çok anlamlılık

Bu tez çalışmasında, günümüze ulaşan tüm Runik harfli metinler incelenerek Köktürkçenin söz varlığında önemli bir yere sahip olan çok anlamlı kelimeler ortaya konulmuştur. Bu kapsamda art zamanlı inceleme yöntemi kullanılarak Moğolistan, Yenisey, Kırgızistan ve Altay bölgelerinde bulunan yazıtlar ile birlikte Uygur dönemine ait Irk Bitig fal kitabı incelenmiştir. Söz konusu metinlerde yer alan kelimeler ve bu kelimelerin taşıdıkları anlamlar aracılığıyla Türk dilinin eskiliği ve gelişmişliği ortaya konulmaya çalışılmıştır.
Anlam biliminin kapsamına giren bu çalışma, temel olarak beş bölümden oluşmaktadır. Birinci ve ikinci bölüm, üçüncü bölüme temel oluşturacak şekilde; dil, dil bilimi ve anlam bilimi başlıklarını kapsamaktadır. Üçüncü bölümde tezin iskeletini oluşturan “çok anlamlılık” terimi ayrıntılarıyla ele alınmıştır. Teorinin pratik ile buluştuğu dördüncü ve beşinci bölümde ise çok anlamlı olduğu tespit edilen kelimeler tek tek incelenmiş ve sahip oldukları anlamlar, yer aldıkları bağlamlar ile birlikte verilmiştir. Söz konusu anlamların kolayca ayırt edilebilmesi adına, kelimelerin cümle içerisindeki kullanımları gösterilerek, Türkiye Türkçesine aktarımları yapılmıştır. Elde edilen veriler ışığında, çok anlamlı kelimelerin Köktürkçenin (dolayısıyla Türkçenin) anlam hazinesine nasıl bir zenginlik kattığı sonuç bölümünde ele alınmıştır.


In this thesis study, all the texts with Runic letter that have survived to the present day have been examined and polysemy words that have an important place in the vocabulary of Köktürkçe have been revealed. In this context, using the diachronic analysis method, together with the inscriptions found in Mongolia, Yenisei, Kyrgyzstan and Altai regions, the Irk Bitig fortune book belonging to the Uyghur period was examined. It has been tried to reveal the antiquity and development of the Turkish language through words in aforementioned texts and meanings of these words.
This study, which is within the scope of semantics, basically consists of five parts. The first and second part, as a basis for the thirth part, covers titles of language, linguistics and semantics. In the thirth part, the term “polysemy”, which forms the skeleton of the thesis, is handled in detail. In the fourth and fifth part, where theory meets practice, words that are determined to be polysemy are handled one by one and their meanings are given together with the contexts in which they take place. In order to easily distinguish aforementioned meanings, usage in sentence of words was shown and they have been translated to Turkey Turkish. In the light of the data obtained, it is handled how polysemy words add richness to the meaning treasure of Köktürkçe (and therefore Turkish language) in the conclusion part.

20. yüzyıla kadar dil ve edebiyat incelemeleri genelde dinî ve edebî metinlere yönelik olarak yapılmıştır. Özellikle 20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren dil ve edebiyat bilimi açısından edebî olmayan yani kullanımlık metinlerin de incelenmeye değer olduğu görülmüştür. Kitle iletişim araçları sayesinde bu metinlerin hem sözlü hem de yazılı  ortamda günlü ve anlı olarak ulusal ve uluslararası boyutta kitlelere sunulması imkânı artmıştır. Çağımızın gereği olarak anlı yaşamak zorunda kalan geniş kitleler için bu kullanımlık metinlerin sadece içeriği değil; sadeliği, anlaşılırlığı, çarpıcılığı, akılda kalıcılığı, kısalığı, canlılığı ve kolay okunurluğu gibi sunuluş özelleri de önem kazanmıştır. Bu yüzden kullanımlık metinler oluşturulurken şiir dilinin sunuluş özelliklerine de sık sık başvurulduğu görülmektedir. Kullanımlık metinlerden biri olan reklâmlarda olduğu gibi, haber yazılarında, özellikle manşetlerinde de şiir dilinin sunuluş özelliklerinden biri olan eş biçimli/adlı ve çok anlamlı ögelerden sıklıkla yararlanıldığı görülmektedir; ancak ulaşılabilen alan yazında, kullanımlık metinlerde eş biçimli ve çok anlamlı ögelerle ilgili söz sanatları üzerine çalışmalara pek rastlanmamıştır. Bu nedenle, gazete manşetlerindeki cinaslı ve çok anlamlı tevriye örnekleri tespit edilip incelenerek alandaki boşluğa bir katkı sağlamak amaçlanmaktadır. Bu çalışmanın verileri nitel araştırma yöntemlerinden belge (doküman) incelemesi ve içerik analiziyle elde edilmiştir. Belge incelemesi boyutundaki verilerin elde edilmesinde gazete manşetlerinde kullanılan söz sanatlarını, özellikle eş biçimli ve çok anlamlı yani cinaslı veya tevriyeli kullanımlarını incelemeyi amaçlayan bu çalışmanın evrenini bir kullanımlık metin türü olan gazete haber yazıları; örneklemini ise, Türkiye’de en çok satan Türkçe gazetelerin (Posta, Sabah, Hürriyet, Haber Türk, Bugün ve Fotomaç) internet yayımlarının 2012 Ocak ve Haziran ayları arasındaki altı aylık zaman diliminde yayımlanan manşetler oluşmuştur. İçerik analizi boyutunda ise taranan manşetlerdeki eş biçimli (eş adlı) ve çok anlamlı ögeler, yani cinaslı ve çok anlamlı tevriye örnekleri tespit edilerek değerlendirilmiş; dil bilimsel açıdan sözlüksel ve söz dizimsel boyutta sınıflandırılmış; kelime türü ve manşet konusu bakımından yorumlanmıştır. Bu çalışmada taranan manşetlerde toplam 38 cinaslı ve çok anlamlı tevriye örneği bulunmuştur. Bunlar ayrıntılı incelendiğinde ise gazete manşetlerinde tevriye türü olarak cinaslıdan (10) ziyade çok anlamlı (28) tevriye örneklerinin kullanıldığı, bunların da manşet konusu bakımından ağırlıklı olarak spor manşetlerinde geçtikleri saptanmıştır.

Çokanlamlılık (Fr. polysémie), bir dilde sözcüğün temel (göndergesel) anlamı dışında yeni kavramları karşılaması olarak tanımlanmıştır 1 � Aksan 2 , "çokanlamlılığın oluşumunu insanoğlunun genellikle birbirine benzer niteliği ve işlev açısından yakınlığı olan nesneler arasında ilişki kurmasıyla bir göstergeyi, ilk yansıttığı kavramın yanı sıra başka bir nesneyi de anlatır duruma getirmesi, daha canlı ve kolay bir anlatıma yönelmesi sonucunda gerçekleştiğini" ifade etmiştir.

Özet Deyişbilim, yazınsal dilin gündelik dilden farklılığına dikkat çekerek, dilin özünde barındırdığı çeşitliliği gözler önüne seren bir kuramdır. Metni oluşturan dilin anlaşılması ve çözümlenmesi de deyişbilimsel bir çalışmada metin-dil-anlam ilişkisinin ortaya konulması açısından oldukça önemlidir. Eserde yazarın kullandığı, anlam açısından çok katmanlı olan sözcük seçimleri, metinde varolduğu iddia edilen tek anlamlılığı okuyucu ile ilişkisinde yerini çok anlamlılığa bırakarak metine birden fazla anlam kazandırır. Bu çalışmada, Ahmet Muhip Dıranas'ın "Olvido" başlıklı şiirinin deyişbilimsel bir incelemesi, şiirde kullanılan söz dizilimlerinin çokanlamlılığı vurgulanarak sunulmaktadır. Çalışmada birden çok anlama sahip olan sözcükler tek tek ele alınıp, şiirin ilgili kısımlarında olduğu kadar genelinde de ortaya koyduğu anlam farklılıklarına değinilmektedir. Sonuç olarak şiiri oluşturan söz öbeklerinin şairin eserini yazdığı dönem ve akımla ilişkili olarak, tek bir anlamla sınırlandırılamayacağı fikri tartışmaya açılacaktır.

Kur’ân-ı Kerîm’deki sureler ile sureleri oluşturan âyetler arasında tevkîfî bir insicam ve tenasüp vardır. Bu sistematik örgü sadece âyet ve surelerin sıralamasında değil, aynı zamanda cümle ve pasajların birbirleri arasındaki anlam bağlantısında mevcuttur. Dolayısıyla her bir âyet, anlam bakımından bağlı olduğu diğer âyetlerle birlikte metin içi bağlam açısından semantik bir role sahiptir. Ayrıca Kur’ân’da geçen ümmet, necm ve kitâb gibi çok anlamlı kelimelerin hangi mana için kullanıldığı dış bağlam ile birlikte metnin iç bağlamından hareketle anlaşılabilir.
Necm/nücûm kelimeleri Kur’ân’da birden fazla anlamda kullanılmıştır. Buna göre eş sesli bir kelime olan necm/nücûm kelimeleri Kur’ân’da dört yerde tekil, dokuz ayette ise çoğul olarak “nücûm” şeklinde on üç defa geçmektedir. Araştırmada bu kelime, kullanım bilim açısından metin içi bağlam merkezli olarak incelenmiş ve bu kelimelerin dokuz yerde “yıldız”, üç yerde “vahiy”, bir yerde “gövdesiz bitki” anlamlarında kullanıldığı belirlenmiştir.
Yapılan dilbilimsel analiz neticesinde necm/nücûm kelimelerinin “yıldız” anlamında kullanıldığı âyetlerde bazen ay ve güneş ile birlikte, bazen de münferit olarak “teshîr/Allah’ın emrine boyun eğme” fiili ile birlikte kullanıldığı görülmüştür. “Yıldız” anlamında kullanıldığı bir yerde ise “bir durumu nasıl planlayıp idare edeceğini düşünmek” anlamındaki kalıp ifadeyi oluşturan kelime bütününden birisidir. Özellikle kadim tefsirlerde “gövdesiz bitki” anlamının verildiği bir yerde ise güneşle birlikte “secde etme” fiilinin öznesi olarak zikredildiği görülmektedir. “Vahiy” anlamına geldiği pasajlarda ise dizimbilim içerisinde siyak ve sibak karinesi gereğince Kur’ân âyetlerinin inişi ile ilgili konular içinde geçmektedir.
Yukarıda yapılan tespitlerin bir neticesi olarak; Kur’ân’da geçen necm/nücûm maddelerinin metin içi bağlama dikkat edilmeden genellikle “yıldız” olarak anlaşıldığı dikkate alındığında, daha önce hakkında ayrıntılı bir spesifik bir çalışma yapılmayan bu alanda araştırmanın katkı sağlayacağı umulmaktadır. Ayrıca bu makalede ortaya konmaya çalışılan metodik yaklaşımın, çok anlamlı Kur’ân müfredatının, âyetler arasındaki dilsel anlam örgüleri çerçevesinde doğru bir şekilde anlaşılmasında yardımcı olması hedeflenmektedir.