. Mükrim, Lisânu’l-‘Arab, Dâru sadır, Beyrut ts. İbn Mibred, Cemaluddin b. Hasan b. Abdulhadî, Mu’cemü’l-Kütüb (Mu’cemu’l-Mibred), thk. Abdulğına el-Büşra, Mektebetü İbn İsa, Kahire ts. İbn Receb, Ebu’l-Ferec Zeynuddin Abdurrahman b. Ahmed elHanbelî el-Bağdadî, et-Tahvîfu mine’n-Nâr ve’t-Tarîfu bi Hâli Dâri’l-Bevâr, thk. Beşir Muhammed ‘Uyûn, Mektebetu dari’lbeyan, Beyrut 1988. İbn Teymiyye, Ahmed b. Abdulhalîm el-Harrânî, Der’u Te’âruzi’l‘Akl ve’n-Nakl, thk. Muhammed Reşad Salim, Medine 1991. ----- Mecmû’u’l-Fetevâ, Medine 2004. ----- Nakdu Merâtibi’l-İcma’, Daru’l-âfâki’l-cedîde, Beyrut 1982. ----- er-Red ‘alâ men Kâle bi Fenâi’l-Cenneti ve’n-Nâr ve Beyâni’l-Akvâli bi Zâlike, thk. Muhammed b. Abdullah es-Semherî, www.shamela.ws, Daru’l-belensiye, Riyad 1995. İbnü’l-Cevzî, Cemaluddin Ebu’l-Ferec Abdurrahman b. Ali, Kitâbu’lMevzû’at, thk. Abdurrahman Muhammed Osman, Mektebetü’sSelefiyye, Medine 1966. ----- Nüzhetü’l-A’yun fî ‘İlmi’l-Vücûh ve’n-Nezâir, thk. Muhammed Abdulkerim Kazım er-Radî, Müessetü’r-Risale, Beyrut 1997. ----- Zâdu’l-Mesîr fî İlmi’t-Tefsîr, el-Mektebü’l-İslamî, Beyrut 1984. İlâhibahş, Hâdim Hüseyin, el-Kur’âniyyûn ve Şübühâtühüm Havle’sSünne, Mektebetü’s-sıddîk, Beyrut 2000. İsa, Ahmed b. İbrahim, Tavzîhu’l-Makâsıd ve Tashîhu’l-Kavâid fî Şerh-i Kasîdeti’l-İmam İbni’l-Kayyim el-Cevziyye (el-Kâfiyetü’ş- 335 KUR’ÂN’DA CEHENNEM Şâfiye fi’l-İntisâr li’l-Fırkati’n-Naciye), el-Mektebetü’l-İslamî, Beyrut 1394. İsevî, Abdurrahman, el-İslam ve’l-İlâcu’n-Nefsiyyi’l-Hâdis, Daru’nnahdati’l-arabiyye, Beyrut ts. İsfahânî, Ebu’l-Kasım el-Hüseyin b. Muhammed Ragıb, el-Müfredât fî Garîbi’l- Kur’ân, Mektebetü’n-nezzar, Mısır1961. İslamoğlu, Beşir, Kur’ân’da Müminlerin Özellikleri, Pınâr Yayınları, İstanbul 1995. İslamoğlu, Mustafa, Hayat Kitabı Kur’ân Gerekçeli Meâl-Tefsir, Düşün Yayıncılık, İstanbul 2008. İzutsu, Toshihiko, Kur’ân’da Dinî ve Ahlakî Kavramlar, çev. Selahattin Ayaz, Pınâr Yayınları, İstanbul 1997. Jeffery, Arthur, The Foreign Vocabulary of The Qur’ân, Orientale Enstitute, Baroda 1938. Kahraman, Ahmet, Dinler Tarihi, İrfan Yayınları, İstanbul 1975. Kara, Ömer, Ebedî Saâdet Cennet, Bilge Adamlar Yayınevi, Van 2009. ----- “Eschatological Themes In The Qur’an; Oryantalist Bir Eserin Tenkidi”, islamicevaplar.com/eschatological-themes in the quran-oryantalist-bir-eserin tenkidi.html. Karaman, Hayrettin vd., Kur’ân Yolu Türkçe Meal ve Tefsir, DİA Yayınları, Ankara 2006. Karadâvî, Yusuf, Re’yu İbn Teymiyye ve İbn Kayyım fî Fenâi’nnâr, Mevkı’u’l-Kardavî. 08.12.2012. http://qaradawi.net/ fatawaahkam/30/6352-2012-12-08-08-28-41.html. Kari’a, Cemil Abdulmuhsin, “Masîru Ehli’l-Fetreti fi’l-Âhire”, Mecelletü Câmi’at-i Ümmi’l-Kurâ, c. 18, sayı. 38, Mekke 2006. Kâsımî, Muhammed Cemaluddin, Mehâsınu’t-Te’vîl, thk. Muhammed Fuad Abdulbaki, Dâru ihya-i kütübi’l-arabiyye, Mısır 1957. Kattan, Menna’, Mebâhis fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân, Mektebetü vehbe, Kahire 2000. 336 KAYNAKÇA Kaya, Veysel, “İzmirli İsmail Hakkı’nın Cehennemin Sonluluğu Hakkındaki Risalesi”, U.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. 18, sayı 1, Bursa 2009. Keskin, Hasan, Kur’an’da Fitne Kavramı, Rağbet Yayınları, İstanbul 2003. Keskioğlu, Osman, “Musa Carullah, Hayatı, Görüşleri ve Eserleri”, A.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, yıl, 1964. Kevserî, Muhammed Zahid, Makâlâtu’l-Kevserî, Mektebetu’tTevfîkıyye, Kahire ts. Kılavuz, Saim, Anahatlarıyla İslâm Akâidi ve Kelâm’a Giriş, Ensar Neşriyat, İstanbul 2006. Kılıç, Sadık, Kur’ân’da Günah Kavramı, Hibaş Yayınevi, Konya 1984. ----- Kur’ân’a Göre Nifak, Furkan Yayınları, İstanbul 1982. ----- Kur’an Sembolizmi, Ankara 1991. Kınnavcî, Sıddık Hasan Han, Yakazatu Uli’l-İ’tibar Mimma Verede fî Zikri’n-Nâr ve Ashabi’n-Nâr, Daru ibn hazm, Beyrut 2005. ----- Katfu’s-Semer fî Beyâni ‘Akîdeti’l-Eser, thk. Asım Karyûtî, Beyrut 1984. Koca, Ferhat, “İbn Teymiyye”, DİA, İstanbul 1999. Koçyiğit, Talat, Kur’ân-ı Kerim Meâli, Nükte Yayınevi, Konya 2005. ----- “Abd b. Humeyd” DİA, İstanbul 1988, I, 58. Kramer, S. N., Tarih Sümer’de Başlar, çev. H. Koyukan, Kabalcı Yayınları, İstanbul 2002. Kulaksızoğlu, Adnan, Ergenlik Psikolojisi, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1998. Kurtkan, Amiran, Eğitim Sosyolojisi, T.D.A.V.Yayınları, İstanbul, 1987. Kurtubî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekir b. Ferah el-Ensar el-Hazrecî, el-Câmi’ li Ahkâmi’l-Kur’ân, thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî, Müessestü’r-risale, Beyrut 2006. 337 KUR’ÂN’DA CEHENNEM ----- Kitâbu’t-Tezkire bi Ahvâli’l-Mevtâ ve Umûri’l-Âhire, thk. Sadık b. Muhammed b. İbrahim, Mektebetu dari’l-minhac, Riyad 1425. Kutub, Seyyid, Fî Zılâli’l-Kur’ân, Beyrut 1992. ----- Meşâhidü’l-Kıyâme fi’l-Kur’ân, Daru’ş-şurûk, Kahire 1986. Kuzgun, Şaban, Dinler Tarihi Dersleri, E.Ü. Yayınları, Kayseri 1993. Lahbabî, Muhammed Aziz, İslam Şahsiyetçiliği, çev. İsmail Hakkı Akın, Yağmur Yayınları, İstanbul, 1972. Lâlekâî, Ebu’l-Kasım Hibetullah b. Hasan b. Mansur et-Taberî Şerhu Usûl-i İ’tikâdi Ehli’s-Sünneti ve’l-Cema’e, Daru tıbe, Beyrut 1995. Macculloch, J.A., “Eschatology”, Encyclopedia of Religion and Ethics (ERE), Ed. James Hastings, Newyork 2003. Makdisî, Ebu Muhammed Abdu’l-ğına b. Abdu’l-vâhid b. Ali, Zikru’n-Nâr, thk. Edib Muhammed el-Ğazzâvî, Daru’l-beşâiri’lislamiyye, Beyrut 1994. ----- ‘Akîdetü’l-Makdisî, thk. Mus’ab b. Hayek, Medine 1990. Maruf, Nayif, el-İnsân ve’l-Akl, Daru sebilü’r-reşad, Beyrut 1995. Mâtürîdî, Muhammed b. Mahmud Ebû Mansûr Kitâbü’b-Tevhîd Tercümesi, çev. Bekir Topaloğlu, İSAM Yayınları, Ankara 2005. Maverdî, Ebu’l-Hasen Ali b. Muhammed b. Habîb el-Basrî, en-Nüket ve’l-‘Uyûn, Daru’l-kütübi’l-ilmiyye, Beyrut ts. ----- Edebu’d-Dünya ve’d-Din, Mısır 1973. Mevdûdî, Ebu’l-‘Alâ, Tefhîmu’l-Kur’ân, Ed. Ali Bulaç, İnsan Yayınları, İstanbul 1997. Meydan Larousse-Büyük Lügat ve Ansiklopedi, “Cehennem” İstanbul 1980. Morgan, T.Clifford, Psikolojiye Giriş, Çev. Sibel Karakaş ve Arkadaşları, H.Ü.Yayınları, Ankara 1995. Mutahharî, Murtaza, Kur’ân’da İnsaniyet Mektebi, Şura Yayınları, İstanbul 1999. 338 KAYNAKÇA Mu’tık, ‘Avâd Abdullah Muhammed, Mevkıfu İbni’l-Kayyım mine’lCehmiyyeti ve’l-Mu’tezileti ve’l-Eşâireti ve’s-Sûfiyyeti, (İbn Kayyım’ın İctimâu’l-Cuyûşi’l-İslamiyye ‘alâ Ğazvi’l-Mu’attıla ve’l-Cehmiyye adlı eserini tahkik ederken baş tarafına yazdığı risale), Riyad 1988. Müslim, Ebu’l-Hüseyin Müslim b. el-Haccac el-Kuşeyrî en-Nîsabûrî, Sahîh-i Müslim, Daru kütübi’l-ilmiyye, Beyrut 1991. Nablûsî, Abdu’l-ğınâ, Ehlü’l-Cenne ve Ehlü’n-nâr, Mektebetü’t-türâsi’lislâmî, Kahire 2002. Nakra, et-Tihamî, Saykoliciyyetü’l-Kıssa fi’l-Kur’ân, eş-Şeriketü’ttunusiyye, Tunus 1974. Nasr, Seyyid Hüseyin, İnsan ve Tabiat, çev. Nabi Avcı, Yeryüzü Yayınları, İstanbul ts. Necatî, Muhammed Osman, el-Kur’ân ve’l-İlmü’n-Nefs, Daru’şşuruk, Beyrut 1989. Nesefî, Ebu’l-Berekat Abdullah b. Ahmed b. Mahmud, Medâriku’tTenzîl ve Hakâiku’t-Te’vîl, thk. Yusuf Ali Budeyvî, Daru kelimi’ttayyib, Beyrut 1998. Neseî, Ebu Abdirrahman Ahmed b. Şuayb b. Ali, Sünenü’n-Neseî, Mektebetü’l-ma’arif, Riyad ts. Nevevî, Muhyiddin, Şerhu Sahîh-i Müslim, Daru’l-fikr, Beyrut 1401. Ögke, Ahmet, Kur’ân’da Nefs Kavramı, İnsan Yayınları, İstanbul 1998. O’shaughnessy, Thomas S.J., Kur’ân’da Eskatolojik Temalar, çev. Ömer Kara, Bilge Adam yayınevi, Van 2006. Özervarlı, Said, “İbn Teymiyye”, DİA, İstanbul 1999. Özsoy, Ömer, Sünnetullah, Bir Kur’ân İfadesinin Kavramlaştırılması, Fecr Yayınevi, Ankara 1994. Öztürk, Mustafa, “Kur’ân’da Uhrevi Azap Figürleri”, İslamiyât, c. 5, sayı 1, Ankara 2002. ----- Kur’ân ve Aşırı Yorum, Tefsirde Bâtınilik ve Bâtıni Te’vîl Geleneği, Kitabiyât, Ankara 2003. 339 KUR’ÂN’DA CEHENNEM Öztürk, Yaşar Nuri, Kur’ân-ı Kerim Meâli, Yeni Boyut Yayınları, İstanbul 1990. Paçacı, Mehmet, Kutsal Kitaplarda Ölümötesi, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2001. Pak, Zekeriya, “30. Cüz’ün Çevirisi ve Çeviri Üzerine Notlar”, KSÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı 7, Kahramanmaraş 2006. Pezdevî, Ebu’l-Yüsr, Usûli’d-Dîn, nşr., Hans Peter Linss, Kahire 1963. Piriş, Şaban, Kur’ân-ı Kerim Türkçe Anlamı, Okyanus Yayınları, Kayseri 2004. Robson, James, “Is The Muslim Hell Eternal”, Muslim World, c. 28, yıl 1938. Râzî, Fahreddin, Mefâtihu’l-Ğayb, Daru’l-fikr, Beyrut 1981. Sabbağ, Muhammed b. Lütfî, el-İnsân fi’l-Kur’ân, el-Mektebü’lİslamî, Beyrut 1992. ----- Lemehât fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân, el-Mektebü’l-islamî, Beyrut 1990. Sabri, Mustafa, Carullah Musa, İlâhi Adalet Rahmeti İlahiyye Bürhanları, sad. Ömer H. Özalp, Pınâr Yayınları, İstanbul 1996. Sâbûnî, Ebu Osman İsmail b. Abdirrahman b. Ahmed en-Nîsabûrî ‘Akîdetü’s-Selef ve Ashâbu’l-Hadîs, ta’lik ve thk. Abdulmecid eşŞemîrî, Daru ömer ibni’l-hattab, Kahire 2007. Sadr, Muhammed Bagır, Kur’ân Okulu, çev. Mehmet Yolcu, Fecr Yayınları, Ankara 1995. Safadî, SalaHûd din Halîl b. Aybek, Kitabu’l-Vâfî bi’l-Vefâyât, thk. Ahmed el-Arnavud, Türkî Mustafa, İhyâu’t-turâsi’l-‘arabî, Beyrut 2000. Saka, Şevki, “Müminler Cehennem’e Girer mi?”, A.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. 41, sayı 1, Ankara 2000. Sakkâf, Hasan b. Ali, el-Beşâretü ve’l-İthâf bima Beyne İbn Teymiyye ve’l-Elbânî fi’l-‘Akîdeti mine’l-İhtilâf, Daru’l-imami’n-nevevî, Amman 1992. Sa‘lebî, Ebû İshak Ahmed, el-Keşf ve’l-Beyân, thk. İbn ‘Aşûr, Daru ihyai’t-turâsi’l-‘arabî, Beyrut 2002. 340 KAYNAKÇA Salih, Subhî, Ölümden Sonra Diriliş, çev. Şerafeddin Gölcük, Kayıhan Yayınları, İstanbul 1981. ----- Mebâhis fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân, Daru’l-ilm, Beyrut 1977. Sami, Şemseddin, Kâmûs-i Türkî, Çağrı Yayınları, İstanbul 1978. San’ânî, Muhammed b. İsmail el-Emîr, Ref’u’l-Estâr li İbtâli Edilleti’lKâilîne bi Fenâi’n-Nâr, thk. Muhammed Nasuriddîn el-Elbânî, el-Mektebu’l-islamî, Beyrut 1984. Sarıkçıoğlu, Ekrem, Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi, Fakülte Kitabevi, Isparta 2002. Seâlibî, Abdurrahman b. Muhammed b. Mahluf Ebu Zeyd, elCevâhiru’l-Hisân fî Tefsîri’l-Kur’ân, thk. Abdulfettah Ebû Sünne, Daru ihyai’t-turâsi’l-‘arabî, Beyrut 1997. Sefarînî, Muhammed b. Ahmed b. Salim b. Süleyman, el-Buhûru’zZâhire fî Ulûmi’l-Âhire, thk. Muhammed İbrahim Çelebi, Kuveyt 2007. ----- Levâmi’u’l-Envâri’l-Behiyye ve Sevtı’u’l-Esrâri’l-Eseriyye, Şam 1402. Semîn Halebî, Ahmed b. Yusuf b. Abduddaim, Dürrü’l-Masûn fî ‘Ulûmi’l-Kitâbi’l-Meknûn, thk. Ahmed Muhammed el-Harrâd, Daru’l-kalem, Şam 1994. ----- ‘Umdetu’l-Huffâz fî Tefsîri Eşrefi’l-Elfâz, thk. Muhammed Basit ‘Uyun es-Sevd, Daru’l-kütübi’l-ilmiyye, Beyrut 1996. Seyidoğlu, Bilge, Mitoloji Metinler-Tahliller, Bizim Gençlik Yayınları, Kayseri 1995. Sezen, Yümnü, Sosyoloji Açısından Din, M.Ü.İ.F.V. Yayınları, İstanbul 1993. Sifil, Ebubekir, “İbn Teymiyye ve İbn Kayyım’ın Cehennemin Ebedîliği Meselesindeki Görüşünün Tespiti”, İnkişaf Dergisi, Eylül-Kasım 2006. Sinanoğlu, Mustafa, “Küfür”, DİA, Ankara 2002. ----- “Şirk”, DİA, İstanbul 2010. Soyalan, Mehmet Yaşar, Kur’ân ve İnsan, Araştırma Yayınları, Ankara 1999. 341 KUR’ÂN’DA CEHENNEM Soysaldı, Mehmet, “İslam’da Günah Kavramı”, Tasavvuf İlmi ve Araştırma Dergisi, c. 3, sayı 7, Ankara 2001. Suyûtî, Celaluddin Abdurrahman, ed-Dürrü’l-Mensûr fi’t-Tefsîr bi’lMe’sûr, thk. Abdulmuhsin et-Türkî, Kahire 2003. Sübkî, Ebu Nasr Abdülvahhab b. Ali b. Abdulkâfî, ed-Dürretü’lMudiyye fi’r-Red ‘alâ İbn Teymiyye, Şam 1347. ----- es-Seyfü’l-Meşhûr fî Şerh-i Akîdeti Ebî Mansûr, thk. Mustafa Saim Yeprem, İstanbul 2000. Şahin, Abdullah, “Kişilik Gelişimi ve Din Eğitimi: Din Eğitiminin Teolojik ve Eğitimsel Temellerine İlişkin Diyalektik”, 1. Cilt, Sayı 2, s. 61-74, İslamiyât Dergisi, Ed. Mehmet Said Hatipoğlu, Ankara, 1998. Şentürk, Habil, Din Psikolojisi, Esra yayınları, İstanbul, 1997. Şevkânî, Muhammed b. Ali b. Muhammed, Fethu’l-Kadîr el-Câmi’ Beyne Fenniyyi’r-Rivâye ve’d-Dirâye min ‘İlmi’t-Tefsîr, thk. Abdurrahman ‘Umeyre, Dâru’l-vefa, Beyrut 1994. Şimşek, Said, Hayat Kaynağı Kur’ân Tefsiri, Beyan Yayınları, İstanbul 2012. ----- Kur’ân’ın Ana Konuları, Beyan yayınları, İstanbul 2011. Şükrî, Muvaffık Ahmed, Ehlü’l-Fetreti ve Men Fî Hukmihim, Daru ibn kesîr, Beyrut 1988. Tabâtabâî, Muhammed Hüseyin, el-Mîzân fî Tefsîri’l-Kur’ân, Müessesetü’l-alemî, Beyrut 1997. Taberî, Muhammed b. Cerîr, Câmi’u’l-Beyân ‘an Te’vîli Âyi’l- Kur’ân, thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî, Dâru’l-hicr, Kahire 2001. Tahâvî, Ebu Ca’fer el-Hanefî, Metn-i Akîdeti’t-Tahâviyye, Daru İbn Hazm, Beyrut 1995. Tahtâvî, Ali Abduladil, en-Naîm li Ehli’l-Cenne el-Azâb li Ehli’n-Nâr, Mektebetu’t-tevfîkıyye, Kahire ts. Taşpınâr, İsmail, Duvarın Öteki Yüzü (Yahudi Kaynaklarına Göre Yahudilikte Ahiret İnancı), Gelenek Yayınları, İstanbul 2003. 342 KAYNAKÇA Tebrîzî, Muhammed b. Abdullah el-Hatib, Mişkatu’l-Mesabîh, Daru’lFikr, Beyrut 1991. Tirmizî, Muhammed b. İsa b. Sevre, Sünenü’t-Tirmizî, Mektebetü’lma’arif, Riyad ts. Topaloğlu, Bekir, “Cehennem”, DİA, İstanbul 1993. ----- “Nâr”, DİA, İstanbul 2006. Topçu, Nurettin, İslam ve İnsan, Dergâh Yayınları, İstanbul 1998. Tunçbilek, Hasan Hüseyin, “İslam Düşüncesinde Cehennemin ve Cehennem Azabının Ebedîyeti ve Fenâsı Problemi”, Ç.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. 6, sayı 1, Adana 2006. ----- “Cennet ve Cehennem Halen Mevcut mu?”, D.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. 7, s. 2, Diyarbakır 2005. Turner, A.K., Cehennem’in Tarihi, çev. A. Sargüney, Ayrıntı Yayınları, İstanbul 2004. Tümer, Günay, Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, Ocak Yayınları, Ankara 1993. Uysal, Muhittin, Tasavvuf Kültüründe Hadîs, Ensar Yayınları, İstanbul 2012. Ünsal, Hadiye, Tefsirde Heterodoksi Kâdiyânîlik ve Kur’ân, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2011. Vahidî, Ebu’l-Hasan Ali b. Ahmed b. Muhammed, et-Tefsîru’l-Basît, thk. Muhammed b. Salih b. Abdillah el-Fevzan, İmam b. Muhammed Su’ûd Üniversitesi Yayınları, Riyad 2010. Vocaut, A. “Enfer”, Dictionnaire de la Bible (DB) , Editör, Louis Pırot, Paris 1938. Yapıcı, Asım, İslam’da Tövbe ve Dini Yaşayıştaki Rolü, Beyan Yayınları, İstanbul ts. Yavuz, Yusuf Şevki, “Azap” DİA, İstanbul 2010. Yazır, Elmalılı Hamdi, Hak Dîni Kur’ân Dili, Yenda Yayıncılık, İstanbul 1997. ----- Kur’ân-ı Kerim’in Yüce Meâli, sad. Mustafa Kasadar, Ravza Yayınları, İstanbul ts. 343 KUR’ÂN’DA CEHENNEM Yıldırım, Suat, “Ayetlerin Kronolojisi”, Yeni Ümit Dergisi, sayı 56, İstanbul 2002. ----- Kur’ân-ı Kerim ve Yüce Meâli, Feza Yayıncılık, İstanbul 1998. ----- Mevcut Kaynaklara Göre Hristiyanlık, Işık Yayınları, İzmir 2005. Yılmaz, Muhammed, “Kur’ân’da Büyük Günah Kavramı”, C.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. XV, sayı 2, Sivas 2011. Yurdagür, Metin, “Ebü’l-Hüzeyl el-Allâf”, DİA, İstanbul 1994. ----- “Fetret”, DİA, İstanbul 1995. Zeccâc, Ebu İshak İbrahim b. es-Seriyy, Ma’âni’l-Kur’ân ve İ’rabuhû, thk. Abdulcelil Şelebî, Alemu’l-kütüb, Beyrut 1988. Zebîdî, Muhammed Murtaza el-Hüseynî, Tâcu’l-‘Arûs min Cevâhiri’lKâmûs, thk. Abdu’s-Settar Ahmed Ferac, Matbaatu hükumet-i kuveyt, Kuveyt 1965. Zebîdî, Zeynuddin Ahmed b. Ahmed b. Abdullatîf, Sahîh-i Buhârî Muhtasarı Tecrîd-i Sarîh Tercümesi ve Şerhi, çev. Ahmed Naim, Ankara 1980. Zehebî, Hafız Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osman, elKebâir, Mektebetü’l-Furkan, Umman 2003. ----- Mîzânu’l-İ’tidal fî Nakdi’r-Ricâl, thk. Ali Muhammed Mu’avvad vd., Daru’l-kütübi’l-ilmiyye, Beyrut 1995. Zehebî, Muhammed Hüseyin, et-Tefsîr ve’l-Müfessirûn, Daru’lKütübi’l-Hadisiyye, Beyrut 1976. Zemahşerî, Mahmud b. Ömer, el-Keşşâf ‘an Hakâiki Gavâmidı’tTenzîl, thk. Adil Ahmed Abdulmuvahhid, Ali Muhammed Mu’avvıd, Mektebetü’l-‘ubeykan, Riyad 1998. Zerkânî, Muhammed ‘Abdulazîm, Menâhilü’l-İrfân fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân, Daru’l-kitabi’l-‘arabiyye, Beyrut 1995. Zerkeşî, Bedreddin Muhammed b. Abdullah, el-Burhân fî ‘Ulûmi’lKur’ân, thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim, Daru’t-turas, Kahire ts. Zuhaylî, Vehbe, et-Tefsîrü’l-Münîr fi’l-Akîdeti ve’ş-Şerîati ve’l-Menhec, Daru’l-fikr, Beyrut 2009. 344