Turhal Kazasında Müslüman Nüfusu (1831-1844) The Muslim Population in Turhal County (1831-1844) Songül ÇOLAK ORCID: 0000-0003-3800-2397 Kübra KABAKÇIOĞLU ORCID: 0000-0001-9666-4968 Makale Türü: Özgün Araştırma Article Type: Original Research Chicago: Çolak, Songül & Kübra Kabakçıoğlu. “Turhal Kazasında Müslüman Nüfusu (1831-1844).” Tarihçi 2, no. 3 (Eylül 2022): 18-36. Özet Nüfus, tarih boyunca, devletlerin dayandıkları temel kaynak olmuştur. Bu nedenledir ki bu kaynağın potansiyelinin tespiti ilk zamanlardan modern zamanlara değin -çağın ürettiği sistemlere bağlı olarak- yapıla gelmiştir. Osmanlı Devleti’ne bakıldığında 18. yüzyıla kadar daha çok tımar sistemi gereği tahrir dediğimiz yazım, sayım yapılmış, 1826’dan sonra ise yeni bir uygulamaya geçilmiştir. 1826 yeniçeri ocağının kaldırılması ile yerine kurulan orduya asker ve gelir temini amacıyla erkek nüfusun kaydı gündeme gelmiştir. Bu nüfus sayımı sonucunda tarihsel araştırmalarda önem taşıyan nüfus kayıtları ortaya çıkmıştır. Bölgenin idari oluşumu, yerleşim yerleri, kişilerin isimleri ve lakapları, askerlik durumu ve fiziki özellikleri gibi pek çok konu defterler vasıtasıyla ortaya çıkarılmaktadır. Turhal kazasının kayıtlarının tutulduğu 1831-1844 yılları arasında Müslim nüfusun kayıt altına alındığı sekiz adet defter bulunmaktadır. Mahallelerin ve köylerin kaydedildiği bu defterlerden hareketle bölgede meskûn şahısların isimleri, lakapları, yaşları, fiziksel özellikleri, engellilik durumları, meslekleri, asker olanları, kayıpları, yetimleri, doğum ve ölüm tarihleri tespit  Prof. Dr. Samsun Üniversitesi, İktisadi, İdari ve Sosyal Bilimler Fakültesi, Tarih Bölümü songul.colak@samsun.edu.tr  Ondokuz Mayıs Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü Doktora Öğrencisi kubrakabakcioglu446@gmail.com edilebilmekte, bu 19 Turhal Kazasında Müslüman Nüfusu e-ISSN: 2757-7201 veriler değerlendirilerek bölgenin sosyo-ekonomik ve idari tarihi aydınlatılabilmektedir. Anahtar Kelimeler: Turhal, Nüfus Defterleri, Nüfus Sayımı, Müslim Nüfus Abstract Population has been the main source that states rely on throughout history. Therefore, the determination of the potential of this source has been made depending on the systems produced by the era from the earliest times to modern times. When we look at the Ottoman Empire, until the 18th century, the writing and census, which we call tahrir due to the timar system, was made, and after 1826, a new practice was started. With the abolition of the janissary corps in 1826, the registration of the male population came to the fore in order to provide soldiers and income for the army established in its place. As a result of this census, population records, which are of great importance in historical research, have emerged. Many subjects such as the administrative formation of the region, the names of the settlements, the names and nicknames of the people, the military status and physical characteristics are revealed through the notebooks. There are eight registers in which the Muslim population was recorded between the years 1831-1844, in which the records of the Turhal county were kept. Based on these registers, in which districts and villages are recorded, the names, nicknames, ages, physical characteristics, disability status, occupations, soldiers, disappearances, orphans, birth and death dates of the people living in the region can be determined, and the socio-economic and administrative history of the region can be clarified by evaluating these data. Keywords: Turhal, Population Books, Census, Muslim Population Giriş Nüfus, eski, yeni ve hatta yakın çağların ekonomik, askeri siyasal hareketliliğinin ana malzemesini oluşturur. Bu nedenle söz konusu kaynağın potansiyelinin tespiti ilk zamanlardan modern zamanlara çağın ürettiği sistemlere bağlı olarak yapıla gelmiştir. Bu bağlamda Osmanlı Devleti’nde 18. Yüzyıla kadar değişen şartlara göre belirli aralıklarla ve daha çok askeri, idari ve ekonomik gerekçelerle tahrir adını verdiğimiz sayımlar yapılmıştır. Genel bir ifade ile “yazma, yazılma”1 anlamına gelen tahrir kelimesi, Osmanlı malî teşkilatında vergileri ve bu vergileri 1Ferit Devellioğlu, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Aydın Kitabevi, Ankara 2012, s. 1192. Tarihçi, Eylül/Sept 2022, Cilt/Volume: 2, Sayı/Issue: 3 1 9 e-ISSN: 2757-7201 20 Songül Çolak & Kübra Kabakçıoğlu ödeyenleri belirlemek için farklı şehirlerde farklı dönemlerde yapılan sayımları ve bunların hangi defterlerde yer aldığını ifade etmekte kullanılır. 2 Ancak tahrirde nüfusun büyük bir bölümü sayım dışı kaldığından başka bir ifade ile belli bir yaşa gelmiş, eli silah tutan vergi vermekle yükümlü olan yetişkin erkekler dışındakiler kayıt dışı tutulduğundan bölgeye yönelik sağlıklı nüfus tahminleri yapmak mümkün olamamaktadır.3 Tarihçiler arasında genel kabul gören anlayışa göre 1826-29 nüfus sayımları Osmanlı İmparatorluğu’ndaki ilk düzenli nüfus sayımı olarak kabul edilir.4 Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılmasının ardından İstanbul’da bölgesel bir nüfus sayımı yapılmıştı. Başka bir ifade ile sayım 1826’da Yeniçerilerin kaldırılmasıyla (Vaka-i Hayriye) birlikte meydana gelen kargaşa içerisinde uygulanmaya çalışılmıştı. Fakat bu girişim Rusya ile yapılan 1828-1829 savaşı sebebiyle tüm ülkede yapılamadı, akim kaldı.5 Savaşın bitmesiyle 1830-1831 yılları içerisinde sayım işlemleri yeniden başlatıldı. 6 Denilebilir ki II. Mahmud’un emri ile başlatılan nüfus sayımı, Osmanlı İmparatorluğu tarihinde toprak yazımı amacıyla yapılmayan ilk nüfus sayımı niteliği taşımaktaydı. 7 1831 yılında başlatılan sayım işlemleri neticesinde oluşturulan defterler arasında çalışmamıza konu olan Turhal Müslim Nüfus Defterleri de yer almaktadır.8 Defterler o dönem Sivas’a bağlı bir kaza olan Turhal’ın 1831 yılı ile 1844 yılları arasındaki nüfusuna dair bilgileri kapsamaktadır. Makalemizde söz konusu defterlerin verilerine dayanarak köklü tarihi geçmişi olan bir yerleşim biriminin 19. Yüzyıl başındaki demografik durumu verilmeye çalışılacaktır. 1. Turhal’ın Kısa Tarihçesi Günümüz idari yapılanmasında Tokat’a bağlı bir ilçe olan Turhal, Karadeniz Bölgesi’nin orta kesiminde, Yeşilırmak havzasında yer alır. Coğrafi konum itibariyle İç Anadolu Bölgesi’ni Karadeniz’e, Doğu Anadolu Bölgesi’ni batıya bağlayan yolların kesişme noktasında kurulmuştur. Bu yönüyle Turhal Osmanlı döneminde doğu-batı ve güney-kuzey istikametinde ulaşımı sağlayan yolların kesişme noktası olarak transit ticaret mallarının sergilendiği önemli bir pazar konumundaydı. Samsun‘a ulaşan Kırşehir-Yozgat-Turhal ticaret yolu Amasya‘dan geçmekteydi. 2Mehmet Öz, “Tahrir” ,TDVİA., c.39, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2010, s. 425-426. Yüzyılın İlk Yarısında 1835 Tarihli Nüfus Defterlerinde Bayburt’un Tarihi Köyü: Sinor (Sünür)”, Tarihi ve Kültürü ile XIX. Yüzyıldan Günümüze Bayburt Uluslararası Sempozyumu, Bayburt 28-30 Mayıs 2014, s. 207. 4Süleyman Bilgin, Ali Mesut Birinci, Mustafa Çakıcı ve Sezgin Demircioğlu, (1834) Trabzon Nüfus-Kütüğü, Düzey Matbaacılık, İstanbul 2012, s.4. 5Enver Ziya Karal, Osmanlı İmparatorluğu’nda İlk Nüfus Sayımı 1831, Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Ankara 1997, s. 10. 6Enver Ziya Karal, Osmanlı İmparatorluğu’nda İlk Nüfus Sayımı 1831, s.11. 7Gülfettin Çelik, Osmanlı Devleti’nin Nüfus ve İskân Politikası, Divan,1999, s. 58. 8Bu çalışma Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsünde kabul edilen yüksek lisans tezinden üretilmiştir. Bkz. Kübra Kabakcıoğlu, Nüfus Defterlerine Göre Turhal Kazasında Müslim Nüfus (1831-1844), Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Tokat 2020. 3Songül Çolak, “19. Tarihçi, Eylül/Sept 2022, Cilt/Volume: 2, Sayı/Issue: 3 2 0 21 Turhal Kazasında Müslüman Nüfusu e-ISSN: 2757-7201 Tarih araştırmalarında ismi Kaşen, Kuraşar, Kasivra, Gaygura ve Turnalit olarak geçmektedir.9 Ünlü Osmanlı gezgini Evliya Çelebi, Seyahatnamesi’nde Turhal Kalesi’nin 795 yılında Turhal adında bir kumandan tarafından yaptırıldığından söz etmektedir.10 Fakat öte yandan Turhal kalesinde bulunan iki kitabenin Sümerce olması Turhal’ın Sümerlere kadar dayanan bir geçmişi olduğunu göstermekte11,bununla beraber kazanın geçmişinin derinliği kesin olarak bilinmemektedir. Turhal, tarihi süreç içerisinde sırasıyla Roma, Bizans, Danişment, Selçuklu, İlhanlı, Eretna, Kadı Burhanettin hâkimiyetlerinde yer almış ve 1392’de ise Yıldırım Bayezid döneminde Osmanlı Devleti’ne katılmıştır.12 İnceleme yaptığımız 1831-1844 yılları arasında ise Sivas Eyaleti’ne bağlı bir kaza statüsündedir. Turhal, 1892 yılında Belediye teşkilatına kavuşmuş ve 1944 yılında Tokat’ın bir ilçesi olmuştur.13 2. Turhal Nüfus defterlerinin Özellikleri ve İçeriği Turhal kazasına ait, T.C. Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi’nde 8 adet Müslüman nüfus defteri bulunmaktadır. Bu defterlerin yıllara göre dağılımı, muhtevaları, ebatları ve sayfa sayıları aşağıdaki gibidir: 1. NFS. d koduyla 2267 numarada kayıtlıdır. H. 1246 (M.1831) tarihli ve 19x53,5 ölçülerinde olup, 583 sayfadan müteşekkildir. Fakat 565 sayfası bulunmamaktadır. Sayfalar temiz ve anlaşılır bir şeklide yazılmıştır. Ciltsiz ve ebrusuzdur. Defterde toplam 6 mahalle ve 19 köy yer almaktadır. 2. NFS. d koduyla 2482 numarada kayıtlıdır. H. 1254 (M 1838/1839) tarihli ve 22x50 ölçülerindeki defterin varak sayısı 71‟dir. Ciltli ve ebruludur. Defterde 6 mahalle ve 19 köy yer almaktadır. 642 hane ve bin 893 kişi bulunmaktadır. 3. NFS. d koduyla 2483 numarada kayıtlıdır. H. 1254 (M. 1838/1839) tarihli ve 22x50 ölçülerindeki defterin varak sayısı 2‟dir. Ciltsiz ve ebrusuzdur. 4 hane ve 15 kişiden oluşmaktadır. 4. NFS. d. koduyla 2485 numarada kayıtlıdır. H. 1256 (M.1840/1841) tarihli ve 20x54 ölçülerindeki defterin varak sayısı 70‟tir. Ciltli ve ebruludur. Sayfa sayısının verilmediği boş sayfalarda bulunmaktadır. 1389 kişi ve 522 haneden oluşmaktadır. 9Tokat İl Yıllığı 2006, Yayın Sahibi: Erdoğan Gürbüz, T.C. Tokat Valiliği 2006, İstanbul 2007, s. 167. Seyahatnamesi, Akkirman-Belgrad-Gelibolu-Manastır-Özü-Saraybosna-Slovenya-Tokat-Üsküp, (Haz. Seyit Ali Kahraman), Yapı Kredi Yayınları, C.2, İstanbul 2001, s. 542. 11Tokat 1973 İl Yıllığı, Doğuş matbaacılık ve Ticaret Ltd. Şirketi Matbaacılık ve Ticaret Ltd. Şirketi Matbaası Ofset Tesisleri, Ankara 1973, s. 122. 12“Kastamonu emiri Süleyman Paşa’nın ölümüyle neticelenen Anadolu harekâtında Yıldırım Beyazıt’ın Turhal ovasından geçtiği ve yine Timur’un bu topraklara kadar geldiği” İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, TTK, c.1, Ankara 1988, s. 277. 13Tokat İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, https://tokat.ktb.gov.tr/TR-141063/turhal.html, (Erişim Tarihi: 18.01.2022). 10Evliya Çelebi Tarihçi, Eylül/Sept 2022, Cilt/Volume: 2, Sayı/Issue: 3 2 1 22 Songül Çolak & Kübra Kabakçıoğlu e-ISSN: 2757-7201 5. NFS. d. koduyla 2486 numarada kayıtlıdır. H. 1259 (M.1843/1844) tarihli ve 20x56 ölçülerindeki defterin varak sayısı 30‟dur. Ciltli ve ebruludur. 696 hane vardır. 6. NFS. d. koduyla 2487 numarada kayıtlıdır. H. 1259 (M.1843/1844) tarihli ve 20x55 ölçülerindeki defterin toplam sayfa sayısı 8‟dir. Ciltli ve ebruludur. Numaralı boş sayfalar mevcuttur. Toplam hane ve nüfus sayısı belirtilmemiştir. 7. NFS. d. koduyla 2488 numarada kayıtlıdır. H. 1256 (M.1840/1841) tarihli ve 20x57 ölçülerindeki defterin toplam sayfa sayısı 4‟tür. Ciltli ve ebruludur. Numaralı boş sayfa mevcuttur. 19 kişi ve 7 hane vardır. 8. NFS. d. koduyla 2528 numarada kayıtlıdır. H. 1256 (M. 1840/1841) tarihli ve 18x50 ölçülerindeki defterin toplam sayfa sayısı 68‟dir. Ciltli ve ebrusuzdur. Numaralı boş sayfalar mevcuttur. Bu defterlerin katalog numaraları ve boyutları ile tabloya yansıtılmış hali ise şöyledir: Defter Katalog No Defter Tarihi Ebat NFS. d.. 02267 H. 1246 (M.1831) 19x53,5 NFS. d.. 02482 H. 1254 (M.1838/1839) 22x50 NFS. d.. 02483 H. 1254 (M.1838/1839) 22x50 NFS. d.. 02485 H. 1256 (M.1840/1841) 20x56 NFS. d.. 02486 H. 1259 (M.1843/1844) 20x56 NFS. d.. 02487 H. 1259 (M.1843/1844) 20x55 NFS. d.. 02488 H. 1256 (M.1840/1841) 20x57 NFS. d.. 02528 H. 18x50 1256 (M. 1840/1841) Tablo 1: Nüfus Defterlerinin Özellikleri Defterler rika olarak kaleme alınmış; çoğu siyah mürekkeple yazılırken doğum, ölüm, göç, askerlik, sağlık gibi durumlar kırmızı mürekkeple kaydedilmiştir. Kayıtlarda hicri takvim kullanılmış, ay isimleri genellikle ilk harfle veya son harfle gösterilmiştir. İncelenen defterlerde NFS. D 02485Tarihçi, Eylül/Sept 2022, Cilt/Volume: 2, Sayı/Issue: 3 2 2 23 Turhal Kazasında Müslüman Nüfusu e-ISSN: 2757-7201 02486-02488-02528 numaralı defterler hane bazında, diğerleri ise sıra numaraları verilerek yazılmıştır. 3. Turhal Kazası Mahalle ve Köyleri Yukarıda bahsettiğimiz üzere Turhal’a ait 8 Müslüman nüfus defteri bulunmaktadır. Bu defterleri tek tek ve sayım tarihlerine göre incelediğimizde -aşağıda yer alan tablolarda da görüleceği üzere- mahalle ya da diğer yerleşim yerlerinin isimlerinin her defterde aynı şekilde yer almadığı görülmektedir. Mesela 2482 numaralı defterde yer alan İnce Sahra köyü ve 2267 numaralı defterde bulunan Hamide köyü diğer defterlerde yer almamaktadır. Muhtemelen burada yaşayan az sayıdaki nüfus -Hamide köyünde 7 kişi- başka yere göç etmiştir ve köy yerleşim yeri olmaktan çıkmıştır. 2487 numaralı defterde sadece yerleşik yabancı Müslümanlardan 14 gelenlerin ne kadar süre önce ve ne maksatla geldiklerinin kaydı verilmiştir. 2485-2486 numaralı defterler ise ufak farklılıklar haricinde birbirinin kopyası gibi kaydedilmiştir. Buna dayanarak 1841-1844 tarihli genel sayımlarda Turhal nüfusunda fazla bir hareketlilik yaşanmadığını nüfus sayısında fazla bir değişiklik olmadığını söylemek mümkündür. Yer İsimleri NFS. d 2267/1831 -1833 NFS NFS. d d 2483 2482/ / 1838- 1838- 1839 Kıpti/ NFS. d 2488/ 18401841 NFS. NFS. NFS. d d d 2528/ 2485/ 2486/ 1840- 1840- 1843- 1841 1841 1844 Yerleşik Yabancı Müslüman Nüfus/NFS. d 2487/ 18431844 1839 Kova Mahallesi Pazar Mahallesi Celal Mahallesi 68 - 167 - - 121 120 4 75 - 180 - - 145 148 7 31 13 59 19 - 52 51 3 14Yabancı yerleşik Müslüman nüfus ifadesi defterde geçen bir kavramdır. Bununla kastedilenler Turhal’a civar yerleşkelerden (Amasya, Zile, Sivas vs.) gelen kişilerdir. Bunlar belirli sebeplerle geçici veya sürekli olarak gelmişlerdir. Tarihçi, Eylül/Sept 2022, Cilt/Volume: 2, Sayı/Issue: 3 2 3 Hamam Mahallesi Meydan Mahallesi 24 Songül Çolak & Kübra Kabakçıoğlu e-ISSN: 2757-7201 58 - 87 - - 69 69 1 65 - 117 - - 105 106 - 67 - 127 - - 114 113 1 97 - 387 - - 307 306 3 32 - 78 - - 72 73 - 7 - 34 - - 22 22 - 60 - 171 - - 156 155 14 14 - 25 - - 26 26 2 33 - 74 - - 59 59 7 31 - 62 - - 65 63 - 37 - 91 - - 84 86 - 22 - 50 - - 43 44 2 Cami-i Kebir Mahallesi Serpin Karyesi Kürt Karyesi Arkav Karyesi Gelit Karyesi Dazya Karyesi Arapviran ı Karyesi Biçin Karyesi Yağlıalan Karyesi Dazmana Karyesi Tarihçi, Eylül/Sept 2022, Cilt/Volume: 2, Sayı/Issue: 3 2 4 Ağcaşar Karyesi Sarıkaya Karyesi Gülüt Karyesi Samurçay Karyesi Ovacık Karyesi Kazancı Karyesi 5 - - - - 14 13 11 10 - 23 - - 26 26 1 92 - 104 - - 72 71 4 - - 4 - - 5 5 8 44 - 15 - - 30 30 11 7 - 31 - 7 24 23 2 - - - - 23 23 - 13 - 22 - 6 23 23 - 15 - 54 - - 50 49 4 2 - 2 - 9 - - - 7 - - - - - - - - - 18 - - - - - - 81 - - 68 69 Kıran Karyesi Kamalı Karyesi Derbentçi Karyesi Geyran Karyesi Hamide Karyesi İnce sahra Karyesi Çivril Karyesi 25 Turhal Kazasında Müslüman Nüfusu e-ISSN: 2757-7201 - - - Tarihçi, Eylül/Sept 2022, Cilt/Volume: 2, Sayı/Issue: 3 2 5 Toplam 892 26 Songül Çolak & Kübra Kabakçıoğlu e-ISSN: 2757-7201 13 2063 19 23 1775 1750 85 Tablo 2: Mahalle-Köyler ve Nüfus Tablodan da anlaşılacağı üzere söz konusu defterlerde araştırmamıza kaynaklık eden 22 köy ve 6 mahalle bulunmaktadır. Bu yerleşim yerlerinde en son sayımı esas aldığımızda toplam 1835 erkek nüfusun varlığı tespit edilmiştir. Bunlardan 85 kişi yabancı yerleşik Müslüman nüfus içinde yer almaktadır. Şu da bir gerçek ki defterlere kadınların kaydedilmemesi, kayıtta sadece vergi yükümlülerinin ve askere gidecek erkeklerin esas alınması genel nüfusa dair bir sonuç elde etmemizi imkân dışı bırakmaktadır. 4. Şahısların Fiziksel ve Yaş Özellikleri Turhal mahalle ve köylerinde yaşayanların fiziksel görünümlerine bakacak olursak çoğunlukla orta boylu oldukları anlaşılmaktadır. İncelediğimiz defterlerin son tarihlisi olması hasebiyle esas aldığımız 1843-1844 tarihli nüfus kayıtlarında sakallı 328 kişi tespit edilirken, 203 kişinin sadece bıyıklı olduğu, aksakallı ve kır sakallı olarak toplam 235 kişinin kaydedildiği görülmektedir. 147 kişi ise şabb-ı emred yani genç, delikanlı, henüz sakalı bıyığı çıkmamış olarak yazılmıştır. Bunun yanı sıra 152 kişi de ter bıyıklıdır. Sakal Özellikleri Ter bıyıklı 14% Şabb-ı emred 14% Ak ve Kırsakallı 22% Sakallı 31% Bıyıklı 19% Defterlerden akrabalık ilişkilerini de tespit etmek mümkün olabilmektedir. Bu bağlamda; 1843-1844 yılları arası defterlerin verilerinden hareketle 752 kişinin baba-oğul, 230 kişinin hane sahibi ile kardeşlik, 81kişinin torun, 31 kişinin ise baba-üvey oğul ilişkisiyle birbirlerine bağlı olduğunu söyleye biliriz. Tarihçi, Eylül/Sept 2022, Cilt/Volume: 2, Sayı/Issue: 3 2 6 27 Turhal Kazasında Müslüman Nüfusu e-ISSN: 2757-7201 AKRABALIK İLİŞKİSİ Üvey baba-oğul 3% Torun 7% Kardeşlik 21% Baba-oğul 69% Defterlerde Müslüman nüfusun yıllara göre yaş dağılımına baktığımızda şu husus dikkatimizi çekmektedir. 1831-1833 sayımında kaydedilen nüfus ile sonraki yıllarda yapılan sayımlarda elde edilen nüfus arasında büyük fark görülmektedir. Bu fark 1831-1833 tarihli ilk defterde 10 yaş altı ve 40 yaş üstü kişilerin kaydedilmemesinden kaynaklanmaktadır. Aşağıdaki tabloda görüleceği üzere bu sayımda sadece 10 yaşında 31 kişi ve hatalı yazım olduğunu düşündüğümüz 44 yaşında bir kişi bulunmaktadır. Bu durum sayımın asker potansiyelinin tespitine yönelik yapılmasından, bu bağlamda 10 yaş altı-40 yaş üstünün dikkate alınmamasından ileri gelmektedir. Defter İsimleri ve 1-10 Yılları Yaş 11-20 Yaş NFS. 21-30 31-40 41-50 51-60 61-70 71-90 Yaş Yaş Yaş Yaş Yaş Yaş 238 347 274 1 0 0 0 d 541 392 361 238 186 99 62 28 d 509 407 321 238 152 88 55 21 d 31 2267/18311833 NFS. 2482/ 1838-1839 NFS. 2485/ 1840-1841 Tarihçi, Eylül/Sept 2022, Cilt/Volume: 2, Sayı/Issue: 3 2 7 NFS. d 563 28 Songül Çolak & Kübra Kabakçıoğlu e-ISSN: 2757-7201 372 306 239 147 87 54 19 2486/ 1843-1844 Tablo 3: Yaş Aralıklarına Göre Dağılımı 5. İcra Edilen Meslekler Turhal kazası Müslim Nüfus defterlerinde 20 farklı meslek türünde 443 kişinin kaydı bulunmaktadır. En fazla icra edilen meslek 37 kişiyle muhtarlık; 21 kişiyle imamlık ve 13 kişiyle nalbantlıktır. En az yapılan meslekler ise tabloda görüldüğü üzere 1’er kişi ile sütçülük, terzilik, amelelik, değirmencilik vb. gibi. Hane Sahiplerinin Sayıları Meslekleri Muhtar15 37 İmam 21 Nalband 13 Berber 9 Bahçıvan 5 Değirmenci 1 Müezzin 1 Müfti 5 Çoban 4 Osmanlı Devleti’nde teşkilat olarak muhtarlık 1829’da ilk defa İstanbul’da uygulanmaya başlanmış, 1833’den itibaren ise Ankara, Sivas, Aydın gibi Anadolu şehirlerinde kurulmuştur. Sonrasında da Rumeli’ye doğru yaygınlaştırılmıştır. Bkz. Ali Akyıldız, “Muhtar”, TDV İslam Ansiklopedisi, c.31, 2020, s. 51-53. İncelediğimiz dönemde Sivas’a bağlı bir kaza olan Turhal’ın mahallelerinde de halk nezdinde saygınlığı olan, tecrübeli, namuslu ve becerikli kimselerden seçilmiş muhtarlar kaydedilmiştir. Bunlar defterlerde “muhtarı evvel” ve “muhtar-ı sani” ibaresiyle gösterilmiştir. 15 Tarihçi, Eylül/Sept 2022, Cilt/Volume: 2, Sayı/Issue: 3 2 8 29 Turhal Kazasında Müslüman Nüfusu e-ISSN: 2757-7201 Sürücü 2 Derviş 1 Hafız 1 Amele 1 Hatib 2 Köçek 3 Tekye Nişin 1 Molla 1 Etmekçi 1 Sütçü 1 Terzi 1 Tablo 4: Meslek Grupları 6. Kayıtlı Nüfusun Hastalık Ve Engel Durumları İncelediğimiz nüfus defterlerinde şahısların hastalık ve engel durumları isimlerinin üstüne eğik bir şekilde not düşülerek rahatsızlıklarının ne olduğu yazılmıştır. Bizim dikkatimizi çeken ise defterlerde çolak, a’mâ (kör), a‘rec (topal), yek çeşm (tek göz), çiçek yüz16, mecruh (yaralı) ve sağır gibi fiziksel engele sahip kişiler bulunurken hiç meczûbun17 yani akıl hastasının olmamasıdır. Muhtemeldir ki meczup varsa dahi önemsenmemiş ve kayda alınmamıştır. Aşağıdaki tabloda engelli olan kişilerin sayıları ve engel durumları yıllara göre verilmiştir. 1831 yılında engelli sayısı 24 kişi iken incelediğimiz son sayımda yani 1844’de engelli sayısı 2’ye düşmüştür. Muhtemelen bu kişiler vefat etmiş ya da başka bir yere göç etmiş veyahut kaydedilmemiştir. 16İnsanlık tarihinin en eski ve en ölümcül hastalıklarından biri olan çiçek; yüksek ateş, ağrıyla başlayan, irinli kabarcıklar döken ve insandan ya da hayvandan sağlam birine geçen bulaşıcı bir hastalıktır. Kuluçka dönemi olan ilk 10-14 gün arasında hızla yayılan çiçek virüsü, solunum ve sindirim yolları ya da lenf dokularında çoğalarak kana geçer. Ayrıntılı bilgi için bkz. Ekrem Kadri Unat, Bulaşıcı Hastalıklarla Savaş ve İslam Dini, Fatih Yayınevi, İstanbul 1975, s. 11. 17Ferit Devellioğlu, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Aydın Kitabevi, Ankara 2012, s.712. Tarihçi, Eylül/Sept 2022, Cilt/Volume: 2, Sayı/Issue: 3 2 9 30 Songül Çolak & Kübra Kabakçıoğlu e-ISSN: 2757-7201 Defter No - Toplam Hastalık, Yıllar Engel Nüfus Hastalıklar Durumu 9 yek çeşm 8 topal NFS. d 892 24 2267/1831 4 sağır 1 çolak 1 a’ver 1 çiçek yüz 11 yek çeşm 7 mecrûh NFS. d 2146 24 2482/1838- 4 a’rec 1 a’mâ 1839 4 mecrûh 3 çolak NFS. 1775 15 d 3 a’rec 2 yek çeşm 2485/1840- 2 a’mâ 1841 1 kambur 1 yek çeşm NFS. d 1750 2 1 mecrûh 2486/18431844 Tablo 5: Kayıtlı Nüfusun Hastalık ve Engel Durumları Tarihçi, Eylül/Sept 2022, Cilt/Volume: 2, Sayı/Issue: 3 3 0 31 Turhal Kazasında Müslüman Nüfusu e-ISSN: 2757-7201 7. Nüfus Defterlerinde Kayıtlı Askerler Turhal nüfus defterlerinde silâh altına alınmış başka bir ifade ile askere gitmiş şahısların kayıtlarını görmek mümkündür. Askere gidenlerin görevlerini icra ettikleri yerler ve görevleri bu kayıtlarda mevcuttur. Bu açıdan baktığımızda askerlerin Piyadegan-ı Mansûre, Onbaşı, Asâkir-i Bahriye, Redif18, Topçu vb. olarak yazıldıkları görülmektedir. Denize kıyısı olmamakla beraber Asâkir-i Bahriye’ye de alım yapılmıştır. Defterlerde kişilerin askerlik hizmetine uygun olup olmadığına dair ifadelere de yer verilmiştir. Askerliğe uygun olanlar, diri ve dinç anlamında tûvânâ19 askerlik hizmetinden muaf olanlar (yaşı geçmiş) olanlar için ise geçkin, ihtiyar ve kocamış anlamında müsin20 kelimesi kullanılmıştır. Askeri Görevler Kişi Sayısı Redif 59 Piyadegan-ı Mansûre 31 Onbaşı 1 Asâkir-i Bahriye 1 Tûvânâ 2 Topçu 2 Tablo 6: 1831-1844 Yılları Arası Deftere Kayıtlı Askerlerin Görevleri ve Sayısı Sonuç Nüfus defterlerinin modern-yerel tarih yazımında sunduğu iktisadi, sosyal ve kültürel veriler araştırıcıların giderek artan bir ilgi alanı olmuştur. Sadece araştırıcıların değil insanların da kökenine ve geçmişine dair duyduğu derin merak, yakın ceddiyle birebir bağ kurma arzusu bu tarz çalışmaları 18Osmanlı’da redif askeri teşkilatı 8 Temmuz 1834’de kurulmuştur. Ordunun amacı, Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılmasının (1826) ardından Asâkir-i Mansûre-i Muhammedîye adıyla oluşturulan yeni orduya destek sağlamak ve halkı uzun süre mecburi hizmette tutmadan kendi bölgelerinde eğiterek iç güvenliği sağlamaktı. Bkz. Abdülkadir Özcan, “Redif”, TDV İslam Ansiklopedisi, c.34, 2007, s.524-526. 19Ferit Devellioğlu, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, s.1115. 20Ferit Devellioğlu, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, s.741. Tarihçi, Eylül/Sept 2022, Cilt/Volume: 2, Sayı/Issue: 3 3 1 32 Songül Çolak & Kübra Kabakçıoğlu e-ISSN: 2757-7201 tetiklemiştir. Çalışmamızda ele aldığımız ve nüfus verilerini değerlendirdiğimiz Turhal, günümüz idari yapılanmasında Tokat’a bağlı bir ilçe statüsündedir. 19. yüzyılda Sivas Eyaleti’ne bağlı bir kaza olan Turhal’a ait 1831-1844 yılları arasında kaydedilmiş 8 adet Müslüman nüfus defteri bulunmaktadır. Söz konusu defterlerde araştırmamıza kaynaklık eden 22 köy ve 6 mahalle yer almaktadır. Defterlere kadınların kaydedilmemesi, kayıtta vergi yükümlülerinin ve incelediğimiz 1831 tarihli Turhal sayımında olduğu gibi sadece askere gidecek erkeklerin esas alınması genel nüfusa dair bir sonuç elde etmemizi imkân dışı bırakmaktadır. Bununla beraber kaydedilen verilerden hareketle kazaya ait askeri, sosyal, demografik yapı hakkında bazı neticelere ulaşmak mümkün olabilmiştir. Bu açıdan baktığımızda kazada genç nüfusun hâkim olduğu, fiziki olarak orta boylu kişilerin çoğunluğu oluşturduğu ve âmâ, a’rec, çiçek yüz, çolak, yek çeşm gibi bedensel engel sahibi kişiler bulunurken, zihinsel engelli hiç kimsenin yer almadığı ya da kaydedilmediği görülmüştür. Defterlerden genç nüfusun ağırlıkta oluğunu gördüğümüz Turhal’da icra edilen mesleklere baktığımızda toplumun beslenme, kişisel bakım, dini ve sosyal hayat ihtiyaçlarını giderecek meslek gruplarına sahip olduğunu söyleyebiliriz. Bu bağlamda 9 berberin, bir terzinin, bir değirmencinin, bir tekye nişinin varlığı ve hatta eğlence hayatını canlı tutan üç köçeğin dahi yer alması Turhal’da dini, sosyal, ekonomik hayata dair insani gereksinimlerin karşılanabilir olduğunu göstermektedir. Öte yandan sütçünün, fırıncının (ekmekçi), terzinin bir tane olması Turhal halkın büyük ölçüde bu meslek gruplarına yönelik ihtiyaçlarını kendilerinin karşıladığını, başka bir ifade ile kendilerinin üretip kendilerinin tükettiğini göstermektedir. Askere gidenler arasında rediflerin, piyadelerin, topçuların ve hatta kıyı kenti olmamasına rağmen bahriyeli kaydının yapıldığı dahi görülmektedir. Bu bağlamda transkripsiyonunu yaparak değerlendirdiğimiz Turhal’a ait defterlerde Müslüman erkek nüfusun sayısı, bu kişilerin yaşları, belirleyici fiziki özellikleri, doğum ve ölüm kayıtları, meslekleri, hastalık ve engel durumları, askerlik durumları gibi tüm bilgiler ayrıntılı bir şekilde kaydedilmiş, bu veriler tarafımızca hesaplanmıştır. Bu hesaplamalar tablolarla desteklenerek Turhal kazasının sosyo-ekonomik ve sosyo-kültürel yapısı ortaya konulmaya ve değerlendirilmeye çalışılmıştır. Çalışmamız ile elde ettiğimiz bilgilerin bölgesel ya da yerel tarih alanında çalışma yapacak olan araştırmacılara kaynaklık edeceğini düşünmekteyiz. Tarihçi, Eylül/Sept 2022, Cilt/Volume: 2, Sayı/Issue: 3 3 2 33 Turhal Kazasında Müslüman Nüfusu e-ISSN: 2757-7201 Kaynakça 1. Arşivler Başbakanlık Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA): BOA. N.F.S.d. 2483 Numaralı Nüfus Defteri BOA. N.F.S.d 2488 Numaralı Nüfus Defteri BOA. N.F.S.d 2528 Numaralı Nüfus Defteri BOA. N.F.S.d 2267 Numaralı Nüfus Defteri BOA. N.F.S.d 2482 Numaralı Nüfus Defteri BOA. N.F.S.d 2486 Numaralı Nüfus Defteri BOA. N.F.S.d 2487 Numaralı Nüfus Defteri BOA. N.F.S.d 2485 Numaralı Nüfus Defteri 2. Kitaplar Akyıldız, Ali. “Muhtar”, TDV İslam Ansiklopedisi, c.31, 2020, ss. 51-53. Bilgin, Süleyman & Ali Mesut Birinci & Mustafa Çakıcı & Sezgin Demircioğlu. (1834) Trabzon Nüfus-Kütüğü, Düzey Matbaacılık, İstanbul 2012. Çolak, Songül. “19. Yüzyılın İlk Yarısında 1835 Tarihli Nüfus Defterlerinde Bayburt’un Tarihi Köyü: Sinor (Sünür)”, Tarihi ve Kültürü ile XIX. Yüzyıldan Günümüze Bayburt Uluslararası Sempozyumu, Bayburt 28-30 Mayıs 2014, ss.207-227. Çelik, Gülfettin. Osmanlı Devleti’nin Nüfus ve İskân Politikası, Divan, 1999. Devellioğlu, Ferit. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Aydın Kitabevi, Ankara 2012. Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Akkirman-Belgrad-Gelibolu-Manastır-Özü-Saraybosna Slovenya-Tokat-Üsküp, (Haz. Seyit Ali Kahraman), Yapı Kredi Yayınları, C. 2, İstanbul 2001. Genç, Sabit. “Amasya Sancağında Karantina Teşkilatının Kurulması, Ortaya Çıkan Salgınlar (18121918)”, Amasya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi (ASOBİD), s.8, 2020, ss.43-87. Karal, Enver Ziya. Osmanlı İmparatorluğu’nda İlk Nüfus Sayımı 1831, Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Ankara 1997. Tarihçi, Eylül/Sept 2022, Cilt/Volume: 2, Sayı/Issue: 3 3 3 34 Songül Çolak & Kübra Kabakçıoğlu e-ISSN: 2757-7201 Kabakçıoğlu, Kübra. Nüfus Defterlerine Göre Turhal Kazasında Müslim Nüfus (1831-1844), Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Tokat 2020. Özcan, Abdülkadir. “Redif”, TDV İslam Ansiklopedisi, c.34, 2007, ss.524-526. Öz, Mehmet. “Tahrir”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c.39, Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2010, ss.425-529. Tokat İl Yıllığı 2006, T.C. Tokat Valiliği 2006, Yayın Sahibi. Erdoğan Gürbüz, İstanbul 2007. Tokat 1973 İl Yıllığı, Doğuş matbaacılık ve Ticaret Ltd. Şirketi Matbaacılık ve Ticaret Ltd. Şirketi Matbaası Ofset Tesisleri, Ankara 1973. Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, c.1, Ankara 1988. Unat, Ekrem Kadri. Bulaşıcı Hastalıklarla Savaş ve İslam Dini, Fatih Yayınları, İstanbul 1975. 3. Çevrimiçi Bağlantılar T.C. Turhal Kaymakamlığı, http://www.turhal.gov.tr/kultur, (Erişim Tarihi: 18.01.2022). Tokat İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, https://tokat.ktb.gov.tr/TR-141063/turhal.html, (Erişim Tarihi: 18.01.2022). Tarihçi, Eylül/Sept 2022, Cilt/Volume: 2, Sayı/Issue: 3 3 4 e-ISSN: 2757-7201 35 Turhal Kazasında Müslüman Nüfusu EKLER Tarihçi, Eylül/Sept 2022, Cilt/Volume: 2, Sayı/Issue: 3 3 5 e-ISSN: 2757-7201 36 Songül Çolak & Kübra Kabakçıoğlu Tarihçi, Eylül/Sept 2022, Cilt/Volume: 2, Sayı/Issue: 3 3 6