‘Poetin handelt volkomen rationeel: hij behartigt de belangen van de heersende klasse in Rusland’ 24 TRIBUNE juni 2022 VOLODYMYR ISHCHENKO: ‘INTERNATIONAAL LINKS MOET CONCLUSIES TREKKEN UIT DEZE OORLOG’ Volodymyr Ishchenko is socioloog, en hij werkt als onderzoeker aan het Instituut voor Oost-Europastudies aan de Vrije Universiteit van Berlijn. Voor de oorlog plei!e hij voor een structurele oplossing voor de oorlog in Oekraïne en de onrust in de regio. Een overkoepelende veiligheidsstructuur zou helpen, dacht hij. Maar toen begon de oorlog, en dat veranderde alles. ‘Oekraïne is niet de plaats om te zoeken naar hoop.’ › Kun je schetsen wat voor land Oekraïne was voor de oorlog? ‘Oekraïne had een zwak politiek regime, zwakker dan Rusland. De zi!ende leiders hadden maar weinig draagvlak om beslissingen door te voeren. Er waren diverse stromingen, en veel oligarchen weigerden samen te werken met de presidenten. Daardoor wisselde het land om de haverklap van leider. In mijn beleving zat Oekraïne in een permanente politieke crisis, omdat geen enkel politiek regime erin slaagde om zijn macht te handhaven.’ › Wat was dan de reden dat Vladimir Poetin het land ofwel wil vernietigen, ofwel wil veroveren? ‘We hebben daar geen betrouwbare informatie over, iedereen die beweert dat te weten, speculeert maar wat. Eigenlijk is de vraag ook niet juist, het gaat er niet om wat er in de geest van Poetin gebeurt, en bovendien helpt ons dat ook niet om oplossingen te vinden. Er gaan verhalen rond dat Poetin een psychopaat is, of dat hij om ideologische redenen bezeten is van Oekraïne. Ik zie dat totaal niet zo. Deze oorlog dient de belangen van de heersende klasse in Rusland. Het gaat niet om Poetin, het gaat specifiek om de sociale klasse die is opgekomen na de Sovje!ijd. Niet alleen in Rusland, trouwens ook in Oekraïne. Sociologen noemen ze ‘politieke kapitalisten’.’ › Wat zijn politieke kapitalisten? ‘Gewone kapitalisten maken winst omdat ze over een technologische innovatie beschikken, of omdat ze winst maken door extreem lage lonen te betalen. Politieke kapitalisten teren vooral op de gunsten van de staat, en het uitbuiten van politieke structuren. Dat is de corruptie die zo hoog op de agenda staat in de voormalige landen van de Sovjet-Unie. (De Oekraïense president Volodymyr Zelenski is in 2019 tot president gekozen op de belo"e om corruptie te bestrijden, en ook de Russische advocaat en activist Aleksej Navalny hee" veel bekendheid gekregen met zijn strijd tegen de corruptie – red.) Deze politieke kapitalisten verwerven hun rijkdom vooral door te stelen van de overheid. Daarvoor moeten de politieke kapitalisten volledige controle hebben over de politiek zodat ze bijvoorbeeld anticorruptiewetgeving kunnen tegenhouden. Er is een groeiende internationale kapitalistische klasse waarmee ze moeten concurreren, en de politieke structuren die ze hebben opgebouwd zijn niet stabiel. › Hoe komt het dat die politieke structuren niet stabiel zijn? ‘Poetins regime berust uitsluitend op één persoon, daarmee is het per definitie onstabiel. Er zijn veel voorbeelden in de geschiedenis van grote keizerrijken die ineenstort- ten toen hun stichter overleed. Dat speelt in Rusland, maar ook in de andere landen van de voormalige Sovjet-Unie. Je kunt niet zomaar een opvolger benoemen, want straks is die opvolger te slim, en dan wipt hij jou voordat je zelf wilt vertrekken. Ook Poetin ziet dat het politieke systeem dat ontstaan is op den duur niet houdbaar is. Er is een fundamentele verandering nodig. De sancties die zijn opgelegd door het Westen zijn in feite een kans voor de heersende klasse. Zij kunnen het Russische regime sterker maken, stabieler, en nog meer onderdrukkend. Ideologie speelt daarin een steeds belangrijker rol.’ › Zeg je dat de Westerse sancties juist het tegendeel bereiken van wat de bedoeling is? ‘Nou ja, het doel van de sancties is om de kosten voor Poetin te verhogen. Dat doen ze. Maar sancties hebben nog nooit een regime omvergeworpen. Cuba lee" al een halve eeuw met Amerikaanse sancties, ook tegen Iran gelden al lang zware sancties. Rusland gaat zich heus niet overgeven vanwege de sancties. Integendeel: deze crisis versterkt gebruikt de politieke elite, en verzwakt die groepen die belangen hebben in het Westen. En Rusland verlegt zijn aandacht weg van het Westen en gaat zich meer richten op andere markten, op het zuidelijk halfrond.’ TRIBUNE juni 2022 25 ‘Poetin blijft geloven dat hij deze oorlog kan winnen’ › En wie zijn die politieke kapitalisten? Zijn dat de oligarchen? ‘Voor een deel zijn dat de oligarchen, de nouveau riche die zich verrijkt hebben aan het ineenstorten van de Sovjet-Unie. Maar je hebt ook hoge ambtenaren die voor de Russische staat werken en die riante salarissen ontvangen. Dat zijn Poetins trawanten, persoonlijke vrienden, mensen uit zijn persoonlijk leven. En dan zijn er de Siloviki, de Russische term voor de mensen die het leger controleren: de geheime dienst FSB, en de spionage en contraspionage. Poetin is zelf a!omstig uit de KGB, en toen hij aan de macht kwam, groeide de invloed van de Siloviki mee. Door de oorlog in Oekraïne hebben ze inmiddels meer macht dan de elite die ook Westerse belangen en vermogens had. Die belangen verdedigt Poetin tegen de Westerse kapitalistische klasse.’ › Hoe gaat dan in zijn werk? ‘Als de zoektocht naar een opvolger acuut wordt, nemen conflicten binnen de elite toe en dan ontstaan er mogelijk revoluties. We hebben er tientallen gezien in de voormalige Sovjetstaten. En feitelijk verandert er niks. Het ene clubje politieke kapitalisten verruilt zijn plaats voor het volgende. In 2014 had je in Oekraïne de Euromaidanrevolutie. President Janoekovitsj had geweigerd om het associatieverdrag met de Europese Unie te ondertekenen. De bevolking kwam in opstand, maar die hele opstand is gekaapt door concurrerende oligarchen. Zo nam in 2014 de miljardair Petro Porosjenko de plaats over van de oligarch Janoekovitsj. 26 TRIBUNE juni 2022 Het zijn hal"akken revoluties, er is wel leiderschap, maar die is heel zwak. En ook in de oppositie had de bevolking helemaal geen vertrouwen, ook al beweerde die dan namens hen te spreken. Naast Poroshenko hebben ook de radicale nationalisten, prowesterse neoliberale NGO’s en westerse staten zelf geprofiteerd van de Euromaiden-revolutie. Hun agenda werd bepalend terwijl Oekraïne steeds a#ankelijker werd van het westen. › Kun je wat meer vertellen over de rol van extreemrechts in deze oorlog? ‘Rusland misbruikt labels als nazi’s en fascisten. De realiteit van extreemrechts in Oekraïne is niet zo simpel. Er zijn wel radicale nationalisten, dat zijn mensen de Euromaidan-revolutie gekaapt hadden. Sindsdien hebben zij meer macht gekregen, en meer legitimiteit. Het zijn racisten, vreemdelingenhaters, vaak ook vrouwenhaters. Soms zijn het ook gewoon neonazi’s, die banden hebben met de neonazi’s in het Westen. Het Azov-regiment hee$ zijn oorsprong in extreemrechtse kringen, maar de meeste strijders zijn geen extreemrechtse militanten. Poetin schildert elke anti-Russische Oekrainer af als nazi, en dat is niet terecht. Voor de oorlog zagen veel Oekraïners zichzelf vooral als anders dan de Russen. Zij zien de Russen en Wit-Russen als broedervolken. Poetin zegt nu dat Oekraïners en Russen eigenlijk gewoon hetzelfde volk zijn. De Oekraïense identiteit was dan kunstmatig bedacht. Poetin gaf Lenin de schuld dat hij de Oekraïners verzonnen had. Je kunt het vergelijken met Duitsland: daar heb je Pruisen, Saksen, Beieren, enzovoort. Er zijn wel wat verschillen, soms hebben ze moeite om elkaars dialect te verstaan, maar eigenlijk zijn het allemaal Duitsers. Zo zien de Russen de Oekraïners ook, als een regionale variant van dezelfde natie. Veel Oekraïners zien dat echter heel anders. Zij vinden dat ze wel degelijk verschillen van de Russen net zoals Nederlanders anders zijn dan Duitsers.’ › Hoe zie je Zelensky? Is hij de juiste leider om te hebben op dit moment? ‘Vanwege zijn professionele carrière is hij heel goed in het inspireren van mensen. Hij is een professioneel artiest, dus elke andere Oekraïense president zou het slechter doen. De inspiratie die hij mensen gee$ om te vechten, is heel belangrijk, ook al hee$ hij geen militaire ervaring, en maar heel weinig politieke ervaring. Maar hij is erg overtuigend op tv en op YouTube. En hij slaagt er goed in om internationale steun op de been te brengen. Maar als je vraagt: is Zelensky een democratisch leider? Nee, dat is hij niet. Hij verbiedt politieke partijen, en zijn aanval in 2021 op de pro-Russische oppositiepartijen en media, en met name Viktor Medvedtsjoek, is misschien wel één van de meest onderscha%e aanze%en voor deze oorlog.’ › In een artikel dat je een week voor de oorlog publiceerde bij Al Jazeera, plei!e je voor een fundamentele oplossing voor het conflict tussen Rusland en Oekraïne. Je stelde voor om een overkoepelende veiligheidsstructuur op te tuigen voor heel Europa, met afspraken over onderling gedrag, veiligheidsgaranties en transparantie. Sindsdien is de wereld radicaal veranderd. Hoe zie je dat nu? ‘Nu is het totaal onmogelijk om te voorspellen hoe dit afloopt. De doelen schuiven ook op. Poetin wilde in eerste instantie alleen maar een snelle regimewissel in Oekraïne. Dat is niet gelukt, dus hij moet wat anders doen. Maar Poetin blij$ geloven dat hij deze oorlog kan winnen. Ook aan Oekraïense kant veranderen de doelen. Vanwege de steun uit het Westen roepen Oekraïense politici: ‘wij gaan de oorlog winnen, en misschien kunnen we zelfs wel Oekraïens territorium terugveroveren’. Daarmee bedoelen ze ook de gebieden in de Krim en de Donbas die al niet meer onder controle waren van Oekraïne toen de invasie begon. En ook de Westerse elites hebben uiteenlopende doelen. Het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten zeggen steeds explicieter dat ze Rusland willen verzwakken, of zelfs vernietigen. Duitsland en Frankrijk willen nog wel nadenken over een compromis, of in elk geval een oplossing die Poetin geen gezichtsverlies bezorgt. Maar op dit moment lijkt het er niet op dat Poetin met wat dan ook akkoord zal gaan, zolang hij niet op zijn minst controle krijgt over een deel van Oekraïne. › Dat klinkt zorgwekkend. ‘Dat is het ook. Luister, ik sluit niet uit dat Oekraïne wint. Maar ik sluit ook niet uit dat Rusland wint. Wat we zien is dat Rusland ‘We hebben nu geen mensen zoals Trotsky of Rosa Luxemburg’ nog steeds terrein wint. Aan de andere kant hee" de Verenigde Staten de oude Leen- en Pachtwet uit 1941 weer uit de kast gehaald waardoor ze nu voor miljarden dollars aan wapens schenken. Oekraïne denkt dat ze daarmee de balans kunnen laten doorslaan. Het zou kunnen. Maar ik zie niet dat Rusland zich voorbereidt op de overgave. Integendeel, Poetin hee" al een paar keer duidelijk gemaakt dat hij die hypersonische wapens hee", die hij ook kan inze!en in een kernoorlog.’ › Je zei eerder dat dit gewoon het bekende Marxistische verhaal is. Is er ook nog iets van een werkende klasse? ‘Er is in elk geval geen politiek georganiseerde werkende klasse in Rusland en Oekraïne. In de Eerste Wereldoorlog waren er massa’s sociaaldemocratische partijen, die opriepen tot internationale solidariteit om de oorlog te stoppen. Maar uiteindelijk is de Eerste Wereldoorlog geëindigd met de militaire nederlaag van Duitsland. We hebben nu geen mensen zoals Trotsky of Rosa Luxemburg. De gedachte dat internationaal links deze oorlog zou kunnen stoppen – nee. Ze zouden er misschien wel wat conclusies uit moeten trekken. Hoe we een derde wereldoorlog kunnen vermijden. Misschien dat we dan een sterker internationaal links kunnen opbouwen.’ • tekst Anne-Marie Mineur foto’s Wiebe Kiestra TRIBUNE juni 2022 27