J. Ostapczuk KLASYFIKACJA TYPOLOGICZNA MENOLOGIONÓW W CYRYLICKICH STARYCH DRUKACH LITURGICZNYCH EWANGELII TETR * Analiza tekstologiczna kilku wybranych fragmentów tekstów cyrylickich starych druków liturgicznych Ewangelii tetr 1 umożliwiła podział drukowanych w XVI–XVIII w. ksiąg z tekstem Dobrej Nowiny na kilka grup i wskazanie wydań zajmujących szczególne miejsce w historii drukowanego tekstu ewangelicznego oraz cyrylickiego drukarstwa 2. Wśród nich zostały wymienione m.in. następujące edycje: 1512 r. — Tîrgowişte; 1553/54 r. — Moskwa; 1561/62 r. — Braşov; 1636 r. — Lwów; 1657 r. — Moskwa; 1697 r. — Kijów; 1759 r. — Poczajów, które są jednocześnie najstarszymi Ewangeliami mającymi pierwszorzędne znaczenie dla poszczególnych grup tekstologicznych. Na podstawie identycznych wariantów tekstu do grupy reprezentowanej przez najstarszą Ewangelię z 1512 r. wydrukowaną w Tîrgowişte zo- * Niniejsza publikacja została przygotowana w ramach realizacji projektu badawczego Narodowego Centrum Nauki (numer rejestracyjny UMO-2020/37/B/HS1/01658). 1 Były to m. in.: kilka wybranych fragmentów tekstu Dobrej Nowiny, Przedmowy do Ewangelii bł. Teofilakta bułgarskiego, tytuły ewangelijne, aparat liturgiczny zawierający informacje o czytaniach z Ewangelii na różne potrzeby. 2 Ostapczuk J. 1) Ewangelie czytane na wszelką potrzebę, różnorodne w cyrylickich starych drukach tetraewangelii // Zbrojne i ideologiczne konflikty w dawnym piśmiennictwie Słowian i ich echa w nowszej kulturze / red. M. Kuczyńska, J. Stradomski. Kraków, 2015. S. 105–120 (KrakowskoWileńskie Studia Slawistyczne; 11); 2) Евангелие от Марка в старопечатных изданиях богослужебных четвероевангелий // Славянская Библия в эпоху раннего книгопечатания. К 510-летию создания библейского сборника Матфея Десятого / ред. А. А. Алексеев. СПб., 2017. C. 357–367; 3) Cyrillic early printed tetragospels of Middle Bulgarian and Serbian redaction. Textology of the first nine zachalas of Mark’s Gospel // Slavia. 2019. Roč. 88. Sv. 4. S. 371–382; 4) Предисловия блаженного Феофилакта Болгарского к Евангелиям в киевских Евангелиях тетр 1697 и 1712 гг. // Венецъ хваления. Studia ofiarowane profesorowi Aleksandrowi Naumowowi na jubileusz 70-lecia / red. M. Kuczyńska. Białystok, 2019. S. 115-126 (Latopisy Akademii Supraskiej; t. 10); 5) Список глав Евангелия от Матфея в старопечатных кириллических богослужебных Евангелиях тетр и их отношение к рукописной традиции // Slavia. 2020. Roč. 89. S. 2. S. 200–216; Ostapczuk J., Wysoczański W., Maciuszko J. T., Tofiluk J. Краткие жития Евангелистов в кириллических старопечатных Евангелиях тетр и их происхождение // Konštantínove Listy. 2020. 13/1. S. 126–143. stały jeszcze zaliczone następujące edycje 3: 1537 r.— Rujno, 1546 r. i 1551–1553 r. — Sibiu, 1552 r. — Belgrad i 1562 r. — Mrkšina Crkva; zaś do grupy reprezentowanej przez Ewangelię z 1561/62 r. wydrukowaną w Braşovie zostały zakwalifikowane następujące edycje 4 : 1579 r. — Alba Iulia, 1579 r. — Sebeş, 1582 r. i po 1582 r. — Monaster św. Jana Chrzciciela w Bukareszcie. Na uwagę zasługuje fakt, że z ostatniej grupy — wyłącznie na podstawie wariantów tekstu poświadczonych w Przedmowie bł. Teofilakta bułgarskiego do Ewangelii Mateusza — możliwe było wydzielenie trzech Ewangelii tetr w oddzielną grupę 5. Taki stan rzeczy wskazuje na konieczność uzależnienia podziału cyrylickich starych druków liturgicznych Ewangelii tetr od stanowiących oddzielne i niezależne od siebie odrębne jednostki literackie tekstów. Jednym z kilku nieodłącznych elementów zawsze obecnych w cyrylickich starych drukach liturgicznych Ewangelii tetr są, dzielone na dwanaście części 6, menologiony, które, w przeciwieństwie do menologionów zawartych w zabytkach rękopiśmiennych, nie były dotąd, poza jednym wyjątkiem 7, przedmiotem badań typologicznych, tekstologicznych czy liturgicznych. Cel badań Celem niniejszej publikacji jest próba przeprowadzenia charakterystyki typologicznej menologionów wszystkich – ponad stu 8 – cyrylickich starych druków 3 Ostapczuk J. 1) Cyrillic early printed… S. 378–380; 2) Список глав Евангелия от Матфея… S. 209. 4 Ostapczuk J. 1) Cyrillic early printed… S. 378–380; 2) Список глав Евангелия от Матфея… S. 211. 5 Ostapczuk J. Предисловие Феофилакта Болгарского к Евангелию от Матфея в кириллических старопечатных Четвероевангелиях из Брашова (1561/62 г.) и Бухареста (1582 и после 1582 г.) и их отношение к рукописной традиции // Тринадцатые Загребинские чтения: сб. ст. по итогам междунар. науч. конф. (3–4 октября 2018 г.). СПб., 2019. C. 315–329. 6 Jedna część menologionu odpowiada jednemu miesiącowi. 7 Панкратьева О. Месяцесловы богослужебных четвероевангелий львовской печати (XVII–XVIII w.) // Elpis. 2018. № 20. S. 135–143. 8 Wykaz cyrylickich starych druków liturgicznych Ewangelii tetr, zob. Ostapczuk J. 1) Sobotnie i niedzielne perykopy liturgiczne z Ewangelii Mateusza w cerkiewnosłowiańskich lekcjonarzach krótkich. Warszawa, 2013. S. 137–148; 2) Список глав Евангелия от Матфея… S. 201 (przypis nr 5). 42 J. Ostapczuk liturgicznych Ewangelii tetr (z okresu XVI-XVIII w.) i weryfikacja możliwości ich podziału na grupy na podstawie liczby dni występujących w każdym z dwunastu miesięcy aparatu liturgicznego. Umożliwi to jednocześnie konfrontację wyników niniejszego założenia badawczego z wynikami przeprowadzonych wcześniej badań tekstologicznych, w których na postawie kilku wybranych fragmentów tekstów cyrylickie stare druki Ewangelii tetr zostały podzielone na grupy i podgrupy. Menologiony w cyrylickich rękopiśmiennych Ewangeliach Różnorodność typologiczna menologionów znajdujących się w cerkiewnosłowiańskich rękopiśmiennych kodeksach z tekstem Dobrej Nowiny, datowanych na okres od XI do XIV w., została potwierdzona w badaniach przeprowadzonych przez Olgę V. Losevą. Ich zróżnicowanie związane jest z kształtowaniem się i ciągłym oraz wciąż niezakończonym rozwojem 9 tradycji liturgicznej Kościoła prawosławnego na przestrzeni wielu stuleci 10. Po przeanalizowaniu ponad stu pięćdziesięciu 11 rękopisów O. V. Loseva wskazała na istnienie w cerkiewnosłowiańskich rękopiśmiennych Ewangeliach dwóch typów menologionów 12: – menologiony niepełne, tzn. skrócone lub krótkie, zawierające informacje o (naj)ważniejszych świętach (jednym lub kilku) i/lub świętych (jednym lub kilku) dla niektórych dni wszystkich dwunastu miesięcy w aparacie liturgicznym; – menologiony pełne, tzn. codzienne, zawierające informacje o (naj)ważniejszych świętach (jednym lub kilku) i/lub świętych (jednym lub kilku) dla każdego dnia wszystkich dwunastu miesięcy w aparacie liturgicznym. Analogicznej sytuacji należałoby się zapewne spodziewać również w przypadku menologionów znajdu9 F. G. Spasskij tak napisał o miniejach „календарный год разрастался и загромождался днями памятей святых общего и местного характера” (Спасский Ф. Г. Русское литургическое творчество. М., 2008. C. 68 (Литургическая библиотека)). 10 Za monumentalną pracę poświęconą menologionom uważa się dwutomowe dzieło arcybiskupa Sergiusza Spaskiego. (Сергий (Спасскiй), архиеп. Полный месяцеслов Востока. Т. 1–2. 2-е изд. Владимир, 1901). Analizie menologionów rękopiśmiennych wschodniosłowiańskich Ewangelii poświęciła swe prace O. V. Loseva (Лосева О. В. 1) Русские месяцесловы XI–XIV веков. М., 2001; 2) Периодизация древнерусских месяцесловов ХI–XIV вв. // Древняя Русь. Вопросы медиевистики. 2001. № 4. C. 15–36). 11 Лосева O. В. 1) Русские месяцесловы… C. 11; 2) Периодизация… C. 15. 12 Лосева O. В. Русские месяцесловы… C. 31. jących się w cyrylickich starych drukach Ewangelii tetr. Zagadnienie to pozostawało jednak dotychczas otwarte. Nie ustalono, czy w drukowanych do końca XVIII w. cyrylickich liturgicznych Ewangeliach tetr znajdują się wskazane wyżej dwa, więcej czy tylko jeden typ (niepełny lub pełny) menologionu. Menologiony w cyrylickich starych drukach Ewangelii tetr Wszystkie cyrylickie stare druki Ewangelii tetr 13 zostały przez ich wydawców zaopatrzone w menologion. Znajdują się w nim informacje liturgiczne dotyczące przypisania świąt i wspomnień świętych do konkretnego dnia każdego z dwunastu miesięcy. Tylko w niektórych nielicznych przypadkach w menologionach brak jest informacji o perykopie ewangelicznej czytanej danego dnia na nabożeństwach. W kilku wydaniach 14 menologion zawiera ponadto informacje o prokimenonach i sticherionach. We wszystkich cyrylickich starych drukach liturgicznych Ewangelii tetr menologion został umieszczony na końcu woluminu 15. Typologiczna klasyfikacja menologionów cyrylickich starych druków Ewangelii tetr Analiza informacji liturgicznych odnoszących się do świąt stałych zawartych w cyrylickich starych drukach Ewangelii tetr wskazała na możliwość podziału znajdujących się w nich menologionów na dwie, podobnie jak w przypadku menologionów rękopiśmiennych Ewangelii, grupy: – menologiony niepełne, tzn. skrócone lub krótkie, zawierające informacje o (naj)ważniejszych świętach (jednym lub kilku) i/lub świętych (jednym lub kilku) dla niektórych dni wszystkich dwunastu miesięcy w aparacie liturgicznym; – menologiony pełne, tzn. codzienne, zawierające informacje o (naj)ważniejszych świętach (jednym lub kilku) i/lub świętych (jednym lub kilku) dla każdego dnia wszystkich dwunastu miesięcy w aparacie liturgicznym. Pierwszy typ menologionu, niepełny, został poświadczony we: 13 Menologion zawierają również cyrylickie stare druki Nowego Testamentu (drukowanego niekiedy z księgą Psalmów) i Biblii. Wykaz cyrylickich druków z XVI–XVIII w. zawierających również tekst czterech Ewangelii, zob. Ostapczuk J. Sobotnie i niedzielne perykopy… S. 150–155. 14 Zwłaszcza w moskiewskich wydaniach Ewangelii tetr z lat 1637–1694, z wyjątkiem druku z 1689 r. 15 W rękopiśmiennych Ewangeliach tetr menologion znajdował się zwykle na końcu księgi; znane są jednak egzemplarze, w których był on umieszczany na początku. Klasyfikacja typologiczna Menologionów w cyrylickich starych drukach liturgicznych Ewangelii tetr – wszystkich Ewangeliach tetr wydrukowanych przed 1652 r.16 i w przedruku moskiewskiego wydania z 1648 r., które ukazało się w Klińcach w 1786 r.17; – wszystkich ośmiu lwowskich Ewangeliach tetr (z lat: 1636, 1644, 1665, 1670, 1690, 1704, 1722 i 1743) i w przedruku pierwszego lwowskiego wydania, które zostało zrealizowane przez Bractwo wileńskie 18 w 1644 r.19. Drugi typ menologionu, pełny, został poświadczony w: – moskiewskich wydaniach Ewangelii tetr wydrukowanych po 1652 r.20; 16 Ostatnia Ewangelia tetr przed 1652 r. została wydana w Moskwie w 1651 r. 17 Вознесенский А. В. Предварительный список старообрядческих кириллических изданий XVIII века. СПб., 1994. C. 31, № 85; Емельянова Е. А. Старообрядческие издания кирилловского шрифта конца XVIII – начала XIX в.: каталог. М., 2010. C. 263–265, № 169. 18 W niniejszym wydaniu Ewangelii tetr na karcie tytułowej jako miejsce druku wskazane są: Wilno (тщанїемъ браⷮства стаѵроп҃: храма сошествїа ст҃го дх҃а в вилни) lub Ewie (тщаніемъ браⷮства стаѵроп҃ храма сошествіѧ ст҃аго дх҃а в вевю) (Jaroszewicz-Pieresławcew Z. Druki cyrylickie z oficyn Wielkiego Księstwa Litewskiego w XVI–XVIII wieku. Olsztyn, 2003. S. 105; Вознесенский А. В., Николаев Н. В. Каталог белорусских изданий кирилловского шрифта XVI–XVIII веков из собрания Отдела редких книг Российской национальной библиотеки. Вып. 2: 1601–1654 гг. СПб., 2019. С. 78–79, № 100). 19 O wykorzystaniu pierwszej lwowskiej Ewangelii tetr jako wzoru do wydania w 1644 r. Ewangelii tetr przez Bractwo wileńskie, zob. Ostapczuk J. 1) Подлинник виленского (евьеского) четвероевангелия 1644 г. // Матэрыялы Міжнароднага Кангрэса «500 гадоў беларускага кнігадрукавання». Частка 1. XIII Міжнародныя кнігазнаўчыя чытанні. Мінск, 14–15 верасня 2017 г. Минск, 2017. C. 291–297; 2) Текстологические разночтения в списках евангельских глав — еще одна основа для отождествления подлинника Виленского Евангелия тетр 1644 года // Язык, книга и традиционная культура позднего русского средневековья в науке, музейной и библиотечной работе. Тр. IV Междунар. науч. конф. (Мир старообрядчества; вып. 10): сб. науч. статей / сост. Ю. С. Белянкин, Е. В. Воронцова, Н. В. Литвина. М., 2019. C. 271–282 (=Тр. Исторического факультета МГУ; вып. XXX; серия II: Исторические исследования; XX); 3) Warianty tekstologiczne Przedmów do Ewangelii bł. Teofilakta Bułgarskiego jako podstawa do identyfikacji wzoru cyrylickiej tetraewangelii wileńskiego bractwa św. Ducha z 1644 roku // Słowianie w monarchii Habsburgów. Literatura, język, kultura. Red. J. Stradomski, M. Kuczyńska, M. Čistiakova. Kraków, 2020. S. 87–97 (=Krakowsko-Wieleńskie Studia Slawistyczne; 17). 20 Pierwsza Ewangelia tetr po 1652 r. została wydana w Moskwie w 1653 r. 43 – wszystkich kijowskich i poczajowskich wydaniach Ewangelii tetr. Pierwszym cyrylickim starym drukiem liturgicznej Ewangelii tetr zawierającym menologion pełny było moskiewskie wydanie z 1653 r. Menologiony skrócone w cyrylickich starych drukach Ewangelii tetr Istnienie w cyrylickich starych drukach Ewangelii tetr dwóch typów menologionów, pełnego i skróconego, stanowi — szczególnie w przypadku tego drugiego — kolejne zagadnienie badawcze. W Ewangeliach tetr zawierających menologiony pełne we wszystkich dwunastu miesiącach wymienione są wszystkie dni (np. we wrześniu — 30 dni, październiku — 31 dni, listopadzie 30 dni itd.) i tym samym te właśnie wydania Dobrej Nowiny zostały zaliczone do jednej grupy, bez możliwości wydzielenia w niej podgrup 21. W przypadku Ewangelii tetr zawierających menologiony skrócone kwestia liczby dni w poszczególnych miesiącach i tym samym możliwość wydzielenia podgrup w tej grupie pozostaje kwestią otwartą. Dopiero szczegółowa analiza liczby dni w poszczególnych miesiącach w Ewangeliach tetr z menologionami skróconymi pozwoli na udzielenie odpowiedzi, czy wszystkie te wydania stanowią jednorodną grupę, bez możliwości wydzielenia w niej podgrup — jak ma to miejsce w przypadku Ewangelii tetr z menologionami pełnymi, czy też wręcz przeciwnie. Spośród wszystkich, ponad stu, cyrylickich starych druków liturgicznych Ewangelii tetr tylko trzydzieści siedem ma menologiony typu skróconego. Są to następujące wydania 22: Tîrgovişte 1512 r.; Rujno 1536 r.; Sibiu 1546 r.; Belgrad 1552 r.; Braşov 1561/62 r.; Mrkšina Crkva 1562 r.; Alba Iulia (Bǎlgrad) 23 1579Al r.; Sebeş 1579Sz r.; Monaster św. Jana koło Bukaresztu 1582 r. i po 1582 r.; Sebeş lub Braşov 1583 r.; Moskwa lata: 1553/54, 1558/59, 1563/64, 1606, 1617, 1627, 1628, 1633, 1637, 1640, 1644M, 1648 i 1651; Wilno lata: 1575, 1600, 1620, 21 Zupełnie inną kwestią pozostaje liczba świąt i pamięci świętych wymienionych w poszczególnych dniach wszystkich dwunastu miesięcy, tzn. 1 września, 2 września, 3 września itd. Ten aspekt, umożliwiający wydzielenie podgrup wśród Ewangelii tetr zarówno z menologionami pełnymi, jak i krótkimi, nie był uwzględniany w niniejszych badaniach. 22 Na pierwszym miejscu podawane jest miejsce, a na drugim rok druku. 23 W przypadku ukazania się dwóch lub większej liczby wydań w tym samym roku zastosowano skrót wskazujący na miejsce druku Ewangelii tetr, np. 1579Al — Alba Iulia, 1579Sz — Sebeş, 1644L — Lwów, 1644M — Moskwa, 1644W — Wilno. 44 J. Ostapczuk 1644W; Lwów lata: 1636, 1644L, 1665, 1670, 1690, 1704, 1722 i 1743; Klińce 1786 r. Szczegółowa analiza liczby dni w poszczególnych dwunastu miesiącach wymienionych wyżej Ewangelii tetr z menologionami niepełnymi potwierdziła 24 możliwość podziału tych trzydziestu siedmiu ewangelicznych wydań na trzy główne grupy i dziesięć podgrup. Jedenaście Ewangelii tetr z tekstem w średniobułgarskiej i serbskiej redakcji języka cerkiewnosłowiańskiego można podzielić na dwie podgrupy: – podgrupa pierwsza: 1512, 1537, 1546, 1552, 1562, 1582 i po 1582 r.; – podgrupa druga: 1561/62, 1579Al, 1579Sz i 1583 r. Taki podział południowosłowiańskich Ewangelii tetr na dwie podgrupy umożliwia obecność tylko jednego dnia — 11 maja — w grupie pierwszej i jego brak w grupie drugiej. Tego dnia Kościół prawosławny czci pamięć św. męczennika 25 Mocjusza i wspomina 26 inaugurację miasta Konstantynopol (330 r.) 27. Siedemnaście Ewangelii tetr, które zostały wydrukowane w Moskwie (trzynaście wydań), Wilnie (1575, 1600 i 1620) i jedna w miejscowości Klińce (1786) można podzielić na pięć następujących podgrup: – podgrupa pierwsza: 1553/54, 1558/59, 1563/64, 1575, 1600 i 1620; – podgrupa druga: 1606, 1617, 1627, 1628 i 1633; – podgrupa trzecia: 1637 i 1640; – podgrupa czwarta: 1644M; – podgrupa piąta: 1648, 1651 i 1786. Taki podział siedemnastu Ewangelii tetr tej grupy umożliwiają różnice zachodzące między poszczególnymi podgrupami powyższych ewangelicznych wydań, polegające na stopniowym wzroście liczby dni (w porównaniu do podgrup poprzednich) w podgrupach drugiej, trzeciej i piątej oraz usuwaniu niektórych dni (w porównaniu do podgrup poprzednich) w podgrupach czwartej i piątej. W menologionach Ewangelii tetr drugiej podgrupy znajduje się dodatkowo 9 dni (25 września; 5 października; 21 grudnia; 12 lutego; 30 marca; 9 i 20 maja; 9 czerwca; 24 sierpnia), których brak jest 24 Szczegółowy wykaz dni dla dwunastu miesięcy dla wszystkich trzydziestu siedmiu Ewangelii tetr został przedstawiony w znajdującej się w aneksie tabeli. 25 W południowosłowiańskich Ewangeliach tetr rzeczownik męczennik jest pominięty. 26 Poczajowskie Ewangelie tetr, drukowane na potrzeby Kościoła unickiego (tzn. rzymskokatolickiego wschodniego obrządku), pomijają pamięć inauguracji miasta Konstantynopol (330 r.). 27 W południowosłowiańskich Ewangeliach tetr wydarzenie to określone jest jako бытие цариграда, zaś we wschodniosłowiańskich обновленіе цариграда. w menologionach Ewangelii tetr zaliczonych do podgrupy pierwszej. W menologionach Ewangelii tetr trzeciej podgrupy znajdują się dodatkowo trzydzieści cztery dni (19 i 27 września; 4, 14, 28 i 29 października; 10, 20 i 22 listopada; 3, 15 i 21 grudnia; 4, 11, 12 i 17 lutego; 11, 17, 27 i 30 marca; 17 i 26 kwietnia; 3, 14, 23 i 28 maja; 1, 2 i 23 czerwca; 28 lipca; 3, 13, 26 i 30 sierpnia), których brak jest w menologionach Ewangelii tetr zaliczonych do podgrupy pierwszej i drugiej. Z menologionu Ewangelii tetr zaliczonej do czwartej podgrupy zostało usuniętych sześć dni (10 listopada; 30 grudnia; 9 i 13 stycznia; 9 lutego; 22 kwietnia), które były obecne tylko w kilku lub we wszystkich poprzednich podgrupach. Z menologionu Ewangelii tetr zaliczonej do piątej podgrupy został usunięty jeden dzień (27 marca), który został wprowadzony w Ewangeliach zaliczonych do trzeciej podgrupy. Ewangelie tetr piątej podgrupy mają w menologionie jeden dodatkowy dzień (10 lipca), którego brak jest w wydaniach zaliczonych do wszystkich wcześniejszych podgrup. Dziewięć Ewangelii tetr, które zostały wydrukowane we Lwowie w oficynie Stauropigialnego Bractwa Uspienskiego (1636, 1670, 1690, 1704, 1722 i 1743) i w zakładzie Michała Ślozki (1644L i 1665) oraz przez wileńskie prawosławne Bractwo św. Ducha (1644W), można podzielić na trzy podgrupy: – podgrupa pierwsza: 1636, 1644W, 1670, 1690, 1704 i 1722; – podgrupa druga: 1644L, 1665; – podgrupa trzecia: 1743. Taki podział powyższych dziewięciu Ewangelii tetr umożliwia obecność dwóch dni — 17 września i 20 października — w menologionach Ewangelii tetr zaliczonych do podgrupy drugiej i obecność dwóch dni — 26 i 30 sierpnia — w menologionie Ewangelii tetr zaklasyfikowanej do podgrupy trzeciej, a ich brak w podgrupie pierwszej. Zakończenie Przedstawione wyżej informacje (zobrazowane również w tabeli znajdującej się w aneksie) potwierdzają kilka faktów. Po pierwsze, istniejącą w lokalnych tradycjach Kościoła prawosławnego odziedziczoną z wzorców rękopiśmiennych różnorodność liturgiczną, która znalazła odzwierciedlenie w cyrylickich starych drukach Ewangelii tetr z menologionami skróconymi wydrukowanymi w następujących latach: 1512 28 (i w 1537, 28 Ewangelie tetr z lat 1512, 1537, 1546, 1552 i 1582 reprezentują tę samą jednorodną tradycję liturgiczną, zosta- Klasyfikacja typologiczna Menologionów w cyrylickich starych drukach liturgicznych Ewangelii tetr 1546, 1552 i 1582), 1553/54, 1561/62 (oraz w 1579Al), 1636 i 1644L. Różna liczba dni w menologionach skróconych jest jednoznaczna z różną liczbą świętych i świąt obecnych w tych menologionach 29; im więcej dni znajduje się w kalendarzu stałym, tym więcej świętych i świąt jest wymienionych w menologionie. Po drugie, polegające na dodawaniu lub usuwaniu świętych i świąt ingerencje w tradycję liturgiczną Kościoła prawosławnego, inicjowane 30 również przez władze kościelne (np. patriarchów moskiewskich 31 Joazafa I (01.1634–28.11.1640) i Józefa (27.03.1642–15.04.1652)), znalazły odzwierciedlenie w Ewangeliach tetr wydrukowanych w latach: 1606 (w zaliczonych do niniejszej podgrupy wydaniach: 1617, 1627, 1628 i 1633), 1637 (oraz w zaliczonym ły one jednak wydrukowane niezależnie od siebie – przez innych drukarzy niekiedy w odległych od siebie centrach i ośrodkach religijnych Kościoła prawosławnego czy rywalizujących oficynach drukarskich. 29 Należy zaznaczyć, że stała liczba dni w menologionach pełnych nie oznacza tej samej i stałej liczby świąt i świętych w wszystkich menologionach różnych wydań Ewangelii tetr. 30 Zdaniem A. V. Vozniesienskiego, tzw. книжная справа w drukarni państwowej w Moskwie, zwanej Pieczatnym Dworem (1614–1721), było to zjawisko stałe (Вознесенский А. В. Московские издания апостола 1621 и 1623 гг.: к вопросу о так называемой «филаретовской» книжной справе // Книжная старина. Вып. 3. СПб., 2015. C. 125–137). Jednak zmiana liczby dni w menologionach Ewangelii tetr z tego zakładu wskazuje na intensyfikację prac nad kalendarzem liturgicznym Ewangelii tetr dopiero od II połowy lat 30. XVII w. 31 Przegląd i korekta ksiąg liturgicznych zostały zainicjowane przez patriarchę moskiewskiego Fiłareta (Fiodora Nikiticza Romanowa) (24.06.1619–01.10.1633), które jednak nie znalazły odbicia w cyrylickich starych drukach Ewangelii tetr drukowanych za jego życia. Z inicjatywy patriarchy Fiłareta w 1627 r. powstała komisja, której celem była weryfikacja poprawności treści ksiąg liturgicznych drukowanych w Kijowie, Wilnie, Lwowie przed dopuszczeniem ich do używania w Rosji. 45 do niniejszej podgrupy wydaniu 1640), 1644M, 1648 (i w zaliczonych do niniejszej podgrupy wydaniach: 1651 i 1786). Po trzecie, możliwość klasyfikacji Ewangelii tetr z menologionami skróconymi na trzy grupy i dziesięć podgrup, co potwierdza nie tylko znane już modele podziału wydań Ewangelii tetr na grupy wiadome z wcześniejszych badań, lecz poświadcza również nowe możliwości ich klasyfikacji. Przeprowadzone dotychczas badania tekstologiczne kilku wybranych fragmentów tekstów cyrylickich starych druków liturgicznych Ewangelii tetr umożliwiły zaliczenie wydań z monasteru św. Jana Chrzciciela w Bukareszcie, które ukazały się w 1582 i po 1582 roku, do młodszych Ewangelii tetr wydrukowanych w średniobułgarskiej redakcji języka cerkiewnosłowiańskiego (tzn. wydań z lat: 1561/62, 1579Al, 1579Sz i 1583 r.) 32 lub na wydzielenie ich w osobną grupę razem z wydaniem z roku 1561/62 33. Tymczasem analiza liczby dni w menologionach wskazała na konieczność zaliczenia teraz tych dwóch Ewangelii tetr z monasteru św. Jana Chrzciciela do starszych Ewangelii średniobułgraskich i serbskich, tzn. do wydań z lat: 1512, 1537, 1546, 1552 i 1562. Trzynaście moskiewskich wydań Ewangelii tetr i trzy wileńskie zostały podzielone na pięć podgrup, których wydzielenie bazuje na stopniowym wzroście liczby dni, a w dwóch przypadkach również na ich usuwaniu, w poszczególnych miesiącach menologionu. Wieloaspektowa analiza różnych stanowiących niezależne części składowe cyrylickich starych druków liturgicznych Ewangelii tetr pozwala nie tylko potwierdzić wyniki dotychczasowych badań, lecz stwarza również nowe możliwości. 32 Ostapczuk J. 1) Cyrillic early printed… S. 378–380; 2) Список глав Евангелия от Матфея… S. 211. 33 Ostapczuk J. Предисловие Феофилакта Болгарского… S. 315–329. J. Ostapczuk Aneks nr 1 + 1743 1648, 1651, 1786 + 1644L, 1665 1644M + 1636, 1644W, 1670, 1690, 1704, 1722 1637, 1640 1606, 1617, 1627, 1628, 1633 1553/54, 1558/59, 1563/64, 1575, 1600, 1620 1561/62, 1579Al, 1579Sz, 1583 Wykaz dni dwunastu miesięcy występujących w Ewangeliach tetr z menologionem skróconym 1512, 1536, 1546, 1552, 1562, 1582, po 1582 46 Wrzesień 1–6, 8–11, 13–16, 20, 22–24, 26, 28, 30 + + 1–11, 13–16, 20, 22–24, 26, 28–30 + 1–11, 13–16, 20, 22–26, 28–30 + 1–11, 13–16, 19–20, 22–30 1–11, 13–16, 18, 20, 22–24, 26, 28–30 + 1–11, 13–18, 20, 22–24, 26, 28–30 + + Październik 1–3, 6–7, 11, 16, 18, 20–24, 26 + + 1–3, 6–7, 9, 11–12, 16, 18, 20–26 + 1–3, 5–7, 9, 11–12, 16, 18, 20–26 + 1–7, 9, 11–12, 14, 16, 18, 20–26, 28–29 + + + 1–3, 6–7, 11, 14, 16, 18, 21–26, 28 + 1–3, 6-7, 11, 14, 16, 18, 20–26, 28 + + Listopad 1, 4, 6, 8, 12–17, 21, 23, 27–28, 30 + + 1–4, 6–8, 11–17, 21, 23–25, 27–28, 30 + + 1–4, 6-8, 10–17, 20–25, 27–28, 30 + 1–4, 6–8, 11–17, 20–25, 27–28, 30 + + 1, 3–4, 6–8, 11–14, 16–17, 21–25, 27–28, 30 + + + + + + + + + Grudzień 4–6, 9, 13, 17, 20, 24–30 + + 4–6, 9–10, 12–13, 17, 20, 22, 25–30 + 4–6, 9–10, 12–13, 17, 20–22, 25–30 + 3–6, 9–10, 12–13, 15, 17, 20–22, 25–30 + 3–6, 9–10, 12–13, 15, 17, 20–22, 25–29 + + 1, 4–6, 9–10, 12–13, 17, 20–22, 25–30 Styczeń 1–7, 9, 11–18, 20–23, 25, 27, 29–31 + + 1–4, 6–7, 9–23, 25, 27–31 + 1–4, 6–7, 10–12, 14–23, 25, 27–31 + + 1–2, 4–7, 10–23, 25, 27–31 Luty 1–3, 8, 13, 24 + + + + 47 Klasyfikacja typologiczna Menologionów w cyrylickich starych drukach liturgicznych Ewangelii tetr 1–4, 8, 11–12, 17, 24 + 1–3, 8–9, 12, 24 + + 1–4, 8–9, 11–12, 17, 24 + 1–3, 8–9, 24, + 1–3, 8–9, 12, 14, 24 + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + Marzec 9, 25–26 + + + 9, 25–26, 30 + 9, 17, 25–26, 30 9, 11, 17, 25–27, 30 + + 9, 11, 17, 25, 30 + Kwiecień 1, 22–23, 25, 27, 30 + + + + 1, 14, 23, 25, 27, 30 1, 17, 22–23, 25–27, 30 + 1, 17, 23, 25–27, 30 + + + + Maj 2, 7–8, 21, 24–26 + 2, 7–8, 11, 21, 24–26, + 1–2, 7–8, 10–11, 15, 21, 24–26 + 1–2, 7–11, 15, 20–21, 24–26 + 1–3, 7–11, 15, 21, 24–26 1–3, 7–11, 14–15, 20–21, 23–26, 28 + Czerwiec 8, 11–12, 14, 19, 24, 27–30 + + 8, 11–12, 14, 19, 24–25, 27–30 + 8–9, 11–12, 14, 19, 24–25, 27–30 + 1–2, 8-9, 11–12, 14, 19, 23–25, 27–30 + + + Lipiec 1–2, 4–5, 8, 11, 15–17, 20, 22, 25, 27, 31 + + 1–2, 4–5, 8, 10–11, 13, 15–16, 20, 22, 24–25, 27, 31 1–2, 4–5, 8, 11, 13, 15–17, 20, 22, 24–25, 27, 31 + + 1–2, 4–5, 8, 11, 13, 15–17, 20, 22, 24–25, 27–28, 31 + + 1–2, 4–5, 8, 10–11, 13, 15–17, 20, 22, 24–25, 27–28, 31 + Sierpień 34 1–2, 6, 15–16, [19] , 25, 29, 31 1–2, 6–7, 9, 15–16, 18, 25, 28–29, 31 1–2, 6–7, 9, 15–16, 18, 24–25, 28–29, 31 1–3, 6–7, 9, 13, 15–16, 18, 24–26, 28–31 1–2, 6–7, 9, 14–16, 18, 25, 28–29, 31 1–2, 6–7, 9, 14–16, 18, 25–26, 28–31 34 + + + + + + + + Przypadająca we wschodniosłowiańskich Ewangeliach tetr pamięć św. św. męczenników Flora i Laura w dniu 18 sierpnia, w Ewangeliach tetr wydrukowanych w średniobułgarskiej i serbskiej redakcji języka cerkiewnosłowiańskiego jest podana pod dniem 19 sierpnia. 48 J. Ostapczuk Резюме Е. Остапчук Типологическая классификация месяцесловов в кириллических старопечатных литургических Евангелиях тетр Задачей настоящего исследования является попытка создания типологической классификации месяцесловов, присутствующих в кириллических старопечатных богослужебных Евангелиях тетр, выходивших с 1512 по 1800 г. В этих изданиях выделяются два типа месяцесловов: – неполные (сокращенные или краткие), т. е. содержащие перечень памятей святых и праздников на избранные дни года; – полные (каждодневные), т. е. содержащие перечень памятей святых и праздников на все дни всех двенадцати месяцев. Первый тип месяцеслова является характерным для изданий, выпущенных до 1652 г., всех львовских изданий, одного издания Виленского братства (1644 г.) и одного Клинцовского (1786 г.). Второй характерен для московских изданий, вышедших после 1652 г., киевских и почаевских. Первое печатное литургическое Евангелие тетр с полным месяцесловом — это московское издание 1653 г. Все неполные месяцесловы, встречающиеся в старопечатных литургических тетрах, на основе количества указанных в них дней во всех двенадцати месяцах делятся на три группы и десять подгрупп. Российская национальная библиотека Польза зѣло великаѧ Сборник научных статей к 60-летию Андрея Владимировича Вознесенского Санкт–Петербург 2022 УДК 002.2(082) ББК 76.10я43 П 53 Польза зѣло великаѧ : сборник научных статей к 60-летию Андрея Владимировича Вознесенского / Российская национальная библиотека ; сост.: Н. В. Николаев ; редкол.: В. Г. Гронский (председатель), А. И. Алексеев, Ж. Л. Левшина, Н. В. Николаев (отв. ред.), Д. О. Цыпкин. — Санкт-Петербург : Российская национальная библиотека, 2022. — 238 с., ил. Редколлегия: В. Г. Гронский (председатель), А. И. Алексеев, Ж. Л. Левшина, Н. В. Николаев (отв. ред.), Д. О. Цыпкин Редактор: С. А. Давыдова Рецензенты: кандидат филологических наук А. Н. Левичкин доктор исторических наук М. А. Шибаев Сборник посвящен 60-летию одного из ведущих российских исследователей старопечатной книжности, доктора филологических наук Андрея Владимировича Вознесенского. В издание включены научные статьи по истории и технологии создания и бытования русской, славянской и западноевропейской книги. Авторами выступают российские и зарубежные историки, филологи, искусствоведы. Сборник предназначен для представителей гуманитарных специальностей, а также для широкого круга читателей, интересующихся русской, славянской и западноевропейской культурой. Подписано к печати 24.01.2022. Формат 60×84/8. Бумага писчая. Усл. печ. л. 30,0. Уч.-изд. л. 20,0. Печать по требованию. Заказ № 100. Издательство Российской национальной библиотеки 191069, Санкт-Петербург, Садовая ул., 18. ISBN 978-5-8192-0625-6 © Российская национальная библиотека, 2022 © Авторы, 2022 Содержание От составителя . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Хронологический список научных трудов А. В. Вознесенского за 1986–2021 гг. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 СЛАВЯНО-РУССКАЯ РУКОПИСНАЯ И ПЕЧАТНАЯ КНИЖНАЯ КУЛЬТУРА Z. Jaroszewicz-Pieresławcew. Zawsze z książką albo wśród książek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 Д. О. Цыпкин. «Азбука фряская» 1604 г.: древнерусская каллиграфия на заре эпохи тиражирования . . 21 С. А. Семячко. Из истории уставных текстов: книга «О житии христианском» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 J. Ostapczuk. Klasyfikacja typologiczna Menologionów w cyrylickich starych drukach liturgicznych Ewangelii tetr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 М. В. Иванова. Памва Берында и тайнопись сирийским письмом . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 И. А. Прохоренков. Смерть и воскрешение Лжедмитрия I. «Жизнь» царевича и судьба Москвы после восстания 27 мая 1606 г. глазами польских современников . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 М. Йовчева. В издирване на ръкописните източници за цетинските октоиси-инкунабули . . . . . . . . . . . 66 Е. В. Лудилова. К вопросу о составе и источниках Октоиха-пятигласника дьякона Кореси (1575 г.). . . 74 М. Лазић. У служби «Свете цркве и хришћанског царства»: о једном нереализованом издавачком пројекту Вићенца Вуковића и Ватикана . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 Ж. Л. Левшина. Молитвы «от нежита», приписанные к Требнику Божидара Вуковича 1538–1540 гг. (экз. ЦИАИ 273) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 В. Велинова, Н. Вутова. Приписките — ръкописно наследство в печатните книги (върху материал от руските печатни богослужебни книги от колекцията на Националния исторически музей — София) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 И. А. Поляков. Печатные издания в библиотеке князей Ромодановских XVII – начала XVIII в. . . . . . . 101 Н. А. Гринченко, Н. Г. Патрушева. Книжные памятники из собраний Российской национальной библиотеки в национальном проекте «Культура». Законодательство. Изучение. Оцифровка . . 115 НАСЛЕДИЕ ПЕТРОВСКОЙ ЭПОХИ А. И. Алексеев. Неизвестные сборники писем Петра Великого генерал-адмиралу Ф. М. Апраксину в фондах Отдела рукописей Российской национальной библиотеки . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 М. В. Нікалаеў. Opuscula Poetice Oratoria Гедэона Вішнёўскага, епіскапа Смаленскага і Дарагобужскага . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123 Н. М. Сперанская, П. Ю. Мажара. «Краткое описание России» из Петровского архива Вольтера . . . 146 Description abrégée de la Russie (Краткое описание России). Подгот. текста и примеч. П. Ю. Мажары и Н. М. Сперанской, пер. с франц. яз. П. Ю. Мажары . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149 М. В. Нікалаеў. Адзін беларускі уніяцкі старадрук у бібліятэцы Пятра Першага. . . . . . . . . . . . . . . . . . 159 ЕВРОПЕЙСКИЕ КНИГИ И РУКОПИСИ В РОССИИ О. Н. Блескина. «Hager’s lost Kriegsordnung» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200 А. А. Златопольская. Апокрифическая переписка Жан-Жака Руссо: новые находки. . . . . . . . . . . . . . . 215 Г. А. Фафурин. Суперэкслибрисы в собрании эльзевиров Отдела редких книг Российской национальной библиотеки . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219 Сокращения . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235 Авторы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236